Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

YILDIZ TEKNK NVERSTES NAAT MHENDSL BLM TNEL DERS

TNELLERDE STABLTE ANALZNN KAYA KTLESNN TEK EKSENL BASIN DAYANIM KAVRAMI ile BELRLENMES ve HOEK vd. YENLME LTNN KAYMA DAYANIM PARAMETRELERNN (KOHEZYON, SEL SRTNME AISI) AILIMLARI

Hazrlayan

Prof. Dr. Mh. Ergin ARIOLU

Yap Merkezi AR&GE Blm 2010

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

Snek kaya ktleleri iin: Dairesel tnel kesitinde tavan/ tabanda maksimum teetsel gerilme
tt = ( A.k - 1) . z = ( 3k - 1) . .Z

(Dairesel kesit iin A=3) Burada;

k= x Yatay basn 1 = = 0,33 + 9,5.E y . 0,001+ z Dey basn Z

( Boyutsuz )

(Shorey, 1994)

Ey= ncelenen noktada yerinde kayann elastik modl yatay yerinde llen/ kestirilen, GPa Z= Derinlik, Z z= Derinlik basnc = Kaya birimlerinin ortalama birim arl

Stabilite says:

SF =

b,y Dayanm b,y = = 1 Gerilme tt ( 3k - 1) . .Z

- Stabil -

SF<1 ise tnelde stabilite sorunu (arn, tavanda radyal hareketler) mevcut. b,y= Kaya ktlesinin tek eksenli basn dayanm

rnek: Veriler: Z= 50 m = 2,65 t/m3 Z

b,y ,

Ey

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

Ey= 5 GPa= 5000 MPa= 5.105 t/m2 llen deer b,y= 400 t/m2 kestirilen deer (Eer bu deer bilinmiyorsa mhendis eitli yaklamlar araclyla kaya ktlesinin tek eksenli basn dayanmn b,y hesaplayacaktr. Kullanlacak yaklamlarda biri olan Hoek vd. 2002 ileri ki blmde ayrntl ekilde aklanmtr). Stabilite saysn belirleyiniz.

zm: k deerinin hesaplanmas

1 k = 0,33 + 9,5x5 0,001+ 1,33 50

Derinlik basnlar
z = .Z = 2,65 t/m3 x50 ( m ) = 132,5 t/m2
y = k. Z = 1,33x132,5 = 176,2 t/m2

Stabilite says
SF =

( 3k - 1) .z

b,y

400 = 1,0 ( 3x1,33 - 1) x132,5

SF= 1 olduundan alacak tnelin stabilite sorununun olmayaca ifade edilebilir.

Deerlendirme notu: Stabilite says, SF o Tnel geometrik ekline (dairesel, at nal, elips vs.) dey o k=
x (zellikle blgenin tektonik, topografik yapsna) z

o Tnelin geecei formasyonlarn yerinde mekanik dayanmlarna (tek eksenli basn dayanm, elastik modl) baldr. Proje koullarnda SF1 olmaldr.

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

o SF<1 durumunda ise tnel etrafnda plastikleme zonu olarak tanmlanan yenilme zonu oluacandan arazi hareketleri nemli boyutlardadr. Bu hareketlerin dengelenmesi iin kesinlikle tnel uygun iksa elemanlaryla (elik iksa, pskrtme beton, tavan saplamalar vb.) desteklenmelidir.

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

izelge: Hoek, Carranza-Torres and Corkum (2002) Yenilme ltne Gre Geoteknik Byklklerin ( , Cy , Ey , b,lab , b,y) Belirlenmesi Kaya ktlesinin yenilme lt
1 = 3 + b,lab my 3 + s b,lab
a

Yenilme lt faktrleri s, a o atlaklk faktr

GSI 100 s = exp 9 3D

o Katmann yerinde krlma zarfnn stel bykl
a= 1 1 GSI / 15 + e e 20 / 3 2 6

o Malzeme -yerinde kaya ktlesi- faktr

GSI 100 m y = mi exp 28 14 D Kaya ktlesinin yerinde dayanm -tek eksenli basn- bykl (b,y) b, y = b,lab .s a Kaya ktlesinin yerinde ekme dayanm (,y)
, y = s b,lab my

Yanal basn 3n= 3,max / b,lab sel srtnme asnn () belirlenmesi = sin
1

6 a m y (s + m y . 3n ) a 1 2 (1 + a) (2 + a) + 6 a m y s + m y . 3n

a 1

Kohezyon bykl

C=

b,lab (1 + 2 a) s + (1 a) my 3n (s + my3n )a 1 (1 + a)(2 + a) 1 + 6 a my (s + my .3n )a 1

[(1 + a)(2 + a)]

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

izelgenin devam

Mohr-Coulomb yenilme ltne gre kaya ktlesinin yerinde basn dayanm

b, y m y + 4 s a (m y 8 s) m y / 4 + s 2 C cos = = b,lab 1 sin 2 (1 + a) (2 + a)
0.91

](

) a 1

evler iin :
b, y = 0.72 .H b, y Tneller iin : 3,max 3,max

b, y = 0.47 .H b, y Yukardaki ifadelerde b,y bykl Mohr-Coulomb yenilme ltne kar gelen

0.94

yerinde basn dayanmn gstermektedir.

Kaya ktlesinin yerinde elastik modl bykl

D b,lab Ey = 1 .10 2 100 GSI 10 40

(GPa)

(b,lab 100 MPa)

D E y = 1 .10 2

GSI 10 40

(GPa)

(b,lab > 100 MPa)

Burada : 1, 3 = Sras ile en byk ve en kk asal gerilmeler b,lab = Laboratuvar tek eksenli basn dayanm mi= Laboratuvar malzeme faktr. eksenli basn deney sonularnn regresyon analizi ile deerlendirilmesi sonucunda elde edilen byklk. Deney sonular bulunmuyorsa Hoek ve arkadalar (1995) kaynanda rapor edilen deerler alnabilir. my= Yerinde kaya ktlesine ait malzeme faktr a, s = Yenilme ltne ait katsaylar. a , kayacn eksenli basn deneyinde sergiledii davran ifade eder. a < 1 olmas malzemenin lineer olmayan davran sergilediini gsterir. s ise ok byk lde kaya ktlesinin atlakllk durumunu belirtir. s=1 ise kaya ktlesinin atlaksz olduunu, daha ak deyile salam olduunu ifade eder. s 0 -sfra yakn bir deer almas- durumunda ise kaya ktlesinin ok ar lde atlak ierdiini belirtir. GSI= Jeolojik Dayanm ndisi D= Teknik giriimler sonucunda (patlatma, mekanik kaz / ykleme) sonucunda kaya ktlesine verilen hasarn derecesi -rselenme faktrb,y= Kaya ktlesinin yerinde basn dayanm = sel srtnme as -yerinde kaya ktlesiC= Kohezyon 3,max= Maksimum yanal gerilme H= ev durumunda ev ykseklii, tnel stabilite analizinde ise tnel aks derinlii Ey= Yerinde elastik modl

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

1E+08
6 4 2

1E-18
6 4 2

GSI 100 s = exp 9 3D

atlaklk faktr, s

1E-28
6 4 2

1E-38
6 4 2

D=0 D=0.5 D=1

1E-48
6 4 2

1E-58
6 4 2

1E-68
6 4 2

1E-7 0.48 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Krlma zarfnn stel bykl, a

0.49 0.50 0.51 0.52 0.53 0.54 0.55 0.56 0.57 0.58 0.59

Jeolojik Dayanm ndisi (GSI)

a=

1 1 GSI / 15 + e e 20 / 3 2 6

EK 1 ekil a atlaklk faktr (s) ve krlma zarf stel byklnn (a), Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) ve rselenme faktr (D) ile deiimleri (rnek : GSI= 20, D=0 ise s= 1.38x10-4, a=0.544 olarak kestirilmektedir).

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

8
Laboratuvar basn dayanm :

Kaya ktlesinin yerinde basn dayanm, b,y (MPa)

4 2

b,y= lab.sa

10.00

8 6 4 2

b,lab=100 MPa b,lab=70 MPa b,lab=50 MPa b,lab=30 MPa b,lab=20 MPa b,lab=10 MPa

1.00

8 6 4 2

0.10

8 6 4 2

0.01
5 6 7 8 9

10

Jeolojik Dayanm ndisi, GSI

Malzeme faktr -yerinde- my

1.00

4 5 6 7 8 9

2 3 4 5 6 7 8 9

Laboratuvar malzeme faktr :

mi=5 mi=10

10.00

my=
2

GSI100 2814 D mi e

mi=15 mi=20 mi=25 mi=30

EK 1 ekil b Jeolojik Dayanm ndisine bal olarak kaya ktlesinin yerinde basn dayanm (b,y) ve yerinde malzeme faktrnn (my) belirlenmesi [rnek : GSI= 20, b,lab=10 MPa ve mi=5 (kilta) iin b,y = 0.08 MPa=0.8 kgf/cm2=8 t/m2 ve my= 0.287 bulunur]

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

1009
8 7 6 5 4 3 2

Laboratuvar tek eksenli basn dayanm

b,lab= 3000 t/m2 b,lab= 2000 t/m2 b,lab= 1000 t/m2

Kohezyon, C (t/m2)

109
8 7 6 5 4 3 2

19

8 7 6 5

=0o
5 10 15 20 25 30 35 40

Jeolojik Dayanm ndisi (GSI)

1009
8 7 6 5 4 3 2

b,lab= 3000 t/m2 b,lab= 2000 t/m2 b,lab= 1000 t/m2

Kohezyon, C (t/m2)

109
8 7 6 5 4 3 2

19

8 7 6 5

=10o
5 10 15 20 25 30 35 40

Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) EK 1 ekil c Kohezyon byklnn (C), isel srtnme asnn () 0o ve 10o deerleri iin laboratuvar tek eksenli basn dayanm (b,lab) ve Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) ile deiimi (rnek : =0 ykleme koulunda GSI=20, b,lab= 10 MPa=1000 t/m2 iin kohezyon deeri C= 4 t/m2 olarak kestirilmektedir)

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

10

1009
8 7 6 5 4 3 2

Laboratuvar tek eksenli basn dayanm

b,lab= 3000 t/m2 b,lab= 2000 t/m2 b,lab= 1000 t/m2

Kohezyon, C (t/m2)

109
8 7 6 5 4 3 2

19

8 7 6 5

=20o
5 10 15 20 25 30 35 40

Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) EK 1 ekil cnin devam Kohezyon byklnn (C), isel srtnme asnn () 0o ve 10o deerleri iin laboratuvar tek eksenli basn dayanm (b,lab) ve Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) ile deiimi

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi Malzeme faktr

11

Yerinde kohezyon / laboratuvar basn dayanm , Cy / b,lab

sel srtnme as ,

sel srtnme as,

Jeolojik Dayanm Indeksi, GSI

Jeolojik Dayanm Indeksi, GSI

EK 2 a) sel srtnme as ()=f[Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI), laboratuvar malzeme faktr (mi)] deiimleri b) Yerinde kohezyon / laboratuvar basn dayanm (Cy / b,lab )= f[ Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI), laboratuvar malzeme faktr (mi)] deiimleri (Hoek, Marinos ve Bennisi, 1998)

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

12

izelge 1 Hoek and Brown Krlma ltnn Kayma Byklklerinin (Krlma As, sel Srtnme As, Kayma Gerilmesi ve Kohezyon) Belirlenmesi (Kumar, 1998) Genelletirilmi Hoek-Brown yenilme lt
1 3 3 = m y . + s b,lab b,lab
a

(1)

Krlma noktasnda normal gerilme ve kayma gerilme deerleri1(x)

= 3 +
=

1 3 1 +

(2) (3) (4) (5) (6)

1 3 1 +

1 = + 3 =

1 + 1 3 = Krlma as
tg = ( )1 / 2 = 1 3
1/ 2 a 1 3 = 1 + m y .a m. + s b,lab 1/ 2

(7a)

( ) 1 / 2 = + 1 + ( ) 2

1/ 2

= tg + 4 2

(7b)

Tek eksenli basn dayanmna normalize edilmi normal ve kayma gerilmelerinin

belirlenmesi (2) ifadesinden

b,lab

3 b,lab

my . 3 + s b,lab

3 2 + m y .a m y . + s b,lab

a 1

(8a)

Mohr dairelerinin analitik ifadesi

2

1 + 2 3 + 2 = 1 2 2 dir. Bu ifadenin trevi = ( 1 / 3 ) alnrsa krlma noktasna ait normal gerilme ve kayma gerilmelerini tanmlayan ifadeler oluturulabilir.

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

13

izelgenin devam
3 + s m y . b,lab 3 2 + m y .a m y . + s b,lab 3 + s 1 + m y .a m y . b,lab
a 1

b,lab

a 1

(9b)

Bu bantlarda 3 terimi yok edilir ve isel srtnme as cinsinden yazlarak, normalize edilmi gerilmeler
1 1 1 a sin

b,lab
2.

1 m y .a 1 a = my 2
cos

1 . sin

sin s . 1+ a my

(8b)

b,lab

my + s = a b,lab sin 1+ a

(9c)

eklinde ifade edilebilir.

Kohezyon byklnn belirlenmesi

Mohr-Coulomb krlma ltnde kohezyon

C= - . tg
ifadesi ile tanmlanmaktadr.

(10)

ev stabilite analizinde, verilen tek eksenli basn dayanm iin normal gerilme bykl, (8b) ifadesinden aka grlecei zere, = f (my, s, a, )dir. my, s ve a malzeme faktrleri ise (GSI, D, mi)nin fonksiyonudur (Bkz. EK 1 izelge, ekil a,b). Daha ak deyile mi malzeme faktr -laboratuvar-, Jeolojik Dayanm ndisi (GSI) ve rselenme faktr (D) biliniyorsa my, s ve a faktrleri EK 1 izelge, ekil a,bde belirtilen ampirik bantlar yardm ile hesaplanabilir. Bu durumda, stabilite analizinde incelenen nokta/dilime kar gelen normal gerilme bykl iin, (8b) ifadesinden isel srtnme asnn bulunmas gerekmektedir. Dier kelimelerle, (8b) ifadesini sfr yapan deeri aranmaktadr. deeri yle bulunabilir :

Y1 = / b,lab Y2 = f (my,a,s,)
aranan isel srtnme asn belirleyecektir.

(I) (II)

izilecek Y1 ve Y2 - deiken alnacak- erilerinin kesim noktasnn apsis deeri Kumar (1999), yukarda aklanan yntemi daha da basitletirmitir. yle ki (8b) ifadesini,

Yldz Teknik niversitesi Tneller Dersi

14

izelgenin devam
2 m y .a my . + s b,lab
1 a

1 sin sin = sin . 1 + a

1 a

(8c)

(I)

( II )

eklinde yazarak verilen GSI, mi, my, s, a, /b,lab deerleri iin izilecek ( I ) ve ( II ) - deiken alnacak- erilerinin kesim noktasnn apsisi aranan isel srtnme asn tanmlayacaktr [rnein (I) erisinin deeri 2.0 olarak hesaplansn. Bu deerin (II) erisini kestii noktann apsisi, aranan isel srtnme asn =23o tanmlayacaktr (Bkz. ekil a).
3 2

10.009

2 [(my. / b,lab) + s] (1-a) / (my.a)

8 7 6 5 4 3 2

( I ) erisi

1 sin sin sin 1 + a ( II ) erisi

1 a

1.009
8 7 6 5 4 3 2

0.109
8

a=0.50 a=0.55 a=0.60

10

15

20

25

30

35

40

45

50
o)

55

60

65

70

sel srtnme as, (

ekil a Kaya ktlesinin isel srtnme asnn bulunmas

( II ) erisinin a deerinden, daha ak anlatm ile, Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI)

byklnden etkilenmedii burada belirtilmelidir. ekil adan elde edilen dier bir pratik neme sahip sonu ise udur : Verilen (/b,lab) deeri iin ( I ) erisinin byk deer almas, dier bir ifade ile my ve s deerlerinin klmesi durumunda -kaya ktlesinin rnein; kilta ve ok ar lde atlakl-ayrm olma durumu- isel srtnme as () ok kk deerler almaktadr.