STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

BYOFLTRELERLE AMONYAK EMSYONLARININ KONTROL

YKSEK LSANS TEZ evre Mh. zgr UYAR

Anabilim Dal : EVRE MHENDSL Program : EVRE BLMLER VE MHENDSL

HAZRAN 2007

STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

BYOFLTRELERLE AMONYAK EMSYONLARININ KONTROL

YKSEK LSANS TEZ evre Mh. zgr UYAR (501021534)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 7 Mays 2007 Tezin Savunulduu Tarih : 12 Haziran 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Do.Dr. Kadir ALP Prof.Dr. Olcay TNAY (.T..) Prof.Dr. Ferruh ERTRK (Y.T..)

HAZRAN 2007

NSZ Beni bu almaya tevik eden; bilgi ve destei ile en skntl zamanlarmda ve her daim yanmda olan hocam Sayn Do. Dr. Kadir ALPe, bata Eyp Murat GRGZ olmak zere tm arkadalarma ve faklte alanlarna; her konuda desteklerini benden esirgemeyen ynetim kurulu bakan Sayn Seyfettin UUR ve bakan yardmcs Sayn zdal UUR olmak zere tm TOPKM la A.. ailesine; ve her zaman her konuda yanmda olan sevgili eim Billur UYARa , annem kran UYAR ve babam Orhan UYARa , ailemin tm fertlerine ve dostlarma teekkr bir bor bilirim.

Haziran,2007

zgr UYAR

ii

NDEKLER

KISALTMALAR TABLO LSTES EKL LSTES SEMBOL LSTES ZET SUMMARY 1. GR 1.1. almann Amac 1.2. almann Kapsam 2. KOKU, TANIMI, NEM, LM TEKNKLER, KONTROL 2.1. Koku Duygusunun Tanm 2.2. Koku Konsantrasyonu Birimleri ve lm Yntemleri 2.2.1. Koku konsantrasyonu (ckoku) 2.2.2. Koku birimi (KB) 2.2.3. Koku seviyesi (Lkoku) 2.2.4. Koku eii (eik konsantrasyonu) 2.2.5. Kokulu maddenin debisi (qkoku) 2.3. Koku lm Yntemleri 2.3.1. Duyusal lm yntemleri 2.3.2. Eik olfaktometresi 2.3.3. Analitik lmler 2.3.4. Elektronik burun 2.4. Koku Emisyonuna Neden Olan Tesisler 2.5. Koku Kontrol 2.5.1. Kaynakta nleme 2.5.2. Artma 2.5.2.1. Youturma 2.5.2.2. Adsorpsiyon 2.5.2.3. Biyofiltrasyon 2.5.2.4. Biyo-ykama 2.5.2.5. Damlatmal filtreler 2.5.2.6. Isl (Termal) oksidasyon 2.5.2.7. Katalitik oksidasyon

v vi vii ix x xii 1 1 1 3 3 5 6 6 6 7 7 8 8 9 12 13 13 14 14 15 15 16 17 17 18 19 19

iii

3. HAYVAN YETTRCLNDE AMONYAK PROBLEM 3.1. Amonyan zellikleri 3.1.1. Amonyan evresel etkileri 3.1.2. Bitkilere etkiler 3.1.3. Amonyan insanlar zerindeki etkileri 3.2. Hayvan Yetitiricilii Faaliyetleri ve Koku Emisyonlar 3.2.1. Domuz yetitiricilii 3.2.2. Tavuk yetitiricilii 3.2.3. Bykba hayvan yetitiricilii 3.3. Amonyak Kirleticisinin Kontrol ve Artm Teknolojileri 3.3.1. Fizikokimyasal metotlarla absorpsiyon 3.4. Amonyak Emisyonlarnn Kontrolnde Biyofiltreler 3.4.1. Biyofiltre eitleri 3.4.2. Biyofiltre malzemesi 3.4.2.1. Malzeme seme kriterleri 3.4.2.2. Malzeme trleri 3.4.3. Biyofiltre bekletme sresi 3.4.3.1. Bekletme sresi tanm 3.4.4. Biyofiltrelerde amonyak kontrol almalar 4. DENEYSEL ALIMALAR 4.1. Deney Reaktr 4.2. Dolgu Malzemesi 4.3. Amonyak Gaz retme Dzeni 4.3.1. Amonyak zeltilerinde pH hesab 4.3.2. Gaz faznda amonyak tanm 4.3.3. Deneysel amonyak syrma almalar 4.4. Amonyak Besleme Sonular 4.5. Biyofiltre Dolgu Malzemesi Neminin Deiimi 4.6. Azot Trlerinin Deiimi 4.7. Deneysel alma Sonularnn Deerlendirilmesi 4.7.1. Parametreler aras korelasyonlar 4.7.2. Reaktrlerde pH ve nem oranlarnn deerlendirilmesi 4.7.3. Amonyak yklemeleri ve giderme verimi 4.7.4. Azot trlerinin deiimi 4.7.5. Basn kayplar 4.7.6. Ktle dengesi 5. SONULAR KAYNAKLAR EK ZGEM iv

21 21 21 22 23 23 23 24 24 25 25 26 27 27 28 29 33 34 36 43 43 47 48 48 50 53 58 59 59 60 60 62 63 64 69 69 71 74 79 83

KISALTMALAR

KB GC/MS TLV MAK EBCT EBRT UAKM AKM VOC VFA R1 R2 TKN Org. N

: Koku Birimi : Gaz Kromatograf/Ktle Spektrometresi : Eik Limit Deerleri : Maksimum Ortam Konsantrasyonu : Bo Yatak Temas Sresi : Bo Yatak Bekletme Sresi : Uucu Askda Kat Madde : Askda Kat Madde : Uucu Organik Bileikler : Uucu Ya Asitleri : 1 No. lu Reaktr : 2 No. lu Reaktr : Toplam Kjeldahl Azotu : Organik Azot

TABLO LSTES

Sayfa No

Tablo 2.1 Tablo 3.1 Tablo 4.1 Tablo 4.2 Tablo 4.3 Tablo 4.4 Tablo 4.5 Tablo 4.6 Tablo 4.7 Tablo 4.8 Tablo 4.9 Tablo 4.10 Tablo 4.11 Tablo 4.12 Tablo 4.13

eitli artma tekniklerinin verimlerinin karlatrlmas . Biyofiltre malzemeleri ve ortalama boluk oranlar .. Kompostun zellikleri ... Dolgu malzemesi zellikleri... Deneylerde kullanlacak amonyak zeltilerinin hazrlanmas Amonyak zeltilerinden gaz fazna tanan amonyak miktarlar Teorik ve deneysel amonyak syrma sonular ...... Amonyak besleme almas verileri.... Deneysel alma sonular R1 . Deneysel alma sonular R2 . Reaktrlerde llen parametrelerin korelasyonlar R1 ... Reaktrlerde llen parametrelerin korelasyonlar R2 ... R1 ile R2 reaktrleri arasndaki korelasyonlar .. Biyofiltrede basn kayplar . Azot trlerinin dengesi .

20 33 47 47 49 51 57 58 60 60 60 61 61 69 69

vi

EKL LSTES

Sayfa No

: Olfaktometri prensibinin ematik olarak gsterimi ..................... 10 : Younlatrma ............................................................................. 16 : Adsorpsiyon ................................................................................. 16 : Biyofiltrasyon .............................................................................. 17 : Biyo-ykama ........................................................................ 18 : Damlatmal filtre ......................................................................... 18 : Isl (Termal) oksidasyon .............................................................. 19 : Katalitik oksidasyon .................................................................... 20 : Kompost yzdesine bal amonyan giderilme yzdesi ............. 31 : Biyofiltre malzemesindeki kompost oran ile basn dmesinin deiimi ................................................................... 31 ekil 3.3 : Kompost; kuru amur biyofiltreleri iin k konsantrasyonlar ve NH3 giderim verimleri ............................................................. 39 ekil 3.4 : BF3 ve BF4 reaktrlerinin alt ksmndaki amonyum,nitrit;nitrat konsantrasyonundaki ve pHdaki deiimler ............................... 40 ekil 3.5 : Dolgu malzemesi linyit olan biyofiltrenin sznt suyunda izlenen ph ve NH4 + , NO2 ve NO3 - konsantrasyonlarndaki deiim ......................................................................................... 41 ekil 3.6 : Dolgu malzemesi ta yn olan biyofiltredeki giri,ktaki amonyak konsantrasyonunda ve giderim oranndaki deiim ...... 41 : Drt ayr dolgu materyali iin biyofiltrelerin giderim kapasitesi ekil 3.7 ve amonyak yk arasndaki iliki .............................................. 42 ekil 4.1 : Deney reaktr ........................................................................... 44 ekil 4.2 : Bo ve dolu reaktr ...................................................................... 45 ekil 4.3 : Seri bal reaktr sistemi ve besleme ........................................... 45 ekil 4.4 : Reaktr alt yaps (1) .................................................................... 46 ekil 4.5 : Reaktr alt yaps (2) .................................................................... 46 ekil 4.6 : Teorik olarak pH=9-11 aras sv zeltiden amonyak syrma sonular ........................................................................................ 52 ekil 4.7 : Teorik olarak pH>11 sv zeltiden amonyak syrma sonular ........................................................................................ 52 ekil 4.8 : pH= 10,78 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrma almas sonular ........................................................................................ 54 ekil 4.9 : pH= 10,78 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrlan toplam amonyak ........................................................................................ 54 ekil 4.10 : pH= 11 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrma almas sonular ........................................................................................ 55 ekil 4.11 : pH= 11 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrlan toplam amonyak ........................................................................................ 55 ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 3.1 ekil 3.2

vii

ekil 4.12 : pH= 11,19 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrma almas sonular ........................................................................................ 56 ekil 4.13 : pH= 11,19 iin 500 ml amonyak zeltisinden syrlan toplam amonyak ........................................................................................ 56 ekil 4.14 : Teorik ve deneysel amonyak syrma sonular ........................... 57 ekil 4.15 : R1 ve R2.de nem ile pHnn deiimi .......................................... 62 ekil 4.16 : alma sresince giri amonyak ykleri ile biyofiltre veriminin deiimi ......................................................................................... 63 ekil 4.17 : Farkl amonyak yklemelerine karlk giderme veriminin deiimi ......................................................................................... 64 : Reaktr 1.de azot trlerinin deiimi ........................................... 65 ekil 4.18 ekil 4.19 : Reaktr 2.de azot trlerinin deiimi ........................................... 65 ekil 4.20 : R1de pH ve nitrat azotunun deiimi ........................................ 67 ekil 4.21 : R2de pH ve nitrat azotunun deiimi ......................................... 68

viii

SEMBOL LSTES

ckoku ck Lkoku qkoku V I kw ks n Vf Q t NH4-N NO3-N NO2-N

: Koku konsantrasyonu : Koku eik konsantrasyonu : Koku seviyesi : Kokulu maddenin debisi : Kokulu gazn hacimsel debisi : Kokulu gazn kanal veya bacada ak hz : Koku iddeti : Weber-Fechner katsays : Stevens katsays : Uyarcya bal bir stel katsay : Malzeme yatak hacmi : Hava akm hz : Gerek bekletme sresi : Gzeneklilik : Amonyum azotu : Nitrat azotu : Nitrit azotu

ix

BYOFLTRELERLE AMONYAK EMSYONLARININ KONTROL ZET

Koku parametresi gerek insanlarda oluturduu rahatszlk ve gerekse ierdii kirleticilerin yol at evresel etkileri nedeniyle gnmzde nem kazanmaktadr. Tarmsal faaliyetlerden, endstriyel tesislere ve atk bertarafna kadar geni bir kaynak grubu iin koku yasal dzenlemelerle kontrol edilmesi gereken bir kirleticidir. Koku kontrolnde biyolojik sistemler gerek ilk ina ve gerekse iletme maliyetleri yannda yksek artma verimleri ve deiik iletme koullarndaki performanslar ile geni uygulama alanlarnda uygulanmaktadr. Bu almada hayvan besicilii yaplan tesislerin i ortamnda oluan kokulu gazlarn iinde en nemli bileenlerden biri olan amonyak kirleticisinin biyolojik kontrol yntemlerinden biyofiltrelerle artlmas incelenecektir. Bu amala hayvan besicilii yaplan iyerlerinde i ortam havalandrmasnda karlalan amonyak konsantrasyonlarnda retilecek hava/amonyak gaz karmnn kompost + tala karm malzemeli bir biyofiltre deney dzeneinde deiken ykleme koullarnda artlmas hedeflenmitir. lk olarak uygun reaktr dzeni ve amonyak gaz temini salanmtr. Bunun iin deiik pH deerlerinde amonyum hidroksit zeltilerinden hava ile syrma ilemi ile amonyak gaz akm elde edilmitir. Deiik pH ve zelti hacimleri iin amonyak tanmna ait matematik denklemler elde edilmitir. Kompost+tala karmnn doldurulduu 8,5 litrelik faydal hacmi olan 2 adet pleksiglas reaktr seri bal olarak hazrlanm ve amonyak gaz verilmitir. Balangta btn amonyak tutulurken 2. gnden sonra giri akm ile k akm eitlenmi ve sistem herhangi bir giderme kapasitesi gsterememitir. Bunun zerine nem orannn artrlmas iin belirli bir sre sadece suyun nem eklinde tanm salanmtr. lave olarak aklimasyon sresini azaltmak iin nitrifikasyon ileminin gerekletirildii SK Paaky leri Biyolojik Artma Tesisinden nitrifikasyon

bakterileri as alnm ve reaktrlere verilmitir. Takiben amonyak gaz beslemesi yeniden gerekletirilmitir. 10 gnlk sre iinde %9798 artma verimi gereklemi olup, alma yeni yklerle de verim platosuna ulalncaya kadar devam ettirilmitir.

xi

CONTROL OF AMONNA EMSSONS WTH BOFLTERS SUMMARY

Partly because of the discomfort it causes to human beings and partly because of the environmental effects caused by the pollutants it includes, odor parameter has become an important factor nowadays. For a wide range of source groups such as agricultural activities, industirial institutions, and waste disposal odor is a pollutant which must be controlled by legal arrangements. Low construction and operation costs, and high removal efficiency together with reliable performance under different operating conditions make biological systems ideal to be used commonly in odor control. In this research, it is intended to analyze amonium pollutant, which is one of the most important components of the odorous gases which are composed in an indoor environment of the facilities that deal with livestock fattenning, by means of biofilters which is one of the biological control methods. First of all, the appropriate reactor setup has been provided and ammonia has been supplied. nlet air/ammonia stream has been supplied by stripping various pH value ammonium hydroxide solutions with air. Moreover, mathematical equations based on the different pH values and solution volumes for ammonia convection has been formulated. The 2 plexiglas reactors which have a useful volume of 8.5 liters and filled with a mixture of compost and wood shavings (sawdust) has been serially connected and ammonia has been loaded. At the beginning, hole ammonia is put on hold in the biofilter. On the second day, when the input and output currents have been balanced, the system did not show any elimination capacity. Based on this fact, to increase the rate of humidity, for a certain time, only water has been transferred into the reactors as humidity. In addition to the above procedure nitrification sludge has been taken from the ISKI Pasakoy Advanced Biological Treatment Plant , and inoculated to the

xii

reactors to decrease the acclimation period. Following this, the ammonia loadings has been reperformed. In a 10 day period a removal efficiency rate of 97-98% has been achieved. This study continued with new loadings until the efficiency plateau has been reached.

xiii

1. GR Koku gnmzde en nemli hava kirletici parametrelerden birisi konumundadr. norganik ve organik kkenli ok sayda bileik koku rahatszlna neden olmaktadr. norganik bileikler iinde hidrojen slfr ve amonyak, organik kirleticiler iinde ise slfr ve aminli organikler, petrol trevleri ve solvent grubu iinde yer alan klorlu ve klorsuz hidrokarbonlar yer almaktadr. Bu tr kokulu bileiklerin emisyonu, endstriyel retim prosesleri yannda tarm ve hayvan yetitiricilii sektrnde ve atklarn bertaraf edildikleri ilemlerde(kompost retimi, atksu artma tesisleri, kat atk depolama tesisleri) belirgin bir ekilde yaplmaktadr. Koku parametresi(iklim deiikliine neden olan gazlar da ierdii iin) yasal dzenlemelerle denetim altna alnmaya allmaktadr. Bu tr koku emisyonu yapan kaynaklarda kontrol amal olarak fizikokimyasal (younlatrma, adsorpsiyon, absorpsiyon, oksidasyon, insinerasyon vb.) ve biyolojik (biyofiltreler) prosesler yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. 1.1 almann Amac Bu almada lkemizde de gittike nem kazanan bykba ve kkba hayvan yetitiricilii ve kmes hayvancl alanlarndaki tesislerden kaynaklanan koku emisyonlarnn en ekonomik kontrol yntemlerinden birisi olan biyofiltrelerle giderilmesi aratrlacaktr. Bu aratrma, bu tr kaynaklarda en nemli koku bileeni olarak amonyan, kompost + aa yongalar karmnn dolgu malzemesi olarak kullanlmas ile biyofiltrelerde aerobik-biyolojik olarak oksidasyonunu etkileyen faktrlerin laboratuar skalal bir reaktrde incelenmesini esas almaktadr. 1.2 almann Kapsam Seri bal ardk iki adet biyofiltre reaktrne, hayvan besicilii tesislerinde oluan koku kirletici emisyonlar temsilen sentetik amonyak gaz verilecektir. Amonyak gaz 5150 ppm konsantrasyon aralnda kesikli olarak biyofiltreye beslenerek

belirli ykleme deerleri iin artma veriminin belirlenmesine allacaktr. Biyofiltrede dnm rnleri olan nitrit, nitrat ve dier amonyum azotu trleri arasndaki iliki sznt suyunda ve reaktrlerdeki dolgu maddesi zerinde analizle belirlenerek mekanizma ortaya konmaya allacaktr. Bu mekanizmada yer alan bakteri trlerinin kalitatif tespitlerine allacaktr. alma sonularndan hayvan yetitiricilii sektrnde koku kontrolnde kullanlabilecek biyofiltrelerin dizaynnda yararlanlacak temel kriterler ortaya konulmaya allacaktr.

2. KOKU; TANIMI, NEM, LM TEKNKLER, KONTROL 2.1 Koku Duygusunun Tanm Koku alma duyusu, insan burnunda bulunan epitel dokusu iinde yerleik ve saylar 1025 milyon olan zel olfaktori hcrelerinin uyarlmas ile balar. Bu hcreler burun boluunun st ksmnda regio olfactory denilen alanda bulunan ve her iki yanda 2.5 cm2 yzeye sahip olan oyukta birikmi bir doku (rima olfactoria) oluturur (Pearce, 1997). Olfaktori hcrelerinin burnun derin ksmlarnda bulunmas nedeni ile, burundan ieri ekilen hava genelde dorudan olfaktori alan ile temas etmez. Hava nce burun iinde superior turbinate blgesine kadar ilerler. Buruna ekilen havann hzyla orantl olarak bir trblans kazanr ve daha sonra olfaktori alanna ular. Trblans arttrmak ve kokuyu daha iyi alglayabilmek iin hava buruna sk sk veya daha hzl ekilebilir. Bylece ieri ekilen havann burundan gei hz 45 kez arttrlm olur. Dolays ile kokulu hava olfaktori blgesine daha kolay ulam olur ve koku daha iyi alglanr. Koku hcrelerinin uyarlabilmesi iin koku molekllerinin koku hcrelerinin d yzeyini kaplayan mukoz doku ile temas etmesi gerekir. Dokunun yzeyini geniletebilmek ve temas arttrabilmek iin mukoz tabaka yzeyi ok sayda mikro lekli tyler (microvili) ile kapldr. Olfaktori hcrelerini uyaran koku molekllerinin says, ieri ekilen havadaki koku konsantrasyonuna baldr. Koku konsantrasyonu koku hcrelerinin uyarlma iddetini kontrol eder. Koku alma duyusunun gerekleebilmesi iin burundan hava geiinin engellenmemesi gerekir; bylece kokulu madde molekllerinin koku alma dokusuna erimesi salanr. Kokulu madde molekllerinin yeterince buharlaabilir (uucu) ve mukoz dokuyu aarak koku hcrelerine ulaabilmesi iin de suda znr olmas arttr. Ayrca, kokulu madde molekllerinin olfaktori hcrelerinin lipit ieren zarlarndan geebilmeleri iin de belli lde yada znr zelliinin olmas gereklidir. Gnmzde kabul gren bilgilere gre koku duyumu, kokulu madde moleklleri ve olfaktori hcreleri arasndaki bir biyokimyasal etkileimdir. Kokulu

madde moleklleri, kendilerine uygun reseptrlerin zerine adsorbe edilerek onlar uyarr ve kokunun alglanmasn salar. Koku hcrelerinin her birinden kan bir sinir lifi beyne ulamakta, bu lifler birleerek burnun her iki yanda 2030 sinir elyaf demeti eklini almaktadr. Bu yapda bulunan 1025 milyon kadar lifin tamamnn, beynin koku alma ksmnda (bulbus olfactorius) 27 00030 000 nodle sahip blgede sonland bilinmektedir. Bu durumda, burunda yaklak 1000 adet olfaktori hcresinden alnan koku sinyalleri, bulbus olfaktoriusda bir sinir nodlne erimektedir. Bulbus olfactoriusa ulaan sinyallerin, buradan beynin daha baka ksmlarna tandklar, rnein limbik sisteme ulaarak tepkisel sonulara neden olduu bilinmektedir. Bilinen koku merkezleri beynin n ksmnda yer almaktadr. Fizyoloji, nro-fizyoloji ve psiko-fizyoloji bilimlerinin kabullerine gre beyindeki bir birincil duyu merkezinin uyarlmas, ilgili duyu organnn duyum karakteristiklerini belirler. Birincil merkezin gnderdii sinyallerle alan ikincil duyu merkezi ise bu duyu organnn hissettii karakteristikleri belleinde saklayan ksmdr. Buradan gelen bilgilerle devreye giren ncl merkezde ise bilgilerin projeksiyonu yaplarak, armlar ve gemiten birikmi deneyimler ile kyaslanan koku bilgisi, kokunun hissedilmesine dntrlr. Dier bir ifadeyle alglanan koku, bilginin alnp yanstlm eklidir. Bylelikle bir cismi koklayan kii, cisimleri tanmlar ve varsa kokusunu da bu tanmlamaya ekler. Koku duymann fizyolojik temeli, koku hcre zarnn depolarize olmasdr. Bylece koku hcre zarnn koku hcreleriyle uyarlmas, koku sinirleriyle merkeze iletilir. Bunun gerekleebilmesi iin uyarma iddetinin yeterince byk olmas ve kritik olan membran eik potansiyelinin almas gerekmektedir. Her ne kadar uyarlma iin hcre membran potansiyelinin kritik deerinin almas art ise de kokunun duyulmas iin bu miktar yeterli deildir. Bu amala bir duyu eiinin de almas gerekir. Koku ve tat alma duyularna zel olan bu kurala gre mutlak bir byklk olan duyu eii ile tanmlanm koku eii birbirinden farkldr. Bunlarn her ikisi de, kiiden kiiye ve koku moleklnn trne gre deiir. Her iki eik de deikendir, bazen kiiden kiiye bazen de ayn kiinin durumlarna gre ok ciddi salnmlar gsterir (Gostelov, 2001). Bazen patolojik bir eik oluur ve kiinin koku duyarln tamamen yok edebilir. Bu tr srekli koku hissi kayb vakalarna ok ender olarak doutan da rastlayabiliriz (hiposmia veya anosmia yani hi koku 4

hissetmeme gibi). Ancak daha ok grlen koku alma duyusu eksiklii sonradan olur; uyarc etkinin epitel hcrelere iletilememesi yznden ortaya kan bir durumdur. rnein nezleye bal olarak burnu akan veya burun kemii deformasyona urayan kiilerde grld gibi. Gribal enfeksiyonlardan sonra bile bir ka haftaya varan geici anosmia vakalar grlebilir. Bazen de alnan ilalarn toksik yan etkileri koku duyusunu yok edebilir. Kafatasna gelen iddetli bir darbe etkisiyle koku hcrelerinin fiziksel zarar grmesi de mmkndr. Koku duyusunun gittike azalmasyla meydana gelen hiperosmia ise ok ender vakalarda grlr. Daha ok yallarda rastlanan ve hi bir neden yok iken kt kokular hissetme olarak bilinen kakosmia da bir patolojik koku duyusu bozukluudur. Yukarda saylan koku duyumu bozukluklar genelde kolayca tehis edilen patolojilerdir. Bu hastalklara sahip kiiler koku lmnde kullanlacak panelistlerin seiminde kolayca elenebilir. Ancak kokuya hassasiyetin, yani koku duyusunun ayn kiinin farkl durumlarna gre deitii durumlar nceden bilebilmek ok daha zor olmaktadr. Bir kokuya alp duymamaya balamak byle durumlardandr. Adaptasyon olarak bilinen bu olayda koku seviyesi deimedii halde kii kokunun azaldn, hatta tamamen yok olduunu zannedebilmektedir. Adaptasyonda kokuyu alglayan hcreler etkilenir. Habituasyonda ise bulbus olfactoriusdan balayarak koku merkezi etkilenir. 2.2 Koku Konsantrasyonu Birimleri ve lm Yntemleri Olfaktometri kokularn kontroll bir ekilde insan burnuna sunulmas ve sunulan kokularn insan zerinde yaratt etkilerin kaydedilmesi demektir. Bu lm yntemi, VDI 2449 Blm 2 [1] ve DIN 6879 [2] da eksiksiz olarak tanmlanmtr. Olfaktometri, kokunun insan zerinde yaratt etkiye dayanan bir yntem olup, iki amac bulunmaktadr: a) Bilinen koku konsantrasyonlarnn belirlenen iddetlerde llmesi ile insann koku alma gcnn tayin edilmesi ve bylece bir lm skalasnn oluturulmas, b) nsann koku alma duyusunu detektr olarak kullanarak bilinmeyen koku konsantrasyonlarnn tayin edilmesi.

2.2.1 Koku Konsantrasyonu (ckoku) Koku tayini yaplmas istenen gaz rnei ister tek bileenli, isterse ok bileenli bir gaz karm olsun, gaz rneindeki koku konsantrasyonu, gaz rneini temiz (ntral) hava ile koku eiine kadar seyrelterek bulunur. Koku konsantrasyonunun saysal deeri, eik seviyeye indirilmi kokuya ulald andaki gaz rnei miktarnn, gaz seyreltmek iin kullanlan (ntr) hava miktarna orandr. Mutlak deer olarak ckoku= Z olup, buna ayn zamanda koku eik seviyesindeki seyreltme says veya koku says denir. Koku konsantrasyonu, birim hacimdeki Koku Birimi (KB), yani KB/m3 eklinde ifade edilir. Saf haldeki maddelerin hava ile karmnda ktlesel konsantrasyon birimi (g/m3) ile molar konsantrasyon birimi (mol/m3) arasnda sabit bir iliki bulunmaktadr. Bilinen gazlarn belli orandaki hava ile olan karmlarnda kokulu maddenin konsantrasyonu, koku konsantrasyonu ile orantldr. 2.2.2 Koku birimi (KB) Koku eii tanm esas alnrsa, 1 Koku Birimi (KB), kokulu maddenin 1 m3 ntral seyreltme havas iinde bulunan ve insanda koku hissi yaratan en az kokulu madde miktardr. 1 KB/m3lk koku deeri, koku konsantrasyon skalasndaki balang noktasdr. 2.2.3 Koku seviyesi (Lkoku) Koku alma iddetini, uyarc koku konsantrasyonunun logaritmasyla da ifade etmek mmkndr. Bylece, grlt birimlerine benzer ekilde, ayn maddenin yaratt iki farkl koku konsantrasyonu arasndaki orann logaritmasn kullanabiliriz. Buna Koku Seviyesi denir. Burada kk olan koku konsantrasyonu referans olarak alnrsa, yani koku eik seviyesi = 1 KB/m3 ise, koku seviyesi Lkoku= 10 log (ck / ck) olur. Burada, Lkoku desibel (dBkoku) cinsinden ifade edilmi olur. Denklemde ck, koku konsantrasyonu; ck ise koku eik konsantrasyonudur. (2.1)

2.2.4 Koku eii (eik konsantrasyonu) Kokulu maddelerin eik seviyesi konsantrasyonu, tanml bir insan saysnn %50sinin koku izlenimi ald konsantrasyondur. Bu seviyedeki koku, tanm olarak 1 KB/m3 dr. 2.2.5 Kokulu maddenin debisi (qkoku) Kokulu maddenin debisi, birim zamanda belirli bir alandan geen kokulu madde miktardr. Kokulu maddenin debisi, koku konsantrasyonu, atk gazn dar verildii kanal ya da baca aznn kesit alan ile atk gaz k hznn birbirleriyle arplmasyla elde edilir. Birimi, KB/saat, KB/dak veya KB/sn olabilir. qkoku = ck.v. A = ck . V Burada, qkoku = Kokulu maddenin debisi ck V = Koku konsantrasyonu = Kokulu gazn hacimsel debisi = Kokulu gazn kanal veya bacada ak hz (2.2)

olarak gsterilmitir. Kokulu madde debisi, hava kirleticileri iin kullanlan ktlesel emisyon debisine kar gelmektedir. Eer alglanan koku iddeti I ile gsterilirse, I iddeti ile koku konsantrasyonu arasnda logaritmik bir iliki vardr. Weber-Fechner kanunu olarak bilinen bu iliki aadaki logaritmik forml ile ifade edilmektedir: I = kw. log (ckoku / ckoku ) Burada, I ckoku kw = Koku iddeti = Koku konsantrasyonu = Weber-Fechner katsaysdr. (2.3)

ckoku = Koku eik konsantrasyonu

Formlde ckoku > ckoku olmas gerekmektedir.

Koku iddeti ile koku konsantrasyonu arasndaki dier bir bant da stel bir eitlik olan Stevens forml ile gsterilmektedir (Stevens, 1960); I =ks . ckokun Burada, I ks n dr. Koku iddetini bulmak iin bu iki formlden hangisinin kullanlacana, metodik snr koullarna bakarak karar vermek uygun olmaktadr(VDI 3882, 1992) 2.3 Koku lm Yntemleri Koku lmnde balca iki sistem kullanlmaktadr. Bunlar duyusal lm sistemleri ve analitik lm sistemleridir. Duyusal lm sistemleri insan burnunu, analitik lm sistemleri ise GC, GC/MS elektronik burun gibi analitik lm cihazlarn kullanr. 2.3.1 Duyusal lm Yntemleri Duyusal lmlerde insan burnu kullanlr. Bu tr lmler insann koku konusundaki kabiliyet ve tecrbelerine baldr. Kokunun karakteristikleri dnda lme katlan insanlarn koku duygularnn birbirinden farkl olmas, test esnasnda kokunun sunulmasndaki farkllklar ve test ortamnn zellikleri bu yntemin zayf ynlerini oluturmakta ve zel dzenlemelerle minimize edilmeye allmaktadr (Alp ve di., 2002). Duyusal lm teknikleri de kendi aralarnda iki gruba ayrlrlar: 1. 2. nsan burnu dnda herhangi baka bir ekipman kullanlmadan yaplan nsan burnu ile birlikte baz seyreltme cihazlarnn birlikte kullanlmas ile = Koku iddeti = Stevens katsays = uyarcya bal bir stel katsay (2.4)

sbjektif lmler yaplan objektif lmler. Sbjektif duyusal lmlerin hzl, dk maliyetli ve herhangi bir ekipman gerektirmemesi avantajl yanlarn olutursa da bu yntemle elde edilen sonularn

kullanlmasnda ok dikkatli olunmas gerekmektedir. Younluk lmlerinde 310 arasnda kademelendirilmi skalalar kullanlmaktadr, en ok kullanlan 5 kademeli skalada; 0 1 2 3 4 5 koku alnamyor ara sra alnabiliyor hafife alnabiliyor belirgin bir ekilde alnabiliyor kuvvetli ok kuvvetli

kademeleri bulunmaktadr. Buradaki kademeler sadece sra anlamndadr. Deerler arasndaki fark eit deildir. Mesela 4 kademesindeki koku younluu 2 kademesindekinin iki kat deildir. Bu yntem kolayl yannda kokunun farkna varlmasna imkn vermesi bakmndan yararldr. Objektif duyusal koku lm yntemleri de kendi aralarnda koku numunesinin hava ile seyreltilmesine imkn veren bir cihazla birlikte kullanmn esas alr ve genellikle olfaktometre olarak adlandrlr. Seyreltme esasl bu yntem iki ekilde uygulanr. Bunlar eik olfaktometresi (threshold olfactometer) ve eik st olfaktometresi (suprathreshold olfactometer ) olarak adlandrlrlar. Eik olfaktometresi kokunun ancak duyulabilecek seviyelere kadar seyreltilmesine dayal olarak yrtlen bir lm tekniidir ve konsantrasyon olarak seyreltme says deerini kullanr. Eik st olfaktometresi ise numune kokunun referans bir koku ile karlatrlmasna dayanr ve her ikisinin de ayn younluk duygusunu verene kadar seyreltilmesine ve sonucun referans gaz veya koku konsantrasyonuna edeer olarak ifadesini esas alr. 2.3.2 Eik Olfaktometresi Koku lmnde gnmzde en yaygn uygulanan metot olfaktometri metodudur. Bu metoda koku eii veya kokularn koku eii zerindeki konsantrasyonlarn tayin etmek iin kokunun duyu organ zerinde yarataca etkileri kademeli olarak yaratacak cihazlar kullanlr. Eik konsantrasyonu zerindeki konsantrasyonlardaki bir kokulu gaz rnei, ntr hava ile seyreltilir. Bylece, orijinal numuneden daha dk konsantrasyonlarda gaz numuneleri elde edilmi olur. Bu gaz numuneleri e zamanl olarak koklama tpleri veya burun maskeleri yardm ile panelistlerin 9

burunlarna verilir. Olfaktometri prensibi ematik olarak ekil 2.1.de gsterilmitir (VDI 2449, 1987).

Kokulu gaz rnei

Kokulu rnek besleme

nseyrelt me nitesi

Seyreltme havas

Kokulu rnei dozlama nitesi

Seyreltme havasnn hazrlanmas

Kartrc

Maske veya koklama tp

Gaz ve Hava Akm Ynleri Ek bir nite kullanmadan n seyreltme durumunda n seyreltme havasnn hazrlanmas durumunda

ekil 2.1: Olfaktometri Prensibinin ematik Olarak Gsterimi

Temel olarak iki tip seyreltme sistemi vardr: Statik ve dinamik sistemler. Genel olarak kokulu gaz analizi iin dinamik sistemler kullanlr. Olfaktometre knda gaz ak hz veya debisi aada belirtilen minimum snrlarda tutulursa ikincil hava kaaklar nlenmi olur.

1,2 m3 /saat istirahat halinde nefes alma 2,0 m3 /saat koklama srasnda nefes alma

10

Olfaktometre ve burun maskeleri arasndaki kanallar ve burun maskeleri, normal nefes alma koullarndaki hava ak hzna gre tasarlanm olmaldr. Hava ak hznn fazla olmas, panelistlerin koku alma kapasitesini negatif ynde etkileyebilir. Kokulu rneklerin olfaktometrede uygun verilen oluan seyreltme oranlarna gre

deerlendirilmesini

panelistlerden

bir Panel yapmaktadr.

statistiksel olarak koku lmn mmkn olduu kadar fazla sayda panelistten oluan bir panel, mmkn olduu kadar sk yapmaldr. Zaman ve maliyet asndan bu olduka pahalya mal olan bir yaklamdr. Bu nedenle problemin zm iin bir ortak payda bulunmal ve panelin bykl yaplacak ie gre seilmelidir. Temel lmler iin gerekli panelist says, rnein, 815 kiidir. Kural olarak, karlatrmal lmler yapldnda daha kk bir panel (rnein 4 kiilik) yeterli olabilir. Bir tesiste koku emisyonu iin nlemler alndnda bu nlemin koku uzaklatrma veriminin tayini iin yaplan koku lmleri bir karlatrmal lmdr. Koku lmleri bir panel lideri tarafndan idare edilir. Olfaktometrik lmlerin yapld ortam mmkn olduu kadar kokusuz ve ntr olmaldr. Bu koul daha nce panelistlere baz sorular sorularak test edilir. Bundan baka panelistler, baz kokulu maddelerin salk asndan zararl olabilecei ynnde uyarlmaldr. Dier baka kriterlerle beraber MAK deerleri (maksimum i ortam konsantrasyonu), TLV deerleri (eik limit deerleri threshold limit values) yol gsterici olarak alnabilir. lmlerde birbiri ardndan gelen konsantrasyonlar dizininde, iki komu konsantrasyondan biri dierinin en az 2 kat olacak ekilde ayarlanr (bu logaritmik olarak 0,3lk bir farka veya dB olarak 3 dB'lik bir farka tekabl eder). Gz nne alnan lm aralnda en az be konsantrasyon bulunmaldr. Bu be konsantrasyon, eik konsantrasyonu olarak tahmin edilen deerin etrafnda simetrik olarak dalmaldr. lm sonularnn sunulmas, kokulu numunenin azalan veya artan seyreltme oranlarna gre yaplr veya sra takip edilmeyebilir. Panel yntemi ile koku lmlerinde farkl limitler uygulanmaktadr. Limitler Ynteminde paneliste artan konsantrasyonlarda koku numuneleri sunulur. Balang konsantrasyonu koku eik konsantrasyonu altnda olmaldr. Panelistlerden arka arkaya iki pozitif cevap

11

alndnda test sona erer. Karlatrmal lmlerde panelistlere verilen iki uyar arasndaki en az bekleme sresi 15 saniye, temel lmlerde ise en az 1 dak. olmaldr. Sorgulama Tekniinde koku eik deerini tayin etmede panelistler iin iki tip sorgulama teknii gelitirilmitir: Evet/Hayr teknii ve Zorunlu-Semeli teknii. Her iki sorgulama teknii de benzer sonular verir. Birok panelist kullanlan olfaktometrenin tasarmna bal olarak e zamanl olarak sorgulanabilir. Evet/Hayr Tekniinde panelist kendisine sunulan kokulu numuneyi koklar, deerlendirir ve hemen Evet koku var veya Hayr koku yok eklinde cevap verir. Zorunlu-Semeli Teknii ise normal olarak n adet koklama portu olan olfaktometreler iin kullanlr. Panelist tm burun maskelerine verilen hava akmlarn koklar ve hangi burun maskesine verilen havann kokulu hava olduuna karar verir. Kokulu gaz numunelerinin artan koku konsantrasyonuna gre tayin edilmesi gereklidir. 2.3.3 Analitik lmler Analitik lmler ounlukla koku veren maddenin konsantrasyonunu belirlemeyi esas alr. Bu tr lmler, objektif, tekrarlanabilir ve hassas olmalar dolays ile avantajldrlar. Genellikle koku emisyonunun belirlenmesinde kullanldrlar. Bununla birlikte ou evresel kokunun ok sayda bileene sahip olmas, koku veren maddelerin analitik belirleme seviyesinin altnda kalmas gibi hususlar koku lmn gletirdikleri gibi insanlar tarafndan alglanan koku younluu ile analitik lm sonular arasnda iliki kurulmasndaki zorluklar bu yntemin olumsuz ynlerini oluturmaktadr. Analitik lm yntemi byk lde gaz kromatograf/ktle spektrometresi (GC/MS) dzenini kullanr. Bu dzen iinde analiz edilecek koku n konsantrasyon ilemine tabi tutulur. Evsel atk su tesislerinde belirgin bir koku oluturan hidrojen slfr (H2S) gibi tek bir bileeni lmeye ynelik ve farkl lm yntemleri de kullanlmaktadr. H2S ya altn film tipi ya da kurun asetat tipi elektrot kullanan cihazlarla hzl ve kolay bir ekilde llebilmektedir (Alp ve di., 2002).

12

2.3.4 Elektronik Burun Koku lmlerinde alternatif bir yaklam elektronik burun olarak adlandrlan Alglayc Dizisi Teknolojisi (Sensor Array Technology) dir. Bu yntemde bir kokuyu karakterize etmek iin spesifik olmayan alglayclardan (sensorlardan) olumu bir dizi kullanlr. Burada her alglayc bir ksm koku veren maddelere kar duyarl, ancak verilen bir koku iin cevaplar farkldr. Bir dizi iinde yer alan her bir alglaycnn cevaplar st ste getirildiinde kokuya zel kalp oluturulur ve bu kalp bir hatrlama sisteminde ilenir. Bu sistem insan koku alma sistemine benzetirilmitir. Alglayc dizisinin rettii cevaplar kalp hatrlama sisteminde analiz edilir. Bu sistem iki kademeli alr. Balangta bir renme devresi gereklidir. Bilinen kokular iin alglayc cevaplar bir bilgi bankasnda depolanr. Analiz kademesinde bilinmeyen koku iin retilen cevaplar bilgi bankasndaki bilgilerle mukayese edilerek bileenleri tahmin edilmeye allr. 2.4 Koku Emisyonuna Neden Olan Tesisler stenmeyen kokular, kaynaklandklar etkinliklerde kullanlan proses gerei oluabilecei gibi, tesisin iletmesinde ortaya kan sorunlardan ve iletme yetersizliinden de ortaya kabilir. Bu tr iletmeler: 1. Gda Sanayi Maya, Mayal kiler, Ekmek, Kahve Ve Kakao Kavurma, Balk Unu Ve Ya eker retimi Etilalkol retimi

2. Hayvan iftlikleri Kmes hayvancl Kk(Koyun,kei,domuz vb.) ve Bykba hayvanclk

13

3. Mezbaha ve Hayvansal Yan rnler- Rendering 4. Atk Bertaraf Tesisleri Atk su Artma Tesisleri Kompost Tesisleri Kat Atk Dzenli Depolar Yakma Tesisleri

5. Deri ileme (Tabakhaneler) 6. Demir-elik Tesisleri 7. Oto boyahaneleri 8. Kraft kd retimi 9. Petrokimya olarak verilebilir. 2.5 Koku Kontrol Koku kirlilii kontrol ve giderilmesine, temiz retim ve kirliliin kaynanda nlenmesi ilkelerine gre yaklaldnda, kokunun olumasn nlemenin, artma ya da gvenlik mesafesi uygulama gibi yntemlerden daha etkili ve tercih edilebilir olduu grlmektedir. Bu adan yaklaldnda, koku nleme yntemleri nlemin yapsna gre azalan tercih sras ile aadaki gibi belirtilmektedir: Kaynakta nleme, Artma, Seyreltme, Etkinliini azaltma/Maskeleme.

2.5.1 Kaynakta nleme Kokunun olumadan nlenmesi daha ekonomik ve etkin bir yntem olacaktr. Bu ise tesisin retim yaps ve iletme koullar iyiletirilerek yaplabilir. Uygun hammadde kullanm: Alternatifler arasndan koku oluumuna neden olmayacak hammaddelerin tercih edilmesi. Aradaki olas maliyet farknn artma maliyeti gz nnde bulundurularak deerlendirilmesi gerekmektedir. Uygun hammadde ve atk depolama: Depolarn ve depolama koullarnn belirli standartlarda yaplmas koku oluumunu en fazla etkileyen

14

yntemlerdendir. zellikle gda ve hayvanclk ve hayvanclk sanayisinde nem kazanmaktadr. Proses kontrol. Sznt ve kaaklarn nlenmesi: lemlerin olabildiince kapal ortamlarda gerekletirilmesi, boru ve kazanlarda kaaklarn nlenmesi, kokulu proses gazlarnn toplanarak artlmas. (yi Ev daresi). 2.5.2 Artma Kokulu gaz ve svlarn koku oluturan bileiklerden arndrlmas ilemidir. Bunun iin genel artma tekniklerinin yannda zgn tekniklerde kullanlmaktadr. Buhar faznn youturulmas Adsorpsiyon Absorbsiyon Biyofiltre Sulu filtreleme Yakma Termal oksidasyon pH dzenleyiciler

2.5.2.1 Youturma Youturma, atk gazdaki zc buharlar ya da dier kokulu gazlar, scaklklarn youma(i) noktalarnn altna drerek ayrmaya yarayan bir tekniktir. Kokulu gazlarda genellikle suya doymu gazdan youturularak ayrlan su kokulu gazlar iinde bir sourucu grevi grmekte ve bu ekilde kokulu gaz artlmaktadr. Kokulu gazlar iin uygulama snr 100.000 koku birimi/Nm3tr.

15

ekil 2.2: Younlatrma

2.5.2.2 Adsorpsiyon Adsorpsiyon, gaz molekllerinin, belirli bileikleri dierlerine tercih eden kat yzeylerde tutunduu ve dolaysyla svdan ayrld heterojen bir tepkimedir.

ekil 2.3: Adsorpsiyon

16

2.5.2.3 Biyofiltrasyon Burada kokulu gaz bakteri ortamndan geirilerek gazn ierisindeki eitli maddelerin besin olarak bakterilerce paralanmas salanmaktadr. Bu tr tesislerin etkinliinde tasarm kstaslar kadar iletme koullarnn salanmas ve devam ettirilmesi de nem kazanmaktadr. rnein filtre ortamnn nem ve scaklk durumu ile gazn ortamda kalma sresi verimi nemli lde etkilemektedir.

ekil 2.4: Biyofiltrasyon

2.5.2.4 Biyo-Ykama Biyo-ykama, slak gaz ykamay biyolojik paralamayla birletirir. Burada ykama suyu kokulu gaz bileenlerini oksidize edebilecek bakteri poplasyonlarn barndrr. Bunun iin, atk gaz ieriinin ykanabilir ve ykanan bileenlerin de aerobik koullarda biyolojik olarak yklabilir olmas gerekir.

17

ekil 2.5: Biyo-Ykama

2.5.2.5 Damlatmal Filtreler Biyo damlatma biyo ykama ile ayn koullarda alr. Biyo ykamann aksine, bakteri poplasyonu destek eleri yani bir yatak malzemesi zerinde tutunmulardr. Burada, sv, inert maddelerden oluan bir yataktan dolatrlarak geirilmektedir.

ekil 2.6: Damlatmal Filtre

18

2.5.2.6 Isl (Termal) Oksidasyon Isl oksidasyon, atk gaz ak iindeki kokulu gazlarn, ieriindeki karmn hava veya oksijen ile birlikte, bir frnda, parlama noktasnn zerindeki bir scakla stlmas ve karbondioksit ve suya dnmek zere tam yanma salayacak kadar yeterli bir sre yksek scakln korunmas yoluyla oksidasyon ilemidir.

ekil 2.7: Isl (Termal) Oksidasyon

2.5.2.7 Katalitik Oksidasyon Katalitik oksitleyiciler, termal oksitleyicilere ok benzeyen bir ekilde alrlar. Aradaki en byk fark, alev blgesinden geen gazn bir katalizr yatandan da gemesidir. Katalizr, oksidasyon tepkimesi hzn artrarak daha dk scaklklarda gereklemesini salar. Bylece, daha kk oksitleyicilerin kullanmna olanak tannr.

19

ekil 2.8: Katalitik Oksidasyon

Tablo 2.1: eitli Artma Tekniklerinin Verimlerinin Karlatrlmas

Teknik Youturma Adsorpsiyon Biyofiltrasyon Biyo-ykama Damlatmal Filtre Termal Oksidasyon Katalitik Oksidasyon Koku nleme Verimi (%) 6090 8095 7595 7080 7090 8095 8095

20

3. HAYVAN YETTRCLNDE AMONYAK PROBLEM 3.1 Amonyan zellikleri Amonyak kuvvetli kokulu renksiz bir gazdr. Molekler arl 17, kaynama noktas -33.5 oC ,ergime noktas -77.7 oC dir. Suda yksek oranda znerek amonyum iyonunu verir. yonize olmam NH3n sudaki znrl 020 oC iin 895529 g/litre dir. Sulu zeltilerde toplam amonyak konsantrasyonu iyonlamam sulu amonyak ile znm amonyum iyonunun toplamna eittir. evre asndan problemli sularn ounda amonyum iyonu belirleyici konumdadr ve sulu zeltilerde pH ya bal olarak artar. Azotlu gbrelerin retiminde byk miktarda amonyak retilir. Amonyak Haber Bosch prosesi ile yksek basn ve scaklk altnda katalitik olarak azot ve hidrojenden retilir. Atmosfere amonyak emisyonu veren en nemli prosesler gbre retimi yannda petrol rafinerileri, kok fabrikalar ve evsel kat atk yakma tesisleridir (Anon, 1986;Scholten, 1988).Byk ve kkba hayvan yetitiricilii yannda kmes hayvancl da nemli emisyon kaynaklarndandr. Amerika Birleik Devletlerinde sadece kmes hayvanlar yetitiriciliinden 3.6x106 ton/yl amonyak atmosfere verilirken Hollandada hayvanclktan ortaya kan emisyonlar 1.14x105 ton/yl dr. Tarmsal retimin nemli olduu Avrupa lkelerinin emisyonu 8x106 ton/yl dr. 3.1.1 Amonyan evresel Etkileri Amonyak atmosfere endstri ve tarmsal faaliyetlerle hem atmosferik hem de su ortam kirleticisi olarak verilir. Bir hava kirletici olarak NH3 fotokimyasal, termal, su faznda ve heterojen reaksiyonlar verebilir. Atmosferdeki en nemli giderim mekanizmas hidroksil iyonlar ile birlemesidir. NH3 termal reaksiyonlarda SO2 ve O3 ile birleerek amonyum slfat ve amonyum nitrat aerosollerini oluturur. NH3 'n atmosferde su faz iinde SO2 ile oksidasyonu da ierecek ekilde dnm ile amonyum slfat aerosolleri oluur. Bu reaksiyon yksek nem ve amonyak

21

konsantrasyon ve dk scaklklarda gerekleir. Amonyak atmosferik tozlarla heterojen reaksiyonlara girer ve toprak zerinde kuru kelme ile birikir. .Amonyak aerosolleri veya partikler maddeler toprak veya su ktlelerinde birikirler ve su ktlelerinde trofikasyon veya toprakta asitlemeye neden olurlar. Ayrca mikrobiyolojik olarak nitrifikasyon prosesleri nitrat reterek sadece asitlemeye neden olmazlar ayn zamanda yeralt suyuna da karrlar. Bu akifer ime suyu kayna olarak kullanlyorsa methaloglobulanemia gibi rahatszlklara neden olabilir. Bu nedenlerle Avrupa lkeleri nokta kaynak olarak adlandrlan kmes hayvancl iin amonyak kstlamalar getirmitir (Lockyer ve di., 1989).Amonyan trofikasyon ve asitleme gibi endirekt etkileri dnda yksek konsantrasyonlarda bitki ve hayvanlara direkt zararl etkileri de bilinmektedir. 3.1.2 Bitkilere Etkiler Amonyumu bitkiler kkleri ile alrlarken amonyak(iyonlamam amonyum) yapraklar yoluyla alnr (Sutton ve di., 1995). Atmosferde yksek seviyede amonyak (NH3) bulunmas bitkiler direkt ve endirekt toksik etkilere neden olmaktadr. Direkt etki fosforilizasyonun engellenmesi ve buna bal olarak fotosentezin ve karbonhidrat retiminin azalmasdr. Bylece bitkinin bymesi azalr. Yine yksek NH3 konsantrasyonlar hcre zarnn geirgenliini artrarak plasmolize ve bitki hcrelerinde nekrozlara yol amaktadr. Endirekt etki ise bitki dokusunun esnekliinde azalmaya neden olmakta ve bylece donma gibi evresel artlara dayankll azaltmaktadr. Gaz formundaki NH3 farkl bitkiler zerinde farkl konsantrasyonlarda etkilidir. Ayrca corafi farkllklarda etkilidir. Yapraklardaki nekrozis en yaygn etkiyi oluturmaktadr. Yaprak nekrozlar domates de 250 ppme 4 dakika maruz kalnmas halinde balamaktadr.40 ppm NH3a uzun sre maruz kalma domates ve ayieinde benzer etkiler oluturmaktadr. Hardal bitkisine 3 ppm gibi ok dk konsantrasyonlarda bile geri dnmsz zararlar verebilmektedir. Yksek NH3 konsantrasyonlar bitkilerin odunsu olamayan ksmlarnda benzer zararl etkilere yol amaktadr. Yapraklar susuz NH3a maruz kaldklarnda koyu renkli lekeler olumaktadr. Yaprak dndaki dier bitki organelleri daha az hassastrlar. NH3a maruz kalan meyveler, iekler ve gen srgnlerde kalc renk kayplar olumaktadr.

22

3.1.3 Amonyan nsanlar zerindeki Etkileri NH3n insan sal zerindeki etkilerinin ou kazalardan elde edildii iin belirsizlikler ierir. NH3 ncelikle mukozal tahrilere, gzlerde, burun ve boaz da yanma eklinde duygulara neden olmaktadr. 400 ppm NH3 boazda ani tahrilere yol aarken 1500 ppmin zerinde ksre ve 2500 ppmde hayati tehlikelere neden olmaktadr. ldrc dozlarda NH3a maruz kalm insanlarn otopsilerinde ok nemli akcier tahribat ve kardiovaskler etkiler ne kmaktadr. Ferguson tarafndan yaplan kontroll deneylerde haftada 5 gn ve gnde 26 saat 25100 ppm NH3a maruz kalm insanlarda mukoza zerindeki olumsuz etkileri grlmtr. 25 ppm NH3a 2 saat sre ile maruz kalm insanlarn % 25inde hafif seviyede mukozal tahri olumutur. Srekli olarak 3.8 ppme 35 gn maruz kalan insanlarda kan tablosunda ve asit baz dengesinde herhangi bir deiiklik grlmemitir. 55 ppme ksa sreli maruz kalnmas lakrimasyona, 100 ppme maruz kalma ise gz ve boazda tahrilere neden olmaktadr. Maksimum maruz kalnmasna msaade edilen NH3 konsantrasyonu 25 ppm olarak belirlenmitir. 3.2 Hayvan Yetitiricilii Faaliyetleri ve Koku Emisyonlar Kapal ortamda srdrlen hayvan besiciliinde hayvanlarn dklarndan ve metabolik faaliyetlerinden dolay youn bir koku kirlenmesi sz konusudur. Bu koku rahatszlna ierdii amonyak, slfrl bileenler ve ok sayda hidrokarbonlar yol amaktadr. 2030 ppm den daha yksek NH3a maruz kalm kanatl,byk ve kkba hayvanlarda mukoza zerindeki olumsuz etkiler grlmtr.Bu etki solunum problemlerine yol amakta ve hareketleri kstlamaktadr. te bu sebeple hem hayvanlarn kendi sal iin, hem de rahatszlktan dolay ortaya kacak performans dkl sebebiyle hayvan yetitiriciliinde koku problemleri ok nemli bir rol oynamaktadr (Altunal, 2007 ; Ycesan, 2007). 3.2.1 Domuz Yetitiricilii Domuz iftliklerinde hayvan dklarndaki renin mikroorganizmalar tarafndan reaz enzimi kullanlarak paralanmas sonucunda ortaya kan amonyak en nemli rahatszlk kaynan oluturmaktadr. Zaman zaman amonyak konsantrasyonu insan

23

sal iin tehlikeli olarak adlandrlan seviyelere ykselmektedir. Kapal ahrlarda amonyak genellikle 1128 mg/m3 aralnda bulunmaktadr (Louhelainen ve di., 2001). Bir dier koku bileeni slfrl bileiklerdir. Slfrl bileikler gbrenin anaerobik olarak paralanmas sonucunda olumaktadrlar. Ort. kons. seviyesi 47 mg/m3 olarak belirtilmektedir. Dier slfrl gazlar arasnda metilmerkaptan ve dimetilslfr saylmaktadr. Bunun dnda 70 civarnda bata uucu ya asitleri, fenoller ve indollerden oluan kokulu bileikler yer alr. Yaz ve k mevsimlerinde domuz bana gnde salverilen amonyak emisyonu 6.28.7 g arasnda verilmektedir. 3.2.2 Tavuk yetitiricilii Kafes iinde tavuk yetitiren yerlerde amonyak konsantrasyonu 741 mg/m3 (954 ppm), karbondioksit ise 5534423 ppm mertebelerinde bulunmaktadr. Civciv yetitiriciliinde kmes havasndaki amonyak konsantrasyonu 230 ppm'dir (Altunal, 2007 ; Ycesan, 2007). 3.2.3 Bykba Hayvan Yetitiricilii Bykba hayvan yetitiriciliinde en nemli amonyak emisyonu balca kaynaktan ortaya kmaktadr. Bunlar hayvan yetitirme allar, gbrenin araziye verilmesi ve gbrenin biriktirildii hacimlerde gbrenin ilenmesi olarak belirtilmektedir. Amonyak konsantrasyonu mekanik olarak havalandrmal tesislerde 213.7 ppm ve doal havalandrmal sistemlerde ise 2.714.4 ppm arasndadr. Pik deerler k mevsiminde kt havalandrma nedeniyle 30 ppme kadar ykselmektedir. Amonyak emisyonu, yksek oranda havalandrma yaplmas halinde gbre yzeyinden CO2nin uzaklamas sonucunda pHnn ykselmesi ile artmaktadr. Yksek oranda amonyak salnm gbre pHnn dmesine yol amaktadr. Amonyak gaz konsantrasyonlar, civciv yetitirme iftliklerinde 638 mg/m3 (Shah ve di., 2003), gbre depolanan yerlerde 1226 mg/m3 (Armeen, 2006), kapal ahrlarda 1128 mg/m3 aralnda bulunmaktadr (Louhelainen ve di., 2001) .

24

Evsel atk ve artma amuru kompost (aerobik ve anaerobik) tesisi atk gazlarnda >70 mg/m3 (Chen ve di., 2004), 227700 mg/m3 (Smet ve di., 2000), zaman zaman >1000 mg/m3 (Kim ve di., 2000), hayvan gbresi atklarnn kompostlatrlmasnda ise >2000 mg/m3 deerlerinde (Pagans ve di., 2005) karlalmaktadr. 3.3 Amonyak Kirleticisinin Kontrol ve Artm Teknolojileri 3.3.1 Fizikokimyasal Metotlarla Absorpsiyon Witter ve Lopez-Real (1988) kompostlatrma esnasnda ortaya kan NH3 emisyonlarn ve killi toprak, zeolite ve kompost malzeme zerinde absorpsiyonunun etkinliini incelemilerdir. Zeolit en etkili absorbent olduunu belirlediler. Kompost amonyak emisyonunun %90 zeolit tarafndan tutulmutur. Killi topraklar zeolit kadar etkili olamamaktadr.Kompost malzemenin kendisi ise zeolit ve killi topraklarla mukayesesinde etkili bulunmamtr. Bir baka almada peat (turba veya gen kmr), zeolit ve mermer gibi absorbentlerin kompostlama srecine eklenmesi amonyak azotu kaybn azaltt belirlenmitir. Bu absorbentlerin ayrlarak gaz formundaki amonyan absorpsiyonunda tekrar kullanlmas yeterli giderme verimi vermemektedir. Ancak peat gaz fazndaki NH3 gideriminde olduka iyi verim gstermektedir. Hill ve Barth (1976) NH3/Ozon oran 1/4 ve minimum temas sresi 1 saat olmas durumunda amonyan oksidasyonunun gerekletiini gstermilerdir. Temas sresi 2 saat alndnda 50 ppm gibi yksek konsantrasyonlar bile tamamen giderilmektedir. Bu yntem yksek oranda ozon ve byk reaktrler gerektirmesi dolays ile tercih edilmemektedir. Zhang ve di. (1994) hayvan iftlikleri iin elektrikli bir temizleyici gelitirmitir. Ferroelektrik paket yatakl plazma reaktr ile amonyak ve dier koku veren maddeler ayrtrlmaktadr. 2055 ppm NH3 0.2 sn.lik temas sresinde %95 verimle paralanmakta ancak yksek enerji talebi ve oluan azot oksitler dolays ile yeni kirleticilerin oluuna neden olmaktadr.

25

3.4 Amonyak Emisyonlarnn Kontrolnde Biyofiltreler Biyofiltrasyon teknolojisi; gaz formundaki kirletici bileenlerini artan bir teknolojidir. Yeni bir teknoloji olmamasna ramen, biyofiltrasyon doal bir hava temizleme prosesinin uyarlanm halidir. Biyofiltrasyonda gaz bileimlerini ayrtran ve kokusuz rn oluturan mikroorganizmalar kullanlr. Bu proses l kombinasyondan meydana gelir; aktif karbonda tutulma, su ile ykama ve oksidasyondur. Hava, filtredeki dolgu malzemesi aralarndan geerken, kokulu gazlar malzeme ile etkileir. Hava faz iindeki kirletici gazlar, iinde mikroorganizmalarn bulunduu biyofilm iinde tutulur ve mikroorganizma tarafndan CO2 e dntrlr. iftlik kaynakl kokulu gazlar biyofiltrasyon yntemi ile iyi bir ekilde artlabilmektedir, nk karakterize olmam mikroorganizmalar bu tr kirleticilere hzla adapte olabilmektedirler. Biyofiltrasyon ilemi dk konsantrasyonlu kokulu bileiklerde ok iyi

almaktadr. Hayvan yetitirilen ahrlardan ve gbre depolama hacimlerinden kaynaklanan kokulu ve kirletici ieren gazlar, dolgu malzeme yatana beslenir. Mikroorganizmalar dolgu malzemesi yzeyindeki biyofilmin veya malzeme partikllerinin etrafnda bulunan su faznn iinde ask formunda yaarlar ve oalrlar. Kirleticileri tayan hava, malzeme arasndan geerken uucu organik bileikler, okside olabilen inorganik gazlar ve buharlar biyofilm iinde tutulur, biyofilm iindeki mikroorganizmalar bu bileikleri ve gazlar okside ederler. Mikroorganizmalarn okside edebildii bileikler: uucu ya asitleri (VFA), hidrojen slfr (H2S) ve dier slfr ieren bileikler, amonyak (NH3), aminler (RNH2), dier azot ierikli bileimler ve dier uucu bileiklerdir. Bylece biyofiltreler absorpsiyon, biyolojik olarak ayrtrma ve gaz faz kirleticilerin desorpsiyonu olmak zere l bir giderme kombinasyonunu kullanmaktadrlar. Biyofiltre, aktif karbon, kompost, almina, silis ve kireta gibi dolgu maddeleri ile enzimatik yolla tutulan gazlarn oksidasyonunu katalize eden mikroorganizma poplasyonundan olumaktadr. Bu oksidasyon ileminde enerji ve kimyasala gerek yoktur. Kompost malzemenin absorplama kapasitesi nispeten dktr ama oksidasyon ilemi bu kapasiteyi artrr. Bu nedenle biyofiltreler sadece absorplama kapasitesi yerine, devaml olarak uucu organik madde oksidasyonundan dolay daha

26

etkilidir (Bohn 1990 ve 1992). Mikrobiyal oksidasyon rnleri su, CO2, mineral tuzlar, baz uucu organik maddeler ve okside olabilen inorganik kirleticilerdir. 3.4.1 Biyofiltre eitleri Biyofiltreler konfigrasyonlarna (ak veya kapal) ve hava akm ynne (yukaraa) gre kategorize edilmektedirler. Bir kapal sistemde biyofiltredeki hem giri hem de k gaz akmlar kontrol edilebilirken ak sistemlerde artlan gaz biyofiltre yzeyinden direkt olarak atmosfere verilmektedir. Ak sistem biyofiltreler olduka ince bir dolgu malzemesi tabakas dolays ile olduka geni alanlara gereksinim duyar ve bu nedenle bina dnda ve ak alanlarda yerletirilir. Bu yzden malzeme yata kar, yamur ve scaklk deiimleri gibi hava koullarna maruz kalabilir. Ak sistemler kapal sistemlere gre daha ucuzdur bu nedenle kmes hayvancl faaliyetlerinden kan youn kokulu gazlar artmada kullanlmaktadr. Mikrobik reaksiyonlar yzyllardr gerekleiyor olsa da, sadece 1950lerden beri kirli gazlar ileyecek teknolojiler kullanlmakta. Detayl biyofiltre aratrmalarnn son 30 yla dayanmas sebebiyle, snrl bir bilgi mevcuttur. Biyofiltrasyon, topraktaki mikro organizmalarn varlndan beri srmesine ramen 20. yzyla kadar bu ilem dikkate alnmamtr.1923 te Bach biyofiltrasyonun ierii, hidrojen slfr n yaylmasn kontrol altna alnmas gereine dayanr (Leson ve Winer, 1991). 3.4.2 Biyofiltre Malzemesi Bir biyofiltrede kullanlan malzeme biyofiltrenin etkili ve verimli olmas asndan ok nemlidir. Kat malzeme temin etmenin iki amac vardr; birincisi mikroorganizmay desteklemek, ikincisi ise mikroorganizmalarn hava akm iindeki kirleticilere yeterince ulamas iin porz bir ortam salamaktr Biyofiltre malzemesinin seimi biyofiltre dizayn ve performans iin kritik bir konudur. Malzeme yatanda yaayan bakteri ve fungiler uucu organik maddeleri, okside olabilecek olan inorganik maddeler ve buhar okside ederler. Sonunda rn olarak su, CO2, mineral tuzlar, baz uucu organik maddeler ve mikrobiyolojik biyoktle kmaktadr. Mikrobiyolojik geliim iin gerekli evre ve beslenme artlar malzeme seimi ve malzeme iletimi iin dnlmelidir. Bunlar nem, scaklk ve besinler olabilir. Ayrca bu malzeme biyofiltredeki basn dlerini minimuma

27

indirmesi iin gzenekli, iyi nem tutma kapasitesine sahip ve yeterli uzun sreli kullanma sahip olmaldr. 3.4.2.1 Malzeme Seme Kriterleri Endstriyel biyofiltre uygulamalarnda malzeme seme kriterleri srasyla; nem tutma kapasitesi, gzeneklilik, sorpsiyon, pH ve maliyettir. Nem Tutma Kapasitesi : Malzeme, mikroorganizmalarn yetime evrelerinde nem ieriini koruma kapasitesine sahip olmaldr. Biyofiltre nem ierii biyofiltreye giren havann nem oran ile ilikili olarak inip kmaktadr. Bu nedenle yksek su tutma kapasitesi malzemede istenilen bir niteliktir. Malzeme geni miktarda su depolayabilmeli ve kurutma periyodu esnasnda su salamaldr. Ar kuru biyofiltrelerde mikrobiyal faaliyet durmakta ve bu filtreler uucu organik maddeler ve dier kokulu maddelerin artlmadan gitmesine izin vermektedirler. Gzeneklilik : Malzemenin yeterli gzenee sahip olmas kesit boyunca niform hava debisi dalm ve biyofiltrelerdeki basn dn minimuma indirilmesi iin gereklidir. Malzeme partikllerinin ekli ve boyutu hava akmnn direncini ve toplam biyofilm yzey alann etkiler. Kmes hayvan yetitirilen tesisler iin kullanlan biyofiltrelerde basn d yksek neme sahiptir, nk tesisteki elektrik maliyeti biyofiltre yatana gelen hava iin gerekli enerji ile ilgilidir. Sorpsiyon : Biyofiltre malzemesinde gazlarn tutulmas veya sorpsiyonu ayn

zamanda biyofilm nemin de adsorpsiyonu ve malzemenin fiziksel absorpsiyonunu ierir. Bu oran nem ieriine ve malzemenin trne bal olarak deimektedir. Biyofiltre giriindeki koullarda deiimler ve dk nem ierikli gazlar halinde malzeme tr ok nemlidir. K ve bahar mevsiminde giri koullar devaml deimektedir. Ayrca tesis temizlendiinde ya da havyanlar uzaklatrldnda hava debisi periyodik olarak kapatlmaktadr. Aralkl besleme yaplmas biyofiltre performansn etkilemektedir. pH : Bakteri faaliyetlerinin en iyi olduu aralk 5.5 ile 7.5 tur. Malzeme tr, bakterilerin doal olarak oalabilmesi iin gerekli pH deerlerindeki deiimleri tamponlayabilir.

28

rnek olarak pseudomonas fluorescens bakterisi pH 5.57.5 aralnda sabit bir verimle artma yapabilirken pH 5.5in altna dtnde verimde de nemli lde azalma grlmektedir. Maliyet : Kmes faaliyetlerinde kirli havann artlmasnda ilk tesis maliyetleri ve iletme maliyetleri nemli bir konudur. Baz hayvan iftlikleri en yakn yerleim yeri ile mesafelerine bal olarak artma teknolojisi semektedirler. Maliyet rn fiyatndaki rekabetilik zerinde etkilidir. Malzeme yakn bir yerden temin ediliyorsa tama masraf decektir. Sentetik malzemenin balangcnn pahal ve tama masraf da yksek olacandan uygun bir malzeme olmayabilir. Organik ierikli kompost ve odun yongalar karmlar kmes yerlerine yaknsa genellikle ucuz malzemelerdir. 3.4.2.2 Malzeme Trleri Endstride kullanlan biyofiltre malzemeleri organik maddeler yerine doal inorganik tuzlar ve sentetik maddeler olabilir. Biyofiltre malzemeleri grupta sralanabilir: 1. Topraktan yaplma (kompost, toprak ve turba) 2. Selloz esasl malzemeler(aa krntlar, saman) 3. seramik, cam ve sentetik polimerler. Toprak malzemeler, doal olarak meydana gelen, kompleks yzeysel ekillere sahip ve bu nedenle adsorpsiyon iin geni yzey alanna, biyofilm iin tutunma yzeylerine ve nem tutma kapasitesine sahiptirler. Dier taraftan bu tr malzemeler ok geni aralkta mikroorganizmalarn temini bakmndan da avantajldrlar. Bu malzemeler yerel olarak temin edilebildiklerinden maliyetleri de dktr. Toprak ve kompost arasndaki en nemli fark, topran gzenekleri daha kk olduundan geirgenliinin daha az olmasdr. Geirgenlik boluk apnn drdnc kuvveti ile deitii iin partikl ap veya boluk yarap bydnde geirgenlik de hzla artmaktadr. Buna ek olarak toprak biyofiltreleri verilen bir debide ve belirli basn dlerinde gazlarn artlmas iin geni bir alana ihtiya duyarlar. Toprak hidrofilik olduundan kuru toprak malzemesi kolaylkla tekrar nemlendirilebilir. Dier bir taraftan kompost malzemesi hidrofobik olduundan bu malzeme kuruduunda tekrar nemlendirilmesi zordur. Hava akm biyolojik olarak kolay ayrabilen uucu organik maddeler ierdiinde kompost malzemesi kullanmak en uygunudur.

29

Selloz malzemeler, mesela aa krntlar, genellikle biyofiltre malzeme karmlarnda kullanlr. Bu maddelerin amac gzeneklilii artrmak ve skma nedeniyle basn kayplarn azaltmaktr. Aa krntlar ayrca bir su kayna olabilir, nem uygulamalarnda meydana deiimleri (ani nem ykselmesi ve alalmasnda) dengeler. Yerel olarak kolaylkla temin edilebildiinden tama maliyetleri de dktr. Seramik, cam ve sentetik polimer malzemeleri, mikroorganizma ve ntriyent iermezler. Bunlar hedeflenen bir kirletici iin yksek absorplama kabiliyetinde retilebilirler. Kresel ekildeki elemanlar minimum yzey/hacim oran Bu gsterirlerken dierleri bu orann istenildii deitirilmesine uygundur.

maddelerin asl avantaj biyofiltrede homojen bir yatak malzemesi dalm vererek gaz debisini homojen bir ekilde databilmesidir. Kanallanma etkisinin olmamas temas sresini artrarak biyolojik ayrmay tevik etmektedir. Genelde bu maddelerin su tutma kapasitesi olmadndan devaml su eklenmelidir ki yzeyin nemli kalmas mmkn olabilsin. Birok sentetik madde kararl olmasna ramen ak biyofiltrasyon prosesinde kullanlmalar tavsiye edilmemektedir. Yksek maliyetli olular bir dezavantaj iken dayankl olmalar ise avantajlardr. Hayvan besiciliinde koku kontrol iin maliyetler en nemli unsuru

oluturmaktadr. Bu nedenle tek bir malzeme yerine karm malzemeler tercih edilmektedir. En yaygn kullanlan malzemeler mikroorganizma kayna(toprak, kompost, turba) ile porozite verici malzemelerin (odun tala) karmdan olumaktadr. ou ak biyofiltreler %20 kompost ve %80 aa talan kullanmaktadrlar. Bu karmn younluu 420 kg/m3 tr. % 20 odun tala, %50 at gbresi kompostu ve %30 kaba bahe atklar kompostu karmnn koku gideriminde etkili olduu belirtilmektedir (Devinny ve di., 1999). Bu karm 6 mm den kk partikllerin ayrlmas iin elenir. Nicolai ve Janni (1998) %50 kompost ve %50 odun talan bykba hayvan yetitiriciliinden kaynaklanan kokulu havann artlmasnda tavsiye etmektedir. Bu tr karmlarda kompost orannn azaltlmas, mikroorganizma ktlesinin ve ntriyent giriinin azalmasna yol at iin tavsiye edilmemektedir. Kompost malzeme yzdesi ve nem ieriindeki deiime bal olarak amonyak giderme veriminin deiimi ekil 3.1.de verilmitir.

30

ekil 3.1: Kompost Yzdesine Bal Amonyan Giderilme Yzdesi

Benzer ekilde basn dlerini deiimi de ekil 3.2.de verilmektedir.

ekil 3.2: Biyofiltre Malzemesindeki Kompost oran ile Basn Dmesinin Deiimi

31

Biyofiltre malzemesinin seiminde ve iletmeciliinde bakterilerin bymesi iin evresel (scaklk, nem) ve besi ihtiyalar birinci ncelie sahiptir. Kolay temin edilebilmesi ve maliyetlerinin dk olmas, nem tutma kapasitesi, basn dmesi ve uzun kullanm mr gibi zellikler de dier ncelikler arasndadr. Biyofiltre iletmeciliinde basn d ve buna karlk fan seimi ve elektrik tketim maliyetlerinin belirlenmesi nemli bir konudur. Kompost ve dier malzemelerin karm oranlar, malzemelerin boyut dalmlar ve nem oranlar belirleyici faktrlerdir. Malzeme trne gre basn dnn bir modelle tahmin edilmesi byk bir kolaylk salamasna karlk btn deikenleri ieren bir model gelitirilmesi zorluklar dolays ile mmkn olamamaktadr. Bununla beraber tarmsal faaliyetler iin uzun zamandan beri kullanlan baz basit denklemler kullanlabilir. Shed (1953) tarafndan Q hava debisi, AP basn d, L yatak malzemesi ykseklii, a1 ve b1 deneysel verilerden regresyon analizi ile bulunan parametreler olmak zere Q = a1(P/L)b1 ifadesi verilmektedir. Hukill ve Ives (1955) de delikli metal levhalarn, tohumlarn ve dier tarmsal rnlerin hava akmna kar direnleri ASAE Standard D 272.3 de (AP/L) = a2 Q2 / ln(1 + b2 Q) denklemi verilmitir. Modifiye edilmi Ergun denklemi de porz ortamdaki aklar iin kullanlabilir. AP/L = a3Q + b3 Q Burada a3 iin 150 ve b3 1.75 deerleri kullanlmaktadr. Nicolai (2002) tarafndan yaplan almada biyofiltre malzemeleri, ortalama boyutlar ve boluk oranlar Tablo 3.1.de verilmitir. (3.3) (3.2) (3.1)

32

Tablo 3.1: Biyofiltre Malzemeleri ve Ortalama Boluk Oranlar

a katsays iin eitli deneysel almalardan elde edilen deerler paketlenmi ve paketlenmemi malzemeler iin nonlineer regresyon analizi ile deerlendirilmi ve (4) ve (5) no.lu denklemler elde edilmitir. Paket malzeme iin: a Parametresi = 1018 x (% Boluk)-10,25 Paketlenmemi malzeme iin: a parametresi =3x1015x (% Boluk)-8,6 (R2 = 0.744) (3.5) (R2 = 0.746) (3.4)

4 ve 5 no.lu eitliklerden elde edilen a ve b katsaylarn 1 no.lu eitlikte yerine koyarsak paketlenmemi malzeme iin birim basn dne(UPD) karlk(Pa/m), birim hava debisi (m3/m2/dak)(UAF) deiimi (6) no.lu eitlikle, paketlenmi malzeme iin de (7) no.lu eitlikte gsterilmektedir. UPD = 1018 x (% Boluk)-10,25 x UAF1,27 UPD = 3.1015 x (% Boluk)-4,6 x UAF1,2 3.4.3 Biyofiltre Bekletme Sresi Biyofiltrasyon, iftlik hayvanlarnn barnaklarndan koku , hidrojen slfr ve amonyak yaylmasn engellemede etkili bir teknolojidir (Nicolai ve Janni, 1997 ve 1998 ; Noren, 1985) .Buna ramen hayvancln youn bir ekilde yapld lkelerden Hollandada bile 1991 ylna kadar nadiren uygulama alan bulmutur. (3.6) (3.7)

33

Bunun bir nedeni, byk miktardaki kirli havann artlmas ileminin maliyetleridir. Nicolai ve Janni (1997) , biyofiltrelerin daha dk maliyetli bir inaat ve daha verimli bir dizayn ile ekonomik bir zm olduunu gstermilerdir. Bir biyofiltrenin hem koku gidermede etkili,hem de dk maliyetli olabilmesi iin, en iyi ekilde tasarlanm olmas gerekmektedir. Biyofltre de esas konu kirleticinin, hava akmndan biyofiltre malzemesinin yzeyindeki biyofilme aktarlmasdr. Biyofiltreleri ilerinden geen havann hzna gre ekonomiklik kazanrlar. Kirleticinin, hava akmndan biyofilm yzeyine transferi de hzl olmaldr. Biyofiltrelerin optimize edilebilmesi iin en gerekli en nemli iki parametre; hava debisi ve artlan havann bekleme veya temas sresidir. Bir iftlik binasnn maksimum havalandrlma hz, biyofiltrenin hava ak hzn gsterir. Temas sresi, artlacak kirleticilere bal olarak deimektedir. 3.4.3.1 Bekletme Sresi Tanm Bekletme sresi, havann biyofiltre dolgu malzemesi ile temasta kald sre olarak tanmlanr. Bekletme sresi, malzeme derinliinin, kesit alannn ve hava akm hznn bir fonksiyonudur. Bekletme sresinin bir gstergesi, "bo yatak malzemesi hacminin, hava akm hzna blnerek bulunur. Sonu denklem: EBCT = Vf / Q (3.8) temas sresi"dir (Empty Bed Contact Time,EBCT).EBCT,biyofiltre yata dolgu

Burada , Vf = malzeme yatak hacmi (m3) , Q = hava akm hz (m3/h)dr. Bo yatak temas sresi, gerek artma suresinden uzundur. Dolgu malzemesi, biyofiltrenin bir ksmn igal ettii iin, havann getii hacmi azaltr ve dolaysyla temas sresi de ksalr, bu sebeple, EBCT gerek bekletme sresi deildir. Ancak EBCT nin kolay hesaplanabilir olmas, onu ok kullanlan bir parametre yapmtr. Devinny ve di. (1999) , gerek bekletme sresini, toplam filtre yata hacminin, filtre malzemesinin gzeneklilii ile arpmnn, hava akm oranna blnmesi olarak tanmlar. Buna gre t = ( Vfx ) / Q (3.9)

34

Burada t = gerek bekletme sresi ( saniye ) , = gzeneklilik (boluk alannn hacmi / filtre malzemesinin toplam hacmi ) , Vf = filtre yata hacmi ( m3 ) ve Q = hava debisi ( m3 / s)dir. Bekletme sresinin, bo yatak temas sresi ( EBCT ) ya da gerek bekletme sresi (t) ile tespit edilmesinin biyofiltre performans zerindeki etkisi ayndr. rnein, hacimsel akm orannn azalmas ya da yzey hacminin artmas, hem EBCT yi hem de t yi, ayn oranda arttrr. Verimli bir biyofiltrasyon tasarm iin, doru bekletme sresinin bilinmesi gerekir. Yetersiz bekletme sresi ile kokular ve gazlar azaltlamaz. Fazla bekletme sresi ile de, koku ve gazlar kontrol edilecek ancak, daha byk dolgu malzemesi hacminin bedeli engelleyici olabilir. Ticari ve endstriyel uygulamalardaki bir EBCT, 25 saniyeden balayarak, yksek konsantrasyondaki VOCler iin 1 dakikann zerine kadar kabilir (Leson ve Winer, 1991). iftlik barnaklar iin tespit edilen bekletme sreleri birka saniyeden, 60 saniyeye kadar farkllk gstermektedir. Zeisig (1987), yeterli koku giderme suresinin tavuklar iin 3 saniye, domuzlar iin 5 saniye olduu belirtmitir. Nicolai ve Janni (1998), domuz yetitirme ahr iin 4 saniyenin yeterli olacan tespit etmitir. Pearson (1990), kmes hayvanlar ve domuz ahrlar iin biyofltre bedelini belirlerken 20 saniye kullanmtr. Wright (1989) bekletme srelerini 10 ve 60 saniye arasnda kullanmlardr. Hartung ve di. (1997), 6 yldr kullanlmakta olan bir biyofltreyi koku azaltma verimlilii asndan incelemi ve 6 saniyelik bekletme sresi ile %7880 e kadar koku azaltmann salandn tespit etmitir. Bekletme sresinin geni bir aralkta deiimi, uygulamaya ve artlan kirleticiye baldr. rnein, Davidova ve di. (1997), 80 ppm konsantrasyonundaki nitrik asitin %70 inin artlabilmesi iin 12 dakikalk bo reaktr temas sresinin gerektiini gstermitir. Bunun aksine, Zeisig (1987), bir domuz yetitirme ahrndaki havalandrma sisteminde benzer oranda koku azaltmann salanabilmesi iin 5 saniyelik bo tabaka temas sresinin yeterli olduunu belirtmitir. Gaz tipi, gaz konsantrasyonu ve gerekli artma oran bekletme sresinin deiimine bulunan etkenlerdir. ou iftlik barna iin %8090 orannda koku azaltma, geride kalan kokulu maddelerin atmosfere verildikten sonra ilave olarak dalma uramas nedeniyle yasal kstlamalarn salanmas iin yeterlidir.

35

3.4.4 Biyofiltrelerde Amonyak Kontrol almalar lk rapor edilen laboratuar skalal biyofiltre (Furusawa ve di., 1984) nitrifikasyon amuru ile alanm linyit peat malzemeli bir filtredir. Nem muhtevas iki gnde bir elle slatlmak suretiyle ortalama %65 mertebelerinde tutulmutur. Doal olarak olumu peat (turba) asidik yaps dolays ile Ca(OH)2 eklenerek ntralletirilmitir. Asidik peatin ek olarak daha fazla amonyak balamas nitrifikasyon iin tevik edicidir. Bu almann en nemli bulgusu biyofiltreye verilen amonyak yk filtrenin nitrifikasyon kapasitesinin %70ini gememesidir. 40 ppm gibi yksek NH3 girilerinde bile giderme verimi etkilenmemektedir. Oksidasyon rnlerinin tam olarak belirlenememi olmas nitrifikasyonun tamamlanp tamamlanmad hakknda bir fikir vermemitir. Filtre knda amonyak ykselmesi biyofiltrede amonyak birikimi dolays ile nitrifikasyon inhibisyonuna iaret etmektedir. Bir dier husus nitrifikasyon bakterileri ile alanm ve alanmam filtre dolgu malzemelerinin etkisidir. Alanmam ve doal yaps ile kullanlan peat (pH:4.1) absorpsiyon yoluyla daha fazla amonyak giderirken (0.701 g N/gn/kg kuru peat 20 gn iin) biyolojik olarak aktive edilmi biyofiltre daha az (0.32 g N/gn/kg kuru peat 12 gn iin) gidermitir. Bu deneylerde bir dier ilgin husus biyolojik olarak aktive edilmemi filtrede org N miktar artmasdr(<0.1 g N/kg kuru peat deerinden 2 g N/kg kuru peat 15 gn iin). Alanm sistemlerde amonyak iin 0.16- 0.32 g N/gn/kg kuru peat yklemelerinde biyofiltrelerde nemli oranda bir organik N birikimi grlmemektedir. Bunda ntralize edilmi peat zerinde daha fazla mikrobiyal ktlenin geliimi etkili olmaktadr. Bir dier laboratuar lekli almada (Chung ve di., 1997) biyofiltrelerde gaz formundaki amonyan giderilmesinde yeni bir yaklam kullanlmtr. Dnm iin ototrofik bakterilerin kullanlmas yerine kalsiyumalginat iinde tutulmu heterotrofik Arthrobacter oxydans CH8 kullanlmtr. Bu tr bakterilerle nitrifikasyon daha avantajl bulunmutur. nk heterotrof bakteriler asidik pHlara daha toleransl ve 3545 oC gibi scaklklarda bile metabolik olarak aktifliklerini srdrebilmektedirler. 0.7 litre hacmindeki reaktrde 0.6 litre/dak besleme debisi ile 60 ppm e kadar amonyak konsantrasyonlar giderilebilmitir. Bu sistem 15 gn sre ile %98 verimle iletilmi ve pH deeri de 1.gn 7.5 iken 15. gn 6.1 olarak bulunmutur.

36

Biyofiltre malzemesini analizinden giren NH3n % 70i NO2 e, %5i NO3 e %1i NH3 olarak tutulurken %25inin de org-Na dntrld anlalmaktadr. Bu sonulardan heterotrof bakterilerin NH3 gideriminde daha verimli olduklar sylenmektedir. Bu sonu giri gaz akm scaklnn yksek olduu sistemlerde geerlidir. Ancak daha baka etkenler de sz konusudur. Tavuk iftliklerinde amonyak konsantrasyonunun 25 ppm ve zerinde olmas civciv geliim verimini azaltmaktadr. ortam scaklnn muhafazas iin kirleticileri artlan havann tekrar ortama verilmesi stma maliyetlerini azaltmaktadr. Shah ve di. (2003) tarafndan yaplan almada kompost malzemeli biyofiltrelere kalsiyum oksit ilavesi ile karbondioksit tutma verimi artrlarak tavuk iftliklerinden amonyak giderilmesi aratrlmtr. 54 gnlk almann 37 gnlk ilk dneminde dorudan i ortam havas artlm 17 gnlk ikinci dnemde ise temizlenmi kmes ortamn temsilen re kullanlarak oluan amonyak emisyonlar (ort. 26 ppm) artlmaya allmtr. Sonu olarak biyofiltre sistemi ile %97 verimle amonyan giderildii bu almada 27000 pilicin yer ald bir iftlik iin 30 m3 lk bir filtrenin yeterli olaca belirtilmektedir. Pagans ve di. (2005) farkl atn (evsel kat atklarn organik ksmlar, artma tesisi rtlm amuru ve hayvansal yan rnler) pilot lekli aerobik kompost sisteminde oluan atk gazlardaki amonyan biyofiltrelerle giderilmesine ynelik almalarnda 5 3150 mg NH3/m3 gibi geni bir aralkta giri konsantrasyonlar iin artma verimleri aratrlmtr. Yklemenin 846 67100 mg NH3 / m3.saat aralnda deiimine karlk NH3 giderme verimi genellikle %95.9 ve zerinde elde edilmitir ve almada dk amonyak konsantrasyonlar aralnda (1636 mg NH3/m3 ) sistemde alma periyoduna gerek kalmakszn annda %100e yakn yksek giderim performans grlmeye balanmtr. Atkgazdaki amonyak konsantrasyonunun 2000 mg NH3 / m3 ve zerindeki konsantrasyonlara ykselmesiyle giderme veriminde nemli lde azalma grlmtr (%46.7).Bu azalmann sebepleri adsorpsiyon ve absorpsiyon kapasitesinin almas veya yksek amonyak konsantrasyonunun inhibisyon etkisinden kaynaklanm olabilecei ngrlmtr. Shahmansouri ve di. (2005 ve 2007) atk gaz akmndaki amonya uzaklatrmak iin kompost, amur ve sert plastik karmn biyofiltre yatak malzemesi olarak

37

kullanmlardr. Bakteriler iin gerekli aklimasyon sresi 10 gn olmu ve 2.15 g NH3/m3.saat lik yk ve 60 snlik bekletme sresiyle balang periyodunda 10.gnde %97.9 luk artma verimine ulalmtr. Maksimum giderim kapasitesi ayn bekletme sresi iin 9.86 g NH3/m3.saatlik yk deerinde 9.85 g NH3/m3.saat olarak grlmtr. Bu almada ayn zamanda yatak yksekliinin giderim verimiyle olan ilikisi incelenmi, optimum malzeme derinliinin giri amonyak konsantrasyonuna bal olduu gzlenmitir.99, 211 ve 236 ppm iin srayla 40,80 ve 120 cm lik derinlik gereksinimi saptanmtr. almalarda amonyak giderimindeki belirleyici proseslerin biyolojik giderim ve nitrifikasyon olduu grlmtr. Nitrat formasyonu ile malzemenin pH azalm olduu gzlenmitir. Chen ve di. (2004) tarafndan etkileri yaplan almada ki deiken filtre amonyak malzemesi

konsantrasyonlarnn verilmesinin ve aralkl (kesikli) beslemenin biyofiltre performans zerindeki aratrlmtr. farkl ( kompost/perlit (5:1) ve kuru amur /granular aktif karbon(5:1) ) kullanlmtr. 30 110 mg/m3 amonyak giri konsantrasyonlarnda (3.660 g/(m3.h) ktlesel ykleme, 0.481.6 m3/h akm hz ve 1860 snlik EBRT deerlerinde) srdrlen almada uzun sreli kesintilerden sonra (37 gn) 18 saatlik aklimasyon sresi sonunda amonyak giderme verimi % 96 ve %97den %99a ykselmekte uzun sre bu deerde kalmaktadr(ekil 3.3.). ok yklemelerde (500 mg/m3 ;6 saat sre ile) verim hzla dm (%70), ancak ykleme yaplmayan 57 gnlk bir dnem sonras sistem performansnn yeniden %98e kadar ykseldii belirlenmitir.

38

ekil 3.3:

Kompost ;

Kuru amur Biyofiltreleri iin k Konsantrasyonlar ve NH3 Giderim Verimleri

Chen ve di. (2005) te kompost ve artma amuru ieren iki ayr biyofiltrede amonyak kirleticisinin, 20200 mg/m3 konsantrasyon aralnda 210 gn gibi uzun sreli artlmas incelenmitir. Amonyak yklemesi kompost biyofiltre (BF3) iin 24.9566 g NH3/ m3.gn ve amur ieren biyofiltreler (BF4) iin de 24.9 472 g NH3/ m3.gn deerleri iin giderme verimleri de srasyla % 9799 ve %9599 olarak belirlenmitir. Giri konsantrasyonunun 110 mg/m3 deerinin zerine kmas durumunda verimler azalmaktadr. En nemli giderme rnnn nitrat olduu belirtilen bu almada(ekil 3.4.) herhangi bir besi eklemesi ve tampon destei kullanlmamtr.

39

ekil 3.4: BF3 ve BF4 Reaktrlerinin Alt Ksmndaki Amonyum,Nitrit,Nitrat Konsantrasyonundaki ve pHdaki Deiimler

Biyofiltrelerde kullanlan dolgu maddesi tiplerinin artma verimi zerindeki etkilerinin incelendii bir dier almada (Kim ve di., 2000) organik yapda (linyit ve ta yn ile kark pirin kabuu) ve inorganik yapda (perlit ve seramik) drt fakl malzeme incelenmitir. Dolgu malzemesi nitrit bakterileri ile alanmtr. Organik yapdaki malzemelerden linyit (ekil 3.5) ve ta yn-pirin kabuu karm (ekil 3.6) inorganik malzemelere gre ok daha yksek giderme verimleri salamtr. 300 ppm amonyak konsantrasyonlarna kadar giri deerlerinin olduu bu almada herbir malzeme grubu iin maksimum ve tam artma verimlerinin deiimi ekil 3.7 de verilmektedir.

40

ekil 3.5: Dolgu Malzemesi Linyit olan Biyofiltrenin Sznt Suyunda zlenen ph( ) ve NH4 + ( ), NO2 ( ) ve NO3 ( ) Konsantrasyonlarndaki Deiim

ekil 3.6: Dolgu Malzemesi Ta Yn olan Biyofiltredeki Giri ( ),ktaki Amonyak Konsantrasyonu ( ) ve Giderim Oranndaki ( ) Deiim

41

ekil 3.7: Drt Farkl Dolgu Materyali iin

: Ta yn : Fuyolite : Seramik ;Biyofiltrelerin Giderim Kapasitesi ve Amonyak Yk Arasndaki liki.

: Linyit

42

4. DENEYSEL ALIMALAR Deneysel almalar T evre Laboratuarnda 15.12.2006 ile 27.04.2007 tarihleri arasnda srdrlmtr. Bu almalar biyoreaktre kesikli amonyak besleme koullarnn oluturulmas ve deiik giri yklemelerine karlk sistemin amonyak giderme veriminin incelenmesi eklinde yrtlmtr. Biyoreaktrlerde azot trlerinin deiiminin aratrlmas amacyla farkl zamanlarda reaktrlerden alnan dolgu malzemesi zerinde TKN-N, Organik N, NH3-N ve Nitrat-N analizleri yaplmtr. 4.1 Deney Reaktr Deneylerin yaplaca biyofiltre reaktr seri bal ardk iki niteden oluturulmutur. Her bir nite ap 20 cm ve ykseklii 29.5 cm olan (hacim:9.3 Lt. faydal hacim:8.5 Lt. h:27 cm) pleksiglas silindirden olumaktadr. Reaktrn tabannda ve st kapanda hava ve sv faz giri kna uygun delikler bulunmaktadr. Reaktrn st kapa tabana vidal bir dzenle balanmakta ve istenildii zaman vidalar alarak karlabilmektedir. st kapak szdrmazlk iin zel bir conta kullanlmaktadr. Her bir nitenin tabandan itibaren 2 cm yukarsnda alminyum malzemeden yaplm bir elek levhas yer almaktadr. Bu elek levha hem dolgu malzemesine destek olmakta hem de reaktrn alt ksmnda hava giri ve kesit zerinde homojen dalma imkn salamaktadr.

43

ekil 4.1: Deney Reaktr

44

ekil 4.2: Bo ve Dolu Reaktr

ekil 4.3: Seri Bal Reaktr Sistemi ve Besleme

45

ekil 4.4: Reaktr Alt Yaps (1)

ekil 4.5. Reaktr Alt Yaps (2)

46

4.2 Dolgu Malzemesi Biyofiltre malzemesi olarak kompost ve aa tala karm kullanlmtr. Kompost, STA Kemerburgaz Kompost Tesisinden 2 mm elek alt malzeme olarak temin edilmitir. Tala ise kaba aa tala olarak marangozhanelerden salanmtr. Karm oran iin literatrde verilen oranlardan kompost-tala iin arlka %50%50 oranndan % 9010 oranna kadar karmlar yaplm ve bu alma iin optimum orann %85 ve %15 olarak seilmesi kararlatrlmtr. Malzemeler ve optimum karm orannda younluklar Tablo 4.1.de verilmitir.

Tablo 4.1: Kompostun zellikleri Parametre pH TOC,% TKN,% C/N Pb,mg/kg Cd,mg/kg Cr,mg/kg Cu,mg/kg Ni,mg/kg Zn,mg/kg Hg,mg/kg Deer 7.9 19.4 1.2 16.2 266.5 3.2 135.2 221.0 82.6 438.3 1.1

Tablo 4.2: Dolgu Malzemesi zellikleri Malzeme Younluk, kg/lt. 0.436 0.041 0.220 Nem, % 28.2 2.0 27.2 Uucu Madde* % 63 pH**

Kompost Tala %85 8.04 kompost+%15 Tala *550 oC da yakma sonucu, ** 1 birim karm+ 5 birim su

Her bir reaktre karmdan 1.9 kg herhangi bir ekilde sktrmadan doldurulmutur. Takiben st kapak kapatlm ve hava szdrmalarna kar ilave olarak silikonla korunmaya alnmtr.

47

4.3 Amonyak Gaz retme Dzeni Literatrde bu tr almalar iin azot gaz iinde %11.5 amonyak gaz karmlar kullanlmaktadr. stanbulda gaz dolum ve sat yapan firmalardan bu zellikte bir karm temin edilememitir. Bu nedenle eitli pHlarda konsantre (%25lik) amonyum hidroksit zeltilerinin hava ile syrma (air striping) ilemi ile amonyak gaz temin edilmeye allmtr. Bu amala 500 mllik ykama ielerinde, belirli pH deerlerinde hazrlanan zeltiler, basnl hava hattndan debi kontroll olarak salanan hava ile havalandrlmtr. Hava debisinin belirlenmesinde hava gaz sayalar ve gaz flowmetreleri kullanlmtr. 4.3.1 Amonyak zeltilerinde pH Hesab Amonyak zayf bir bazdr. Suda NH3 + H2O NH4 + + OH(4.1) iyonlar

eklinde OH- iyonlar oluturur. Dengede ortamda bulunacak OHkonsantrasyonu [OH-] = (kb .c)1/2 ifadesinden elde edilir. Burada: [OH-] : ortamdaki hidroksil iyonlar konsantrasyonu (mol/lit), kb iyonizasyon sabiti; c zeltideki amonyum molar konsantrasyonu gstermektedir. [OH-] iyonu konsantrasyonundan; pOH = - log[OH-] pH = 14 pOH denklemleri yardmyla zeltinin pHsn hesaplamak mmkn olmaktadr.

(4.2)

(4.3) (4.4)

48

Deneylerde biyofiltre sistemine belirli ykte amonyak verilmesi amalanmaktadr. Bunun iin 500 ml hacimde zeltilerde istenen miktarlarda amonyak zeltisi hazrlanmtr. Hesaplamalarda laboratuar saflnda (Merck 5422) amonyum hidroksit zeltisi kullanlmtr. Bu kimyasaln zellikleri: Younluk Amonyak yzdesi 1 ml konsantre zeltide NH3 miktar 0,91 gr/ml %25 227,5 mg/ml konsantre

Yukardaki esaslar dhilinde yaplan hesaplar Tablo 4.3.de verilmitir. Tablo 4.3: Deneylerde Kullanlacak Amonyak zeltilerinin Hazrlanmas
Eklenen ml NH3/0,5 lit 0.000 0.002 0.004 0.019 0.0 0.2 0.4 0.7 0.8 1.1 1.5 1.9 2.1 2.2 2.6 3.0 3.4 3.7 5.0 7.5 11.2 14.9 18.7 22.4 26.2 29.9 33.6 37.4 56.0 74.7 93.4 112.1 130.8 149.5 168.1 186.8 224.2 261.5 0,5 lt zeltide NH3, mg 0.085 0.425 0.85 4.25 8.5 42.5 85 170 173 255 340 425 478 510 595 680 765 850 1138 1700 2550 3400 4250 5100 5950 6800 7650 8500 12750 17000 21250 25500 29750 34000 38250 42500 51000 59500 OH-, mol/lit 0.00001 0.00003 0.00004 0.00009 0.00013 0.00030 0.00042 0.00060 0.00061 0.00073 0.00085 0.00095 0.00101 0.00104 0.00112 0.00120 0.00127 0.00134 0.00155 0.00190 0.00232 0.00268 0.00300 0.00329 0.00355 0.00379 0.00402 0.00424 0.00520 0.00600 0.00671 0.00735 0.00794 0.00849 0.00900 0.00949 0.01039 0.01122 H+ 7.45E10 3.33E10 2.36E10 1.05E10 7.45E11 3.33E11 2.36E11 1.67E11 1.65E11 1.36E11 1.18E11 1.05E11 9.94E12 9.62E12 8.91E12 8.33E12 7.86E12 7.45E12 6.44E12 5.27E12 4.30E12 3.73E12 3.33E12 3.04E12 2.82E12 2.64E12 2.48E12 2.36E12 1.92E12 1.67E12 1.49E12 1.36E12 1.26E12 1.18E12 1.11E12 1.05E12 9.62E13 8.91E13 1/H+ 1.34E+09 3.00E+09 4.24E+09 9.49E+09 1.34E+10 3.00E+10 4.24E+10 6.00E+10 6.05E+10 7.35E+10 8.49E+10 9.49E+10 1.01E+11 1.04E+11 1.12E+11 1.20E+11 1.27E+11 1.34E+11 1.55E+11 1.90E+11 2.32E+11 2.68E+11 3.00E+11 3.29E+11 3.55E+11 3.79E+11 4.02E+11 4.24E+11 5.20E+11 6.00E+11 6.71E+11 7.35E+11 7.94E+11 8.49E+11 9.00E+11 9.49E+11 1.04E+12 1.12E+12

C,mol/lit 0.00001 0.00005 0.0001 0.0005 0.001 0.005 0.01 0.02 0.0203 0.03 0.04 0.05 0.056 0.06 0.07 0.08 0.09 0.1 0.134 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5 6 7

C,mg/lit 0.17 0.85 1.7 8.5 17 85 170 340 345.8 510 680 850 955 1020 1190 1360 1530 1700 2275 3400 5100 6800 8500 10200 11900 13600 15300 17000 25500 34000 42500 51000 59500 68000 76500 85000 102000 119000

pH 9.13 9.48 9.63 9.98 10.13 10.48 10.63 10.78 10.78 10.87 10.93 10.98 11.00 11.02 11.05 11.08 11.10 11.13 11.19 11.28 11.37 11.43 11.48 11.52 11.55 11.58 11.60 11.63 11.72 11.78 11.83 11.87 11.90 11.93 11.95 11.98 12.02 12.05

49

Tablo 4.3.te verilen deerler yardmyla pH 10.78; 11.00 ve 11.19 deerleri iin zeltiler hazrlanmtr. 4.3.2 Gaz Faznda Amonyak Tanm Amonyak zeltilerinden gaz fazna geebilecek ksmnn hesaplanmas Henry Kanunundan yararlanlarak yaplmtr. Henry kanununun ifadesi PA = H. XA olarak verilir. Burada; PA amonyan gaz fazndaki ksmi basnc, atm veya mm Hg; XA amonyan zeltideki molar konsantrasyonu, mol/lit; H ise Henry kanunun sabitidir. Birimi 298 oK iin atm/mol olarak verilir. Amonyak iin H sabiti 25
o

(4.5)

C iin

0.01695 atm/mol olarak verilmektedir

(http://www.mpch-mainz.mpg.de/~sander/res/henry.html).

Farkl scaklklar iin; HT =H298 x [ Hsol./R(1/T1/298) denklemi kullanlmaktadr. Burada; HT: Hsol.: R: T: T scakl iin Henry Kanunu sabiti znme entalpisi, cal/mol deal gaz sabiti, 1.987 cal/mol o stenen scaklk deeri, oK

(4.6)

Henry kanunundan yararlanlarak yukarda hazrlanan amonyak zeltilerinde gaz faza geebilecek amonyak miktarlar hesaplanmtr (Tablo 4.4.).

50

Tablo 4.4: Amonyak zeltilerinden Gaz Fazna Tanan Amonyak Miktarlar

Pa,mm Hg 0.0001 0.001 0.001 0.006 0.013 0.06 0.13 0.26 0.39 0.52 0.64 0.77 0.90 1.03 1.16 1.29 2.58 3.86 5.15 6.44 7.73 9.02 10.31 11.59 12.88 19.32 25.76 32.21 38.65 45.09 51.53 57.97 64.41 77.29 90.17 0.26 0.72 1.72 Hacim NH3/hacim hava 1.01E07 5.03E07 1.01E06 5.03E06 1.01E05 5.03E05 0.000101 0.000201 0.000302 0.000403 0.000503 0.000604 0.000705 0.000805 0.000906 0.001007 0.002014 0.003021 0.004027 0.005034 0.006041 0.007048 0.008055 0.009062 0.010069 0.015103 0.020137 0.025172 0.030206 0.03524 0.040275 0.045309 0.050343 0.060412 0.070481 0.000205 0.000566 0.001347 0,5 lt iin serbest NH3, mg 0.03 0.2 0.3 1.7 3.5 17.5 34.9 69.9 105 140 175 210 245 279 314 349 699 1048 1397 1747 2096 2445 2795 3144 3493 5240 6986 8733 10480 12226 13973 15719 17466 20959 24453 71 196 467

C,mol/lit 0.00001 0.00005 0.0001 0.0005 0.001 0.005 0.01 0.02 0.0203 0.03 0.04 0.05 0.056 0.06 0.07 0.08 0.09 0.1 0.13 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5 6 7

pH 9.13 9.48 9.63 9.98 10.13 10.48 10.63 10.78 10.87 10.93 10.98 11.02 11.05 11.08 11.10 11.13 11.28 11.37 11.43 11.48 11.52 11.55 11.58 11.60 11.63 11.72 11.78 11.83 11.87 11.90 11.93 11.95 11.98 12.02 12.05 10.78 11.00 11.19

Gaz faz,ppm 0.1 0.5 1.0 5.0 10.1 50.3 101 201 302 403 503 604 705 806 906 1007 2014 3021 4028 5034 6041 7048 8055 9062 10069 15103 20137 25172 30206 35240 40275 45309 50343 60412 70481 205 566 1347

Tablo 4.4.den pH 10.78 ; 11.00 ve 11.19 iin karlk gelen deerler 69.9 ; 196.3 ve 467.5 mg olarak bulunur (ekil 4.6 ve 4.7).

51

Sv fazda NH3,mg/lit 1200 1000 NH3 Miktar 800 600 400 200 0 8,5 9 9,5 10 pH

Gaz fazda NH3, mg

10,5

11

11,5

ekil 4.6: Teorik Olarak pH=911 Aras Sv zeltiden Amonyak Syrma Sonular

Sv fazda NH3,mg/lit 12000 10000 NH3 Miktar 8000 6000 4000 2000 0 10,9

Gaz fazda NH3, mg

11

11,1

11,2 pH

11,3

11,4

11,5

11,6

ekil 4.7: Teorik Olarak pH>11 Sv zeltiden Amonyak Syrma Sonular

52

4.3.3 Deneysel Amonyak Syrma almalar Hava ile syrma ilemi ykama iesi iindeki amonyak su karmnn yzeyinin zerinden ve sv iine dalm vaziyette olmak zere iki farkl ekilde gerekletirilmitir. Ykama iesinden hava ile syrlan amonyak gaz ardk porz tal bir absorplama iesi iinde tutulmaya allmtr. Absorplama ielerine 100 ml 0.1 N Borik asit zeltisi konulmutur. Syrma ileminde gaz faznda amonyak tanmn belirlemek iin 12 saatlik sre zarfnda 10ar dakikalk aralklarda absorplama gerekletirilmitir. Syrma havas debisi 9.510.5 lit/dak aralnda kalacak ekilde allmtr. Absorplama ielerinde tutulan amonyak, kark indikatr eliinde 0.02 N H2SO4 zeltisi ile titre edilmitir(Standards Methods, 1998). Absorbe edilen amonyak, mg/L=(Numune iin sarfiyat-ahit iin sarfiyat, ml) x 0,02N x 17000/Titrasyon iin kullanlan abs. zeltisi, ml. (4.7)

Syrma deneyleri pH= 10.78 , pH= 11 ve pH= 11.19da 500 ml amonyak zeltileri iin yaplm ve ekil 4.8, ekil4.9, ekil 4.10, ekil 4.11, ekil 4.12 ve ekil 4.13 de verilmitir. Elde edilen bilgilerden zamana kar syrlan amonyak miktarlar iin uygun denklemler elde edilmitir.

53

SSTEME GREN AMONYAK MKTARI pH:10,78 500m l 18 16 14 Amonyak Miktar (mg) 12 10 8 6 4 2 0 0 10 20 30 Sre (dk) 40 50 60

y = 42,812x -0,5809 R2 = 0,9905

ekil 4.8: pH= 10.78 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrma almas Sonular

SIYRILAN TOPLAM AMONYAK MKTARI pH:10,78 500m l 60 50 Amonyak Miktar (mg) 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 Sre (dk)

y = 3,7246x 0,6255 R2 = 0,996

ekil 4.9: pH= 10.78 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrlan Toplam Amonyak Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg) y = 42.81 x -0,5809 R2 = 0.9905 Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg/Lit) y = 3.7246 x 0,6255 R2=0.996 (4.8) (4.9)

54

SSTEME GREN AMONYAK MKTARI pH:11 500 m l

40 35 Amonyak Miktar (mg) 30 25 20 15 10 5 0 0

y = 68,598x -0,4101 R2 = 0,8848

20

40

60 Sre (dk)

80

100

120

ekil 4.10: pH= 11 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrma almas Sonular

SIYRILAN TOPLAM AMONYAK MKTARI pH:11 500m l 200 180 160 Amonyak Miktar (mg) 140 120 100 80 60 40 20 0 0 20 40 60 Sre (dk) 80 100 120

y = 6,0094x 0,7321 R2 = 0,9935

ekil 4.11: pH= 11 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrlan Toplam Amonyak Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg) y= 68.598 x -0,4101 R2 = 0.8848 (4.10)

Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg/Lit) y= 6.0094 x 0,7321 R2 = 0.9935 (4.11)

55

SSTEME GREN AMONYAK MKTARI pH:11,19 500m l

90 80 Amonyak Miktar (mg) 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10

y = 133,38x -0,3317 R2 = 0,8699

20

30

40

50

60

70

80

90

Sre (dk)

ekil 4.12: pH= 11.19 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrma almas Sonular
SIYRILAN TOPLAM AMONYAK MKTARI pH:11,19 500m l 450 400 350 Amonyak Miktar (mg) 300 250 200 150 100 50 0 0 20 40 Sre (dk) 60 80 100

y = 12,068x 0,787 R2 = 0,9978

ekil 4.13: pH= 11.19 iin 500 ml Amonyak zeltisinden Syrlan Toplam Amonyak Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg) y= 133.38 x -0,3317 R2 = 0.8699 (4.12)

Sre(dak)- syrlan amonyak miktar(mg/Lit) y= 12.068 x 0,787 R2 = 0.9978 (4.13)

56

alma sonularna gre amonyak beslemesi bir maksimum konsantrasyondan balayarak srekli dmekte ve belirli bir sre sonra da sfr deerine inmektedir. Dolays ile konsantrasyon zaman iinde deimektedir. Besleme sresi olarak syrma balangc ile syrma iesi iindeki sv fazda amonyan bitmesine kadar geen sre alnmtr. Hesaplamalarda besleme konsantrasyonu iin de besleme sresi iinde syrlan amonyak miktarnn toplam syrma havas debisine blnmesi ile elde edilen ortalama deerin alnmas yaklam benimsenmitir. Elde edilen amonyak deerleri Tablo 4.4.de verilen deerlerle mukayese edilmitir (Tablo 4.5 ve ekil 4.14). Tablo 4.5: Teorik ve Deneysel Amonyak Syrma Sonular Teorik NH3 miktar, mg 69.9 196.34 467.47
450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 0 100

Deneyde bulunan NH3 miktar, mg 46 178.34 401.5

Deneysel NH3, mg

y = 0,8849x - 8,16 R2 = 0,9961

200

300

400

500

Teorik NH3 ,mg

ekil 4.14: Teorik ve Deneysel Amonyak Syrma Sonular

alma sonularna gre teorik ve deneysel sonular arasndaki iliki: Teorik NH3, mg = 0.8849 (Deneysel NH3, mg) -8.16 olarak elde edilmitir. R2 = 0.9961 (4.14)

57

Denklemden de grld gibi deneysel sonular teorik sonularn yaklak %99luk ksmna karlk gelmektedir. Bu oran kabul edilebilir bir orandr. 4.4 Amonyak Besleme almalar Sonular Biyofiltre sistemine dorudan amonyak beslenmesi uygulamalarnda yeterli verim salanamad iin nitrifikasyon bakterileri ile alanma yaplmas karar alnm ve bu amala SK Paaky leri Biyolojik Atksu Artma Tesisinden 13.12.2006 tarihinde temin edilen aktif amurla alama yaplmtr. Bu ilemde yaplan nem hesaplar sonucunda her reaktre 1er litre karm aktif amur ilave edilmitir. Aktif amur: AKM:7500 mg/lt UAKM:4204 mg/lt SK Paaky leri Biyolojik Atksu Artma Tesisinden alna aktif amur duru faznda NH4-N konsantrasyonu 0.10.7 mg/lit ve NO3-Nu ise 0.6 mg/lit olarak belirtilmitir. Alama ilemi sonucunda reaktrlerdeki nem hesaplanm ve 1.Reaktr: %57 2.Reaktr: %60 olarak bulunmutur. 15.12.2006 tarihinden itibaren amonyak beslemelerine balanm ve 27.04.2007 tarihlerine kadar srdrlmtr. Toplam 163 gn sren almada baz dnemler sistem arzas ve tatiller dolays ile besleme yaplmam, bu dnemlerde sadece nem ve hava girii salanmtr. Besleme says bazen gnde 1 bazen de gnde 2 defa yaplm ve alma sresi iinde toplam 104 besleme yaplmtr. Bulgular EKte verilmitir. almada bulunan deerler kararl haller iin Tablo 4.6.da verilmitir. Tablo 4.6: Amonyak Besleme almas Verileri
Giri NH3 Kons. mg/besleme 70.98 163.4 423.94 1137.5 455 1137.5 455 1137.5 Besleme says 14 10 9 12 28 11 8 12 Bo Yatak Giri Besleme Bekletme Amonyak Sresi Yklemeleri Sresi g NH3 / m3.saat saat sn 2.5 102 2.01 7.05 102 1.37 5.6 102 4.48 5.38 102 12.44 3 51 8.92 3.5 51 19.12 2 34 13.38 2.5 34 26.76 Giderme Verimi % 96.90.92 99.00.85 99.80.22 99.11.57 97.20.5 96.71.10 96.81.52 94.01.01

Debi lit/dak 10 10 10 10 20 20 30 30

58

4.5 Biyofiltre Dolgu Malzemesi Neminin Deiimi Deneysel almalar sresinde dolgu malzemesi neminin % 5060 aralnda kalmas iin aralklarla nem ilavesi yaplmtr. Bu amala ikier haftalk aralklarla 1 ve 2 no.lu biyofiltrelerin tartmlar T evre Mhendislii Laboratuarnda mevcut 5 g hassasiyetindeki terazide alnm, balangta bilinen kuru madde miktarndan hareketle mevcut nem ve eklenmesi gerekli nem miktarlar hesapla bulunmu ve reaktrlere eklenmesi yaplmtr(Tablo 4.7). 4.6 Azot Trlerinin Deiimi almada belirli dnemlerde reaktrler alarak iinden belirli miktarlarda dolgu malzemesi alnmtr. Malzemeler reaktrlerde amonyak giriinden itibaren 27 cm ve 54 cm uzaklklardan alnmtr. Bu malzemelerde nem tayini yaplmtr. Biyofiltre malzemesi zerinde amonyak giderimine bal olarak azot trlerinin deiimininin belirlenmesi iin kuru madde baznda ekstraksiyon yaplmtr. Bu amala yaklak 300 ml hacimli kavanozlarda kat/sv oran 1/20 olacak ekilde 12.5 g kuru madde iin 250 ml distile su ilavesi ile New Brunswick Scientific alkalaycda 24 saat 100 devir/dak da alkalanmtr. Sre sonunda numunelerin st faz 50 mllik plastik tplere alnarak SED 5TX modelli santrifjde 7000 devir/dakda 15 dak santrifje tabi tutulmu ve st fazdan alnan numunelerde TKNN ve NH3-N deneyleri yaplmtr (Standard Methods, 1998).Aradaki farktan Organik-N tr bulunmutur. Dier taraftan santrifjden elde edilen berrak faz 0.45 m apl membran filtreden szlm ve szntde Dionex marka yon Kromatograf cihaznda NH4+ ve NO3 -N analizleri yaplmtr. Analiz sonular mg/kg kuru madde cinsinden hesaplanmtr. Azot trleri ile ilgili bulgular Reaktr 1 ve Reaktr 2 iin Tablo 4.7 ve 4.8.de verilmitir.

59

Tablo 4.7: Deneysel alma Sonular R1

Sre gn
Nem 0 46 66 97 139
27.2 44 42 41 40

R1,mg/kg kuru madde

pH
8.04 7.46 7.53 7.5 7.72

Nitrit
47 34 0 0 2037

TKN
475 644 868 559 1456

NH4N
251 476 756 364 1299

Org.N
223 168 112 196 157

Nitrat
479 20199 31432 15052 12092

Tablo 4.8: Deneysel alma Sonular R2

Sre gn
Nem 0 46 66 97 139
27.2 52 52 51 47

R2,mg/kg kuru madde

pH
8.04 7.82 7.6 7.75 7.74

Nitrit
47 22 0 101 24

TKN
475 504 419 503 657

NH4N
251 406 363 392 419

Org.N
223 98 56 112 238

Nitrat
479 11628 28654 16965 20075

4.7 Deneysel alma Sonularnn Deerlendirilmesi 4.7.1 Parametreler Aras Korelasyonlar Tablo 4.7 ve 4.8.den yararlanlarak R1 ve R2 reaktrlerinde lm yaplan parametrelerin istatistiksel olarak birbirleri ile anlamllklar korelasyon katsaylar yardmyla incelenmitir(Tablo 4.9 ve 4.10). Tablo 4.9: Reaktrlerde llen Parametrelerin Korelasyonlar R1 R1,mg/kg kuru madde
Nem Nem pH Nitrit TKN NH4-N Org.N Nitrat
1.0

pH
-0.96 1.0

Nitrit
0.08 0.18 1.0

TKN
0.33 -0.06 0.92 1.0

NH4-N
0.38 -0.12 0.89 1.0 1,0

Org.N
-0.69 0.58 -0.18 -0.54 -0.61 1.0

Nitrat
0.81 -0.81 -0.20 0.17 0.25 -0.90 1.0

60

Tablo 4.10: Reaktrlerde llen Parametrelerin Korelasyonlar R2 R2,mg/kg kuru madde

Nem Nem pH Nitrit TKN NH4-N Org.N Nitrat
1.0

pH
-0.86 1.0

Nitrit
-0.12 0.29 1.0

TKN
0.05 0.02 0.06 1.0

NH4-N
0.89 -0.71 -0.06 0.49 1.0

Org.N
-0.69 0.61 0.12 0.68 -0.30 1.0

Nitrat
0.79 -0.99 -0.34 0.01 0.64 -0.53 1.0

Tablo 4.9.daki sonulara gre R1de nem ile pH, org. azot ve nitrat parametreleri arasnda; pH ile org. azot ve nitrat arasnda; nitrit ile TKN ve amonyum azotu arasnda; TKN ile org. azot ve amonyum azotu arasnda; amonyum azotu ile org. azot arasnda ve org. azot ile nitrat arasnda anlaml (korelasyon katsays 0.54 ile 1.0 arasnda) bir ilikinin varl grlmektedir. zellikle azot trleri arasndaki ilikiler beklendii gibi olduka yksektir. Ancak nem ile nitrit, TKN ve amonyum azotlar ile pH parametresi ile nitrit, TKN ve amonyum azotu arasnda anlaml bir ilikinin olmamas tam olarak anlalamamtr. Benzer ilikiler R2 reaktrnde de baz farkllklarla birlikte izlenmektedir. Farkllklara rnek olarak nem-NH4-N; pHNH4-N; amonyum azotu ile nitrat arasnda R1e gre daha yksek korelasyona ramen baz parametreler iftlerinin korelasyonunun zayflad ve nitrit ile dier azot trleri arasnda anlaml bir ilikinin mevcut olmay dikkat ekmektedir. R1 ve R2 reaktrleri arasndaki korelasyon da ilgin sonular verecektir(Tablo 4.11). Tablo 4.11: R1 ile R2 Reaktrleri Arasndaki Korelasyonlar R2
Nem Nem pH Nitrit TKN NH4-N Org.N Nitrat
0.99 -0.97 0.04 0.30 0.35 -0.70 0.83

pH
-0.81 0.76 -0.15 -0.48 -0.54 0.89 -0.89

Nitrit
-0.18 0.02 -0.22 -0.45 -0.49 0.70 -0.46

TKN
0.11 0.11 0.92 0.75 0.70 0.09 -0.36

NH4-N Org.N Nitrat

0.91 -0.80 0.43 0.56 0.58 -0.54 0.55 -0.65 0.80 0.65 0.35 0.28 0.54 -0.85 0.73 -0.66 0.22 0.55 0.61 -0.90 0.85

R1

61

Tablo 4.11.den R1 reaktrne ait parametreler ile R2 reaktrne ait parametreler arasnda nem-nem-pH -amonyum N-org. azot- nitrat ; pH-nem-amonyum azotunitrat; nitrit-TKN-org. azot ; TKN-TKN-amonyum azotu-nitrat ; amonyum azotupH-TKN-NH4-N-nitrat ; org. azot-nem-pH-nitrit-amonyak azotu-org. azot-nitrat ve nitrat-nem-pH-amonyak azotu-org. azot-nitrat parametreleri arasnda kuvvetli ilikilerin mevcudiyeti grlmektedir. Beklendii gibi R1 ve R2 reaktrlerinde birbirini takiben yaplan besleme dolays ile parametreler birbirlerinden kuvvetle etkilenmektedirler. 4.7.2 Reaktrlerde pH ve Nem Oranlarnn Deerlendirilmesi R1 ve R2 reaktrlerinde nem oranlarnn alma sresince deiimi ekil 4.15.de verilmitir.
55 8,1 8 7,9 7,8 7,7 7,6 7,5 0 50 100 7,4 150 Nem(R1) Nem(R2) pH(R1) pH(R2)

R1 ve R2 de nem,%

50 45 40 35 30 25 20

Sre,gn

ekil 4.15: R1 ve R2 de Nem ile pHnn Deiimi Nem orannn R2 de her zaman R1 den yksek olduu grlmektedir. Bunda syrma ilemi ile gnlk olarak amonyak ve nem beslemesinin nce R1e yaplmas etkili olmutur. R1e yeterli nem gnderilemedii durumlarda kuru hava akm tarafndan R1in ierdii nemin R2ye tanarak R1e gre R2nin nem orannn daha yksek kalmas salanmtr. Dier taraftan pH deerlerine bakldnda R2nin daha yksek olduu grlmektedir. Bunda R1 ile R2 de gerekleen amonyak giderme reaksiyonlarnn farkl olmas neden olmu olabilir. Bu konu ilerde amonyan giderilmesine ilikin reaksiyonlar paralelinde irdelenecektir.

62

4.7.3 Amonyak Yklemeleri ve Giderme Verimi alma boyunca elde edilen veriler (EK) birlikte kullanlarak giri amonyak yklemelerine karlk seri bal iki adet reaktrden oluan biyofiltrenin giderme verimlerinin deiimi ekil 4.16.da verilmitir.

Giri Yk (g/m3.saat) 30 25 Amonyak Yk (g/m3.saat) 20 15 10 5 0

Giderim Verimi (%) 100 99 98 97 Verim (%) 96 95 94 93 92 91 90

20

40

60

80

100

Besleme says

ekil 4.16: alma Sresince Giri Amonyak Ykleri ile Biyofiltre Veriminin Deiimi

ekil 4.16.da giri amonyak yklerinin 1.37 g NH3/m3.saat 26.8 g NH3/m3.saat aralnda deitii, buna karlk amonyak giderme verimlerinin de % 100- % 95 arasnda kalmaktadr. Bu verimler literatrde verilen deerler ile uyumludur (Chen ve di., 2005; Malhautier ve di., 2003; Kim ve di., 2007; Pagans ve di., 2005). Bu verim deerlerine iki reaktrn toplam olarak yaklak 540 mm yatak yksekliinde ulalmaktadr. Benzer verimlere yaklak 500 mmlik dolgu yksekliinde ulald (Hong ve Park, 2005) rapor edilmektedir. Her amonyak yk artrlmasna karlk ksa bir sre verimde dme grlmekte ancak 712 gnlk periyotlarda kararl duruma eriilmektedir. zellikle maksimum deerlerde amonyak yklemelerinde verimdeki dme ve salnm genliklerindeki artlar 63

belirginlemektedir. Amonyak ykleri ile verim arasnda matematik bir ifadenin elde edilmesi bu tr almalarda yarl olacaktr. Tablo 4.6.daki verilerden yararlanlarak belirli kararl amonyak ykleri ile verim arasndaki iliki ekil 4.17.de verilmitir.

100 99 98 Verim 97 96 95 94 93 0 5 10 15

y = -0,2012x + 99,982 R2 = 0,7703

20

25

30

Amonyak Yk, g/m3.saat

ekil 4.17: Farkl Amonyak Yklemelerine Karlk Giderme Veriminin Deiimi

ekil 4.17. den de grld gibi amonyak yklemeleri ile giderme verimi arasnda anlaml bir istatistiksel iliki mevcuttur. Bu ilikinin ifadesi; Giderme verimi , % = - 0.2012 (Amonyak yk,g/m3.saat) + 99.982 ; R2 = 0.7703 (4.15)

eklinde elde edilmektedir. nhibisyon etkisinin olumad amonyak yk aralklarnda bu ifade yararl olarak kullanlabilir. 4.7.4 Azot Trlerinin Deiimi Biyofiltrelerde amonyak girdisine karlk giderme genellikle nitrifikasyon eklinde gereklemektedir. pH, nem, amonyak yk, mikrobiyal poplasyon, dolgu malzemesinin tamponlama kapasitesi gibi faktrler etkili olmaktadr. Bu etkenlere bal olarak amonyak gaznn biyofiltrelerde amonyum azotu, organik azot, nitrit ve nitrat azotu formlarna dnt bilinmektedir (Chen ve di., 2005). Bu almada farkl zamanlarda R1 ve R2nin st ksmlarndan (giriten 27 ve 54 cm sonra) alnm dolgu malzemesi yzeyinde ekstraksiyon sonucu elde edilen eluatta yaplan 64

analiz sonular Tablo 4.7.de verilmiti. Bu tablodan yararlanarak azot trlerindeki deiim mg N/kg kuru dolgu malzemesi birimiyle R1 ve R2 biyofiltreleri iin ayr ayr oluturulmu ve ekil 4.18 ekil 4.19 da verilmitir.

R1
Nitrat-N
8000 7000 6000 5000 Nitrat 4000 3000 2000 1000 0

Nitrit-N

TKN

NH4-N

Org.N (mg N/kg kuru mad.) 1600 1400

Dier Azot Trleri

1200 1000 800 600 400 200 0 0 50 Sre (gn) 100 150

ekil 4.18: Reaktr 1de Azot Trlerinin Deiimi

R2
Nitrat-N 7000 6000 5000 Nitrat 4000 3000 2000 1000 0 0 50 Sre (gn) 100 Nitrit-N TKN NH4-N Org.N (mg N/kg kuru mad.) 700 600 500 400 300 200 100 0 150 Dier Azot Trleri

ekil 4.19: Reaktr 2de Azot Trlerinin Deiimi almann 84. gn biyofiltrelerde ar amonyak giriinin etkisinin incelenmesi iin 10003000 ppm aralnda ksa sreli bir besleme yaplmtr. Bu ok ykleme

65

sonucunda biyofiltrelerde amonyak giderme verimi sfra inmitir. Bu durumun anlalmas ile sisteme amonyak beslemesi durdurulmu, ar yklemenin etkisinin giderilmesi iin hava ve nem giriine devam edilmi, periyodik olarak ikinci reaktr knda amonyak lmleri ile sistemden amonyak syrlmas izlenmeye alnmtr. Yaklak 13 gnlk havalandrma sonucunda 96. gnde biyofiltrelerde artk amonyak k olmad belirlenmi ve yeniden amonyak beslenmesine balanmtr. Bu durum dolays ile sistemin davrannda nemli bir deiiklik yaanmtr. ekil 4.18.de nitrat TKN ve amonyum azotu trleri arasnda benzer bir davrann sergilendii ancak organik azot trnn zt bir deiim gstererek 65. gn civarnda minimum deerine azald grlmektedir. ekil 4.19.da ise R2 de trler arasnda farkl bir dalm olumutur. zellikle 65. gnde nitrat maksimumuna karlk TKN dolays ile NH4-Nu ve organik azotta bir azalma elik etmektedir. Nitrit azotu ise genellikle sfra yakn seyretmekte 96. gnden itibaren R1 de ykselme trendi sergilerken R2de bir maksimumdan geerek azalmaktadr. zellikle R1 ve R2 reaktrlerindeki 8496. gne kadar bu durum ar amonyak yklemesinin etkisine balanabilir. Dier taraftan amonyan biyofiltrelerde dnmnde nitrifikasyon nemli bir mekanizmadr. NH3 toprakta, biyofiltrelerde ve su ktlelerinde ototrofik nitrifikasyon bakterileri tarafndan doal olarak dntrlr. Bu tr bakteriler gaz formundaki NH3 elektron verici olarak kullanrlar. NH3 + 1.5O2 NO2 + H+ + H2O NO2 + 0.5O2 NO3 (4.16) (4.17)

NH3n NO2e oksidasyonu hidrojen iyonu oluumuna neden olduu iin sistemde ilave NH3, asit baz titrasyonu ile kimyasal olarak balanacaktr (Chen ve di., 2005). H+ + NH3 NH4+ 2NH3 + 1.5O2 NH4+ + NO2 + H2O 2NH3 + 2O2 NH4+ + NO3 + H2O (4.18) (4.19) (4.20)

66

4.19 ve 4.20 no.lu eitliklerden 2 mol NH3 ilavesine karlk 1 molnn NO2 veya NO3 a dnt ve dier moln ise net bir rn veya paralanma olmakszn bir mol H+ ile birletiini (yani bu proseste pH deiimi olmamaktadr) gstermektedir. ayet nitrifikasyon bu ekilde oluan titrasyondan daha hzl geliirse pHn azalaca aksi halde de artaca grlmektedir (Joshi ve di., 2000). Buna gre ekil 4.18.de NO3 Nunun artna karlk NH4 Nunun da ykseldiini dolays ile R1de nitrifikasyon ile NH3 titrasyonunun ayn oranda gerekletii grlmektedir. R2 biyofiltresinde ise farkl olarak nitrifikasyonun baskn konumda olduu amonyak titrasyonunun yeterli olmad anlalmaktadr. Bu durumun tam olarak anlalabilmesi iin nitrat ve pHn ayn grafikte gsterilmesi gerekmektedir. R1 biyofiltresi iin ekil 4.20 ve R2 biyofiltresi iin de ekil 4.21 de verilmitir.

R1
Nitrat-N
8000 Nitrat (mg N/kg kuru mad.) 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 0 50 Sre (gn) 100 7,7 7,6 7,5 7,4 150

pH
8,1 8 7,9 7,8 pH

ekli 4.20: R1de pH ve Nitrat Azotunun Deiimi

R1 de nitrat azotu 65. gne kadar srekli artarken, pH ise 45. gne kadar azalmakta ve 65. gne doru art gstermektedir. 65. gnden sonra nitrat azotunun azalmasna ramen pH artn srdrmektedir. Buna gre 45. gne kadar nitrifikasyon reaksiyonu hz, NH3 titrasyonundan yksek olduu iin pH azalmakta, 4565. gn aralnda titrasyon hz artmakta ve 6596. gn aralnda her iki reaksiyon da 67

azalrken 96. gnden sonra nitrat azotu denge konumuna karlk titrasyon art nedeniyle pH ykselmektedir. R2 biyofiltresinde deiim 65. gne kadar nitrifikasyon baskn, amonyak titrasyonu zayf olacak ekilde gereklemi, 65. gnden 96. gne kadar reaksiyonlar tersine dnm, 96. gnden sonra ise nitrifikasyon yeniden ne kmtr. Bu davranlarn daha verimli bir ekilde anlalabilmesi iin daha ok numune ile srecin izlenmesi yararl olacaktr.

R2
Nitrat-N
7000 Nirat (mg N/kg kuru mad.) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 0 50 Sre (gn) 100

pH
8,1 8,1 8,0 8,0 7,9 7,9 7,8 7,8 7,7 7,7 7,6 7,6 150

ekli 4.21: R2de pH ve Nitrat Azotunun Deiimi

Uzun sreli iletme ile biyofiltre dolgu malzemesinde fazla NO3 birikimi, bata Nitrosomonas europea aktivitesini etkileyerek NH3 oksidasyonunu inhibe etmektedir (Smet ve di., 2000). Aslnda serbest amonyak da nitrifikasyonu inhibe edebilir. 4.7.5 Basn Kayplar Biyofiltrelerde basn kayplar U manometre dzeni ile R1, verilmitir. R2 ve R1 + R2

kombinasyonu ve ayr debi deeri iin ayr ayr belirlenmi ve Tablo 4.12.de

68

pH

Tablo 4.12: Biyofiltrede Basn Kayplar R1

mm H2O Debi
10 20 30 10

R2
mm H2O
20 30 10

R1+R2
mm H2O
20 (lt/dak) 30 (lt/dak)

Sre (lt/dak) (lt/dak) (lt/dak) (lt/dak) (lt/dak) (lt/dak) (lt/dak) (gn) 0 7 26.3 56.7 7.0 26.3 56.7 23.0 45 8.7 9.1 30 109 29.4 31.2 132 59.6 64.3

78.2 86

159.8

171

Ortalama basn kayplar literatrdeki deerlerle uyumludur (Nicolai ve Janni, 1998; Nicolai, 2002 ; Malhautier ve di., 2003 ; Armeen, 2006). 4.7.6 Ktle Dengesi Biyofiltrelerde amonyak gideriminde amonyan trleri arasnda ktle dengesi kurularak proses anlalmaya allr. Bu almada da azot trleri arasnda ktle dengesi oluturulmaya allmtr. Bunun iin farkl amonyak azotu yklemelerine karlk ayn tarihlerde biyofiltre dolgu malzemesi zerindeki biriken azot trlerinin(nitrat-N, nitrit N, organik N ve amonyum-N) dikkate alnmas gerekmektedir. almamzda eitli amonyak yklemeleri iin sistemin kararl olduu durumlarda amonyak girii-k ile sistem iindeki dnm rnlerinin ktle dengesi oluturulmutur(Tablo 4.11). Tablo 4.13: Azot Trlerinin Dengesi
1 Giren NH3-N mg 16547 21044 32118 54787 2 3 = 1-2 4 5 kan Tutulan NH3-N NH3-N NH4-N Org.N mg mg mg mg 168 16380 539 -255 296 20748 883 -394 10643 21475 358 -195 11681 43107 1744 -76 6 NO3-N mg 9926 18946 9935 9953 7 8=4+5+6+7 9 = 3-8 NO2-N mg -16 -41 2 862 Top. N mg 10194 19394 20293 22676 10 = 9/3 Farklarn Fark oran mg 6185 0.37 1353 0.06 1182 0.04 20430 0.37

Tablo 4.11in incelenmesinden giren amonyak azotunun % 4 ile %37si arasnda bir ksmna karlk biyofiltre iindeki azot trlerinin ktle dengesinde eksiklik bulunduu grlmektedir. Yani dikkate alnan trler bakmndan eksik bir ktle dengesi sz konusudur. Bu konuda literatr incelemelerinde benzer durumlar aratrlmtr (Martin ve di., 1995 ; Malhautier ve di., 2003 ; Joshi ve di., 2000 ; Chen ve di., 2005). 69

Chen ve di. (2005) ; Joshi ve di. (2000) ; Malhautier ve di. (2003) ve Armeen (2006) benzer bir ktle dengesi oluturmutur. Buna gre dolgu malzemesinde tutunmu mikrobiyal grubun NH3 giderme mekanizmasn iyi anlayabilmek iin ktle dengesi ve bozunma rnleri oranlarnn incelenmesi gerekmektedir. Azot iin ktle dengesi: (N-NH3)gi.g + Ngi.k = (N-NH3).g + N.k g: gaz ; k: kat ; gi: giri ; : k Nk = (NH4+ -N)k + (NO2 -N)k + (NO3 -N)k Ktle dengesindeki hatann bulunmas (Farklarn oran) : e(%) = [ ( NHgi N ) / Ngi ] * 100 (4.23) (4.22) (4.21)

ifadelerinden elde edilebilir. Chen ve di. (2005) kompost biyofiltredeki kayplarn %32 mertebelerinde olduunu gstermitir. Benzer bir sonu Joshi ve di. (2000)nde verilmektedir. Bu almada kayplarn biyofiltreyi terk eden NO ve N2O gazlarndan kaynakland belirtilmektedir. Deneysel olarak da bu gazlarn k akmnda mevcudiyeti gsterilmitir. Bu durumda biyofiltrede oksijen yetersizliine bal olarak denitrifikasyon prosesinin de zamanla etkili olabilecei kabul edilmektedir. Literatrdeki verilerin altnda bu almadaki ktle ann da NO ve N2O gazlarnn emisyonuna balanabilir. Mertebeler literatrde karlalan deerlerle benzerlik arz etmektedir (Martin ve di., 1995 ; Malhautier ve di., 2003 ; Joshi ve di., 2000 ; Chen ve di., 2005).

70

5. SONULAR Amonyak ieren atkgazlar eitli endstriyel proseslerin yannda atk artma prosesleri ve hayvan yetitiricilii faaliyetlerinde yalnz balarna ya da dier kirleticilerle birlikte olumakta ve havaya verilmektedir. Bu tr atkgaz akmlar yakn blgede koku rahatszlna ve hava kirlenmesine neden olmaktadr. Gnmzde yasal dzenlemeler zellikle dier sektrlerde olduu gibi hayvan yetitiriciliinde ngrmektedir. Bu almada kompost malzemeli biyofiltrede amonyak ieren atk gazlarn kesikli ve deiken konsantrasyonlarda artlmas incelenmitir. Bu amala her biri 8.5 litre hacminde( 20 cm iap ve 27 cm ykseklik) olan iki adet pleksiglas reaktr seri balanarak bir biyofiltre dzeni oluturulmutur. Konsantre amonyak zeltisi kullanlarak biyofiltreye beslenecek amonyak gaz ykama iesinden hava ile syrlarak elde edilmitir. Kompost malzemesi STA Kemerburgaz Kompost tesisinden temin edilmi gerekli porozite iin aa yongalar/kompost oran 20/80 olacak ekilde kartrlmtr. almada hzla aklimasyonun salanmas amacyla SK Paaky leri Biyolojik Artma Tesisinden havalandrma havuzundan alnan amurla alama yaplmtr. 15.12.2006 tarihinde amonyak beslemesine balanm ve 27.04.2007 tarihine kadar aralklarla toplam 134 gn srdrlmtr. almada bo yatak bekletme sresi 34102 saniye olarak deitirilmi, besleme havas debileri de bu srelerle bantl olarak 1030 lit/dak seilmitir. pH deeri 8.047.45 aralnda deimitir. Amonyak beslemesinde giri yklerinin 1.37 g NH3/m3.saat 26.8 g NH3/m3.saat aralnda deitirilmitir. Nem oran %5060 aralnda tutulmaya allm bu amala periyodik olarak su eklemesi yaplmtr. alma laboratuar ortamnda ve oda scaklnda srdrlmtr. Alama dolays ile artmada aklimasyon dnemi ksa sreli olmutur. Amonyak giderme verimlerinin de % 95100 arasnda kald belirlenmitir. Biyofiltrede amonyak ieren atk gazlarn artlmas mecburiyetini

71

amonyak giderme verimleri ykleme arttka %9295 aralna kadar dmektedir. Ancak genellikle %90 verimin zerinde bir verim elde edilmitir. Biyofiltrede amonyan gideriminde adsorpsiyon ve nitrifikasyon en temel mekanizmalar olarak bilinmektedir. Nitrifikasyon rnleri nitrit, nitrat ve biyosentez sonucunda organik azot olarak verilmektedir. Dier taraftan nitrifikasyon esnasnda oluan H+ katyonu dolays ile amonyum iyonu eklinde sistemde tutulma da nemli mertebelerde gereklemektedir. Bu almada da belirli karal hallere karlk her iki reaktrn st ksmlarndan( amonyak giriinden itibaren 27. cm ve 54. cm) alnan dolgu malzemesi su ile ekstrakte edildikten sonra Laboratuarda TKN ve amonyak azotu ve iyon kromatografi cihaznda da nitrat parametresi bakmndan analize tabi tutulmutur. Elde edilen sonulara gre biyofiltrelerde amonyak en fazla nitrat azotuna dntrlmektedir (%44). pH deeri sistemde etkili olan giderim mekanizmalarnn anlalmasnda yararl olmaktadr. alma sresince pH ntr alanda kalmtr. Bu nedenle pH etkisi ile herhangi bir inhibisyon etkisi grlmemitir. Dier taraftan nitrifikasyonda nitrat iyonu oluumu ya amonyum titrasyonu dolays ile gerekletii iin pH deimemekte, ya da nitrifikasyon titrasyona gre baskn durumda olduunda pH azalmaktadr. Ancak ntr alan iinde kalnmtr. almada biyofiltrede azot trlerinin ktle dengesi kurulmutur. eitli kararl hallerde %337 arasnda ktle dengesinde ak bulunmutur. Literatrde bu tr aklarn grnd benzer almalarda NO ve N2O gibi gazlarn artlm gaz akm iinde emisyonlarnn varl belirlenmitir. Dolays ile azot trleri arasndaki an sorumlusu olarak deney hatalar dnda ksmen denitirifikasyondan kaynaklanan gazlar olduu belirtilmitir. Biyofiltreler dk konsantrasyonda ancak byk debilerdeki koku ve VOC ieren atkgazlarn artlmasnda gittike ne kmaktadrlar. Bunda dk ilk tesis yatrmlar yannda dk iletme maliyetleri ve yksek ve srdrlebilir artma verimi ile avantaj oluturmaktadr. Dier taraftan biyofiltreler kesikli ve deiken konsantrasyonlarda atk yklemelerine karlk fevkalade hzl uyum gsterebilmektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde bu zellikleri dolays ile gzde teknoloji konumundadr. lkemizde de koku ve VOC emisyonlarnn kontrolnde rahatlkla uygulanabilir bir proses konumundadr. Yaplan almada

72

amonyak ieren atkgazlarn, yaklak 50 cm yksekliinde biyofiltrede olduka yksek verimlerde artlabildii gsterilmitir. neri olarak sistemin besleme ve artma klarnda otomatik lm sistemlerinin konumlandrlmas izleme emniyeti ve kolayl bakmndan tavsiye edilir.

73

KAYNAKLAR Alp, K., Ate Genceli,E. ve Orhon, D., 2002. SK Tarafndan letilen Biyolojik, leri Biyolojik Ya Da n Artma Tesislerinde Koku Kontrol Uygulamalarna Dnk Aratrmalarn Yaplmas Projesi- I. Ara Papor, T Gelitirme Vakf, Temmuz 2002. Altunal, N., 2007. Kiisel grme, Beypili Canl retim Mdr. Armeen, A., 2006. Biofiltration for odour control in livestock facilities, PhD Thesis, University of Alberta. Bohn, Hinlich L., 1990. Control of VOC emissions from waste management Facilities, Comments, J. Environ. Eng. (N.Y.), 116, 1002-1004. Bohn, H. L., 1992. Consider biofiltration for decontaminating gases, Chem. Eng. Prog. , 88, 34-40. Chen, Y. X., Yin, J., Wang, K. X. and Fang, S., 2004. Effects of Periods of Nonuse and Fluctuating Ammonia Concentration on Biofilter Performance, Journal of Environmental Science and Health Part A Toxic/Hazardous Substances & Environmental Engineering, A39, 24472463. Chen, Y. X., Yin, J. and Wang, K.X., 2005. Long-term operation of biofilters for biological removal of ammonia, Chemosphere, 58, 10231030. Chung, Y. C., Huang, C. and Tseng, C. P., 1997. Biotreatment of ammonia from air by an immobilized Arthrobacter oxydans CH8 biofilter, Biotechnol.Prog., 13, 794-798. Davidova, Y. B., Schroeder, E. D. and Chang, D. P. Y., 1997. Biofiltration of Nitric Oxide, Proceedings of the 90th Annual Meeting and Exhibition of the Air an Waste Management Association.Air and Waste Management Association, Pittsburgh,PA. Devinny, J. S., Deshusses, M. A. and Webster T. S., 1999. Biofiltration for Air Pollution Control, Lewis Publishers, Boca Raton, FL (US). Hong, J.H. and Park, K.J., 2005. Compost biofiltration of ammonia gas from bin composting, Bioresource Technology, 96, 741745. EN13725:2003, 2003. Air Quality Determination of Odor Concentration by Dynamic Olfactometry, CEN, www.cenorm.be, Brussels.

74

Furusawa, N., Togashi, I., Hirai M., Shoda, M. and Kubota, H., 1984. Removal of Hydrogen Sulfide by a Biofilter with Fibrous Peat, Journal of Fermantation Technology, 62, 589-594. Gostelov, P., 2001. Odor Measurements for Sewage Treatment Works, Wat.Res., 35, 579-597. Hartung, E., Jungblut, T. and Buscher, W., 1997. Reduction of Ammonia and Odor Emissions from a Piggery with Biofilters, ASAE, St. Joseph,MI.USA, Paper No.974126. Hill, D. T. and Barth, C. L., 1976. Quantitative prediction of odor intensity, Trans, ASAE, 19, 939944. Joshi, J.A., Hogan, J.A., Cowan, R.M., Strom, P.E. and Finstein, M.S., 2000. Biological removal of gaseous ammonia in biofilters: space travel and earth-based applications, J. Air & Waste Manage. Assoc., 50, 1647 1654. Kim, N. J., Hirai, M. and Shoda, M., 2000. Comparison of organic and inorganic packing materials in the removal of ammonia gas in Biofilters, Journal of Hazardous Materials, B72_2000, 7790. Kim, J. H., Rene, E. R. and Park, H. S., 2007. Performance of an immobilized cell biofilter for ammonia removal from contaminated air stream, Chemosphere, 68, 274280 Leson, G. and Winer, A. M., 1991. Biofiltration: an innovative air pollution control technology for VOC emission, J. Air Waste Management Assoc., 41, 1045-1054. Lockyer, D. R., Pain, B. F. and Klarenbeek, J. V., 1989. Ammonia emissions from cattle, pig and poultry wastes applied to pasture, Environmental Pollution, 56, 19-30. Louhelainen, K., Kangas, J., Veijanen, A. and Viilos, P., 2001. Effect of In Situ Composting on Reducing Offensive Odors and Volatile Organic Compounds in Swineries, AIHAJ, 62, 159-167. Malhautier, L., Gracian, C., Roux, J.C., Fanlo, J.L. and Cloirec, P.L., 2003. Biological treatment process of air loaded with an ammonia and hydrogen sulfide mixture, Chemosphere, 50, 145153. Martin, G., Lemasle, M. and Taha, S., 1995. The control of gaseous nitrogen pollutant removal in a fixed peat bed reactor, J. Biotechnol., 46, 15 21. 75

Nicolai, R. E. and Janni, K. A., 1997. Development of a low cost biofilter for swine production facilities, ASAE nternational Meeting, St.Joseph, Michigan, August 10-14, Paper No.974040. Nicolai, R. E. and Janni, K. A., 1998. Comparison of biofilter retention time, ASAE, St. Joseph, Michigan, Paper No.984053. Nicolai, R. E., 2002. Biofiltration of Livestock Facility Exhaust Air, PhD Thesis,University of Minnesota. Noren, O., 1985. Design and use of biofilters for livestock building, Odour prevention and control of organic sludge and livestock farming, eds., 234-237, Nielson, V.C., Voorburg, J.H. and LHermite, P., Elsevier Applied Science Publishers, London, UK. Pagans, E., Font, X. and Sanchez, A., 2005. Biofiltration for ammonia removal from composting exhaust gases, Chemical Engineering Journal, 113, 105-110. Pearce, T.C., 1997. Computational parallels between the biological olfactory pathway and its analogue `The Electronic Nose`: Part I., Biological olfaction.Biosystems, 41, 43-67. Pearson, C.C., 1990. A cost-effective biofilter for odour reduction in livestock buildings, Fram Building Development Center, Reading,U.K. Poth, M., 1986. Dinitrogen production from nitrite by a Nitrosomonas europea isolate, Appl. Environ. Microbiol., 52, 957959. Sander, R., 1999. Compilation of Henrys Law Constants for Inorganic and Organic Species of Potential Importance in Environmental Chemistry, Version 3, http://www.mpch-mainz.mpg.de/~sander/res/henry.html Scholtens, R., Klarenbeek, J. V. and Bruins. M. A., 1988. Control of Ammonia Emissions with Biofilter and Bioscrubbers, Volatile Emissions from Livestock Farming and Sewage Operations., 196-208, Nielson, V.C., Voorburg, J.H. and LHermite, P., Elsevier Applied Science Pub, New York. Shah, S. B., Basden, T. J. and Bhumbla, D. K., 2003. Bench-Scale Biofilter for Removing Ammonia from Poultry House Exhaust, Journal of Enviromental Science and Health Part B-Pesticides, Contaminants, and Agricultural Wastes, B38, 89101. Food

76

Shahmansouri, M.R., Taghipour, H., Bina, B. and Movahedian, H., 2005. Biological Removal of Ammonia from Contaminated Air Streams Using Biofiltration System, Iranian J. Env. Health Sci. Eng., Vol.2, 17-25 Shahmansouri, M.R., Taghipour, H., Bina, B. and Movahedian, H., 2007. Operational parameters in biofiltration of ammonia-contaminated air streams using compostpieces of hard plastics filter media, Chemical Engineering Journal, Article in pres, Elsevier. Shedd, C.K., 1953. Resistance of grains and seeds to airflow, Agricultural Engineering, 34, 616-619. Smet, E., Van Langenhove, H. and Maes, K., 2000. Abatement of High Concentrated Ammonia Loaded Waste Gases in Compost Biofilters, Water, Air, and Soil Pollution, 119, 177190, Kluwer Academic Publishers. Stevens, S.S., 1960. The Psychophysics of Sensory Function , American Scientist, 48, 226-253. Sutton, A. L., Kephart, K. B., Patterson, J. A., Mumma, R., Kelly, D. T., Bogus, E., Jones, D. D. and Heber, A., 1996. Manipulating Swine Diets to Reduce Ammonia and Odor Emissions, Proc. Internet Conf. on Air Pollution. Midwest Plan Service, Ames, IA. 445-452.

VDI 2449 Blatt 2 Technische Regel, 1987. Grundlagen zur Kennzeichnung

vollstndiger Meverfahren; Begriffsbestimmungen, Beuth Verlag, Germany.

VDI 3882 Blatt 1 Technische Regel, 1992. Olfaktometrie; Bestimmung der

Geruchsintensitt, Beuth Verlag, Germany. Witter, E. and Lopez-Real, J., 1988. Biological Wastes, 23, 279-294. Wright, R., 1989. Biofiltration in odour control, Investigation of Air Pollution Standing Conference, Paper IAPSC 7/3, London, England. Ycesan, E., 2007. Kiisel grme, Erpili Canl retim Mdr. Zeisig, H. D., 1988. Experiences with the use of Biofilters to Remove Odours from Piggeries and Hen Houses, Volatile Emissions from Livestock Farming and Sewage Operations., 209-216, Nielson, V.C., Voorburg, J.H. and LHermite, P., Elsevier Applied Science Publishers, New York.

77

Zhang, R. H., Day, D. L., Christianson, L. L. and Jepson, W. P., 1994. A computer model for predicting ammonia release rates from swine manure pits , Silsoe Research Institute , UK.

78

EK: Q:10,20 ve 30 lt/dak iin Toplu Sonular

Tarih Giri Debisi lt/dk 15.12.06 15.12.06 16.12.06 16.12.06 18.12.06 19.12.06 20.12.06 21.12.06 22.12.06 24.12.06 26.12.06 27.12.06 28.12.06 29.12.06 30.12.06 04.01.07 04.01.07 05.01.07 57.01.07 08.01.07 08.01.07 09.01.07 09.01.07 10.01.07 10.01.07 11.01.07 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 Bekletme Sresi dk. 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 Giri Amonyak Yk g/m3.saat 5.55 2.84 5.55 2.84 2.01 2.01 2.01 2.01 2.01 2.01 1.88 2.01 2.01 2.01 1.32 1.45 1.32 1.32 1.32 1.41 1.32 1.42 1.32 1.50 4.35 Giri Amonyak Yk mg/kg kuru mad.saat 33.26 17.01 33.26 17.01 12.07 12.07 12.07 12.07 12.07 12.07 11.27 12.07 12.07 12.07 7.92 8.69 7.92 7.92 7.92 8.44 7.92 8.52 7.92 8.98 26.09 Giri Amonyak Emisyonu mg/m3 157.20 80.38 157.20 80.38 57.03 57.03 57.03 57.03 57.03 57.03 53.27 57.03 57.03 57.03 37.42 41.10 37.42 37.42 37.42 39.88 37.42 40.27 37.42 42.45 123.31 k Amonyak Yk g/m3.saat 0 0 0 0 0.05 0.07 0.08 0.09 0.08 0.07 0.06 0.04 0.05 0.04 0.20 0.01 0.01 0.04 0.01 0 0.01 0.01 0.01 0 0.01 k Amonyak Yk mg/kg kuru mad.saat 0 0 0 0 0.28 0.40 0.49 0.53 0.47 0.41 0.36 0.26 0.28 0.25 1.17 0.08 0.08 0.25 0.08 0.02 0.07 0.05 0.07 0.02 0.07 k Amonyak Emisyonu mg/m3 0 0 0 0 1.33 1.89 2.33 2.53 2.21 1.96 1.71 1.21 1.32 1.17 5.55 0.39 0.38 1.16 0.40 0.12 0.35 0.26 0.34 0.08 0.33 Giderim Kapasitesi g/m3.saat 5.55 2.84 5.55 2.84 1.97 1.95 1.93 1.92 1.93 1.94 1.82 1.97 1.97 1.97 1.13 1.44 1.31 1.28 1.31 1.40 1.31 1.41 1.31 1.50 4.34 Verim
Nem R1 Nem R2

% % 100 100 100 100 97.7 96.7 95.9 95.6 96.1 96.6 96.8 97.9 97.7 97.9 85.2 99.1 99.0 96.9 98.9 99.7 99.1 99.4 99.1 99.8 99.7
Elle ilaveden evvelsonra

%
Elle ilaveden evvelsonra

alma Ortam Scakl

0

55

59

4755

5258

4855

5257

15.5 16

79

11.01.07 12.01.07 12.01.07 14.01.07 14.01.07 15.01.07 16.01.07 17.01.07 18.01.07 19.01.07 19.01.07 23.01.07 23.01.07 24.01.07 24.01.07 25.01.07 25.01.07 26.01.07 27.01.07 27.01.07 29.01.07 06.02.07 06.02.07 08.02.07 08.02.07 09.02.07 11.02.07 12.02.07 13.02.07 14.02.07 15.02.07 16.02.07 18.02.07 19.02.07

10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85

4.60 4.35 4.73 4.35 4.89 4.35 4.35 4.35 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 12.44 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92

27.58 26.09 28.37 26.09 29.28 26.09 26.09 26.09 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 74.55 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48

130.38 123.31 134.11 123.31 138.41 123.31 123.31 123.31 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 352.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39

0 0.01 0 0.03 0 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0 0.12 0 0.03 0 0.02 0.06 0.33 0.65 0.17 0.29 0.27 0.24 0.31 0.31 0.32 0.22 0.19 0.19 0.21 0.20 0.29 0.25

0 0.08 0 0.18 0 0.04 0.06 0.03 0.05 0.04 0 0.71 0 0.16 0 0.15 0.37 1.97 3.92 1.00 1.75 1.62 1.46 1.88 1.88 1.92 1.33 1.12 1.16 1.26 1.22 1.72 1.52

0 0.37 0 0.86 0 0.18 0.29 0.15 0.25 0.17 0 3.35 0 0.75 0 0.69 1.75 9.33 18.51 4.74 4.14 3.84 3.46 4.44 4.44 4.53 3.13 2.64 2.74 2.98 2.88 4.06 3.59

4.60 4.34 4.73 4.32 4.89 4.35 4.34 4.35 12.43 12.43 12.44 12.32 12.44 12.41 12.44 12.41 12.38 12.11 11.78 12.27 8.63 8.65 8.68 8.61 8.61 8.60 8.70 8.73 8.73 8.71 8.72 8.63 8.67

100 99.7 100 99.3 100 99.9 99.8 99.9 99.9 100 100 99.0 100 99.8 100 99.8 99.5 97.4 94.7 98.7 96.7 97.0 97.3 96.5 96.5 96.4 97.5 97.9 97.8 97.6 97.7 96.8 97.2

15.5 16 15 15.5 17 16 16 16.5 16.5 17.5 18 17 4258 5157 14.8 17.0 4056 5056 17.0 17.0 17.0 17.3 16.7 16.9 16.0 14.0

4055

5056

4456

5256

80

20.02.07 21.02.07 22.02.07 25.02.07 26.02.07 27.02.07 28.02.07 01.03.07 02.03.07 04.03.07 05.03.07 06.03.07 07.03.07 08.03.07 15.03.07 21.03.07 26.03.07 27.03.07 28.03.07 29.03.07 29.03.07 02.04.07 02.04.07 03.04.07 04.04.07 05.04.07 06.04.07 06.04.07 09.04.07 10.04.07 11.04.07 12.04.07 12.04.07 13.04.07

20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 30 30 30 30 30 30 30 30

0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.85 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57

8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 8.92 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 19.12 13.38 13.38 13.38 13.38 13.38 13.38 13.38 13.38

53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 53.48 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 114.60 80.22 80.22 80.22 80.22 80.22 80.22 80.22 80.22

126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 270.83 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39 126.39

0.26 0.27 0.26 0.20 0.30 0.26 0.27 0.24 0.25 0.27 0.27 0.15 0.22 0.19 0.77 0.80 0.58 0.59 0.46 0.98 0.21 0.78 0.62 0.60 0.41 0.27 0.79 0.71 0.41 0.36 0.23 0.30

1.58 1.64 1.56 1.20 1.82 1.59 1.63 1.42 1.48 1.64 1.60 0.87 1.29 1.13 4.62 4.78 3.49 3.56 2.77 5.87 1.26 4.68 3.73 3.58 2.43 1.64 4.71 4.23 2.47 2.16 1.40 1.77

3.73 3.87 3.68 2.83 4.30 3.75 3.85 3.35 3.49 3.87 3.78 2.06 3.05 2.66 10.93 11.29 8.26 8.42 6.56 13.87 2.98 11.05 8.82 8.45 3.83 2.59 7.42 6.66 3.90 3.40 2.21 2.79

8.66 8.65 8.66 8.72 8.62 8.66 8.65 8.68 8.67 8.65 8.65 8.78 8.71 8.73 18.35 18.32 18.53 18.52 18.65 18.14 18.91 18.34 18.49 18.52 12.98 13.11 12.60 12.68 12.97 13.02 13.15 13.09

97.0 96.9 97.1 97.8 96.6 97.0 97.0 97.3 97.2 96.9 97.0 98.4 97.6 97.9 96.0 95.8 97.0 96.9 97.6 94.9 98.9 95.9 96.7 96.9 97.0 97.9 94.1 94.7 96.9 97.3 98.3 97.8

4256

5256

14.8 15.3 15.0 15.0 13.2 15.5 14.2 14.8 15.9 17.3 16.0 16.4 15 16 16.5 17.5 17.3 16.6 17.4 17 17.8 18 17.9 17.8 19 18.1 18.7 18 18.7 18.8 19 18.8 18.3

4254 3956 4156

5155 4856 5156

4456

5156

4258

5157

4156

5056

81

16.04.07 17.04.07 18.04.07 18.04.07 19.04.07 20.04.07 23.04.07 25.04.07 25.04.07 26.04.07 26.04.07 27.04.07

30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30

0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57 0.57

26.76 26.76 26.76 26.76 26.76 26.76 2676 26.76 26.76 26.76 26.76

160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44 160.44

252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78 252.78

1.50 1.64 1.54 1.41 2.13 2.31 1.45 1.43 1.57 1.41 1.52

9.02 9.83 9.23 8.46 12.77 13.85 8.68 8.58 9.44 8.47 9.11

14.20 15.49 14.54 13.33 20.11 21.82 13.68 13.52 14.87 13.34 14.36

25.26 25.12 25.23 25.35 24.64 24.45 25.32 25.33 25.19 25.35 25.24

94.4 93.9 94.2 94.7 92.0 91.4 2956 94.6 94.7 94.1 94.7 94.3 3956

18.3 17.3 17.3 17 16.3 16 16 16.1 16

82

ZGEM 19.11.1977de stanbulda dodu.1996 ylnda stanbul zel Alman Lisesinden mezun oldu.2001 ylnda stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesi evre Mhendislii blmnden mezun oldu. 2003 ylnda stanbul Teknik niversitesi evre Mhendislii blmnde yksek lisans eitimine balad. Halen bu blmde renimini srdrmektedir. 2002 ylnda TOPKM la A.nin Bomonti'deki fabrikasnda evre Mhendisi olarak ie balad, daha sonra burada hem eflik hem de ve i Salndan Sorumlu Mh. Grevlerini yrtt. zgr Uyar 2004 ylnda evlenmi olup; u anda halen ayn firmada evre koordinatr ve i gelitirme uzman olarak grevini srdrmektedir.

83