Gaza m, Yama m?

lk Osmanllar ve Wittekin Gazi Tezi

M.Timuin Binder
(Bu yaz Virgl dergisinin 74. Haziran 2004 saysnda yaynlanmtr.)

Osmanl Gazileri hakknda elimizdeki en eski kaynak, Ahmedinin muhtemelen 1390 (mber, 2000:40) ylnda yazm olduu manzum eseri skendernmesindeki Tevrh-i Mlk-i l-i Osman ve Gazv-i an b-Kffrdr. Bu konuyla ilgili dier bir kaynak da byk olaslkla ayn dnemde yazlm ama bugne ulamam olan Yahi Fakihin Menkbnmesidir. Bu kaynak hakkndaki bilgimiz, k Paazadenin bu kaynaktan yararlanm olmasndan gelmektedir. Bu dnemle ilgili temel kaynaklar olarak kabul edilen k Paazade, Ner ve Oru tarihleri ok daha sonra yazlmlardr. Eer Ahmednin eserini saymazsak, elimizde bu dnemle ilgili ada bir kaynak yoktur (Ortayl, 2000:15).

Ahmednin skendernmesinin nemi sadece en eski kaynak olmasndan deil, ama ayn zamanda Wittekin nl Gazi Tezini dayandrd iki kanttan biri olmasndandr. Gazi Tezi ilk defa Wittekin 1937de Londra niversitesinde vermi olduu konferanslarda ortaya km ve o gnden itibaren de Osmanllarn nasl ortaya ktn aklayan en nemli ve neredeyse tek tez olarak kalmay baarmtr. Bu teze gre Osmanllarn arkasndaki temel itici g kutsal sava (cihd) ideolojisiydi. U blgelerdeki beylikler arlkl olarak gazilerin kontrol altndayd ve bu gazilerin nihai amac slam topraklarn Hristiyanlarla savaarak bytmekti. Witteke (1995:49) gre Anadolu beyliklerinin bir teki bile, kabile bilinci ya da kabile kkenine ilikin bir belirti gstermez; her biri, bulunduu blgeyi fethetmi ve sonradan bir hanedann kurucusu olan eflerce ynetilen Gazi rgtlenmesinden kaynaklanmtr. Gaziler ftvvet ilkesine balyd ve ftvvet de mistik eilimleriyle birlikte slamn anlad anlamda erdemli bir hayat srlebilmesini salayacak kurallar btndr(53). Gazi hareketi her eyden nce bir halk hareketi zelliklerine sahipti ve getirdikleri yaam tarz, onlarla pek ok ortak yan bulunan yerli halk tarafndan kolayca zmlen[miti]. Bylece karma bir snr boyu uygarl ortaya kyor, Bizans cilasnn yerini slam cilas alyor, yerel altyap olduu gibi kalyordu (32). Askeri ftvvat ilke edinmi olan Gazi devletinin temel elikisi, fetihler bitip her ey durulduktan sonra fethedilmi topraklar rgtlemek iin gerekli unsurlara sahip olmamasyd. Bu unsurlarn bir yerlerden gelmeleri veya getirilmeleri gerekiyordu. Bu sorunu en baarl ekilde zmeyi baaran biricik Gazi devleti Osmanllard (55). Osmanllar farkl klan veya bu yazgdan korumu olan neydi? Witteke gre, Bizansllarn Osmanllara kar gstermi olduklar inat direniti. Wittekin

Osmann Gazi devleti olaanst gcn bu direnile mcadele ederek gelitirmi, bu srecin sonunda Osmanllar dierlerinden farkl klan ruh ortaya kmt ve bu ruhun ayrt edici nitelii rktc sertlik ve direken gzpeklik idi. Dier beyliklerde isiz kalan gaziler, hl srmekte olan gazlara katlmak iin Osmanl Gazi devletine akn etmi, bir yandan Osmanlnn askeri gcnn artmasna neden olmu, bir yandan da dier beyliklerin askeri kaynaklarn kurutmutu. Fetihlerin ilk bata yava bir ekilde gelimi olmas, Osmanllarn bu topraklara yerlemesine, kendilerini burada bulduklar koullara uyarlamalarn salamt. Osmanllarn bulunduklar topraklara ve kltrne gstermi olduu uyum da, Akritlerin ve yredeki kent ve kalelerin kendi istekleriyle saflarna gemelerini kolaylatrmt. inde bulunduklar durumun zorluunun farknda olan Osmanllar da zaten bu tr geileri zendirmek iin ellerinden geleni yapyordu. Btn bunlar salayan cihd ideolojisi ve bu uurda Osmanlnn etrafnda toplanan gazilerdi. Wittekin bu sonuca varmasn salayan Ahmednin gaziler ve cihd hakknda syledikleri, gazilii tanr yolunda verilen savala ilikilendirmesi, gazileri tanrnn klc yapmasndandr (Slay,1992:146,27-31 beyitler). Ahmednin eseri baz tarihilere gre sorunludur. Lowry (2003,16) ve Imbere (1997,14) gre Ahmed bir tarih yazmamtr, ama daha ok hamisine tlerde bulunmaya alt manzum bir eser yaratmtr ve bu yzden Wittekin bu kayna ilk Osmanllarn tarihsel koullarn aklamak iin kullanmas yanltr. Ahmednin eserinin gnmz standartlar asndan bir tarih olarak kabul edilemeyecei geerli bir itiraz olabilir. Fakat Ahmednin manzum eserinin Osmanl Gazileriyle ilgili olan ksmnn ad tarihtir. Eserinin bu ksmn tarih olarak adlandrm olmas, Ahmednin gereklerden bahsetmi olmasn getirmez, ama onun belli bir gemi hakknda konumaya alm olduunu gsterir. Tarih de, artk ulaamadmz imdilerin bize gre gemi olacak ekilde yorumlanmalar ve/veya gerekelendirilmeleri deil midir? Tarih yazclnn gerekleri yanstmas gerektii veya yanstabilecei bir grtr, snanabilen bir gerek deildir. Ahmednin bir tarih yazp yazmad meselesini bir kenara brakacak olursak, Wittekin Gazi tezine yneltilen eletirilerin z Wittekin bir Kutsal Sava yaratma giriiminin ne kadar gerekleri yansttyla ilgilidir. Her eyden nce gaz teriminin gerekten kutsal sava anlamna gelip gelmedii veya byle bir giriimle ilikili dnlp dnlmedii konusunda kukular mevcuttur. kinci mesele, Osmanllarn, cihd halindeki Mslmanlara uygun bir ekilde hareket etmiyor olmalardr. nc meseleyse gazilikle ilgili kaynaklarn ok daha sonra belirmi olmas ve bu nedenle de Osmanllarn aslnda gazi olmadklar ama baz meruiyet sorunlarn zmek iin byle bir imaja daha sonra gereksinim duymu olmalardr. Wittekin Gaz ve Cihd terimlerine ykledii anlama katlalm veya katlmayalm, bu terimler bu dnemde kullanlmtr. Hem Kafadarn (1995:77-79) hem de Emecenin (2003:75-87) bu konuyla ilgili yapm olduklar almalarda gstermi olduklar gibi, bu terimler (daha ok gaz terimi) hem yaygn bir kullanma sahipti, hem de slam diniyle ilikilendiriliyorlard. Bununla beraber her iki aratrmacnn da gstermekte glk ektii, bu durumun Osmanllar iin de geerlii olduudur. Yeterli kaynaklarn olmamas bu durumu aklayan bir neden olabilir, ama dier yandan Osmanllar gerekten de gazi olmam veya sadece ilerine geldii iin ve geldii kadar bu unvan kullanm olabilirler. Sz konusu olan Osmanllarn bu unvan kullanp kullanmam olmas deil ama dier beyliklerle karlatrldnda fark edilir derecede daha az kullandklar veya bu konuyla ilgili ok daha az iz

brakm olduklardr. Kafadarn (1995:52) bu soruna yaklam, farkl gazilik ekillerinin belirmi olabilecei, bir gerek slam ve gerek gaziler yaratmann ve her eyi buna gre lmenin yanl olduu ynnde. Bu yaklam neden farkllk beklememiz gerektiini aklarken, farklln neden ortaya km olduunu aklamamaktadr. Farkl bir gazilik anlay sz konusu olmu veya ilk bata gazilik olmam da olabilir. Lowrynin (2003: 5-15; 45-55) bu konuyla ilgili yaklam daha farkldr. Bu terime fazlasyla dini bir anlam yklendii, gaz teriminin kutsal sava deil, ama zellikle erken on drdnc yzylda - yama anlamna geldii dncesindedir. Bu itirazn kayna da Ahmeddir. Lowry, Colin Imberin (1997:76) Ahmednin Kfer zre akdlar avn- din / Andan itdiler gaz adn akn beyti zerine getirdii yorumda bulmutur yantn. Imbere gre, Ahmednin gnlk dilde duyduu terim akndr ve bu terimi Arapalatrarak ona dini bir anlam yklemeye alan Ahmednin kendisidir. Lowry buradan Osmanl gazilerinin peinden kotuklarnn slam deil, yama ve kleler olduu sonucuna varr. Osmanl dmanlarnn zerine akmakta olan bir yamac konfederasyondur. Lowrynin bu teziyle, kendimizi bu sefer de baka bir ar uta buluruz: Gaznn anlam dinsel deil dnyevidir. Gaz ve cihd terimlerinin - zellikle ngilizce almalarda sk sk birbirlerinin yerine kullanldklar dorudur. Byle bir karklk on nc ve on drdnc yzyllarda da ortaya km olabilir mi? Kafadara (79) gre o dneme ait kaynaklar bu iki terim arasndaki fark her zaman dikkate almtr. inasi Tekinin (1989:140), XIV. yzylda eski Anadolu Trkesiyle yazlm Risletl-slamdaki Gziliin Yollar adl metinle ilgili yapt almasnda, gaz ve cihd kavramlarnn 15. ve 17. yzyllarda genellikle dmanla savamak anlamnda kullanldn gryoruz. Fakat bu herhangi bir dman deil ama kffardr ve cihd da Allah yolna gaz eylemektir. Risaletl slam okumaya devam ettiimizde, gaziliin sadece dmanla savamak olmadn ama kfirle savamak, kfirin maln yamalamak olduunu da grrz. stelik Tekinin (144) belirttiine gre, [a]sl gzilik ile ilgili metin, Kazan ksmnda sz geen gzilkdan gelen kfir mlna atf ile balar ve gziliin artlar, kideleri olduunu, bunlar yerine getirildii takdirde ganmet malnn hell olacan, aksi takdirde hell olmayacan belirtir. Demek ki en azndan Karesi blgesine ait olduu sanlan bu eser ve seslendii kitle asndan, gazilik hem tamamen dnyevi bir ura deildi hem de kazan salamakla ilgiliydi. Dolaysyla, her ne kadar Lowrynin yama tezi ksmen geerli bir yaklamsa da, gazilerin dnyasnda yamayla dinin birbirlerini yadsyan bir konumda olmadklar gzkmektedir. Gaz herhangi bir yama ekli deildir. Dinle ilikilendirilmesi gerekmektedir. Yamann helal olmas iin belli kurallara uyma gereklilii, hem daha farkl bir yama eklinin varlna iaret etmekte hem de gaznn bu basit yama eklinden fark olduunu gstermektedir. Bir dier konu da gazi olmak iin ne kadar Mslman olunmas gerektiidir. Kafadarn farkl gazilik ekilleri olabilecei eletirisi yerindeyse de, bu dnyann dnyevi ve dini olarak iki alana nasl blnm olduu konusunu da dnmek gerekir. Her eyden nce hem gaz hem de cihdn dinle ne kadar ilgili olduunu belirlemek gerekir. Gnmzn modern dnyasnda cihd neredeyse din anlamna gelmeye balamtr ama acaba gazilerin dnyasnda bu terim daha gerek Mslman anlamn artryor muydu? Cihd belli koullar olutuu zaman slam dnyasnn veya lkesinin savunulmas gerektiini getiren bir dncedir. Gaz ise

dman olarak kabul edilen kfirin lkesine yaplan saldrdr. Her iki terim de sadece ve tamamen slam iin yaplmas gereken bir sava anlamna gelmemekte ama slamn kffarla olan ilikisine dair iki dnyevi pratii tanmlamaktadr: Biri kazan kaps olarak kffar, dieriyse savunulacak dman olarak kffardr. Burada dnyevi ve dini olarak ayrlm iki farkl alan dnmek yerine, dini alann, daha dini ve daha dnyevi olarak iki ksma ayrlyor olmasn dnmek daha yerinde olabilir. Her eyin dinle balantl olarak dnld ve gerekelendirildii bir dnyada, bize gnmzde dini gelen bir terminolojinin dinseli, yani daha ortodoks bir slam ifade ettiini dnmemek gerekir. Bu dnyada da daha dindar olan ifade eden bir alan bulunabileceini ama bunun dini dlayan bir dnyevi alann kart olarak var olmam olabileceini de hesaba katmak gerekir. Gaz slam gerekeli bir ura olabilirken, Mslman olmay gerektiren bir ura olarak kabul edilmemi olabilir. Kald ki Risletl-slam, [b]a vergisi deyen kfirlerin de, eer Mslmanlarla birlikte gazya kmlar ve yardmc olmularsa, ganimetten pay alabileceklerini getirmektedir. yle gzkyor ki, burada din vastasyla gerekelendirilen, kffarn kazan adna nesnelletirildii ama kffarn da katlabilecei ekonomik bir faaliyet sz konusudur. Osmanl Gazilerinin ne kadar gazi olmu olduklar konusuna geri dnecek olursak, her eyden nce byle bir kurumun bu dnemde farkl ekillerde var olmu olabileceini dikkate almamz gerekiyor. Eer gaz aslnda dini gerekelendirmeye sahip bir ekonomik faaliyetten baka bir ey deildiyse, dine atfta bulunan bir terminoloji ve sylemler bulamamak Osmanl dnyasnda bu kurumun var olmadn gstermemelidir. Aksine, hem baka beyliklerde hem de daha sonra Osmanllar arasnda gazilii daha dini bir ura olarak gstermeye alan sylemler, bu kuruma deiik bir kimlik vermeye alan uralar olarak grlebilir. Ya da Anadolunun farkl yrelerinde farkl gazilik sylemleri ortaya km olabilir. stelik Osmanl kendi koullarna uygun olarak gaziliin dini ksmn daha arka plana atm veya batan beri hi nemsememi de olabilir. Wittek daha batan ok farkl ve hi bir zaman olmam bir gazi imajndan yola km veya daha sonra egemen olmu daha dini bir gazi imajn geriye doru uygulam olabilir. Lowrynin ve bir yere kadar Imberin yaklamlarysa, dinin gaz ideolojisindeki roln tamamen kaldrarak olmayacak bir kurgu yaratmaktadr. Din kurallarna uymadan yamann mmkn olmad gaz anlay, her gazinin ortodoks veya dindar Mslman olmasn da getirmiyordu. Gaz daha ok ekonomik ama dini gerekelendirme olmadan mmkn olmayan bir urat.
Deinilen Kitaplar: Feridun M. Emecen, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas Kitabevi, 2.Bask, 2003. Colin Imber, Osman Gazi Efsanesi: E.A.Zachariadou (der.) Osmanl Beylii (1300-1389)da Tarih Vakf, 2.Bask, 1997. Colin Imber, lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar: O.zel ve M.z (der.) Stten stanbula Osmanl Devletinin zerine Tartmalar mge, 2000. Cemal Kafadar, Between Two Worlds The Construction of the Ottoman State

University of California Press, 1995. Heath W. Lowry, The Nature of the Early Ottoman State SUNY, 2003. lber Ortayl, Menkbe: Osmanl Devletinin Kuruluu Efsaneler ve Gerekler mge, 2000. Kemal Slay, Ahmed s History of the Ottoman Dynasty Journal of Turkish Studies Trklk Bilgisi Aratrmalar. V.16, 1992. inasi Tekin, XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas Gziliin Yollar adl Bir Eski Anadolu Trkesi metni ve Gaz Cihd Kavramlar Hakknda Journal of Turkish Studies Trklk Bilgisi Aratrmalar. V.13, 1989. Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu Pencere, 1995.