Cahide Keskiner

1931 ylnda stanbulda dodu. Tezhip ve minyatr almalarna 1953 ylnda hocas Ord. Prof. Dr. A. Sheyl NVER ile balad. 1965 ylnda stanbul Yldz Porselen Fabrikasna Trk Ssleme Sanatlar Uzman olarak atand ve orada ilk olarak Trk Ssleme Atlyesini kurdu. 1980 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan Topkap Saray Mzesinde balatlan Uygulamal Trk Ssleme Sanatlar Kurslarnda eitim ve ynetim kurulu bakanlna getirildi. 1982 ylnda Mimar Sinan niversitesi Geleneksel Trk Ssleme Sanatlar Blmnde retim grevlisi olarak almalarna balad. 2000 ylnda Kltr Bakanlna bal olarak Kadky Aziz Berker Halk Eitim Ktphanesinde balatlan tezhip kursunda retim grevlisi olarak vazife ald. Halen kendisine ait olan Keskiner Tezhip ve Minyatr Atlyesinde almalarna devam etmektedir. Yaymlanm Eserleri: Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, Tercman Yaynlar 1978, Trkish Motifs. Turing Otomobil Kurumu. 1. Bask 1989 (Turkish-English), 2. Bask 1991 (English), 3. Bask 1991 (Deutsch), 4. Bask 1995 (English), 5. Bask 2001 (English), ocuklar in Trk Motifleri ile izim ve Boyama Kitab, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar 1990, Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler (Hatai), T.C. Kltr Bakanl 2. Bask 2000-2002.

 T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

3001
SANAT ESERLER DZS

444
ISBN 975-17-3123-2 www.kulturturizm.gov.tr e.posta: kultur@kutuphanelergm.gov.tr

Keskiner, Cahide Minyatr sanatnda doa izim ve boyama teknikleri / Cahide Keskiner._ Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 2004. 74 s.: rnk. res.; 28 cm._ (Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3001. Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl sanat eserleri dizisi; 444) ISBN 975-17-3123-2 I. II. k.a. III. Seriler. 751.77

KAPAK RESM

Tamamlanmam minyatr rnei. T.S.M.H 762 nolu Hamse

UYGULAMA

Suna GLER
RENK AYRIMI

Reprus
BASKI

DSMM Basmevi (0.312) 223 62 58

BRNC BASKI

1.500 Adet
BASIM YER, TARH

ANKARA - 2004

MNYATR SANATINDA DOA ZM VE BOYAMA TEKNKLER

Cahide Keskiner

T. C. KLTR VE TURZM BAKANLII YAYINLARI

NSZZ

Bilgi ve iletiim teknolojilerinin yol at sorunlar alglamak kadar sunduu imkn ve frsatlar kavramak da son derece nemlidir. nk gerek biliim teknolojilerinin tehdit ve frsatlar gerekse de kresel kltr alannda yeni ynelileri kavramadan ada ve etkin bir kltr siyaseti yrtmek mmkn deildir. Bu husus lkemiz iin, dier lkeler iin olduundan ok daha nemli, ok daha yaamsaldr. Zira Trkiyenin,Trk insannn ada uygarla en zgn ve zengin katks kltrel potansiyelimizden kaynaklanacak, kresellemeye en yetkin katlmda bulunacamz alan kltr olacaktr. Kltr ve Turizm Bakanl olarak dnyadaki gelimeleri ve kresellemenin kltrel boyutunda olup bitenleri ve yeni ynelileri dikkatle izliyoruz. Bakanlk olarak bir yandan yurt iinde zellikle genlerimizin kitaplarla daha ok bulumalarn salayacak faaliyetlere hz veriyoruz, dier yandan da yabanc lke kamuoyunu kapsayacak ekilde prestij yaynlarmz srdryoruz. Her alanda rekabetin artt bugnk koullarda yurt dna dnk faaliyetlere arlk vermek ve kltrel deerlerimizin tannmasn salayacak politikalara ynelmek zorundayz. Kltr ve Turizm Bakanl olarak yayn politikamz gzden geirip bu yaklam erevesinde yeni bir politika alm gerekletiriyoruz. Hi kukusuz kltrmzn sekin rneklerini yanstan eserleri yaynlamaya devam edeceiz. Bugne kadar retilmi olan kltr-sanat yaynlarmz ada tantm mecralarnda deerlendirmeye ncelik vereceiz. Ayrca yaynlarmzn yurt dnda ok daha geni bir okuyucu ve izleyici kitlesiyle bulumas iin yeni yayn stratejileri gelitirmi bulunuyoruz. nancmz odur ki, kltrel birikimimizin ada kltr endstrisinin gerekleriyle uyumlu bir yaklamla deerlendirilmesiyle, lkemizin uluslararas saygnlna ve kresel rekabetteki konumuna nemli ve zgn bir katk ve destek salanm olacaktr. Erkan MUMCU Kltr ve Turizm Bakan

SUNU

MNYATR SANATINDA DOA ZM VE BOYAMA TEKNKLER

Bugne kadar Trk minyatr sanat hakknda deerli pek ok kitap ve makale yazlmtr. Ancak bu sanatn uygulanmasna ynelik herhangi bir almann olmad ne yazk ki bir gerek. Bu boluu ve ihtiyac doldurmak amac ile deneme niteliinde hazrladmz bu kitabmz konunun genilii nedeniyle iki blmde ele alnm ve birinci blm Minyatr Sanatnda Doa izim ve Boyama Tekniklerine ayrlmtr. kinci blmde ise insan figrleri ve kompozisyon zellikleri ayrntl izimleriyle gsterilmeye allacaktr.

Rahmetli hocam Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver bu sanatn tekniini, bizlere en salkl olarak gsteren eyin, mze ve ktphanelerimizde bulunan her ne sebeple tamamlanmam, yarm kalan minyatrler olduunu her zaman sylerdi. almalarmz kendisinin bu nerisinden yola klarak yaptmz gzlemlere dayanmaktadr. Minyatr sanatna gnl veren, onu renmek isteyen genlerin faydalanmas iin hazrlanan, eitime ynelik bu tarz kitaplarn oalmas en byk dileimizdir.

Cahide Keskiner

NDEKLER

GR / 9 MNYATR NEDR / 10 MNYATR NASIL YAPILIR / 12 Altn Varak lemi / 14 Altn Ezilmesi / 15 Altn Yaptrma / 15 Zerefan Yapm / 18 Kat Boyamas / 19 DOA ELEMANLARININ AYRINTILI ZMLER / 21 BOYAMA TEKNKLERN GSTEREN RENKL RESMLER / 53 TERMLER / 89 KAYNAKA / 92

GR

MNYATR NEDR?

slam dnyasnda resim sanatnn temsilcisi olan minyatr, ssleyicilii yannda kuvvetli bir anlatm gcne ve kendisine has estetik bir yapya sahip olarak, asrlar boyu deiik ve ok eitli sluplar altnda daima geliimini srdrmtr. Genelde bir kitap resimleme sanat olarak kabul edilerek, metni aklayc ve destekleyici olarak yaplmaktadr. Minyatrn en byk zellii konuyu tam olarak gstermesidir. Bu resim tekniinin tek buutlu olmas, yaplan eserlerde genellikle derinlik kavramnn bulunmamas, minyatr sanatnn estetik yapsna uygun olmasndandr. Minyatr sanatndaki dzenlemelerde kullanlan bak as, tepe ve cephe noktalarnn tam orta ksmna rastlar. Bunun gerei olarak da btn figrler birbirlerini tm ile kapatmayacak bir ekilde yerletirilir. Uzaklk grnm ne boylar, ne de renk ve glgelerle belirtilir. Ancak insan figrlerinde boy oranlar bazen kiinin nemine gre artar veya eksilir. Yaplan eserlerde mesafe fark gzetmeksizin btn detaylar en ince ayrntsna kadar ilenir. Rengin ou kez bir soyutlama arac olarak, geree bal olmakszn kullanld grlmektedir. Minyatrlerde, atlarn mavi veya pembeye, dalarn, tepelerin sar, eflatun, mercan gibi doa st renklerle bezendii pek ok eser vardr. Doa dzenlemelerinde, tepeler birbirleri arkasndan kar ve genellikle ayr paftalar halinde, farkl renklerde boyanr. Osmanl minyatrlerinde ufuk hattnn da olduka yksek olarak tutulduu gzlenmektedir.

lk bakta resmin konusundan da evvel canl ve scak renklerin arpc hakimiyeti dikkati eker. ounlukla mimar unsurlarn yer ald dzenlemelerde, ayn ereve iinde veya drt ayr ynden baklarak izilmi rneklere de olduka sk rastlanmaktadr. Minyatrde, doa dzenlemelerinde genellikle iki ayr ama vardr. Birincisi toporatif tarzda, aslna olduunca uygun olarak yaplanlardr. Burada ana unsurlar yani aa, bitki, dere veya tepelerin tm detaylar n plana kar ve olduka gerei yanstr. Dieri ise kompozisyona yardmc bir unsur olarak yaplr. rnein hkmdar ve evresindekilerini gsteren bir tren sahnesinde doa ikinci planda olduu iin burada bir iki aa veya bitkinin kullanlmas ile yetinilmitir. Zira konunun ana unsuru hkmdar ve onun yannda olan kiilerin giyim ve kuamlar olduu kadar, sahnenin ieriidir. Kompozisyonda vurgulanacak olan ana nokta bir olayn anlatmdr. Bu nedenle doa ikinci planda kalr. 16. y.y. nakka Matrak Nasuhta ilk defa olarak manzara resminin baka bir konunun yardmcs olarak kullanlmadn grrz. Doa n plandadr ve minyatrn ana konusudur. ehirlerin ve doann en arpc yanlar byk bir gzlemcilikle belirtilmitir. Renkler tasvir ettii manzara ile byk bir uyum salar. ou Osmanl minyatrlerinde, zemin renklerinin deiik tonlarda kullanldn grrz. Bunlar doadan olduka uzak olarak pembe, mavi, eflatun ve altn kullanlarak yaplmtr. Trk minyatr sanatnda gzlem n plandadr. Fantazi ve soyutlamann byk bir uyum iinde

10

kullanld dikkati eker. Sanat genellikle doay aynen resmetmekten kanm, bu nedenle de Trk slam minyatrleri kendine zg bir sluba sahip olmutur. Her ne kadar renkler doann zgn renk dengesine uyum salayacak bir tarzda kullanlsa da, sanatnn engin hayal gcne paralel bir yorumlama getirilmitir. rnein belirli formlar iinde izilmi olan aalarn zemin naklar geometrik bir dzende olabilmektedir. Doada kullanlan bitkiler, kontrl olduu kadar kontrsz olarak da yaplm, vurgulama, renklerin tonu veya boyann kvam ile gsterilmitir. zellikle aalarda ilk nce zemin renginin atldn, sonra degrade, tarama veya noktalama ile koyudan aa gidecek tarzda tonlanmasnn yapldn grmekteyiz. Ancak bu alt yap ileminden sonra st detaylar ilenmektedir. ve d mekanlarn bir arada gsterildii izimler, gnmzde yaplan mimar kesitlerin usul ve kaidelerine olduka uygun bir benzerlik tamaktadr. Trk minyatrlerinde, genellikle hayal rn ekil ve manzaralar yoktur. Bu ince sanatmzn en byk zelliklerinden biri de sayfa kenarlarnda, ran minyatrlerinde olduu gibi, ar bir tezhibe yer verilmemesidir. Trk sanatkr gerektiinde minyatrn dnda kalan sayfa boluklarna yalnzca halkri denilen sade ve zarif bir ssleme tarzn uygulamakla yetinmitir. Bunun yannda varak altn ile yaplan zerefan tekniinin de olduka sk kullanld grlr. Genellikle tarih, edeb ve ilm konularn ilendii Trk minyatr sanatnda, Trkler ou kez tarihi yanstmay tercih etmilerdir.

Yaplan eserler arasnda Osmanllarn savalarn, seferlerini ve sosyal hayatn gsteren dn ve enliklerini anlatan resimli yazmalar, dier slam lkelerinde yaplan rneklerinden apayr bir gereki slubun meydana getirilmesine neden olmutur. Minyatrl yazma eserlerimizin pek ou bugn kymetli birer tarih belge zellii tar. Zamann rf ve detlerini, giyim ve kuamn, gelenek ve greneklerini olduu kadar, Osmanl Trk tarihini de bu eserlere bakarak takip etmemiz mmkn olmaktadr. Minyatr yapmnda kullanlan boyalar, tezhib sanatnda olduu gibi, madeni oksitler, renk verici talar, kk ve toprak boyalardan hazrlanarak elde edilmektedir. Bu renklerin yannda ana madde olarak altn ve gm varaklarn da ezilerek bolca kullanld grlr. nsan figrlerinin giyim ve kuamnda olduu kadar, kapkacak gibi her trl eyann, altn veya gmle ilenmesi, minyatr sanatnn zelliklerinin banda gelmektedir. Altn ve gm, zemin rengi olarak da olduka sk kullanlmtr. Pek ok minyatrde, gkyz tamamen altn olduu gibi, deniz ve akarsular gmtendir. Yazmalarn resimlendirilmesinde, olaylarn ve gsterilen sahnelerin geree uygun olmalar iin, yazar ve banakkan ou kez konuyu iyi bilen kiilerle ortak bir almay srdrd, onlardan daima gerekli bilgileri alarak en doru ve gereki bir ekilde eserlerini tamamladklar bilinmektedir. Bunun yannda ayn amala pek ok nakka ve ahnmecinin de hnkar ile birlikte seferlere katld grlr.

11

MNYATR NASIL YAPILIR?

Minyatr ilemine balarken ilk nce resimlendirilecek olan eserin konusu tespit edilir. Manzara, portre veya herhangi bir olayn anlatm isteniyorsa, bunun hakknda gerekli olan aratrma yaplarak bilgi toplanr. Bu hazrlk safhasndan sonra, ilenecek olan konu bir eskiz kadna izilir. Hatalar varsa dzeltilerek, noksanlar tamamlanr. Aharl bir kat zerine alnr. Eer ayn kompozisyondan bir ka adet yaplmas isteniyorsa, ince ve olduka mukavim bir kadn zerine izilen desen ok ince ulu bir ine ile, sert bir mukavva zerinde sk aralklarla inelenerek kalb karlr. St aac kmr toz haline gelene kadar ezilir. Bir tlbent iinde topak halinde sktrlr. lenecek olan kadn zerine konan inelenmi kalp zerinden kmr tozu ile geilerek, desenin boyanacak ksma kmas salanr. Kurun kalem ile hatlar sabitletirilir. Altta kalan kmr tozlar bir krk paras ile temizlenir. Eskiden kurun kalem yerine, ok sulu olarak boya kullanlrd. Minyatrde boyamaya zemin renklerinin vurulmas ile balanr. Eer zemin olarak altn veya gm kullanlacaksa, ilk nce bunlar srlr, zermhre denilen bir cins akik ta ile zerinden geilerek parlatlr. Minyatr sanatnda, renklerin

birbirleri ile uyum salayacak tarzda dalmasna zellikle dikkat etmek gerekmektedir. Figrlerin d kenarlar genellikle kendi renginin olduka koyusu olan bir tonda izilerek ayrntlar belirlenir. Yalnz, altn veya gm kullanldnda, kontr olarak siyah renk tercih edilmitir. Bundan sonraki safha, sanatnn btn sabr ve hnerini gsteren bir ura ksmdr. Elbise st naklar, i ve d mekanda bulunan btn unsurlarn detay ve sslemeleri, doada grlen iek, bitki, kaya, aa gibi, dier elemanlar en ince ayrntlarna kadar ilenir. Minyatr sanatnda en ustalk isteyen almalarn arasnda, portreler nde gelir. Erkeklerin sakal ve byklar, kadnlarn salar, kalar, varsa giysilerindeki krkler, byk bir sabr ile ele alnarak, tel tel diyebileceimiz bir incelikle belirtilir. Minyatrde, tarama, aktma, noktalama ve tonlama gibi her trl boyama teknii kullanlmtr. zellikle portre almalarnda yz renklerinin vurulup tamamlanmasndan sonra su rtuju

12

denilen bir ilemle arzu edilen renkte bir su, fra ile yzn zerinden geirilerek btn izgi ve noktalarn birbirleri ile kaynamas salanr. Minyatre balamadan evvel aharsz bir kat kullanlacaksa arap zamk kartrlm ince bir stbe tabakasnn astar mahiyetinde zemine srlmesinde yarar vardr. Baz hallerde, astar olarak sulu altn da srld grlr. Bu sayede ste srlen boya ok daha canl ve net bir grnm kazanacaktr. Eski ustalar, boyalarn olduu gibi, kullandklar btn aletlerini de kendileri yaparlard. zellikle yerine gre, muhtelif incelikte olan fralarn hazrlamak da byk maharet isteyen bir iti. Kontrler ve en ince sslemeler ty kalem denilen ve kedi tynden yaplan gayet ince bir fra ile ilenmekte olup, bunlar eski kaynaklarn yazdna gre, aylk kedinin ense tylerinin gvercin kanad kamna geirilerek hazrlanrd. Gnmzde bunun yerine ithal mal samur fralar kullanlmaktadr.

Seluklu mparatorluu dneminden itibaren hkmdar saraylarnn daima bir nakhanesi olduu bilinir. Bu gelenek Osmanl mparatorluu dneminde de devam etmi, ilk merkezimiz olan Bursadan Edirne Sarayna, stanbulun fethinden sonra da stanbul Saraynda faaliyetini srdrmtr. Nakkahanelerde yalnzca hattat ve nakkalarn meydana getirdii tezhib ve minyatrl eserler yaplmaz, her trl ssleme alanlarnda kullanlmak zere belli bir esasa bal olarak muhtelif desenler de izilip hazrlanrd. Bu, saray nakkahanelerinde tutulan en doru yollardan biri de talebenin usta-rak usulne gre yetitirilmesidir. Bir minyatrl eserin hazrlanmas phesiz kollektif bir almay gerektirmektedir. Bu nedenle de genellikle yazar, hattat, katipler, banakka ve nakkalar, cetvelkeler, altn ezen ve kullananlar, tahrir ekenler, cilt ustalar, mzehhibler ve bunlarn usta ve raklar gibi hayli geni bir kadro iinde her sanatkar kendi maharet alan iinde elinden geleni btn gayret ve hnerini gstermektedir.

13

ALTIN VARAK LEM

Altn varak, saf altn paracnn, iki gderi arasnda ekile dvle dvle, gayet ince tabakalar haline getirilmesidir. Bu tabakalar ezilme ileminden sonra yazma eserlerimizde, fra ile srlerek kullanlabilecek bir hal alr. Tezhib ve minyatr sanatlarmzda kullanlan altn varaklar ok eitlidir. Bunlarn en iyisi 24 ayar olanlardr. Ayar dk olanlar az parlar, yeil altn, belirli bir oranda saf altna gm katarak elde edildii iin rengi daha ak ve yeilimtraktr. Rutubetli bir yerde brakldnda esmer bir renk alr ve zamanla kararr. Krmz altn ise, altna bakr katlarak elde edilir. Ancak katlan bakr oran fazla olduu zaman srld zemini yer, kadn zamanla paralanmasna neden olur.

Minyatr

sanatnda

gm

varaklarn

da

kullanld grlmektedir. Gm ok abuk okside olan bir madde olduu iin bir zaman sonra kararr ve ilk srld zamanki parlakln kaybeder. Yazma eserlerimizde altn ve gm, eitli tekniklerde kullanlmtr. Ezilip srlerek olan en ok tercih edilenidir. Bunun dnda, yaptrlarak, serperek veya elekten geirilerek yaplanlar da vardr. Altn varaklar ok ince katlar arasnda muhafaza edilir. On tane altn varan bir arada olanna deste, on destesine tefe denilmektedir.

14

ALTIN EZLMES

Altn varaklar mutlaka arap zamk ile ezilmelidir. Bu, toz veya likit halinde olabilir. Nefeszade brahim Efendi Glzar- Savab adl eserinde altnn szlm saf bal ile de ezilebileceini sylemektedir. Altn ezmeye balamadan evvel ellerin sabunla iyice ykanp temizlenmesi gerekir. Altn ezilecek olan taban hemen yannda bir bardak klorsuz iyi su bulunmaldr. Toz halinde olan arap zamkndan silme bir ay ka kadar alnarak ok temiz, yayvan ve atee mukavim porselen bir tabak ortasna konur. Bir iki damla su ile, evire evire ezilerek hamur haline getirilir. Sonra sa elin orta parmak memesine biraz zamktan dokunarak yaprak arasndaki altndan bir varak kaldrlarak tabaa alnr. Parlakl tamamen kaybolup hamur haline gelene kadar taban tam ortasnda tek parmak ile ezilir. Ayn ekilde bu ilemi dier varaklar takip eder. Altn varaklar tam ezilmeden st ste tabaa doldurulmamal, yava yava almaldr. Ezilecek altnn hepsi tabaa alndktan sonra, hamur haline gelen altn, taban byklne gre bir veya dier

parmaklarn da yardm ile ezilmeye devam edilir. Bu ilemi yaparken zamk, parmaklarn hareketine mani olacak bir koyuluk alrsa, birka damla su ilave edilir ve gerektiinde bu ilem her sefer tekrarlanr. Altn ne kadar iyi ezilirse o kadar rengi alr ve harelenmeye balar. Ezilip inceldiine emin olmak iin, taban altnl olan bir kenarna , drt damla su koyup hafife kartrlmal, taba eerek bunun akna bakmal. Eer kumlu gibi birbirlerinden ayrlarak akyorsa henz ezilmemitir. yi ezilen altn damlasnda zerreler grlmez. Altn varaklarn iyice ezildiine emin olduktan sonra, temiz su ile altnl olan parmaklar ayn tabak iinde suyu aktlarak ykanr. Tabak iindeki altn ve su iyice kartrlarak daha kk bir anaa ince bir tlbentten szlerek aktarlr. Bu ilemi ince bir mendil kullanarak da yapabiliriz. Ufak anaa alnan sulu altnn zerine kabn alabilecei kadar su konur,

15

kartrlr ve suyun durularak altnn dibe kmesine kadar zeri kapal olarak bekletilir. yi ezilmeyen altn, anaa yaylm olarak deil, ortada birikmi halde toplanr. Altnn su seviyesine kadar tutunmas makbuldr. Ezilmi olan altn en az 24 saat kadar bekletildikten sonra, szlr ve hafif bir sya tutularak kurutulur. El srld zaman kmamas iin jelatinli su ile kullanlr. Eski ustalar altnn, anakta sulu haldeyken, ate zerinde kaynatlmasnda yarar olduunu, bu taktirde altnn her trl kirden arnarak ok daha parlak olacan sylemektedirler. Kada srlen altn parlatmaya gelince, bu iki ekilde olur. Ya dorudan doruya Sleymani tandan yaplm zermhre denen mhrelerle, altnn zerine srlerek yaplr, ya da srlm altn zerine ince bir saman kad koyarak bunun zerinden parlatlr. Kat zerinden yaplan bu ilem, altna mat bir grnm verir ve direk parlatlan altn ile arasnda ton fark yapar.

Altn, yeter derecede zamkl olursa parlatrken mhreye bulamaz. Fazla zamkl olduu taktirde mhreyi tutar ve iyi parlamaz. Bazen altn zerinde mhre iyi kaymaz, taklr gibi olur. O zaman mhreyi samza srerek san yandan istifade edebiliriz. Yalnz bunda da ifrata gitmemek gerekir. Zira altnn zerini bir ya tabakas ile kaplar ve bu halde altn zerinde boya ile almak zor olur. Altnda kullandmz jelatin eritildii zaman ok abuk bozulduu iin, her seferinde az miktarda yaplmasnda fayda vardr. Jelatinli su ok koyu olarak kullanlmamal, bu taktirde altn kararr ve parlamaz. Ayrca altn ok iyi ezilmi olsa dahi, her kullantan sonra temiz su ile alkalayp szmekte yararldr. Eski mzehhibler, sk sk altn ezmemek iin uzun zaman kendilerine yetecek miktarda altn ezip bir hokkada saklar, gerektiinde bundan bir bak ucu ile alnarak kullanlrd.

16

ALTIN YAPITIRMA

Altn yaptrmada kullanlan en kuvvetli madde yumurta akdr. ok taze tercihen gnlk olan ve dllenmemi bir yumurtann ak sarsndan ayrlr. Bir anak iinde ceviz byklnde bir ap paras ile akn uzamas bitip sulanana kadar rplr. zerinde biriken kpkler alndktan sonra buna birebir orannda su ilave edilerek kartrlr. Altnn yaptrlaca yere bir fra ile bol miktarda srlr. Bu ilem balamadan nce, altn varaktan bir santim kadar daha byk olan ince ve yumuak bir kada sar balmumu srlr. Altn yaprann zerine konup svazlanarak, altnn bu kat zerine alnmas salanr. Altn zerine aldmz kat, kesici kenarlar iyice tebeirlenmi bir makas ile yaptrlacak ebatlarda kesilerek yumurta ak srlen yere ak henz kurumadan yavaa konur. Makasn tebeirlenmesi, altnn makasa yapmamas iindir. Yaptrlan altn varaklar arasnda aralklar kald taktirde, ayn ilem burada da tekrarlanr.

Altnla kaplanan zeminin iyice kurumasndan sonra, hepsinin zerinden kaln bir fra ile bolca yumurta ak geirilir. Bu ilem altnn bir ton daha matlamasna neden olursa da salamlamas asndan ok gereklidir. Altn, ayn ekilde miksiyon veya ok koyu olarak hazrlanm jelatinli su ile de yaptrlabilir. Ancak yaptrma altnn zeri kolay boya tutmaz. Bunun iin yaptrlan altnn zerinden tekrar jelatinli bir suyun geirilmesinde fayda vardr. Her ne ekilde olursa olsun, altn yaptrldktan sonra en az bir hafta tamamen kuruyup kendini ekmesi iin bekletilir. Ancak bundan sonra zerinin ilenmesine balanr. Minyatr sanatmzn eski rneklerine baktmzda, sanatkarlarn yaptrma altna pek rabet etmedikleri, genellikle ezip, srme tekniini tercih ettikleri grlmektedir.

17

ZEREFAN YAPIMI

Zerefan yapmak iin olduka koyu bir kvamda jelatinli su hazrlanr. Bu sv, bir iki saat bekletildiinde pelteleecek ekilde olmaldr. Bir ay fincan suya, jelatin tabakasndan be, alt kare konarak hafif atete jelatin tamamen eriyene kadar kaynatlr. Ba ve iaret parmaklarmz slattmzda, birbirlerine dedirdiimiz zaman hafife yapyorsa istenilen kvamdadr. Sonra soumas beklenir ve zerefanlanacak olan yere kaln bir fra ile srlr. Bu kvamdaki jelatini beklettiimiz taktirde, pelteleecek, ertesi gn kullanma olana olmayacaktr. Onun iin her seferinde taze olarak yaplmas gerekmektedir. ri delikli bir tel szge iine altn yaprandan bir ka tane konur. ok sert ve nispeten uzun tyl bir fra ile elein zerinden hafife geirilir. Fray ok bastrdmzda altn toplanr, para para dmez. Jelatinli su srlm olan yzeye serpilen altn, tamamen kuruduktan sonra zerinden skca mhrelenir. Altnn sabitlemesi salanr. Bu tarzda yaplan zerefan, ok kaygan zeminler zerinde iyi netice vermez. Emicilii

az olan katlar zerinde mhre kayar ve altn toplanr. Kada gerektii kadar yapmaz. Zerefan yapmnn bir baka ekli de fra ile olandr. Buna serpme de denir. Grnm elekten geen para altndan farkldr. Genellikle eski eserlerde, yaz zemini olduu kadar, yaz stne de yaplr. Bu tarzda zerefan yaplmas istendiinde, ksede ezilmi olan altn, kaln bir fra ile alnr. Bunun ne ok koyu ne de ok sulu olmamasna dikkat edilmelidir. Altnl fra bir ubua vurularak altnn zemine noktalar halinde dmesi salanr. Serpilen altnn ayn byklkte olmas el maharetine baldr. Aksi taktirde kimi byk, kimi kk olacandan gzel bir grnm vermez. Serpme ilemi bitip, altn kuruduktan sonra zerinden mhre geilerek parlatlr. Serpme altn teknii, gm kullanarak da yaplmaktadr. Ancak gm, zamanla okside olup karardndan, parlakl kaybolur ve boya grnm alr.

18

KAIT VE BOYAMASI

Minyatr sanatmzda kullanlan kadn da byk bir nemi vardr. Gelibolulu Ali Menakib-i Hnervern adl eserinde, en iyi cins kadn Devlet-abadi olduunu ve Semerkant kadndan aasna itibar edilmemesini sylemektedir. Ancak bunlarn yannda 15. y.y. da Kathanedeki kat fabrikasnda imal edilen, stanbuli adl olanlar da tercih edilenler arasndadr. Kullanlacak olan katlar, daima aharl ve mhrelidirler. Genellikle eker beyaz, ak krem, toz pembe ve st mavisi renklerinde olanlar benimsenerek kullanlmtr. Nispeten daha koyu tonlarda olan katlarn, minyatr evreleyen pervaz sslemelerinde bulunduu, bir genelleme olmasa dahi dikkati eker. Aslnda beyaz renkte olan katlar, cinsleri ne olursa olsun, bitkisel veya madeni boyalarla boyanmaktadr. Boyama ilemi stten srerek olduu gibi, banyo usul ile de yaplr. Buna daldrma denir. Katlar ne ekilde boyanrsa

boyansn, ilk nce, kad apl bir suya daldrp, kurutmakta fayda vardr. Srme usul ile kat boyamasnda, toz boya, mermer zerinde, bir miktar sirke ile ve destezenk yardm ile ezilir. Buna niasta muhallebisi yaplarak kartrlr. El ile veya bir snger ile kadn zerine yedire yedire iyice srlr. Glgede kurumaya braklr. Suyunu iyice ekip kurumaya baladnda, bir arlk altna konarak kadn krmamas salanr. Ancak kat boyamada en gzel tarz banyo usul olandr. Burada ton fark olmaz. Yapmna balarken, ilk nce, renk veren bitkiler zevke gre seilir. Ihlamur, ay, safran, kna ve gelincik gibi bitkiler suda iyice kaynatlr. Rengi iyice ktktan sonra, bu suya bir miktar ap ilave edilerek tekrar kaynatlr. Kenarl bir tepsiye alnan bu renkli suyun iine katlar daldrlarak banyo yaptrlr. Suyun szlmesi iin kadn bir kesinden aslarak kurumas beklenir. Boyama ilemi zellikle aharlanmam olan katlar kullanarak yaplmaldr. Zira aharl kat boya tutmaz.

19

Kat boyamasnn deiik bir tarz da, genellikle eski eserlerde kullanlan Akksedir. Burada, kadn metin ksm ile kenarda kalan blm farkl renklerdedir. Bu ilemde ilk nce, kat istenilen renkte tm ile boyanr. Sonra, metin ksm sv arap zamk ile kapatlr ve daha farkl bir renkte daldrma usul ile ikinci defa boyanr. Arap zamk srlen yer boya tutmayaca iin, bir sayfada iki deiik rengin yer almas salanm olur. Boyal bir kadn orta ksmn apl su srerek de aabiliriz. Ancak ap kvamn ok iyi ayarlamak ve srerken ayn homojenlikte olmasna dikkat etmek gerekir. Aksi halde dalgal olur ve istenilen neticeyi vermez. Glzar- Savab adl eserden alnan bilgilere gre renkler yle elde edilir. Badem yapra : Altn sars. Susam iei : imen yeil.

Nohut unu : Nohudi. Susam iei : Gnete kurutulursa mavi. Gelincik iei : ine bir miktar ap konursa mavi. Cehri : Sar. Soan kabuu : Samani Asfur : Bir beze knlayp su iinde iken sklrsa, nce sar, devam edildiinde krmz renk kar. Mrver yemii : Mor. Ceviz yapra : Kahverengi. Bakkamaac odunu : Kaynatlp iine mee klnn szlm olan suyu ilave edildiinde, krmz renk elde edilir. Meneke yapra ve Mrver iei tohumu : Ak mavi.

20

DOA ELEMANLARININ AYRINTILI ZMLER

Belirli formlar iinde deiik aa izimleri

22

Belirli formlardaki aalar ve bunlarn st detaylar

23

24

Osmanl dnemi minyatrlerinde kullanlan eitli aalar

25

Aa zerinde kmelemeyi gsteren deiik ayrntlar

26

Aa zerinde kmeleme ve bunlarn boyanmaya uygun izimleri

27

Aa izimi ve ayrntlar

28

Kuru aalarn deiik izimleri

29

Aamal olarak bahar aac izimi

30

Dallar zerinde yaprak kmelerinin yerletirilmesi

31

Kuru dallarn deiik formlar iinde dzenlenmesi

32

Muhtelif aa izimleri

33

Aa gvdeleri ve dallandrlmas

34

Aa izimlerinde ilk aama

35

eitli yaprak izimleri

36

Ufuk hattn belirleyen deiik izimler

37

Bitkilerin ematik dzenlenmesi

38

Yer bitkileri ve ayrntlar

39

Siyer-i Nebiden detay izim. Boyama tekniini gsteren renkli resim (5)

40

Seluklu dnemi, Varka ve Glah adl yazma eserden toplanan eitli aa izimleri ve yer bitkileri.

41

Seluklu dnemi aalarnn dal ayrntlar

42

Seluklu dnemi minyatrlerinde aa izimlerinin aamal olarak gsterilmesi Gvdeden kan dallarn gidii ve ikinci aamada yapraklandrlmas

43

Seluklu aa ve bitkileri

44

Seluklu aa ve bitkileri

45

Seluklu aa ve bitkileri

46

Seluklu aa ve bitkileri

47

Minyatrde kullanlan eitli bulut izimleri

48

Bulutlar

49

Deniz ve akarsular

50

Kayalar

51

BOYAMA TEKNKLERN GSTEREN RENKL RESMLER

54
Osmanl dnemi iki aa

Zeminleri tonlama olarak yaplan aalarn aamal olarak boyanmasn gsteren iki rnek

55

Servi ve Bahar aac

56

57
Matrakdan detay Beyn- Mehzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

Siyer-i Nebiden, aamal olarak bir aacn boyanmas TSM. H. 1222

58

59

60
Seluklu dnemi bitkilerinin aamal olarak boyanmas

61
Yer bitkilerinin aamal olarak boyanmas

62

Osmanl dnemi bir aa, zemin renginin srl ve st detaylarnn ilenmesi

63

Hnernmeden alnan bir aa rneinin aamal olarak renklendirilmesi TSM. H. 1523-24

64

Deniz ve akarsu boyamas

65

Hnernmeden deiik aalarn boyanmas TSM. H. 1523-24

66

Deiik ekillerde aa boyamalar

67

Hnernmeden detay TSM. H. 1523-24

68

Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

69

70
Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn

Bulut boyamas

71

Tarama tekniinde boyanan iki servi ve kayalar

72

73
Noktalama teknii ile aa boyanmas

74
Tarama ve tonlama ile yaplan servi eitleri

Matrakdan, detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn ..K.T. 5964

75

Hnernmeden, detay (TSM.H. 1523-24)

76

77
Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

78
Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

79
Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

80
Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

Matrakdan detaylar Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

81

Matrakdan detaylar Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

82

Matrakdan detay Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn K.T. 5964

83

Manzara etd. T.S.M. H. 2153 no. lu albm

84

Tamamlanmam bir minyatr rnei. T.S.M. H. 762 no. lu Hamse

85

neli kalp kullanarak yaplan bir alma. T.S.M. H. 2152 no. lu albm.

86

Yarm kalan minyatrlerden. T.S.M. H. 2153 no. lu albm.

87

Yarm kalan minyatrlerden. T.S.M. H. 2152 no. lu albm.

88

TERMLER

bd

: Eskiden kullanlan bir kat ad. Buna Hind bdsi de denir. Hindistanda Devlet-bd ehrinde yapld iin bu ad verilmitir. ok kaliteli gzel ve parlak bir kattr. : Niasta, yumurta ak, niadr, kitre, arap zamk, ap, pirin gibi maddelerden yaplan bir sv. Ham katlarn terbiyesinde kullanlr. Kadn emiciliini alr ve ona parlak bir grnm verir. : Bir kadn orta ve kenar ksmlarnn deiik renkte boyanmas. : Yazma eserlerin metinlerinin evresine ekilen altn cetvel. : Altn varaklarn ezildii byk boy tabak. Bunlara Mertaban tabak da denir. Ayrca altnn kullanld atee dayankl kk tabaklara da bu ad verilir. : Altn tozundan yaplm rh. ounlukla fermanlarda yaz alt sslemesi olarak da kullanlr. : Altn levhalarn ekile dvlerek ok ince bir hale getirilmi ekli. Bunlar ezilerek

kullanld gibi, yaptrlarak ve eleklerden serpilerek de kullanlr. Battal Bezeme Billr mhre : Bir kat cinsi. : Ssleme. : Camdan yaplan mhre. Genellikle katlarn cilalanmasnda kullanlr. : Yazma kitaplarda ve levhalarda orta blmle kenar ayrmak iin kullanlan izgiler. Bunlar altn olduu gibi deiik renklerden de olabilmektedir. : Cetvel eken sanat. Bunlara Kalemke de denir. : Yazma eserlerin korunmas iin kullanlan kutu. : Yazma eserlerin korunmas iin d ksmlarna yaplan kaplar. : Dikdrtgen eklinde uzunlamasna alan genellikle iir mecmualarna verilen ad.

har

Cetvel

Akkse

Altn cetvel Altn taba

Cetvelke Cilbend Cild

Cnk

Altn tozu

Altn varak

akmak mhre: Her iki tarafndan tutularak kullanlan aatan yaplm merdane biiminde mhre. Ellerin arasnda kalan ksma sert bir ta yerletirilmitir.

89

ekmek ift harl Defe Destezenk Devlet badi Dip ta

: harlanacak kad apl suya batrp karma ilemi. : zerine birka srlm kat. kat har

Kl kalem

: Minyatr sanatkarlarnn ince izgiler izmek iin kullandklar fra. : Bir rengin etrafna ekilen izgi. Buna tahrir de denir. : Ana cetvelin kenarna ekilen ince izgi.

Kontr Kuzu

: Yz adetlik altn varak paketi. : Boya ezmek iin kullanlan alet. : pekten yaplan katlarn bir eidi. : Altn varak yapanlarn stnde altn dvdkleri mermer ta. : Su yzeyine serpilen boyalarn, kada alnarak boyama ekli. : Elle yazlan kitaplara verilen ad. : Eski katlarn dokusunda bulunan ancak a tutulduu zaman grlen yaz veya ekiller. : Avrupadan gelen katlara verilen ad. : Altn gibi varak haline getirilir. zellikle minyatrler de nehir veya denizlerin boyanmasnda kullanlr. : Yalnz altnla yaplan bir ssleme tarz. : Hat yazan sanat. : Minyatr. : Yaratma. r ama. O zamana kadar yaplmam olan bir eyi yapma. : limde ve yazda renimini bitirenlere verilen belge. : Mzehhiplerin kulland tek tyl ince fra.

Kuzulu cetvel : Kaln cetvelin kenarlarna ekilen ince izgi. Bu i ve d kenarlarna ekilirse ift kuzulu cetvel denir. Ll Minyatr : Krmz mrekkep : El yazmas kitaplar sslemek iin metindeki olaylar anlatan bir tr resimlere verilen ad. : Bir tablonun, bir figrn veyahut herhangi bir resmin esasn tekil eden ekil ve unsur. : Birok kat tabakalarn st ste yaptrarak elde edilen mukavva. : Katlar aherlendikten sonra cilalamak amac ile kullanlan veya ezilerek srlen altn parlatmaya yarayan ta. : Tezhip yapan sanat. Kadn olursa mzehhibe denir. : Eskiden boyal resimlere verilen isim. : Nak yaplan yer. Resim atlyesi. : Yazmalara nak ve resim yapan sanatkar. : Eskiden insan resmi yerine kullanlan Farsca bir kelime. : Resim yapanlarn altklar yer.

Ebr El yazmas Filigran

Motif

Murakka

Frenk kad Gm

Mhre

Halkr Hattat Hurde nak bda

Mzehhib Nak Nakhne Nakka Nigr Nigrhane

czetnme Kalem fra

90

Nak resim Ressam Svama altn Silkme

: Minyatr. : Resim yapan sanatkar. : Kat kat srlen altn. : Bir yaz veya resmi kada izdikten sonra bunu ineleyerek kalbn karp zerinden kmr tozu ile gemek. : ne ile delinerek hazrlanm desen kad. : Silkme iinde kullanlan st kmrnn tozu. : Fra maharetini gsteren bir betimleme tarz. : Eskiden ipekten yaplan ok iyi bir cins kat. : nsan resmi.

Varak Varak altn Varak Vassal

: Yaprak, tabaka. : Altn varak. : Altn varak hazrlayan usta. : Dalm el yazmas kitaplar tamir eden usta.

Silkme kalb Silkme tozu Saz yolu Sultan kat ebih

Yastk

: Yaprak bakla altlk.

halindeki stnde

altnn kesildii

Yeil altn

: Altnn gmle karmndan oluan ekli.

ebih yazmak : nsan resmi yapmak. kfe ikf : Farsa iek demektir. : Altn boya ile birlikte kullanlarak yaplan bir ssleme. : Bir motifin veya objenin kenarna ekilen izgi. : Resim

Zerdzan Zerefan

: Altn ileyenler. : Altn serpme ile yaplan ssleme.

Tahrir Tasvir

Zerender-zer

: Sar altn zerine yeil altn ile yaplan ssleme tarz.

Temellk kayd: Bir yazma eserin kime ait olduunu veya kitapl bildiren yaz. Tezhib Tezyinat : Yazma eserlerin ssleme ii. : Ssleme, bezeme.

Zerendd

: Svama altn srlmesine verilen ad.

Zernian

: rili ufakl altn paracklaryla sslenmi kat.

Trnak mhre : Sivri ulu kalem eklindeki mhreye verilen ad. Buna Damar mhresi de denilmektedir. Toz varak Uhra : Altn tozundan yaplma varak. : Minyatrde desen izerken kullanlan kiremit rengi boya.

Zernvis Zervarak

: Altn ile nak yapan usta. : harl katlarn zerine serpme altn yaplm olanlar.

Zrnk

: Sar mrekkep.

91

SEME KAYNAKA

AL, GELBOLULU, Menakib-i Hnervern, stanbul 1926. AND, METN, Osmanl Tasvir Sanatlar. I Minyatr, stanbul 2002. AND, METN, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Ankara 1982. AND, METN, Minyatrlerle Osmanl-slm Mitologyas, stanbul 1998. ARSEVEN, CELAL ESAD, Sanat Ansiklopedisi I-5, stanbul 1943-1952. ATASOY, NURHAN - AMAN, FLZ, Turkish Miniature Painting, stanbul 1974. ATASOY, NURHAN, 1582 Surname-i Hmayun - Dn Kitab, stanbul 1997. NURHAN, Ota-Hmayun, Osmanl adrlar, stanbul 2000.

REPOLU, GL, LEVN: Nak-iir-Renk, stanbul 1999. NEFES-ZADE, SEYYD BRAHM, Glzr- Savab, stanbul 1939. ZEN, MNE ESNER, Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul 1985. PAKALN, M. ZEK, Osmanl Tarih Deyimleri Szl, 1-3 stanbul 1946-1955. RENDA, GNSEL, Osmanl Minyatr Sanat, Promete Kltr Dizisi, stanbul 2001. RENDA, GNSEL, Batllama Dnemi Trk Resim Sanat (1700-1859) Ankara 1977. NVER, SHEYL, Ressam Levn: Hayat ve Eserleri, stanbul 1940. NVER, SHEYL, Ressam Nigri: Hayat ve Eserleri, stanbul 1946. NVER, SHEYL, Ressam Nak: Hayat ve Eserleri, stanbul 1949. NVER, SHEYL, Gemi Yzyllarda Kyafet Resimlerimiz, Ankara 1958. YAZR, MAHMUD BEDREDDN, Medeniyet Aleminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, Ankara 1981.

ATASOY,

ATL, ESN, Levni ve Surnamesi, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, stanbul 1999. AMAN, FLZ - TANINDI, ZEREN, Topkap Saray Museum - Islamic miniature Painting, stanbul 1979.

92