HATMU'L KUR'AN

KURAN MHR
EYHUL EKBER MUHYDDN BN. ARABNN

Kendi Kaleminden Hayat Ailesi, Seyahatleri, Eitim Evreleri, stadlar , lmi yn, Tasavvuf Grleri

Derleyen

Abdulbaki Miftah

eviren

Vahdettin nce

KTSAN
1

Tasavvuf Serisi : 21

Editr : kran Eser Gknar eviren : Vahdettin nce Sayfa Uygulama : Kitsan

Bask, Cilt: Yenigven Matbaa ve Mcellit Tel: 0212 567 69 20

1. Bask : Ekim 2007 ISBN : 978-975-8833-32-0

Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz.

KTSAN KTAP BASIM YAYIN DAITIM LTD. T. Ticarethane Sok. No. 41/3 34400 Sultanahmet - STANBUL Tel.: 0212 513 67 69 Faks: 0212 511 51 44 www.kitsan.com

HATMU'L KUR'AN

KURAN MHR
EYHUL EKBER MUHYDDN BN. ARABNN HAYATI

Derleyen

Abdulbaki Miftah

eviren

Vahdettin nce

Bismillahirrahmanirrahim eyh-i Ekber'in ruhuna nk bu kitap ondan, onun iin ve onadr. Onun levhindeki en yce kalem Ondan, Onun tertemiz vasflarn yazd
(Futuhat, c.1, s. 602)

KTAPTA ADI GEEN KAYNAKLARIN SEMBOLLER

I, II, III, IV: Futuhat- Mekkiye, 1. 2. 3. ve 4. ciltleri. R: Ruhu'l Kuds fi muhasebeti'n nefs risalesi, am 1970 DY: Divanu' eyh, Beyrut 1996 M: Muhaderetu'l ebrar, eyh-i ekber S: Franszca "Les Soufis d'Andolousie" 1979 Paris A: Franszca "bn Arabi ou la quete du soufre Rouge, Claud Addas, 1989 Ediors Gallimard RG: Osman Yahya'nn eyhin eserleriyle ilgili olarak Franszca kaleme ald "Histoire et classification de l'ceuvre d'ibn Arabi"adl eseri. Repertoire general, am 1964

Sunu
"Resulullah (s.a.v); "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve has kullardr." buyurmu ve... Yce Allah da "Onlar odalarnda gven iindedirler." (Sebe, 37) diye mjdelemitir. Biz Allah indinden gelenlere Allahn murad ettii ekliyle iman ediyoruz.. Yolunda (tarikat) sluk ehli olmay diliyoruz. Bilin ki, Tarikat ehlinin cmertliklerinin ve nefisleri bilmelerinin bir gstergesi de udur: Kyamet gn, Allah katndaki makamlar ortaya knca, onlara dnyada eziyet edenlere onlardan korkarlar. Kyamet gn onlar da ilk olarak, kendilerine eziyet edenler, daha hesaba ekilmeden, onlar hakknda efaatte bulunurlar. Bunu Ebu Yezid elBistami ifade etmitir. Bizim yaklammz da budur. Zira onlara iyilikte bulunanlara, bu iyiliklerinin karl olan iyilik yeter. Ve onlar bu iyilikleriyle; Allah katnda kendilerinin efaatileridirler. Veli hakknda nceden iledikleri hayr, onlar bu mertebeye ykseltir. Veli, Allah'tan, sverek, yererek ve hakknda hayr sylemek suretiyle verek kendisinden bahseden herkesi balamasn, affetmesini ister. Bunu kendi nefsimde tattm. Rabbim bana da bu duyguyu bahetti Allah'a hamdolsun. Kyamet gn gzmn grd, tandm, tanmad herkes hakknda efaat edeceimi vaat etti. Yce Allah'tan bu Kitab, Muhammedi nazarla okuyan herkesi cennete sevk edilecekler arasna katmasn diliyorum ve: "Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr." (Kyamet, 22) nk Hakk'n u hitab duyulacaktr: "Onlara merhametli Rabb'in syledii selam vardr." (Yasin, 58) "Gl ve Yce Allah'n huzurunda hakk meclisindedirler." (Kamer, 55) ayetlerin tecelligah olmalarn diliyorum.
7

Tevfikinin gzelliinden dolay hamdolsun Allah'a. Yolunda sluk etmeye iletmesini; hakikatini ilham etmesini; tasdikine yakinen inanm bir kalp, ezeli takdirinin inayetiyle nurani bir akl, rahmetiyle erefli kld bir ruh, cehaletten kurtulup itminane ermi bir nefis, fikir kvlcm ve parldaylaryla aydnlanan bir anlay, fetih pnar ve halis ieceiyle berrak klnm bir sr, ufkun geni sergisiyle yaylm apak bir lisan, fani dnyann ekici sslerinden ve zevklerinden te yce bir dnce, varln srrn evrenin batnda ve douunda gzlemleyen bir basiret, ruhun mecralarnda ve yollarnda akan salim bir duygu, ve noksanlk felaketinden ve szmasndan beri bir ftrat, eriatn dizginlerine ve balarna boyun een bir huy, cemine ve tafsiline uygun bir vakit vermesini diliyorum. Allahm bize hayr iittir ve hayra muttali kl. Allahm bizi afiyetle rzklandr ve afiyetlerimizi devaml kl. Allahm kalplerimizi takva zerine birletir. Bizi sevdiin ve raz olduun eyleri ilemeye muvaffk kl. Salt ve selam olsun Muhammed'e, ehlibeytine ve ashabna, Ondan sonra gelen halifelere, yolunu izleyen tabiine ve mmetine. Biliniz ki, varlk ve uhutta murad O, Allah'dr. O'dur maksad. Ne inkar var ne ret. O bana yeter ve ne gzel vekildir O. El- Fatiha Amin.

Muhammed bn. Arabi

NDEKLER
GR................................................................................................. 13 BRNC BLM EYH'N ALES................................................................................ eyhin Babas Salihlerle Beraber..................................................... eyhin Annesi ve Baz Saliha Hanmlar............................................ eyh'in Amcas ve Daylar............................................................... eyh'in Amcalar................................................................................ eyh'in Daylar................................................................................. eyhin iki kz kardei........................................................................ eyh'in Kadnlar Hakkndaki Grleri eyhin Eleri ve ocuklar............................................................... KNC BLM iBN ARAB'NN 17 17 22 27 27 28 30 34

Kur'ani er'i ve lmi Kiilii Deiik Gruplar Karsndaki Konumu....... 59

eyh'in ocukluu, Kur'an' Ezberlemesi.......................................... eyh ve Kur'an.................................................................................. Baz Kur'an Mahedeleriyle eyh bn. Arab.................................. bn Arabi'nin Siyer, Hadis ve Fkh Karsndaki Tavr...................... eyh'in Kar Olduu Kimselerden Bazlar...................................... eyh'in Baz Hadisleri Dorudan Resullah (s.a.v.)dan renmesi.... eyh'in Siyer ve Hadisle lgili Eserlerinin Bazlar............................. eyh'in Dil ve Edebiyat Kiilii.......................................................... eyh'in ada Olan Baz Endlsl lim Adamlar........................ bn Arab ve iir................................................................................. bn Arabi ve Kelam lmi..................................................................... eyh'in Fahruddun er-Raziye Yazd Mektuptan Baz Blmler..... eyh'in Cennet ve Cehennem Ehli ile lgili Baz Aklamalar.......... bn Arabi ve Akide............................................................................. eyh'in Fatiha Suresi Hakknda Baz Syledikleri............................ eyh ve Vahdet-i Vcut..................................................................... eyh bn Arabi'de Hikmet ve Felsefe................................................ eyh, hukema ve felsefecilerden snf ayrr............................... eyh'in Tenash Hakkndaki Grleri............................................. eyh'in Hulefa- Raidin ve Ehl-i Beyt Hakkndaki Grleri............ eyh'in mam Mehdi Hakkndaki Grleri....................................... eyh'in Halifelerle ve Sahabelerle ilgili soruya verdii cevap........... eyh ve Yneticiler............................................................................ eyh'in Hayatna Giren Baz Emirler.................................................

59 68 76 87 93 97 101 105 108 112 122 129 131 135 137 143 146 149 160 161 166 172 174 174
9

NC BLM EYH'N TASAVVUF KL........................................................ 191 eyh bn Arab'den nce Yaam Olan Tannm Baz Endls Sufileri............................................................................................... 191 Drdnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar........................... 192 Altnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar................................. 194 biliye'den......................................................................................... 206 Marib'den......................................................................................... 207 Mekke'de........................................................................................... 207 Badat ve Musul'da........................................................................... 207 am'da.............................................................................................. 208 eyh'in Tarikattaki ilk dnemleri: Marifet Miralar............................ 209 eyh'in Miralar................................................................................ 215 bn Arab'nin eyhlerle Sohbet etmeye Balamas........................... 221 eyh'e Nebilerden Kalan Miras......................................................... 232 eyh'in Son Ryas Hakknda Syledikleri....................................... 234 eyh ve Ebu'l Abbas Ahmed el-Hdr (Hzr) /Tarikat Hrkas........... 244 eyh ve bn Meserre, bn Burcan ve bn Kssi................................. 255 bn Arab ve bn Arif Medresesi "Mariye-Marake"........................... 264 eyh ve bn Mcahid Medresesi....................................................... 270 eyh'in tahakkuk etmi takva ehlinin ve cann (cinlerin) halleri hakkndaki grleri.......................................................................... 276 eyh, Ebu Medyen Mektebinde........................................................ 279 DRDNC BLM EYH'N SLAM MARBNE YAPTII SEYAHATLER.................. 293 Edep Makam ve Srlar.................................................................... 296 eyh'in Tunus'a Yapt lk Ziyaret ve Muhammed Mirasa Nail Olmas............................................................................................... 299 Ebu Muhammed Abdulaziz'in b. Ebubekir (r.a.) okuduu salavat erife.................................................................................................. 301 eyh lk Kez Fas'a Gidiyor................................................................ 312 Sr Menzili- Muhammedi Huzur......................................................... 316 eyh'in 593-594 Yllar Arasnda Fas'ta kamet Etmesi ve Hatemiyet Makamna Nail Olmas.................................................... 323 eyh'in Fas'ta Zamann Kutbu ile Bulumas.................................... 325 Kutb'un Vasflar ve Makam Hakknda............................................. 327 Muhammedi Hatemiyetin Vasflar.................................................... 332 eyh zel Muhammedi Hatemlik Makamnda.................................. 336 eyh'in Arap Maribinde kt Son Seyahat ve Yaknlk Makamna Nail Olmas (A:205-218).................................................. 341 eyh'in kurbet (yaknlk) makam hakknda syledikleri................... 347
10

eyh Marake'ten Ayrlp Tunus, Msr ve Filistin Yolculuuna kyor............................................................................................... 350 eyh'in Abdulkadir Geylani (k.s.)in Hakknda Anlattklarnn Bazlar.............................................................................................. 352 eyh'in Es-Sebti ile ilgili olan hikayesi.............................................. 356 eyh'in Ar Mahedesi Hakknda.................................................... 359 eyh Tunus'da................................................................................... 363 eyh'in Devrindeki Baz Cemaatler ve Yalanc Sufiler Hakknda Syledikleri........................................................................................ 367 eyh'in Mzik Hakknda ki Grlerinden Bazlar........................... 369 eyhu'l Ekberin dam Edildiini Syleyene Verilen Cevap............... 369 BENC BLM EYH DOUDA............................................................................... 371 eyh ve Kbe.................................................................................... 371 eyh'in Futuhat- Mekkiyye Kitabn Yazmaya Balamas................ 373 eyh'in et-Temimi (r.a.)den Hrka Giymesi........................................ 377 eyh'in Anadoluya doru yola kmas............................................. 390 eyh'in Yeni Bir Tasavvuf Hrkas Giymesi....................................... 393 eyh'in Anadoluya Geii.................................................................. 395 eyh'in am'da Meczuplarla ve Nefes Ricaliyle Bulumas............. 400 eyh'in Orta Dou'da Yapt Seyahatler.......................................... 400 eyh'in Tekrar Hacca Gitmesi........................................................... 406 eyh Badatta................................................................................... 406 eyh ve manevi olu M. Sadruddin Konevi...................................... 413 eyh'in am'a Yerlemesi................................................................. 415 eyh'in hlas Suresi Hakknda Baz Aklamalar............................. 417 eyh'in lim Toplantlarna Katlanlardan Bazlar.............................. 420 eyh'in Baz Ryalar........................................................................ 425 eyh'in Fususu'l Hikem'i Yazmaya Balamas ve Fusus'ul Hikem'in nsznde eyh'in Syledikleri........................................................ 428 Fususu'l Hikem'in erhleri Hakknda................................................. 429 Hazreti eyh'in Hakka Yry....................................................... 432 Dostun Dost'a Kavumas................................................................. 433 eyh'in Tasavvuf Alanndaki Etkileri ve Ekberiyye Tarikat.............................................................................. 435 eyh le lgili Dnceler................................................................... 441

11

12

GR
zgn islam tasavvufu, Dinde hsan Makamnn fiili ifadesinden ibarettir. Her asrda Kur'an hayat suyundan ve Muhammedi snnetten beslenen tasavvufun temel prensiplerini srdren mcedditler ortaya km, zamann gelimelerine ve nefislerin kapasitelerine gre bu prensipleri yeniden ekillendirmilerdir. Her insafl aratrmac kabul eder ki, sufilik irfannn keyfiyet ve kemiyet olarak en byk tercman eyh-i ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Arabi'dir (h.560-638). nsanlarn ona kar tutumlar, kutsayc vg ile ayplayc yergi arasnda deiiklik gstermitir. Dinsizlikle, kfrle ve zndklkla sulanm, onun eri ykmllklerin ortadan kalktn, her eyin mubah olduunu savunduu ileri srlmtr. Vahdet-i vcud felsefesinin ncs olduu, ibadetlerde zahiri, inanlarda ise Batni mezhebinden olduu sylenmitir. iir ve nesir bakmndan Arap dilinin sembol isimlerinden olduu, her ilim dalnda, her ilim dalnn uzmanlarndan daha bilgili olduu, en byk islam velisi olduu, Ferd-i ekber, Kutbu'l mukarrebin ve Mrebbiyu'l Arifin olduu iddia edilmitir. zel Muhammedi velayetin hatemi olduu savunulmutur. Dolaysyla Nebilerden ve sahabelerden sonra en byk makama sahip olduu sylenmitir. Eserlerine (bata Futuhat ve Fusus olmak zere) gelince, mnkirlere gre, ilhad ve sapk inanlarla doludurlar. Savunucular ise, bu eserlerin cokun denizler, hakikat cevherleri konumunda olduunu sylemilerdir. Bazlar da orta yolu tutarak, bu eserlerde faydal eylerin bulunduunu, bunun yannda ilk balayanla asndan zararl saylabilecek ifadeler de bulunduunu, ancak salam bir anlaya sahip kimseler iin bun13

larn da yararl olduunu, sylemilerdir. Bazlar ise, eyh ve eserleri hakknda konumaktan kanmtr. Ancak grnen o ki, venlerin de yerenlerin byk ounluu, onun hayatn incelememi, eserlerinin ounu ciddi ve derinlikli bir yaklamla incelememitir. Bilakis, her iki tarafn da yaklam, etkilendikleri kltrel ve akidevi ortam taklit etmekten teye gememektedir. nsaf sahibi bir aratrmacnn objektif olabilmesi iin baz artlara sahip olmas gerekir. Bu artlarn en nemlilerini yle sralamak mmkndr: - Gerei arama hususunda doruluk ve samimiyet. - Btn n kabullerden arnma ve aratrmada drstlk. - eyhin kitaplarn anlayabilecek ilmi ve ruhani bir dzeye sahip olmak. zellikle bu art ok az kiide bulunmaktadr. - eyhin kitaplarnn byk ksmn incelemi olmak. Bazlar, bu kitaplarn 400 civarnda olduunu sylemilerdir ki, bunlardan biri de youn bilgiler ieren bir ansiklopedi mahiyetindeki Futuhat-i Mekkiye'dir. Bu da aratrmacnn bu eserleri inceleyecek yeterli bir zamana sahip olmasn gerektirmektedir. Brakn derin ve doru anlamay, sadece yzeysel okuma iin bile ok uzun zamana ihtiya vardr. Bata eyh-i Ekber uzman olarak geinenler olmak zere eyhin eserlerinin tmn dikkatle ve inceleyerek okuyanlar ok azdr. - eyhin hayatn, evresiyle ve dneminin ileri gelenleriyle ilikilerini bilmek.. Bir adam hakknda, sadece baz szlerinden hareketle hkm verilemez, bilakis, bu kiinin davranlarn, ahlakn, tutum ve tavrlarn ve insanlarla ilikilerini de gz nnde bulundurmak gerekir. Hatta bir ok sz, ancak kiinin yapp ettikleri, ahlak ve tavrlar yani kiinin btn hayat erevesinde gerek anlamda anlalabilir. eyh-i Ekber'in hayatnn ve ahsiyetinin nemli nokta14

larnn akla kavumasna bir katk sunmak maksadyla bu kitab kaleme almaya cret ettim. Cret ettim, diyorum, nk bu alann uzman, bu meydann ehli deilim. Beni bu ie iten etken ise, bir kardein hsn zann ve benden byle bir eser kaleme almam istemesidir. Bundan ama, eyh Muhyiddin'in zgn Kur'ani-Muhammedi hakikatini aklamaktr. Alimlerden, Salihlerden ve sultanlardan oluan adalarnn tanklyla eyhin hayat, Kur'ani bir adamn eksiksiz bir rneini oluturmaktadr. eyh, Kur'an fiil ve ruh olarak yaamak, kalp ve kalp olarak balanmak, Muhammedi snnetin somut bir rnei olmak iin ona akla balanmt. Kendisinin yakn evresine giren-aile fertleri, eyhler, alimler, sohbetinde bulunduu veliler, kendisine elik eden renciler, muritler, markta ve maripte kendisine danan hakimler ve sultanlar gibi kiilerin byk ounluunu Kur'an'la tahakkuk etme ve Muhammedi sfatlarla ahlaklanma esasna gre eitmitir. Bu eitimin etkisiyle szn ettiimiz kiilerin iinde bir hal meydana gelmi ve Resulullah'n (s.a.v) kendileri hakknda: "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve has adamlardr" dedii kimseler zmresine girmilerdir. Bu da bize gre olduka yeterli bir delildir. Bu kitabn en nemli kayna, eyh-i Ekberin kendi kitaplarndan sonra Fransz aratrmac Claud Addas'n "ibni Arabi veya Kibrit-i Ahmer'i aratrmak" (bn Arabi ou la quete du soufre rouge) adl eseridir. Bana gre bu kitap, bu gne kadar eyhin hayat ve iinde yaad evre hakknda kaleme alnm en gzel eserdir. Abdulbaki Miftah

15

16

BRNC BLM

EYH'N ALES
eyhin Babas Salihlerle Beraber Endls'n Mslmanlar tarafndan fethedilmesinin ilk dnemlerinde Yemen'den Tay kabilesine mensup baz arap aileler Endls'e g ettiler. Bu ailelerden bazlar Marsiya'nn gneyine yerleti. Bu ailelerden biri-arap asaletinden, alim ve salih ahsiyetler yetitirmi olmasndan ve baz mensuplarnn yneticiler nezdinde nfuz sahibi olmasndan dolay-yksek bir sosyal statye sahipti. eyhin babas Ali b. Muhammed el Arabi b. Ahmed b. Abdullah, sahabi Adiy b. Hatem'in (.68) kardei Abdullah b. Hatem'in soyundan gelir. Atalar ise cmertliiyle mehur Hatem etTai'dir (h..17). Baba Ali, Marsiya hakimi Ebu Abdullah Muhammed b. Said b. Merdeni'in ordusunda yksek bir rtbeye sahipti. Ad geen hakim, 15 sene kadar Muvahhidlerle savam, onlara kar koymutu. Sonunda eyhin doduu tarih olan 560 ylnda ordusu yenildi ve Marsiya yedi sene boyunca muhasara altna alnd. 567 yl Recep aynda vefat edince, hakimin oullar, Marsiya'nn ileri gelenleriyle birlikte Muvahhidlerin halifesi Ebu Yakub Yusuf b. Abdulmmin'in yanna gittiler. Ebu Yakub, babasnn 558 (m.1162) tarihinde vefat etmesinden sonra halife olmutu. Ona biat ettiler. O da onlara baz grevler verdi. Bylece Ali b. Muhammed elArabi, ailesiyle birlikte 568 ylnda biliye'ye tand. Ebu Yakub Yusuf'un (.580) halifelii boyunca sultann divannda askeri iler blmnde memur olarak alt. Bu grevi, Ebu Yakub'un olu Ebu Yusuf Yakub el-Mansur'un (. 594)
17

halifelii boyunca da devam etti. Baba Ali, askerlik ve siyasetle megul olmasnn yan sra, ilimle de ilgileniyordu. lim ehliyle oturup kalkard. Kurtuba kads, ayn zamanda Ebu Yakub Yusuf'un doktoru olan fakih filozof bni Rd'n de arkadayd. Takva sahibi, Allah'tan korkan ve Salihleri seven biriydi. Kur'an okurdu. eyh'in 12 yanda iken yaad bir olay anlatmasndan bunu anlyoruz. eyh (IV:648)diyor ki: - Hastalanmtm. Hastaln iddetinden baylmm. Artk ldm sanmlar. Bu srada irkin grnml bir topluluk grdm. Bunlar bana eziyet etmek istiyorlard. Gzel grnml, ho kokulu bir adamn da beni onlardan korumaya altn grdm. Sonunda onlar alt edip benden uzaklatrd. Kimsin?dedim. Ben "Yasin suresi"yim, seni savunuyorum, dedi. Ayldm. Baktm, rahmetli babam ba ucumda oturmu alayarak "Yasin suresi"ni okuyor. Sureyi tamamlamt. Ben de grdklerimi ona anlattm. Baba Ali, olu Muhammed'in -ergenlik andaSalihlerin yolunu izleyerek kendini soyutladn, sadece yalnzlkta huzur bulduunu, dnya ehlinin hallerinden iddetle kandn, sultann evresinde bulunmaktan holanmadn gryordu, ama onu tevik etmedii gibi, eilimine kar da kmyordu. yle anlalyor ki baba iki ekim alan arasnda mtereddit kalmt. Bir yandan, olunun, ailenin yksek sosyal statsnn, maddi ve manevi ayrcalklarnn oluturduu ortamn dna kmasndan korkuyordu, bir yandan da onun, gzel ahlakyla, daha nce duymad ilimleri sergilemesiyle temayz etmesinden dolay iten ie memnuniyet duyuyordu. Ya ilerledike, bu ikinci yn ar basmaya balad. Allah'a ynelme istei iine dodu. nk oul Muhammed, bir eitici edasyla babasn i alem itibariyle ihata etmiti. Bunu ona fark ettirmiyordu, ama Salihler arasna katlmas iin de kararllndan dn ver18

miyordu. Bu erevede babasn etkili hallere sahip velilerle buluturdu. Bunlardan biri, Ebu Muhammed Abdullah elKattan'd. eyh onu yle tanmlar (R:107): - "Kur'an ona almt. Kur'an'dan baka bir ey konumaz, ondan baka bir ey grmezdi. Zahitti. ki dirhemi bir arada grmemiti. Hakka byk bir itenlikle sarlm, mnkere iddetle kar koyard. Bu uurda cann verecek kararllktayd. Zorbalarn amansz hasmyd. Romallarla yaplan btn savalara yaya olarak katlmt. Onun sohbetinde bulundum. Beni ok severdi. Bir gece, gecesini yanmda geirmesi iin ardm. Oturunca, rahmetli babam geldi. Babam sultann adamlarndand. eri girince, ona selam verdi, babam artk yalanmt. Yats namazn klnca, yemek getirdim ve ben de yemek zere sofraya oturdum. Babam da onun bereketinden istifade etmek iin aramza katld. Ona yzn evirdi ve yle dedi: Ey uursuz ihtiyar! Allah'tan haya duymann zaman gelmedi mi? Daha ne zamana kadar bu zalimlerle arkadalk edeceksin? Utanma duygun ne de azm! lmn, sen en kt halinde iken gelmeyeceinden emin misin? u olundan-beni gstererek-da m ders almyorsun? ehvetin doruklarda olduu gen bir delikanl. Hevasn ezmi, eytann kovmu, Allah'a ynelmi ve Allah ehli ile arkadalk ediyor. Ama sen, kt bir ihtiyarsn. Bir ate ukurunun kenarnda duruyorsun Babam alamaya balad ve kusurunu itiraf etti. Ben ise, btn bunlar hayretler iinde izliyordum Onunla ilgili daha ok haber var. Onu, arkadam Abdullah Bedr el-Habei'yle Kurtuba'da buluturdum. Onunla birlikte evine kadar yrdk. Allah ondan raz olsun." Bu salih kiinin sfatlar havarilerin sfatlarn andryor. eyh onun hakknda yle diyor (3Q): Onu 586 senesinde grd. Her dnemde ancak bunun gibi bir tane olur. Tpk Resulullah (s.a.v) zamanndaki Zbeyr b. Avam (r.a) gibi.
19

Onun en belirgin zellii, dine yardm etme hususunda klla ilmi delili birlikte kullanmasyd. Ona cesaret, gz peklik, engellere kar koymann yan sra ilim ve ifade yetenei de verilmiti." (II:8) Kurtuba'da da 586 yl iinde eyh, babasn byk veli Ebu Muhammed Mahluf el-Kebaili'nin yanna gtrd (R:115). eyh, bu zat hakknda zetle unlar sylyor: - "Resulullah'n (s.a.v) izniyle vefat edinceye kadar Kurtuba'da yaad. Babam onun yanna gtrdm, babam iin dua etti. Duas kabul olan biriydi. Onun evine girdiin zaman, seni, daha nce tank olmadn bir hal alrd. Onu ziyaret ettiim gece, ryamda Adem'den Hz. Muhammed'e (s.a.v) kadar btn Nebileri yere inmi olarak grdm. Hud (a.s.) bana dedi ki: Ebu Muhammed'e hasta ziyaretinde bulunmak iin geldik Uyandmda ayn gece hastalandn grdm. Birka gn gemeden vefat etti." Bu olaydan drt seneden daha ksa bir sre sonra, yani 590 ylnda eyh, babasn, eyh Ebu Medyen'in byk halifelerinden biri olan Abdulaziz el-Mehdi ile Tunus'ta tantrd. Ad geen eyh'ten sz edeceiz. Bylece eyh, babasn derece derece ykseltiyordu. Sonunda babas, Rahman'n nefesini alan adamlardan biri oldu. (Bunlarn vasflar iin bkz. Futuhat'n 15-24-34-35-49.bablar) Babas vefat ettiinde gzleri, byk fethi gerekletirmi olmann mutluluuyla parlyordu. Nitekim eyh, 35. babn sonunda nefesler menziline ermi muhakkik ahs ve lmnden sonraki srlar hakknda u deerlendirmeyi yapyor: - "ldnde, biri onun yzne baknca, yayor, der. Damarlarnn atmadn grnce de, lm, der. Ona bakan hayret etmekten kendini alamaz. nk yaarken de, lrken de, Allah onun iin hayatla lm birletirmitir. Bu durumu babamda (r.a) grdm. Neredeyse onu defnetmeyecektik. nk yznde hayatta olan kiilerin emareleri
20

vard ve bu bizi kukuya dryordu. Ama damarlarnn durmas, nefeslerinin kesilmesi ldn gsteriyordu. Babam, lmnden on be gn nce, leceini ve lmnn aramba gn gerekleeceini haber verdi. yle de oldu. lecei gn, hastalnn en ar halindeydi. Buna ramen bir dayanak almadan doruldu ve bana yle dedi: - Olum! Bu gn g ve buluma var. Ona dedim ki: - Allah, bu yolculuunda sana selamet yazsn ve buluman bereketli klsn. Bu szlerimden dolay sevindi. Sonra bana yle dedi: - Ey oul! Bana kar takndn bu tavrndan dolay Allah seni hayrla dllendirsin. Senden duyup da bilmediim, belki de zaman zaman bazsn inkar ettiim ne sylemisen, u anda ahitlik ediyorum. Sonra, alnnda beyaz bir parlaklk belirdi. Bu, teninin renginden farklyd. Lekesizdi ve parlak bir nurdan ibaretti. Babam bunu fark etti. Sonra bu parlaklk btn yzne yayld ve bedeninin tmn kaplad. ptm ve vedalatk. Yanndan karken ona dedim ki: - Byk mescide gidiyorum, senin lm haberin gelinceye kadar orada bekleyeceim. Bana u karl verdi: - Git ve kimsenin yanma girmesine izin verme. Ailesini ve kzlarn toplad. le vakti girince, lm haberi bana geldi. Yanna geldim. Onu yle bir halde buldum ki,bakan biri, onun hayatla lm arasnda bir yerde durduunu sanrd. O halde onu defnettik. Heybetli ve etkili bir grnm vard. Diledii kimseleri rahmetine has klan Allah eksikliklerden mnezzehtir." Bylece eyhin babas, Tunus'a seyahat ettii sene iinde 590 tarihinde biliye'de vefat etti. eyh o zaman 30 yandayd.
21

eyhin Annesi ve Baz Saliha Hanmlar Ben ensar topluluundan bir adamm Onlar vdn zaman benim soyumu vm olursun. (I:267) eyhin bu beyiti, ondan nce syledii u sz aklamaktadr: "Annem Ensara mensuptu." Bundan anlalyor ki, eyhin annesi-ismi Nur'durEnsar'a mensup bir arap aileden geliyordu. Kz alp vermek suretiyle Cezayir'in batsnda yer alan Tilmisan blgesinde meskun Berberi kabilelerden Sanhace kabilesiyle kaynam ve baz fertleri Endls'e g etmitir. eyh, annesine byk sayg gsterir, ona kar son derece efkatli davranrd. Onun izni olmadan yolculua kmaz, onun rzasn almadan bildii hibir eyi yapmazd. rnein otuz yanda iken velilerden birini ziyaret etmek iin annesinden izin istediini gryoruz (R:111). eyh, lnceye kadar babasn eittii, ona ald gibi, annesini de ruhi olarak eitmitir. rfan sahibi salih kadnlar ziyaret etmek zere onu beraberinde gtrrd. Bu salih ve arif kadnlardan biri Nune Fatma bint ibni el-Msenna'dr. eyh bu kadn yle vasfeder: - "Babas Kurtuba'lyd. Gen bir kz iken tarikata girdi. Czam hastalna yakalanm muttaki bir adamla evlendi. Bu adam lnceye kadar 24 sene boyunca ona hizmet etti. Allah'tan baka her eyle ilgisini keserek kendini ibadete verdi. Allah mlkn ona sundu, ama o bu mlkten hibir eye balanmad. Allah iin seven, Allah' bilen, Allah akyla dolu biriydi. Onu gren biri "ahmak!"derdi. o ise "Ahmak, Rabbini bilmeyene denir" cevabn verirdi. Daima Allah' zikreder, onunla tarifsiz bir coku yaard. Cinlerin mmin olanlar onun meclisine katlrlard. ok az yerdi. biliye'de onun sohbetinde bulundum, ondan yararlandm. Bir ok ker22

ametini grdm. Bu kerametlerden biri udur: herhangi bir ey istedii zaman, Allah'a Fatiha suresini okuyarak dua ederdi, annda duas kabul olurdu. Alemler iin bir rahmetti. Onu tandm zaman 95 yandayd. Ama nazikliinden, letafetinden dolay onu on drt yanda sanrdn. Yllarca ona hizmet ettim. Boyu yksekliinde kamtan bir ev yaptm ona. Manevi derecelere ykselinceye kadar durmadan Allah'a kulluk ederdi. Bana yle derdi: "Ben senin ilahi annenim. Nur ise senin topraktan annendir." Annem onu ziyarete geldiinde, ona yle derdi: "Ey Nur! Bu benim olumdur. Senin de babandr. Ona iyi davran, sakn serkelik etme." Meclisine katlanlara hitaben unlar sylerdi: "Hepiniz benim yanma varlnzn bir ksmyla gelirsiniz, bir ksmn ise evinizde, ailenizde, baka gayeleriniz iin brakrsnz. Ama olum, gzmn aydnl Muhammed b. Arabi hari. O, benim yanma gelince, btn varlyla gelir, kalknca btn varlyla kalkar, oturunca btn varlyla oturur. Arkasnda nefsi namna bir ey brakmaz. Tarikte byle olmak gerekir." (DR:126, II:135,347,621,III:523) eyhin annesine hitaben syledii "O, senin babandr" sz, eyhin annesini manevi olarak eitmesine ynelik bir iarettir. eyhin yirmili yalarda iken tant arif kadnlardan biri de Yasmine ems mml fukara'dr. eyh onun hakknda zetle unlar sylyor (DR:126, III:35): -"Onu tandmda 80 yandayd. Meranetu'z Zeytun'da defalarca yanna gittim. Buras biliye'ye uzak olmayan bir yerdi. Abdullah el-Mururi ile birlikte onu ziyarete giderdik. Salih bir kadnd. ok ili ve yufka yrekliydi. Arlk hali rza ile kark korkuydu. Nefsine yklenmek hususunda sergiledii kararll erkeklerde bile grmedim. Muamele ve keiflerde byk zellikler sergilerdi. Defalarca onu keif hususunda denedim, sonunda onun bu makamda
23

temkin dzeyinde olduunu grdm. Hallerini zenle gizlerdi. Onun bir ok bereketini grdm." eyhin tant salih kadnlardan biri de, nce biliye'de sonra Mekke'de karlat ve Mekke'den birlikte Kuds'e yolculuk ettii Zeynep el-Kaleiye'dir. eyh, onun hakknda zetle unlar sylyor (S:174): - "Aslen Benu Hammad Kalesindendir. Kur'an ehliydi. Zamannn en zahidiydi. Gz kamatrc gzelliine ve byk servetine ramen dnyadan el etek ekerek Mekke'ye yerleti. Byk eyhlerin sohbetinde bulundu. Bunlar arasnda, bni Kasum, e-eberbuli, Meymun elKrmz, luhaddis, zahid Ebu'l Hseyin es-Sai, Ebu's Sabr Eyyub el-Fihri gibi isimler yer alr. Namaz vakitlerine onun kadar zen gsteren birini grmedim. nsanlarn en zekilerindendi. Allah' zikrettii zaman, yerinden yukar ykselirdi ve zikir sona ermeden yere inmezdi." Mekke'de yayan ve eyhin karlat salih kadnlardan biri de Emetu Emirlmminin'dir. eyh onu zetle yle vasfeder (S:174): -"Ahlak, erdem, yoksullara hizmet ve tarikatta doruluk bakmnda zamannn biricik kadnyd. Nefsine kar amansz bir cihad verir, rabbini oka tazim ederdi. Kesintisiz oru tutard. Halleri ok glyd. Tayy-i mekan makamna nail olmutu. Uzak mesafeleri en ksa zamanda kat edebiliyordu." Bunlardan biri de eyhin, hakknda u deerlendirmeyi yapt kadndr (II:524): - "Mekke'de salih bir kadn grdm. Fatma bint et-Tac. Hibir kabahati olmad halde, babas onu incitici ekilde dvmt. Ama o hibir ey hissetmemiti. Srt ile kam izleri arasnda giren eyleri ise hissederdi. () Balangta bizim de bamzda byle eyler geti ve bu uzun bir hikayedir."
24

eyhin annesi Nur vefat ettiinde, ana oul birbirleri iin gz aydnl mesabesindeydi. Annesi, eyhin babasndan, yani einden birka ay sonra vefat etti. Vefat ettiinde eyh 30 yandayd. eyh, anne ve babasna ynelik iyi tutumunu onlarn lmnden sonra da srdrd. Baz ibadetlerinin sevabn onlara ve atalarna ithaf ederdi. Bylece bir ok insann kulak ard ettii sla- rahmi unutmazd. Nitekim Futuhat'n 454. babnda unlar sylemitir: - "Nesebin ispat iin iki yol vardr: En ycesi nisbi olandr. Yani, Allah nesebi olan takvadr. Biri de rahim yoludur. Rahim ise, Rahman'dan bir daldr. "ocuk babasnn srrdr." sznn anlam budur. Kyamet gn nesebini bilerek, akrabalarn gstererek, rahmi araclyla Rahman'a ulam olarak gelen bir adamla, btn bunlar bilmeden, yabancla ve mnasebetlerin uzaklna inanarak gelen bir adam arasnda ne byk bir fark vardr. Eer bu kimse, hayr bilseydi, babas onun yannda Adem menzilinde, kendisi de Adem'in olu konumunda olurdu. Yani babasn Adem gibi grrd. Ama byle kimselere bu akrabalk mutluluk vermez. Ama yanl bir tutumdur bu. Bana gre bu, bir zevktir ve ben bunu Mekke'de babamz Adem adna yaptm bir Umrede tattm. Bu husus bana bir mjde olarak zahir oldu ki, baz insanlar da hem bizim hem de o gece benimle beraber Adem adna Umre etmelerini emrettiim cemaat ile ilgili olarak mahede ettiler. Burada ilahi yaknlk, gklerin kaplarnn almas, bu cemaatin ykselii, mele-i a'lada arlanp konuk edilmeleri gibi haller yaand. Ki grdkleri karsnda dilleri tutuldu, akllar balarndan gitti. nk Adem ile aramzdaki akrabalk, ehlullah olan bir ok insan tarafndan unutulmutur. Sradan insanlar da hayda hayda unutmulardr. Allah'a hamdolsun, Adem'e kar akrabalk grevimi yerine getirdim. Sebebimle bam kurdum ve bu gelenei ben balattm. Kukusuz bu,
25

ilahi bir tevfiktir. Daha nce kimsenin byle bir yol izlediini grmemitim ki onun yolunu izleyeyim. Nimetlerinden dolay hamdettim. Ancak ilahi neseb sayesinde bu gerei kefedebildim Bir ok insan, bu amelde eyhi izlemitir. Fakih, muhaddis, edip sufi Ebu Sali Abdullah b. Muhammed b. Ebubekir el-Ayyai el-Maribi (.1090)seyahatnamesinde (mau'l mevaid), eyh-i ekberin halifesi Molla brahim b. Hasan Gorani'nin (kendisinin eyhi), Safiyuddin Ahmed b. Muhammed el-Kaai'nin (.1071) Mekke ve Medine'de yaptklar bir sohbette kendisine Adem adna umre yapmay emrettiini ve yle dediini anlatr: - eyh Muhyiddin ashabna bunu tavsiye etmitir. nk aralarnda yce Allah'n Adem'e "Atee gidecek olanlar ayr" eklinde syleyecei sz konuurlarken aklna bu fikir gelmi ve sohbetinde bulunanlara yle demitir: - Gelin, babamza bir hediye gnderelim. Belki bu sayede onun yannda bir tutanamz olur. Ki bizi atee girecekler arasnda karmasn Bylece hepsi Adem adna Umre yapt. eyh Ebu Abdullah el-Konsusi el-Maribi'nin (.1294) de ayn yolu izlediini gryoruz. eyh Ahmed et-Tecani'nin (.1230) halifesi olan ad geen eyh, baz izleyicilerine gnderdii bir mektupta eyh Muhyiddin'in yukardaki szn hatrlatm ve baz ibadetlerinin sevabn ebeveynlerimiz Adem ve Havva'ye ithaf etmelerini tavsiye etmitir. eyhin Amcas ve Daylar: Allah, Tay ve Hulan'dan ina etti bedenimi. Yaratlta beni dzgn yapt
26

Kusursuz bir ekil verdi. (III:456) Daylarmz, Hulan.. Amcalar, Tay.. Ycedirler, yksekler arasnda da Alaklar arasnda da (D:252) Hulan, kk Himyerlilere dayanan bir Arap kabilesidir. Yemen'de San'a ile Me'rib arasnda iskan ederlerdi. eyhin Amcalar: eyh, amcas hakknda zetle unlar sylyor (D-R:9698, I:85): - "Babamn z kardeidir. Ad Ebu Muhammed Abdullah'tr. Allah ehli ve has velilerindendi. lmnden sene nce seksen yanda iken Allah ehli bir ocuk araclyla tarikata girdi. ocuk ona t verdi. o da gafletten uyanp Allah'a yneldi. Bu hal onda devamllk gsterdi. Srekli cehd, halet ve sahillerde dolama halindeydi. Her gn Kur'an' hatmederdi. Sevabnn yarsn bu ocua ithaf ederdi. Velayette yksek bir makama ykseldi. Rahman'n nefeslerine ak kalplere sahip kimselerdendi. Evinde otururken kokusunu alarak fecrin doduunu bilirdi. Bize acaip eyler haber verirdi. Bunlardan biri de olunun lmnden sonra, krk drt gn nceden kendisinin lecei gn bildirdi. Syledii gibi o gn ld. O srada yats namazndan sonra kbleye dnm, Allah' zikrediyordu. Biz, tarikata dnmeden nce bu hali onda mahede ettik." Yani, eyh o srada henz ocuktu. eyhin Daylar: eyh byk days hakknda zetle unlar sylyor
27

(II:17-18): - Daymz Ebu Mslim el-Hulani byk abidlerden biriydi. Gecelerini namazla geirirdi. Yorulduu zaman yannda bulunan aa dallaryla ayaklarna vurur ve yle derdi: Siz, bineimden daha ok bunu hak ediyorsunuz. Yoksa Hz. Muhammed'in (s.a.v) ashab, bu baarda bizi geride brakp yalnz kalacaklarn m sanyorlar? Allah'a yemin ederim ki, bu hususta onlarla yaracam, bylece kendilerinden sonra da adamlarn geldiini bilsinler. Abid diye, zahiri ve batn itibariyle salih olan kimselere denir. Bunlar, farzlar eda ederler. Hainlikten, kskanlktan ve yerilmi hrstan korunmulardr. Korkuyla ve umutla rablerine yalvarmak zere, vcutlar yataklardan uzak kalr." (Secde, 16) Hakka kar ululayc bir tavr iinde olurlar ve Rahman'n sfatlaryla ahlaklanrlar. "Kendini bilmez kimseler onlara laf attnda "selam" derler." (Furkan, 63) onlardan ok sayda kiiyle karlatk, bunlar da kitaplarmzda anlattk. Onlarda yle haller grdk ki anlatmaya kalksak kitaplara smazlar." eyh, dier days hakknda da zetle unlar sylyor (II:18): "Velilerden bazs da, hakk, halka ve kendi nefislerine tercih eden, Allah'n rzasnn bulunduu her eyi yapan, dnyay da imkanlar olduu halde terk eden zahitlerdir. Onlardan biri de daym Yahya b. Yean'd. Telmesan ehrinin hkmdaryd. Onun zamannda dnyadan el etek ekmi, abid ve fakih biri vard. Ebu Abdullah et-Tunusi. Bu zat Telmesan'da yrken, grkemi, hameti, gz alc giysileriyle daymzla karlar. Selam verir ve sorar: "u giydiim elbiselerle namaz klmak caiz midir?" eyh gler. Daymz: Niin glyorsun? Diye sorar. eyh u karl verir: Aklnn gevekliine, kendini ve halini bilmezliine glyorum. Seni ancak kpee benzetebilirim. Kpek de aznn her tarafndan az nce yedii lein kan ve pislii
28

damlarken, bevl ettii srada sidik zerine sramasn diye ayan kaldrr! Sen, ii haram dolu bir kapsn. Boynunda zulmettiin kullarn vebali dururken zerine giydiin elbiseyi soruyorsun!" Hkmdar, alamaya balar. Atndan iner, derhal saltanatndan feragat eder ve eyhin hizmetine girer. eyh, gn yannda tutar, sonra bir ip getirir ve yle der: Ey sultan! Misafirlik gnlerini tamamladn. imdi kalk ve odun getir." Daym, odunlar bann stnde tayarak pazara girerdi. nsanlar ona bakarak alard. O da odunlar satar, yiyeceini satn aldktan sonra gerisini sadaka olarak datrd. nsanlar eyhe gelip kendilerine dua etmesini istedikleri zaman, onlara yle derdi: Sizin iin dua etmesini Yahya b. Yean'dan isteyin. nk o sultan iken zhd tercih etti. Eer ben onunki gibi bir mlk ile imtihan edilseydim, belki de zhd tercih edemezdim. Vefat edip eyhin trbesinin dna defnedilinceye kadar bu ehirden hi ayrlmad. kisinin kabri ziyaretghtr." Et-Tadili (:617), "Et-Teevvuf la Ricali't Tasavvuf" adl kitabnda, eyhin ad geen daysndan bahseder ve adnn Ebu Zekeriyya b. Yoan olduunu syler. Devamla yle der: -Sanhace emirlerindendi. eyhi, Ebu Muhammed Abdusselam et-Tunusi'dir. (Onun hakknda u bilgiyi aktarr): eyhi ldnde, yannda iki deve olduu halde le tand. Bir sre sonra geri geldi ve yle dedi: "eyhimi ryamda grdm. Bana yle diyordu: La ilahe illallah. Ey Yahya! Bizi terk mi ettin? Niin ziyaretimize gelmiyorsun?" Anladm ki yce Allah, ruhumu burada kabzetmek istiyor." ki ay kald, 537 senesinde vefat etti. eyhinin Telmesan'n kenar semti el-Ubbad'da bulunan ravzasna defnedildi. Daha sonra Ebu Medyen (:589) de onlarn yanna defnedildi. Anlatldna gre, Telmesan'da kuraklk ba gsterir. Yamur duasnda ona tevessl ederler
29

ve yamur yamaya balar. eyhin iki kz kardei : Haberiniz olsun! Kabirler semti ve sakinleri. Bir semt ki gnei mm'l ala'dr. Aladm, nasl alamaym ki ona O Neberin en hayrlsnn kznn adadr. Bu, eyhin, kz kardei Fatma mm'l Ala'ya at olarak yazd kasidenin giriidir. (Kitabu'l kutub,s. 35 mecmu'ur resail'den) Kaynaklarda, eyhin iki kz kardeinden baka kardeinin olduundan bahsedilmiyor. By mm's Sa'd, k ise mm'l Ala'dr. Babalar ldnde henz evlenmemilerdi. eyh "ed-Durretu'l fahira" adl eserinde, tarikata giriinin balarnda sohbetinde bulunduu eyhlerden bahsederken iki kz kardeinden de sz eder. Orada eyhinden zetle yle sz etmektedir (I:206, II:15, III:488, DR:82-83): - "O, Salih el-Adevi el-Berberi'dir. Arif billh't. Btn vakitlerinde Kur'an okurdu. Nadiren konuurdu. Yarn iin hibir ey saklamazd. Cennete sorgusuz sualsiz girecek olan yetmi bin kiinin makamnda amel ederdi. Hali, veys el-Karani'nin haline benzerdi. Krk yl seyahat ederek ibadet etti. Krk yl boyunca biliye'deki er-Ratand mescidinden ayrlmad ve kendini tamamen dnyadan soyutlad. Kendini her eyden koparp Allah'a ynelen zatlarn en byklerindendi. Onun gibisini grmedim. Her zamanda be kii olarak mevcut olan zatlardand. Bunlar ise itiyak ehlidirler. Mahede aynnda itiyaklar onlar huzursuz eder. Allah tarikinin meliklerindendirler. Onlardan her biri farz namazlardan birinin hakikatine has klnmtr. Allah, lemin varln onlarla muhafaza eder. Onlara iaret eden ayet udur: "Namazlara ve orta namaza devam edin." (Bakara, 238)
30

Gece gndz durmadan namaz klard. Tedbir ve tafsil ilmi ellerinde bulunan mdebbir kutuplar olarak isimlendirilen Melamilerin byklerindendi. Bunlara iaret eden ayet de udur: "Her ii dzenleyip ayetleri aklamaktadr." (Ra'd, 2) Her eyde onlara ynelik bir ayet vardr. Kadir gecesi hakikati, kefi, srr ve anlam onlarndr. Zamandan onlarn payna den, bu gecedir. Nasl bir erefe nail olduklarna bak!? Salih, haccn zamann sorup dururdu. Mekke'de haclar arasnda grlrd. Tayy- mekn ederdi. 13 sene boyunca bizimle ilikisi ve beraberlii oldu. Ondan ok yararlandm. Gelecekte meydana gelecek baz eyleri bana anlatt. Anlattklarnn hepsini de grdm. Bir gn kz kardeimi bana sordu. Bynn Emir Ebu'l Ala b. azun'la nianl olduunu syledim. Bana dedi ki: "Bu evlilik gereklemeyecek. nk bu emir ve senin baban lecekler. Kz kardelerinin ve annenin velayeti sana geecek. O srada akrabalarn senin tarikat iin dnyadan uzaklama amelini terk etmeni isteyecekler. Sakn baldan sonra sirke yemeye kalkma." Dediklerinin tm gerekleti. Emir, sene tamamlanmadan ve kz kardeimle evlenmeden ld. Annem de bundan alt sene sonra-babamn lmnn ardndan-vefat etti. Emirlmminin divanna girmemi nerdi ve kz kardeimle evlenmek istediini syledi. Ben bu istei reddedip kz kardelerim, ailem ve amcamn olu ile birlikte Fas'a yolculuk ettim. Kz kardeimle amcamn olunu orada evlendirdim." Btn bunlar 593 ylnn balarnda meydana geldi. eyh o srada 33 yandayd. Ad geen emirlmminin ise mehur muvahhit halifesi Ebu Yusuf Yakub el-Mansur'dur (:594). Bylece eyh, kz kardelerini saltanat ortamndan karp Fas'ta Salihler ortamna tad. Kzkardelerin ikisi de takva, ilim ve edep olarak yksek bir dzeydeydiler.
31

Onlarla kardeleri Muhyiddin arasnda byk bir sevgi ve efkat vard. Bunu, mm'l Ala'nn vefat zerine eyhin mm Sa'd'a gnderdii uzun ve etkili taziye mektubundan anlyoruz. eyh mektubunda yle diyor: - "Valide makamndaki saygdeer kz karde mm's Sa'd'a Allah, onu isminin makamna ulatrsn. Sabrn glendirsin, kalbini salamlatrsn, ecrini bytsn ve ona dua etsin. Kanlmaz olan ve hibir mahlkun kurtulamayaca hadise ona da ulat. ehit kz, tertemiz, mutlu, beyaz inci, Fatimetu'z Zehra'nn ada kz karde vefat etti. Onun iin keramet ve Rdvan yurdunda balanma, ruh ve reyhan umulur" Bir ok salih insann yapt gibi, eyh de, vefat edenin zerine, cehennemden azat edilmesi niyetiyle yetmi bin kere "La ilahe illallah" okumay adet edinmiti. rnein Futuhat'n son vasiyetler babnda (IV:474) u d veriyor: - "Sana yapacam tavsiye, boynunu cehennemden kurtarmak suretiyle kendini Allah'tan satn almandr. Bunun iin yetmi bin kere "La ilhe illallah" demen gerekir. Bunu yaparsan, Allah, seni veya zerine okuduun insan cehennemden azat eder. Bu hususta nebevi hadis vardr." Ebu'l Abbas Ahmed b. Ali b. Meymun b. Ab et-Tevzeri (Msr'da el-Kastelani olarak tannr) bana anlatt ki: - eyh Ebu'r Rebi el-Kefif el-Malaki yemek sofrasna oturmutu. Bu zikirden ve bunun birine bahedilmesinden sz etti. Sofrada onlarla birlikte ya kk bir gen de oturuyordu. Bu gen, keif ehlinden salih biriydi. Elini yemee uzatnca birden alamaya balad. Orada bulunanlar: Ne oldu sana? Niin alyorsun? Dediler. Dedi ki: Cehennemi gryorum ve annem de orada Yemekten uzaklat ve alamaya devam etti. eyh Ebu'r Rebi dedi ki: Kendi kendime yle dedi: Allah'm! Biliyorsun ki yetmi bin kere
32

Lailahe illallah zikrini tekrar ettim. Bu zikrin sevabn u ocuun annesinin ateten azat edilmesinin karl olarak balyorum Btn bunlar kendi kendime sylyordum." Birden ocuk yle dedi: Allah'a hamdolsun. Annemin cehennemden ktn gryorum. Ama knn sebebinin ne olduunu bilmiyorum." ocuk sevinmeye balad ve toplulukla birlikte yemek yedi. Ebu' Rebi dedi ki: Bu ocuun kefi sayesinde, bu nebevi haberin sahih olduunu ve ocuun verdii haberin de doru olduunu anladm. Bu hadise gre amel ettim ve vefat eden eimle ilgili bereketini grdm." eyh Abdulgaffar el-Kavsi (:708) "El-vahid fi suluki ehli't tevhid" adl eserinde yle diyor: - eyh, bu zikri, kendisine saldran ve eziyet eden kimseler iin bile gerekletirir, bu zikrin Allah katnda onlar iin efaati olmasn, cehennem ateinden azat edilmelerine vesile olmasn temenni ederdi. Bazen de bu yetmi bin "La ilahe illallah" zikrini arkadalar arasnda paylatrrd. Talebelerinden Sadreddin el-Konevi (A:318-319) eyhin bu geleneini srdrd. Bu gelenek tasavvuf ehlinin byk ekserisi tarafndan gnmze kadar srdrlmtr.

eyhin Kadnlar Hakkndaki Grleri eyhin Eleri ve ocuklar Kadnlar, erkeklerin z kardeleridir
33

Hem ruhlar leminde, hem bedende (III:87) Bir srrmz var ki, "kun=ol" onun iin Mahlkatn srekli varl demektir (nikh srrn kast ediyor) Eer sonucu olmasayd, olamazd Srrn insanlkta bir anlam (III:114) eyh, bir ok yerde kadnn ve evliliin varlk iindeki yerini ve roln ayrntl olarak aklamtr. Bu meseleyi ylesine belirgin bir keyfiyetle ele alr ki, baka bir yazarda buna benzer bir yaklam bulmak mmkn deildir. (bkz. I:bab,22 s,180 II: bab,78, bab, 108, bab,178, bab,198 fasl,35, bab,270 III: bab,324-7, bab,356, s,526-bab,382bab,398/IV:84-445) (Fusus, bab, 1/ bab,72) eyhin yannda kadnn yeri, hakikatler hakikatine veya varln anahtar olan "mm'l Kitab"a denktir. nk kadnn rahmi, suretlerin en mkemmeli ve en kapsamls olan insan suretini barndrr. Kadn, klli nefse veya en yce kalemden etkilenen Levh-i mahfuza denktir. Havva'nn dem'den (a.s) etkilenmesi, fkran mrekkep suyunu mm'l Kitabn kabul etmesine benzer. Kadn, varlk suretlerini izhar etmek iin ilahi emirden etkilenen klli tabiata denktir. Bu yzden Hakk, kadnda mahede etmek, mahedelerin en mkemmelidir. Asl olmalar itibariyle erkeklerin kadnlarn stnde bir dereceleri olmakla beraber, kadnn gc daha byktr. eyh zetle unlar sylyor: - "Kulun, kadn sevgisiyle Hakka dnmesi hadisesinin suretinin izah, kulun u gerei grmesidir: Her btn varlkta bazlar bazlarn sever, ona zlem duyar. Ama aslnda kendisinden bakasn sevmez. nk kadn, asl itibariyle erkein ksa kaburga kemiinden yaratlmtr. Bylece onu kendisinden, Allah'n nsan- kmili yaratt suret olan
34

Hakkn sureti menziline indirir ve onu Hakkn tecelligah haline getirir. Bir ey, bakana tecelli ettii zaman, bakan kimse, bu surette kendisinden baka bir ey grmez. Ayn ekilde kii, kadnda kendisini grnce, ona ynelik sevgisi gittike artar. nk kadn, Hakkn sureti olan kendi suretinden ibarettir. O haktan baka bir grmemitir. Ancak sevginin ehveti ve vuslatn lezzetiyle onda fena bulur, hakkn doruluk sevgisiyle fena bulmas gibi. Kadn, zati ile karlar, benzerlerin karlamas olarak. Bu yzden btn olarak kadnda fena bulur. Nitekim kadnla cinsel ilikiye girdikten sonra gusletmesi emredilmitir. Bunun nedeni de, ona yeniden nazar ederek kimde fena bulduunu gzlemlemesi iindir. Erkek, kadnda Hakk mahede ederse, bu, edilgende (mnfail) gerekleen mahededir. Ama Hakk kendi nefsinde mahede ederse, bu da, etkende (fail) gerekleen mahededir. Eer, kaynakland sureti (yani kadn) dnmeksizin hakk kendi nefsinde mahede ederse, bu sefer mahedesi, vastasz olarak haktan etkilenende gerekleir. Bu yzden erkein hakk kadnda mahede etmesi daha tamam ve daha mkemmeldir. nk hakk, fail-mnfail (edilgen etken) olduu yerde mahede etmi olur. Bu yzden Resulullah (s.a.v) kadnlar severdi. nk hakk kadnlarda mahede etmek kmil bir mahededir. te yandan hakkn maddelerden soyutlanm olarak mahede edilmesi ebediyen mmkn deildir. Hak alemlerden mstanidir. Durum bu mstanilik asndan mmkn olmadna gre, hakkn kadnlarda mahede edilmesi, mahedelerin en by ve en mkemmelidir. Vuslatlarn en by de cinsel ilikidir. Cinsel iliki, ilahi tevecchn, yaratp kendini onda grmek zere kendi suretinde yaratt kimselere ynelmesine benzer. Kadnlarn sevilmesine ilikin bir dier yol da udur: - Kadnlar, etkilenme ve tekvin mahalleridir. Her varlk
35

trnden misallerin aynlar onlarda zuhur eder. Hi phesiz Allah, alemin aynlarn, alemin yokluu halinde sevemezdi, ancak bu aynlarn etkilenme mahalli olmalar baka. Allah, irade eden olarak onlara ynelince, onlara " Kn / Ol " dedi, onlar da oluverdiler. Bylece onlar araclyla O'nun mlk varlkta zuhur etti. Bu aynlar, Allah'n uluhiyet hakkn eda ettiler ve O, ilah oldu. Bu yzden Allah'a kulluk btn isimler araclyla olur. Hz. Resulullah'a (s.a.v) kadnlarn sevdirilmesi ancak mertebe ile ve onlarn etkilenme mahalli olmalar ile irtibatldr. Dolaysyla Hz. Resulullah (s.a.v) iin kadnlar, hakkn tabiat konumundadrlar. lemin suretleri, iradi yneli ve ilahi emir araclyla onlarda alr. Buraya kadar anlattklarmzdan dolay, Resulullah (s.a.v) kadn sevince, sevgisini Allah'a yneltmi oluyordu ve Allah da onlara dnmesi nedeniyle onu sevdi Bu yzden cinsel iliki, nafile hayrlarn en faziletlisidir. Kutup, cinsel iliki tecellisi araclyla onu talep etmeyi tevik eden eyi bilir. nk ne onun ne de baka ariflerin cinsel ilikiden daha fazla kulluu tahakkuk ettirmeleri mmkn olmaz. nk cinsel iliki, her iki topluluktan (insanlar ve cinler) da gizlenen en byk tecellidir ve ancak Allah'n bu ie has kld kimseler bu tecelliyi bilirler. Kadnlar ve erkekler kutupluk mertebesi de dhil olmak zere btn mertebelerde ortaktrlar. Resulullah'n (s.a.v) "Ynetici olarak balarna kadn geiren bir kavim iflah olmaz" hadisi seni perdelemesin. nk biz, burada Allah'n tevliye etmesinden (yetkilendirmesinden) sz ediyoruz, insanlarn tevliye etmesinden deil. Hadis, insanlarn birini balarna geirmeleri (tevliye ettirmeleri) ile ilgilidir. Eer "Kadnlar, erkeklerin z kardeleridir." hadisinden baka bir ey sylenmemi olsayd, bu bile yeterdi. Yani erkeklerin ulaabilecekleri btn makamlar, mertebeler ve sfatlar, Allah'n diledii kadnlar iin de gerekleebilir."
36

eyhin, kadnn Kutupluk makamna (bununla czi kutupluu kast ediyor) eriebileceine ilikin szleri, velayet dairelerinden veya makamlarndan birine yneliktir. Bununla en byk hilafet kutupluunu kast etmiyor. nk bu makamda her zamanda sadece Gavs ad verilen bir tek kii bulunabilir. Btn Hak ehlince sabit ve zerinde ittifak edilen husus udur: Nebi, Resul veya zamannn btn ehline ynelik en byk Kutup olan bir tek kadn yoktur. Bazlar Fatimetu'z Zehra'y (r.a) bundan istisna etmiler ve onun kutupluu babasndan miras aldn, babasndan sonra yaad birka ay boyunca bu makamda kaldn sylemilerdir. Ancak Fatimetu'z Zehra'nn makam hakikatte kutupluktan daha ulu, daha geni ve daha ereflidir. Onun suresi ise, btn Resuller iinde sadece babasna has klnan suredir, yani mm'l Kitaptr. mamlardan birinden yle rivayet edilmitir: Dnyada hi kimse Resuln yakn olan ehlibeytiyle mukayese edilemez. Hak ehli ittifak etmilerdir ki, Sahabe, zamannn en stn olan Kutuptan daha stndr. Sahabe Kutuptan daha stn olduuna gre, Resulullah'n (s.a.v) bir paras ve yine Resulullah (s.a.v) tarafndan lemin kadnlarnn efendisi olarak vasfedilen Fatimetu'z Zehra, Kutuptan elbette daha stndr. eyhin kadnlarla kiisel ilikisine gelince, onu da eyhin kendisinden dinleyelim (IV:84-85): - "Bu tarikata girdiim ilk dnemlerde, kadnlardan ve cinsel ilikiden en ok ikrah eden biriydim. Yaklak on sekiz sene bu anlaym srdrdm. Ta ki bu makam mahede edinceye kadar-eyh, Muhammedi nikh srrn kast ediyor. O zaman, gazaba urama korkusu bende ileri dzeye ulat. Allah'n kadnlar Nebisine (s.a.v) sevdirdiine, onun da Allah'n sevdirmesiyle kadnlar sevdiine ilikin rivayete vakf oldum. Bu hususta Allah'a sadk bir tevecchle yneldim ve Allah'n Nebisine (s.a.v) sevdirdii bir eyden
37

tiksinmemden dolay iimde bir korku uyand. Bylece bu tiksinme, Allah'a hamdolsun ki zail oldu ve Allah kadnlar bana sevdirdi. Bu yzden ben, insanlar iinde kadnlara en fazla efkat duyan, onlarn haklarn en fazla gzeten biriyim. nk ben, bu hususta apak bir basiret zereyim. Bu basiret ise, kadnlarn bana sevdirilmelerinden ileri geliyor, onlara ynelik herkeste bulunan tabii sevgiden deil. Allah'n, Resulullah'n (s.a.v) iki hanm ile ilgili olarak sylediklerini bilmeyen, anlamayan biri, kadnlarn deerini bilemez. Tahrim suresinde zikredildii gibi Resulullah'n (s.a.v) iki hanm ona kar yardmlam ve ona ba kaldrmlard. Bu surede, Resulullah'a (s.a.v) kar yardmlaan, ona ba kaldran iki eine mukabil olarak, ona yardm ve desteki olanlarn da Allah, Cebrail, salih mminler ve sonra melekler zikrediliyor" Fakat acaba eyh, ne zaman ve nerede evlendi? lk evliliinin biliye'de gereklemi olmas muhtemeldir. Ama einin 598 ylnda onunla birlikte douya seyahat etmi olmas mmkn deildir. Kesin olan udur: eyh, mrnn deiik dnemlerinde birka kadnla evlenmitir. Bunlardan biri hakknda unlar sylyor (I:278/III:235): - "Salih kadn Meryem bint Muhammed b. Abdurrahman el-Bacai anlatt: Ryamda bir ahs grdm, yaadklarmda hep benimle olurdu. Ama onu uyankken hi grmemitim. Bu adam ryada bana: Tarikata girmeyi istiyor musun? dedi. Ben de: Evet, vallahi, istiyorum, ama ne ile gireceimi bilmiyorum, karln verdim. Bunun zerine dedi ki: Be eyle: Tevekkl, yakin, sabr, azimet ve doruluk Bu ryasn gelip bana anlatt. Ona dedim ki: Tasavvuf ehlinin yolu budur Yine eyh onunla ilgili olarak yle der: - Tevhitle tahakkuk etme hususunda geni bir pay ve
38

byk bir nasibi vard.(II:417) eyh, Salihlerden olan bu kadnla evlendi. Onu, velayet ve marifet derecelerinde ykseltti. mrnn byk bir ksmnda, bir ok yolculuunda eyhin yanndayd. Onun yalnzln paylayor ve hizmet ediyordu. Muhtemelen eyhin vefatnda sonra da yaad. nk "Nazmu'l ,Futuhu'l Mekki" adl kitabn sonunda Halep'te 630 tarihinde nshay dinleyenler arasnda onun ad da geer (A:112). Futuhat'ta iki kere ondan sz edilir, ama eyhin deti olduu zere lm kimselerden sz ederken rahmet dilemesi, buralarda tekrarlanmaz. Bu da, Futuhat kitabnn son kez yazld srada onun yaadnn delilidir. Ki eyh, bu eseri, vefatndan yaklak iki sene nce tamamlamtr. eyh, eini nitelendirdii Salihliin artlarn yle aklar (IV:123): - Salihliin artlarndan biri, hal, sz ve amelde masumiyetle beraber olmasdr. Bu da daima mahede halinde olanlarda, mevkileri, makamlar ve adab bilen ariflerde olur. Bunlar nefislerine hkmederler. Nefislerine kar, dosdoru yol zere olan Rableri gibi davranrlar." eyh, Fatma bint Yunus b. Yusuf (Haremeyn emiri) ile de evlenmitir. Fatma, eyhin maduddin Muhammed elKebir isimli olunun anasdr. eyh, 629 ylnda tamamlad Futuhat- Mekkiye isimli eserinin birinci nshasn bu oluna vakfetmitir. eyh, bu nshann sonunda bu einden de sz etmekle beraber rahmet okumamtr. Bu da mrnn sonuna kadar eyhle beraber yaadn, belki de ondan sonra da bir sre hayatta kaldn gsterir. maduddin 667 ylnda am'da vefat etti ve babasnn yanna defnedildi. "Muhadaratu'l ebrar" adl eserinde yle diyor (II:57-58): - "Bir eim vard, benim iin gz aydnlyd. Zaman ikimizi birbirimizden ayrd. Badat'n Hile semtinde evi bulunan bu eimi hatrladm" eyhin Badatl olan bu ei kimdir? Bu sorunun cevab
39

henz bulunamamtr. Baz kaynaklar (A:269-270) eyhin Anadolu'da Sadreddin Konevi'nin babas ve annesinin ilk ei Mecduddin shak er-Rumi'nin lmnden sonra, annesiyle evlendiini zikrederler. eyh o srada 55 yandayd. Acaba eyhin ryasnda, kyamet gn, gznn grd herkese efaat ettiini grd Hatun mm Cenan mdr (Kitabu'l Mbeerat)? Yoksa Malatya'da 618 ylnda doan ikinci olu Muhammed Sa'du'ddin'in annesi midir? Ya da Malatya'da doan bu ocuun annesi baka biri miydi? Bu olu, arif, salih ve byk bir airdi. Bir divan vard. am'da 656 ylnda vefat etti ve babasnn yanna defnedildi. Bu ryada eyh, mm Abdurrahman adl bir einden bahseder. Bu kadn, Fatma bint Yunus muydu, yoksa Meryem bint Muhammed miydi, ya da bir bakas myd? "Netaicu'l ezkar" adl kitapta eyh, arkadalar arasnda dnr Muhammed b. Sa'du'ddin b. Merdenu b. Kamer edDmaki'den sz eder. Bu adamn eyhin aml eiyle nasl bir akrabal vard? Btn bu sorularn cevab bilinmemektedir. Baka kaynaklarda eyhin, am'da maliki mezhebinin kads Zeynddin Abdusselam ez-Zavavi'nin (:681) kzyla evlendiinden sz edilir. Sz edilen Kad'nn ailesi Becaye'den gelmiti. Ama bu haber kantlanmaktan uzaktr. Muhtemelen eyhin, Bint Zeki'yle evlenmesiyle kartrlmtr. nk daha gvenilir kaynaklarda eyh'in am'da ehrin Kadi'l kuddat' Zekiyuddin Tahir b. Zeki'nin (:617) kzyla evlendii anlatlr (A:301). eyh'in Divannda yer alan baz beyitlerde, Bint Zeki'yi tarikatla dllendirdiinden ve sufilik hrkasn hak edene giydirme yetkisini verdiinden sz edilir:
40

Bintu Zekiyyuddin'e hrkasn giydirdim Benimle edep iinde sohbet etmesinden sonra Ahlakland, varidatlar arnd Zat en byk phelerden temizlendi nk bi ok ilme sahiptir ve bunlar renmitir Almtr, sadk bir mrebbi olan babasndan. O halde bu kz, istediine harkay giydirsin simlerle ve neseplerle tahakkuk ettikten sonra Btn insanlardan ve cinlerden, sohbetlerinden sonra Kitaplarmda yazdm artlara gre Divann ak iinde yer alan baka beyitlerde eyh, ruhi terbiyenin bir sembol olarak hrka giydirdii baka kadnlardan da sz eder ve isimlerini, Fatma, Safiye, Bedr, Sitt'l y ve dnya, eref, Sitt'l abidin, mm Muhammed, Zmrrd, Zeyneb, Cemile, Uleye, Hind ve meyme eklinde zikreder. eyh, meyme'ye tarikat hrkasn giydirirken ona yle hitap eder: Bu hrka iinde bir mddet Allah'a ibadet ettim inde lah'a secdeler sundum inde ilimlerin kvlcmlarn satm Onun iinde feraitler ve akitler namzettim Bunu giy, bizim mesleimiz gereidir Onun iinde Allah'n ahitlerine bal kal Onunla zamann yzne vur, nk o Bilirsen eer, bakalar tarafndan kskanlr Onunla ilaha yaklamay kast et, nk Bylesinin her zaman maksudu olur meyme'nin layk olduunu grnce Ona ncelik verdim ve bir ululama iareti olarak hrkay ona giydirdim.
41

eyh'ten hrka alanlar arasnda Ahmed b. Mesud elMukri el-Mavsili'nin kzlar mm Delal ve mm Reslan da vardr. Bu ikisinin ad, am'da 636 ve 637 tarihlerinde eyh'e okunan Futuhat bablarn dinleyenler arasnda geiyor. Babalar, Musul'da 601 tarihinde "Ruhu'l Kuds" adl kitab dinlemitir. eyh de ondan hadisler ve haberler renmitir ki, bunlar "Muhadaratu'l ebrar"da zikreder (A:266) Son olarak eyh, kk yata len Zeyneb isimli bir kznn olduundan sz eder. eyh, Yahya ve sa (a.s) gibi henz ocuk iken kendilerine hikmet verilenlerden bahsederken bu kz hakknda unlar syler (IV:117/III:17): - "Beikte, henz st emiyorken konuuyordu. Biz, bundan daha acayibini de grdk. Anasnn karnnda konuup bir vacibi eda edene rastladk. yle ki: annesi hamile iken haprr ve "Elhamdulillah" der. O da annesinin karnndan, orada bulunanlarn duyacaklar ekilde "Yerhamukellah" diye karlk verir. Ama burada sylenecek sz udur: Henz bir yanda veya bir yana yakn olan bu kzmla oynamak iin, annesinin ve ninesinin de hazr bulunduu bir srada sordum: Yavrucuum! Karsyla cinsel ilikiye giren ama boalmayan adama ne lazm gelir? Dedi ki: Gusl almas gerekir Orada bulunanlar bu cevap karsnda hayret ettiler. O sene bu kzdan ayrldm, onu annesinin yannda braktm, onlardan uzaklatm. Annesine, o sene hacca gitmesine izin verdim. Ben de Irak'tan Mekke'ye doru yola ktm. Ma'rif denilen yere geldiimizde, bir grupla birlikte am kafilesi arasnda ailemi aramaya ktm. ocuk annesinin stn emerken beni grd ve: Anneciim! te babam geliyor Annesine baktm, uzaktan benim geldiimi grd. ocuk hala: Bu benim babamdr, bu benim babamdr, diyordu. Days beni ard, ben de o tarafa doru yneldim. Beni grnce, gld ve kucama
42

kotu. Bir yandan da Babacm babacam Diyordu. eyhin, divannda (s.241)yer alan bir konu da bu blme uygun dmektedir. Sz konusu yerde iki beyitte, ou insann eleriyle durumunu vasfetmektedir. Bu vasflar ise mizaha yakndrlar. Diyor ki: - Ryada afii fakihlerinden zzddin b. Abdusselam' (:660) grdm. Medreseye benzeyen ykseke bir yerde insanlara mezhebi retiyordu. Yanna oturdum. Yanna gelmekte olan bir insan grdm. Adam ona Allah'n keremiyle ilgili bir soru soruyordu. O da Allah'n kereminin btn insanlar kuattn ifade eden bir iir okuyordu. Ben de ona yle diyordum: Bu konuyla ilgili bir olarak yazdm bir kasidede sylediim beyitler vardr. Ne kadar hatrlamaya altysam da o srada hatrlayamyordum. Bunun zerine ona yle diyordum: Yce Allah o vakitte benim lisanmda o anlam icra ettirdi. Bana glmseyerek, syle dedi. Birden Allah'n izniyle o zamana kadar hi duymadm beyitler dilimden dklmeye balad: Allah kerem sahibidir, Bu yzden nimetinden nasiplendirir taat edenleri ve gnah ileyip isyan eden asileri syan ederse, bununla bir elem isabet eder Mminlere, knden de bynden de Ancak onlar Allah' bilirler ve dayanrlar Ona. flas edenleri de dank olanlar da. O hala tebessm ediyordu. Biz bu halde iken, kad emsddin e-irazi (:636)bize doru geliyordu. (am kadlarndan biri, vaktini ders vermek ve hadis rivayet etmekle geirdi. Allah ondan raz olsun). Beni grnce, katrndan indi, gelip zz b. Abdsselam'n yanna oturdu. Sonra bana dnp yle dedi: Azm pmeni istiyorum. Beni kucaklad ve ben de onun azn ptm. zz b.
43

Abdsselam dedi ki: Bu nedir? Ona dedim ki: Biz ryadayz. Ryada pmek, benden istedii bir eyi kabul etmek anlamna gelir. nk o, benim hakkmda hsn zan besleyen bir adamdr. Umudunun azl, amelinin ktl ve ecelinin yaknl aklna gelmi olmal. Sonra kalktm, ona yardm ettim, katrna binip yoluna devam etti. Sonra zz, aka deil, ama ima yoluyla bana dedi ki: Einle aran nasl? Ben de ona o ana kadar hi duymadm iki beyit okudum. O srada onlar Allah bana syletiyordu: Eim, kesenin dolu olduunu grnce Glmser, bana yaklar, akalar Kesede dirhem olmadn grnce Yzn ekitir, benden uzaklar ve tiksinir yle dedi: Hepimizin elerimizle ilikisi, bu adamn syledii gibiyiz. Allah'a yemin ederim ki doru syledin. Burada sana ynelik bir mjde vardr. Koruyucu olarak Allah yeter Bu rya, eyh ile mam zzddin b. Abdusselam'n(:660) am'da ikamet ettikleri srece aralarnda karlkl bir sevgi ve sayg bann bulunduuna iaret etmektedir. leride ikisinin arasndaki ba yeniden ele alacaz. Hi kukusuz, yzeysel anlayta donup kalan, iin zne sirayet edemeyen kimseler, eyhin sevgiye, kadna ve cinsel birlemenin var olula ilgili merkezi nemine vurgu yapan szlerini anlamamlardr. O kadar ki bazs onu ibahiyecilikle (her trl ilikiyi mubah grmekle) sulamlardr. eyh, "Kitabu'l Ya"da cinsel birlemenin srrn aklarken, kendisine bu tr sulamalar ynelten kimselere cevap vermitir: - "Bu makama yerleip temekkn etmi olanlardan biri
44

efendimiz Hz. Muhammed'dir (s.a.v). Bu tarikatn byk seyyidleri de yle. Tarikat ehlinin ekserisi bu makam grememitir. Bunun bir nefis makam olduunu sanmlardr. Heyhat! Varlk srr bu makamla irtibatldr oysa. Byle iken bu makam varlk srrna perde olabilir mi? Oysa dnenler perdelenir, surette naks olanlara ortak olanlar da. Bu srr ve bu srrn bulunduu makam, ancak ekilde, hayvani ehvet dzeyinde kalp tesine geemeyenler inkr edebilir. Ama varedi hikmetini, bu lezzetin ksa srede zeval bulmas hikmetini kavrasayd, zat ve makamn, buradaki imekleri andran nurlar mahede etseydi, nikhta nemli olann ve bizden istenen srrn ne olduunu kavrard. Suretleri bilen nefsi itibariyle kmildir. lim biri, eyaya amac, varlk geleneinde oturduu, istikrar bulduu yeri itibariyle bakmaz, bunun yannda eyaya, zerinde bulunduklar hakikatler itibariyle bakar. Bu ise son derece stn bir yaklamdr. Eyaya ama ve konum itibariyle bakmay terk eden ve bizim sylediimiz ve bulduumuz ekilde bakmay tercih eden birini bulmay temenni ediyordum. Ben hala varit olan eylerden dolay yorgunum ve bu varidatlar koyacak bir yer bulamadm. Kabuu delip geen bir anlay, kmil bir teslimiyet maalesef yoktur. Bu artk gslerde bekleyen bir nefestir. eyh'te lahi sevgi ve gzellik (cemal) Sevginin deerinin byk olduunu grdmde Benim de lene kadar Onsuz olamayacam anladmda Zamanm sevginin sevgisine ak oldu ve ben demedim Bu kadar yeter bana. Oysa nail olduum bana yetiyordu. Grnd bana mahbub ve onunla buluma gnei le aydnland varlm ve kalbimin ayn
45

Kalbim eridi celalinin korkusuyla Ayn anda eman nasibi de benim iin gerekleti Cemalinin nsiyet bahesinde beni arndrd Ruhtan ve arlktan uzaklap kayboldum Beni huzuruna ald, sr benden yitip gitmiti Beni de gaip kld ki emir de bana yaknd. (II:322) eyh, Futuhat'n 178.babn Sevgi (Muhabbet) makamnn bilinmesine ayrmtr. Bu, Futuhat'n en uzun ve en parlak bablarndan biridir. Bu konuda bunun gibi yksek dzeyli ve derinlikli bir yaz kaleme alan birinin olduunu bilmiyorum. Kendisinin nazmettii 130dan fazla beyte yer verir bu babda. Bab 44 vasl ile tamamlar ki bunlara da ad vermitir: "Sevgiye sevenlerin zelliklerini bahetmek iin hakkn, seven ariflere gerdekte tecelli edileri." Bu babda eyh ilahi sevgi, ruhani sevgi, tabii sevgi ve unsuri sevgiyi birbirinden ayrr. eyhin bu konuyla ilgili on kasidesi vardr. Ancak bu hususta iir ve nesir olarak yazdklarnn tm ilahi Muhammedi eri sevgiyle ilgilidir. Bazen gazel, unsuri sevgi ibarelerini birer sembol ve kutsal ilahi sevgiye kan merdivenler olarak maddi bir surette kullanmtr. Ki bu makam itibariyle efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v); Habibullah olarak adlandrlmtr. Efendimiz (s.a.v) bundan dolay "Sizin dnyanzdan bana kadn ve gzel koku sevdirildi. Namaz ise gzmn aydnldr." buyurmutur. Bylece kadn ve namaz ayn kategoriye alnmtr. Her ikisi de Resulullah (s.a.v) iin gz aydnldr. Hz. Resulullah'n (s.a.v) gzleri ise, ancak Hak tealaya ilikin en mkemmel hud karsnda aydnlanr. nk o imamlarn seyididir ki, yce Allah, onlarn u duasn bize aktarmtr: "Rabbimiz! Bize gzmz aydnlatacak eler ve zrriyetler bala ve bizi takva sahiplerine nder kl." (Furkan, 74) eyh bu konuda unlar sylyor:
46

- "Hissettiin, bulduun sevginin en latifi udur: Ar bir ak, rahat vermeyen bir zlem, bir hasret, gn be gn erime, uykusuz kalma ve yemekten haz almama hissedersin. Kime kar ve kimden dolay olduunu bilemezsin. Sevgilin belli deil te en yksek zevk alabilecein en latif ak budur. Bundan sonra bir keif esnasnda karna bir tecelli kar. inde beslediin bu sevgi ona taalluk eder. Veya bir ahs grrsn, daha nce hissettiin vecdi ona kar da hissedersin. O zaman, farknda olmadn sevgilinin o olduunu anlarsn. Ya da bir yerde bir ahstan sz edilir, o srada daha nce sahip olduun arzuyla ona kar bir meyil duyarsn. Bu ahsn aradn kii olduunu anlarsn. Bu, nefislerin gaip perdelerinin gerisinden eyaya vakf olularnn en gizli halidir (...) Bu makam tattmz zaman yle dedik: Arzuladma yirmi sene balandm Kimi arzu ettiimi bilmeden, sabretmeden Gzm yznn gzelliine bakm deildi Kulam onunla ilgili tek sz iitmi deildi Derken korunan cihetten bir imek akt Bir gn bana nimet verdi, bir asr azap ektirdi. Bu anlamdan da zevk alrz biz. Zira biz, ancak tattmz anlatrz. Bilmediim bir ynden arzu ettiime balandm Bilmiyorum diyenin kim olduunu da bilmiyorum. () am'a ilk defa girdiimiz srada da byle bir zevki tatmtk. (Filistin'e ilk kez gelii 598 tarihinde gereklemitir. O srada hacca gidiyordu. lk kez Suriye'ye girii ise 602 ylndadr. O srada Irak'tan Anadolu'ya gidiyordu) Bedensel surette uzun bir hayali ilahi hikye suretinde epey bir zaman mehul bir meyil hissettim. Hal ve dille ona yle hitap ettik: Diyorum ben, yanmda, ey arzusu yanmda olan kimse,
47

Bir sz diyorum, sevgilinin bana de dedii trden. am'a girince aklm kart Benden nce arzu bakmndan Benim gibi bir ak grmedim Ak oldum, Ama ak olduumun kim olduunu bilmiyordum Sevgili yaratcm mdr, yoksa benim eklimde biri midir? () Sevgi mnadisi kaburgalarm arasndan seslendi: Ey miskin! Cehalet denizlerine dalp durdun Szlerimi dinle ve hikmetimin srrn tut Ben retim ve fazilet ehliyim. Yediyi, onu, sonra elliyi onun ardndan nk sen vuslata dair ikiyi gerekletirdin. Sizin iin drtgen ve gz alc bir ekil ortaya kar Tamamen vuslata dair ve ayrlk da onun iindedir. Tpk "Allah" ismi gibi, beyan ve muhakkik olarak Sevgilimin ismi asl suretindedir () Baka beyitlerde eyh, Zeyneb ismini zikreder. nk bu ismin ahrfleri ebced hesabna gre, eyhin de anlatt gibi 7+10+50+2=69 saysna tekabl eder. Bundan sonra baz safhalar anlatr ve yle der: - "Hakikat tecellisine dair bir kasidede bize mahede huzurunda tecelli etti: Zeyneb'e ynelik arzuya arp kaldm Bizim ondan baka mezhebimiz yok Hi kukusuz, Zeyneb kelimesini, zeyn-ba, yani ba harfinin ss eklinde taksim etmek mmkndr. "Ba" besmelenin ilk harfidir ve Muhammedi hakikat nurunun semboldr. te eyhin gznn aydnl budur ve Kuds'te 602 senesinde konuyla ilgili "Kitabu'l Ba"y kaleme almtr. Zeynebiyat (III:119)adn verdii bir blmde birka
48

kasideye yer verir. Bu babda da bir rya ile ilgili olarak yle der: (Hakk, onun iinden bana hitap ettiini grdm. Benimle bu beyitlerde yer verdiim anlam konuuyordu. Bu srada, sadece kendisinden duyduum bir isimle beni isimlendirdi: Nerdiyar Hakka sordum: Bu lafzn aklamas nedir? Dedi ki: Evde tutulan (Memsuku'ddar) demektir) Sonra eyh, tamam 71. babda bulunan kasideden baz beyitlere yer verir. Szn ettiimiz kaside orula ilgilidir ve 23 beyitten ibarettir (I:640/II:321) Bu beyitlerde unlar sylyor: Suretimi izhar etmek iin seni evde tuttum Ey tecelligahlar, mnezzehsizin. Mnezzeh olan da mnezzehtir. Senin gzn benim gibi kamil birine bakmamtr Ben de senin gibi bir insana bakm deilim. () nk sen benim huzuruma mahsussun Benden kmili de akta olmaz "Memsuku'd dar" kelimesinin rakamsal deeri, "dal" harfini eddeli okumamak artyla 406 dr. Bu ise, Besmeleyi meydana getiren on harfin toplamdr (b.s.m.e.l.h.r.h.y=2+60+40+1+30++5+200+8+50+10=406) Bu ise ilk yirmi sekiz harfin toplamdr. (Bu saynn baka delaletleri iin "Mefatihu fususi'l hikem" adl eserimize bkz.) 28 felek menzillerinin says, harflerin says ve varlk mertebelerinin saysdr. eyh bunu Futuhat'n 198. babnda ayrntl olarak aklamtr. Yani 28 says, btnyle lemin remzidir. lem ise hakkn cemalinin tecelligahdr. eyh, bu anlam, Futuhat'n Yusuf suresinin menziliyle ilgili 372. babnda gayet parlak ibarelerle aklamtr. Orada zetle unlar sylyor: - "Sahih-i Mslim'de yer alan sahih bir rivayette belir49

tildiine gre Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Allah gzeldir, gzellii sever." Allah, lemin yaratcsdr, lemi kendi suretinde var etmitir. Bu yzden btn olarak lem, gzelliin en yksek noktasndadr. lemden daha gzel, daha gz alc ekicilie sahip bir eyin olmas mmkn deildir. nk ilahi gzellik leme yerlemi, onda zuhur etmitir. nk Allah, buyurduu gibi "Rabbimiz, her eye hilkatini verendir." (Taha, 50) Bundan maksat lemin gzelliidir. nk gzelliinde bir eksiklik olsa, yaratlnn kemal derecesinden iner, irkin olur. Sonra doru yolu gstermitir, yani bu gzellii bize aklamtr. Bu yzdendir ki arifler onda kendilerinden gemi, muhakkikler onun muhabbetiyle tahakkuk etmilerdir. nk lem, Hakkn aynasdr ve Hak teala da gzeldir. Gzellikse, bizzat sevilir ve kendisine bakanlarn kalplerinde zati bir heybet brakr. Gzellik sevgi ve heybet dourur. Her yzde tecelli eden, her ayetle istenen ve her aynde baklan O'dur. lemin tm Ona namazla ynelir, O'na secde eder, hamdederek O'nu tesbih eder. Bu yzden arif iin lemde insan cezp edip kendine balayan bir eyin bulunmas garipsenecek bir ey deildir. Eer bizim anlattmz gibi bir durum sz konusu olmasayd, hibir Nebi ve Resul e veya ocuk sevmezdi. Bunlardan bazlarna dierlerine tercih etmezlerdi. Bu tercihin sebebi de ayetlerin birbirlerinden stnldr. lemin dnp durmas, deimesi ayetlerin ayndr. indeki Hakkn ilerinden baka bir ey deildir. Arzi gzellik ve arzi sevgi ehli ise, onlarn hali, geici bir glgeye, hakikate benzer, ama hakikatten uzak bir gayeye ve yklmak zere olan bir duvara benzer" eyhin bu szleri, onun iirlerinde, zellikle divannda (tercmanu'l evak) maddi sevgi ilendiini iddia edenlere en gzel cevaptr. eyh "zehairu'l a'lak"ta bu sevgiyi erhet50

mitir. Burada nizam adn verdii, arif, kmil gen bir kz olarak bedenleen birine ynelik ilahi sevgisini dile getirir. Bu kadnla Kbe'nin yannda karlamtr. Onunla ilgili olarak zetle unlar sylyor: - "598 senesinde Mekke'ye geldiimde, orada faziletli kiilerden oluan bir cemaatle tanp kaynatm. Faziletli olmalarna ramen, ilerinde mam Mekinu'ddin el-sfahani (:609) ve kz kardei eyhetu'l hicaz bint Rstem gibi nefsiyle megul olan kimse grmedim. eyh'ten Tirmizi'nin hadisle ilgili kitabn ve baka czleri dinledik. O ve kz kardei, btn toplantlarda dinlememe izin verdiler. Bu eyhin Nizam adnda bir kz vard. Lakaplar Aynu' ems ve elBaha idi. Abid, lim, gezgin ve zahit kadnlardan biriydi. Haremeynin kadn eyhi ve emin beldenin hilafsz eiticisiydi. Bu czde yer verdiim her ismi ondan kinaye olarak kullanyorum. Hala ideal ifade yntemimiz uyarnca nazmettiim szleri ilahi varidatlara, ruhani inilere ve ulvi mnesebetlere ima ederek kullanyorum. nk bizim iin son (ahiret) batan (dnya) daha iyidir. O da (Allah raz olsun) iaret edilenleri bilmektedir kukusuz. Allah bu divan okuyan kimseyi, semavi olaylara taalluk eden ulvi himmetlere yakmayan dncelere sapmaktan korusun. Bu beyitleri erh etmemin sebebi, Bedr el-Habei'nin ve smail b. Sevdekin'in annelerinin bu konuda bana soru sormalardr. Bu iki kadn, Halep'teki baz fakihlerin, bu szlerin ilahi sr olmalarn inkr ettiklerini duymular. Bu yzden bu beyitleri erhetmeye baladm. Fakihlerden oluan bir cemaatin hazr bulunduu srada Kad bn Adim bu erhin bir ksmn bana okudu. Bu toplulukta bulunan mnkir fakih bunlar duyunca, dervileri, onlarn szleri arasnda yer alan gazel ve genlik duygularn inkr etmekten vazgeti. nk derviler bunlarla ilahi srlar kastederler. Bu sayfalar kaydetmek iin istihareye yattm. Bylece Mekke'de nazmet51

tiim iirleri, Receb, aban ve Ramazan aylarnda Umre yaptm srada erh ettim. Bununla ilahi marifetlere, ilahi nurlara ve eri uyarlara iaret ediyorum. bareleri gazel tarznda yazdm. nk nefisler bunlara ktr, bu tarzda yazlan szlere daha ok kulak verir. Her latf ruhan edebiyatnn kulland slup da budur zaten. Ne zaman onu hatrlasam, bir iselemeden Bir bahar yamurundan veya, Bulut kmelerinden, ansam ne zaman Veya kadnlardan memeleri tomurcuklanm Gne gibi doan veya kanm gibi Ne zaman hatrlasam onu, getii vakit Onun ans veya benzeri. Anlamalsn Ondan parlayan srlar ve nurlar Veya yce. Ki gklerin rabbi getirmitir onlar Bir kalbe ya da ona ait bir gnle Benimki gibi lem artlarna haiz. Kutsi ve ulvi bir sfat sahip. Bilesin ki benim doruluumun ncelii vardr O zaman dnceyi zahirinden uzaklatr, ini aratr ki bilesin. eyh, kendisinin de anlatt gibi "Tercmanu'l Evak" Mekke'de 611 senesinin Receb, aban ve Ramazan aylarnda yazmtr. Yani 598 senesinde ilk defa Nizam'la karlamasndan 13 sene sonra. Ayn sene (611 senesinde) Halep'te de erh etmitir (A:251). Tercmanu'l Evak kitabnn iirsel ibareleri, anlam itibariyle eyhin, kendisiyle Kbe arasnda geen konumalar dile getirdii secili nesir tarznda yazd "Tacu'r resail ve minhacu'l vesail" adyla 600 ylnda Mekke'de (I:700) kaleme ald kitaba benzemektedir. Nitekim Aynu' ems Kbe gibidir. Bu ikisi eyhe gre, lemde birbirine benzer iki varlktrlar. nsan leminde ve cemat leminde belirgin52

lemilerdir ki ilahi kemal kmil insan hakikatinin aynnda tecelli etsin. Ya da Kur'an'da ad geen gen adam (Hzr) gibidir. Ki eyh tavaf esnasnda onunla karlam ve Futuhattaki ilimleri ondan renmitir. Nitekim Futuhat'n ilk babnda bunu aklamtr. u halde o da gz aydnldr. eyh yle diyor: Ey rabbimin evi! Ey kalbimin nuru! Ey gz aydnl! Ey kalbim! Yine yle diyor: Allah iin Kabe zatlarmzdan baka bir ey deildir Muallimiyle karlaan rtlerin zat Kamil insann hakikatinin efendimiz Hz. Muhammed'den (s.a.v) bakas olmadn bildiimiz zaman, bu hakikatin yce Kur'an'n ruhu olduunu biliriz. Dolaysyla Aynu' ems ve El-baha Nizam da bu ruhu temsil eden bir sembol, rnek ve bir mazhardan baka bir ey deildir. Bilindii gibi Nizam sznn rakamsal deeri 1022'dir. Bu say (1022) says, eyhe gre temel olgulara delalet eder. Bu say, sonsuz ilahi gzelliiyle varlk nizamna delalet eder. Bu ayn zamanda menziller feleinin ksmlarnn da saysna tekabl eder. nsanlar ve hayvanlar leminde harflerin mahrelerinin says da budur (Babu feleki'l menazil fi akleti'l mstefiz). Azamet rtsndeki suretlerin says da budur (II:40). Bu sayya, Nizam kelimesinde yer alan harflerin says olan 6 y eklediimiz zaman 1028 saysn elde ederiz. Bu da yldzlarn mevkilerinin saysdr. Yani yedi gezegenle birlikte menziller feleinin ksmlarnn toplamna denktir (1022+7=1028). Bu da byk marib cmle hesabna gre Besmelenin saysal deeridir. Ama burada "ALLAH" ve RAHMAN" lafzlarndaki med harfi "Elif" hesaba katlr. "Nun" harfinin eddesiz, yani kk cezm ile okunmas kouluyla Nizam sznn rakamsal deeri 28'dir. Harflerin says, felek menzillerinin says ve varlk mertebelerinin
53

says da 28'dir. Nitekim eyh, Futuhat'n 198. babnda bu hususu aklamtr. Dolaysyla eyhin btn gazelleri, onun Kur'an'a, yani Ahmedi hakikate, ilahi kemallerin tecelligahna ynelik sonsuz aknn ifadesinden baka bir ey deildir. Nitekim bir yerde unlar sylyor: - "Grmenin en by, en noksansz ve en dorusu, hakk, Muhammedi ryette Muhammedi surette grmektir." (IV:129-203) eyh, gerek seveni (muhibb-i sadk) tanmlarken ak bir ekilde dile getirmektedir (II:346). - "Bunlar, onun kelamndan bakasyla konumazlar. Bunlara Kur'an tayclar (hamele- Kur'an) ad verilir. Ayn zamanda btn sfatlar zerlerinde tayan sevenler(muhipler)dir. Kur'an'n ayn idiler. Nitekim Hz. Aie'ye (r.a) Resulullah'n (s.a.v) ahlak nasld?, diye sorulduunda "Onun ahlak Kur'an'd." diye cevap vermi ve bundan baka bir sylememitir() Yce Allah, bu ahlaktan geni bir nasip bahetmitir, ancak bizim bunun altndan kalkmamz salayan O'dur. Allah'a yemin ederim ki, sevgide yle bir etki gryorum ki, zannedersem sevgi gn zerine konsa atr atr atrdayacak, yldzlarn zerine konsa, snp dklecek, dalarn stne konsa toz olup dalacaklardr. te benim sevgiden aldm zevk bu dzeydedir. Ama bana bu gc veren Hak Tealadr ve bu gc muhiplerin reisinden miras olarak bana bahetmitir. Kendi nefsimde olmak zere sevgide acaip eyler grdm ki, bunlar vasfetmeye kimsenin gc yetmez. Sevgi tecelli orannda, tecelli de marifet orannda belirginleir" eyh, tarikata giriinin balarnda sevgi hususunda yaad baz halleri tanmlarken unlar sylyor (II:325): - "Hayal gcm o kadar ilerlemiti ki, sevgim, sevgilimi d lemde bedenletiriyordu. Tpk Cebrail'in Resulullah'a
54

bedenleerek grnmesi gibi. Sevgilime bakacak gc kendimde bulamazdm. Benimle konuuyordu, ben de onu dinliyordum ve dediklerini anlyordum. Birka gn bana grnmedi. Boazmdan yemek gemiyordu. Ne zaman sofraya uzansam, sofrann kenarnda durur, bana bakar ve benim duyacam ekilde bana yle derdi: Beni grdn halde yemek mi yiyeceksin? Bylece yemekten vazgeerdim. Buna ramen alk hissetmezdim. Onunla dolup taardm. Ona bakmakla semizleyip imanladm. O benim iin yemek ilevini gryordu. Ona baknca yemek yemi gibi oluyordum. Arkadalarm, ailem, neredeyse hi yemediim halde bu ekilde imanlam olmama arp kalmlard. nk gnlerce hibir ey yemeden beklediim halde alk ve susuzluk hissetmezdim. Ama ayakta iken, otururken, yrrken ve dururken o hep gzlerimin nndeydi." eyh bunlar sylerken, Muhammedi mirastan tatt baka bir deneyimi hatrlatmaktadr. Resulullah (s.a.v) iftar amakszn kesintisiz oru tutmakla ilgili olarak yle buyurmutur: "Ben sizden biri gibi deilim. Beni geceleyin rabbim yedirir, iirir." eyh bu deneyim hakknda unlar sylyor (I:638): - "Biz, iftarsz ve kesintisiz oru (visal) tutmaktan da bir zevk aldk. ftar etmeden geceledik. O gece rabbimiz bizi yedirdi, iirdi. Sabah uyandmzda gcmz yerindeydi ve canmz yemek istemiyordu. Rabbimizin bize yedirdii yemein kokusu da bizden geliyordu. nsanlar bizden gelen bu gzel kokudan dolay hayretlerini gizleyemiyorlard. Bize soruyorlard: Nasl bir yemek yedin ki bu gzel koku geliyor senden? Biz bylesini hi grmedik Kimisine durumu aklardm, kimisine de herhangi bir cevap vermezdim. Eer bu zellik Resulullah'a (s.a.v) has olsayd, biz buna nail olamazdk."
55

eyh, sevginin snrndan sz ederken unlar sylyor (II:325): - "nsanlar, sevginin snr hususunda farkl grler ileri srmlerdir. Onu zat ile snrlandran bir tek kii grmediim gibi, kimsenin bunu tasavvur ettiini de grmedim. Onu snrlandranlar, sonular, eserleri ve gerekleriyle snrlandrmlardr. zellikle yce Allah bununla vasfedildiine gre byle bir snrlandrmann imknszl belirginleir. Bu konuda duyduum en gzel tanmlama, birok kanaldan Ebu'l Abbas b. El-Arif es-Senhaci'nin deerlendirmesidir. Raviler diyorlar ki: Ona sevgi hakknda bir soru soruldu, o da u karl verdi: kskanlk sevginin zelliidir. Kskanlk ise ancak rtmeyi kabul eder, bu yzden snrlandrlamaz." eyh, sevgilinin srlarn saklama ile ilgili olarak bandan geen bir olay anlatr ve yle der (II:348): - "Yce Allah 594 senesinde Fas ehrinde srlarndan birini bana bahetti, ben de o srr bakalarna akladm. Aklanmamas gereken bir sr olduunu bilmiyordum. Bu yzden sevgiliden azar iittim. Sessiz kalmaktan baka verecek cevabm yoktu. Ama ona yle dedim: Bu srr akladm kiilerin durumunu sen stlen. Eer bu srrn aklanmasndan dolay kskanyorsan. nk senin gcn yeter, ama benim gcm buna yetmez. Bu srr yaklak on sekiz kiiye aklamtm. Bana dedi ki: Ben bunu stleneceim. Sonra ben Sebte'de bulunduum srada, bu srr onlarn gslerinden ekip kardn bana haber verdi. Bunun zerine arkadam Abdullah el-Hadim'e dedim ki: Allah, unu unu yaptn bana haber verdi, kalk, Fas ehrine gidelim, bana haber verdiklerini gzlerimizle grelim. Bylece yola ktm. Fas'ta bu topluluk yanma geldiklerinde, yce Allah'n bu srr onlardan ekip aldn, gslerinden kardn grdm. Bu srla ilgili bana bir takm
56

sorular sordular, ama ben cevap vermedim. te bu, sevgi konusuyla ilgili olarak yaadm acayip olaylardan biridir. Beni terk edip yalnzla mahkm etmedii iin Allah'a hamdolsun." 398. bab'da (III:562) eyh, Allah ehlinin, iirlerinde genlik duygularn ve vgleri kullanmalarn mazur gsterirken unlar sylyor: - "Bir vaiz, vaaz verirken Kur'an ve snnetin dna kmamal, bu gibi alanlara girmemelidir. Yahudilerden, Hristiyanlardan ve yce Allah'n anna ve Resullerin (a.s) makamlarna yakmayan hikyeler anlatan mfessirlerden her hangi bir ey aktarmamaldrlar. Bir vaiz, ancak yce Allah'n zikriyle ilgili iirler, gazel veya baka bir ifadeyle aktarabilirler. nk bunlar Allah ehlinin ifadeleridir. Bunlar sylemek de dinlemek de helaldir. nk bunlar, zerinde Allah'n ad anlan eylerdir. Bir air, herhangi bir iiri inad ederken ilk bata Allah'tan bakasn kast etmise, bir vaizin bu iiri okumas caiz olmaz. nk bu iirler, necis bir su ile abdest almaya benzer. nk hadis (sonradan olma) bir varlkla ilgili sz hi phesiz hadistir (sonradan olmadr). nk niyetin eya zerinde etkisi inkr edilemez. Kardelerimden biri bana bir mektup yazmt. Bu mektupta beni yceltiyordu. yle ki mektupta beni altm lakapla nitelemiti. Ona yle yazdm: "Onlarn bu ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir." (Zuhruf, 19) Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Kimseyi Allah'a kar temize karmayn. Ama yle deyin: Onun yle yle olduunu sanyorum." Yce Allah yle buyurmutur: "Kendinizi temize kamayn. nk O, ktlkten saknan daha iyi bilir." (Necm, 32) Ama iirlerimizde zikrettiimiz deiik kevni suretleri, genlik duygularn ve vgleri syleyebilirsin. Bunlarn tamam ilahi marifetler ve rabbani ilimlerin ifadeleridir."
57

eyh "Divanu'l Kebir"in giriinde bu uyarlar bir kez daha yineler. Ki bu Divanda bu trden binlerce iir vardr. Sonunda da 560 tane gazel ve genlik duygularna ilikin iirler bulunmaktadr. Her biri birka beyitten olumaktadr. Bunlar arasnda "Tercmanu'l evak" adl divannda yer alan kasideler de bulunmaktadr. Her iir derin dnmeye davet eden ifadeyle balar. Bunlardan ilk 132 tanesinin girii ruh ve hatrn nitelenmesiyle ilgilidir. Dierlerinin balklar ise, bunlara ek olarak mzik dinlemeyle ilgilidir. Buna u balklar rnek verebiliriz: -Ruh reyhandir, hatr ise kutsidir. -Ruh hatrlatma, hatr ise basirettir. - Ruh iksirdir, hatr gzel tedbiri bildirmedir, dinleme ise vezirdir. -Ruh bayramdr, hatr donatlm bir sofray andran daldr, dinleme ise gvendir. -Ruh seslenitir, hatr duadr, dinleme ise icabettir.

KNC BLM
58

iBN ARABNN Kurani eri ve lmi Kiilii Deiik Gruplar Karsndaki Konumu
eyh'in ocukluu, Kur'an' Ezberlemesi Bu tamamiyle Kur'ann Suresidir ok arzu ettiim iin isimlerini cem ettim. (ZY:295) eyh, Marsiya'a h.560 ylnda Ramazan aynn (17) on yedisinde (27 Haziran 1165) Pazartesi gecesi domutur. Bir gre gre Ramazan aynn yirmi yedisinde domutur. Ancak bata iaret ettiimiz tarih tercih edilmektedir. Mukri "Nafhu't Tb" (II: s.163/A:35) adl eserinde tarihi bn Neccar'n am'da karlat eyh bn Arab'den aktard rivayete yer verir. Burada eyhi babas Muhammed'in ismiyle, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Hatemi et-Tai eklinde zikreder. Knyesinin Ebubekir, lakabnn Muhyiddin olduunu ve el-Hatemi olarak tanndn belirtir. eyhin doduu sene Muvvahitler ordusu, Marsiya hakimi bni Merdeni'in ynetimine son vermek amacyla ehri kuatr. Kuatma yedi sene srer. Sonunda bn Merdeni lr ve Marsiya, biliye'de bulunan Muvahhit halifesinin hakimiyeti altna girer. eyhin babas da ailesini alp ordudaki yeni grevlerini stlenmek zere biliye'ye tanr. O srada Muhyiddin sekiz yandadr. Bylece eyh, biliye'de kkl ve yetitirdii ahsiyetleriyle nl bir arap ailesinde byr. ocukluk dnemi iki ksma ayrlmt: Birinci ksmda, Kur'an' hfzediyor, eri ilimleri ve dilbilgisini reniyordu. kinci ksmda ise, sekin askerlerin
59

ocuklaryla birlikte oynuyordu. At binmeyi reniyor, ava kyor ve mzik dinliyordu. eyh, ocukluk gnlerinde iinde bulunduu ortama dair baz iaretler vermitir rnein "Ruhu'l Kuds" adl eserinin banda unlar sylyor: - "Gecenin sonunda uyuyordum, kt topluluk da benim gibi yapyordu. O kadar ok raks ederdik ki yorgun derdik. Henz uyumutuk ki afak skerdi. Kalkar, ylesine bir abdest alrdk. Sonra mescide giderdim. O da kendime gelebilirsem. Yoksa bu halde olan biri genellikle evinde Fatiha suresiyle birlikte Kevser suresini okuyarak namaz klard. Kunut duas m, o vacip deildi, onu terk ederdim. Gayet hzl bir ekilde yeri gagalarcasna namaz klardm. Sonra kendimi yataa atandm ve gne iyice ykselinceye kadar dinlenmek zere uyurdum." Muhtemelen eyhi iinde bulunduu bu ortamdan karan ilk hadise, 12 yanda iken geirdii bir hastalkt. Hastalk o kadar ki lecei sanlyordu. Nihayet yce Allah, babasnn okuduu "Yasin Suresi"ye onu bu hastalktan kurtarmt. Daha nce bu hadiseye iaret etmitik. Bylece Kur'an'n kalbi "Yasin" suresinin bereketiyle ruhunda uyanlar sreci balamt. Bundan sonra iki yl daha grnrde arkadalaryla birlikte elenerek vakit geirdi. Ama iinde gizli bulunan manevi enerji zaman zaman bilinli dnceler eklinde da vuruyor, canllk belirtileri gsteriyordu. evresini byk bir dikkatle inceleyen iki gzden yansyan deli geici klar gibi etrafa yansyordu. Kalbini dolduran duygulardan biri varlk karsnda duyduu hayretti. Btn bunlar, yce Allah'n u ayette iaret ettii srrn onun zahirine yansmasnda nceydi: "Ve benim nezaretimde yetitirilmen iin sana kendimden sevgi verdim." (Taha, 39) Bu olay, eyh'in cahiliye dnemim diye tanmlad vakitte gerekleti. eyh, bu hususta unlar sylyor (IV:540):
60

"Hi kimseden korkmak istemiyorsan, kimseyi korkutma. Her ey senden emin olunca, sen de her eyden emin olursun. Cahiliye zamanmda babamla birlikte bir yolculua ktm. Endls'te Karmune ve Belme arasnda bir yerde bulunuyorduk. Bir yaban eei srsyle karlatk. ok kere bunlarn avna kmtm. Hizmetim benden uzaktayd. Kendi kendime, bunlar rahatsz etmemeyi, avlamamay dndm. Bindiim at onlar grnce srye doru komaya balad. Dizginin ekip durdurmaya altm. Elimde de mzram vard. Nihayet srnn yanna gelip aralarna daldm. Hatta mzramn ucu bazlarna demi bile olabilir. Onlarsa otlamaya devam ediyorlard. Allah'a yemin ederim ki, aralarndan geip gidinceye kadar balarn kaldrp bakmadlar bile. Sonra hizmeti arkamdan geldi. Yaban eekleri onlar grnce saa sola kamaya baladlar. Bu tarikata, yani Allah'n yoluna dnnceye kadar bunun sebebini anlamamtm. Sonra bana kar bu tavrlarnn sebebinin, yukarda szn ettiim dncem olduunu anladm. Benim onlara kar hissettiim gven onlarn iinde bana kar gven duygusunun olumasna sebep olmutu. O halde zulmden vazge, hkmnde adil ol. Bu takdirde Hak sana yardm eder, halk da sana itaat eder. Nimetler senin iin berraklar ve sana ynelen sulamalar ortadan kalkar" ocukluunun bu dneminde eyh, Arapa ve Arap dili ilimleri derslerini alyordu. Ksa srede bu ilimleri kavrad, dilinden ve parmaklarndan fesahat akmaya balad. Sultann divannda ktiplik grevine layk grld. Bu sre iinde, Salih bir adamn kontrolnde Kur'an' ezberledi. eyh bu adam hakknda zetle unlar sylyor (R:93-94): - "Kk yalarda Ebu Abdullah Muhammed el-Hayyat adnda bir komumuzun yannda Kur'an okuyordum. Adam anne ve babasna kar ok iyiydi. Baskn zellii korku duy61

masyd. abuk gzya dkerdi. Namaz kld zaman kalbinin arpnts duyulurdu. Uzun sre konumadan bekler, ok dnrd. Ondan daha ok rperen, huu iinde olan birini grmedim. Tevbesinden amaz, Allah iin yapt ilerde knayann knamasndan korkmazd. Fakirlik ve skntyla snand, sabretti. Eziyetlere tahamml ediyordu. Sadk ryalar grrd. Gecelerini namazla, gndzlerini orula geirirdi. lmi, ilim ehlini sever, fakirlere hizmet ederdi. Gaipten rzk gelmesi gibi birok kerametini gzlerimle grdm. Grdklerim iinde kendisi gibi olmak istediim tek kii odur. Bu tarikata dndm zaman onunla karde oldum. Benim geliimden dolay sevindi. Ondan ayrlmadm ve ok yararlandm. Her zaman drt kii toplanrdk. Ben, o, onun kardei ve drdncs de kapdan kim gelirse o olurdu. mrmde bu gnlerden daha gzel gnler yaam deilim. Kardei Ahmed ise, btn faziletleri ve cihad gcn zerinde toplamt. ok keifleri vard. Kardei Muhammed'in hizmetinden ayrlmad ve onun bereketine nail oldu. biliye'de 590 tarihine kadar onlarla arkadalk ettim. O tarihte hacca gitmek zere yola ktlar. Ahmed bir sene kadar Mekke'de kald. Orada Msr'a geti ve Melamiye tarikatna girdi. Muhammed ise Mekke'de be sene kald, sonra Msr'a kardeinin yanna gitti. Hac iin yola ktm bir seferimde orada 598 senesinde ikisini ziyaret ettim. Ramazan orucunu onlarn yannda tuttum. Sonra onlara veda ettim. Yreimde onlardan ayrlmn atei vard." Bu szlerden, eyhin kk bir ocuk iken salih retmeni gibi muttaki biri olmay arzu ettii anlalyor. eyh'in ocukken tand Kur'an ehli Salihlerden biri de amcas Abdullah'tr (daha nce ad geti). eyh'in, tarikattaki eyhlerinden biri olduunu syledii bir velinin arkadayd. eyh onun hakknda zetle unlar sylyor (R:96):
62

- "Onlardan biri de biliye'den Ebu Ali Hasan eekkaz'dr. lnceye kadar eyhimiz Salih el-Adeviye hizmet etti. Geceleri onun yannda kalrdm. Hasrnn, gzlerinden akan yalarla slandn grrdm. Elinin emeiyle geinirdi. Her zaman oruluydu, gecenin ounda kyam ederdi. akalard, ama haktan baka bir ey sylemezdi. Birok kerametine ve bereketine ahit oldum. lmnden elli gn nce lecei gn tam olarak belirleyerek haber verdi. Dedii gibi oldu. Bu tarikata girdiim gnden, ld gne kadar onunla beraber oldum." eyh, yedi kraat ve dier kraat usullerini renmek suretiyle Kur'an hfzn iyice pekitirmiti. Nakli ilimlerdeki yeri de iyice salamlamt. Melik el-Muzaffer'e icazet verirken Kur'an kraatn reten eyhlerinden bazlarn zikreder. Zikrettii isimlerden bazlar unlardr: - Muhammed b. Halef b. Saf el-Lahmi (:585). 578 senesinde yedi kraat onun yannda okudu. Ondan hadis rivayet etti. Bu eitim biliye'de gereklemitir. -Ebu'l Kasm Abdurrahman b. Galib e_errat (:586) Kurtuba'ldr. -Kad Ebu Muhammed Abdullah et-Tadeli. Fas kads. (:597) -Kad Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Hamza. (:599) eyh, Kur'an'n yce Allah'n kuluna bahettii en byk nimet olduunu. Kur'an ehlinin Allah ehli olduklarn, O'nun stn has kullar olduklarn sk sk zikreder. Kulun, Kur'an ayetleriyle tahakkuk ettii oranda velayet mertebelerinde, cennet derecelerinde ve Muhammedi hakk ryeti manzaalarnda ykseldiini belirtir. rnein el-Muheymin isminin huzuru ile ilgili olarak unlar syler (IV:206): - "Kur'an ad verilen bu kitab bu huzurdan nazil olmutur. ndirilmi dier kitaplar deil, zellikle Kur'an. Yce
63

Allah, hibir Nebi ve Resuln mmetini bu huzurdan yaratmamtr, sadece u mmet- Muhammedi bu huzurdan yaratmtr. Muhammed mmeti, insanlk iin ortaya karlm en hayrl mmettir. Bu yzden yce Allah Kur'an'da bu mmet hakknda yle buyurmutur: "te bylece sizin insanla ahitler olmanz, Resuln de size ahit olmas iin" (Bakara, 143) Kyamet gn Kur'an nmzde huzura getirtiliriz. Biz de sair mmetlerin nnde oluruz. Bizden Kur'an hafz olanlar da kendileri gibi olmayanlarn nnde olurlar. Kur'an' en ok bilenimiz, en ok nde olanmz olur. Mertebelerde en yksee erienimiz olur. Kyamet gn insanlar arasnda faziletleri en fazla belirgin olan odur. nk hafzlarn minberleri vardr. Her minberin de Kur'an ayetleri saysnca dereceleri vardr. nsanlar Kur'an'dan ezberledikleri ayetler orannda bu dereceleri karlar. Yine Kur'an ayetleri saysnca baka dereceleri de vardr. Amel edenler Kur'an'dan tahakkuk ettikleri oranda bu derecelere ykselirler. Bir kimse, hangi mesele ile ilgili olarak inmi olursa olsun, anlad kadaryla btn ayetlerle amel ederse, amel olarak da bu mertebelere ykselir. Her ayetin, Kur'an' dnen her bir ahs zerinde bir etkisi, bir ameli vardr. Kyamet gn, Kur'an kelimeleri, Kur'an harfleri saysnca minberler vardr. Allah' bilenler ve Allah'n kendilerine verdii ilim orannda amel edenler bu minberlere karlar. Kur'an harfleri, kelimeleri, ayetleri, sureleri ve kk harfleri suretinde bu harflerin ve kelimelerin mertebelerinde insanlara grnrler. Bununla ve buradan dolay bu mmetin dier mensuplarndan ayrlrlar. nk mjdeleri onlarn gslerindedir. Kur'an bunlar iin ne byk sevintir. Onlar Hakkn tecelligah ve mazhardrlar. Hak teala, halk iinde mutluluk ehli olanlara "Taha" suresini okuyunca, onlara kelam olarak tilavet eder ve bu surede onlara suret olarak tecelli eder. Bunlar da Hakk
64

mahede eder ve dinlerler. Bu mmetten Kur'an okuyan her ahsa, dnyada tecelli ettii gibi orada da tecelli eder. Nazar ehli, bundan daha lezzetli bir saat geirmi deildir. Kim bu dnyada Kur'an' btn kraat rivayetleriyle hfzederek, ilmini tahsil ederek ve amel ederek sergilerse, Allah'n Kur'an' indirdii hedefi gerekletirmi olur. Onun iin imamet nitelii sahih olur. O, kuatc ilahi surete sahiptir. Kim bu dnyada Kur'an'la amel etmise, ahrette de Kur'an onun iin amel eder. Kim burada Kur'an' terk ederse, Kur'an da onu ahrette terk eder. "nk sana ayetlerimiz geldi; ama sen onlar unuttun. Bugn de ayn ekilde sen unutuluyorsun!" (Taha, 126) Hz. Aie (r.a) Resulullah'n (s.a.v) ahlak ile ilgili olarak "Onun ahlak Kur'an'd" demitir. Bunun sebebi, bizim belirttiimiz ekilde ve iaret ettiimiz snrlar dhilinde Kur'an'la vasflanmaktan baka bir ey deildir." eyh, zikirlerine dualarn en faziletlilerinin Kur'an'da yer alan zikirler ve dualarla birlikte Kur'an tilaveti olduunu vurgular. Hatta tamamen zikir maksadyla okunduu zaman bile, bunlarn Allah kelam olduunun hatrda tutulmas gerektiini, bunun zikirle beraber tilavetin de ecrinin alnmasna sebep olacan belirtir. Bu hususta unlar syler (IV:461): - "Kur'an' oku ve ayetlerinin zerinde dn. Okuduun zaman, yce Allah'n sevdii kullarn vasfettii zellikler ve sfatlar gznnde bulundur ve bunlarla vasflanmaya al. Yce Allah'n fkelendii kimselerle ilgili olarak iaret edip yerdii zellik ve sfatlar belirle ve bunlardan uzaklamaya al. nk yce Allah, Kur'an'da neden sz etmise, Kitabnda sana neyi inzal etmise, neyi tantmsa, senin bunlar dorultusunda amel etmen iindir. Kur'an okuduun zaman, Kur'an'n iinde olanlar iin Kur'an'n kendisi ol. Tilavetle ezberlediin gibi amelle de hfzet () nk Allah'n kelam, Allah'a yaknlatran hibir kelama benze65

mez. Bu yzden zikreden bir kimse, Allah' zikrettii zaman, zikri esnasnda, bunlarn Kur'an'da yer alan zikirler olduklarn aklndan karmamaldr. Bunlar araclyla Allah' hatrlamaldr ki, zikir yaparken ayn zaman Kur'an da okumu olsun. Kur'an okuyan vasfn kazand zaman da Allah'n kendisini hatrlatt bir zikri hikye etmi olur. Byle olunca da bu zikir esnasnda kendini Rabbinin menziline yceltmi olur. Nitekim bir ayette yle buyrulmutur: "Allah'n kelmn iitip dinleyinceye kadar ona aman ver." (Tevbe, 6) Kur'an okuyan kimseye kyamet gn: Oku ve yksel, denir. Kur'an okuyan kimsenin dnya hayatnda mkelleflik zamannda Kur'an okumak suretiyle ykselii, Kur'an tilavetinde yine Kur'an tilavetine ykselmesi anlamndadr. Bu da, Hakkn, kulun lisanyle tilavet etmesi demektir. Tpk iiten kula, gren gz, tutan elleri ve yryen ayaklar olduu gibi. Ayn ekilde konuan, ifade eden dili de olur. Kul artk ne zaman Allah'a hamdetse, O'nu tesbih etse ve tehlil yapsa, ancak Kur'an'da yer alan bu zikirleri hatrlayarak gerekletirir. Bylece Kur'an' kendi nefsiyle okumak seviyesinde Rabbiyle okuma seviyesine ykselir. O zaman kitabn okuyan Hakkn kendisi olur. Kyamet gn de, en son okuduu ayete kadar ykselir, onun derecesinde durur. Yani bu ayetin layk olduu dereceye kadar gelir ki, bu ayeti okuyan da kulun lisanyle yce Allah'tr. Bunun iin kukusuz Kur'an okuyan kulun bu anlam zihninde tutmasdr. nk szlerin en gzeli, Allah'n rfte bilinen maruf kelamdr." Bu yzden eyh'in, marip emirlerinden birine, Kur'an tilvatinin gece gndz kesintisiz gerekletirildii meclisler dzenlemesini tavsiye ettiini gryoruz. Durmadan gezen, zikir meclislerini arayan meleklerden sz ederken unlar sylyor (III:334): - "Kur'an ehli olan zikir ehlinin, Kur'an'la zikrettiklerini
66

grdklerinde, Kur'an harici zikirler okuyan hibir meclisi onlarn nne geirmezler. Bunu grmedikleri zaman, onlar tilavet edenler olarak deil, Allah' zikredenler olarak bulurlar. O zaman Kur'an'la zikredenleri gstererek birbirlerine yle seslenirler: te, aradnz budur! nk bu, onlarn rzkdr. Onunla yaarlar ve hayatlar buna baldr. mam bunu bilince, sabah akam Allah'n ayetlerini tilavet eden bir meclis oluturur. Marip diyarnda Fas ehrinde bulunuyorduk. Bizi dinleyen ve itaat eden yetkililerin onayyla bu yolu tuttuk. Bu zel ameli yitirdikleri iin onlar aramaya koyulduk, aratrdk. Hi kukusuz bu, rzklarn en ereflisi ve en ycesidir. Bunlar gibilerini bulamadmz zaman, gdalar ilim olan ruhlar iin ilmin yaylmasna baladk. Sonunda grdk ki, bu ruhani snfn arzu ettii eyden bakasna yer vermememiz gerekir. O da Kur'an'dr" "Kaf" suresiyle ilgili 334. bab'da bir blm yer alr. Burada Kur'an okuyan kalbin arn vasflar ile Kur'an'da yer ald ekliyle Kur'an'n vasflar arasndaki uyumun gz kamatrclna ilikin bir aklama vardr. Bu hususta zetle unlar sylyor: - "Kur'an, her zaman, kendisini okuyanlarn kalplerine yeniden iner. Bu kalpler, Kur'an'n zerine kurulduu ar konumundadr. Bil ki, yce Allah, ar, Kur'an' vasfettii sfatlarla vasfetmitir. u halde mutlak olarak Kur'an mutlak olarak ar iindir. Dolaysyla ar sahibinin yksek dereceleri, Kur'an'n ayetleri ve sureleri gibidir. Ar, Kur'an'n kaytl olduu eyle kaytldr. Bazen Kur'an'n inzali, okuyana nazar eden rabden zel olarak gerekleir. Bazen ara istiva eden, mutlak olarak ar ihata eden Rahman'dan gerekleir. Bazen de rububiyetin tm vehelerini ve rahmani ihataya cami Allah isminden gerekleir. Kur'an'n nzul, azamet sfatndan kaynakland zaman, kalp zerinde heybet, celal, hay, murakabe, huzur, ykm, krl67

ma, zillet, muhtalk, koruma, gzetme ve Allah'n iarlarna tazim gsterme eklinde tesir brakr. Yce Allah, Kur'an okuyan iin nefsinin erefini, faziletini, kalbinin geniliini, ilim ve yaknlk mertebelerinde ykselii kabul ediini ve lemin kendisine musahhar klnn gsterdii zaman, bu, Kur'an- Mecid'in bir kalb- mecid arna istiva etmesinin ifadesidir. Yce Allah, Kur'an okuyan kiiye, stn ahlak, stn ahlakla tecelli etmeyi gsterdii, lemi rahmet, kerem ve efkat sfatlarnn brdn kefettirdii zaman, bu, Kur'an- Kerim'in kerim bir kalbin arna kurulmasnn ifadesidir." eyh ve Kur'an Her kiinin Kur'an'da bir suresi vardr Allah'n kitabnda bana ait olan sure ise tenzildir. (FIII:181) eyh ocuk yata Kur'an' ezberledi. Bulu anda ilhi fetihle anszn karlanca, "Biz o kitapta hibir eyi eksik brakmadk." (Enam, 38) ayetinin hakikatinin zevkine vard. O zaman anlad ki, mutluluun tamam, velayetin tamam ve ilmin tamam, Kur'an'la amel etmekle gerekleir. Btn varln, hatta nefeslerini, zahir ve batn dncelerini Kur'an'dan istimdat etmeye, medet ummaya tahsis etti. eyhin btn hayat, Kur'an menzillerine ve ini meknlarna ykselmekten baka bir ey deildir. Bir ocuk iken Kuran' okuyup ezberledii gibi, ilhi fetihten sonra da kalbine iniiyle birlikte zevk olarak tahakkuk etmi, vecde dnmtr. "Kehf" suresiyle ilgili 366. bab'da unlar sylyor: - "Meclislerimde ve tasniflerimde konutuumuz her ey, Kur'an'n huzurundan ve hazinelerinden gelir. Bana Kur'an' anlamann ve Kur'an'dan yardm almann anahtarlar verilmitir. Btn bunlar, Kur'an'n dna kmadmz
68

srece geerlidir. Kukusuz bu, balarn en ycesidir. Ancak zevkine varan, menzilini nefsinden bir hal olarak mahede eden ve Hakkn, srrnda kendisiyle konutuu kimse bunun deerini bilir. nk Hak, vastalar kaldrmak suretiyle, srrnda kuluyla konutuu zaman, onun seninle konumasna, senin szlerini anlaman da elik eder. Onun seninle konumas, senin onu anlamann ayn olur ve ondan geri kalmaz. Eer senin anlaman, onun seninle konumasndan geri kalrsa, bu, Allah'n kelam olmaz. Bunu kendi iinde hissetmeyen kimse, Allah'n kullaryla konumasna dair ilimden nasipsizdir." - "Hair" suresiyle ilgili ve "Muhammedi huzurdan Kur'an'n menzillerini bilme" adn verdii 335. bab'da, Kur'an'n btn olarak, Furkan'n da blm blm velilerin kalplerine iniinden sz eder ve yle der: "Her okuyan Kur'an'n nzuln hissetmez. nk ruhu kendi tabiatyla meguldr. Kur'an, bu kimseye tabiat perdesinin gerisinde iner. Bu yzden ondan lezzet almak suretiyle etkilenmez. Nitekim Resulullah (s.a.v) Kur'an okuyan baz topluluklar hakknda yle buyurmutur: "Onlar, Kur'an okurlar, ama Kur'an grtlaklarndan aaya inmez." Bu Kur'an dillere inmektedir, kalplere deil. Yce Allah, Kur'an'dan zevk almakla ilgili olarak yle buyurmutur: "Onu Rhu'l-emin (Cebrail) senin kalbine indirmitir." (uara, 193) te, Kur'an'n kendisine inmesinden dolay, deeri llemez, her trl zevkin stnde bir haz alan kimse budur. Kii bu tad, bu hazz alnca, yeni ve eskimez Kur'an'n zerine indii kimse olur. ki ini arasnda fark vardr. Kur'an, bir kiinin kalbine indii zaman, anlamyla iner. Kii okuduunu bilir, kendisinin dilinden olmasa da. Kur'an dnda bu lafzlarn anlamlarn, kendi dilinden olmad iin bilmese de, okuduunun anlamn bilir. Bir kimse Kur'an' tilavet ederken, Kur'an onun kalbine inerse, tilavet ettiinin
69

anlamn bilir. Kur'an'n makam ve menzili, yukarda sylediimiz gibi olursa, istedii her varl orada bulur. Bu yzden eyh Ebu Medyen yle derdi: "Mrid, istedii her eyi Kur'an'da bulmadka mrid olamaz." eyh ayrntl aklamalarna devam ediyor ve Kur'an'n Nebi'ye inmesiyle Veli'ye inmesi arasndaki fark zetle yle ifade ediyor: - "Kur'an ile insan- kmil kardetirler. nsan- kmil ise, Kur'an'n btn cihetleri ve nispetleriyle indii kiiden bakas deildir. Kur'an'n varislerinden olup insan- kamil olmayan kimselere gelince, Kur'an, onun omuzlarnn arasna iner, gaipten gsne yerleir. Kukusuz bu, eksiksiz bir verasettir. Rivayet edilir ki, Ebu Yezid, Kur'an' tmyle istishar etmedike can vermemitir. Resulullah (s.a.v), Kur'an bilgisi verilen kimse iin "Nbvvet onun iki yan arasna yerletirilmitir" demitir. te Nebiler ile onlara tabi olan veliler arasndaki fark budur. Ancak iki yan arasna Nbvvet yerletirilen ve Kur'an gaipten kendisine gelen kiiye, nn grd gibi arkasn da grme yetenei verilir. Kur'an, ancak yz yze nazil olduu ve biz de bunu tattmz iin, bir ciheti bakasndan ayrdmz grmedik. Bize anszn geldi ve biz ancak sonralar bunu anlayp rendik. Kur'an olmas hasebiyle Kur'an'la beraber olan kimse, cem birliini ifade eden bir gze sahip olur. Ama cem edilmi olmas hasebiyle Kur'an'la beraber olan kimse iin, Kur'an Furkan'a dnr. Bylece a gizliyi, haddi ve balangc mahede eder. Biz, bu Furkan inii tattmz iin, u helaldir, u haramdr, u mubahtr dedik. Merepler eitlendi, mertebeler birbirinden ayrld ve ilahi isimlerle kevni eserler zahir oldu." eyhin, Kur'an hakikatleri itibariyle derin bilgiye ulamasnn bir rnei olarak, eserlerinden birinde konuya ilikin
70

aklamalarn dinleyelim. Eserinin fihristinde yle diyor: - " (Tenzilin anlamlarnn srlar hakknda cem ve tafsil) kitab da bundandr. Bu kitab "Bir vakit Musa gen adamna demiti ki: "Durup dinlenmeyeceim." (Kehf, 60) ayetine kadar ikmal ettim. Bu konuda gz kamatrc bir anlam belirginleti. Kur'an'la uraan birinin daha byle bir menzile ulatn zannetmiyorum. yle ki: Her ayete ilikin aklamalar makam eklinde tertip ettim: Birincisi, Celal makam, sonra Cemal makam, sonra tidal makam. Bu, kmil Muhammedi varis asndan berzah hkmndedir ki buras Kemal makamdr. Ayeti celal ve heybet makamnda ele alyor, hakknda konuuyorum, ta ki en latif iaretlerle ve en gzel ibarelerle bu makama ulancaya kadar... Sonra ayn ayeti bu sefer cemal makamnda ele alyor ve zerinde konuuyorum. Buras birinci makamn karsndadr. Nihayet zellikle bu makam iin nazil olmu gibi srdryorum aklamalar. Sonra ayn ayeti kemal makamnda, ilk iki vehe benzemeyen bir szle ele alyorum. Bu makamda harflerin, kelimelerin, harake ve sknlardan ibaret olar kk harflerin srlar hakknda konuuyorum. Eer bunlarda byle srlar varsa onlar ele alyorum, yoksa nispetleri, izafeleri ve iaret gibi unsurlar ele alyorum. Bu ilemi tamamlaynca, yanndaki ayeti ele alyorum. Bu ayetlerden birinde bulunup da asl olma zelliine sahip kelimeyi ahit olarak deerlendiririm, ancak bunun da rnekleri azdr." eyhin bu yntemi kulland Tefsir yaklak altm drt (64) cilttir. Ancak hala bulunabilmi deildir. Bu arada vurgulamak gerekir ki, eyhin ve dier mutasavvflarn bu tarz iari tefsirleri, bilinen geleneksel tefsir yntemlerinin ihmal edilmesi, grmemezlikten gelinmesi anlamna gelmez. Bilakis, eyhe gre asl olan ve merci konumunda bulunan geleneksel tefsir metodudur. Ayetin zahirine ters den her
71

anlam kesinlikle reddedilir. eyh, tefsire israiliyat ve doruluu kantlanmam rivayetleri, zellikle Nebilerin makamlarna ve ismetlerine yakmayan kssalar iddetle reddeder (II:256/III:454-455): - "Ama Allah'n kelamn sadece bir anlamla snrlandrmak doru deildir. Bilakis yce Allah, Kur'an'ndan nice latif srlar kullarnn haline ve makamna uygun olarak velilerine aar. Allah ehline gre nemli olan, Kur'an'da yer alan kssalarn, rneklerin, hikmetlerin ve hkmlerin insan nefsine ynelik olarak anlalmasdr. nk d lemde (afakta) zuhur eden her eyin bir benzeri i lemde (nefiste) de vardr. rnein dem ve blis veya Musa ve Firavun kssasn bilmenin ne faydas var, btn bunlardan kaynaklanan bir ibret senin nefsinde mahede edilmezse? Bu anlamda eyh "Ankau marib" adl kitabnda unlar sylyor: "Bu ilim dalnda btn yazdklarmn gayesi, evrende zuhur eden eylerin bilinmesi deildir. Bilakis, asl gayem, gafillerin dikkatini insani ayn'da, demi ahsta mevcut olanlara ekmektir () nk bir ekilde senin kurtuluunla bir ilintisi yoksa zatnn dndaki eyleri bilmenin sana bir faydas olmaz" eyh, Allah ehli mutasavvflarn szlerinde iaretlere yer vermelerinin sebebini aklarken unlar sylyor (I:278): - "Allah ehline gre iaretler, uza gsterir veya gayrin hazr olduunu bildirirler Allah ehli asndan ekil ulemasndan daha zor, daha meakkatli bir mahlk yoktur. Allah ehli, O'nun hizmetine hastrlar, ilahi ba yoluyla O'nu bilirler. Allah, onlara srlarn bahetmi, kitabnn anlamlarn ve hitabnn iaretlerini anlatmtr. Bu yzden ekil ulemas, Allah ehli asndan, Resullerin karsndaki firavunlar gibidirler. Varlk leminde i, zikrettiimiz gibi ezeli bilgi erevesinde gerekletiine gre, bizim ashabmz iaretleri kullanmay yelemilerdir. Tpk Meryem'in (a.s)
72

iftiraclara, inkrclara kar iaretlere bavurmas gibi. Bu yzden Allah ehli mutasavvflarn, nnden ve arkasndan batln bulamasna imkn bulunmayan Allah'n kitabna ilikin deerlendirmeleri iaretler eklindedir. Aslnda bu iaretler hakikatten, Allah kelamnn anlamlarna ilikin faydal tefsirden ibarettir. Onlar btn bunlarn yan sra btn deerlendirmeleri, dil ehlinin bildii gibi, genelliini ikrar etmekle, nzul sebebiyle irtibatn vurgulamakla birlikte kendi nefislerine dndrrler. nk kitap onlarn (dil ehlinin) lisanyle inmitir. Bu yzden onlara gre yce Allah, kitabnda her iki boyutu da kuatmtr: "nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde ayetlerimizi gstereceiz." (Fussilet, 53) Yani d leme (afaka ve i leme (enfse/kendi nefislerine) inen ayetleri gstereceiz. nk inen her ayetin iki yz vardr. Biri yzn kendi nefislerinde grrler, bir yzn de kendilerinin dnda grrler. Kendi nefislerinde grdklerini iaret olarak isimlendirirler." Baz eserlerinde eyh, bu iaretlerin Kur'ani kaynaklarna iaret ederken, bazlarnn anlalmasnn Kur'ani anahtarn gizler. eyhin Kur'ani kaynan aklad kitaplar arasnda, Besmeleye, Fatiha suresine ve baka ayetlere ilikin deiik tefsirleri yer alr. Futuhat'n altnc blmnde yer alan doksan iki bab' buna rnek gsterebiliriz. Bu bablarn her birini bir ayete ayrmtr. Yine Ayetu'l krsi'ye ve kitaplarnda ska yer verdii baka ayetlere ilikin tefsirleri de buna rnek gstermek mmkndr. "El-Kasemu'l ilahi" adnda bir eseri vardr ve bu eserde yce Allah'n rububiyete yemin ediinin trlerini ayrntl olarak aklamaktadr. Bu eseri 601 ylnda Kuds'te kaleme almtr. Ayn sene Musul'da bir gnde "el-Cemal ve'l Celal" adl bir kitap yazm, bu kitapta her cemal ayetine karlk bir celal ayetinin bulunduunu aklamtr. 602 senesinde Kuds'te (aratu'l Kur'an fi
73

alemi'l insan) adl bir eser yazmtr. Bu eserde, nzul srasna gre surelerin ayetlerinin iaretlerini incelemektedir. Osman Yahya eyhin tefsirle ilgili baka eserlerinin de olduunu belirtir ve u isimleri verir: -el-ayat fi ma vuride mine'l gaybi fi tefsiri'l ayat. -Kitabu'l kutub. (Burada Kur'an'n vasflarn ve zelliklerini erh eder) -el-Maksadu'l esma fi'l iarati fi ma vakae fi'l Kur'ani mine'l kinayat. -el-Msellesatu'l Kur'aniye ( ynl ayetler) -el-msebbeatu'l kur'aniye (yedi saysyla irtibatl ayetler) -ari tefsire bir giri mahiyetinde "miftahu'l babi'l mukaffel li fehmi'l kitabi'l mnzel" Surelerin giri ksmlarnn delaletlerine ilikin baka telifleri, yine surelerin giri ksmlaryla ve surelerle ve bir ksm ayetlerle ilgili kasideleri vardr. Divan- kebirinde buna rnek oluturacak ok kaside bulunmaktadr. Bu kasidelerden bir blm vardr ki, her sureyle ilgili birka beyte yer verir ve bunlarn says 3 ile 18 arasnda deiir. Bunlarn toplam 820yi geer. 44 beyitlik bir kasidesi de vardr ki, burada btn Kur'an surelerini salam bir zincirle tertip edililerine gre latif anlamlarla irtibatlandrr ve sonunu yle balar: Bunlar Kur'an'n btn sureleridir Arzu ettiim iin isimlerini topladm eyhin Kur'ani anahtarlarn aka belirtmedii, sadece telmihen iaret ettii kitaplar ise oktur. Bunlarn bazlarn "Mefatihu Fususi'l hikem" adl eserimizde zikrettik. Bu kitaplardan bazlarn yle sralamak mmkndr: - Kitabu't Tecelliyat. Bakara suresine yneliktir. Bakara suresinin btn ayetleriyle veya baz ayetlerle ilgili olmak
74

zere 109 blm iermektedir. - Kitabu'l Fena fi'l mahede. Beyyine suresine yneliktir. - Kitabu'l menzili'l kutbi ve'l imameyn. Felak ve Nas surelerine yneliktir. - Kitabu't Teracim. Bir mukaddimeden ve 69 bab'dan olumaktadr. Her bab, bir surenin baz ayetleriyle ilgilidir. Bablar, Hakka suresiyle (Tercemetu'l kahir) balar ve Bakara (Tercemetu'l hicab) ve Fatiha suresiyle (Tercemetu'r rida) ile son bulmak suretiyle surelerin tertibine gre dzenlenmitir. - Kitabu' ahid. 27 bab'dan meydana gelir. Kitabu't teracim'in baz bablarna ok benziyor. Her bab bir sure ile ilgilidir. - Kitabu menzili'l menazil. Futuhat'n 22. babna tetabuk eder. Burada sureler 19 snfa ayrlmtr. Her snfn ayrc zellikleri ve adamlar vardr. - Kitabu meahidi'l esrari'l kudsiye. 14 bab'dan meydana gelir. Konuyla ilgili zel bir kitapta her babn 14 anahtardan birine ait sureye taalluk ettiini aklamtk. - Kitab-u Fususi'l Hikem. 27 babdr. Bununla ilgili zel bir kitap yazdk. Sz konusu kitapta her babla ilgili sureyi akladk. - Futuhat'n 4. blmnn bablar. 114 babdr. Mushaftaki tertip srasna gre Nas'tan balayarak Fatiha'ya kadar her babn bir suresi vardr. Her bab'da ilgili surenin ayetlerinin ierdii ilimlerden bazlar ele alnr. yle ki, eyh'in Futuhat'ta Kur'an ilgili olarak isimlerini zikrettii ilimlerin says birka bini buluyor. -Futuhat kitabnn birinci ve beinci blmlerinin bablar150 bab'dan fazla-her bab bir sure veya bir ayetle ilgilidir. -Kitabu'l Azame: Fatiha'nn harflerinin baz srlar ve iaretleriyle ilgilidir. Fatiha'n besmeleden balamak zere
75

yedi ayetinin her biri iin bir blm ayrlmtr. Baz Kur'an Mahedeleriyle eyh bn. Arab Allah'n kitabndaki her surede benim iin bir pay vardr. Ama hayrn byk ksm Asr suresine aittir. eyh'e gre Kur'an, yalnzca telaffuz edilen kelimelerden veya zerinde dnlen anlamlardan ibaret deildir. Bilakis btn ayetleri, kelimeleri ve harfleri snrsz tecelli doularndan, srlarn ve ilimlerin mahedesinden ve byk mazharlardan ibarettir. eyh, Kur'an'n menzillerini vasfederken, kendi hallerini, zevklerini ve mahedelerini vasfeder. Bu kitabn blmlerinde buna ilikin rnekler yer almaktadr. Ama bu blmde baka rnekler sunmak istiyoruz: "hls" suresiyle ilgili 272. bab'da eyh, surenin menzilini vasfediyor ve unlar sylyor (II:581): - "Bil ki, bu menzil her ynden Teklii ve tenzihi gerektirse de, mazharlarla kaytl ekli keifte zuhur eder. Tpk drt stun zerinde ykselen, stnde duvarlar ihata eden bir at bulunan ve ak kaps olmayan bir ev gibi. Bu yzden hi kimse bu eve hibir ekilde giremez. Ancak evin dnda evin duvarna bitiik bir stun vardr. Keif ehli bu stunu mesheder. Tpk yce Allah'n Kbe'nin dna yerletirdii, Kbe'nin sa olarak belirledii, Kbe'ye deil kendisine izafe ettii Haceru'l esved'in plp meshedilmesi gibi. te bu stun da evden bir para olmakla beraber eve izafe edilmez. nk eve has deildir. Bu stun her ilahi evde mevcuttur. Bir bakma bizimle menzillerin ilettii irfan arasnda bir tercmandr. bn Meserre el-Cebeli "Kitabu'l Huruf" adl eserinde bu hususu aklamtr. Bu stunun anlalr bir dili var ve menzillerin ihtiva ettiini bize anlatr. Biz de menzillerin ilimlerini ondan istifade ederiz. Baz men76

ziller vardr ki, iine gireriz, ke bucan dolarz. lerini, daha nce kendileriyle ilgili olarak bildiimiz ekilde buluruz. Baz menziller de vardr ki, ilerine girmemize imkn yoktur, bu menzil gibi. Biz de teslimiyet hkmnce stundan alrz bilgileri. nk maddi lemde Resuln (s.a.v.) bize haber verdikleri itibariyle masum olmas gibi, onun da masum olduuna dair delil var elimizde. Bu stun Hakkn lisandr. Baz insanlar onu evin stunlarna dhil ederler. nk evin baz duvarlarnn sadece bir yzn grrz, dierleri ise surun iinde rtldr. Bu yzden baz keif ehli zatlar: Ev, alt stun zerindedir, demilerdir. Aslnda be stun zerinde olduunu syleyenler ile alt stun zerinde olduunu syleyenler arasnda bir eliki yoktur. Bunu sana aklyoruz ki, gerein bu iki grten sadece birinde, iki gruptan sadece birinin yannda olduunu sanmayasn. Her iki grup da doruyu sylyor. Bu yzden iin keyfiyetini sana aklyoruz. Aslnda ayn durum, insanlarn ihtilaf ettiklerini gzlemledikleri her mesele iin geerlidir. u halde keif ehli arasnda tahakkuk ettikleri itibariyle bir ihtilaf yoktur. Allah'a hamdolsun. Onlar meguliyetleri itibariyle, madde ehlinin duyularyla idrak ettikleri balamndaki durumlarndan daha sahih, daha hakiki bir neticeye varmlardr." Burada sz edilen evden maksat "hls" suresidir. Be stun, surenin be ayetidir. Altnc stun ise, irfann tercman, yani Besmeledir. Bazlar Besmeleyi her surenin bir ayeti olarak kabul eder, bazs bamsz bir ayet olarak sureleri birbirinden ayrdn kabul eder. Kur'an srlarn bilen Ariflere gre, her surenin bandaki Besmele, o surenin btn srlarn barndrr. Bu anlam, 273. bab'da "Tebbet" suresinin menzilinin sonunda da tekrarlanmtr. eyh, baka bir mahedede Besmeleyi evin dehlizi eklinde vasfeder ve yle der: - "Bylece bu menzilin ierdii ilim hazinelerini zikret77

tik. Yce Allah yle buyurmutur: "Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir lyle indiririz." (Hicr, 21) Ancak ben, bu menzilin giriinde, menzilin dehlizi iinde bir evi braktm. Bu ev herkese almaz. Bana ald ve iine girdim. inde olanlar rendim. Bu ev, bu kitabn kapsad bu menzillerin tmnn iinde bulunan hazinelerin btn anahtarlarn barndrr. ok yce ilimler ihtiva etmektedir. Bunu bilen Arif, kinatn Ondan mevcut olduunu tahakkuk eder." eyh, burada anlatt hususa baka bir yerde, Allah ile konuan Arif iin Besmele, Hak teala iin "kun=ol" sz mesabesindedir, eklinde iaret eder. "hls" suresi evinin kapsnn olmayna, iine girilmediine gelince, nk bu sure sadece tenzih isimlerini ihtiva eder. Bu isimlerle ahlaklanmann da imkn yoktur. Besmele stununu meshetmekse, Rahim ismiyle ahlaklanmadan ibarettir. "Tebbet" suresine zg 273. bab'da eyh, menzilinin evlerini, her evin hazinelerini, kilitlerini ve anahtarlarn doyurucu ve ayrntl bir ekilde aklamaktadr. Evleri ayetleridir. Hazineleri ayetleri oluturan kelimelerdir. Kilitleri harfleridir. Anahtarlar ise harflerin harekeleri ve noktalardr. Her anahtarn harekesi ise bilinen Ebced hesabna gre harflerin says kadardr. Her harften arif olanlarn aka anlad ana ilimlerin says da bu harflerin says kadardr. rnein 66 tane ana ilhi ilim vardr. Bu babn banda eyh, her kevni huzurun, bir Kur'an kelimesinden veya ayetinden istimdad ettiine iaret eder. rnein Fatiha suresinde ilk akln mevkiine yle deinir: - "mm'l Kitab'la balad. Ki onun yannda mm'l cem ad verilen bir huzur vardr. Hak beni oraya soktu. Onu, zahirini ve batnn grdm. Bu akln oradaki yerini siyah bir nokta halinde gzlemledim. Krmz ve sar aras bir tonda
78

tertemiz olarak rtlmt. Akln mekn ile bu kaynan yeri arasnda bir cariye grdm. Musa'y, Harun'u, Yusuf'u (a.s) bu akla bakar halde gzlemledim. Yce Allah, kendine has kld bu cami huzurdan baka huzurlar meydana getirmitir ki, gklerde (semavatta), yerde (arzda), bu ikisinin arasnda ve yerin (arzn) altndan istiva snrna katar hi kimse bunlarn saysn bilemez, sadece Allah bilir () Yce Allah, doruluk ve saflk makamn belirlemi, bunlarda yetmi iki ykseklik tayin etmitir. Her ykseklik, bu suretin gerektirdii saflktan dolay ykselen kiilere bir ilim verir. Bunlar keif ilimleridir. Bu durum yksekliklerin zirvesine ulancaya kadar devam eder. Burada ana(mm) ilim huzuru bizzat karsna kar" eyh, burada mm'l Kitab ve mm'l Cem ifadeleriyle Fatiha suresine ve bandaki Besmeleye, 72 ykseklikle de "Tebbet" suresinden nce yer alan "hls" suresinin harflerine iaret eder. Akl noktasyla da Besmelenin bandaki "ba"nn noktasna iaret ediyor gibi. ("ba"nn ilk varlkla ilikisi iin bkz.I:102) Musa, Harun ve Yusuf'tan (a.s) sz ederken, ilk harfi "ba" olan Tevrat'a iaret ediyor. eyh bir yerde unlar anlatyor (I:83): - "Yahudi din adamlarndan (ahbar/haham) biri bize dedi ki: Sizin tevhitten bir nasibiniz yok. nk kitabnzn sureleri "ba" harfi ile balar. Ona u cevab verdim: O halde sizin de tevhitten nasibiniz yok. nk Tevrat da "ba" ile balar. Verecek cevap bulamad." Baka bir yerde eyh, arif'in Kur'an ayetleri ve esma- Hsna huzurlarnda Nebilerin ve Velilerin ruhlaryla bir araya gelmesinden sz eder. Bu arada kendisinin onlardan bazlaryla bir araya gelmesini, zel bir konu erevesinde bahsettiimiz gibi "Bakara" suresinden istimdad edilen "etTecelliyat" adl kitabnda rnekleriyle anlatr. Bunun bir rnei de "Kurey" suresine zg olan 278.
79

bab'da gryoruz. unlar sylyor: - "Bil ki, bu menzile girdiin zaman Resullerden (s.a.v) bir cemaatle bir araya gelirsin ve onlara has zevklerinden tadarsn. Sende olmayan ilimler edinirsin. Bu ilimler, onlar iin zevk iken, senin iin keif olur." (II:605) "Fil" suresine has olan 279. bab'da, surenin girii olan "grmedin mi" ayetiyle tahakkuk ediine iaret ediyor ve unlar sylyor (II:608): - "Bu menzilin ilimleri arasnda, ilmin nazarla var olmas da yer alr. Nazar ise, hi kimseden rivayet etmemi, hi kimseden duymamtm. Ancak kendi nefsimden grdm ve bir nazar eyledim. O anda menzilin kapsad ilimleri rendim. Bana bir nazar verildi, onunla baktm ve onunla baktm eyi, bu nazarn kapsad btn ilimleri bildim. te bu zevk ilmidir. Buradan hareketle, konutuu eyi greni, iittiini sylenin sz bilinir" eyh'in gerekletirdii bu olaanstlklerden biri de "O'nu vg ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur." (sra, 44) ayetiyle tahakkuk ediini anlatt szleridir. unlar sylyor (I:328): - "Allah'a hamdolsun, bu tarikata girdiimiz ilk zamanlarda talarn tesbihini ve Allah' szl olarak zikrediini duymutuk." Yine yle diyor: "Buradan ahiret hayat da bilinir () nk ahiret hayat zerindeki ruhaniyet maddi hayattan daha baskndr. Biz, bu hayat kefiyle birlikte u dnya hayatnda onu tattk. Bylece insan ahs itibariyle birden ok meknda olabiliyor. Avamdan insanlar ise, bunu ryalarnda idrak ederler." (I:318) eyh, "Karia" suresinin menziliyle tahakkuk ettikten sonra, suretlerde intikal etme makamna erimitir. Bu surenin menziline 283. bab tahsis etmitir (II:620). Bu konuda unlar sylyor: - "Bil ki, yce Allah ayetlerinden dilediini bana gster80

mek iin beni ykselttii zaman gerekleen miracm srasnda bu menzile vardmda, melek yanmdayd. Kapy aldm (eyh, burada "Karia=alan" kelimesine iaret ediyor). Kapnn arkasnda birinin yle dediini duydum: Allah'n bildirmesi dnda kimsenin bilmedii bu mehul menzilin kapsn alan kimdir? (eyh, burada "Karia Nedir Karia? Sana o karia'y bildiren nedir?"ayetlerine iaret ediyor). Melek u karl verdi: Kulun Muhammed b. Nur'un huzurundan olan kulundur." Kap ald, ieri girdim. Hak, oradaki her eyi bana tantt. Ama kendisini mahede etmemden yllar sonra. Bu, tarifi olmayan ekli bir mahedeydi. Sonra bunun ardndan Onu tantma gerekleti. Bunun mehul bir menzil olduunu bana tantnca, belimi krd. Ama onu tantnca, grdm ki, Allah'n koruduklar mstesna grdklerimin tm krlm vaziyettedir. Korktum. Allah, bana tecelli etmesiyle korkumu giderdi. Bu menzilde ekli suretlerin maddi suretlerde deitiklerini grdm. Tpk ruhanilerin ekillerde deimeleri gibi. Bunlarn ortada kalkan ilk suretler olduklarn hayal ettim. Onlara ynelik nazar tahakkuk ettirdim, ama buna g yetirmem iin kuvvet verildikten sonra idrak edebildim. Bunun zerinde ben de deitim ve matlubu idrak ettim.." eyh, bu mevzuyu uzun bir aklama ile ele alr. Tmnn kayna u iki ayettir: "nsanlarn, her yana dalm renkli pervaneler gibi olacaklar ve dalarn etrafa salm renkli ynler gibi olacaklar gn." Btn bunlar, "kun" kelimesinden kaynaklanan tekvin srrna dnktr. Bu srrn gnei, henz otuz yanda iken eyh'e tecelli etmitir. Bu konuda unlar sylyor (II:439): - "-Kaf- iki tanedir. Biri "kun" kelimesindeki ispat "Kaf", br ise "lem yeKun" kelimesindeki nefiy "Kaf". Be yz yetmi senesinde bu "Kaf"ta gne zerimize dodu. Gnein "lem yekun"da domasyla tebihin olumsuzluunu
81

ispat ettik. inde bu gne domayan kimse, gne doduu halde tatili (ilhi sfatlar nefyetmeyi) ispatlad." Bu gne, "Beyyine" suresinin gneinden bakas deildir. eyh, "El- fena fi'l meahid" kitabn ve Futuhat'n 286. babn bu sureye tahsis etmitir. Orada diyor ki (II:633): - "Bu menzile girdiim zaman, uas olmayan bir nur iinde tecelli gerekleti benim iin. Onu ilmen grdm. Nefsimi de onunla grdm. Btn eyay nefsimle, eyann kendi iinde bahedilmi olarak tad nurlar ile de hakikatlerini grdm. Buna ek olacak bir nur yoktur. Bylece akli olmayan, hissi byk bir mahede yeri gzlemledim. Mana olmayan, ama hakiki bir suret grdm. Bu tecelli de kn, kn kk olarak kalmasna ramen, byn de bykl baki olmasna ramen, byn kendisinin iine girecei ekilde genilemesi zahir oldu. Devenin ine deliinden gemesi gibi. Bu sahne hissi olarak mahede edilir, hayal olarak deil. Onu alr iine, ama bunun nasl olduunu anlayamazsn, grdn de inkar edemezsin. Akllarn ekillendirdiklerinin idraklerinden yce olan, basiretin idrakini ondan stn klan Allah mnezzehtir. O'ndan baka ilah yoktur. O, stndr, hkm ve hikmet sahibidir." "ems" suresine tahsis edilen 293. bab'da eyh, bir kez daha gne ve ay tecellilerinin delillerini zikrediyor ve yle diyor: - " Bil ki, ey kardeim! Bu menzilin bereketlerini kaytlandran bir gecede Resulullah' (s.a.v) grdm. Srt st uzanmt ve yle diyordu: "Kulun, Allah'n azametini her eyde, hatta mestlerin zerine meshedilmesinde ve eldiven giyilmesinde grmesi gerekir." Ayanda siyah iki yeni naln olduunu gryordu. Ellerinde de eldiven vard. Sanki bu menzilde Allah'n celaline yarar ilimleri vazetmemden dolay sevindiini bana mjdelemek istiyordu. Sonra yle
82

dedi: - " Ay dounca, nefisler bahelerinde uyurlar ve saraylarnda gven iinde olurlar. Ama karanlk olur da ay domazsa, hrszlardan korkarlar. Byle bir durumda insann hrszlardan, soygunculardan korunmak iin ehre girmesi gerekir" Ardndan eyh, bu szlerini erhetmeye balyor (II:669) eyh'n, 269. bab tahsis ettii "Buruc" suresinin menzilinde yaad ilgin bir hikaye var. yle diyor (II:693): - " Derken "phesiz onun yakalamas pek elem vericidir, pek etindir!" (Hud, 102) ayetini okudum. Bunun zerine ayetin anlamn renmeye altm. Bir adam gzmn nne geldi. Tanyordum onu. Bana bir iftira atmt ve "bu adam senin yznden tutulmu, cezalandrlmtr" denildi () Adam ardm ve dedim ki: "Ne grdn?" benden skldn gsterircesine: f!.. demeye balad. Grnrde tevbe etti. Sonra bana att iftiray devam ettirerek yanmdan ayrld. Ama iinde bulunduumuz ay tamamlanmadan ban yaran bir ta araclyla Allah cann ald"eyh, adamn ldrl hikayesini de uzun uzun anlatr. -315. bab tahsis ettii "Hakka" suresi menzilinde, ad geen surenin 19.ayeti "Kitab sa tarafndan verilen." ifadesine iaret ederken ilgin bir hikaye anlatyor: - " Bizim zamanmzda ise, bir kadn ryasnda kyametin koptuunu grr. Allah ona bir aa yapra verir, bu yaprakta cehennemden azat edildii yazldr. Yapra elinde tutar. Sonra uykudan uyandnda avucunda bir yaprak tuttuunu grr. Elini bir trl aamaz, ama iinde yaprak olduunu hisseder. Eli o kadar sklr ki, ac duymaya balar. nsanlar bana toplanr ve elini amaya alrlar, ama hi kimse bunu baaramaz. Bunu bizim tarikatmzn mensuplarna sorarlar. Onlardan da bunun srrn bilen
83

olmaz. Fakihler gibi ekil ulemasnn ise bu konuda zaten bilgileri olmaz. Tabipler ise, elini amak iin zerine bir karm dkerler, o da elinde bir takm yaralar amakla beraber elinin almasna muvaffak olmazlar. Sonunda biri yle der: Bir de falana sorsak (beni kast ediyor). Belki onun bu konuda bir bilgisi vardr." Kadn bana getirdiler. Yalca bir kadnd, avucu kapalyd ve ac veriyordu. Ryasn sordum. nsanlara anlatt ekliyle bana da anlatt. Bunun zerine elinin neden yapran zerine kapandn anladm. Kulana eildim ve ona gizlice unlar syledim: Elini azna yanatr ve elinde olduunu hissettiin bu yapran yutacana dair Allah' ahit tutarak niyet et. Eer bu ekilde niyet getirsen ve Allah, senin niyetinin doru olduunu bilse, elin alr." Kadn elini azna yaklatrp dudaklarna yaptrd. Azn at ve yapra yutmaya niyetlendiine dair Allah'a sz verdi. Az ald ve yaprak aznn iine dt, hemen yuttu. Eli ald. Orada bulunanlar bu manzara karsnda ardlar () Sonra eyh, hicret yurdunun mam Malik b. Enes'in yaad olaya benzettii bir hikaye anlatr. 369. bab tahsis ettii "Hicr" suresi menzilinde, Kur'an'n btn surelerinin hazinelerini bu surenin ayetlerinde gzlemler: "Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr." (Hicr, 21) Nas suresinden Leyl suresine kadar yirmi surenin hazinelerini zikreder. Bu balamda her sure iin ba belirler. "Kafirun" suresinin hazinesi ile ilgili olarak bir vakaya ahit olur ve yle vasfeder (III:376): - "Tatl bir st pnar grdm. Ondan daha beyaz ve ondan daha temiz bir st grmemitim. Pnara girdim. Gsme kadar geliyordu derinlii, bir yandan da kaynyordu. Bu manzaraya hayret ettim. Garip ilahi bir ses duydum. yle diyordu: "Kim, Allah'n emri uyarnca, Allah'a yakla84

mak iin Allah'tan bakasna secde ederse, o mutludur, kurtulmutur. Kim, Allah'n emri olmakszn, Allah'a yaklamak maksadyla Allah'tan bakasna secde ederse, o, bedbahttr." nk yce Allah yle buyurmutur: "Mescidler phesiz Allah'ndr. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayn (ve kulluk etmeyin)." (Cin, 18) nk Allah halk ile beraberdir, halk Allah ile beraber deildir. O, onlar bilir, dolaysyla O, onlarla beraberdir" "Yunus" suresi menzilinde, "er-Rakib" ismiyle ve surenin "Ne zaman sen bir ite bulunsan, ne zaman Kur'an'dan bir ey okusan ve siz ne zaman bir i yaparsanz. O ie daldnz zaman biz mutlaka stnzde ahidizdir." (Yunus, 61) ayetiyle tahakkuk eder ve yle der (IV:174): - "Bu bir terk olunmuluk haliydi ki, birok yl bunu yaadm. Sadece bununla adlandrlyordum. nk bu hale bulanm, onunla zdelemitim. Sayamayacam kadar ok bereketini grdm. Oradan murakabeye muttali oldum. Bylece Allah adna nefsim zerine rakib (murakabe eden) oldum. nk Allah, masum Nebi'nin (s.a.v) diline inen tertemiz eriatta nefse bilinen zel bir vasfta olmasn emretmitir. Yine Rabbimin kalbime ilham ettii eserlerin zerinde de murakabe eden oldum. Btn hareketlerimi ve durularm denetledim. Kullar arasnda hkm olarak yerletirdii hadlerini dengesi balamnda Rabbimi de murakabe ettim" eyh, 26 yanda iken Tevbe suresinin 24. ayetinde fena bulur. Bununla ilgili olarak yle der (IV:156): - "De ki: Eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz, hsm akrabanz kazandnz mallar, kesada uramasndan korktuunuz ticaret, holandnz meskenler size Allah'tan, Reslnden ve Allah yolunda cihad etmekten daha sevgili ise, artk Allah emrini getirinceye kadar bekleyin." (Tevbe, 24) "O halde Allah'a koun." (Zariyat, 50) () Bu ayet, be yz seksen alt senesinde biliye'de
85

Cuma namazndan sonra mezarlkta bulunduumuz srada bize geldi. Bu ayetten dolay adeta sarho oldum. sene boyunca namazda, uyankken, uykuda bu ayetten baka bir ey okumaz oldum. Bu ayetten hibir lyle snrlandrlamayan bir tat, bir lezzet alyordum" Ayn ekilde "Sanma ki ettiklerine sevinen, yapmadklar ile vlmek isteyenler, evet, sanma ki onlar azaptan kurtulacaklardr." (Al-i mran, 188) ayetiyle ilgili olarak unlar sylyor (IV:194): - "Birka sene boyunca bu zikri de kesintisiz srdrdm. O kadar ki yaadm yerde bu zikirle isimlenir oldum. Daha nce baka zikirlerle isimlendirildiim gibi. Bu zikrin ak bereketlerini grdm." Kimi zaman baz ayetlerin anlamlar somut denilecek ekilde eyh'e grnd de olmutur. "Bakara" suresinin 144. ayeti gibi. Futuhat'n Hac Babnda (Blmnde) "Arafatta Cuma" fasln yazarken bu ayetin anlam eyh'e tecelli eder. Bu konuda unlar sylyor (I:714): - "Bu vehi yazdm gece bir olay yaadk. Bu Baba (Blme) uygun dmektedir. Ryada imiim gibi meleklerden bir ahs gryordum. Bana eni ve boyu birer kar, derinlii ise snrsz, zerinde toz namna bir ey bulunmayan dmdz bir toprak paras veriyordu. Bu toprak elime geince zerinde u ayeti buluyordum: "Nerede olursanz olunuz, vechinizi o yana evirin ki, insanlarn aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunmasn ()Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin!" (Bakara, 150-152) Hayretler iindeydim, bunun ayetin ayns olduunu da toprak paras olduunu da inkar edemiyordum. Bana deniliyordu ki, Kur'an ite bu ekilde Hz. Muhammed'e (s.a.v) nazil olmutur. Resulullah' (s.a.v) gryordum, bana yle diyordu: Bana byle nazil oldu. Bunu bir zevk olarak al. in asl budur. Bundan aldn zevki inkar edebilir
86

misin?" Hayr, dedim. Sonra yle dedim: Bu, Cebrail'in (a.s) Resulullah'a (s.a.v) zerinde bir nokta bulunan parlak bir ayna suretinde getirdii Cuma'ya uygun den bir keiftir. Cebrail (a.s) bunu getirirken Resulullah'a (s.a.v) yle demiti: Ya Resulallah! Bu Cuma gndr. Bu da o gnn bir saatidir" Hadis mehurdur. Bak, ilhi iler ne hayret vericidir ve tecellileri nasl maddi kalplarda gerekleiyor!" "Meahidu'l Esrar" adl kitapta eyh, bu tecellilerden baz rnekleri vasfeder. Bu mahedelere has olarak kaleme aldmz bir kitapta, bunlarn kopuk harflerle balayan surelerin girilerine dnk olduklarn belirtmitik. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir. Buraya kadar yaptmz deerlendirmelerden anlalyor ki, eyh'in hayat, Kur'an sahnelerinden ve Furkan zevklerinden oluan bir silsileden baka bir ey deildir. bn Arabi'nin Siyer, Hadis ve Fkh Karsndaki Tavr eriat Kendisinden zail olana uyma Allah'tan haberler getirse de. (FII:364) eyh, "el-Mbeerat" adl eserinde Resulullah'n (s.a.v) hadisleriyle byk bir itenlikle ilgileniinin balangc hakknda unlar sylyor: - "Yeterince ilim renmediim zamanlarda baz arkadalarmz bana gelerek "Rey" esasl kitaplar okumaya beni tevik ediyorlard. Benim "Rey" hakknda da "Hadis" hakknda da bilgim yoktu. Bir gn ryada kendimi geni bir bolukta grdm. Ellerinde silahlaryla bir topluluk de beni ldrmek istiyordu. Snacak yerim de yoktu. nmde bir
87

tepe grdm. Resulullah (s.a.v) da bu tepenin zerinde duruyordu. Ona sndm. Kollarn stm kapad ve beni gl bir ekilde barna bast ve bana dedi ki: Habibim! Bana sn ki selamet bulasn." O dmanlara dnp baktm. Yeryznde onlardan tek kii grmedim. te o gnden beri Hadisle megul olurum." eyh, emri tutar ve Resulullah'n (s.a.v) Hadisiyle ve Siyeriyle megul olmaya balar. nk bu ikisi, Kur'an- Kerim'in pratik erhleri ve uygulamalardr. eyh, btn hayat boyunca bu iki kayna aratrd, renmeye alt. yle anlalyor ki, eyh, ilk halvetinden k ile sluk yoluna girii ve eyhlerin sohbetinde bulunuu dnemlerini ayran zaman diliminde, yani 15 yandan 20 yana kadar sren dnemde bu ilimde uzmanlamaya balamtr. eyh, Fkh mezheplerini Hadise ballklar orannda deerlendirmektedir. "el-Mbeerat" adl risalesinde unlar sylyor: - "Hicret yurdunun imam Malik b. Enes el-Esbahi'yi ryada grdm. zerinde beyaz bir elbise vard. Bu elbisenin on iki zira yerde srnyordu. "Fetih" kaps denilen bir kapda duruyordu. Dedim ki: Ey Malik! Ne okuyaym? Dedi ki: "Rey" kitaplarn okumak ister misin?" O srada "Rey" kitaplaryla megul olan bir adam gryordum. Malik'e srtn dnm, bir pln iinde pleri seyrediyordu. Dedim ki: Ey Malik! Rey kitaplarnn bu adam gtrdkleri yere beni de gtrmelerinden korkuyorum." Bunun zerine tebessm etti ve yle dedi: Doru syledin. Olum! Kendini Hadislerle snrla ve amellerini onlara gre gerekletir." Hadis ilminin stnln, erefini gsteren rneklerden biri de byk alim Ebu'l Abbas Ahmed b. Davud b. Ali b. Sabit b. Mansur el-Haziri el- Halfavi'nin (Allah rahmet etsin) Tunus ehrinde Salih ve arif eyh Abdulaziz b. Ebubekir elKurei el-Mehdevi'nin evinde bize anlatt u olaydr:
88

- "mam Ebu Hanife'nin gzel grne ve zihninin dinamikliine byk bir hayranlkla inanyordum. Btn imamlar iinde ona meylediyordum. Bir gece Resulullah' (s.a.v) ryada grdm. Benimle konumuyordu. Bu yzden sormaktan korktum. Ebubekir arkasndayd. Dedim ki: Ey Ebubekir! Sizin yannzda imamlarn dereceleri nasldr? Dedi ki: Bize en yakn olan Ahmed b. Hambel'dir. Ondan sonra afii, sonra Malik, sonra Ebu Hanife gelir." Hayret ettim ve anladm ki kurtulu, Hadisi izlemektir. Bu hikayeyi, be yz doksan dokuz senesinde Mekke'de Kad Abdulvahhab el-Ezdi el-skenderani'ye anlattm, sahihtir, dedi ve ben de Ebu'l Abbas'n grdn glendiren bir olay haber vereyim, diye ekledi. Anlat, dedim. Biz o srada Kbe'nin Rkn- Yemani karsnda Cezvere kapsnn yannda bulunuyorduk. Dedi ki: "Aramzda hayrl ve gzel grnml Salih bir arkadamz vard. ld. Salih arkadalarmzdan biri onu ryada grd. Ryay gren der ki: Ey falan! ki sorgu melei sana geldii zaman yer nasl olur? Der ki: Su gibi olur. ine dalp yrmek istediin zaman, tpk su gibi rahat yrrsn, sana engel olunmaz. Ryay gren der ki: Ne grdn? Der ki: Kitaplar grdm, bazs yukar kaldrlm, bazs yere konulmu. Bunun nedenini sordum, bana denildi ki: Yukar kaldrlm kitaplar, Hadis kitaplardr. Yere konulmu kitaplar ise rey kitaplardr. Bunlar, sahipleri onlarla ilgili olarak sorguya ekilinceye kadar yerde kalacaklardr." Buna gre eyh'in Fkh mezhebi, Hadis ehlinin mezhebidir. Kendisi mutlak mtehittir, sahih nakli sarih keifle teyit eder. eyh, sabit eri nasslarn tesine, kyassz, tevilsiz, fazlasz ve eksiksiz olarak gememeyi tercih etmesine ramen, itihatlarnda samimi olan, ellerinden geldiince Hak gr tespit etmeye alan mtehitleri de mazur grr. eyh, Futuhat'n 88.babnda eri itihadn keyfiyeti ile ilgili
89

tavrn ayrntl olarak aklamtr. Gerekten nefis bir aklamadr bu. Bu aklamann baz ksmlarn zetleyerek veriyoruz: - "eri hkmlerin zerinde ittifak edilen usulleri tr: Kitap, Snnet ve cma. Kyas'ta ise ihtilaf vardr. Kimi kyas usul olarak savunurken, kimi buna kar kar. cma, nass olduu gibi ifade etmese de nassa dayanmak zorundadr. Dolaysyla icma, iki asl kaynan, yani Kitap ve snnetin bir fer'i konumundadr. Kyasa gelince, yle yerler var ki, onu esas almann gc, onu terk etmeye baskn gelir. Baz yerlerde de kyas terk etmek daha gl bir tutum olarak belirginleir. Bununla beraber, kyas olarak kesinlemi delil zelliine haiz olan bir ey, ahad habere benzer. nk ilim ifade etmese de ahad haberi delil olarak alma hususunda ittifak vardr. Dolaysyla hkmlerin ispatna ilikin usullerden biridir. Bu bakmdan kyas da iinde phe olmayacak ekilde belirgin olduu zaman, ahad haber gibi delil olarak alnabilir. Bize gelince, onun hakln sylemesek bile, ben, itihad kendisini kyas delilini ispat etme sonucuna gtren kimse asndan onunla hkmetmeyi caiz grrm, bu itihadnda hata da etse, isabet de etse fark etmez. nk ari, mtehidin hkmn ispat etmitir. O hata da etse ecir kazanacaktr. Eer mtehit, kyas ispat ederken kitap, snnet, icma veya bu usullerin her birinden bir delile dayanmyorsa, onunla hkmetmesi helal olmaz. Hatta insaf sahibi biri asndan nazari hkmde, belirgin kyas, delalet bakmndan sahih ahad haberin hkmnden daha gl olabilir. nk biz, ahad haberi kabul ederken rivayetine ilikin hsn zannmza gre hareket ediyoruz, bilerek onu Allah'a kar temize karmyoruz. nk eriat, herhangi bir kimseyi Allah'a kar temize karmamz yasaklamtr. Sadece, zannedersem yledir veya yle olduunu sanyorum, diyebiliriz. Belirgin kyas hususunda akli sahih
90

nazar da bizi destekler. Akli nazarda, makul bir illetten dolay hakknda sz sylenmemi bir husus, hakknda sz sylenmi baka bir hususa kyas edilerek belirlenir. Dolaysyla, belli bir nassn olmad zorunluluk yerlerinde bu ikisinin birletirilmesinin ari'nin maksad olmas uzak bir ihtimal deildir. Bu yzden kyas usul olarak ispat edeni veya furu ya da usulde bir mtehidi hatal bulan birisi ari'e kar sui edep etmi olur. nk ari mtehidin hkmn ispat etmitir ve O, batl ispat etmez. Bu, ilmimiz erevesinde yalnz kaldmz, benzeri olmayan bir yntemdir. Bununla beraber, kendimizi esas alarak kyas savunmuyoruz. Bilakis, itihad kendisini kyas ispat etme noktasna gtren mtehit asndan savunuyoruz. nk ari, bu hususu ispat etmitir. Ahkmn temel prensiplerinden biri udur: ki ayet veya iki sahih haber elitii zaman, bunlar birletirmenin ve ikisiyle birlikte amel etmenin imkan varsa, onlarla amel etmekten sarf nazar edemeyiz. Ama birinde sz gelimi istisna olduu iin, ikisiyle birlikte amel etmeye imkn olmad zaman, istisnay ierenle amel etmemiz gerekir. Birinde fazlalk varsa, fazlalk iereni alp onunla amel ederiz. Eer bunlardan hibiri sz konusu deilse ve aralarnda hibir adan eliki de yoksa, tarihe baklr ve tarih bakmndan sonra olan kabul edilir. Eer tarihleri bilinmiyorsa ve bilmek de imkansz denecek kadar zor ise, bu durumda hangisinin dinde zorluu ortadan kaldrmaya yakn olduuna baklr ve onunla amel edilir. nk bu zellie sahip olan metni u ayet desteklemektedir: "Din hususunda zerinize hibir zorluk yklemedi." (Hac, 78) Eer dinde zorluu ortadan kaldrma zellii bakmndan da denk iseler bu takdirde ikisi de skat edilmez, ikisi arasnda muhayyer olursun, iki rivayetten veya iki ayetten dileinle amel edersin. Eer bir ayet ile her bakmdan sahih olan bir ahad haber arasnda eliki varsa ve hangisinin
91

tarih bakmndan daha sonra olduu bilinmiyorsa, bu takdirde ayet esas alnr ve ahad haber terk edilir. Eer haber de tpk ayet gibi mtevatir ise, tarih de bilinmiyorsa, ayrca ikisini cem etmenin imkan da yoksa, bu konudaki hkm kiinin bu ikisinin arasnda muhayyer olmas ynndedir. Ama birinde dinde zorluu bertaraf etme zellii varsa, bu takdirde onun esas alnmas gerekir. ki haber veya iki ayet ya da bir ayetle sahih mtevatir yahut mtevatir olmayan haber arasnda ztlk varsa ve birinde hkm bakmndan fazlalk bulunuyorsa, fazlalk barndran kabul edilir, onunla amel edilir. Hadiste fazlalk bulunan metin zddna tercih edilir. Ama Hadiste ancak sahih olanla amel edilir. Bir hadisle bir sahabinin veya imamn sz eliiyorsa, hadisten vazgemenin hibir yolu yoktur. Rivayetten dolay imamn veya sahabinin sz terk edilir. Eer bu haber mrsel veya mevkuf ise, tabiinin hadisi sadece sahabiden rivayet ettii bilinmedike bu rivayete dayanlmaz. Ama bu sahabinin kimlii tespit edilemiyorsa, bu mrsel hadisle amel edilir, nk msned hadis hkmndedir. Haklarnda cerh ve tadil olarak herhangi bir sz varit olmam bir topluluktan bir haber geldii zaman, onlarn rivayetlerini esas almak gerekir. Ama bunlardan birinin doruluu hakknda bir cerh (eletiri/noksanlk) varit olmusa, onun rivayet ettii hadis terk edilir. Ama bu kimseye yneltilen cerh, rivayet nakliyle ilgili deilse, rivayet ettii hadisi aktarmak gerekir. Bu kimselere sayg duymakla ve sevgi beslemekle emrolunmu olmamza ramen yce Allah, Resulullah'tan (s.a.v) bakasnn szn almamz vacip klmamtr. Bir ayet veya haber herhangi bir dilde varit olursa, asl olan, Arapadaki eklinin esas alnmasdr. Eer ari, namaz (salat), abdest (vudu), hac ve zekat gibi dilde anlalmayan bir kelime kullanmsa, asl olan,
92

yine ari'nin yapt tefsirdir. eriatn btn emirleri vaciplie, btn nehiyleri de yasakla hamledilir. Bunlardan biri, vaciplie yaklatran bir karineden yoksunsa, bu takdirde vaciplik snrndan kp menduplua veya mubahla yakn olur. Ayn ekilde nehiy de, bir karineden dolay yasak hkmnden kar, mekruh niteliini kazanr. cmadan maksat, Resulullah'tan (s.a.v) sahabenin icmadr, baka deil. Onlardan sonraki gr birlikleri icma saylmazlar, dolaysyla onlarla amel edilmez. Biz, kyas benimsemekten kandk, nk kyas hkmde fazlalk demektir. ari'nin de bu mmet iin hafiflik istediini biliyoruz. Nitekim altndan kalkamayacaklar bir hkm inebilir korkusuyla fazla soru sormaktan ekinirlerdi sahabeler. Hakknda bir sz varit olmayan, bir hkme konu olmayan her eyde asl olan mubahlktr. Bir vakitle kaytl bir ameli vaktinin dnda eda etmek caiz deildir. Resulullah'n (s.a.v) fiilleri vaciplik ifade etmezler. Ancak bir fiil yapp da onunla ibadet etmemizin eklini aklamas baka. O zaman bu fiil vacip olur. Nitekim Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Namaz, benim nasl kldm grdyseniz yle kln." eyhin Kar Olduu Kimselerden Bazlar eyh, iki gruba ok sert biimde kar kar. Bunlar; batniler, ya da eri nasslar (kurallar) hevalarna gre tevil eden, onlar zahiri delaletlerinin dna karan yahut eriatn genel siyasete ynelik olduunu, zelle ilgilenmediini ileri srenler. Bir de taklidi veya reyi sabit sahih hadise tercih eden fkh ehlinden mutaassplar (I:499-500) ya da eriatn hkmlerini tahrif ederek sultanlara yaltaklananlar. Ayn ekilde israiliyata dalan, doruluu sabit olmayan garip haberleri esas alan kimselere de, zellikle bunlar Kur'an'n tefsirinde kullandklar zaman iddetle kar kar
93

(II:256/III:562). Aada konuyla ilgili baz metinler sunacaz. "Tahrim" suresiyle ilgili ve "Muhammedi eriatn ve dier eriatlarn nefsani gayelerle neshedilmesi menzilinin bilinmesi hakknda. (Allah ltfyle bizi ve sizi bundan dolay affetsin)" balkl aklamasnda unlar sylyor: - "Bil ki, eriat, bembeyaz, lekesiz delil kayna ve mutluluk yoludur. Bu yolda yryen kurtulur, bu yolu terk eden de helak olur. Nefisler hevaya yenik dnce ve alimler de sultanlarn yanlarndaki makamlara gz koyunca, lekesiz, bembeyaz delil kaynan terk ettiler ve asl astar olmayan tevillere eilim gsterdiler. Nefislerin arzu ettiini elde etmek iin sultanlarn amalar dorultusunda hareket ettiler. Dier bir ifadeyle sultanlarn hevalarnn ngrd davranlara eri bir dayanak bulma abas iine girdiler. ou zaman Fakih inanmad halde bu ynde fetva verebiliyordu. Fakihlerden ve kadlardan oluan bir topluluu bu hal zere grdk. Meliku'zzahir Gazi b. Meliku'nnasr Salahaddin Yusuf b. Eyyb bana anlatt. Benimle onun arasnda byle bir mesele ile ilgili konuma olmutu. Bir kleye seslendi ve : Bana Harmadan' getir, dedi. Sonra yle dedi: Sen, benim lkemde ve ehrimde ilenen haramlar ve zulmleri kabul etmiyorsun. Allah'a yemin ederim ki ben de senin inandn gibi btn bunlarn mnker olduklarna inanyorum. Ancak ey efendim, Allah'a yemin ederim ki, burada bir fakihin fetvasna gre uygulanmayan hibir mnker yoktur. Bu fakihin kendi el yazsyla bunun caiz olduuna dair fetvas elimdedir () Dinde ve takvada en faziletli olarak kabul edilen memleketin en byk fakihi bana u fetvay verdi: Ramazan orucunu mutlaka ramazanda tutman gerekmez. Bilakis sana vacip olan, senede bir ay oru tutmaktr. Tercih senindir, hangi ay istersen o ay oru tutarsn Sultan dedi ki: Ona iimden lanet ediyorum, ama bunu ona izhar etmiyorum. Bu
94

fakih falancadr. Ardndan fakihin adn bana syledi. Allah hepsine rahmet etsin." Sonra eyh, nefret uyandrc mezheb-i taassuptan rnekler veriyor ve "el-Mbeerat" adl eserinde unlar sylyor: - "Salih bir adam, ryada kendisinin de aralarnda bulunduu ehrin fakihlerini toplanm ve aralarnda iken vefat eden Resulullah' (s.a.v) gmyorlar. Adam uyanr ve fakihleri sorar. Fakihleri hac ile ilgili bir meseleyi tartrken bulur. Oysa nlerinde, en kk bir eletiri almayan sahih hadisler durmaktadr. Onlar hadisleri kabul etmekten imtina ederek reye gre hkm veriyorlar ve diyorlar ki: Mezhepler artk istikrar bulmutur. Bununla hadisleri reddetmeyi amalyorlar. Hadislere kar bir taassup iinde olduklarn gsteriyorlar. Yz st braklp rezil olmaktan Allah'a snrz. Ryamda Resulullah' (s.a.v) vefat etmi gryordum. biliye camiinin etrafndaki bir yere gmlmt. Uyandktan sonra bu yeri sordum, sahibinden zorla alndn ve bedelinin verilmediini rendim. Mekke'de iken Resulullah' (s.a.v) ryamda grdm. brahim b. Hemam el-bili hadisleri yazmaya ve onlarla amel etmeye zen gsteriyordu. Yukarda iaret ettiimiz gibi Resulullah' (s.a.v) defneden bu fakihler ona kar kmlard. Baktm Resulullah (s.a.v) brahim b. Hemam' pyor, onu sevgiyle barna basyor, onu sevdiini ifade ederek tantyordu. Yine Resulullah' (s.a.v) ryada, el-Muhalla yazar mam Muhaddis Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm elFarisi'yi kucakladn grmtm. Hadiste imamd, hadisi biliyor ve onunla amel ediyordu. Bir nur Resulullah'n (s.a.v) zatn ve bn Hazm'n zatn brmt. Tek bedenmiler gibi sarlmlard. te bu, hadisin bereketidir." te byle, alimler iinde eyh'in en ok sevdikleri Kur'an ehli, Hadis alimleri ve onlarla amel edenlerdir. eyh, onlar
95

Resulullah'n (s.a.v) Resulleri (elileri) olarak adlandrr. Kendisini bn Hazm'in takipisi bir zahiri olarak nitelendirenlere Divannda u cevab verir: Beni bn Hazm'a nispet etmiler. Oysa ben... bn Hazm dedi... diyenlerden deilim Hayr, ne o ne de bakas. Benim dediim udur: Kitabn nass dedi Benim ilmim budur ite Veya Resul dedi... Btn insanlar... "benim grme gre budur benim hkmm" zerinde ittifak etseler de. eyh, ok kere velilerin keiflerinin Hz. Muhammed'in (s.a.v) eriatna uygun olmak zorunda olduunu vurgular ve yle der (I:437): - "nsan amalar itibariyle zhd esas alp, nefsine srtn dnerek Rabbini tercih edince, Hak teala, nefsini suretine karlk olarak bir ilhi Hidayet suretini Haktan gelen bir Hakk mahiyetinde baheder. yle ki nurdan gz alc elbiseler iinde bbrlenerek yrr. Bu, Nebisinin eriat ve Resulnn risaletidir. Rabbinden, mutluluuna yol aan eyi o kiiye ilka eder. Kimi insanlar bunu Allah'n Nebisinin suretinde, kimisi halinin suretinde grr. Nebinin suretinde tecelli ettii zaman, bu suretin kendisine ilka ettii ey, anlamasnn ayns olmaldr, baka deil. nk eytan kesinlikle Nebiynin suretine giremez. te bu O Nebiynin hakikati ve ruhudur veya Onun eriatn bilen ve Allah tarafndan gnderilen ve Onun suretine giren melein eklidir. Ne derse ona, hakikat odur. Biz, eri hkmlere dair bir ok meseleyi buna benzer bir suretten aldk ki, bunlar alimler veya kitaplar yoluyla bilmiyorduk. Bu suretin bana syledii eri hkmleri, hadisi ve mezhepleri birletiren memleketimizin alimlerine arzettiim zaman, btn sylediklerimin Resulullah'tan
96

(s.a.v) sahih bir ekilde bir tek harfi eksik olmakszn rivayet edildiini sylerlerdi ve benim yaadm bu durum karsnda hayretlerini gizleyemezlerdi. Bunlardan biri namazda her eilme ve kalkmada ellerin kaldrlmasdr (ref'ul yedeyn). Ki bizim memleketin ehli bir btn olarak bu kanaatte deildi. Namazda bunu yapan (ellerini kaldran) kimse yoktu ve ben de grmemitim. Ben, bunu bir muhaddis olan Muhammed b. Ali b. El-Hac'a anlattm zaman, bu konuyla ilgili sahih bir hadis rivayet etti () Ama bu durum, Resulnn suretinden baka bir ekilde zuhur ederse, bu suret kanlmaz olarak kiinin haline veya tpk bir rya gibi bu eyi grd konuyu grd vakit eriattaki menziline dnktr. Rya gibi dedik, ama szn ettiimiz kii bunu uyankken grr. Halkn avam ise ryada grr. Bu mesabede belirginletii zaman bu suretten eri hkmlerle ilgili herhangi bir ey alnmaz. Helal ve haram hususu hari, ilim ve sr olarak gelen hibir ey zerinde donup kalmak gerekmez." eyhin Baz Hadisleri Dorudan Resullah (s.a.v.)dan renmesi eyh, Futuhat'n bablarnda (14. ve 36. bab gibi) hadisleri dorudan Resulullah'tan (s.a.v) tashih ettiinden sz eder ve yle der: - "Biz bu yolla, Nebevi Hadislerin sahihliini tespit eder veya rivayet kanallarnn zayf olduklarn ve Resulullah'tan (s.a.v) sahih olarak aktarlmadklarn rendiimi zaman reddederiz. ari, hata da etse mtehidin hkmn ikrar etmi olsa da. Ama tarikatn mensuplar ancak Resulullah'n (s.a.v) hkmn alrlar." Bu konuyla ilgili yine yle der: - "Nice hadis vardr ki ravilerinin aktardklar kanal itibariyle sahihtirler. Ama keif ehli bu mazhar bizzat
97

gzlemler ve bu sahih hadisi Resulullah'a (s.a.v) sorar. Resulullah (s.a.v) bunu inkar eder ve: Ben onu sylemedim, bu ekilde hkmetmedim, der. O zaman keif ehli, bu hadisin zayf olduunu bilir ve Rabbinin Nebiysinin verdii bilgiye dayanarak onunla amel etmeyi terk eder. Ama nakil ehli, sahih olmasa da rivayet yolu sahih olduu iin onunla amel etmeyi srdrrler. Mslim sahihinin banda buna benzer eyler syler. Keif ehli olan zat, nakil ehlinin iddiasna gre rivayet yolu sahih olan bu hadisi kimin uydurduunu da bilir. Ya uyduran kiinin ismi kendisine sylenir veya o kiinin sureti gznn nne getirilir." eyh, Resulullah'tan (s.a.v) ald ve fakihlerin farkl dnd eri hkmlerden rnekler verir. Bir adamn karsna kere sen bosun, demesiyle talakn gerekletii, baka biriyle evlenmedike eski kocasna helal olmayaca eklindeki hkm gibi. "Boanm kadnlar, kendi balarna (evlenmeden) ay hali (hayz veya temizlik mddeti) beklerler." (Bakara, 228) ayetinin orijinalinde geen "kuru'" kelimesinin temizlik deil, hayz hali anlamna geldii gibi (IV:552) u aklamas da buna bir rnektir (I:599: " Mekke'de iken Resulullah' (s.a.v) ryada grdm. Kabe'yi gstererek yle diyordu: Ey u evin sakinleri! Ne vakit olursa olsun, gece veya gndz u beyti tavaf etmek isteyen hi kimseye engel olmayn. Ne zaman isterse, gece veya gndz burada namaz klmasna mani olmayn. nk Allah onun namazndan onun iin bir melek yaratr ve bu melek kyamet gnne kadar onun iin balanma diler." O gnden sonra eyh, sabah ve ikindi namazlarndan sonra tavaf etmenin caiz olduu kanaatine varr (I:706). Bunlardan biri de ihraml kiinin kemer ya da kuak takmasnn caiz olmasdr (I:744). Yine eyh'in u szleri de buna bir rnektir (II:253): - "O gece Resulullah' (s.a.v) ryada grdm, cenazenin
98

mescide sokulmasn ho karlamyordu. Erkek lye kefenine ek olarak bir rtyle rtlmesini de ho karlamyordu. Bu rtnn kaldrlmasn ve lnn kefeninin iinde defnedilmesini ve kesinlikle tabut iinde defnedilmemesini emrediyordu. Bana, souk havalarda su starak gusl almam ve kesinlikle cenabet olarak sabahlamam emretti. Yine Resulullah'n (s.a.v) cimadan sonra krettiini ve cima yapmay ho karladn grdm." Bu rya zerine unlar syler (I:537): "O gnden sonra mescidin iinde cenaze namaz klmadm. nk Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Beni ryada gren, bizzat beni grmtr. nk eytan benim suretime giremez." eyh, bir hikaye anlatr ve bu hikayede hadisin harfiyen tatbik edilmesine ballnn boyutlarn gzler nne serer. zetle unlar yle diyor (IV:503): - "evnir (rek otu) ad verilen kara habbeyi ila olarak kullanmay ihmal etme. nk bu kara habbe lm hari her derdin devasdr. Bizim memlekette ayandan biri czam hastalna yakalanmt. Doktorlar iyilemesinden mit kesmilerdi. Leble halkndan Benu Afir'e mensup hadis ehli Sa'd es-Suud adl bir adam onu grd ve yle dedi: Resulullah'n (s.a.v): Her hastaln devasdr. dedii kara habbeyi (evnir) getireceim. Kara habbeyi balla kartrd ve batan ayaa btn bedenine, bana, yzne ve ayana srd. Sonra bir miktar da yalatt ve bir saat kadar yalnz brakt. Sonra gelip vcudunu ykad. Derisi tamamen soyuldu, yeni bir deri olutu. Dklen salar yeniden kt. Tamamen ifa bularak eski salna kavutu. Doktorlar ve halk adamn Nebevi hadise ynelik iman karsnda hayretlerini gizleyemediler. Merhum yakaland her hastaln ilac olarak evnir denilen bu kara habbeyi kullanrd. Hatta gzleri iltihaplandnda bu ilac srme gibi srmt de o anda gzleri iyilemiti."
99

Buraya kadar aktardmz metinlerden anlalyor ki, eyh henz kk bir ocuk iken yaad ilk fetihle birlikte yce Allah, ona Resulullah'la (s.a.v) manevi bir sohbet ve mahede bahetmitir. lim ve ameli dorudan Resulullah'tan (s.a.v) alyordu. Sonra, zahir nakil ile batn kefi birletirmesi iin alimlerden snneti renmeye muvaffak klmtr. Zamannda douda ve batda btn hadis alimleriyle salam bir ba kurmutu. Meliku'l Muzaffer'e verdii icazetinde, "Muhadaretu'l Ebrar" ve "Futuhat" adl eserinde Hadis ilmindeki baz eyhlerinden ve onlarn kendisine icazet vermelerinden sz eder. Sadece "Muhadaretu'l Ebrar"da elli isnad zikreder. Hadis ilminde eyhi olan baz zatlar ayn zamanda sufiydiler. Bunlarn Maripteki en mehurlar unlardr: - Kad Ebu Abdullah Muhammed b. Sa'd b. Zerkun elEnsari (:586) - Ebu Zeyd Abdurrahman es-Suheyli (:581) - Ebu Muhammed Abdullah et-Tadeli (:597) - Abdulcelil b. Musa (:608) - Marsia kads Ebubekir b. Hasan - Ebu'ssabr Eyyub el-Fehri (:609) -III:334- Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Haceri (:591) -I:32/III:334- bn Ebu Hamz (:599) - Ebu'l Vail b. El-Arabi (I:32) - Muhammed b. Ahmed b. El-As el-Baci (I:400) - Kad, Muhaddis, air Abdulmmin b. Muhammed b. Faris el-Hazreci (:597) - Ahkamu'l kubra, ahkamu'l vusta ve ahkamu's sura adl eserlerin mellifi ve Ebu Medyen'le salam ilikileri bulunan Abdulhak el-Ezdi el-bili b. Harat (:581)I:649/II:302100

- Ahmed b. Muhammed b. Mikdam er-Ra'yani (:604)I:649- Yahya b. Muhammed b. Es-Sai el-Ensari (:600)-II: 528/III:334/IV:489- Abdulvedud b. Semhun (:608) - Cabir b. Eyyb el-Hadremi (:587) - Muhammed b. Kasm el-Fasi (:603)-I:244/IV:503-51549- Yahya b. Ebu Ali ez-Zavavi (:611)-II:21-67Douda da baka eyhleri vardr. bn uca Zahir b. Rstem el-sfahani'dir (:609). Burhan b. Nasr el-Hadremi, Muhammed b. Velid b. Ahmed b. Muhammed b. ibl, Ebu Abdullah b. Galbun, Ebu Said Abdullah b. mer es-Saffar, Ebu's Sena Muhmud elLebban, Muhammed b. Muhammed el-Bekri, Badat eyhlerinin eyhi Ziyauddin Abdulvahhab b. Ali b. Sekine (:608), Ebu'l Hayr Ahmed b. smail et-Talegani, Ebu't Tahir Ahmed es-Selefi (:606), mehur Hafiz ibn Cevzi (:597), Ebubekir b. Ebu'l Fettah es-Sicistanive daha bir oklar gibi. eyhin Siyer ve Hadisle lgili Eserlerinin Bazlar eyh, Siyer ve Hadisle ilgili olarak baz kitaplar kaleme almtr. Bunlardan bazlar unlardr: - Muhtasaru sahihi Mslim-muhtasaru sahihi'l buhari - Muhtasaru musannafu't Tirmizi-el-misbah fi'l cem beyne's sihah - Muhtasaru'l Muhalla li ibn Hazm-el-erbain el-mutekabile fi'l hadis - el-Erbain hadisen kudsiyen ev mikatu'l envar - el-Erbain fi't tivalat - el-Evali fi esanidi'l ahadis - Kitabu'l ebrar fima ruviye ani'n nebi (s.a.v) mine'l ed'iye ve'l ezkar - el-ihtifal fima kane aleyhi'n nebi (s.a.v) sena'l ahval
101

- el-ihtisaru's siyeri'n nebeviye - Futuhat adl eserde yer alan bir ok bab ve blmde Nebiynin (s.a.v) hususiyetlerini, kemalatn aklar. Buna aadaki bablar rnek gsterebiliriz: 6/12/337 "Muhammed" suresinin menzili/338 "Ahkaf" suresinin menzili/346 "Sad" suresinin menzili/360 "Nur" suresinin menzili/361 "Mminun suresinin menzili/371 "Ra'd" suresinin menzili/379 "Maide" suresinin menzili/ 73. bab'da Tirmizi'nin sorularna verdii cevaplarn yer ald blmler unlardr:73/74/75/76/77/78/79/144/145/148/150/151/154/155/ Fkhla ilgili olarak "el-Mehaccatu'l beyda" adl bir eser de kaleme almtr. Bu eseri 600 ylnda Mekke'de yazmtr (R.G.392) Ayrca Futuhat'n 68/69/70/71/72. bablar da fkhla ilgilidir. Konular da islamn be kaidesidir. Bunlardan eyh'in fkh alanndaki derinlii grlebilir. nk her mesele ile ilgili olarak fakihlerin syledikleri btn grleri aktarmaktadr. Bazen bu grlerden birini tercih eder. Ama tercihlerinin ounluu zorluu kaldrmak ve kolaylatrmak eklinde belirginleir. Sonra deiik grlerin Batni deerlendirmelerini yapar ve yle der (I:334): - "Bil ki, yce Allah insana, onu btn ynleriyle dikkate alarak hitap etmitir, varlnn batnn bir kenara brakarak sadece zahiri varln veya varlnn zahirini bir kenara brakarak sadece Batni varln esas almamtr. nsanlarn gerekeleri fazladr ve bunlarn ou da eri hkmlerin zahirini bilmeye yneltmitir onlar. Bu yzden kendileri iin hkm olarak konulan Batni hkmlerden habersiz olmulardr. ok az mstesna. Bunlar da Allah tarikinin ehlidir. Bir nc zmre daha vardr ki, bunlar hem sapmlar, hem de bakalarn saptrmlardr. eri hkmleri ele alm ve Batni yorumlara tabi tutmulardr. Geride zahiri olarak anlalacak bir tek eri hkm brakmamlardr. eri
102

hkmleri Batni yorumlara tabi tutanlar kendi aralarnda farkl mezheplere blnmlerdir. mam Ebu Hamid elGazali "el-Mustazhiri" adl eserin de Batnilerin mezheplerine cevaplar vermi ve yanllarn ortaya koymutur. Bir taraf temsil eden ve Batni zmrenin tam karsnda yer alan zahir ehlinin yannda yer almak gzeldir. Ama bundan daha gzel olan, zahir ile batn birletiren grubun yannda yer almaktr. Bunlar Allah' ve hkmlerini bilen alimlerdir. Eer Allah bana uzun bir mr verirse, btn eri meseleleri, varit olduklar zahiri yerleri itibariyle tespit etmeye ilikin byk bir kitap yazmay dnyorum. Bu kitap erevesinde eri meselenin zahiri hkmn tamamiyle akladktan sonra insann batnna ynelik hkmn de tespit etmeyi hedefliyoruz. Bylece eriatn hkm insann hem zahirinde hem de batnn da yrrle girmi olacaktr. nk Allah tarikinin ehlinin gayesi ve maksad bu olsa da, Allah her birinin anlayn bu ekilde amaz. Bu yzden zahiri eri hkmn kendi batnna ynelik hitabnn lsn kavrayamaz." Son yllarda eyh Mahmud el-Gurab ed-Dmaki, bn Arabi'nin fkh anlayn ele ald "el-fikh inde' eyh muhyiddin b. El-arabi" adl bir eser kaleme almtr. eriata zahiren ve batnen, akide, amel ve sz olarak balanmann zorunluluuna dair saysz aklamas vardr eyhin. Son yazdklar -Vasiyetler Bab- (Futuhat'n son bab. Aslnda ba da yledir) ve yine "Mevakiu'n ncum" adl eseri de bu gibi konularla doludur. rnein 146. bab'da unlar sylyor (II:232): - "Yiitlik ve erdemliliin hakikati; insann, Allah'tan gelen ve Resullerinin lisaniyle aktarlan eri ilmi, onunla elien nefsinin hevasna, aklnn delillerine, dncesinin ve grnn hkmne tercih etmesidir. Yiitlik budur. Kii, eri ilim karsnda, l ykaycnn elindeki l gibi olmaldr
103

() eri ilimlerin snrnn nnde dur, tesine geme. eri ilimler, bir eyi kendine veya Allah'tan baka herhangi bir mahluka nispet etmeni gerektirmise, yiitlik, senin onu o eye nispet etmendir, hakikat olarak Allah'a deil. Tpk sana emredildii gibi. Akln bunun aksini sana emretse de. Akln bir yana brak ve eri ilmin yannda ol. eri ilim, bir eyi Allah'a nispet etmeni gerektiriyorsa, Allah'a nispet et. Seni bir hususta muhayyer klyorsa, istersen bir ey yapmaz, herhangi bir taraf belirginletirmezsin, istersen, hangi taraf haber verenin vgsn gerektiriyorsa, onu ona nispet edersin. Ama yergiyi gerektiren taraf da Allah'a kar bir edep tavr olarak kendi nefsine nispet et. nk edep btn hayrn bir yerde toplanmasnn gstergesidir () Bir i, Allah tarafndan isimlendirilmek gibi bir zorunluluk gerektiriyorsa, onu, Allah'tan varit oluuna uygun bir isimle isimlendir. nk Allah, ancak kendisinin kendisini adlandrd adlarla adlandrlr. Eer o eyde bu ismin medlulne dair bir hususiyet varsa, isimlendirmede bu noktada durmak daha evladr. Yce Allah'n btn bunlar yapmasnn nedeni, kullarnn kendisine kar nasl bir edep tavr iinde olacaklarn kendisinden renmeleri iindir. Bu byle. Ama Allah ehlinden baz kimselerin atahatlarnn olduu da bilinmektedir. O halde bunlar da edepli olsunlar ve bu atahatlardan uzak dursunlar. nk atahat, insan asndan bir kusurdur. Kiinin atahat yapmas, Allah' ve nefsinin bilmemesinden kaynaklanr. Baz bykler de bu duruma dtler. simlerini vermeyeceim. nk bu bir eksikliktir. Halkn avamna gelince, bizim onlara diyeceimiz yoktur. Onlar, u byklere nazaran sr konumundadrlar." u halde eyhe gre gerek sufi, batn ve zahiriyle, btn halleri ve szleriyle Muhammedi snnete sk skya bal kimsedir. rnein Tirmizi'nin sorularndan 58. soruya u cevab verir (II:80):
104

- "Hi kimse bir Peygambere tam ve kamil anlamda varis olamaz () Allah erlerinden baz seyyidler yle demilerdir: Allah seni sufi bir muhaddis yapsn. Muhaddis bir sufi yapmasn nk bu ifadede hkm, asl olan nitelik bakmndan ileri olmann temenni edilmesidir. Ancak Allah'n koruduklar mstesna." Bu yzden eyhin irfani merebini inkar eden baz takva sahibi kimseler onun snnet- seniyye'ye eksiksiz uyduunu itiraf etmilerdir. Bunlardan biri olan Allame Muhammed ezZehebi (:748) -bn Teymiye'nin rencisi-onun bu zelliini "Mizanu'l i'tidal fi nakdi'r rical" adl eserinde yle anlatmtr: - "Hadis ve snnet alimiydi. limlere gl katks vard. Onun hakkndaki grm udur: O, hakkn, lm esnasnda kendisine cezp ettii ve gzel bir akbetle ruhunu ald velilerden biri olabilir." (terceme no:7984, s.659 daru'l marife, Beyrut) eyh'in Dil ve Edebiyat Kiilii Tasavvuf yoluna girmeden, bulu ana girmek zere iken eyh asndan fetih gerekleir: Birincisi, istikamet fethi ki, bundan dolay ocukluundan beri namazlarn vaktinde klard. kincisi, Kur'an' salam bir ekilde ezberlemek. ncs, eyh'in ibare fethi dedii hadise. Bundan maksat da bir meseleyi en gzel ekilde ve kolaylkla aklama ve zihinde olanlar eksiksiz bir akclkla beyan etme becerisinin kklldr. Bu ise, Arap dilinde, bu dilin ilimleri ve edebiyatnda mutlak bir hakimiyeti gerektirir. eyhi inkar ederek karsnda olanlar da sevenleri de eyhi'in Arap dilinin byk statlarndan biri olduu hususunda hemfikirdirler. Yzleri bulan telifleri bunun sarslmaz tandr. Nesir, seci ve nazm olarak kaleme ald bu eserlerde belagatin,
105

beyan ve bedi'nin her eklini grmek mmkndr. eyh, fetihlerin anlamn aklama balamnda zetle unlar sylyor: - " trl fetih vardr: Birincisi, zahirde ibare fethidir. Bunun sebebi de amacn samimiliidir. Ben bunu tattm. Kur'an'n icaz buradan gelir. Bu aamada doru ve gereklemi eyden bakasn haber vermezsin. Ne bir harf eklersin ne de kendi iinden bir eklemede bulunursun. O takdirde szn mucize olarak belirginleir. bare fethi, kamil Muhammed adamlardan bakas iin gereklemez. Bu fethe nail olan kiinin, kendi iinde bir sz tasavvur etmesi, fikriyle tertiplemesi, sonra da konumas mmkn deildir. Bilakis bu aamadaki adamn sz tasavvur zaman, kendi nefsinde onunla kaim olup konutuu zamann kendisidir. Bu fetih sahibinden bakasnn bu vasfta olmas mmkn deildir. Bu fetih sahibine ynelik iniler, Kur'an'n Furkan olarak deil, Kur'an olarak nazil olduu mertebeden gerekleir." eyh, nesir ve nazm olarak kaleme ald btn eserlerinin bu tr bir fetihten tebarz ettiini ak bir dille ifade etmitir. eyh, bu konuyla ilgili aklamasn zetle yle srdrmektedir: - "Bu fetih sahibinin bir almeti, srekli bir huuyla beraber olmas ve bedeninde rpertinin eksik olmamasdr. yle ki bedeninin organlarnn birbirinden ayrldklarn hisseder. Eer kendisinde bu zellii bulamyorsa, o kiinin bu fetih ehli olmad anlalr. Btn mrm boyunca karlatm hibir Allah ehlinin zerinde bu fethin belirtisini grmedim. Kukusuz bu fethe sahip adamlar vardr, ama ben rastlamadm. Ama ben onlardan biriyim. Bu hususta en kk bir phem yok. Bundan dolay Allah'a hamdolsun. kinci tr fetih, batnda halvet fethidir. Bu ise, kiinin meyilleriyle hakk cezp etmesine sebep olur. Bu halavet manevi
106

olmakla beraber, etkisi maddidir. Ama kesinlikle maddi lezzete benzemez. Ayn ekilde akla balanlan ilimlerin tahsil edilmesinin halavetine de benzemez. Bilakis bu, daha yce, daha stn ve maddi alemdeki etkisi daha byktr. Hak teala isimleriyle beni Kul olarak isimlendirip ve bu halavet fethini benim iin gerekletirince, artk bundan daha gl etkisi olan bir ey grmedim. nk bana "Aziz kul!"diye seslenmiti. zzet ise byle bir durumu gerektirir. Bu halavetin iddetinin bir gstergesi udur: Bana "Nun. Kaleme ve yazdklarna andolsun" suresi okunduu zaman "Ve sen elbette yce bir ahlak zeresin." ayetinden aldm lezzeti hibir yerden almamamdr. Kukusuz bu bana verilen en byk mjdedir. Hak, bu halavet araclyla kuluna meyledince, bu halavetle onu kendine cezp edince, ona ilim artn baheder. Eer ilim yoksa kiide, cezp etme de, fethin halaveti de olmaz. Bu fetihlerin ncs ise, Hak ile mukaefedir. Bu, hakk bilmenin sebebidir. Hak, bundan nce veya sonra eyada grlr. Bu fethin en byk rnei Hakkn ryetiyle alemi kefetmektir." Yani, mkaefe fethi, Allah'n u szyle tahakkuk etmeye denir: "Nereye dnerseniz Allah'n vechi (yz) oradadr." (Bakara, 115) Halavet fethi "Ona tarafmzdan bir ilim retmitik." (Kehf, 65) ayetiyle tahakkuk etmeye denir. bare fethi ise "O, arzusuna gre konumaz. O vahyedilenden bakas deildir." (Necm, 3-4) ayetlerinin ve Resulullah'n (s.a.v) "Bana btn szleri cem eden kitab verilmitir." hadisinin miras demektir. eyh, dil ile ilgili kitaplar, dil ilimlerini ve edebiyat eserlerini incelemi, arap iirinin ounu ezberlemitir. slam dnyasnn batsnda ve dousundaki edebiyatlarla ilikisi vard. Bunu "Muhadaratu'l Ebrar ve Musameretu'l Ahyar" adl eserinde grebiliriz. Bu kitabnn giriinde yaklak krk kitaptan sz eder, ki konusunu aadaki ekilde tantt
107

kitabnn konusunu bu kitaplardan yapt alntlar tekil etmektedir: - "Bu kitapta edebiyattan, sanattan, sz gelimi tlerden, darb- mesellerden, nadir hikayelerden, dilden dile aktarlan haberlerden, Neblerin (a.s) ve mmetlerin hayatlarndan, arap ve acem meliklerinin haberlerinden, gzel ahlaktan, salam davrantan rneklere yer verdim. Alemin yaratl, dzenlenii, Allah'n aleme yerletirdii yaratln akl almaz rneklii ve olaanst hikmeti ile ilgili hadisleri rivayet ettim. Bir miktar nesep ilminden bahsettim. Soylu kiilerin stn ahlakndan rnekler anlattm. nsan teselli eden, ama dini ifsat edici zellii bulunmayan, sadece ruhlar dinlendiren gldrc hikayelere yer verdim." yle anlalyor ki eyh, bu kitab 611 ve 627 yllar arasnda yazmtr. Baz nshalarda, eyh'in yazmad blmler de yer alr. Bu blmlerde, eyhin lmnden ok sonra meydana gelmi olaylardan ve ahslardan sz edilmektedir (A:22-123) eyhin ada Olan Baz Endlsl lim Adamlar: eyh'in ada olup iliki iinde olduu ve bu kitabnda da adlarn zikrettii Endlsl edip ve yazarlardan bazlar unlardr (A:369-370): - Ebubekir el-Hafz b. Zuher (:595). Yetitirdii tabiplerle bilinen mehur bn Zher ailesine mensuptur. eyh bu tabiplerden birini zikreder. Ad Ebu'l a'la b. Zherdir. Bu adam, tp alannda, zellikle anestezi alannda insanlarn en alimi olarak nitelendirir. Onunla bn Bace arasnda geen gzel bir hikaye anlatr (II:442-443) eyh, onunla Kurtuba'da arkadalk etmitir. - Ali b. Muhammed b. Haruf el-bili (: 603). Edebiyat, nahivci ve kelamc bu zatla eyh, Kurtuba'da arkadalk etmitir.
108

- Ebuzer el-Haini b. Ebu Rikab (:604) air, dilci, fakih ve biliye hatibi ardndan kads olan bu zat biliye'de eyhe arkadalk etmitir. eyhe byk sayg gsterirdi. - Ahmed b. Yahya el-Vazai (:610).air edebiyat. eyh'le Kurtuba'da karlamtr. -Ebu'l Hasan Muhammed b. Ahmed b. Cbeyr (: 614) Edebiyat yazar. nl "Rihletu ibn Cbeyr" seyahatnamesinin mellifi. eyh, onunla Kurtuba'da karlamtr (I:154). - Ahmed b. brahim b. Ferkad (:624). air edebiyat. Grnata'da ve baka yerlerde kadlk yapmtr. - Muhammed b. Ahmed b. Muharriz (:655). Nahivci, tarihi ve muhaddis. eyh, Kurtuba'da onunla tanmtr. "eyh, air Ebu'l Abbas el-Mukrani ile de karlam ve onunla ilgili olarak unlar sylemitir (II:112) - "Bana-ki kendisi muhiplerdendir-kendisine ait u beyti inad etti: "Sevginin nefisler zerindeki hakimiyeti akldan daha fazladr." eyh, Fas'ta air, edip, muhaddis ve nahivci Abdulaziz b. Ali b. Zeydan'la (:624) karlamtr (II:514). Telmesan'da air mutasavvf Ebu Zeyd Abdurrahman elFezazi (:627) ile karlamtr (I:379). Yine edip, air, tabip Abdu'lmunim b. Hassan el-Cilyani (:602 am) ile karlam ve "Gayetu'n Necabe" isimli bir muhtasarnn bulunduunu zikretmitir (II:129) nsan, ok gezmesine ve bir ok ile megul olmasna ramen, eyh'in bu kadar ok eser yazmas karsnda hayret ediyor. am'a yerletikten sonra ya altm gemi olduu halde yorulmadan binlerce sayfa yaz yazmtr. Bu olaanst yazma kabiliyeti, tarikattaki ilk eyhi kabul ettii sa (a.s)'dan ald bir mirastr. sa (a.s) katip semasnn kutbudur ve yazarlar ve hatipler oradan istimdat ederler. eyh bir ok eserinde bundan sz etmektedir. Ama ibarelerindeki
109

fetih, daha nce de sylediimiz gibi eksiksiz Muhammedi mirasndan ileri gelir. airlik yetenei Yusufi bir mirastr. nk Yusuf, airlerin istimdat ettikleri Zhre semasnn kutbudur. Dikkat eken bir husus da eyh'in nesir ve iir olarak kaleme ald btn eserlerinin, zellikle 620 ylnda am'a yerletikten sonra yazdklarnn fazla ve gereksiz szlerden hali olmasdr. Her szn dikkatle seilmi bir delaleti vardr. Kendisi de Allah ehlinin lafzlarndan sz ederken bu anlam ifade etmektedir. Nitekim "erhu hal'i'n na'leyn, li ibn kssi" adl kitabnn banda unlar sylyor: - "Bir kelime, baka kelimeler iinden seiliyorsa, bunun nedeni grlen bir hikmet ve kelimenin ierdii bir sahnedir ki bu kelimenin siyak bunu gerektirir, bakasnn deil." Kendisi ile ilgili olarak da unlar sylyor (I:391): - "Sylediim her eyle ilgili olarak izlediim yol udur: Bakasn deil de bir lafz bizzat kullanyorsam, bunun nedeni delalet ettii anlamdr. Bu yzden benim maksadm itibariyle szlerimde fazlalk, gereksiz sz yoktur. Biri szlerimde fazlalk, gereksiz sz gryorsa, bu benim kastmdan deil, onun yanl algsndan kaynaklanmaktadr." eyh, kitap yazmasnn gerekelerini aklarken fihristinin banda unlar sylyor: "Yazdm hibir kitapta melliflerin ve telifin gayesini gtmedim. Bilakis, Hak tealadan yle ilhamlar gelirdi ki bazen beni yakacak kadar etkili olurlard. Ben de onlardan mmkn olduu kadarn kayt altna almakla megul olurdum. Bu yzden istemeyerek telifin maksadnn da dn ktm oluyor. Yazdklarmdan bazsn ryada veya keifte Hakkn emretmesi zerine kaleme aldm." Gerekten de eyhin birok kitabnda Rabban ilhamn gerekliinin mhrn gzlemlemek mmkndr. Yazdklarndan bazsn sonunda -rnein "Mevakiu'n
110

ncum"- u ibareye yer veriyor: "ilahi ilka, rabbani ve ruhani ilham son erdi." eri hkmlerin usullerinin srlarna ilikin 88. bab'da (II:163) bu babn yeri hakknda yle diyor: - "Aslnda bu bab'n ibadetler babnn ncesine (68. bab'dan nce demek istiyor) yerletirilmesi gerekirdi. Ama byle oldu. nk biz bu tertibi isteyerek yapmadk. Eer dnerek verilmi bir karar olsayd, hikmetli bir tertip asndan bu babn yeri buras deildir () Bylece yce Allah bizim elimizle bu tertibi gerekletirdi. Biz de yle braktk, kendi grmzle ve aklmzla mdahale etmedik. Yce Allah, varlk leminde yazl olan her eyi kalplere ilham yoluyla yazdrr. nk lem, yazlm ilahi bir kitaptr." 126. bab'da baka bir rnek verir ve yle der (II:209): - "Bilin ki, yce Allah, bu bab yazdm gece, bama gelen berzah mahiyetli bir olay kapsamnda bilmediim bir eye muttali kld. Bu srada bana denildi ki: "Dnyann felaket olduunu duymadn m?" Evet, dedim. Bunun zerine bana denildi ki: O halde bu bab'da ona bir blm ayr." Bunun zerine konuyla ilgili olarak Allah'a istihare ettim." "Hud" suresi ile ilgili 373. bab'da Futuhat'n yazlmas ile ilgili olarak unlar sylyor: - "Allah'a yemin ederim ki, burada iime atlan ilahi imla, rabbani ilka veya ruhani fleme olmayan tek bir harf dahi yazm deilim. tamamen bundan ibarettir. Bununla beraber biz, eriat koyan Resuller olmadmz gibi teklif getiren Nebler de deiliz." (III:456) Bab'n altnc faslnn mukaddimesinde ise unlar sylyor: - "nk bu kitab ben, daha dorusu ben deil, Allah halkn ifadesi zere bina etti. Dolaysyla Allah'tan bir fetihtir." (IV:74)
111

bn Arab ve iir iirin vleni de var, yerileni de Bu yzden rabbimiz onu taksim etmitir Her vadide ebediyen gezindiini grrsn Vuslat ve anlama vehmedilir onunla Eer insanlar Kur'an'n neyle Ve ne iin geldiini bilselerdi Her manzumda onu sylerlerdi. (DY:140) bare fethinin bir gstergesi de, iirin, eyhin ruhundan diline cokun bir pnar gibi fkrmasdr. Nitekim krk bin beyitten fazla iir nazmetmitir. Sadece Futuhat adl eserde yaklak 7100 beyit vardr. Sadece iirden ibaret kitaplar vardr, "Tercmanu'l evak" divan gibi. Yine Zeynebiyat'n bir blm iirden ibarettir (III:119). "nzalu'l guyub ala serairi'l kulub" divan gibi. Ayrca her biri yzlerce beyitten oluan iki "tai" (sonu 'ta' kafiyesiyle biten) de ona nispet edilir. Bunlardan biri 436 beyitten (R.G:757), br ise 1000 beyitten (R.G:100) ibarettir. Ama bu iki "tai"nin ona ait olduu kesin deildir. Vefatndan yaklak drt sene nce eyh, iirlerinin ounu byk bir divanda toplayarak "Divanu'l mearifi'l ilahiye ve'l letaifi'r ruhaniye fi ba'di ma lena mine'n nazm" adn vermitir. Divana olduka derin anlaml bir nsz de yazarak iir yazmasnn sebebini aklamtr. Grlerini yle ifade etmitir: - "nsan yaratan, ona beyan reten, lleri ve tartlar indiren, ruhlar rneksiz var eden, bedenleri halk eden, btn varlklarda ileri en gzel dzen iinde ve en salam temele dayal olarak tertip eden, varln sonunu bana balayan, sonu nefyetmek suretiyle ebedini ezeline katan, uyumlu ekiller, benzeen yaplar halinde meydana
112

getiren Allah'a hamdolsun. Sanki tevhide doymaktan dolay hamd lisanyle sylenmi iir gibidir. Szleri tkenmez ve saltanat yklmaz Allah varl tertip ve dzen bakmndan bir iir beyti gibi yapmtr. Ona da iire zg hkm benzeri bir hkm tahsis etmitir. lemi tpk iir gibi iki sebebe dayandrm ve iki kazkla korumutur; sebeplerden biri hafiftir. Ruhlar lemi yani. Biri ise ardr. Cisim lemi yani. Kazklardan biri toplaycdr, terkip ve ina hali budur. Biri de ayrcdr, czlerin ayrmas da budur. Btn mahlkat bu hakikat ekseninde dner () Nazm (iir) sabit cevherdir, nesir ise, yeeren furudur. Nesir ancak kevn aleminde zuhur eder, ayn huzurunda deil. Bu i tahakkuk edince, nesir artk nedir ki? iir llerin ve tartlarn ayn deil mi? iire bak, onu aynlarn varlnda grrsn. u ayetlerden haberin var m: "Mizan o koydu." (Rahman, 7) "Biz onu ancak belli bir lyle indiririz." (Hicr, 21) "Onun katnda her ey l iledir." (Ra'd, 8) () Hz. Resulullah (s.a.v), deersiz olduu, ok dk bir yere ve konuma sahip olduu iin iiri yasaklam deildir. Bilakis iaretlere ve remzlere dayand iin yasaklamtr. nk "iir" kelimesi "uur" kknden gelir. Resul'den istenen ise, en ak ifadelerle btn insanlara beyan etmektir. Bu yzden Resul, iir getirmemitir. Yce Allah'n "Biz ona iir retmedik." (Yasin, 69) sz ise, mriklerin, Hz. Resulullah (s.a.v) iin "o airdir" demelerinden dolaydr. Burada yce Allah, onun Allah katndan ve ilminden getirdii eyin bir zikir ve apak Kur'an olduunu, onlarn ileri srdkleri gibi iir olmadn aklyor. Bu ifadede iire ynelik bir yergi de yoktur bir vg de. Sadece Resulullah'n (s.a.v) getirdiinin bir haber verme, bir hakikat olduu belirtiliyor... Benim iir sylememe gelince, bir gn ryada bir melein bana geldiini, gnein ndan para kadar parlak beyaz bir nur bana verdiini, bu nedir? diye sorduumu
113

"uara" suresidir, dediini, bunun zerine o nur parasn yuttuumu, birden gsmn iinden bir kl parasnn ktn, orada boazma, boazmdan da azma doru uzandn grdm. Bu kl canlyd ve bir ba, dili, iki gz ve iki duda vard. Azmdan ban kard ve ban dou ve bat ufuklarna vurdu. Sonra tekrar bzlp gsme doru ekildi O zaman szlerimin douya ve batya ulaacan anladm. Kendime geldiim zaman, bir gr, bir fikir olmakszn iir sylediimi fark ettim. O zamandan beri gaybi destekle iir syleyip duruyorum. Bu gz kamatrc mbarek sahneden dolay hatrlayabildiim iirleri bu divanda toplamay uygun grdm. Ama unuttuklarm daha oktur. Allah'a hamdolsun, divanda olan btn iirler ilahi ilkann, kutsi ve ruhani flemenin flemenin eseri, ulvi ve ihsani mirastr. Bu yzden kr hak eden yaratcdr, kasip deildir. Zayf kul, sadece kaydeden bir ktip mesabesindedir () bu nazmda ariflerden ve bakalarndan baz kimselerin vg ve tezkiye mahiyetinde isimleri zikredilmi olabilir. Gazel ve genlik duygular tarznda ifadeler yer alm olabilir. Bunlardan maksat ad geen ahs deildir, bilakis maksat, o ahsn ismidir. Ki ilhi isimlerden biriyle msemmadr ve onu nurlar perdesiyle rtmtr. Abdulaziz gibi. Bu, ilhi izzet mahedesinde kulun halini gsterir. vs. () Yce Allah yle buyurmutur: "Bunun iin kendinizi temize karmayn. nk O, ktlkten saknan daha iyi bilir." (Necm, 32) () iirde birini vmsem, tabir edilmeyi kabul etmeyen hali ve makam vmmdr. nk makamlar ve makamlarn ifade ettikleri durumlarla ilgili sz sylemek muhakkiklerin zelliidir, insanlar hakknda sz sylemek onlarn zellii deildir. Ayn ekilde Divanmda gazel, genlik duygular, iki, iret meclisleri, kadnlar ve isimleri ve gilman gibi hususlar getiyse, bundan maksat airlerin sz edilenlerle ilgili olarak anlatmak iste114

dikleri deildir. Benim kastm; ilhi ilimler ve rabbani srlardr. Bu anlattklarmn bir ksmn "Ez-zehair ve'l a'lak" adl czde akladk. Burada "Tercmanu'l evak" adl kitabmzda yer alan gazellerle neyi kast ettiimizi akladk () Nesir olsun, manzum olsun hibir szmde fazlalk olarak nitelendirilebilecek bir "Vav", bir kelime veya bir harf kesinlikle yoktur. Yer verdiim bir harfin veya zel bir tertibin mutlaka bir anlam vardr. nk ben konuann ancak Allah olduunu dnyorum. Allah ise, bo bir ey yapmaz. Hikmetsiz bir emir vermez. Eer bakalar bunu anlamyorsa, buna da nem vermem. Bunlarla ilgili bana bir ey sorulduu zaman aklarm. Nitekim bana bu hususta bir takm sorular sorulmu ve defalarca aklamalarda bulunmuum. Bizim tarikatmz bundan bakasna imkn vermez. Allah ehli olanlar bu zellikleriyle, bir eyler ifade eden baka insanlarn nndedirler. Eer yle olmasayd, sradan insanlardan hangi zellikleriyle ayrlacaklard? "Hidayetiyle bizi (bu nimete) kavuturan Allah'a hamdolsun! Allah bizi doru yola iletmeseydi kendiliimizden doru yolu bulacak deildik." (Araf, 43) Futuhat'n (I:22) "uara" suresiyle ilgili 358. babnda anlatt zere eyh, bu hadiseyi bir halvet annda yaamtr. Bu bab u beyitlerle balar (III:262): Hi kukusuz ller tanzim edilmi tartlardr Glgeler stnde kat kat glgeler getirir onlar Bulutlardan ve bulutlarn dndan. Grlr... ni srasnda diplerinde durum. Her manay ihtiva eder, ama izhar edemez Hitabet, iir ve darb- meselden bakas onu. Bunun bir ksm vlendir ve yksektir Bir ksm yerilendir ve alaktr Biri, azmdan kanlardan dolay ekiirse benimle, Bilsin ki, btn insanlar bilmediklerine dmandr.
115

eyh'in ndan iir kln ald bu gne, Muhammed makamdan kaynaklanan ibare fethi gneinden bakas deildir. Ki eyh, bu makamn varisidir ve Futuhat'taki hitabelerinde bunu ifade etmitir. Sylediine gre Resulullah (s.a.v) ona u ekilde hitap etmitir: - "Sende benden olan bir kl vardr ve benden uzak kalmaya sabredemez. O senin zatnda bir sultandr. Bana ancak btn benliinle dnebilirsin. Bulumaya dnmesi kanlmazdr. nk o bedbahtlk leminden deildir. Bir eyi bir eyde gnderdikten sonra benden olan bir ey mutluluktan bakas olamaz." Bu, Muhammed Velayet Hatemi Makamdr ki eyh bu klla irtibatna yle iaret etmitir (III:514): - "Bu makamn Resulullah nezdindeki yeri, vcudundaki bir kln yeri kadardr. Bu yzden onu icmali olarak hisseder, onu tafsili olarak bilemez. Ama Allah'n bildirdikleri, nefsinde doruluk olduunu grp tasdik ettikleri kimseler mstesna." Kur'an'n mhr kabul edilen ve iinde Kur'an ayetlerinin Seyyidi (efendisi) Ayete'l krsi bulunan Bakara suresiyle ilgili 382. bab'da konuyu anlatmtr. Hatemlik mnasebetiyle ve Muhammedi hatemliin stnl nedeniyle bunu ad geen surenin menzilinde zikretmitir. Bu bab'da u szleriyle meseleye iaret etmektedir: - "Zamanmn ehlinden vasl olmu bir cemaatle birlikte bu ilahi bab'a ulatm zaman, kapnn ak olduunu, zerinde perde olmad gibi nnde kapc da bulunmadn grdm. zerime Nbvvet varislii hilati giydirilinceye kadar kapnn nnde durdum. Orada kapal bir baca delii grdm. almak istedim. Bana denildi ki: alma, nk almaz. Dedim ki: O halde neden buraya bu baca kurulmu? Denildi ki: Bu bacadan Nebiler ve Resuller (a.s) geerler. Din tamamlandktan sonra da kapatld. Nebilere
116

bu kapdan eriat hilati giydirilirdi. Sonra... ben kapya yneldim. Arkasn gsteren effaf bir cisim olduunu grdm. Bu kefin, eriatlara varis klnanlar anladklarnn ve mtehitlerin hkmlerle ilgili olarak vardklar sonularn ayns olduunu grdm. Bu bacadan ayrlmadm, oradan kapnn arkasn grmeye altm. Birden malumatn suretleri olduklar gibi bana grnd. Bu, limlerin batnlarnda bulduklar ve bize kefolunduu gibi onlara da kefolunmad srece nereden kaynaklandn bilmedikleri fethin aynsdr." eyh'in, vasl olmularn vuslatlaryla, Kur'an surelerinin mhrnde tahakkuk edileri arasnda nasl bir balant kurduunu gryor musunuz? ou zaman eyh, kasidelerinin uyankken veya uykuda iken bir dnme ve rivayet sz konusu olmakszn diline denk dtklerini syler. Resulullah'n (s.a.v) emriyle ensar vmek iin nazmettii kaside (I:267) veya istikamet makamn tantmaya ynelik 132. babn giriindeki drt beyit (II:216) gibi. Bu beyitler hakknda yle diyor: - "Bu beyitler, gerektiren bir sebep olmakszn zorunluluk gibi geldiler, benden bir kast olmakszn. Ayn durum benzerleri iin de geerlidir. nk ben, bir aba gstermeden, enine boyuna dnmeden Allah'n biz de icra ettiklerini sylyorum." Bir baka rya ile ilgili olarak unlar sylyor (I:628): - " Her nefis kendisi itibariyle Haktan istenmektedir. Hibir nefis bir bakasnn yerine cezalandrlmaz. Eer insan ibadette zat ile bir vecihten ve Rabbi ile bir baka vehe dnp duruyorsa, burada Haktan bakasnn etkisi ve mdahalesi sz konusu deildir. Bu durum bir ryada bana gsterildi. Uykudan uyandmda dilimde aadaki beyitler vard. Bunlar daha nce ne kendimden ne de bir bakasndan duymutum:
117

Ryada Hak bana syledi. Bu benim szm de deildir. Bir vakit kullarm iinde sana seslenirim Bir vakit makammda sana mnacat ederim Her iki halde de sen yanmdasn Koruma himayesinde ve zimmet iinde. () Ayn ekilde "Lokman" suresiyle ilgili 353. bab'da ilmi bir ryadan bahseder ve ardndan unlar syler (III:238): - "Bu ilhi ilka ve rabbani tarif bitince, bu surette gerekleen tecellinin acs benim amdan dinip skna erdiim zaman, hatrladm kadaryla dnerek deil, ama ilhamla u beyitleri nazmettim: Bir sevgilimiz var, tertemiz. Adn veremem O, telerin hayran kaldklar sevgilidir. () eyh, iir araclyla yle hakikatleri, duygular, zevkleri ve iaretleri ifade etmitir ki, nesir de bunu gerekletirmenin imkn yoktur. Aruz veznini btn bahirlerini, hatta deiik ekilleriyle tevih'in (ou yedi beyitle biten bir eit Endls arap iiri) rneklerini kullanmtr. "ems" suresiyle ilgili 273. bab'da bu anlam vurgulamaktadr (II:665). rnein bab'n girii mahiyetindeki kaside hakknda unlar sylyor: - " Bil ki, Allah bizi ve seni desteklesin, bu kasidenin ve bu kitabn her babnn giriindeki her kasidenin gayesi, babn nesir ksmnda ayrntl olarak sunulan ve hakknda geni aklamalara yer verilen hususlar icmalen anlatmak deildir. Bilakis iir, bir bakma bab'da anlatlanlarn erhi konumundadr. Bu yzden iirden sonraki aklamalarda, iirin ele ald konu tekrarlanmaz. O halde iire bab'n erhi
118

gzyle baklsn, nesir ksmna babn aklamas gzyle bakld gibi. nk iirde, bu babn meselelerinden bazlar yer alr ki, aklama mahiyetindeki nesir ksmnda bu meseleler yer almazlar. Bunlar mfredat meseleleridir ki genellikle kendi balarna bir anlam ifade ederler. Ama iki mesele arasnda bir balantnn bulunmas ve birinin brn gerektirmesi durumu baka." "ems" suresiyle ilgili olan bu babn giriinde yer alan kaside 56 beyitten ibarettir. Surenin kelime says da besmelesiz 54, besmeleli olarak da 58 dir. Dolaysyla kasidenin beyit says bu ikisinin ortasn bulmaktadr. Bu da besmelenin surenin bir ayeti olmas veya olmamas ile itibariyle gz nnde bulundurulmutur. eyh, bu kasidede "Ha" kafiyesini tercih etmitir. Bu ise, surenin ayetlerinin sonunda yer alan harfe ynelik bir iarettir. nk eyhe gre her kelimenin ince bir delaleti vardr. Kasidenin beyitlerinin saysnn bile. ou zaman kelime ve harf saysnn da delalet ettii bir anlam vardr. Ama bu konu eyhin gizli imalarnn kapsamna girer. rnein eyhin Futuhat'n Namazla ilgili 69. babn 17 beyitlik bir kaside ile atn gryoruz. Bilindii gibi gnlk farz namazlarnn rekat says 17 dir. Zekatla ilgili 70. bab yedi beyitlik bir iirle amtr. Bu da Bakara suresinin 261. ayetinde zikredilen zekatn bereketine iarettir: "Allah yolunda mallarn harcayanlarn rnei, yedi baak bitiren bir dane gibidir ki, her baakta yz dane vardr. Allah dilediine kat kat fazlasn verir. Allah'n ltfu genitir, O hereyi bilir." (Bakara, 261) Bir baka rnek: eyh, Futuhat'n 415. babn "Allah gerei syler ve doru yola O eritirir." (Ahzab, 4) mutat ifadesiyle tamamladktan sonra u ifadeyi ekler: - "Bu kitabn her babnn bandaki manzumlara dikkat et! nk bu manzumlarn her biri, banda bulunduklar babn ilimlerinden dikkat ekmek istediim oranda iermek119

tedir. Nitekim nazmda, babn ak iinde yer alan normal aklamada grmediin eyleri bulabilirsin. Bylece nazmda zikrettiim sayesinde normal aklamaya ek bilgiye sahip olursun. Yolun dorusu Allah'a aittir" Ardndan Futuhat'n beinci faslnn bablarna ilikin gizli tertip uyarnca bir sonraki bab olan ve "sra" suresiyle ilgili bulunan "Fi marifeti mnazeleti ayni'l kulub" balkl 416. baba balar. Bilindii gibi "Aynu'l kalp" (Kalp gz) grmenin veya rya grmenin vastasdr. eyh bu bab altm kelimeden oluan alt beyitle aar. Malum olduu zere "sra" suresinin 60. ayeti ryadan bahsetmektedir: "Sana gsterdiimiz o ryay, ancak insanlar snamak iin meydana getirdik." Yine surenin bandaki ayette yer alan "Li nuriyehu / gsterelim diye kelimesi de ayetin bandan itibaren yaklak altm harften sonra yer almaktadr. eyh, Znnun Msri (.h:266)ile ilgili olarak kaleme ald "el-Kevkebu'd durri fi menakibi zi'n nun el-msri" adl byk ktabnda yer alan Znnun'un methedildii kaside 38 beyitten meydana gelmektedir. Acaba kaside neden 38 beyitten olumaktadr? nk 38 says, Znnun kelimesinin, kk cmle hesabna gre ve ilk 'nun'un eddeli okunmas artyla, rakamsal deeridir. Yine byk divannda eyh Ebu Medyen'in (:589) lm zerine bir mersiye olarak yazlm, onun methiyle ilgili bir kaside yer almaktadr. Kaside 51 beyitten meydana gelmektedir. nk lakabnn ve isminin Ebu'n Neca uayb Ebu Medyen= 4+18+11+4+14=51 harflerinin rakamsal deerinin toplam 51'dir. eyh 24. bab'da (I:184) Ebu Medyen'in lakabnn Ebu'n Neca olduunu zikreder. iirin hayalle ilikisinin olmas hasebiyle eyh, Futuhat'n misal, berzah ve hayal alemlerini anlatt sekizinci babnda, hakikat arznda veya Adem'in (a.s) yaratld amurun artndan yaratlm semseme'de geen, iirle
120

ilgili remzi ve hayali bir fkraya yer verir ve yle der (I:129): -"Bu arzda topraktan bir deniz grdm. Su gibi akyordu. Kk byk talar grdm, mknatsn demiri ektii gibi birbirlerini ekiyorlard. Bu ekime kar koyacak gleri yoktu. Bunu terk edip ve tabiatlar geerli olunca bu sefer zel bir miktarda birbirlerine doru akyorlard. Bu talarn bazs bazsna ekleniyordu. Bundan bir gemi sureti meydana geliyordu. Bundan kk bir binek grdm. Gemi bu talardan meydana gelince, onu toprak denizine attlar. Gemiye binip istedikleri tarafa gittiler." () eyh, toprak deniziyle iir bahirlerine, talarla, kelimelere ve talara, gemiyle de kasideye iaret ediyor. Yine eyh, divan- kebirinin banda iirin yapsyla kinatn yaps arasnda bir karlatrma yapyor. Yine bu ikisinin bnyesi ile insann bnyesini karlatryor. yle diyor: - "Ruhuyla semalara ykselen salik, her semada ilimlerin bir trn kefeder. iir, nc semaya mahsustur. Zhre yldz oraya aittir ve bu semann kutbu Yusuf'tur (a.s). Buras gzellik ve cemal semasdr. Bu konuda zetle unlar sylyor (II:275/S 367): - "Bu semaya ait ilimlerden biri ryalarn, temsillerin ve hayallerin tabir edilmesi, Allah'n, dem'in (a.s) yaratld baln artndan yaratt semseme arz (eyh, Futuhat'n sekizinci babn buna ayrmtr), cennete sevk edilme, salamlk, gzellik, hikmetli tertip ilimleri de buraya aittir. airlere bu semadan yardm gelir, nazm, cisimlerdeki geometrik ekiller de yle. Maddi dnyadaki drt karmn en gzel ekilde dzenlenmi olmas da oradan kaynaklanmaktadr. Bylece tedbir edici nefisten sonra safra'nn, ondan sonra kann, ondan sonra balgamn ve ondan sonra da sevdann gelmesini salamtr. Beden drt karma dayand gibi iir beytinin dayand drt usul de buradan gelir. Bylece ayrc kazk, tahlili, toplayc kazk terkibi, hafif
121

sebep ruhu ve ar sebep cismi verir. Bunlarn toplamndan da insan olur () Ayn ekilde doal mziin dayana tahakkuk etmi drt eydir. nk drtgen ve makul tabiat iki failden (etkenden)-scaklk ve soukluk- ve iki mnfailden (edilgenden)-kuruluk ve yalk-meydana gelir. Drt rkn buradan zuhur etmitir. Ate, hava, su ve toprak. Cismin her karmndan drt zel name kar ve onu harekete geirir. Bu, nota, vezin, bam teli, ince tel, ikili ve l nameler ilmidir. Ki bunlarn her biri bir karm sevin ve alama hareketleri arasndaki trl hareketleri ifade eder" bn Arabi ve Kelam lmi simler geldiinde en bata "Allah" Zikirle O'nu tazim et ve "O Allah'dr" de. eyh, birok kitabnda kelam ilminin meselelerine ve kelamclarn akaidle ilgili delillerine deinir. eri akaidi mantk delilleriyle savunduklar iin gerek kelam limlerine sayg gsterir. Bununla beraber dorudan Kur'an'dan edinmek suretiyle slam ftrat zere kalmay daha selametli ve daha yararl bulur zetle yle der (I: 34-35): - "Avamn akidesi salamdr. Onlar, kelam ilmini mtalaa etmemi olmalarna ramen mslmandrlar. nk salam ftrat zere kalmlardr. Bu da Allah'n varln bilmek, O'nu tanmak, Kur'an'n zahirinde yer ald ekliyle O'nu tenzih etme ilmidir. Bu halleriyle onlar, tevile bavurmadklar srece doru yoldadrlar. Ama ilerinden biri tevile ynelirse artk avamlk hkmnden kar, nazar ve tevil ehlinden bir gruba dhil olur. Bu durumda ya isabet etmi olur ya da eriatn getirdiinin zahiriyle elitii oranda hata etmi olur. Kur'an'da akl sahibi iin zengin bir bilgi kayna vardr, bakasna ihtiyac olmaz. Mzmin hastalar iin ila
122

ve ifa vardr. Kur'an, kurtulu yolunda yrmeye kararl olan, yksek derecelere kmaya rabet eden, phe kayna olan eylerden yz eviren kimseler iin ikna edicidir." eyh'e gre avam Mslmanlarn akidesi tevilden hali olduu iin sahihtir. Bu hususta unlar sylyor (I:507): - "Reid el-Fergani (Allah rahmet etsin), eyhi Rey hatibinin olu zamannn alimi Fahruddin'den bana rivayet etti. Sultan onu hapseder ve ldrmek ister. Sultan nezdinde kendisi iin efaatilik edecek makbul bir kimse de bulamaz. Der ki: Beni sultann elinden kurtarmas iin btn benliimle Allah'a yalvarmaya karar verdim. nk btn maddi sebeplerden midimi kesmitim. Allah'tan baka herkesten yana mitsizlie kaplmtm. Ama Allah' ispat etmekle ilgili nazari pheler akidem zerinde o kadar etkili olmulard ki kendimi bir trl btnyle Allah'a veremiyordum. Derken btn himmetimi topladm ve avamn inand ilha tevekkl ediyorum diye karar aldm. Grm ve delillerimi iimden tutup attm. Bunun zerine nefsimde ihlsm bozacak phe namna bir ey kalmad. Btn varlmla Allah'a yneldim. Katksz bir ihlsla Allah'a dua ettim. ok gemeden Allah benim skntm giderdi ve beni zindandan kard." eyh'in grne gre Kelam limlerinin iledikleri en tehlikeli hata, Allah zat hakknda dnce yoluyla konumalardr, vahiy yoluyla deil. yle diyor (III:467): - " Resulullah (s.a.v), Allah'n zat hakknda dnmeyi nehyetmitir. nsanlar bu lden gafildirler. Bu yzden Allah'n zat hakknda dnmeyen, dnce yoluyla O'nun zatna dair hkmler vermeyen kimse yok gibidir. Bize gre Ebu Hamid el-Gazali'nin, Allah'a hamdolsun, bundan daha byk bir srmesi yoktur. O, Allah'n zat ile ilgili olarak dnsel nazara dayal olarak fikir yrtm ve ehil olmayanlardan ve bakasndan esirgenen hususlar hakkn123

da konumutur. Bu yzden btn szlerinde hata etmitir, isabet etmemitir. Ebu Hamid ve benzerleri cehaletin en st noktasn temsil eden ve Allah'n bize rettikleriyle taban tabana elien eyler ortaya koymulardr. Dnce yoluyla vardklar sonular, ilhi bildirimle elitii zaman uzak tevillere bavurmak zorunda kalmlardr. Yce Allah'n kendisiyle ilgili olarak kendisine nispet edilmesi gereken sfatlar ve bu sfatlarn kendisine nispet edilmesinin keyfiyeti balamnda bildirdiklerine kar dnce tarafn desteklemek iin. Bu hususta edepli bir tavr sergileyen kimse grmedim. Allah ehli olan kk bir aznlk mstesna mutlaka bu meseleye dalmlardr. Ama Allah ehli olanlar, Resuln (s.a.v) bu hususta getirdiini dinlemilerdir ve Allah'n kendisini vasfettii ekli olduu gibi benimsemilerdir ve bunun bilgisini O'na brakmlardr. Tevile yeltenmemilerdir. Ta ki yce Allah, baka bir bildirme yoluyla buna dair bilgiyi kalplerine indirip anlamalarn salayncaya kadar. Mesele Allah kaynakldr, aklamas da O'na aittir. Bu yzden O'nu O'nunla renmilerdir, kendi grleriyle deil." Bundan da anlalyor ki, eyh, sabit eri nasslarn nazari tevile tabi tutulmasna kar kmaktadr. Ve unu vurgulamaktadr: Hak tealay , O'nun kendisini isimlendirdiinden baka ekilde isimlendirmek doru deildir. Sadece O'nun verdii isimleri esas almak gerekir, tenzih ve tebihi adeta cem eder biimde arttrmaya da, tevile de yeltenmemek gerekir. Yce Allah "O'nun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir." (ura, 11) ayetinde buna iaret etmektedir. eyh'in Gazali'yi (:505) eletirmesi, ona sayg gstermedii anlamna gelmez. Bilakis ok yerde ondan byk bir saygyla sz eder. Mritleriyle beraber Gazali'nin "ihyau ulumi'd din" adl eserini ders olarak okurdu. Gazali, mrnn sonlarnda Allah ehliyle gerekletirdii sohbetin etkisiyle
124

dnsel bir fetih yaamasndan sonra, eyh'in tenkidine, reddine maruz kalan tutumundan vazgemi ve bu tr fikirlerin kendisinden sadr olmasndan byk pimanlk duymutur. (eyh'in Gazali ile ilgili deerlendirmeleri iin bkz: I:4-45-16-259-552-681/II:3-19-103-262-289-321-345-496569-622-645/IV:89-106-260) eyh bn Arabi, Ebu'l Hasan el-Eari (:324), Ebu shak el-sferayini (:418)(I:204/II:134-289), mamu'l Haremeyn (:505) (I:162/II:289/IV:52) gibi Allah'a kar edep tavrnda kusur etmeyen Kelam imamlarn saygyla zikreder, onlarla son kuak kelamclar ayrr. rnein tevhidin delaletlerinden sz ederken (I:289) unlar sylyor: - "Yce Allah yle buyurmutur: "Eer yerde ve gkte Allah'tan baka ilahlar bulunsayd, yer ve gk, (bunlarn nizam) kesinlikle bozulup gitmiti." (Enbiya, 22) Bundan anlalyor ki, ortada salah vardr, bu ise lemin bekas ve varldr. Bu da gsteriyor ki, eer alemi var eden Bir olmasayd, alemin varl gereklemezdi. Bu, Hakkn (ahadiyetinin) tekliinin evrendeki delilidir ve akli delil de buna uygun dmektedir. Eer bundan baka deliller bulunsayd ve bunlar ilhi teklii daha etkili biimde kantlar mahiyette olsalard, Allah onlara ynelir ve varla getirirdi. Biz de evren delilini bilemediimiz gibi bundan hareketle Hakka delil gsterme yolunu da bilemezdik. Bazlar tevhidi kantlamak iin tamamen zorlama eseri baka yollar denemilerdir. Bu evrensel delilleri de kmsemilerdir. Bylece Hakkn tekliine ilikin olarak O'na nispet ettikleri deliller itibariyle sergiledikleri cehaletle, kt edebi birlikte sergilemilerdir () Bu tutumu, szn ettiimiz meseleye bakan son kuak kelamclar sergilediler. Ama Ebu Hamid, mamu'l Haremeyn, Ebu shak el-sferayini ve eyh Ebu'l Hasan gibi ilk kuak kelam limleri, bu evrensel delillerin zerine kmadklar gibi sadece bunlar vurgulamlar,
125

Allah'a kar bir edep tavr ve delil olma kapasitelerine ynelik bir bilgi gstergesi olarak bunlar aklamaya aba gstermilerdir." eyh, eriatn nasslarn zahirlerinin dna taracak ekilde tevil eden kelamclar onaylamaz. Bu hususta zetle unlar syler (III:b322 "Cuma" suresinin menzili-b315 "Hakka" suresinin menzili/b387 s 536-537/IV:b473 s 106): - "Yce Allah'n "Bil ki, Allah'tan baka ilh yoktur." (Muhammed, 19) ayetinde bize emrettii tevhidden maksat ulhiyet tevhididir. Yine yle buyurmutur: "O'nun benzeri hibir ey yoktur." (ura, 11) Bununla beraber Hak teala kullarnn kendi akllaryla daldklar konular onlara bildirmemitir. Kitabnda kullarna fikri nazar da emretmemitir. Ancak fikri nazar araclyla kendisinin Bir olduunu kantlamalar baka. Ama kullar, dnce ve nazar arttrdka arttrdlar ve ykml olduklar maksadn snrlarn atlar. Bylece yce Allah'n kendisi iin ispat etmedii sfatlar ispat ettiler. Baka bir grup da O'nun kendisinden nefyetmedii sfatlar O'ndan nefyettiler. Kimileri, O'nun kendisi iin kullanmad isimleri kullandlar. Bunlar tenzih mahiyetli isimler de olsalar, syleyenin, konuya dalann ekledii bir fazlalktan te bir ey deildir. Sonra O'nun zat hakknda konumaya baladlar. Oysa eriat Allah'n zat hakknda konumalarn nehyetmiti. Bylece bu isim ve sfat eklemelerine bir de eriata isyan eklediler, nk eriatn nehyettii bir alana daldlar. Kimi Onun cisim olduunu sylemi, kimi cisim deildir, demitir. Kimi O, cevherdir, demi, kimi de cevher deildir, demitir. Kimi, O, bir cihettedir, demi, kimi de O, bir cihette deildir, demitir. Yce Allah, gerek sfatlar nefyedici, gerekse ispat edici kullarndan hi kimseye bu konulara girmeye ilikin tek bir tevik edici cmle buyurmamtr. Eer bunlara lemden hareketle tek zat tahakkuk derecesinde bilmenin yolu veya
126

nefsin bedeni idare etmesinin keyfiyeti sorulsa, bilemezler. Akll kimse, nefsini kendisi iin gerekli olan eylerle uratrr, tesine gemez. nk insann mr sresi ksa ve nefesleri de sayldr. Geen zaman bir daha geri gelmez. Bil ki, Allah, Tek lhtr. O'ndan baka ilh yoktur. Bundan sonra da O'nun mahiyetine, kemiyetine ve keyfiyetine dalmaya kalkma. man yolundan ayrlma. Allah'n sana farz kld eylerle amel et. Sabah akam Rabbini, O'nun senin iin belirledii zikirlerle an. Allah'tan korkup sakn. Eer Hak teala, kendisini bilmeyi sana bahederse, bu, yararl nurdur ki, kalbin onunla hayat bulur, onun sayesinde fikirlerin rettii phe ve kararszlk karanlklarndan kurtulursun. Kelamclarn Allah'n zat ile ilgili ilimleri, phe karanlklarna kar kacan nurlar deildirler. Bu ilimlerden "Haktr" diye zannedilen bir ey, bakasnn yannda phedir. Btn Resuller ve Nebiler, Resullerin takipileri muttaki keif ehli zatlar Allah ile ilgili ilimleri hususunda ihtilaf etmemilerdir. nk ayn kaynaktan gelen nurlardr. "Eer o, Allah'tan bakas tarafndan gelmi olsayd onda birok tutarszlk bulurlard." (Nisa, 82) Akll olan kimse eriat karsnda boynu bkk durur, ona hizmet etmeye amade olur. eriatn Rabbiyle ilgili olarak O'ndan haber verdii her eyi kabul eder. Yce Allah'n kendisi ile ilgili olarak haber verdii zellikler arasnda eza grmek, fkelenmek, kulunun tevbe etmesiyle sevinmek, gen adamn kadnlara meftun olmamasna armak, glmek, glmsemek, kullarnn kfre sapmasndan rahatsz olmak, kretmelerinden ve imanlarndan dolay memnun olmak veya ara istiva etmek ve dnya semasna inmek gibi vasflar yer alr. Her mslmann bunlara iman etmesi gerekir. Bu noktada akl, nasl? ve niin?diye ortaya atlamaz. Akln bu balamda grevi ; teslim olmak, kabul etmek ve tasdik etmektir. Nasl, niini brakmaktr. Bu meseleleri tevil etmeye kalkan akllarn
127

fuzuli bir ile uratklarn idrak etmektir. Biz onlar kendi halleriyle babaa brakyoruz ve bu tevillerde onlara katlmyoruz. nk bu, Allah'n murad mdr, dolaysyla bunlara dayanmamz m gerekir? Yoksa Allah'n murad bu deil midir ve reddetmemiz mi gerekir? Bilmiyoruz. Bu yzden biz teslim olma yolunu tuttuk. Bize bu hususta bir soru sorulduu zaman "Biz Allah indinden gelenlere Allah'n murat ettii ekliyle iman ediyoruz. Biz, Resullerden gelenlere Resullerin murat ettii ekliyle inanyoruz. Biz, bu hususlarn tmyle ilgili ilmi Allah'a brakyoruz ve Resullere brakyoruz." eklinde cevap veririz. Bu selefin yoludur. Allah, bizi onlara gerek halefler klsn." eyh bn Arabi, zamannda yaayan kelam ilminin imamlaryla grm ve mektuplamtr. Fas'ta karlat bn el-Kettani (:597) ve kayyumiyet sfatyla ahlaklanmay savunan bn Cneyd gibi. Bu zatla ilgili olarak unlar sylyor (I:182/III:45): - "Bizim yolumuzun mensuplar bu sfatla ahlaklanmak olur mu, olmaz m, hususunda farkl grler savunuyorlard. Kelam ilminin eyhlerinden ve Runde'ye bal blgelerden biri olan Feberfik halknda Ebu Abdullah b. Cneyd'le karlatm. Kendisi mutezile mezhebine mensuptu. Kayyumiyet sfatyla ahlaklanmaya kar ktn grdm. Bu hususta onun mezhebinden deliller getirerek ona cevap verdim. nk kullarn kendi fiillerini yarattklarn savunurdu. Bizim grmze dnp "Erkekler kadnlarn yneticisidir." (Nisa, 34) ayetinin anlamn ak bir ekilde anlaynca, erkeklerin kayyumiyette bir dereceye sahip olduklarn da anlad. Bizim ziyaretimize gelirdi. Memleketine dnnce, onu memleketinde ziyaret etmeye gittim. Onu ve btn arkadalarn, fiillerin yaratlmasyla ilgili mezheplerinden dndrdm. Allah rahmet etsin, bundan dolay Allah'a kretti."
128

(Fiilerin yaratlmas meselesi iin bkz. I;177/II:66-204604-681/III:84-211-303/IV:33-34-129) eyhin Fahruddun er-Raziye Yazd Mektuptan Baz Blmler: eyh ibn Arabi'nin, Eari mezhebinin byk kelam imamlarndan Fahruddin er-Razi'ye (:606) yazd bir mektup var. Bu mektubunda yce Allah'n dnce ve akl yoluyla tam olarak bilinmesi meselesinden sz etmektedir. Mektupta u ifadelere yer verir: - "Dostum- Allah onu muvaffak klsn- bilir ki, insani letafetin gzellii, tad ilahi marifetlerden kaynaklanmaktadr. irkinlii ise, bu marifetlere sahip olmamasndan doar. Yksek himmete sahip bir kimse mrn muhdeslerle-sonradan olma varlklarla-, onlarn ayrntlaryla tketmemelidir. Aksi takdirde Rabbi ile ilgili payn elinden karr. Ayn zamanda yksek himmet sahibi bir kimse, nefsini fikrinin egemenliinden de kurtarmaldr. nk fikrin kayna bilinmektir. Amalanan hak bu deildir. Allah' bilmek, Allah'n varln bilmek deildir. Kukusuz akl, bir varlk olmas hasebiyle Allah' bilir. Bu bilme de ispat asndan deil, olumsuzluk asndandr. Bu ise, bir grup aklc ve kelamcnn aksine bir grtr. Efendimiz Ebu Hamid (Gazali) -Allah ruhunu kutsasnhari. nk o, bu meselede bizimle ayn grtedir. Allah, akln, fikri ve nazaryla kendisini bilmesinden mnezzehtir. Bu yzden akl sahibi bir kimse, mahede balamnda Allah' bilmek istiyorsa, kalbini fikrinden arndrmaldr. Yksek himmet sahibi bir kimse de, bu noktada edinimlerini hayal aleminden alglamamaldr. nk bunlar somutlam ve telerindeki anlamlara delalet eden nurlardr. Nitekim hayal, akli anlamlar somut kalplara dker; rnein ilmi st, Kur'an' ip ve dini de kayt ekline sokar.
129

Yksek himmet sahibi bir kimsenin retmeni, ahidi, klli nefisten edinmekle balantl ahidi mennes (edilgen) olmamaldr. Ayn zamanda kesinlikle yoksuldan da almaya eilimli olmamaldr. Kemali ancak bakasna bal olan bir ey yoksuldur. Allah'tan baka her eyin durumu da budur. Himmetini ykselt; ilmi sadece keif yoluyla Allah'tan al. nk muhakkiklere gre; Allah'tan baka fail yoktur. Dolaysyla Allah'tan bakasndan da almazlar. Ama bu al akit eklinde olmaldr, keif eklinde deil. Allah ehli olanlar, aynel yakine ulatklar ve ilmel yakine haddinden fazla nem vermedikleri iin kurtulua erdiler () Senin, kendisi hakknda iyi bir niyet ve gzel bir kanaat sahibi olduun arkadalarndan olup da benim de gvendiim biri bana anlatt: Bir gn senin aladn grm. O ve orada bulunup senin aladna tank olan bakalar, alamann sebebini sormular. Sen u cevab vermisin: "Otuz seneden beri inandm bir mesele vard. Biraz nce karma kan bir delil sayesinde bu meselenin benim inandm gibi olmadn anladm. Bu yzden alyorum. imdi oluan kanaatimin de nceki gibi olmasndan korkuyorum." Bu senin szndr. Akln ve fikrin mertebesini bilen bir kimsenin skunet bulmas veya rahat etmesi imkanszdr. zellikle Allah' bilme hususunda. Kiinin Allah'n mahiyetini gzlemle, ilmi nazarla bilmesi imknszdr. Ey karde! Sana neler oluyor? Neden bu vartay atlatamyorsun? Neden Resulullah'n (s.a.v) meru bir yntem olarak belirledii riyazet, cehd ve halvet yoluna girmiyorsun? Yce Allah'n hakknda yle buyurduu zatn nail olduu hakikatlere nail oluyorsun? "Kullarmzdan bir kul buldular ki, ona katmzdan bir rahmet vermi, yine ona tarafmzdan bir ilim retmitik." (Kehf, 65) Senin gibi bir adam, bylesine erefli bir yola, bylesine byk ve yksek bir mertebeye ynelir." ou zaman eyh, deiik kelam gruplarnn farkl
130

grlerinden her hangi birini desteklemez, sadece her grubun bak asn ve itihadn aklamakla yetinir. Btn mtehitleri de mazur grr, hatta yanlsalar bile. nemli olan itihat iin gerekli olan tm abay gstermi olsun ve sabit eri bir nassla elimesin. rnein mminlerin kyamet gn ve cennette yce Allah' grebilecekleri hususunda, sahih sarih nasslara dayanarak earilerin grlerine onay verdii gibi, buna kar kan mutezilileri de desteklediini gryoruz. Onlarn gerekesi de kulun, Allah' ancak kendi istidad orannda grebileceidir. Bu yzden Allah'n tecelli etmesi ancak kendisiyledir ve ryet de ancak onunla ulaabilir (IV:245-246). eyhin Cennet ve Cehennem Ehli ile lgili Baz Aklamalar: eyh bn Arabi, eserlerinin bir ounda, Allah'n izniyle cehheneme girmeyi gerektiren bedbahtln ve cennete girmeyi gerektiren mutluluun sebeplerini aklamtr. Futuhat'n 61-62-63-64-65. bablarn Cennet, Cehennem, Berzah, Kyamet gn ve mevkilerde insanlarn durumlarn tantmaya tahsis etmitir. Cehennem ehlinin, drt gruba ayrldklarn ve bunlarn cehennemden ebediyen kmayacaklarn belirtmitir. Bunlar da Firavun ve Nemrut gibi Allah'a kar byklenenler, Allah'n yannda baka ilahlar edinen mrikler, Allah'n varln inkar edenler, aslnda bu gruptan birine mensup olup korkudan Mslman olarak grnen mnafklardr. Cennet ehli de drt gruptur: Mminler, Veliler, Nebler ve Resuller. "et-Tenezzlatu'l mavsliye" (Musul nzulleri) adl eserinin Pazartesi faslnda Cehennem bedbahtlar ve Cennet mutlular hakknda uzun aklamalarda bulunur, onlar ebedi yurtlarna gtren akidelerini ve amellerini ele alr.
131

"Meahidu'l Esrar" adl eserinin drdnc babnda, deiik gruplarn mertebelerinin zuhur ettii sahnelerden birini vasf eder. Bunlarn on iki taife olduklarn, ama ilerinde sadece Neblere tabi olanlarn kurtulduklarn, suret olarak en irkinlerinin ise, ruhani kfirler, yani tahakkuk ettiklerini zannedip eriata gre amel etmeyen Batniler olduklarn grr ve yle der: - "Hak, bana delil nuru ve adalet yldznn douu sahnesini gsterdi. Yeryznn uzatldn, arzn iindeki her eyi dar atp boaldn grdm. Bana dedi ki: Ey kulum! Dn, kahredici olan Ben, gsteri, cedel, heva ve bidat ehline ne yapacam! Kurulu ardaklar grdm, stunlar atetendi. Etraf ve kazklara balanan ipleri katrandand.. Sonra bana yle dedi: Ey kulum! Tartmaclar bu ardaklarn altna girdikleri zaman, sen de mensup olduun gruba bak ve onlara katl. Eer kurtulurlarsa, sen de kurtulursun. ayet helak olurlarsa, sen de helak olursun () Birden yle seslenildi: Nerede akl sahibi olduklarn iddia edenler?.. Derken filozoflar ve onlar takip edenler getirilip ve ardaklarn altna sokuldular. Onlara denildi: Aklnz nerede kullandnz? Dediler ki: Seni raz edecek eylerde. Dedi ki: Bunu nereden anladnz? Sadece aklnzla m, yoksa tabi olup rnek almakla m? Dediler ki: Sadece aklmzla. Dedi ki: Aklnz kullanmadnz ve kurtulmadnz. Bilakis tahakkm ettiniz. Ey ate! Onlara tahakkm et Atein katmanlar arasnda acyla feryat edip inleyilerini duydum. Dedim ki: Kim onlara azap ediyor? Bana dedi ki: Akllar. nk onlarn mabudlar akllary132

d. Akllarndan baka kimseye sormadlar, akllarndan bakas da onlara azap etmeyecektir. Sonra denildi ki: Nerede tabiatlar? Biraz sonra onlar getirildiler. Kaba ve sert grnml drt melek grdm. Ellerinde grzler vard. Tabiatlar dediler ki: Ey melekler! Bizden ne istiyorsunuz? Dediler ki: Sizi helak edeceiz, azaba ekeceiz. Dediler ki: Niin? Dediler ki: nk siz, dnyada bizim sizin tanrlarnz olduumuzu ileri sryordunuz, Allah' bir yana brakarak bize tapyordunuz. Fiillerin bizden kaynaklandn dnyordunuz. Bu yzden Allah, bizi size musallat etti ki, cehennem atei iinde size azap edelim. Sonra cehenneme doru yuvarlatldlar. Ardndan denildi ki: Nerde dehriler? Dehriler getirildi. Onlara denildi ki: Siz "Bizi ancak zaman helk eder." (Casiye, 24) diyordunuz. Hi kendi kendinize, byle bir sona urayabiliriz, diye dndnz m? Dediler ki: Hayr, Rabbimiz! Dedi ki: Size Resuller apak delillerle gelip de siz onlar yalanlamadnz m? "Allah bir ey indirmi deildir" (Mlk,9) demediniz mi? Susun! Sizin hibir deliliniz yoktur. Yzkoyun cehennemin dibine yuvarlatldlar. Sonra denildi ki: Nerede dosdoru yoldan ayrlan mutezililer? Btn mutezililer getirildi. Onlara denildi ki: Rablk iddiasnda bulundunuz, nk dilediimizi yaparz, iddiasnda bulundunuz. Yzkoyun srklenerek cehenneme gnderildiler. Sonra denildi ki: Nerede ruhaniler? Ruhaniler getirildiler. Onlar, insanlarn en irkin suretlileri ve durumlar en iren olanlar olarak grdm. Yalnz, bir grubun onlardan ayrldn, Nebilerin ve sddk133

larn yannda gven ardaklarnda durduklarn grdm. Bana denildi ki: Eer kurtulmay istiyorsan, onlarn saflarna katl, yollarn izle () Ruhanilerden yedi hizbin sorulduklarn ve perdelenmi olduklarn grdm. Bunlarla hevalar oynam, eytan onlar trl arzularn peine takmt. Oradaki btn gruplar, onlardan, onlarn azabndan Allah'a snyordu. Bu hizipler atein tabakalar arasna atldlar. Sonra onlara denildi ki "ite bu yalanladnz cehennemdir." (eyh, onlarn hissedilen (maddi) azab yalanlamalarn kast ediyor.) Nasutunuz iin efaatte bulunacak lahutunuz nerede? () Ben, sekizinci grupla birlikte cennetlere girdim () onlara ilim suretinde tecelli etti. Ryet ltfnde bulundu () "De ki: Kesin delil, ancak Allah'ndr. Allah dileseydi elbette hepinizi doru yola iletirdi. (Enam, 149) Bununla beraber eyh, cehennem ehlinin uzun zamanlar maddi ve manevi elem verici azap iinde kaldktan sonra, her eyi kuatan ilhi rahmetin kapsamna gireceklerini, bu halleriyle ebediyete kadar cehennemde kalacaklarn dnr. (Bu cehennem zamanlar iin bkz. F:I:169, 20. bab) Ayn zamanda, kiisel gr ve fikir yoluyla hakikate ulamak iin aba sarf eden kimsenin yanlsa da mazur olduunu dnr. Ama taklitilik edip hakkn talebinde gerekli aba gstermeyen, itihat hususunda btn imkanlarn kullanmayan kimseler iin ayn eyi dnmez. Bu hususta unlar syler (III:94): - "Bu yzden yle buyurmutur: "Her kim Allah ile birlikte dier bir tanrya taparsa, -ki bu hususla ilgili hibir delili yoktur- o kimsenin hesab ancak Rabbinin nezdindedir." (Mminun, 117) Bu, Allah'tan bir rahmettir. Bir kimse kesretle ilgili bir kukuya kaplrsa ve bunun delil olduunu sanarak Allah'n kendini balayacana inanrsa, bu kimse
134

kiisel gr hususunda elinden geleni yapm, sahip olduu gc kullanm saylr. Fikri deerlendirme sonucu irk koan kimseler iin, Allah'n affyla ilgili olarak mit veren bundan baka ayet yoktur." eyh, kefi esnasnda cehennemi manda suretinde grdn anlatr (I:297-299). Sonra zetle unlar syler: - "Bu grmede suyun havaya dayandn grdm. O zaman latif cisimlerin kat cisimlerden daha gl olduklarn anladm. Cehennem ehlinin derekelerini ve helak yerlerini grdm. Sonra suda yukar doru itildim, ben de suyu yarp gittim. O srada enteresan bir eye ahit oldum. O zaman cehennem ehlinin ekimelerinin, o esnada grdkleri azabn kendisi olduunu anladm. Bildim ki, cehennem onlarn azab deil, bilakis onlarn meskenleri ve zindanlardr. Allah, diledii zaman elemleri orada yaratr. Btn rahmetin teslim olmada, hakikatleri nbvetten almada ve kitap ve snnetin tesine gememede olduunu anladm." bn Arabi ve Akide Ey akidemi soran adam! Allah o kimsenin zannn gzel klsn Ki bilmektedir Allah'n kendisinden baka ilah olmadna ahitlik ettiini Burada eyh, Al-i mran suresinin 18. ayetini kast etmektedir: - "Allah, adaleti ayakta tutarak u hususu aklamtr ki, kendisinden baka ilah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de." Bu balamda eyh, akidesini ve akideyi ald kayna aklamakta ve zetle unlar sylemektedir (III:323): - "Allah'a ve Resulne, Resulnn getirdiklerine, mcmel ve mufassal olarak, bize ulasn, ulamasn kesin
135

bir ekilde iman ettik. Bu akide taklidi olarak anne ve babamdan aldm. Caizlik, helallik ve vaciplik ile ilgili olarak akli dncenin hkm nedir, bilemezdim o zamanlar. Ben, buna dair imanma dayal olarak amel ettim. Ta ki nereden ve neden iman ettiimi bilinceye kadar. Allah gzlerimi, basiretimi ve hayalimi at. Bu yzden mesele benim iin dorudan mahede dzeyine ulat. Taklide dayal olarak tahayyl edilen ve vehmedilen hkm de mevcuttu. Derken tab olduumun, yani Hz. Muhammed'in (s.a.v) deerini bildim. Btn Nebileri mahede ettim. cmali olarak iman ettiklerimin tmne muttali oldum. Nitekim grp bizzat mahede etmemden elde ettiim ilim nceki imanmla atmad. Bu yzden ne sylyor ve ne yapyorsam Nebnin (s.a.v) szne dayanarak sylyorum, yapyorum, kendi ilmime, bizzat gzlemime ve mahedeme dayanarak deil. man ile gzlem arasnda bir denge kurdum. te tabi olma balamnda ok deerli bir tutumdur bu." Grld gibi eyh, fkhi meseleleri dorudan Nebnin (s.a.v) ruhundan ald gibi akide meselelerini de almtr. Temel akidevi meselelerden te feri meseleleri de ona sorard. Meleklerin insanlardan stn olmas, hayvanlarn yeniden diriltilip haredilmeleri (el-Mbeerat), Vitirde ilk saynn olmas (II:215) ve Kadir Gecesinin ne zaman olduu gibi. Nitekim Kadir gecesiyle ilgili olarak unlar sylemitir (I:658): - "nsanlar Kadir gecesi ile ilgili olarak, yani bu gecenin zaman hakknda ihtilafa dmlerdir. Bazlarna gre Kadir gecesi senenin tmnde dolar. Ben de bu kanaatteyim. nk ben Kadir gecesini aban aynda, Rebiulevvel aynda ve Ramazan aynda grdm. En ok Ramazan aynda ve Ramazan aynn da son on gecesinde grdm. Bir keresinde onu Ramazan aynn ortasndaki on gecede, ama tek olmayan bir gecede grdm. Bir keresinde de yine
136

Ramazann orta on gecesinde ve tek gecede grdm" Divannda buna dair beyitler vardr. Burada Kadir gecesini 631 senesinin Rebiulevvel aynn on dokuzuncu gecesine denk gelen Cuma gecesi grdn belirtir. eyh bn Arab, nakli olarak deiik akidelere muttali olduu gibi, aada tanmlad kiilerden biriydi de (III:398-402): - "Keif ehli kimseler, btn mezheplere, dinlere, milletlere ve Allah hakknda ileri srlen grlere genel anlamda muttali olurlar ve bunlara ait hibir ey onlarn bilgilerinden gizli kalmaz." eyhin Fatiha Suresi Hakknda Baz Syledikleri eyh, deiik dinlerin ve mezheplerin akideleri hakknda geni bir bilgiye sahipti. Fatiha suresinin sonunda iaret edilen ana grup olan srat- mstakim (dosdoru yol) ehli, gazaba uramlar ve sapmlar eklindeki gruplardan sz ederken Fatiha suresiyle ilgili 383.bab'da unlar sylyor (III:523): - "bildiim her menzilden, her dinden ve her milletten mutlaka bunlar savunan, bunlara inanan, bunlarla nitelenen ve kendisi de itiraf eden bir kimse tanmmdr. Bu yzden bir mezhepten ve bir dinden sz ettiim zaman, bunlara inanan kimselerden naklederek sz ediyorum. Geri bunlar Allah'tan zel bir yolla renmiizdir. Ancak yce Allah'n, bunlara inanan birini bize gstermesi bir gerekliliktir. Ki Allah'n bana ynelik fazln ve inayetini bilelim. Hatta ben, dnyada Allah'n mahlukatna ilikin ilminin sonlu olduunu, mmkn nitelikli varlklarn mtenahi olduklarn, varln yokluk ve rmeyle sonlanmasnn zorunlu olduunu, hakkn kendi nefsiyle kaldn ve alem diye bir eyin kalmayacan syleyen kimseler olduklarn bildirmitim. Nitekim Mekke'de bu gr savunan birini grdm. Bu kii,
137

bunun kendisinin inanc olduunu ak bir dille bana syledi. Bu kii Maribin uzak blgelerinden olan Sus blgesinden gelmiti. Bizimle beraber Hac ziyaretinde bulundu, bize hizmet etti. Ama bizim yanmzda aka syleyecek kadar bu mezhepte srarlyd. Onu bu mezhepten dndrmeye g yetiremedim. Bizden ayrldktan sonra acaba bu grnden dnd m, yoksa ayn inanca sahip olarak ld m? Bilmiyorum. Geni bir bilgiye sahip faziletli bir kimseydi. Ama dini yoktu. Sadece cann kurtarmak iin grnrde dini vecibeleri yerine getiriyordu. Bana syledikleri bunlard ve mezhebini aka ifade ediyordu. Cehalet mertebeleri iinde bundan daha by yoktur." eyh, bunlardan birini de Musul'da grr. Bu adam tabiat unsurlarna tapyordu (I:720). Yunanistan'da gnei bir grupla karlar. Yani gnee tapanlardan bir toplulukla tanr. Alimlerinden biri eyhi evinde misafir eder ve ona yle der: Biz gnee ilah olduu iin ibadet etmiyoruz. Bilakis Allah tek ilahtr. Ancak Allah, alemin menfaatlerini gnee bal klmtr (I:513-514). Gne, Allah'n nurunun en byk mazhardr (I:706) Ayn ekilde eyh, yce Allah'n, "Mesed" suresi menzilinde kendisini brahmanistlerin, filozoflarn, kelamclarn ilimlerine ve bunlarn sonunda urayacaklar daimi ve geici helake muttali kldndan sz eder (II:584/III:418). eyh, eri nasslar, zahiriyle amel etmemek zere tevil eden, ya da takiyye iin ve canlarn kurtarmak iin nasslarn zahiriyle amel eden gruplar iddetle reddeder. rnein bu hususta zetle unlar syler (II:234): - "Bir toplulukla karlatk. Bunlar, keiflerini ve anlaylarn eriatn hkmn iptal edecek ekilde tercih ediyorlard. Kendileri sz konusu olunca kiisel keif ve anlaylarn esas alyor, bakalar iinse zahirde karar verilmi hkm teslim ediyorlard. Bu, bizim yanmzda da,
138

Allah ehlinin yannda da bir deer ifade etmez. Bu ekilde eriatn zahiri iptal ederek kiisel keif ve anlayna dayanan kimse, amel olarak en byk hsrana urayanlara katlm olur. Bazen de keif sahibi kii, eriatn zahirine bal kalr, ona gre amel eder, ama kendisi asndan bunun gerekliliine inanmaz ve kendi kendine yle der: Ben bu hkmn srrna muttali oldum. Benim srrmda bunun hkm zahirinden farkldr yani bu kimse eriatn zahirine gre amel ederken, aslnda kendi iinde buna inanmamaktadr. Bu ekilde amel eden kimsenin ameli boa gitmitir ve ahirette de hsrana urayanlardandr. Kendi hevasn ilah edinenlere katlr. Allah onu, bilgiyle saptrmtr. Ey kardelerim! Bu tr keiflerin tuzandan saknn. Ben size gerekli d verdim." eriat ile hakikati ayranlar reddetmek mahiyetinde unlar sylyor (II:563): - "Ortada eriata muhalif bir hakikat yoktur. nk eriat, hakikatlerden biridir. Dolaysyla hakikat eriattr." Ayrca unlar da sylyor (II:233): - "Allah' bilen kamil alim, Allah katnda kendisinin aleyhine herhangi bir hccetin olumasndan saknan kimsedir. Bu tehlikeli sonutan kurtulmak isteyen kimse, eriatn ierdii emir ve yasaklara riayet etmeli, tesine gememelidir. lm her zaman aklnda bulundurmal, zellikle Kur'an'n ierdii zikirler araclyla Allah' anmak haricinde her zaman suskunluu yelemelidir. Byle yapan kimse, bulunmadk hayr brakmad gibi, kanmadk er de brakmam olur ve nefsini tehlikelerden beri klar." Bundan dolaydr ki eyh'e gre insanlarn en cahilleri Batnilerdir. Onlar yle tanmlar (II:240): - " Ya srf batnidir ve bize gre hal ve fiil olarak tevhidin tecridini savunmaktadr. Bu ise, batniye'de olduu gibi eri hkmlerin iptal edilmesine ve ari'nin bu hkm139

lerle irade ettii amalardan sapmaya yol aar. eriatn ierdii dini bir kaidenin yklmasna yol aan her inan da, btn mminlere gre kesin olarak yerilmeyi hak eder" eyh, tevilde arla kamann tehlikelerini de yle aklar (II:494): - "Perdeler iinde tezyin perdesinden daha kaln bir perde yoktur. nk kimin cehaleti kendisine ssl gsterilmise, onun iin bilginin hsl olmasn talep etmek imknszdr. nk bilgi hsl olmad halde, ona gre kendisinde hsl olmutur. Bu yzden tezyinden korunmak isteyen kimse, kitap ve snnetin zahirine riayet etmeli, bunlarn zahirine eklemede bulunmamaldr. nk baz teviller tezyin olabilirler. u halde zahirin ifade ettii anlam zere hareket etmeli ve buna benzeyen yorumlar esas alnmaldr. Btn bunlarn ilminin Allah'a ait olduunu bilmek ve bu ekilde iman etmek gerekir. Bu ise, yle bir kaynaktr ki tezyinin ulamasnn imkan yoktur" eyh, tenzih iddiasyla Allah', kendisi iin kulland isimlerle isimlendirmeyenleri de sert biimde eletirir. Baz mutezili ve Batni gruplar gibi. Bu hususta unlar sylyor (III:273): - "Varlktaki btn stnlk olgularnda, iki taraf birletiren bir olgunun bulunmas zorunludur. Yani bu olgu, btn varlklarn zerinde birletikleri ortak bir noktadr. Bu yzden Batniler, yaratc ile ilgili olarak "O vardr" demekten kanmak iin "O yok deildir" demeyi yelediler. Hlbuki sakndklar eyi bizzat kendileri gerekletirdiler. nk sonradan olma varlk iin "mevcut" ismi kullanld gibi "yok deildir" ismi de kullanlmaktadr. Dolaysyla ortak nokta "yok deil"dir. Ayn durum Batni bir kimsenin sorduu tm hususlar iin de geerlidir. Bu yzden onlar, hakikatler asndan insanlarn en cahilleridir." eyh, akide meselelerini kitaplarnda (El-Mesail adl
140

eseri gibi) ayrntl olarak ele almtr. El-Mesail'de yaklak 53 akide meselesine deinir. Bunlar, Futuhat'n giriinde ele ald ve 100 aan saydaki meselelerle benzerlik oluturmaktadrlar. Sz konusu giriite eyh, Kur'ani-Muhammedi akideyi uzun uzun aklar. Bu akideyi, hakikatleri idrak hususunda kazanlan derinlikle orantl olarak dzey halinde tertip eder. eyh Abdulvahhab e-a'rani (:960) eyh ve onun dndaki baz ehl-i snnet limlerinin ele aldklar en nemli akide meselelerini "El-yevakit ve'l cevahir fi beyani akaidi'l ekabir" adl sekin eserinde zetlemitir. Bu konuda ad geen eserin nsznde unlar sylyor: - "Gcm nispetinde keif ehlinin akidesi ile fikir ehlinin akidesi arasnda bir uzlama, bir rtme gerekletirmeye altm () Her grubun mensuplar, kendi gruplarna ynelik olarak kitaplar telif etmilerdir. eriat ilminde derinlii olmayan kimseler, bu gruplarn her birinin akidesinin bryle elitiini zannedebilirler. Bu kitapta, her grubun grn, bryle desteklemek iin bu gruplarn ortak noktalarn aklamay amaladm." Eer denilse ki: eyh, "Hlasa'nn akidesini aklamaya gelince, bir lde kapal olduu iin belirgin ve ayr bir blm olarak ele almadm. Ama bu kitabn bablar iinde dank ekilde yeterince ak biimde sundum. Ama sylediimiz gibi dank haldedirler. Allah'n anlay nasip ettii ve bu meseleleri bilen kimse, bu hususlar bakalarndan ayrabilir. nk bu hak ilim ve doru szdr." eklinde ifade ettii gibi neden "havasn hlasasnn akidesi" adn verdii hususlar Futuhat'n ak iinde gizleme gereini duymutur? Cevap olarak deriz ki: - eyh, kendisinin de syledii gibi bu meseleleri kapal olduklar iin dank ekilde sunmutur, ehlisnnet mensubu btn Mslmanlarn benimsedii eriatn zahiriyle elitikleri iin deil. Bilakis, bunlar daha nce zikredilen bir
141

temel kurala dayanmaktadrlar. Yani, eriatn zahiri hakikatin kendisidir, kuralna dayal olarak aklanmlardr. Ama bu tr kapal meseleleri anlamak iin eriatta kkl bir bilgiye sahip olmak, bununla birlikte basiret, saf irfani zevk hususunda ileri bir mertebede olmak gibi yksek bir dzeye ihtiya vardr. Bu yzden eyh Celaluddin es-Suyuti (:911) "Tenbihu'l gabi bi tebrieti ibn el-arabi" adl risalesinde unlar sylemektedir: - "Benim amdan bn Arab ile ilgili en iyi yaklam () velayetine inanmak ve ilimde derinleenlerden bakasnn onun eserlerini okumasn yasaklamaktr." unu vurgulamak gerekir ki, eyh, hlul (tanrnn insanlarn iine szmas), ittihat (tanr-insan birlii) ve lemin veya mahlkatn yaratcnn ayns olduunu vehmeden felsefi anlamyla vahdet-i vcuttan tamamen beridir. Bu vehimleri reddeden ifadeleri oktur. E-a'rani'nin Futuhat'tan naklettii u ifadelerle yetiniyoruz: - "Mlhitlerden bakas ittihad (tanr-insan birliini) savunmaz. Ayn ekilde hululu (tanrnn insann iine szmas) savunanlarda da cahilleri ve fuzuli insanlardr. Nefsini haktan ayr bilen ne gzel davranmtr Sakn, ben "O"yum, deme. Mugalta yapm olursun. nk sen "O" isen, tpk onun kendini ihata etmesi gibi onu ihata etmi olursun Sen sensin, O da odur. klarn "Ben arzu ettiim kimseyim, arzu ettiim kimse de benim" dedii gibi deme. Ayn'n tek olmas takdir edilmi midir? Hayr, Allah'a yemin ederim ki buna g yetiremezsin. nk bu cehalettir ve cehalet de hakk dnemez. Bu yzden biri sarholuundan uyand zaman syledii bu tr szlerden pimanlk duyarak vazgeer () Bu da senin iin, lemin hakkn ayns olmadnn ve hakkn leme hulul etmediinin delili olmaldr. nk eer hak lemin ayns olsayd veya leme hulul etmi olsayd, hak taala kadim ve
142

benzersiz olamazd." E-a'rani ad geen kitabnn ilk blmlerinde Futuhat'tan buna benzer baka metinlere de yer verir ve sonra u deerlendirmeyi yapar: - " Allah akna, putlara tapanlar bile, tanrlarn Allah'n ayns klmaya cesaret etmezken, yalnzca "Onlara, bizi sadece Allah'a yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz." (Zmer, 3) derlerken, Allah'n velileri, zayf aklllarn vehmettikleri gibi tutup da kendilerinin hak ile birletiklerini sylemeleri mmkn mdr? Byle bir anlay veliler (r.a) iin muhaldir. nk her veli, hakkn hakikatinin baka hakikatlerden farkl olduunu bilir. Ve nk yce Allah her eyi kuatmtr." eyh ve Vahdet-i Vcut Eer denilse ki: eyh'in nderliini ettii sylenen Vahdet-i vcut ne demektir? Buna cevap olarak deriz ki: - Bunun anlam, Allah'n Hz. Resulullah'a (s.a.v) ynelik u szyle tahakkuk etmektir: "Bil ki, Allah'tan baka ilah yoktur." (Muhammed, 19) Yani, Vahdet-i Vcut: Fiil, isim ve zat tevhidini gerekletirmektir. yle ki: Fiil tevhidi, Allah'n aadaki ayetleriyle tahakkuk etmenin addr: "Allah'tan baka bir yaratc var m?" (Fatr, 3) "Sizi ve yapmakta olduklarnz Allah yaratt." (Saffat, 96) "Attn zaman sen atmadn, fakat Allah att." (Enfal, 17) "Onlar siz ldrmediniz, fakat Allah ldrd." (Enfal, 17) "Yryen hibir varlk yoktur ki, O, onun pereminden utmu olmasn." (Hud, 56) sim ve fiil tevhidi ise u ayetlerin anlamlaryla tahakkuk etmekten ibarettir: "O ilktir, sondur, zahirdir, batndr. O, her eyi bilendir." (Hadid, 3) "O'nun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir." (ura, 11) "Sizler ancak Rabbinizin dilemesi (izin vermesi) sayesinde (bir eyi) dileyebilirsiniz." (nsan, 30) "Her i O'na dndrlr." (Hud,
143

123) Zat tevhidi ise, aadaki ayetlerin anlamlaryla tahakkuk etmek demektir: "O'nun ztndan baka her ey yok olacaktr." (Kasas, 88) "Nereye dnerseniz Allah'n vehi (zat) oradadr." (Bakara, 115) "biz ona ah damarndan daha yaknz." (Kaf, 16) Resulullah'n (s.a.v) u hadisi de bu balamda ele alnmaldr: "Allah vard ve Onunla beraber hibir ey yoktu." Yine Sfat tevhidi ile ilgili olarak bir kutsi hadiste nafile ibadetlerle Allah'a yaklamaya aba gsteren kimse hakknda yle buyrulmutur: "Onun iiten kula, gren gz ve tutan eli olurum." Byle iken gemite ve gnmzde baz kimseler olumsuz bir tavr taknarak eyh bni Arabi'yi yermilerdir. Onun akidesinin bozuk olduunu ileri srmlerdir. Gya ona kar sahih akideyi savunuyorlar. Ama bunlar, eyhin szlerinin gerek anlamn kavrayamamlardr. eyhi savunanlar ise, bu anlayn yanlln ok kere aklamlardr. eyhin akidesini savunanlardan biri de son kuak alimlerden eyh Mahmud Mahmud el-Gurab edDmaki'dir. zellikle deerli eseri "er-Redd ala ibn teymiye(:728)"de eyh Ekber Muhyiddin b. Arabi'in szlerinden hareketle sufilerin sylemlerini erh etmitir. Burada bn Teymiye'nin eyh ile ilgili szlerine yer vermi, sonra eyhin kendi aklamalarn aktararak bn Teymiye'nin iddialarnn tam aksine bir anlam ierdiklerini kantlamtr. Allah hepsine rahmet etsin. nk Allah dilerse onlarn hepsi de itihatlarnda sevap kazanacak mtehitlerdir. eyh bn Arab, Allah' bilmek ile ilgili anlayn iki beyitte zetlemitir. Bu iki beyit hakknda yle der (I:751): - "Bir vaka: Bu vakada bana denildi () - Allah ile ilgili olarak ne bilinir, ne bilinmez? Dedi ki:
144

Allah' bilmek benim dinimdir, onunla Allah'a kulluk ederim Ama Allah'n ayn'n bilmemek benim imanm ve tevhidimdir.

Bunun zerine bana denildi ki: Allah'n "Allah, kendisine kar (gelmekten) sizi sakndryor." (Al-i mran, 30) szn tasdik ettin. Allah'n tecellisi hakknda ne dnyorsun? Dedim ki: Her tecelligahta O'nu grrm, O'nu mahede ettiim zaman Tenzih sureti ile tecdit arasnda Bana denildi ki: Tebih ile tenzih edilmekten ve tenzih ile tebih edilmekten mnezzeh olan Allah ycedir." eyh, ilk beyitte geen "ayn" ifadesi ile Allah'n zatn kast etmitir. eyh, Hak ile halk ilikisi hakkndaki grn yle zetlemitir: - Bu husus, kelamc ve felsefecilerden oluan fikir ehlinin ardklar bir alandr- (III:32 "nsan" suresi menzili bab/III:58 "Hakka" suresi menzili bab): - "Allah katnda menzillerin en yksei, Allah'n, kulunun kulluk mahedesini daima muhafaza etmesidir. ster zerine rabbani hilattan bir para giydirsin, ister giydirmesin. Bu, kula verilen en erefli menzildir. u ayetler de buna iaret etmektedir: "Seni, kendim iin resul setim." (Taha, 41) "Bir gece () kulunu() gtren Allah noksan sfatlardan mnezzehtir." (sra, 1) Burada yce Allah, kulunun adn, kendisinin tenzih ediliiyle birlikte zikrediyor. Ne mutlu rabbini srekli gzeten, gnahtan korkan, kalbini Allah zikriyle onaran ve Allah'a ynelik halis bir sevgiye sahip olan kullara!" eyh bn Arabi'de Hikmet ve Felsefe
145

Varlklar hikmet sahibi zatn sanat olduklarna gre Varlklardaki hikmeti her bilene yneliktir (DY:142) Tasavvuf felsefe deildir. Dinde ihsan makam ile tahakkuk etmektir. Bunun delili, evliyann, tasavvuf eyhlerinin ve tarikat imamlarnn kahir ekseriyetinin felsefe renmemeleridir. nk onlara gre tasavvuf, Kur'ani ahlaktan ve Muhammedi eailden baka bir ey deildir. Metodu da iman, takva, zikir ve arnmadr. Felsefenin metodu ise, mantk esasl fikri nazara dayanr. eyh bn Arabi de felsefeyi nemsememi, felsefe kitaplarn incelemeye almamtr. Sadece eriat, tasavvuf ve kelam kitaplarn incelerken filozoflara ait baz grlerden haberdar olmutur. zellikle Gazali'nin, bn Meserre el-Cebeli'nin ve "ed-Devair" adl eserin mellifi bn Seyyid'in kitaplarn incelerken bunlara muttali olmutur. hvanu's Safa -arlkl gr onlarn Batni-ismaili olduklar ynndedir -risalelerine gelince, daha nce iaret ettiimiz gibi Batnilere ve gulat iilere iddetle kar kmasna ramen, bu risaleleri inceledii anlalyor. nk hvan- safa risalelerinde ayrntl olarak ele alnan, kadim filozoflarn yaklamlarna da uygun olan felek ve tabiat meseleriyle, bunlarn klli nefis ve ilk aklla ilikilerine dair grlerinin yansmasn eyh'in eserlerinde gzlemlemek mmkndr. Dolaysyla eyh'n btn mr boyunca urat husus, felsefe ve kelam meselelerine dalmak olmamtr. Bilakis temel uras Kur'an ve hadis aratrmalar yapmak olmutur. eyh, filozoflar fikir ve nazar ehli ve aklclar olarak isimlendirir. ou zaman onlarn on nl sylemlerini aka veya ima yoluyla dile getirir. eyh, Tasavvuf ile felsefenin birbirine kartrlmamas uyarsnda bulunur ve yle der (I:32): - "Ey Neblerden (a.s) miras kalan bu tr ilme bakan kii!
146

Sufilerin meselelerinden bir mesele ile ilgili olarak syledii bir sz, bir filozof veya kelamc yahut gr sahibi biri de herhangi bir ilime dair olarak sylemise, bu seni perdelemesin ve bu sz syleyen muhakkik mutasavvf iin, srf filozof de ayn sz sylemi diye filozof nitelemesinden bulunma. Veya "bu sufi o sz onlardan nakletmitir" ya da "filozof bu sz sylemi, filozoflarn da dini olmadna gre bu sufinin de dini yoktur", deme. Yapma, kardeim. Bu, ilimden nasibi olmayan kimselerin syleyecei bir szdr. nk filozoflarn btn ilimleri batl deildir. nk filozofun dile getirdii husus, yanndaki hak ilimden kaynaklanm olabilir. zellikle Resulullah'n (s.a.v) bunu sylediini grmsek. zellikle filozoflarn hikmete, ehvetlerden ve nefsan tuzaklardan ve vicdanlarn kapsad ktlklerden teberi etmeye ilikin olarak syledii trden eyler ise () Ama "bunu filozoftan duymu veya onlarn kitaplarn mtalaa etmitir" dersen, yalana ve cehalete debilirsin. Yalan "bunu filozoflardan duymu veya onlarn kitaplarn mtalaa etmitir" demendir. Cehalet ise, bu mesele ile ilgili olarak hak ile batl birbirinden ayrmamandr. "Filozofun dini yoktur" demene gelince, dininin olmamas, btn bildiklerinin batl olmasnn delili olamaz. Bu, akl olan her insann, basit bir akli meleke ile kavrayaca bir husustur. Bylece sen, byle bir meselede bir sufiye itiraz edeyim derken bilginin, doruluun ve dinin dna km oldun. Cehalet, yalan, iftira ehli, akllar, dinleri eksik, baklar bozuk ve sapkn kimselerin arasna kartn." eyh'e gre ilahi hakikatler ancak vahiy veya rabbani keifle idrak edilir, gayesi Allah'n varln bilmek olan fikirle deil. Bu konuda unlar sylyor (II:523): "Biz, tek cmleden fikre kar kyoruz. nk fikir, karklk ve doruluktan uzaklama eklinde sonu verir. Geride tek ey kalyor, o da ilme ancak keif ve varlk yoluyla ulalmasdr. Fikirle
147

megul olmak perdedir. Bizden bakalar buna kar kar. Ama Allah'n tarikatnn ehli olanlardan hi kimse buna kar kmaz. Tersine kar kanlar, hallerle ilgili zevkleri olmayan ekil ulemasndan oluan nazar ve istidlal ehli olanlardr. Eer Eflatun-i ilahi gibi filozoflarnkine benzer hal zevkleri olsayd, byle davranmazlard. Eflatun gibiler ise pek nadirdirler. Onun da tpk keif ve vcut ehlinin k yerine benzer bir k yerinden hareket ettiini grrsn. Mslmanlar iinde ondan holanmayanlarn bu tutumlarnn nedeni, felsefeye nispet edilmi olmasdr. nk bu Mslmanlar felsefe kelimesinin anlamn bilmiyorlar. Hukema, gerek anlamda Allah' bilen, eyleri ve bu bilinen eylerin menzillerini kavrayan kimselerdir () Filozofun anlam "hikmeti seven" demektir. nk "sofiya" Yunancada hikmet demektir. "Filo" ise sevgi demektir. Dolaysyla felsefenin anlam, hikmet sevgisidir. Akl olan herkes hikmeti sever. Ancak fikir ehlinin ilahi hakikatlerle ilgili yanllar dorularndan daha fazladr. ster filozof olsun, ister mutezili olsun, ister eari olsun, ister nazar ehli gruplarndan birine mensup olsun. Dolaysyla filozoflar sadece isimlerinden dolay yerilmi deildirler. Bilakis, kiisel grlerine hkm verdikleri iin, ilahi ilimler alannda yaptklar hatalardan, Resullerin (a.s) getirdikleri bilgilere muhalif eyler sylemelerinden dolay yerilmilerdir. nk bozuk fikirleri nbvvet ve risaletin aslna dair yanl kanaatlere sahip olmalarna sebep olmutur. Neticede dayandklar temel yznden mesele zihinlerinde karmak bir hal almtr. Eer hikmeti sevdikleri srada, onu Allah'tan isteselerdi, fikir yoluyla hikmet elde etmeye kalkmasalard, her hususta doruyu bulabilirlerdi. Felsefecilerin dnda kalan mutezililer ve eariler gibi Mslman fikir ehline gelince, bunlar slami gemie sahiptirler, onlar hakknda verilecek hkm de Mslmanlklar ynndedir. Sonra kendi anlaylarna gre
148

islamdan uzaklamaya baladlar. Bu yzden temelde isabetli, ama tevillerine gre akladklar teferruatlarda ise hataldrlar" eyh, hukema ve felsefecilerden snf ayrr: Birinci snf: Nebilere tabi olan, ilahi, mantki, riyazi ve tabii ilimlerde derinleen ilahi hkema. eyh, Futuhat'n 15. babnda bunlardan alt tanesinden sz eder ve onlar hakknda u deerlendirmeyi yapar: Bunlar, "Yaralar tedavi eden"in halifeleridirler. "Yaralar tedavi eden" ise, dris Nebidir (a.s). Hz. dris, hukemann imam bir Nebidir. Hukemann felek, kimya, harflerin srlar Gibi ilimleri ondan zuhur etmitir. Bunlardan bazlarna Resullerin daveti de ulamamtr. Muhtemelen Eflatun bunlardan biridir. Ama Allah, hidayetiyle onlar tevhide iletmitir. Samimi bir ynelile, nefis riyazetiyle ve gzel ahlakla Allah'a yaklamlardr. Bunlardan bazlar sekin veliler derecesine bile ulamtr. Bunlarn byklerinden bazlar yaknlk makamna varmtr. Bazlarnn keif yoluyla hakikate ulam olmas, i aynalarna baz varlk hakikatlerinin nakedilmi olmas, ya da meleki ruhlardan hakikatleri alm olmas ve bazlarnn daha da ykselerek dorudan nefs- klliye'den hakikatleri edinmi olmas mmkndr. Ama hibir zaman, Allah'a eriat yoluyla yaklaan Resullerin tabilerinin mertebelerine ulaamazlar. nk bu hukemann feyzi ruhanidir, ama Allah ehlinin feyzi hem ruhani, hem de ilahidir. nk ilahi eriat dorultusunda sulk gerekletirmilerdir (II:166). eyh, Futuhatn hikmetin ve hukemann makamna zg 166. babndan sonraki uzun ve nefis bablardan biri olan 167. bab, Resule tabi salik'in mirac ile fikir sahibi kimsenin mirac arasnda varlk mertebeleri balamnda bir karlatrma yapmaya ayrmtr. Bu son grubun gayesi, her mertebede bu mertebeyle balantl tabii ilimleri idrak
149

etmek ve ilahi adan da tenzihi gerekletirmektir. Ama Resule tabi olan kimsenin kefi, tabii taraf da ruhani-ilahi taraf da kapsar. Bunun yannda ilahi kemalata ve isimlere tebihten mnezzeh klarak delalet eden vahiy nasslarnn anlalmasnda byk bir fetih gerekleir. kinci snf: Filozoflar, kendilerine davet ulam olmasna ramen eriata tabi olmayan kimselerdir. Bunlarn da dereceleri vardr: Mlhitler; eriatn ilahi kaynan inkr ederler veya eriatn genel siyaset ve toplumun maslahat iin konulduuna inanrlar ve uhrevi cezay inkar ederler. eyh, bunlardan biri hakknda unlar sylyor (III:178): - "Kfr ehlinden birinin (burada bir tashih hatas olabilir, kfr ehli yerine fikir ehli olsa gerektir) "el-Medinetu'l Fadla" adn verdii kitabn grdm. Kitap Meranetu'z-Zeytun'da bir adamn elindeydi. Daha nce bu kitab grmemitim. Kitab adamn elinden aldm ve iinde neler olduunu grmek iin ap baktm. lk olarak gzlerim adamn u szlerine takld: "Bu blmde, lem iin, Allah'tan aa olmayan bir ilah nasl belirleyebiliriz, konusunu ele almak istiyorum." Hayret ettim. Hemen kitab sahibine frlattm. Bu gne kadar o kitab incelemedim." eyh'in bu szlerinden, felsefe kitaplarna ilgi duymad anlalmaktadr. nk "el-medinetu'l fadla" kitabn grmesiyle, yukardaki yazy yazmas arasnda otuz yldan fazla zaman vardr. Bu yzden eyh'in Mslman veya yunan filozoflarnn mehurlarndan pek sz etmediini gryoruz. bn Rd (nc snf kapsamnda ondan sz edeceiz) ve bn Seyyid (:521) hari. bn Seyyid hakknda unlar sylyor (III:358): "Bu mesele, es-Seyyid elBatliyusi'den bakasnn dikkatini ekmemitir. nk o, tespit ettiimiz deerlendirmeleri arasnda unlar sylyor: nsann lem iinde kadri ykseldike ilmi azalr. Bu erefli
150

mertebeden aa indike de ilmi geniler. Fiilleri bilmeyi kast ediyorum. lmin azlyla da mahede yoluyla zat bilmeyi kast ediyorum Tevhit ilmine dair gr Pisagorcularn grne benziyordu. Onlar saylar yoluyla tevhidi ispat eden ve bunu Hakkn birliinin delili olarak ortaya koyan kimselerdir. Aklclardan bir topluluk da bu grtedir." "Muhadaratu'l ebrar" adl eserde eyh, bn Sina'ya nispet edilen ve ruhla ilgili ve u beyitlerle balayan kasidesine yer verir: En yksek bir yerden yanna dtm senin stn ve korunakl bir blgeden Ama kasideyi yazandan sz etmez. Ayn ekilde kendi dneminde yaayan ve ar mistik grlerinden dolay ldrlen nl irak filozoflardan Shreverdi'den ve bn Tufeyl el-Endlsi'den de hi sz etmez. "Muhadaratu'l ebrar" adl eserinde Eflatun, Sokrat ve Aristo'nun szlerini naklettikten sonra "Allah, illetlerin illetidir" eklindeki szlerini reddeder ve yle der: - Allah, illetlerin yaratcsdr, illet deildir. Eer illet olsayd, irtibatlanrd, eer bir eyle irtibatlansa, kemal sahibi olmas mmkn olmaz. Oysa Allah lemlerden mstanidir (Kitabu't Tecelliyat: illet tecellisi). Yine bazlarnn "Allah czi varlklar bilmez. nk O'nun ilmi kllidir, tafsili deildir" eklindeki grlerini de reddeder (II:146/III:536/IV:6) Baz yerlerde Sofestai Brahmanistleri telmihte bulunur (II:170/III:525) Yine yaad dnemin nl eseri "Srru'l Esrar" adl kitab da "et-Tedbiratu'l ilahiye" adl kitabnda zikreder. Tabiatn drt erknndan ve bunlarn asl olan beinci erkndan sz ederken Hipoktart'n kitabna da iaret eder ve yle der (I:56): - "Bir beinci varlk daha var, bu da sz edilen rkn151

lerin asldr. Bu konuda gzlem esasl tabiat ilmi erbab arasnda ihtilaf vardr. El-Hakim "el-istiksat"da bunlardan sz etmi, ama bir gzlemci iin yeterli olacak bir aklama getirmemitir. Bunu, tabiat ilmini bu ilmin erbabnn yannda okumak suretiyle renmi deilim. Bilakis, bu kitab, yanma gelen bir arkadamn elinde grdm. Kendisi Tp ilmini renmekle megul oluyordu. Kitab, okumak ve incelemek eklinde deil, ama bizim eyaya ilikin ilmimiz, yani keif cihetiyle ele almam istedi. Dolaysyla kitab bize okudu. te bu okuma esnasnda iaret ettiim bu ihtilaflar fark ettim ve buradan rendim. Eer bu olay olmasayd, bu konuda farkl dnen biri var m, yok mu? Bilemeyecektim. nk bu konuda bizim bildiimiz tek ey, tabiatn dayal olduu hakkn kendisidir. Bu konuda da bizim aramzda ihtilaf yoktur. nk varidatlar kabul edebilmek iin kalbi ve istidad fikirden arndrarak ilimleri aldmz Hak teala, eyay olduu gibi, asli haliyle, icmal ve aknla meydan vermeden retir. Bu yzden hakikatleri olduklar gibi biliriz." Filozoflarn sapklklarndan biri de, sadece kiisel grlerine uyduu zaman eriattan alntlar yapmalardr. eyh bu gibi kimseler hakknda yle der (IV:94): - "Aklclardan bir topluluk, grlerini ekillendirirken eriat tamamen devre d brakrlar () eriattan sadece grlerine uyan alrlar ve bunun dndaki hkmleri ya bir kenara atarlar veya genele ynelik hitaplar olarak deerlendirirler () Oysa yce Allah yle buyurmutur: "Yoksa siz Kitab'n bir ksmna inanp bir ksmn inkr m ediyorsunuz?" (Bakara, 85) eyh, bu grlere sahip baz kimselerle bir araya gelmi, onlarla tartm ve neticede tevbe etmiler. Gr sahiplerinin fikri mirac ile Resule tabi olanlarn ruhi miracn karlatrd 167. babda (II:284) gerek ilmin Resuln getirdiklerine iman etmek, gerek cehalet ve ebedi bedbahtln da Resulden yz evirip kiisel fikri takip
152

etmek, bylece Allah'n vahyinden yz evirmek olduunu vurgular, sonra yle der: - " Bu mesele ile ilgili olarak acayip bir olay yaadm. Felsefe limlerinden biri benim bu szlerimi iitmi. Belki de kafasnda deiiklie uratm ya da kendi kendine benim aklmn ne kadar zayf olduunu dnm. Derken yce Allah, kendisinin phe etmeyecei bir kefe onu muttali klm ki, meselenin bizim sylediimiz gibi olduunu anlam. Nefsine uymaktan ve ar fikirlerinden pimanlk duymu bir halde yanma geldi. Kendisiyle zaman zaman sohbet ederdik. Olay bana anlatt, piman olduunu belirtti. Gemi hatalarndan dolay tevbe etti ve iman getirdi. Bana dedi ki: En ok hasret ektiim ey, u ayetin benim hakkmda tahakkuk etmi olmasdr: "Ben sana cahillerden olmaman tavsiye ederim." (Hud, 46)" eyh, bir baka filozofla da karlar ve sonunda bu filozof da, Nebilerin mucizelerini inkr etmekten vazgeerek tevbe eder. Bu konuda unlar syler (II:371): - "586 ylnda bir yerde toplanmtk. Toplantda filozof bir kii de vard. Bu adam. Mslmanlarn inand ekliyle nbvveti inkr ediyordu. Nebilerin gsterdikleri mucizeleri kabul etmiyor ve hakikatler deimez diyordu. Mevsim kt. Ortada yanar vaziyette bir mangal duruyordu. Nbvveti inkar edip yalanlayan bu adam dedi ki: Avam diyor ki, brahim (a.s) atee atlm ve ate onu yakmam. Oysa ate doas gerei yanma zelliine sahip cisimleri yakar. brahim Halil'in (a.s) kssasnda sz edilen ateten maksat, Nemrut'un ona ynelik fkesi ve kinidir. Yani fke atei kast edilmitir. brahim'in (a.s) atee atlmas ise, Nemrut'un fkesinin onun zerinde olmas anlamndadr. Bu atein onu yakmamas da, zorbann fkesinin ona etki etmemesi demektir. nk brahim (a.s) gsterdii delillerle onu bir ey yapamaz hale getirmiti. Ik saan gk cisimlerinin bat153

masn gstererek, eer ilah olsalard batmazlard, demi ve bunu bir delil olarak onun nne koymutu Adam szlerini tamamlaynca mecliste bulunanlardan ve makama (ari'nin doruluunu kantlamak maksadyla delil gstermek dnda, keramet gstermeyi terk etme makamna) sahip olan biri dedi ki: Eer sana Allah'n sylediinin doruluunu gstersem, atein aslnda brahim'i yakacan, Allah'n serin ve selametli ol diye emretmesi zerine onu yakmadn ispat etsem, hemen imdi burada kendime ait bir keramet gstermek iin deil, ama brahim'i savunmak iin bu olay kantlasam, ne dersin? nkrc adam dedi ki: Byle bir ey olamaz. Dedi ki: u yakc ate deil mi? Evet, dedi. Dedi ki: Bu atein yakmayacan kendi zerinde greceksin. Sonra mangaldan bir para ate alarak inkrcnn kucana att. Ate elbisesinin zerinde bir sre durdu, adam eliyle evirip duruyordu. Atein yakmadn grnce hayretten dona kald. Sonra br atei mangala att ve dedi ki: Elini yaklatr atee. Elini uzatnca, ate elini yakt. Ona dedi ki: te o olayda byle olmutur. Ate memurdur, emir zerine yakar, emir zerine yakmaz. Allah dilediini yapar Bunun zerine bu inkrc filozof Mslman oldu ve hatasn kabul etti." eyh, kerametlerden sz ederken zetle unlar sylyor (II:369): - "Hak keramet iki ksma ayrlr: Maddi ve manevi. Avam tabakas, sadece maddi kerametleri alglar, olaanst hadiseler gibi. Manevi kerametleri ise, sadece Allah'n has kullar bilir. Bu ise, eriatn adabn muhafaza etmek, gzel ahlak, mutlak olarak farzlar vakitlerinde eda etmek, hayrlara komak, gsnde insanlara kar kin ve nefreti, kskanlk ve suizann skp atmak, kalbi her trl kt sfattan temizlemek, kalbi nefesleri murakabe etmek, kendisinde ve eyada Allah'n hukukunu gzetmek gibi zellik154

lerle sslemek, kalbinde rabbinin izlerini aratrmak. Nefes al veriini denetlemek, nefesi edeple alp, ilahi huzuru hissederek vermekten ibarettir. te bu, hile ve istidracn karmad keramettir. Bunda sadece yaknlatrlm meleklerin ve Allah'n sekin kullarnn katks vardr. Bunlar kendilerinde genel-maddi bir keramet zahir olduunu fark ettikleri anda, ondan kanp Allah'a snrlar. Allah'tan bu kerameti normal adetlerle rtmesini dilerler. Ki halkn genelinden, kendilerini ayrcalkl klan bir farkllkla belirginlemesinler. lim hari. nk ilimle temayz etmek istenen bir eydir. limle temayz etmek insanlk iin yararldr. lim kerametlerin en ycesidir." nc snf: Bunlar, Resullere sayg gsteren, ilahi eriatlara iman eden, onlarn zahiriyle ve batnyla amel eden hikmet ve felsefe ehli kimselerdir. eyh'e gre bunlar, her trl saygy ve hsn kabul hak eden kimselerdir. Futuhat'n 66. babnda (I:324-325) onlarn hallerini, zerinde bulunduklar hikmet esasl siyaseti ele almtr. Babn sonunda unlar sylyor: - "Akl erbab derken, gnmzde hikmet hakknda konuanlar kast etmiyorum. Bilakis akl erbab derken, kendi nefsiyle megul olmak, riyazet, cehd, halvet, kalplerini arndrdktan sonra semavattan vahyedilen ulvi ilimlere hazrlanmak eklinde onlarn yollarn izleyen kimseleri kast ediyorum. Akl erbab derken bunlar kast ediyorum. nk vakitlerini laklaka, kelam ve cedel ile geiren, fikirlerini, ilk kuaklardan sadr olan lafzlarn maddeleriyle uraarak harcayan, ama onlarn bu lafzlar aldklar kaynaktan habersiz olan kimseler, gerek anlamda akl erbab olamazlar. Bu gn grdmz kimselerin gibileri ise, hibir akl sahibi kii yannda bir deer ifade etmezler. nk bunlar Dinle alay ediyorlar, Allah'n kullarn kmsyorlar, sadece kendi155

leriyle beraber olan, kendilerinin yolunu izleyen kimselere sayg gsterirler. Bunlarn kalplerini dnya sevgisi, makam ve riyaset arzusu brmtr. Byle olunca da sultanlar ve valiler onlar aalarlar. Byle kimselerin szlerine itibar edilmez. nk Allah onlarn kalplerini mhrlemitir, onlar sarlatrm, kr etmitir. Buna karn her tarafta tafra satarak, kendi zanlarnca insanlarn en stnleri olduklarn iddia etmekten de geri durmazlar. Bu yzden, takva sahibi olmad halde Allah'n dini hakknda fetva veren fakih bile, her bakmdan bunlardan daha iyi bir durumdadr. nk iman sahibi, bu imann taklidi olarak elde etmi olsa da, kendilerine akl erbab diyen bu kimselerden daha iyidir. Aslnda akl sahibi birini, byle bir duruma dmekten tenzih etmek gerekir. Gerek anlamda akl erbab olan, bir lde onlarn hali zere olan baz kiilerle karlatk. Bunlar insanlar iinde Resullerin deerini en iyi bilenlerdi. Hz. Resulullah'n (s.a.v) snnetine en fazla tabi olan, onlar en ok muhafaza eden kimselerdi. Hakkn celaline yakan saygy biliyorlard. Allah'n, Neb kullarna ve onlarn ballar velilere verdii hususiyetlerin, ilhi, harici ve zel feyiz yoluyla, ders ve itihat gibi geleneksel yollarn dnda bahedilen meziyetlerin farkndaydlar. Ki akl dnce melekesi itibariyle bu ilhi feyiz ve balara ulaamaz. Bir gn bunlarn byklerinden birini dinlemitim. Benim, talep etmeksizin, aratrma ve okuma yoluyla deil, Allah ile halvetim sonucu bana bahedilen ilhi fetihleri grmt ve yle demiti: "Allah'n katndan bir rahmet verdii, ilmi lednnnden bahettii birini grebildiim bir zamanda yaadm iin Allah'a hamdolsun. Allah dilediini rahmetine has klar, Allah byk ltuf sahibidir." Akl ve fazilet erbabnn ileri gelenlerinden olan bu adam bn Rd'dr. eyh, onunla karlamasn Futuhat'n 15. babnda anlatr. Burada "Yaralar tedavi eden"in (veya dris
156

(a.s)in) kendisine ilka ettii hutbeyi zikreder. yle denmektedir bu hutbede: - "Cennet ve dnya, st ve bina iermek bakmndan ortaktrlar. Ama biri amur ve samandan, br ise altn ve gmten meydana gelmitir. Bu, oluna yapt vasiyetin bir blmdr. Kukusuz bu byk bir meseledir ki remz yoluyla anlatp gitmitir. Bunu anlayan rahat etmitir." Burada, ahiretteki yeniden dirili ve hesabn hissi, manevi, maddi ve ruhani olduuna iaret edilmektedir, tpk dnyadaki hayat gibi. Ama bu baka bir alemde gerekleecek bir hayattr. Bu ise, ahirette maddi cezann gereklemesini kabul etmeyen bir ok felsefecinin inkar ettii bir eydir. (Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Tehfatu'l felasife, Gazali, tah:Sleyman dnya-daru'l maarif, msr, s. 16-21-280-289/risaletu emri'l mead, ibn sina, s. 55-56-57, daru'l fikri'l Arabi, 1949/ el-yevakit ve'l cevahir, e-a'rani, bab:66) Bedenlerin maddi olarak ahirette tekrar dirilecei, haredilecei meselesi, kitaplarndan anlald kadaryla bn Rd'n kabul etmekte zorland bir husustur. nk masum ari'nin ak nasslar ile sadece ruhani hari kabul eden filozoflarn mesnetsiz grleri arasnda tereddt ettiini yanstan bir dnceye sahipti. eyh, hem cennet ehlinin, hem cehennem ehlinin, eri nasslarda aka belirtildii gibi, ahirette amellerinin karlklarn maddi olarak alacaklarn sk sk vurgular. Resule tabi olan velinin mirac ile hekim filozofun miracnn karlatrd Futuhat'n 167. babnda (II:283), filozofun nasl sonunda tutumundan vazgetiini, Resule tabi olduunu, Resuln bildirdiklerinin tmne tevilsiz iman ettiini aklar ve szlerini yle tamamlar: "Bedenlerin, hkm ve devir farkllyla beraber tavrdan tavra gemek suretiyle haredildiklerini grd."u halde ruhlar, bedenlerin tedbirinin ayrlmaz paralardr. Dnyada maddi ve unsuri
157

bedenleri ynetip tedbir ederken, berzahta, uyuyan kimsenin grd rya gibi berzahi bedenleri tedbir etmektedir. Ahiret ateinde ise, tabii, unsuri, maddi ve zlmani bedenleri, cennette de tabii, maddi, latif ve nurani bedenleri tedbir etmektedir. te ileri yalardaki Ebu'l Velid bn Rd ile henz kk bir ocuk olan, ama fetihlere nail olan Muhyiddin b. Arab arasndaki konumann konusu budur. eyh, bu bulumay yle anlatr (I:152-153): - "Bir gn Kurtuba'da ehrin kads Ebu'l Velid bn Rd'n yanna gittim. Halvet halimde Allah'n bana fetih yoluyla ulatrd hakikatleri duyduu iin beni grmek istemiti. nk duyduu eyler karsnda hayrete dmt. Babam, nceden hazrlad bir plan gerei beni bir ihtiyac iin ona gnderdi. Maksad, onunla bulumam salamakt. bn Rd babamn arkadayd. Ben o srada henz ocuktum. Sakallarm kmam, byklarm terlememiti. Yanna girdiim zaman, sevgi ve saygsnn bir ifadesi olarak ayaa kalkt. Beni kucaklad ve bana " Evet" dedi. Ben de "Evet" diye karlk verdim. Ne demek istediini anladm iin sevinci daha da artt. Sonra ben, bu cevabm karsnda sevindiini fark edince, "Hayr" dedim. Hemen kasld, yznn rengi deiti ve iine bir kuku dt. Ardndan yle dedi: Keif ve ilahi feyizle hakikatleri nasl aldnz? Bize verilen dnce gibi mi? Dedim ki: Evet, hayr Bu evet ile hayr arasnda ruhlarn maddelerin ayrlp utuklar, boyunlarn bedenlerinden koptuklar kadar uzun bir mesafe vardr. Hemen rengi sarard, titremeye ve "la havle" demeye balad. Ne demek istediimi anlamt. Bu, imam, kutup "Yaralar tedavi eden"in (dris'in), szn ettii meselenin aynsyd. Bundan sonra yanndaki bilgileri bize anlatmak iin babamdan bulumay istedi. Bildiklerinin benim ulatm hakikatlere uyup uymadn renmek istiyordu. nk fikir ve akli nazar ehliydi. Allah ile
158

halvete cahil olarak girip, ders almadan, aratrma yapmadan, mtalaa etmeden ve okumadan bu ekilde hakikatlere vakf olarak kan birini grd bir zamanda yaad iin Allah'a kretti. Dedi ki: Bu, akl erbab olarak ispat ettiimiz, ama somut olarak bir kimse zerinde gzlemleyemediimiz bur durumdur. Allah'a hamdolsun ki ben, kapal kaplarn zerine ald birini grdm bir zamanda yayorum. Beni byle birini grmeye has klan Allah'a hamdolsun. Sonra onunla bir kez daha bulumak istedim. Bir ryada (Allah rahmet etsin) bana grnd. Benimle onun arasnda ince bir perde vard. Ben onu gryordum, ama o beni ve yerimi gremiyordu. Nefsi onu benden alkoymutu. Dedim ki: zerinde bulunduumuz hal itibariyle bu istenen bir ey deildir. 595 senesinde Marake ehrinde vefat edinceye kadar bir daha onunla grmedim. Oradan Kurtuba'ya nakledildi. Mezar Kurtuba'dadr. inde bulunduu tabut hayvann srtna konulduu zaman, telif ettii eserler ykn br tarafna konularak ykn dengesi saland. Ben de orada durmutum. Yanmda da seyyid Ebu Said'in katibi edip fakih Ebu'l Hseyin Muhammed b. Cbeyr ile arkadam Ebu'l Hakem Amr b. Serrac en-Nasih vard. Ebu'l Hakem bize dnd ve yle dedi: mam Rd' ykte neyin dengelediini gryor musunuz? Bu imamdr, bunlar da onun amelleri. Teliflerini kast ediyordu. bn Cbeyr ona dedi ki: Evet, olum, grdn ey, aznn krnts deildir. Hemen bu sz bir t ve uyar olarak kaydettim. Allah hepsine rahmet etsin. Bu topluluktan benden baka hayatta kalan kimse yok. Bununla ilgili olarak u beyitleri sylemitik: te imam ve ite amelleri Ne olurdu bileydim, emellerini gerekletirdi mi?

159

eyhin Tenash Hakkndaki Grleri: - "Baz filozoflarn daldklar, hakknda gr beyan ettikleri meselelerden biri de tenash inancdr. Bu filozoflardan biri, ldkleri zaman hayvanlarn ruhlar hakknda deerlendirme yaparken, kurbanlklardan sz ederken, hayvan ruhlarnn bedenlerinden ayrldklarn insani bedenlerin onlarn bedenleriyle beslenmeye ynelik olduunu syler. Bu ruhlarn insani bedenleri tedbir etmeye baladklarn belirtir. Daha nce deve, sr veya koyun olarak tedbir ettii gibi... Ardndan eyh unlar syler: - "te tenashe inananlar bu grten etkilenmilerdir. Ama bu grn anlamn gereklik olarak tahakkuk ettirememilerdir. Bu yzden ayaklar kaym, kendileri saptklar gibi bakalarn da saptrmlardr. nk meseleye kendi fikirleri zaviyesinden baktlar. Bylece yollarn ardlar ve yanla dtler. Bunlar kfir deil hataldrlar. Ancak lmden sonra dirilii ve ahiret hayatn inkr edenler baka. Onlar kfirlere katlrlar" (I:755). eyh tenash akidesinin batl olduunu, sahih inan temelinden sapma olduunu belirtir. nsanlarn batnlarnn ise, manevi veya hayali olarak ahlaklarna ve amellerine uygun ekiller alabildiini ifade eder. nk kt ahlaklar ve aalk ameller misal, berzah ve rya leminde kendilerine uygun hayvanlarn suretinde somutlarlar. Mesh ile ve kabir azab ile ilgili eri haberlerde bu husus ak bir ekilde ifade edilmitir (II:283 "Karia" suresinin menzili/B:290 "nirah" suresinin menzili/B:311 "Mzzemmil" suresinin menzili). eyh'in Hulefa- Raidin ve Ehl-i Beyt Hakkndaki Grleri Allah kimi temizlemise, artk ona kir bulamaz
160

O mukaddestir, daha dorusu z kutsidir Efendimiz Resulullah'n ehl-i beyti gibi Ki o zekiler efendisi kerem sahibi imamdr. eyh bn Arab, drt raid halifenin hilafeti ile ilgili dncesini aklama balamnda "Allah" ismi huzurunda (IV:298-299) unlar sylyor: - "Sahibi, "sonraki kul" olarak arlr. Bu, onun birinciden sonra gelen ikinci ve sonrasndan belirginletirir. "sonra" olarak isimlendirilmitir, nk ncelikten sonra olma hkmne tabi olduu kukusuzdur. Bu sonra olan da ncelii hak etmi olabilir. Birinciden sonra olmasnn tek sebebi, zamann kolaylatrd ve belirginletirdii bir husustur. nk her bakmdan kendisi de ehliyete sahiptir. Bundan da anlalyor ki, onun sonra olmasna ve bakasnn nce olmasna ilikin hkm zamanla balantldr. Ebubekir'in, mer'in, Osman'n, sonra Ali'nin (r.a) halife olmas gibi. Bunlarn her biri nce olmaya aday ve halifelie ehildir. Dolaysyla halifelik sralamasnda bazlarnn nce bazlarnn da sonra olmasnn Allah katndaki tek gerekesi halifeliin gerektirdii bir stnlktr, o da zamandr. Allah Ebubekir'in mer'den, mer'in Osman'dan, Osman'n da Ali'den (r.a) nce leceini biliyordu. Bunlarn her birinin Allah katnda hrmeti, saygnl vardr. Halifelii bu saygn toplulua has kld ve bunlardan en nce leceini bildiini ilk halife yapt. Yani benim kanaatime gre, bunlardan ilk halife olan, halifelie dierlerinden daha layk olduu iin nce halife olmu deildir. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir. Bu sralamann ecellerden kaynakland aktr. nk iki halifeye sonrakilerden nce biat edilmise, bu, varit olan bir nasstan dolaydr. rnein insanlar Ebubekir dndaki kiiden birine biat etselerdi ve Ebubekir'in halife olmas da Allah katnda takdir edilmi
161

olsayd, bir de iki kii birden halife olamayacana gre, bu halife hal edilecekti. Eer Ebubekirden sonraki kiiden halife olan hal edilip Ebubekir greve getirilseydi, hal edilen hakknda saygszlk yaplm olacakt. Onu hal etmeye alana ise, hak eden kimseyi hal etmek gibi heva ve heves peinden gitmek, zulm ve hakszlk yapmak gibi olumsuz zellikle nispet edilecekti. Eer bu halife hal edilmeseydi, Ebubekir onun zamannda halife olmadan lm olacakt. Oysa Allah ilminde halife olmas kanlmazd. u halde Ebubekir'in ilk olarak halife olmas kanlmazd, nk ilk olarak onun eceli gelmitir. Ayn durum mer b. Hattab, Osman, Ali ve Hasan iin de geerlidir. Buna gre bunlardan sralama olarak ilkin halife olanlar dierlerinden daha layk olduklar iin ne gememilerdir, sonra halife olanlar da ehliyet bakmndan dierlerine gre daha yetersiz olduklar iin sonra halife olmamlardr. nsanlar bunu, Allah'n ecelleri ve pe pee lmeleri araclyla bildirmesinden sonra renmi oldular. Anlalm oldu ki ncelik, tamamen ecelin nce gelmesiyle balantldr. Bize gre ve bizim nazarmz asndan elbette. Ya da Allah ilminin kapsamnda olan ve bizim vakf olmadmz baka bir sebebi vardr. Allah hepsinin stn mertebesini muhafaza etsin ve Allah hepsinden raz olsun." eyh, ayn anlam "Tekvir" suresi menzili babnda aklamaktadr (III:6). Bu bab'da hulefa- raidin hakknda unlar sylemektedir: "Bunlardan kimin daha stn olduunu bilmek Allah'a aittir. Allah bizi fuzuli konumaktan korusun." eyh, drt raid halifenin, Hasan'n, Muaviye b. Yezid'in ve mer b. Abdulaziz'in (:101), Abbasi halifesi elMtevekkil'in (:247) hem zahiri halifelie, hem de Batni halifelie, yani velayetin en stn derecesi olan Kutupluk makamna haiz olduklarn syler (II: 6) eyh'in, sahabenin faziletine dair aklamalar ise ok162

tur: Ebubekir'le ilgili olarak, Onun ve Resulullah'n (s.a.v) ayn balktan yaratldklarn, nde Hz. Muhammed (s.a.v), arkasnda da Ebubekir olduunu (I:84) aralarnda hi kimse olmadn (II:25), Ebubekir'in sddklk makamna eritikten sonra gsne kurbiyet makamnn yerletiini (III:16), Resulullah'n (s.a.v) onun Mslman cemaatinden stn olduuna ahitlik ettiini ve onun kemal makamnn zerinde kulluk makamnn gereklerini eksiksiz yerine getirdiini syler (III:372) "Ruhu'l Kuds" adl eserinde mer b. Hattab hakknda unlar sylyor: - "u mer b. Hattab'dr. Sert ve gl. eytan onu etkileyecek yol bulamyor. eytan ondan kurtulduuna sevinir. Kur'an'da nice ayet, onun verdii hkme uygun olarak nazil olmutur. yle demitir: "Eer perde aralansa, yine de yakinimizde bir art olmaz." Bu imannn ve ilminin gstergesidir. limle ayan birletirmitir. Ayan mahedelerinde hep ndedir. Onun yaad zamandan kyamet gnne kadar hi kimse onun nne gememitir, gemeyecektir. Hibir halde kimse onun imam olamaz." eyh, "Et-tecelliyat" adl eserinde berzahta Ebubekir, mer ve Ali (r.a) ile bulumalarndan, tevhid meseleleri hakknda onlarla konutuundan sz eder. Osman'la (r.a) ryada yaad bir hadiseyi anlatr ve yle der (I:111): "Resulullah (s.a.v) Osman' eli olarak bana gnderdi, ryada benim konumam emretti. Bu, bir cemaate efaat etmemden sonra oluyordu. efaat ettiklerimin tm helak esaretinden kurtuluyordu. En yce bir minber yaklatrld, en yce Muhammedi ulu izinle minbere ktm. zellikle "Allah'a hamdolsun" lafzn sylemekle yetindim. Hemen ilahi teyit nazil oldu. Resulullah (s.a.v) da minberin sanda oturuyordu. Kul dedi ki" Sonra eyh, "Elhamdulillah"
163

sznn baz srlarn zikreder. eyh, iki bayram namaz ile ilgili konuurken de (I:518) Osman'n (r.a) bayram namaz hutbesini namazdan nce okumasnn, Muaviye'nin de bayram namaz iin ezan ve kameti okutmasnn hikmetini aklar ve Muaviye'yi Resulullah'n (s.a.v) kayn ve mminlerin days olarak vasfeder. eyh, sahabe hakknda yle der (I:518/IV:366-484): -" Hz. Nebinin (s.a.v) ashab, hem bu dnyada hem selam yurdunda (cennet) en yksek makama kavutular. Yaknlk derecelerinin en ycesine ulatlar. Hz. Nebi'nin (s.a.v) sohbetinde bulunmak suretiyle iman etme nimetine kavutular. Bizden hi kimse onlarn ulat makama ulaamaz ve bu makam vasfedemeyiz de. Bizim onlarla ayn vasfta olmamz da dnlemez. Biz kardeiz, bize eman var. Ama onlar ahbaptr () Onlar hakknda gzel zan beslemek gerekir. Allah onlarn tmnden raz olsun. Onlar eletirip kusur arama hakkmz yoktur. Eer onlar kendi aralarnda birbirleri hakknda olumsuz eyler sylemilerse, bu onlar iin geerlidir. Bizim, onlar arasnda yaanan olaylara dalp ileri geri konuma hakkmz yoktur. Onlar ilim ve itihat ehlidirler. Nbvvetin adalardrlar. tihat sonucu yaptklar her eyde, hata da etseler, isabet de etseler sevap alacaklardr () Eer sahabeye dil uzattn bildiin Rafzilerden biriyle oturursan, oturduun kiinin dil uzattn bildiin sahabeleri zikretme, onlardan vgyle sz etmek suretiyle hatrlatma. nk inatlama onlarn dil uzatmalarna sebep olur. Sen, onlar sahabelere dil uzatmaya tevik etmi olursun." lk mahluk, yani Muhammedi hakikat hakknda konuurken mam Ali'den (k.v) yle sz eder: - "Akl olarak isimlendirilen Muhammedi hakikat btn alemin efendisidir. Varlkta ilk zuhur eden Odur. Ona en yakn insan ise Ali b. Ebutalib'dir. Btn Nebilerin srr
164

ondadr" (I:119). Yine mam Ali (k.v) hakknda unlar sylyor: - "O, efrattan biriydi. Bunlar ise, Allah' bilmede hi kimsenin kendilerinden daha yukar olamad sekin velilerdir." Bir baka sefer onun nc makamna iaret eder ve on iki Kutuptan on birincisi hakknda konuur. Ki, bu Kutuplar alemin eksenidirler. mmet onlarn etrafnda dner. Her bir Kutbun kendisine uygun bir burcu, bir suresi ve muayyen bir nebevi destei vardr. yle diyor: - "On birinci kutbun suresi "Taha"dr. Bu kutup Hak tealann naibidir. Tpk Ali b. Ebutalib'in, Muhammed'in (s.a.v) naibi olmas gibi. Ali (k.v) Hz. Muhammed (s.a.v) adna Mekkelilere "Tevbe" suresini okumutu. Resulullah (s.a.v) Ebubekir'i gndermiti, fakat bundan vazgeerek yle buyurmutu: "Benim adma Kur'an' ehlibeytimden olan bir adamdan bakas tebli edemez." Sonra Ali'yi arm, gidip Ebubekir'e yetimesini emretmitir. Mekke'ye vardklar zaman, Ebubekir insanlarn banda hac grevini yerine getirirken Ali de "Tevbe" suresini tebli etmi ve Resulullah'a (s.a.v) niyabeten bu sureyi insanlara okumutur. Bu da Ebubekir'in halifeliinin shhatine ve Ali'nin stn makamna delalet eder. Allah onlardan raz olsun" (IV: 78) Muhtemelen bu on iki kutupla yce Allah'n Resulullah'n vitrinden yaratt Fatiha suresinin hazinelerinin anahtarlar konumundaki on iki adamla balants vardr. eyh, "Maide" suresine zg 379. bab'da onlar vasfeder (III:494). te yandan eyh, Resulullah'n (s.a.v) torunlar Hasan ve Hseyin'i zikreder ve Kutbun ve imameyn'in menzilini tanmakla ilgili olan 270. bab'da onlar hakknda unlar syler: -" Nebilerden bu menzili tahakkuk edenler drt kiidir: Hz. Muhammed, brahim, smail ve shak (selam zerlerine olsun). Velilerden de Resulullah'n (s.a.v) torunlar Hasan ve Hseyin'dir. Burada zikredilenlerin dndaki baz kimselerin
165

mertebelerine gre bu makamdan bir nebze beslendikleri de bir vakadr." mam Ali Zeynlabidin b. Hseyin'e (r.a) gelince, eyh, onu efrattan sayar-mer b. Hattab', bn Abbas' ve Ahmed b. Hanbel'i sayd gibi-. Kendisine nispet edilen iki beyti ahit gsterir ve yle der (I:32): - "Eer bu anlamda Ali b. Ebutalib'in (r.a) torunlarndan "er-Razi"nin (raz olunmu) -Zeynlabidin- sz olmasayd "Bu iki beyti o mu sylemitir, yoksa bunlar rnek olarak m telaffuz etmitir, bilmiyorum" (I:200): Nice ilim cevheri vardr ki, onlar serbeste syleseydim Bana kesinlikle, sen puta tapanlardansn, derlerdi Mslman insanlar kanm helal sayarlard Hem de yaptklar en irkin eyi gzel grerek. "Mim.Vav.Nun." kitabnda mam Cafer es-Sadk'tan (r.a) sz eder ve unlar syler: "O, dilinden yalan sadr olmaktan ycedir. Bana gelince, ben baz ynlerden gze buluyorum" eyhin mam Mehdi Hakkndaki Grleri: eyh'e gre, ahir zamanda Resulullah'n (s.a.v) ehlibeytinden olan mam Mehdi'nin zuhur edeceine, sa'nn (a.s) onun zamannda yeryzne ineceine ilikin hadisler sahihtir. mam Mehdi ile ilgili olarak yle der: - "O, yaknlk makamna sahiptir-yani en yksek velayet makamndadr-. Bu makam, amel etmeksizin ona tahsis edilmitir (II:41). Kbe'de gizlenmi bulunan hazinenin onun tarafndan karlacan syler (I:667). lemin merkezini oluturan on iki Kutbun bilinmesine tahsis ettii 463. bab'da -Allah dorusunu daha iyi bilir- sanki ismini vermeden ona iaret eder ve onun bu on iki kutuptan biri olduunu ima eder. Onunla ilgili olarak (IV:78) der ki:
166

- Onun suresi "Yasin"dir. O, Nuh'un kademi zerindedir. Sonra unlar syler.. - O, kutuplar iinde hkm en kmil olandr. Allah, onda iki sureti, zahir ve batn bir araya getirmitir. Zahirde kll halife, batnda ise himmet sahibi halifedir. Onun adn vermem ve onu somut olarak tarif etmem. nk bundan menedildim. Hangi gerekeyle onun ismini sylemekten menedildiimi de biliyorum. Bu kutuplar cemaati iinde kutupluun gerektirdii btn zelliklerin verildii kii sadece Odur. Tpk dem'e (a.s) btn isimlerin ve Hz. Muhammed'e (s.a.v) de btn szleri kapsayan kitabn verilmesi gibi. Eer Hz. Muhammed'in (s.a.v) kademi zere bir Kutup olsayd, bu Kutup o olurdu. Ancak Hz. Muhammed'in (s.a.v) kademi zere herhangi bir kutup yoktur. Sadece baz byk fertler (efrat) vardr ki bunlarn says da bilinmez." Ben diyorum ki: Bir kimse de kutuplukla fertlik bir arada olabilir. Kutup olmas hasebiyle herhangi bir peygamberin kalbi zere olurken, fert olmas hasebiyle e Hz. Muhammed'in (s.a.v) kademi zere olabilir. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir. eyh, "Kehf" suresinin menziline, 366.bab'a (III:327340) u ismi vermitir: "fi marifeti menzili vuzerai'l mehdi ezzahir fi ahiri'z zaman ellezi beere bihi Resulullah (s.a.v) ve huve min ehli'l beyt" (ahir zamanda zuhur edecek, Resulullah'n mjdeledii ve ehlibeyte mensup olan Mehdi'nin vezirlerinin bilinmesi hakknda) zetle unlar sylyor: - "Allah'n bir halifesi var ki, o ortaya kt zaman, yeryzn zorbalk ve zulmle dolmu halde bulacak ve btn yeryzn adaletle dolduracaktr. smi Resulullah'n (s.a.v) isminin ayns olacaktr. nsanlar, Kbe'de rkn ile makam arasnda ona biat edeceklerdir. Aln parlak ve kartal burunlu olacaktr. Onun geliiyle en ok Kufe halk mutlu
167

olacaktr. Mal eit olarak datacak ve halka adil davranacaktr. Zafer onun ncs olacaktr. Yetmi bin Mslman'n banda tekbirlerle Roma ehrini fethedecektir. Akka ehrinin geni dzlnde Allah'n kontrolnde byk ve kanl bir savaa katlacaktr. Zulmn ve zalimlerin kkn kurutacak, islama ruh verecektir. Cizyeyi kaldracak, dini, orijinal haliyle kendi zerinde izhar edecektir. Onun ilahi adamlar olacaktr ve bunlar onun davetini insanlara ileteceklerdir.onlar vezirlerdir ve Allah onlar gaybnn gizliliklerinde saklamtr. Onlar keif ve mahede yoluyla hakikatlere muttali klmtr. Onlar sahabelerden baz ahsiyetlerin kademleri zeredirler. Acemdirler, ama sadece Arapa konuurlar. Kendi hemcinslerinden bir koruyucular vardr. Hibir ekilde Allah'a asi olmamtr. O, en has vezirdir. Gvenilirlerin en faziletlisidir. Akka dzlnde Allah'n yrtc hayvanlarn, kularn ve baykularn sofras olarak ngrd bir sofra banda bir tanesi hari hepsi ldrlr. Bunlarn says dokuzdur - Allah ehli ve Allah'n has kullarndan biri olan ve Allah'n kk yata liyakat bahederek zel kld Ahmed b. kab'n bana anlattna gre-. Bunlarn says, Mehdi'nin yeryznde kalaca yllarn says kadardr. Bu bakmdan Mehdi'nin yeryznde kalaca yllarn says zorunlu olarak dokuzdur. Mehdi'nin vezirlerinin yerine getirmekle ykml olduklar grevlerin tamam dokuzdur. On olamaz. Dokuzdan az da olamaz. Bu iler unlardr: nfuz edici basiret. lka srasnda ilahi hitab tanmak. Allah'tan tercme yapmay bilmek. Valilerin mertebelerini tayin etmek. fke annda merhamet etmek. Melikin ihtiya duyduu maddi ve manevi erzak temin etmek. Baz ileri birbirinin iine girdirmeyi bilmek. nsanlarn ihtiyalarn karlama hususunda ok duyarl olmak ve aratrmak. Mehdi'ye has yeryznde kal zaman boyunca ihtiya duyaca kevni gaiplere ilikin ilme vakf olmak."
168

eyh, bu dokuz grevi ayrntl olarak akladktan sonra der ki: - Mehdi hari, kyamete kadar gelecek hibir halife iin bu grevlerin tmn deruhte etmek sahih deildir. Yine Resulullah (s.a.v), imam olarak kendisine varis olacak, yolunu takip edecek hibir kimse iin hata etmeyeceini nass olarak bildirmemitir. Mehdi hari. Resulullah (s.a.v), onun verecei hkmler itibariyle masum olacan belirtmitir (III:338). Yine sa'nn (a.s) yeryzne ineceini ve Deccal' ldreceini, Deccal'in Hzr' (a.s) ldrmek iin alacan, bunun gibi kyamet alametlerini zikretmitir. Demitir ki: Mehdi zamannda, am dolaylarnda Sfyan ldrlecektir. Sfyan'n ordusu, Medine'yi gn boyunca her trl saldrganln serbest olduu blge ilan etmesinden sonra, Mekke ile Medine arasndaki lde yere batacaktr. Sonra yle der: Bilesiniz ki, hatemu'l evliya ehiddir lemlerin imamnn ayn ve yitiktir O, al-i Muhammed'den mehdi'dir Kkn kuruturken kfrn keskin kltr Btn gamlar ve karanlklar datan parlak gnetir Cmertlikte ilkbahar yamurudur. Onun ortaya kma zaman size yaklat. Vakti sizi glgelemektedir. Geen asr izleyen drdnc asrda zuhur edecektir" eyh, Divan- Kebirinde, Kbe'de gizlenen bir hazineden ve zuhur ettiinde Mehdi'nin bu hazineyi ortaya karacandan sz etmektedir. 598 senesinde Tunus'ta ikamet ettii srada yaad ruhani bir vakada eyh'e buna dair baz bilgiler verilmitir. eyh, bu hususta yle der: Eer snr amak olmasayd Ki azgn zmreden grdm
169

Ebu Talib'in hazinesini gsterecektim Size, btn zellikleriyle Ama Rabbimiz bunu istemedi Ve tertemiz Kbe'de gizledi Burada sanki tertemiz ehlibeyte, zikir ve velayet hanedanna has klnm Batni ve hakiki hilafet tahtna iaret etmektedir. Bir kasidesinde eyh, ahir zamanda Mehdi'nin sa (a.s) ile bir araya gelmesinden sz eder ve imal olarak yle der (DY:65-66): Ramazanda shhat var, onunla hidayet bulur Karanlkta hakk grenler adamlarn kalpleri Frat hazinesinde parlaynca marip Uurlu ve dmana kar zafer kazanan kii am'l askeriyle ilerler Cevza mntkas gibi, ama ayn hizada Ezd'in Yahya's olarak anlr, ktlkten kaan ezd. Hanif ve hidayet dini onunla dirilir Elif cim'i senesinde iner ruhu Dmak'n baka bir yerine ve syrlr knndan Burada eriatn keskin kllarndan biri Mehdi'nin davetiyle ve Mustafa'nn snnetine uygun olarak Deccal' ldrr, batl yerle bir eder Dman helak eder, hidayete ereni kurtarr eyh, ehlibeyti sevmenin farz olduunu vurgular (I:195196/IV:193) Ona gre ehlibeyt, ilahi mafiretle gnah kirinden temizlenmitir. Ama iledikleri amellerin sonucu deil, bilakis ezeli ilahi inayetle. Ona gre bir Mslman, kendince ehli beyte hakknn getiini dnyorsa, hakkn onlardan istememesi daha uygundur. nk sradan insanlar affetmek daha uygun iken, ehlibeyte kar byle bir
170

davran ok daha gerekli olur. Bilindii gibi Resulullah (s.a.v), Allah'n emri ile ilgili olarak bizden sadece akrabalarn sevmemizi istemitir. Yani her halkarda ehlibeyti sevme emri sabittir. Ardndan unlar sylyor: - "Dostum! Eer Allah, onlarn ahirette kendi katndaki menzillerini sana gsterirse, kesinlikle onlarn klelerinden biri olmay arzu edersin. nk onlar, nass ile temizlenmilerdir. Selman'n da onlardan olduunda kuku yoktur. Allah'tan, Ali'nin ve Selman'n soyunun da bu ilahi inayet itibariyle onlara katlmasn diliyorum. Tpk Hasan ve Hseyin'in evlatlarnn onlara katlmas ve ehlibeyt dostlarnn onlar izlemesi gibi. nk Allah'n rahmeti genitir. Bir mahlukun menzili Allah katnda, kendileriyle irtibatl olanlarn da onlarn erefinden nasip alacaklar ekilde yksek ise, ulu Allah'la irtibatl olanlarn menzilini ve erefini varn siz dnn. Onlar, Allah'n mutlu kullardr ki ahirette hibir mahlkun onlar zerinde egemenlii olmaz. Onlar efendilerinin snrlarna riayet etmekle korunan kimselerdir. Efendilerinin belirledii kurallar iinde hareket ederler. Dolaysyla erefleri daha yce ve daha stndr. Onlar bu makamn kutuplardr. Onlardan biri olan Selman, ehlibeytin erefini miras almtr. Selman, Allah'n kullar zerindeki haklarn, kendi nefislerinin haklarn ve dier mahlkatn haklarn en iyi bilen ve bu haklar en gzel ekilde yerine getiren insanlardan biriydi." Ayrca unlar sylemektedir: - "Gvendiim biri Mekke'de bana yle anlatt: eriflerin (Hz. Hasan'n soyundan gelenler) Mekke'de sergiledikleri baz davranlardan dolay onlara kzyordum. Bir gece ryada Resulullah'n (s.a.v) kz Fatma'y grdm. Yzn benden evirmiti. Selam verdim ve neden yzn benden evirdiini sordum. Dedi ki: Sen eriflere dil uzatyorsun. Dedim ki: Efendim! Onlarn insanlar arasnda neler
171

yaptklarn grmyor musun? Dedi ki: Onlar benim ocuklarm deil midirler? Ona dedim ki: u andan itibaren tevbe ediyorum. Bunun zerine yzn bana evirdi. Ben de ryadan uyandm." Hibir kulu ehlibeytle bir tutma Ehlibeyt siyadet ehlidir nsanlara kzmalar hsrandr Hem de gerek bir hsran. Onlar sevmekse ibadettir. eyhin Halifelerle ve Sahabelerle ilgili soruya verdii cevap: Biri dese ki: eyh, raid halifeler ve sahabelere (r.a) kar edep d tavr sergileyen rafizilere ve gulat- iaya kar nasl bir tavr taknmtr? Bu sorunun cevab, aadaki metinlerden anlalmaktadr: Futuhat'n 73. babnda (II:8) ve "Muhadaratu'l Ebrar" adl eserinde recebi velilerden (evliyau'r recebiyyin) biriyle Duneysir denilen yerde bulutuunu ve bu velinin, Ebubekir (r.a.) ve mer (r.a.) hakknda kt dnceler besleyen, Ali hakknda ar giden rafizileri domuz veya kpek suretinde grdn anlattn belirtir. "Fetih" suresiyle ilgili 336. babda (III:136) zahir imamn masum olmasn art koan imamiye frkasnn yanl dndnden sz eder. 55. babda eytani dncelerden ve bu dncelerin ehlinden sz ederken unlar sylyor (I:282): - "Bu hal genellikle iada, zellikle imamiye frkasnda ortaya kar. Cin eytan ilk olarak ehli beyt sevgisi ve sevgiyi sadece onlara yneltme kapsndan ilerine szyor. Bu yzden bu halin, Allah'a yaknln en yksek mertebesi olduunu dnrler. Eer bu noktada dursalar, tesine gemeseler, gerekten de ehlibeyt sevgisi ve sevgiyi onlara has klma hali Allah'a yaknln en st mertebesidir. Ama
172

onlar ehlibeyt sevgisinden te iki yola saparlar.. Bazs ar giderek, sahabeye buzeder, ehlibeyti baa getirmedikleri iin onlara sver. Onlara gre ehlibeyt, bu dnyevi makamlara daha layktrlar. Bazlar ise daha da ileri giderek, ehlibeytin mertebesi ve halifelikte ncelikleri hususunda ak bir nass sylemedikleri iin sahabelere sverler, Resulullah'a (s.a.v), Cebrail'e (a.s) ve yce Allah'a dil uzatrlar () Btn bunlar, sahih bir inantan doan sapmalardr. Ki bu sahih inan da ehlibeyti sevmektir. Ama onlarn baklar yznden bozuk bir inanca dnmtr. Dolaysyla hem saptlar, hem de bakalarn saptrdlar. Bakn, dinde arlk insann bana neler getiriyor? Nasl snr amasna ve sahih bir inanc tam tersine evirmesine yol ayor? eyh, Salih bir iinin miracnn en son snrn aklarken zetle unlar sylyor (III:433): - "Yce Allah, krsnn iinde effaf ve yuvarlak bir cisim yaratm ve onu on iki ksma ayrmtr. Bu, zerine "burlar sahibi ge andolsun" eklinde yemin ettii burlardr. Bu burlarn her birine bir melek yerletirmitir. Dnya ehli iin unsurlar ne ise, bunlar da o konumdadrlar. Cennette olan her ey onlardan meydana gelir. mamiye mezhebinin on iki imam inanc da buradan gelir. nk bu melekler, ihatalar altnda olan lemin imamlardrlar. Nitekim bu on iki melek menzillerini deitirmedikleri iin de imamiye mezhebi on iki imamn masumiyetini benimsemitir. Ama onlar, bu gaybi destein kendilerine bu mekndan geldiinin farknda deildirler. Bunlar saadete eritikleri zaman, ayrlktan ve geerli kazadan sonra ruhlar bu miralarda onlar ykseltir ve bu felee ulatrr. Ve miralar son bulur. Artk onun tesine geemezler. nk bundan bakasna inanmazlar."
173

eyh ve Yneticiler slam aleminin batsnda ve dousunda bir ok sultan eyh'le temas kurmu ve onun istiaresinden, tlerinden istifade etmek veya onun terbiyesinden gemek istemilerdir. eyh de onlara eriata gre amel etmeyi, Kur'ani kural gereince halka kar merhametli ve adil olmay tavsiye ederdi: "Eer Allah'a (dinine) yardm ederseniz, size yardm eder." (Muhammed, 7) eyh yle derdi: -Hz. Muhammed'in (s.a.v) mmeti en-Nasr (yardm eden) ve el-Hazil (yardmsz brakan) isimlerinin etkisi altndadr. mmet, Nebsi Muhammed'e (s.a.v) bak, yani onun eriatyla amel etmesi itibariyle en-Nasr isminin muhatab olur. Ama Nebsinden, yani eriatndan yz evirdii oranda el-Hazil isminin etkisi altna girer" (III:204). eyhin Hayatna Giren Baz Emirler: Marip'te, eyh'in hayatndan rendiimiz kadaryla en azndan be emir onunla temas kurmutur. Bunlar eyh'e byk sayg gsterirlerdi. Bunlarn banda mehur muvahhit halifesi Ebu Yusuf Yakub el-Mansur (:594) gelir. eyh'e divanna katlmasn nermi, o da bu neriyi reddetmitir. kincisi, Fas emiridir. eyh ona gece gndz kesintisiz Kur'an okunan bir halka oluturmasn tavsiye etmitir. ncs, gney marib'in emiri, eyh'in arkada Ebu Yahya b. Vacatin ve ktibidir. Drdncs, kuzey marip'teki sultan Ebu'l A'la'dr. eyh'in onunla ilgili bir hikyesi var ki, bu, eyh'in takvasn, sultanlarla ili dl olmaktan nasl zenle kandn, onlarn yemeklerini yemekten sakndn gzler nne sermektedir. eyh, yakn arkadalarndan ve Salih biri olan Abdullah el-Maleki'nin hayatn anlatrken unlar sylyor (R:120-121) - "Bir gn Sebte ehrinde benimle karlat. Orada bn Tarif'le beraber kalyordu. Sultan Ebu'l A'la bana iki sofra
174

yemek gnderdi. Ben orada yoktum. Orada olmadm iin oraya varan yoksullar sofralar alm, yemilerdi. Yakn arkadalarm ise yemekten kanmlard. Ertesi gece yine bize iki sofra gnderildi. Ne kabul ettim ne de reddettim. Sultan'n bize yiyecek gnderdiini duyan yoksullar bize gelmeye balamlard. Yats namaz vakti girdi. Namaz kldm. eyhlik taslayan bu dervi yoksullardan biri: Yemek yerde iken namaz klnmaz, dedi. Sustum. Kendisine cevap vermediim iin fkelendi. Dedim ki: Ben bu yemei kabul etmiyorum. Yemeyi de uygun grmyorum. nk bu yemek bana gre haramdr. Bu yemei yemenizi emretmem mmkn deildir. nk ben kendim iin istediim eyi sizin iin de isterim. Sonra yemein haram oluunun sebebini anlattm. Ardndan dedim ki: Yemek ortada duruyor. Onu helal sayan yesin, haram sayan da yemesin. Sonra kaldm eve girdim. Yakn arkadalarm da benimle beraber eve girdiler () Arkadamz el-Kalfat (Abdullan el-Maleki) bu gelimeyi haber ald ve benim yanma geldi. Nasl bir bela olduunu bildii iin benim ve arkadalarm adna endieye kaplmt. Byle davrandm iin beni eletirdi () Ona dedim ki: Allah'n dmanna yaslanan kii Allah'n ne kt bir kuludur. Alim, Allah'n hakkn gzetmedii zaman Allah' gzetmi olmaz. Allah'n hakk, her hakkn stndedir. Bunlar dedikten sonra elimi silkeledim ve ayaa kalktm" eyh, sultanlarn yannda Mslmanlarn ihtiyalarn gidermek hususunda ok hrslyd. Bunu birok hadisede gzlemleyebiliyoruz. rnein Tunus emiri ile yaad bir olay yle anlatr (IV:489): - - "Hakknda efaatte bulunduun birinden sakn hediye almayasn. nk bu, Resulullah'tan (s.a.v) gelen ak nass ile yasaklanan faiz kapsamna girer. Byle bir olay Afrika lkelerinden Tunus'ta bamzdan geti. Tunus'un ileri gelenlerinden Muayt adnda biri beni evine ard. Benim
175

iin bir ziyafet hazrlamt. Davetini kabul ettim. Evine gittim. Yemek getirildii zaman, benden lkenin sultan yannda kendisi iin efaatte bulunmam istedi. Sultann yannda szlerim kabul grrd. Ona bu hususta yardmc olacam syledim ve kalktm. Ama yemeini yemedim ve bize vermek istedii hibir hediyeyi kabul etmedim. htiyacn giderdim ve mal kendisine iade edildi () Sakn herhangi bir ynetici yannda Allah'n hudutlarndan biri ile ilgili olarak efaatte bulunmaya kalkma () Bir sahih hadiste Resulullah'n (s.a.v) yle buyurduu rivayet edilmitir: "Kimin efaati Allah'n hadlerinin uygulanmasna engel oluyorsa, o kimse Allah ile ztlamtr." Douda eyh, Eyyubi ve Seluklu sultanlaryla temas kurar. Bu sultanlar ona byk bir sayg gsterirlerdi ve btn emirlerini yerine getirirlerdi. Aadaki metinlerden bunu anlayabiliriz. Yine bu metinlerden, eyh asndan bir Mslman'n emir sahipleriyle nasl bir iliki iine girmesini ngrd de anlalmaktadr. Bu hususta diyor ki (IV:476): - "Eer vali olursan, insanlar arasnda hakka gre hkm ver, sakn hevaya uyma. Heva. Seni Allah yolundan saptrr. Allah'n yolu, kitaplarnda ve Resullerinin szlerinde eriat olarak indirdii hkmlerdir () Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Sorgulanmadan nce nefsinizi sorgulayn." Bu konuyla ilgili olarak yce Allah 586 senesinde biliye'de byk bir sahneyi bana gsterdi. eyh szlerini yle srdryor (IV:484): - "Kiisel grnn, Allah'n kullar arasnda yneticilie getirdii kimselere ilikin ilmine ar basmasndan sakn. Zalim de olsalar, Allah, bir ilme dayal olarak onlar Mslmanlarn ilerinin bana getirmitir. Allah'n onlarla ilgili senin bilmediin bir srr vardr. nk Allah'n onlarla defettii ktlk ve onlar araclyla gerekletirdii maslahat, ayet zalim iseler, iledikleri zulmlerden daha fazladr.
176

nsanlarn ou bu hususta yanlr ve kiisel grlerini, Allah'n kullar arasnda gerekletirdii fiillere tercih ederler. eytan bunlara gelir ve balarndaki yneticiyi kmsemelerini, beyinsizlikle sulamalarn telkin eder. Allah'n ynetici olarak balarna getirdii bu yneticilerin sahih davranlarn grmelerini engeller. Onlara Resulullah'n (s.a.v) emir sahiplerine itaatin dna kmamalar ve ynetimi ehil olandan almamalar ynndeki emirlerini unutturur. eytan ilerine girer ve bu ve benzeri hadisleri tevil etmelerini salar. Bylece onlar slam dairesinin dna karr. Resulullah'n (s.a.v) u hadisini unuturlar: "Eer yneticiler zulmederlerse, bu, sizin lehinize, onlarn aleyhinedir. ayet adil olurlarsa, hem sizin hem de onlarn lehinedir." Allah, Kur'an'la engelleyemediini sultanla engeller. Bu hususta, meleklerin, dem'in (a.s) halifelii ile ilgili olarak Allah'a itirazlarndan baka bir delil olmasayd dahi meselenin z itibariyle yeterli olurdu. Resulullah (s.a.v) zekt toplayan memurun zekt ald kimseye hakszlk etse de ondan raz olarak ayrlm olmasn zektn bir paras olarak nitelendirmitir. nsanlarn ou bu nemli husustan habersizdirler. Bu kapy yzlerine kapatmlar. nsanlar baksalard eer burada kendileri iin bir pay bulurlard. Ama bu hususta Allah katnda kendileri iin hazrlanan sevabn bilincinde deildirler. Biz buna ilikin olarak Allah katndan sunulan birok kant grdk. Birini yerdiin zaman kesinlikle sfat yer, Allah'n yerdii gibi. Sakn mevsufu yerme, eer nefsine hayr istiyorsan. vdn zaman da hem sfat hem de mevsufu v. nk Allah seni bu ekilde ver." eyh, tlerini yle srdrmektedir (IV:490): - "Senin szlerini dinlemedikleri, dolaysyla bir Mslman'a yararl olmadn yahut bir mazlumu savunmadn veya sultan Allah katnda bedbahtla neden ola177

cak bir davrantan alkoymadn srece, sultanlarn sohbetinde bulunmaktan kan () Sultann senin bana getirdii emir sahibi insanlara itaat et. nk Allah'n kitabnda yer alan nass uyarnca emir sahibine itaat etmek farzdr. Onlarn verdikleri emirlerden bizim uymak zorunda olduumuz alan, mubahlarla ilgilidir. Gnah nitelikli emirlerine uymak gibi bir zorunluluumuz yoktur. Eer senin bir eyini gaspederlerse, baz hallerde onlarn bu gasplarn kabul et. Ama sana bir bakasna ait bir eyi gaspetmeni emrederlerse kabul etme. Cemaatten ayrlma. taatin dna kma. Aksi takdirde Resulullah'n (s.a.v) buyurduu gibi; cahiliye lmyle lrsn. mmete ba kaldrma. Ehil olanlardan yetkiyi almaya kalkma." Ayrca unlar sylemektedir (IV:499): - "Birinin bir iin ynetimini almak istediini grdn zaman, sen bu yetkiyi elde etmek iin abalama. nk yneticilik, ahirette hasret ve pimanlk sebebidir. Allah sana hayr tte bulunmay emretmitir. lerinin bana bir kadn getiren bir kavim grdn zaman, bu hususta onlara katlma." Baka bir yerde de unlar sylyor (III:402): - "lim ve kt ahlak ayn yerde bulumazlar. limin, balamas ve merhameti geni olur. Kt ahlak ise, darlktan ve skntdan ileri gelir. Bu ise cehalettir. lmin deerini ancak Allah' bilenler bilir. lmin sonu olmayan yedi yardm kayna ve mddeti vardr. Bir gn sultann yannda, ona kar saltanat hkmlerince lmcl saylan bir su ileyen bir adam hakknda efaatte bulundum. nk bir sultan her eyi affeder, ama eyi affedemez. Onlar affedemez, nk saltanat uyarnca bunlar affedilmez sulardr. Sultanlarn bu hususta birbirleriyle yartklar nokta verdikleri cezalar ile ilgilidir. Sultanlara gre affedilmez su unlardr: Sultann haremine dil uzatmak. Srrn ifa etmek. Mlk hakknda ileri geri konumak. Szn ettiim adam,
178

sultann saltanat hakknda ileri geri konumu ve sultan da onu ldrmeye karar vermiti. Bu olay duyduum zaman, sultann yannda onun iin efaatte bulundum ve ldrmemesini istedim. Sultann yznn rengi deiti ve yle dedi: Bu balanmaz bir sutur. Onu ldrmem kanlmazdr. Glmsedim ve ona dedim ki: Ey sultan! Allah'a yemin ederim, eer senin saltanatnda affna kar direnen ve onu alt eden bir su olduunu bilseydim, senin yannda efaatte bulunmaz ve senin sultan olduuna da kanaat getirmezdim. Allah'a yemin ederim, ben sradan bir Mslmanm. Buna ramen, btn dnyada benim affma kar koyacak bir su bulamyorum Bu szlerime ard. Hemen bu ahs affettiine dair bana bir yaz yazp imzalad. Ona dedim ki: Bu adama ceza olarak senin yanndaki rtbesini indir. nk bu rtbede olmakla senin srlarna muttali olmu ve sonunda senin saltanatn hakknda ileri geri konumutur. nk ben, onu, ldrlmemesi iin savunduum gibi, sultana da saltanatna ynelik eletirileri savma hususunda da yardmc olurum. Sultan bundan dolay sevindi ve bana dedi ki: Bana gsterdiin bu k yolundan dolay Allah seni hayrla dllendirsin. Sonra yanmdan ayrlp kalesine gitti ve tutuklu bulunan o adam sal verdi ve benim yanma gnderdi. Adam grnce ona gerekli tavsiyelerde bulundum. Sultann aklna, edebine hayran kaldm ve yaptndan dolay ona teekkr ettim." Baka bir yerde eyh, bu konuyla ilgili daha fazla ayrnt veriyor ve yle diyor (IV:539/III:472): - "Bir sultann yannda szlerim dinlenirdi. Bu sultan, Halep ehrinin hkimi zahir sultan Gazi b. Sultan nasir lidinillah Selahaddin Yusuf b. Eyyub'tu. Bir toplantda halkn ihtiyalaryla ilgili tam yz on sekiz meseleyi takdim ettim, hepsini de halletti." Sonra nceki hikyede sz edilen ve sultann saltanat hakknda ileri geri konuan adam
179

affediinden bahsediyor ve u ifadeleri ekliyor: "Adamn, Allah'n koyduu hadlerden biriyle ilgili olmayan suu nasl senin affna direnebilir? Senin himmetin zayfm. Bunun zerine sultan mahcup oldu ve adam serbest brakt () Bu toplantdan sonra ne zaman ona bir ihtiya ilettiysem, ne olursa olsun derhal halletmeye bakt." eyh'le arkadalk eden Eyyubi sultanlarndan biri de Sultan Adil'dir. eyh, 559. bab'da el-Basit (yayan) isminin huzurunda ondan sz eder ve yle der (IV:225): - "Bu huzurun tesiriyledir ki Resulullah (s.a.v) yallarla ve ocuklarla akalard. Bylece onlarn almalarn ve rahatlayp ferahlamalarn salard. Byk sultanlarn yaptklar hareketlerle ocuklarn nasl gldrdklerini grmedin mi? Komik hareketler yaparak onlar gldrrler. Ama ben hibir sultann meclisinde, komutanlarnn ve elilerin yannda bunu yaptn grmedim. Ama Sultan Adil Ebubekir b. Eyyub kk ocuklaryla komutanlarn ve elilerin yannda kk ocuklaryla akalayordu. Ben de Meyafarikin'de (Silvan) saydm bu ahsiyetlerin huzurunda mecliste buna ahit oldum. ok sultan grdm, ama bu konuda Sultan Adil gibi davranan birini grmedim. Ben, bu davran onun erdemlerinden biri olarak gryordum. Ve o gzmde daha da byyordu. Bundan dolay da ona teekkr ettim. Hareminde elerini de grdm. Onlarn durumunu aratrr, hal ve hatrlarn sorard ki hibir sultandan byle bir davran grmedim. Bu tutumunun Allah katnda ona fayda salamasn umuyorum." eyh ile Sultan Adil arasnda salam bir iliki olduu anlalyor. Nitekim Divannda, Sultan Adil'in olu Banyas emiri sultan Aziz'in 630 senesi Ramazan aynn on ikisinde am'n yaknlarnda lmesi zerine yazlm alt beyit gryoruz. Bu beyitlerden bir kan aaya alyoruz: Zelil olan, azizini istedi, gtrmek iin
180

Ortadan, ona ikram ederek ve icabet etti Yaratcsnn izniyle, kendisi iin ararak Bu yzden gnll olarak ve itenlikle kabul etti En geni hayra ular ve ycelir Tepeye doru ve sevenleri grr. 632 senesinin Muharrem aynn balarnda Adil'in bir dier olu am hkimi Muzaferuddin Musa (:635) iin bir icazet yazar ve burada 270'ten fazla kitabn sayar. Yine Adil'in am hkimi olan olu Eyyub el-Muazzam ile Msr'daki kardei el-kmil ve Cizre'deki kardei el-Eref arasnda taht mcadelesi balaynca, ardndan Davud b. ElMuazzam ad geen iki amcasyla savaa tutuunca, eyh btn bu gelimeleri byk bir zntyle izledi. Sultan elKamil 22 Rebiulevvel 626 tarihinde Kuds' Hristiyan kral II. Frederik'e teslim edince eyh'in znts son snrna varm oldu. nk Nasr Davud'un ynetimine son verilmiti. Bunun zerine eyh, kfirlerin ynetimi altnda olduu srece Mslmanlarn Kuds'te ikamet etmelerini yasaklayan bir fetva yaynlad. Bu hususta unlar sylyor (IV:460): - "Hicret et. Sakn kfirler arasnda yaama. nk kfirler arasnda yaamak slam dinini aalamak, kfr kelimesinin Allah kelimesinden stn olmasna neden olmak anlamna gelir. nk yce Allah'n sava emretmesinin tek nedeni, Allah'n kelimesinin en stn ve kfr kelimesinin de en aa olmasdr () Nitekim Resulullah'tan (s.a.v) yle rivayet edilmitir: "Ben, mrikler arasnda ikamet eden mslmandan beriyim." Mrikler arasnda ikamet eden kiinin slam szne itibar edilmez. Yce Allah, mrikler arasnda yaayp da len kimse hakknda yle buyurmaktadr: "Kendilerine yazk eden kimselere melekler, canlarn alrken: "Ne ide idiniz!" dediler. Bunlar: "Biz yeryznde aresizdik" diye cevap verdiler. Melekler de: "Allah'n yeri
181

geni deil miydi? Hicret etseydiniz ya!" dediler. te onlarn barna cehennemdir; oras ne kt bir gidi yeridir." (Nisa, 97) Bu yzden bu zamanda Kuds' ziyaret etmeyi ve orada ikamet etmeyi insanlara yasakladk. nk kfirlerin hkimiyeti altndadr. Orada ynetici konumunda olanlar kfirler, ynetilen konumunda olanlar da Mslmanlardr. Onlarn yannda Mslmanlar ok kt bir haldedirler. Heva ve heveslerin hkimiyeti altnda yaamaktan Allah'a snrz. Bu gn Kuds' ziyaret eden ve orada ikamet eden Mslmanlar, yce Allah'n haklarnda yle buyurduu kimselerdir: "(Bunlar;) iyi iler yaptklarn sandklar halde, dnya hayatnda abalar boa giden kimselerdir." (Kehf, 104)" eyh, sultanlarla sohbet etmeye ilikin tavrn yle aklamtr (III:472): - "Yce Allah, Resulne, ona ynelim ltfn vurgulayarak yle hitap etmitir: "O vakit Allah'tan bir rahmet olarak onlara yumuak davrandn." (Al-i mran, 159) Yumuaklktan maksat, tevazu gstermek, merhamet kanatlarn insanlarn zerine indirmek ve siyasete gre hareket etmektir() Nitekim bu makamdan dolay-ki ben bu makam tatm ve onunla btnlemitim-meliklerle ve sultanlarla sohbet ettim. Sultanlarn yannda Allah'n kullarndan her kimin ihtiyacn gidermisem, bu makamdan dolaydr. Allah'n herhangi bir kulunun ihtiyac ile ilgili olarak hangi sultana bavurmusam, mutlaka o ihtiyac karlam, beni geri evirmemitir. yle ki: Ben, herhangi bir kimsenin ihtiyacn karlamasn istediim zaman, ona kar alabildiine ak davranr ve gnln amaya alrdm. Yava yava ona yaklardm. Derken sultann kendisi bana sorard. Dolaysyla sz konusu ihtiyacn giderilmesini byk bir istekle gerekletirirdi. nk bunda kendisinin de yararnn olduunu dnrd. Bir anlamda, isteini ilettiim
182

insann ihtiyacn karlamasn salamakla ben, sultann bir ihtiyacn karlam olurdum () Bir insan byle bir gce sahip olunca, sultanlarn yannda insanlara yararl olur." eyh'in sultanlar eriatn adabna gre terbiye etmesine bir rnek de Abbasi halifesi en-Nasr ile Badat'ta yaad olaydr. (en-Nasr 580-622 yllar arasnda halifelik yapmtr) eyh, yle diyor: - "Yaa senden byk olana nce sen selam ver. Eer binek srtndaysan, yryene nce sen selam ver. Eer yryorsan, oturana nce sen selam ver. Bir gn bir halife (Allah raz olsun) aramzda bir olay meydana geldi. Bir toplulukla birlikte yryorduk. Birden halife kt karmza. Hemen kenara ekilip yolu atk. Arkadalarma dedim ki: Sizden biriniz halifeden nce ona selam verirse, onu halifenin yannda rezil ederim. Halife iyice yaklap atnn srtnda olduu halde bizim hizamza gelince, insanlarn halifelere ve sultanlara yaptklar gibi bizim nce selam vermemizi bekledi. Ama selam vermedik. Bize bakt, sonra yksek sesle: Selamn aleykum ve rahmetullah ve berekatuh (Allah'n selam rahmeti ve bereketi zerinize olsun), dedi. Hep birlikte "Ve aleykes'selam ve rahmetullah ve berekatuh" (Allah'n selam, rahmeti ve bereketi senin de zerine olsun) diye selamn aldk. Bunun zerine yle dedi: Dne bu ekilde bal olduunuz iin Allah sizi hayrla dllendirsin. Bu davranmzdan dolay bize teekkr etti ve dnp gitti. Orada bulunanlar arp kalmlard." Buna benzer bir olay Fkh bn Zerb'n (:381) da bandan gemitir. eyh, aadaki vasiyetinde ondan sz etmektedir (IV:499): - "Eer Kur'an okuyan bir topluluk arasnda isen, zerinde birletiiniz hususlarla ilgili ayetleri onlarla birlikte oku. Eer ihtilaf ederseniz, oradan ayrl. Bakara ve Al-i mran surelerini srekli olarak oku. Kur'an'dan bir sureyi
183

okumaya baladn zaman, o sureyi tamamlayncaya kadar konuma. Bu, Salih limlerin geleneidir. Kurtuba'da birden ok kii el-Hisal adl eserin mellifi bn Zerb'la ilgili yle bir olay anlattlar bana: Bir bn Zarab mushaftan bir sure okuyordu. meyye oullarndan Emirlmminin yanna geldi. nsanlar Halife'ye onu gsterdiler. Halife atn durdurdu, selam verdi ve halini sordu. Ama eyh sureyi tamamlayncaya kadar onunla konumad. Sureyi tamamladktan sonra ona cevap verdi. Halife bu davrannn sebebini sordu. O da u karl verdi: Senin efendinle konumay kesip, onun klesi olarak seninle konuamazdm. Bu edebe uymaz. Sonra halifeye kendisini ve klelerini rnek vererek yle dedi: imdi ben seninle konuurken, senin klelerinden biri gelip benimle konumak istese, sence seninle yaptm konumay kesip senin klenle konumaya balamam uygun olur mu? Hayr, dedi. Bunun zerine yle dedi: Sen de Allah'n klesisin. Bu sz zerine halife alad Bu tavr zere hareket eden eyhlerimizden bir toplulukla karlatm. Onlardan biri olan Ebu'l Haccac eeberbeli ile biliye'de grtm." yle anlalyor ki eyhle en uzun sre arkadalk eden, eyhe en fazla sayg gsteren ve eyhin terbiyesinden en fazla istifade eden kii Seluklu Sultan Keykavus'tur. eyh, Anadolu'da birka yl onun yannda kalmtr. Oradan ayrldktan sonra da aralarnda mektuplamalar devam etmitir. eyh'in ona gnderdii mektuplardan biri udur (IV:547-548): - "Allah'n emri ile galip olan, Rum ve yunan lkelerinin hakimi Sultan Keykavus'a yazdm bir vasiyet ve nasihattir. Allah ona rahmet etsin. Alt yz doksan senesinde bize yazd mektubun da cevabdr: Bismillahirrahmanirrahim. Yce Allah'n emriyle galip olan sultann ihtimam (Allah saltanatnn adaletini daim klsn), babas ve duacs
184

Muhammed b. Arabi'ye ulat. Artk buna dini vasiyet ve ilahi siyaset tarznda nasihat eklinde cevap vermek gerekir. Allah bu ii sana tevdi etmitir. Seni mlknde naip klmtr ki muvaffak olduun hareketleri kullar arasnda adaletle gerekletiresin. Sana dosdoru bir mizan vermitir ki, onlar arasnda bu ly hkim klasn. Sana bembeyaz bir delil aklamtr ki, insanlar bu delil ardnca yrtesin ve onlar bu delile uymaya arasn. Bu arta bal olarak seni onlarn bana getirmitir. Bu artla sana biat ettik. Eer adil olursan, bu hem senin hem de onlarn lehine olur. ayet zulme saparsan, bu, onlarn lehine, ama senin aleyhine olur. Yarn seni Mslmanlarn imamlar arasnda insanlarn en ok ziyana uramlarndan, iyilik yaptn sanrken dnya hayatnda iledii amelleri boa giden kimselerinden biri olarak grmemem iin bu dediklerimi dikkate al. Allah'n sana bahettii mlke verecein karlk, nimete nankrlk etmek, aktan gnah ilemek ve iktidarnn gcne dayanarak kt yneticileri zayf halkn bana musallat etmek eklinde belirginlemesin. Unutma, Allah senden daha gldr. Eer kt yneticiler tayin edersen, bunlar halka cehalete ve kt maksatlara dayal olarak hkmedeceklerdir ve btn bunlardan sen sorumlu olacaksn () Seninle amellerini karnda bulman arasnda ecelinin sona ermesinden baka bir mesafe yoktur. Bir gn sen de babalarnn ve atalarnn gtkleri yurda geceksin. Piman olanlardan olma. O zaman pimanlk fayda vermez. Ey adam! Hi kukusuz islamn ve Mslmanlarn (saylar o kadar az ki) bana gelecek en kt ey, senin lkende an kulelerinin ykselmesi, kfrn aktan sergilenmesi, irk sznn yksek bir deer gibi yaygnlamas ve mminlerin emiri mer b. Hattab'n (r.a) zimmet ehli iin koyduu artlarn ortadan kalkmasdr." Sonra eyh, bu artlar sayyor ve mektubunu 17 beyit185

lik bir kasideyle bitiriyor. Kasidenin baz beyitleri yledir: Hidayeti stn grm ve ona tabi olmusan Sylediin gibi sen bu dinin izzetisin Ama ona nem vermemi ve kmsemisen Sen dinin deerini drm, onun zelil klmsn Yalan ve iftira ile sahte unvanlar edinme, nk siz Hepinizin topland gn onlardan sorulacaksnz Ey sultan! Nasihatimi gerekletir Size verdiim tleri. Size dediklerime riayet et Allah'a andolsun, ben, sizin iin en iyi nasihatiyim Ala, pislii sizden uzaklatryor, engelliyorum Sultan iin her ynden celb ediyorum Dini, dnyay ve marufu ve yararl eyleri 612 senesinin Ramazan aynda eyh, Sultan Keykavus'a, Hristiyanlarn hkimiyeti altndaki Antakya'y fethedecei mjdesini verir. "Muhadaratu'l Ebrar" adl eserinde bu olaydan yle sz eder: - "Ramazan aynda Sivas'ta bulunuyorduk. Galip sultan (Keykavus), o srada Antakya'y kuatmt. Ryamda ehrin nnde mancnklar dikmi, talarla ehri dvyordu. Rumlarn liderini ldryordu. Ben talar isabetli grler ve buna dayal olarak sergiledikleri kararllklar olarak yorumladm. Bundan anladm ki inallah ehri fethedecektir Nitekim ryam gerekleti. Allah'a hamdolsun. Ramazan bayram gn ehri fethetti. Ryay fetihten yirmi gn nce grmtm. Alt yz on iki senesiydi. Bunun zerine fetihten nce Malatya'dan ona bu haberi bildiren bir mektup yazdm ve grdm ryay beyitlerle ifade ettim () kaside 8 beyitti: 1-Kfr diyarna yneldin, fethetmek istiyorsun Mjdeler olsun. nk Rumlar sana kar hsrana
186

urayacaklar. 2- Sizin iin bir rya grdm. Zafere delalet ediyor Kfr diyarnn fethine, ldrmeye ve esir almaya () 8- Allah'n yardm ve fetih gelince, cmert ol Yanndaki hayrlar zorlukta da kolaylkta da dat eyh'in dier baz tleri de yledir (IV:533): "Sultan zzddin Keykavus'un Antalya'dan bana yazd mektuba u cevab yazdm. O srada Malatya'da ikamet ediyordum: Mektubu yazarken gzyalarm akyor Tek derdim raz olduum yolun izlenmesidir Nebi Muhammed'in dininin, grmek istiyorum Kfre kar koyduunu, batln ise zail olduunu nk yalann ve batl ehlinin stn olduunu gryorum stnlk kuruyorlar, Dosdoru din ise zelil olmu vaziyette Ey Allah'n dininin izzeti tlere kulak ver efkatli tye. nk sultanlara t verenler az olur lahn desteiyle srdalardan sakn, uyar Delile dayal bir ie iaret ettiin zaman Ki beytlmal gelisin. nk yklan bir eydir ev Cmert ol ve kefil olarak ilaha gvenip dayan 404. bab'da yneticilerin zelliklerinden sz eder. Burada halkna kar kt davranan sultann kendi mlknn yklmas iin altn, halka iyi davranan sultann hkimiyetinin ise kalc olduunu bildirir: - "Ayn ekilde sultan elencesi ve davranlaryla gafil olursa, halk da trl lezzetlerden zevk almak, ehvetlere nail olmak hususunda ona katlrsa, sultan ynetimi altndaki halkn durumu ile ilgili olarak stlendii grev187

leri yerine getirmezse, kendi yaptklaryla kendini azletmi, mertebesini drm olur. Bunun yannda Allah katnda sorumlu olur, vebal altna girer ve byk bir hsrana urar. Liderlii ve efendilii kaybeder. Allah onu hayrlardan mahrum brakr. Piman olur, ama artk pimanlk da fayda vermez." Bu blm, Muhyiddin Abdulkadir b. eyh b. Abdullah el-Aydarusi'nin "Tarihu'n Nur es-Safir an Ahbari'l Karni'l Air" adl eserinde sufi fakih Hseyin b. Abdullah el-Hadari'nin (:979) hayatn anlatrken yer verdii bir hikayeyle bitirmek istiyoruz: el-Hadari, eitici eyhlerden biriydi. bn Arabi'ye byk sayg gsterir, onun kitaplarn okurdu. Onu tleri dorultusunda bir hayat yaamak hususunda byk zen gsterirdi." Yazarn anlattna gre babas Ebubekir elAydarusi, bn Arab'nin el-Futuhat ve el-Fusus adl eserlerini okumasn yasaklar, ama eyh hakknda hsn zan beslemesini, onun byk bir veli, arif billh bir lim olduuna inanmasn emreder ve yle der: Onun kitaplar byk hakikatler ierir. Ama ilimde nihayete ulamlar iin, yeni balayanlar iin deil. Onlara zarar verir." Sonra yle der: - "eyh bn Arab'nin bandan geen ve onun faziletinin byklne delalet eden bir hikaye hatrlyorum. Bu hikyeyi burada onun hatrasyla bereketlenmek ve bykln bir kez daha anmak iin zikrediyorum () Hikyeyi onunla ilgili haberlere nem veren, onun gzel eserlerini derleyenler anlattlar: biliye sultan, Mekke'ye byk bir mal gnderir. Vekile de bu mal yeryznn en liminin paylatrmasn emreder. O senede Mekke'de meayihten, limlerden, fakihlerden ve deiik ilim dallarndan sekin kiilerden bir ok kimse toplanr. nceki yllarda bu kalabalkta lime rastlanmamt. Bu ayn zamanda eyh ahabuddin Shreverdi'nin eyh Muhyiddin Arab (r.a) ile bulutuu yldr. Her biri dieri hakknda bir eyler syler.
188

Sonunda herkes eyh Muhyiddin zerinde birleir ve maln sadece onun tarafndan paylatrlmas gerektiini syler. eyh de mal paylatrr. Paylatrma bitince yle der: Eer icma bozma korkusu olmasayd, bu ii kabul etmeyecektim. Orada bulunanlardan biri: Niin, efendim? Diye sorunca, u cevab verir: Bununla Allah'n rzas kast edilmiyordu, bilakis bakalarna kar vnme maksad kast ediliyordu. Soruyu soran kii: Bunu akla, der. yle der: Garbn (biliye) sultan, benim araclmla dier sultanlara kar vnmek istiyordu. nk bu mal benden baka kimsenin paylatrmayacan biliyordu. O, Allah'n rzasn deil, vnmeyi amalamt Bu mecliste sylenen bu szler biliye sultanna ulat. Bunun zerine sultan alad ve: eyh doru sylyor, istediim buydu, dedi." Bu hikyenin doru olup olmadn Allah bilir.

189

190

NC BLM

EYH'N TASAVVUF KL
eyh bn Arab'den nce Yaam Olan Tannm Baz Endls Sufileri Mslmanlar h.92 senesinin Ramazan aynda Endls' fethettikleri zaman, slam dnyasnn her tarafndan veliyat ve manevi terbiye ehli birok zat Endls'e yerleti. Hicri ikinci asrdan itibaren Endls eyhlerinin ynettii tekkeler ve mritler ve tabiler ortaya kmtr. Bu zatlardan bazlar unlardr: Tabiin kuandan Hana b. Abdullah es-San'ani (: ikinci asrn balar). Tulaytula'l Maliki fakih sa b. Dinar (:212) Mehur zahit Meymun b. Sa'd (:267). Halef b. Sa'd el-Kurtubi (:305). "El-bad ve'l avabid" kitabnn yazar Muhammed b. Vaddah (:287). Eyyub elBeluti. Muaz b. Osman (onun davete icabet eden abdallardan biri olduu sylenmitir). Afrika tekkelerinden birine yerleen Yahya b. mer el-Kenani (:289) Endls snr blgelerindeki Sarakosta, Raka ve Tatila gibi yerlerde tabileri vard. Oralarda tekkeler kurmulard. Abdullah b. Nasr elKurtubi (:315). Zahit mam Esba b. Malik el-Kabri (:299) Grnata etrafndaki dalarda kurulmu Yetur kalesinde yayordu. "ez-Zhd" adl eserin mellifi, slam dousunu seyahatte bulunup Askalan'da vefat eden Yemen b. Rzk etTatili (: drdnc asrn balar). Sz edilen bu kitab, bn Haccam Muhammed b. Mesrur (okunmamas ynnde fetva vermitir) gibi baz fakihlerden tepki almtr. Kurtubal fakih bn Habbab Ahmed b. Halid (:322) de okunmamas ynnde fetva vermiti, ancak ad geen kitap Sacalmas asll zahit Cessas gibi zahit ve sufiler tarafndan hsn kabulle karlanmtr. Cessas, Macrit snrnda itikafa kapanr ve ez-Zhd kitabn okurdu. Abdurrahman b. Halef el-klii
191

(:347) ondan rivayet etmitir. Drdnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar : Drdnc asrn balarnda, Endls tasavvufunda, Kurtubal byk eyh, hekim Muhammed b. Abdullah b. Meserre el-Cebeli'nin (269-319) yldz parlad. Etrafnda ok sayda mrit toplanmt. Birok kitap da kaleme almt. Ancak bunlardan gnmze sadece u tanesi ulaabilmitir: 1-et-Tebsire. 2-El-Huruf. 3-Tevhidu'l mukininFakihlerle mutasavvflar arasndaki geleneksel ihtilaf erevesinde bn el-Habbab el-Kurtubi, ona kar bir sayfa kaleme ald. Bunun zerine bn Meserre hac maksadyla arkadalaryla birlikte Endls'ten ayrld. Bunlar arasnda rencisi bn Saykal adyla tannan Muhammed b. Vehb el-Kurtubi, bn el-Medini olarak bilinen Muhammed b. Hazm b. Bekr et-Tenuhi ve Eyyub b. Feth gibi isimler vard. Sonra halife III. Abdurrahman (:350) zamannda Endls'e geri dnd. Vefat edinceye kadar insanlar Allah'a davet etmeye devam etti. Vefat ettiinde geride tarikatn srdrecek ve hicri drdnc asr boyunca yaygnlatracak birok halife brakmt. Eserleri sonraki asrlara kadar ulatlar. Bu halifelerden bazlar unlardr: Hay b. ABdulmelik. Halil b. Abdulmelik el-Kurtubi (:322) bn Mevruri olarak bilinen Muhammed b. Sleyman el-Akki, Ahmed b. Ferec b. Mentil b. Kays. Tarif er-Ravti. El-Feta olarak bilinen Muhammed b. Mufarric el-Maarifi (:371). Ahmed b. Velid b. Abdulhamid b. Avece el-Ensari. Reid b. Muhammed b. Feth ed-Deccac el-Kurtubi. Eban b. Osman b. Said b. Mubeer. Muhammed b. Abdullah b. mer el-Kaysi (:382). Knyesi Ebu'l Esba olan Abdulaziz b. Hakem (:387). Abdurrahman b. smail el-klidi. "eceretu'l Hikme" adl eserin mellifi Ebu Osman Said b. Fethun es-Sarkasti. bn mam olarak bilinen Muhammed b. Ahmed b. Hamdun el-Hulani el-Kurtubi
192

Drdnc asrn sonlarnda el-Meserriye medresesinden eyh smail b. Abdullah er-Raini ortaya kt. Tarikatn ban o ekiyordu. Ondan nce Kurtuba kads ve fakihi Mnzir b. Said el-Beluti (:355) tarikatn banda bulunuyordu. Bylece Endls'n byk ehirlerinde sufi cemaatleri oluuyordu. Mariye ehri bu merkezlerden biriydi. Beinci asrn sonlarnda bu ehirde Muhammed b. sa el-Elbiri adl zat ortaya kt. ok saydaki seveninden bu zat byk bir sayg gryordu. Endls tasavvufunun kutuplarndan biri olan ve bn Arif olarak bilinen Ahmed b. Muhammed b. Musa b. Ataullah esSenhaci (: 23 safer 536) de Mariye ehrinde ortaya kmtr. Bu zat "Mehasinu'l Mecalis" adl eserin yan sra "Mefatihu'l Muhakkik" gibi bn Seb'in'in "Beddu'l Arif" adl eserinde zikrettii, yine el-Mukri'nin "Nefhu't Tayyib" adl eserinde szn ettii "Metaliu'l Envar ve Menakibu'l Esrar" gibi bir ok kitabn mellifidir. Ayrca birok risalesi de vardr. Bunlarn bazsn Ebubekir Atik b. M'min (:548) "Miftahu's Seaade" ad altnda toplamtr. bn Arif, velayet ve irfan ehlinden oluan bir topluluk yetitirmitir ki bunlar, onun davetini srdrm, Endls ve marip'te yaymlardr. Bazlarnn isimlerini aaya alyoruz: bn el-klii (:550). bn Karkul (:569). bn elMederre (:530) el-Enderi (:581). bn Vellem (:557).bn Nemmare el-Haceri (:563). Said b. Muaviye el-Emevi (:520). Ebu'l Velid Zekeriya el-Ensari (:590). Atik b. M'min (:548). bn Hayr el-bili. bn Bikeval bn Arif, Endls tasavvufunun nc simalarndan biri kabul edilen bir dier mutasavvf olan ve "erhu esmai'l Hsna ev lisanu'l hak el-mebsus fi'l emr ve'l halk" adl eserin mellifi Ebu'l Hakem b. Bercan adyla bilinen Abdusselam b. Ebu Abdurrahman b. Ebu'r Rical'le (:537) ayn dnemde yaamtr. Ad geen zatn bir de Kur'an tefsiri vardr. "Ayn el-Yakin" gibi, bn Haldun'un "el-feteva"snda
193

szn ettii, yine bn Zbeyr'in (:708) "Silatu's Sla" adl eserinde bahsettii "el-lham ve'l arat" gibi baka kitaplar da vardr. bn Arif ile bn Bercan mektuplarlard. Bu mektuplardan birbirlerine kar besledikleri derin saygy gzlemlemek mmkndr. Ancak anlald kadaryla ikisinin arasnda daha sonra bir soukluk yaanmtr. Bunun sebebi de siyasi anlaylaryd. nk bn Bercan, zalim sultana kar isyan etme fikrini savunurken, bn Arif, bundan gerek bir fayda salanmayacana, sultana kar ancak t ve hatrlatma ile mcadele edilebileceine inanyordu. bn Bercan'n bu tavr, bir dier mutasavvf bn Kssi adyla bilinen Ebu'l Kasm Ahmed b. Hseyin'e (:546) daha yaknd. bn Kssi, Mridlerin 539 ylnda el-murabitun'a kar balattklar isyana liderlik etmiti. "Hal'u'n Na'leyn" adnda bir eser brakmtr. leriki sayfalarda deineceimiz bu eser sonralar (1418 ylnda) Maripli stad Muhammed el-Emrani tarafndan neredilmitir ki, biz bu blm ad geen eserin nsznden alntladk. Hi phesiz ilk alt asrda slam dnyasnn dousunda ve batsnda oluan tasavvuf ekollerinin , Hasan elBasri (:110), ehlibeyt imamlar (a.s), el-Mehasibi (:243) Cneyd (:297) Ahmed er-Rufai (: 578) Abdulkadir Geylani(: 561) Ebu Ya'za el-Maribi (:572) ve Ebu Meyden (:589) gibi byk meayihin tabileri vastasyla Endls'e de ulamtr. Altnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar: Ebubekir Muhammed b. Hseyin el-Mayruki (:536 veya 537). Zahiri mezhebinin fakihiydi. Hadis alimiydi. bn Arif geleneine bal olarak zhd ve ibadet iin uzlete ekilmiti. eyh Muhammed b. El-Keb. bn Arif ve bn Bercan' bartrmak iin aba sarf etmitir. Ebu Abdullah Muhammed b. Halef e-ebuki.
194

bn Neferi olarak bilinen Ali b. Muhammed b. Abdurrahman (: 552 veya 557) bnu'l Harrat Ebu Muhammed el-bili (:580) Ebu Abdullah b. El-Mcahid el-bili (:574) bn Arif'in has arkadalarndand. Muhammed b. Yusuf b. El-Ebar gibi. Ebu'l Hasan b. Mmin. Kurtuba'da bn Kssi'nin arkadalarna liderlik ediyordu. Ebubekir b. Nemmare. Byk basklar grd. Zindana atld. Bu bakmdan Ebu'l Hasan Seyyid el-Maleki'ye benzer. bn Arif'le mektuplard. bn Arif'in rencilerinden Ebubekir b. Ebu Halil elBelensi. Ebu Muhammed Abdu'l gafur b. smail b. Halef esSkuni. bn Bercan ve bn Arif'ten ayrlmayan sekin kiilerden biriydi. bn Kssi ayaklanmas iyice alevlendii srada 540 senesinde douya hicret etti. Ebu Abdullah Muhammed b. Salim. bn Kssi'nin arkadayd. Fas'ta ld. Ebu'l Velid b. Mnzir (:558) Deniz sahilinde bulunan Reyhane tekkesinden ayrlmayan zahid biriydi. bn Kssi'yle arkadalk etmitir. Sonra ona kar kt. bn Arif'le mektuplard. Yukarda ad geen sufiler iin aadaki eserlere mracaat edilebilir: -bn Abdu'l melik el-Marakei, ez-Zeyl ve't Tekmile, c.5,6. -bn ez-Zbeyr, slatu's sla. -bn el-Ebar, el-hile,c.2. -Mu'camu's Sadafi. Et-Tadeli, et-Teevvuk ila ricali't tasavvuf -el-Mukri, nafhu't Tayyib, c.2 -ibn Bekeval, es-Sla -bn Ferhun, ed-Dibac
195

-bn Arif, miftahu's saade. eyh bn Arab'nin nceki eyhlere Kar Tavr Allah'n Firdevslerde bir kavmi var ki Hava ve gk var olduundan beri kalpleri arpar onlarn (DY:67) eyh'in slam batsna ve dousuna yapt seyahatler, ann alimleri ve velileriyle arkadalk etmesi, kendisinden nceki sufi geleneine muttali olmasn salamtr. Sufiler tarafndan kaleme alnan kitaplarn byk ounluunu okumu, onlara dair sz ve deerlendirmeleri, hayatlarna ve hallerine ilikin haberleri bakalarndan duyma imkann bulmutur. Bu yzden eserlerinde, kendisinden nceki mutasavvflarn szlerine ve grlerine ilikin tahliller, erhler ve yorumlar bulabiliyoruz. aml aratrmac Mahmud Mahmud el-Gurab, eyh'in bu konuyla ilgili aklamalarn "erhu kelimat es-sufiye min kelami' eyh el-ekber muhyiddin b. El-arabi" adn verdii bir kitapta toplamtr. Bu meseleleri yle zetlemek mmkndr: 1- Ebubekir es-Sddk (r.a)(:14): eyh, onun aadaki szlerini tahlil etmitir: - draki idrak etmekten aciz olmak idraktir ((I:93-94-95270-271/II:619-641/III:371-429-555?IV:283) - Her neyi grdysem, mutlaka ondan nce Allah' grdm (I:415-476-584-608/II;351-454-514-567/III:116-147153-226-239-255-378-559/IV:58) - Beni tabip hasta etti (II:481/IV:275) 2- Rabia el-Adeviye (:135): eyh, onun aadaki szlerini tartmtr: - ki sevgiyle seviyorum seni, biri arzu sevgisi/biri de layk olduun sevgi (II:395) eyh, onun bu szn tarttktan sonra onunla ilgili olarak unlar sylyor: O, hal ve makam olarak erkeklerden daha yukar bir dzeye ykselmitir. nk sevgiyi ayrm
196

ve taksim etmitir. Allah ondan raz olsun. Sevgiyi ifade etmenin en ilgin yoludur bu. - Onun, meydana gelen hadiselere ilikin muradn anlamakla megul olmam, beni hissetmekten alkoydu (IV:447). - Sizce, O, cenneti ve cehennemi yaratm olmasayd, ibadete layk olmayacak myd? (I: 418-454/IV:57-432) eyh der ki: O, burada halis dine iaret etmektedir. Ancak, onun (r.a) sylediinin aksine, yce Allah'a, zat itibariyle deil, ilah olmas itibariyle ibadet edilmektedir. - Cennetin miskinleri ve eleri safa srerler (I:743): eyh, onun bu szlerini zetle yle deerlendirmektedir: Bilakis kendisi, gr belirtmek suretiyle bakalarn yaralamakla miskindir. Aksine, cennet ehlinin tamam ve eleri Allah ile megul olmann safasn srmektedirler. 3- brahim b. Edhem (:160) (II:134/IV:545 tekihu'l ezhan) 4- bn Semmak (:183) (IV:545-546) 5- Miskine et-Tafaviye (IV:547) 6- Ebu'l Utahiye (:149) eyh, onunla ilgili olarak yle der: Mutasavvf saylmaz. Ancak onun bir sz vardr ki, gerei eksiksiz olarak ifade etmitir ve zamannn airi Hasan b. Hani, bunca iir yerine onun bu bir tek szn sylemi olmay ne ok isterdim" demitir. O sz udur: Her eyde bana ynelik bir ayet vardr O'nun bir olduuna delalet eder (I:184-460-471-636/IV:294) 7- Ebu Sleyman ed-Darani (:215) eyh, onun u szn onaylar: - Eer vasl olsalard geri dnmezlerdi, ama temel kurallar zayi ettikleri iin vuslattan alkondular (I:251). 8- Znnun el-Msri (:245): eyh, Znnun'a kar byk bir sayg besler. Hatta onun szleri ve halleri ile ilgili "elkevkebu'd durri fi menakbi zi'n nun el-msri" ad altnda
197

byk bir kitap kaleme almtr. Fransz aratrmac Ragy De laderyar 1988 ylnda Franszcaya tercme ederek yaynlamtr. Kitab drt ksma ayrmtr: birinci ksm, Znnun'un hayat, halleri ve manevi makamlar, ikinci ksm, retileri, mektuplamalar ve vasflar (salikler iin yaklak 60 makam ve hal sayar), nc ksm, karlat veya sohbet ettii velilerin tabakalarnn vasflar ve onlarla birlikte yaad vakalar, drdnc ksm, Znnun'un yakarlar, mnacatlar, kssalar, hutbeler ve tleri hakkndadr. eyh, baka kitaplarnda da Znnun'un vasiyetlerinden ve ele ald meselelerden deliller getirir. Ruhu'l kuds, muhadaratu'l ebrar, Futuhat gibi. zellikle sevgi makamnn tannmasna ilikin 278. bab, vasiyetlerle ilgili 560 bab. Onun isminin getii en nemli meseleler, hakikat ve misal alemine, dinlemeye ve zrriyetler alemindeki misaka ilikindir (I:128-151-578-621-670/II:82-108-134-194-195338-346-420-566/IV:530-532) 9- Ebu Yezid el-Bistami (Bayezid-i Bestami) (:1261) Bayezid ve Ebu Meyden, eyhin kitaplarnda isimleri en ok geen kimselerdir. Hatta eyh, Bayezid'in szlerinin ve hallerinin erhine bamsz bir kitap ayrmtr (RG:461). Bu kitab lhami bir emirle yazmtr. Futuhat'ta erhettii hal ve szleri unlardr: - Bayezid'in takvas (I:280-717/II:191) - Bayezid'in hakk talep etmesi (II:370-527/IV:388) - Bayezid'in kendisinin zamann kutbu olduuna iaret etmesi (IV:493) - Bayezid'in iyiler evi (Beytu'l ebrar) (I:99) - Btn gece uyuyan, sabah olunca da kafileden nce menzile yetien adam (IV:532) - Bayezid'in yeri tayyetmek ve olaanstlkler sergilemekle ilgili sz (II:369) - Bayezid ve benzerlerinin grmenin fazileti (III:117198

215/IV:184-203-433) - Bayezid'in her zaman Kur'an' aklnda tutmas (III: 9394-414/IV:206) - Kalbim Rabbimden bana rivayet etti, eklindeki sz (I:53/IV:412) - Siz ilminizi bir lden, o da baka bir lden alarak elde ettiniz, biz ise ilmimizi daima diri ve lmsz olandan aldk (I:31-280/II:253/III:139-140-413) - Bu tarikatn ehlinin szlerine inanan, onlarn tahakkuk ettikleri halleri kabul eden birini grdnz zaman, sizin iin dua etmesini isteyin. nk byle birinin duas kabul edilir (I:33/II:646) - Halka baktm, onlar lm grdm. Bundan dolay zerlerine drt tekbir getirdim (I:529) - Efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) nail olduu kamil ubudiyet makamn, ondan baka hibir beer tadamaz (I:230) - Bayezid'e "sevgilimi bana getirin. O bensiz sabredemez" diye hitap edilmesi (I:116-167-251-252757/II:556/IV:185) - nsanlarn ykanarak temizlenmek zorunda olduklar pislik bende yoktur (III:136) - Allah'a yaklamak zillet ve muhtalkla olur (I:690/II:1635-214-263-350-487/III:229-373/IV:17-529) - Bayezid'e "nefsini terk et ve gel" diye hitap edilmesi (II:561/III:207/IV:231) - Ne sabahm var, ne akamm, demesi (II:646/IV:1336-39-40-408) - Bayezid, sfat kaytlarnn dna km araftaki adamlardan biridir (I:83-187-223-251/II:133-187-360386/IV:57) - Bugn ben ne glerim, ne alarm, demesi (I:356/II:73187-558/III:73-85-86/IV:59-97)
199

- Alayaym, diye beni acktrd (II:29-208/IV:143) - rade etmemeyi irade ediyorum, irade edilen benim ve irade eden sensin (I:479/II:19-521/III:464) - Arif sylediklerinin stnde, alim ise sylediklerinin altndadr (I:252-650/II:297-316-318) - Alim ile arif arasndaki fark (Mevakiu'n ncum) - Hayret, her zaman onunla beraber olan kimse nasl ona doru haredilecektir, demesi (I:511/III:212-213/IV:109) - Bayezid'e soruldu: Arif, gnah iler mi? Diye. Dedi ki: Allah'n emri hkme balanm bir kaderdir (I:233-516561/II:23-370-491-512/III:480-487/IV:47-125-235) - "phesiz Rabbinin yakalamas ok iddetlidir." (Buruc, 12) ayeti hakkndaki sz (I:695/II: 412/III:146-219281-333-553/IV: 87) - Azabn tatl oluuyla ilgili szleri (I:511-746/II:408524/IV:185-308) - lahi benlik (I:108-272-618/II:361/III:117-305/IV:11118-262) - Bayezid'in tesbihi (I:175-344/II:479/IV:57-90-262-414) - Kanmak imkanszdr (II:548-551-552) - Salik reddedilmi, yol da kapaldr (risaletu'l istibsar) - Bayezid'in efaati (IV:57) - "Allah, yaptndan sorumlu tutulmaz; onlar ise sorguya ekileceklerdir." (Enbiya, 23) ayetiyle ilgili szleri (IV:240) - Rahmetin genilii ve arifin kalbinin genilii (IV:8-48) - Bayezid'e gre ism-i a'zam (II:222-641-III:329) - nsanlar u kadar sene Allah'a davet ettim, sonra Allah'a dndm, baktm ki, davet ettiklerimin hepsi beni gemiler, demesi (I:561) 10- Ebu Said el-Haraz (:277 veya 286) eyh onun u szn ok kere rnek olarak sunar: "Allah' iki zdd bir araya getirmesiyle bildim" (I:184-189-471-651/II:40-476200

512-605-660/IV:40) 11- Sehl b. Abdullah et-Tusteri (:283) - Kur'an' her zaman aklnda tutmas (II:20/III:488/IV:57) - Kalbinin secde etmesi (I:515/II:20-102/III:86302/IV:402-407) - blis'le mnazara etmesi (II:662/III:466) - Hakk, kendisiyle adaletin halk olduu, eklinde isimlendirmesi (II:60/III:220/IV:274) - nsanda, cemadatn sfatndan daha stn bir sfat bulunmaz (I:710) - Gayb adamlaryla ilgili szleri (II:11-12) - Berzah'la ilgili szleri ve eyh'in bu szleri tashih etmesi (III:395) - Azk nedir? diye sorulan bir soruya : Allah, diye cevap vermesi (II:355/III:544/IV:248-249-409-438- batn felei, Mevakiu'n ncum) - Uluhiyet srr ile ilgili szleri (I:42/II: 93-154-462-479551/ Nebilerin miraslar menzili, Mevakiu'n ncum / Fusus 7. fasl 12-Ebu'l Kasm el-Cneyd b. Muhammed (:297) - Ona soruldu: Bu makamlara nasl nail oldun? Dedi ki: u derecenin altnda otuz sene oturmakla (I:31) - Bizim u ilmimiz Kitap ve snnete baldr (I: 404-607631/II: 162/III:8-55/IV:262-419) - Hakikat derecelerine ne zaman ulalr (I:99/II:368591) - ibli'nin aknl ve vecdi ile ilgili sz (II:684/IV: 549) - Tevhid'le ilgili sz: Eer ben onu icra etseydim, ona mhlet verirdim (II:200-432) - Hadis (sonradan olma varlk) kadimle karlatrld zaman, ondan eser kalmaz (I: 63-103/III:373/IV: 8-92) - Arif, hi konumadn halde senin srrn syleyebilen
201

kimsedir (II:292) - Marifet ve arifle ilgili sz: Su iinde bulunduu kabn rengini alr (I:74-285-688/II:211-262-316-597/III:127) 13-Muhammed b. Ali el-Hakim et-Tirmizi (: nc asrn sonlar) eyh, onun 155 sorusuna cevap vermi ve bunlar "Hatemu'l evliya" adl kitabnda zikretmitir (II:73) ayrca "Maliku'l mlk" stlahn erhetmitir (I:182184/II:50/III:45-458/IV:64-349) 14-Ruveym (:303) "Tevbe etmekten tevbe etmek"le ilgili sz (II:143) "Allah ehli ile oturup da onlarn tahakkuk ettikleri bir hususta muhalefet eden kimsenin kalbinden Allah iman nurunu ekip alr" sz (III:366/IV:183) 15-Hseyin b. Mansur el-Hallac (:309) - veys el-Karani'nin bakasn nefsine tercih etme hususundaki tavr ve bunu Hallac'n haliyle karlatrmas (Ruhu'l Kuds) - Azamet haliyle tahakkuk etmesi (IV:84-241) - "Kun=ol" sz Allah iin ne ise, "Bismillah" sz de senin iin odur, eklindeki sz (II:126-401/IV:328) - Harfin boyu ve eni ile ilgili sz (I:169) - "Annem babasn dourdu" sz (II:656/IV:156) - "Varlkta Allah'tan baka mevcut yoktur" sz (II:320/III:80-117) - Kur'an' taklit etmesi (II:370/III:17-41) - Hangi uzvum veya mafsalm koparlsa mutlaka onda sizin iin bir zikir vardr, eklindeki sz (II:337-362/IV:143) - Ev sahibinin misafire ikram etmesi gibi bana iirdi, eklindeki sz (Risaletu'l istibsar) - eyhin, tevhitle ve ldrlmesinin sebebiyle ilgili olarak Hallac'la konumas (Kitabu't Tecelliyat: illet tecellisi) - eyh'in "es-Siracu'l vehhac fi erhi kelami'l hallac" adl bir eseri vardr (RG:651) 16-Ebubekir Cahdar b. E-ibli el-Badadi (:334)
202

- ibli'ye gre hac (I:677) - Vasiyeti (IV:545) - Ben "ba"nn altndaki noktaym, eklindeki sz (I:74102) - badette ortaklk olmaz, eklindeki sz (II:293) - ibli ve Hallac arasnda (II:546) - aknl ve vecdi (I:250-479/II:207-532) - ibli'de zikir ve baka ameller (I:115-741/II:244-245358/IV:36) 17-Ebu'l Abbas el-Kasm b. Kasm es-Seyyari (:342) - Akll hi kimse mahededen lezzet almaz, eklindeki sz (I:210-609-650/II:213-396/IV: 192 Mevakiu'n ncum) 18-Muhammed b. Abdulcebbar en-Neferi (:354 veya 361) - Konumlar: Eitlik konumu (I: 607/III:37-147) - Konumlar tesi konum (II:609) - Konum: Gece benimdir, okunan Kur'an'n deil (I:237392) - Kutbun veziri menzilinde en-Neferi (Menzilu'l kutbi ve'l imameyn) 19-Ebu Talib el-Mekki (: 386) eyh, onun aadaki szlerini erhetmitir: - Tecellinin kendisi tekrarlanmaz (I:184-266) - Benzeri gibi hibir ey olmayan, ancak benzeri gibi hibir ey olmayan grr (II: 601/Kitabu't teracim) - Yce Allah'n dilemesi zatnn ardr (II:39/III:43) - Felek insanlarn nefesleriyle yzer (I: 326-441) 20-Ebu shak el-Esferayini (: 418) eyh, onun "btn snrlar ve gerektirdikleriyle birlikte Nebi iin mucize olan ey, hibir zaman veli iin keramet olamaz, szn tartmtr (II:8-374) 21-Ebu Ali ed-Dekkak (: 405) - Tevbeyi taksim etmesi (II:143)
203

- Cem, senden alnan, fark ise sana nispet edilendir, sz (II:516-517-518-519) 22-Ebu'l Kasm Abdulkerim b. Havain el-Kueyri (: 437) - tham edilen alimlerin ilimlerinden ne beklersin?eklindeki sz (II:550-569) - Vecde malik olunmaz (II:537) 23-Ebu'l Mali el-Civeyni mamu'l Haremeyn (:478) - Sair malumlar ilimle bilindii gibi ilim de ilimle bilinir (II:584) - lmin nazardan sonra hasl olmas zaruridir (IV:52) 24- Alim el-Esved: -A'yanlar dnmez, eklindeki sz (I: 234-236/II:277278/IV:211) 25- Ebu Hamid el-Gazali (: 505) eyh, onun aadaki meselelerini tartmtr: - Tarikata girmesi (II:645) - Melein indirdii itibariyle Veli ile Nebi arasndaki fark (II:3-19-262-569) - Keif, mahededen daha tamdr (II:496) - Allah' ancak Allah bilir (I: 160_181) - Mmkn nitelikli varlklar iinde alemden daha gzel ve benzersiz varlk olamaz (I: 4-45-259-552/II;103-321345/IV: 260) - Rya ile ilgili u sz: "Eer u garip ilim olmasayd, daha fazla hayr zere olurduk" (I: 643) - eytann kartrmalarnn sebebi ve bundan korunmann yolu (II: 622) 26- Abdulkadir el-Geylani (:561) eyh onun hakknda "Adildi ve zamannn kutbuydu" der. - Makam ve hali (I: 201-233-588/II:14-19-223-286308/III: 560) - Nebiler ve veliler hakkndaki szleri (II:90)
204

- Muhammed b. Kaid ile ilikisi (I: 201/II:19-49-80-130392) 27- Ebu's Suud b. E_ibli el_Badadi: - Melamilikle beraber makam (I:201-233/II:80-131-370) - Muhammed b. Kaid'e syledii u sz. "Biz, bizim hakkmzda diledii gibi tasarrufta bulunmak zere hakk serbest braktk." (I:187_558/II:370) - Be vakit namaz klp lm beklemekten baka yapacak bir ey yoktur (II:370) - Deli aklllar ile ilgili sz (I:248/II:522) - Su adamlarndan biri ile bulumas (II:19) - Mzik dinlemekle ilgili sz (II:368_369) - eyhi Abdulkadir'in halini bilmesi (II:624_627) 28- Ebu Medyen uayb b. El_Hasan (:589)- Kutubluu ve makam (I:480_654_666/II:201_233/IV:485) - nsanlarn kendisini meshetmeleri ile ilgili szleri (III:136) - Veliler, eytann vesveselerine kar korunmu deildirler (I:666) - "Bo kaldn m hemen ie koyul ve yalnz Rabbine ynel." (nirah, 7_8) ayetleriyle ilgili szleri (I:629) - "Size ancak az bir bilgi verilmitir." (sra, 85) ayetine verdii anlam (I: 253) - Vehbi ilimle ilgili olarak "bize taze et yedirildi"demesi (I: 280/II:505) - Cennet ehli ve cehennem ehli hakkndaki szleri (II: 648/III:117) - rencilerini ibadeti gstermeye, izhar etmeye tevik etmesi (I: 590/II:11_520) - Hayat srr btn varlklara sirayet etmitir, eklindeki sz (IV:264) - Mahede ve "ba"nn srr ile ilgili szleri (I: 102448/III:396)
205

- Mridin doruluu ve hakk bulmasnn alameti (I: 251) - Mrid, istedii her eyi Kur'an'da bulamad srece mrid olamaz, eklindeki sz (III: 93-94/IV:377) - yle adamlar vardr ki, nihayetlerinde balanglar iin yas tutarlar (II: 551) - Hzr ile Musa (a.s) arasnda geen hadiseye ilikin yorumu (II:261) - Kendi iinde tevekkl sahih olan adamn, bakalaryla ilgili tevekkl de sahih olur, eklindeki sz (I:356/II:199) - Tevhidle ilgili szleri. eyh, ondan uzun bir blm nakletmitir (Muhaderetu'l ebrar) Bu blm, eyhin kendisinden nceki mutasavvflarn ve velilerin szlerini rivayet ettii ve "Futuhat" veya "Ruhu'l Kuds" ya da "Kevkebu'd Durri fi menakbi zi'n nun el-Msri" adl eserlerde szn ettii baz adamlarn isimlerine yer vererek bitiriyoruz: biliye'den: 1- Abdulmmin b. Muhammed b. Abdurrahim elHazreci. eyh, icazette Abdulmmin b. El-Kurei el-Hazreci (:597) olarak zikreder. "Kevkeb"de, biliye'de "babu ala" yaknlarnda onunla bulutuunu anlatr. 2- Ebu Abdullah Muhammed b. Ayun. "Ruhu'l Kuds" ve "Kevkeb"de ondan sz eder. 3- El-Hac Ebubekir Muhammed b. Ali b. Uhtu ebu'r rebi el-Mukri. "Kevkeb"de, el-Akkareyn semtinde onunla bulutuunu yazar. 4- Ebu'l Hasan Ali b. Abdullah b. Abdurrahman el-Lahmi el-feyzeti (:646) "Kevkeb"de, onu emin tccarn rnei olarak vasfeder. Yine "Futuhat"ta (II:302) ilahi isimlerin zellikleri ve saylar konusuyla ilgili olarak bn Hazm'dan rivayeti dolaysyla ondan sz eder. Marib'den: 5- Ebu'l Hseyin Yahya b. Es-Sai el-Ensari, muhaddis
206

ve abid (:600). eyh 589 tarihinde Sebte'de onunla grmtr. "Ruhu'l Kuds" ve "el-icaze"de ondan sz etmitir. 6- Ebu Abdullah Muhammed b. El-Kasm b. Abdurrahman b. Abdulkerim et-Temimi el-Fasi (: 603). "Futuhat" ve "Kevkeb"de 594 senesinde Fas'ta onunla bulutuundan ve hrkay ondan aldndan sz eder. Slemi ve el-Kueyri araclyla Znnun'un szlerini ondan rivayet etmitir. 7- Ebu Abdullah b. Hazar et-Tanci. Futuhat'ta (I:223) ondan sz etmitir. "Kevkeb"de bir kere ondan bahseder. 8- Ebu Muhammed Abdu'l halim b. Abdullah el-Merasini el-Gammad (: 590), Sela ehrinin abidi. eyhin arkadalk ettii Salihlerden biridir. Mekke'de: 9- Ebu Muhammed Yunus b. Yahya b. Ebu'l Hseyin b. Ebu'l Berekat el-Haimi el-Abbasi el-Kassar el-Badadi (:608). eyh "el-icaze"de sahih-i buhariyi ondan ders aldn zikreder. "Kevkeb"de Ebu Naim'in rivayet ettii Znnun'un szlerini naklederken yzden fazla adndan sz eder. eyh, Mekke'de 599 tarihinde onunla arkadalk etmitir (IV:524) 10- Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu's Sayf el-Yemani. "Futuhat"ta onu Hicaz mfts olarak vasfeder ve Mekke'de ikamet ettiini syler (:609). "Kevkeb"de altmtan fazla adndan bahseder. bn Cevzi'den aktardklarn ondan dinlemitir. Badat ve Musul'da: 11- Allame, hatip ve nl vaiz, Hanbel mezhebinin fakihi ve bir ok eserin mellifi Cemaluddin Ebu'l Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ali b. Cevzi (: 597). eyh "el-icaze"de ondan sz etmektedir.
207

12-afii fakihi, Nizamiye medresesinin mderrisi, Badat hatibi Radiyuddin Ebu'l Hayr Ahmed b. smail b. Yusuf et-Talagani el-Kazvini (:590). eyh "el-icaze"de ondan sz eder. 13-mam, Hafz, muhaddis Ebu Muhammed Abdulaziz b. Ebu Nasr b. El-Mubarek b. Mahmud el-Ahder el-Canbazi el-Badadi (:611). eyh 601 ylnda Badat'ta onunla karlar ve Ebu Nuaym'in "el-Hilye"sini ondan rivayet eder. 14- Mesned'ul Irak olarak bilinen Diyauddin Ebu Ahmed Abdulvahhab b. Ali b. Sekine el-Badadi (: 607) "Kevkeb" ve "el-caze"de ondan sz eder. Risaletu'l Kueyri'yi 601 ylnda Badat'ta ondan dinler. 15- maduddin Ebu's Sena Mahmud el-Ayan. Onunla Musul'da karlar. "el-caze" ve "Muhaderetu'l ebrar"da ondan sz eder. Hamis el-Hamidi'nin kitaplarn ondan dinler. Bunlardan biri de Znnun'la ilgili haberleri ieren "Menakibu'l ebrar"dir. am'da: 16- Ebu Ganim Muhammed b. Hibetullah b. Muhamed b. Ebu Cerrade. Ebu'l Adim'in amcas olup am'n byk alimlerinden biridir. eyh onunla Halep'te bulumutur. 17- Abdurrahman b. Abdullah b. Ulvan el-Haleb. eyh, "el-icaze" ve "kevkeb" adl eserlerinde ondan ilim rendiini ve Haleb'in byk mescidinde onunla bulutuunu anlatr. 18- Muhammed b. Muhammed el-Bekri. eyh, "elicaze"de ondan bahseder. am'da onun derslerini dinlemi ve "Risaletu'l Kueyri"yi ondan rivayet etmitir

eyh'in Tarikattaki ilk dnemleri: Marifet Miralar

208

eyh'in ocukluk dnemini ele alrken, Allah onu "Yasin" suresinin bereketiyle henz 12 yanda iken yakaland hastalktan kurtardktan sonra, onun potansiyel manevi enerjisinin olaanst kavray ve bilinci vastasyla kendini da vurduunu belirtmitik. Bulu ana erince, bir mescitte bulunduu bir srada iindeki bu birikmi enerji artk n alnamaz hale geldi ve bir volkan gibi da vurdu kendini. Sultanlarn ocuklaryla arkadalk etmekten vazgeerek, nihai bir kararla mrnn sonuna kadar sultanlar sultanna yneldi. Yce Allah'n Musa'ya (a.s) hitaben buyurduu "Benim nezaretimde yetitirilmen iin sana kendimden sevgi verdim." (Taha, 39) ayetinin srr (A:52-64) onun zahirinde belirginleti. eyh, bu rabbani ekimi vasfederken zetle unlar sylyor: - "Askeri divandan ayrlp tarikata girmemim sebebi udur: Bir gn Kurtuba'da Emir Ebubekir b. Yusuf b. Abdulmmin ile birlikte mescide namaz klmak zere dar ktk. Emirin byk tevazu ve huu ile rk ettiini, secdeye gittiini grdm. Kendi kendime dedim ki: Emirin bu ekilde Allah'a boyun emesinin tek sebebi, dnyann deerinin olmamasdr. O da Allah'a snmak iin dnyadan kayor Hemen ayn gn ondan ayrldm ve bir daha da onu grmedim. Tarikata girerek dnyadan btnyle soyutlanp arndm." eyh, Divan- kebirinin balarnda bu arnmann balang dnemini aklarken unlar sylyor: - "Muska yerine hamail tamaya baladm gnlerden beri soylu atlara biniyor, erefli, yksek makam sahibi insanlara nclk ediyor ve ssl giysiler giyiniyordum. Bunlar gemi atalarmdan miras almtm. Defterlerin sayfalarna bakyor, askeri meydanlarda dolardm, mnazara meclislerinde deil. Bir defa olsun edep anlamna brnmemitim. Bu erdeme sahip olmak iin de bir gayret gstermemitim.
209

Koca karlarn dzeyinde bir dini bilgim vard. Bu halimin, balarn en ycesi, dllerin en yksei olduunu dnyordum. limle ztlar arasnda bir fark grmezdim. Allah'n varlnn kullarnda zuhur eden varlnn mertebelerini ayrt edemiyordum. Uzun zaman bu halde devam ettim. Nihayet Allah, bana Rahmanlk inayeti gzyle bakt. Ryada Hz. Muhammed'i, sa'y ve Musa'y (salt ve selam zerlerine olsun) grdm. sa, bana zhd emretti. Musa ise bana gne kursunu verdi ve beni tevhit ilimlerinden ilm-i lednle mjdeledi. Hz. Muhammed (s.a.v) ise, bana yle dedi: "Bana sarl, kurtul." Alayarak uyandm. Gecenin kalan ksmn Kur'an okuyarak geirdim. Kendime gre Allah'n yoluna girmek zere dnyadan arnma karar aldm. Her halim ve ili ulunun nail olduu nimetlere ulamak zere himmetin dizginlerini salverdim. Allah'la yaptklar szlemeye bal kalan sadk adamlarla arkadalk etmeye baladm. yle Seyyidlerle oturup kalktm ki, ilk defa Ona baktklar andan itibaren gzlerini hi Ondan ayrmamlard. Onlara hizmet etme nimetinden istifade ettim. Onlarn himmetiyle bana latif srlar bahedildi. Artk, Allah'tan sadece zatndan raz olmak zere ahdettim. nk ben varlktan Ondan baka bir ey almak istemiyordum Derken gsmde kalemlerin yazarken kardklar sesleri duymaya baladm. Artk eksiklik ve fazlalk adna ne isteniyorsa onlarla ilgili ikili ve l beyitler terennm eder olmutum." eyh'in yaad durum, kendisinin ifadesiyle "hcum" veya "anszn gelen bedahetler"ir (II:557). eyh'in iinde bir rahatszlk ve endie hali belirir ki, onu yle dile getirir (II: 492): "Endie ve rahatszlk, kalbin gaflet uykusundan uyanmas, nsiyete ve vecde doru hareket gemesi halidir." Bu hareket geme pratikte nasl somutlamtr acaba? eyh'in henz 14 yanda iken zikir ve tevecch mak210

sadyla biliye mezarlklarndan birinde halvete ekilmesi eklinde somutlamtr. eyh'in rencisi smail b. Sevdekin eyh'ten rivayet ettii szlere yer verdii "Vesailu's Sail" adl kitabnda unlar sylyor: - "Halvetim fecirle birlikte balyordu. Fethim, yani zihnimin ve sevgimin almas ise gnein domasndan nceydi. Fetihten sonra bana, zikirlerin tertibine ilikin ve baka makamlara dair ilhamlar gelirdi. On drt ay boyunca bulunduum yerden ayrlmadm. Bu sayede nice srlara ulatm ki, bunlarn tmn fetihten sonra telif ettim. Fethim, o anda bir cezbe eklinde gerekleiyordu. Mutlularn irfanndan zel bir irfan bahetme ltfnde bulunan Allah'a hamdolsun." "Futuhat"ta eyh, fethinin, riyazetten nce olduunu belirtir (I:616). Buna gre, eyh'in terbiyesini bizzat Hak taala stlenmitir. Bunun eserleri iinde tecelli edince de nazar ve riayet olarak baz Resullerin ruhlar onu ihata etmitir. Ki onlarn mirasn elde etsin. Sonunda en mkemmel Muhammedi mirasa sahip olsun. eyh, "Nas" suresiyle ilgili 270. bab'da, ilk imam ve kutbun veziri ile bulutuunu belirtir ve yle der: - "Bu bana bir mjde verdi. O halde iken bunu bilmiyordum. Onu bilmemekti benim halim. Beni o hal zerinde durdurdu ve karlatm eyhlere balanmaktan beni alkoydu ve yle dedi: Allah'tan bakasna balanma. nk senin zerinde bulunduun hal itibariyle karlatn kimselerin hibirinin bir katks yoktur. Bilakis sana inayet etmeyi Allah zerine ald. Eer onlardan biriyle karlarsan, istersen faziletini anlat, ama kendini onlara nispet etme, sadece Rabbine nispet et. Bu imamn hali tamamen benim halim gibiydi. Allah'n yolunda, karlatm hi kimsenin benim zerimde bir etkisi yoktur, sadece Allah bana inayet etmitir. Benim yanmda gvenilir olan biri, ondan
211

bana bu ekilde nakletti. Berzah leminden bir sahnede onunla bulutuum zaman kendisi de ayn ekilde bana haber verdi. Bundan dolay Allah'a hamd senalar ediyorum." Eer denilse ki: eyh asndan halvette ve slk esnasndaki gezintide en ok tercih edilen zikir hangisidir? Buna cevap olarak unu syleriz: eyh'in bu konuya dair birok yazsndan anlalyor ki, ona gre en erefli, fethi en abuk, en kapsaml ve en yce tahakkuklara vesile olan zikir "Allah" lafzdr. nk bu lafz yce zata delalet eder. Btn mertebeleri kapsayan uluhuyet mertebesinin ismidir. Btn esma-i hsn huzurlar ona dayanrlar. Bu tekil ismin ehli olan kimseler varln stunlardrlar. Bunlarn sonuncusu da lnce gkler yklp dalrlar ve kyamet kopar. nk sahih-i mslimde rivayet edildiine gre Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Yeryznde "Allah Allah" diyen olduu srece kyamet kopmaz." u halde halvetten maksat, "Rabbini an. Btn varlnla O'na ynel." (Mzzemmil, 8) ayetine uyarak nefsi daimi surette O'nu zikretmeye altrmaktr. Ta ki btn varlk batan baa halvet olsun (II:152-154) bn Sevdekin diyor ki: Allah ondan raz olsun eyh'e, halvetin ve insanlardan uzaklamann maksadn aklamasn sordum. Allah raz olsun dedi ki: Bunun maksad, mahalli rububiyetin gerekleri iin hazrlamak ve ilikileri koparmaktr. Bu, hasl olunca, artk halvete ihtiya kalmaz. Artk kalabalklar iinde geinmesi halveti olur. Nitekim bunlardan biri yle demitir: Ey geceleri yarenim, teler uyuduu zaman Ve gndzleri onlar arasnda benimle konuan! () Bir kimsenin halvette Allah ile nsiyet kurmas durumunda, nsiyetinin Allah ile deil halvet ile olduu hususunda gr birlii vardr. nk halvet, slukun yardmc
212

unsurlarndan biridir. Sluktan maksat da "Nefsini bilen rabbini bilir" kaidesinin gerekletirmektir. Kul, rabbini bildii oranda O'na ynelik hakiki ibadeti gerekletirebilir. eyh, yazlarnn birounu bu "Marifet"e tahsis etmitir. Bunlarn en nemlisi Futuhat'n 177. babdr ki orada unlar sylemektedir: - "Bizim tarikatmzda, bizim tasavvurumuzda marifete gelince, biz bu hususa nazar ettik ve grdk ki, marifet, yedi eyi bilmekle snrldr. Bu, Allah'n has kullarnn izledii yoldur: Birincisi; hakikatler ilmi. Bu, ilahi isimleri bilmekten ibarettir. kincisi; hakkn eyaya tecelli edii ilmi. ncs; Hakk'n mkellef kullarna eriatlar aracl ile hitap etmesi ilmi. Drdncs; Varlkta kemal ve noksanlk ilmi. Beincisi; insann, hakikatleri itibariyle nefsini bilmesi. Altncs; hayali ve onun bitiik ve ayr lemini bilme. Yedincisi; devalar ve illetler ilmi." Sonra eyh, bu yedi ilmi, daha nce benzeri grlmemi bir slupla aklamaktadr. eyhin, halvet, sluk ve slukun adap ve merhaleleri ile ilgili birok eseri vardr. "Halvetu'l mutlaka" adn verdii eseri hakknda unlar sylyor (I:391): - "Senin hislerinde somutlaan zahir ibadetle ve aklnda var olan batn ibadeti birletirmeyi gerekletirdiin zaman, cem ve varlk ehli olursun. nk Allah'a giden yolu, Allah'n koyduu eriatta aradn zaman, senin gayeni, hedefini belirleyen Hakk'n kendisi olur. Ama bu yolu, nefsinin salad saflk ve tabii hkmlerin etkisinden arnmaktan ibaret olan lemine iltihak etmede aradn zaman, nefsin gayesi, zellikle ruhani leme iltihak olarak belirginleir. Bundan dolay, onun iin ruhlarn eriatlar ortaya kar, onlar izler ve onlarla yoluna devam eder. Hak onun gayesi haline gelinceye kadar bu durum srer. Bunun iin Allah'n ona uzun bir mr vermi olmas gerekir. Eer lrse, asla
213

bu gayeye ulaamaz. Biz, bu tarikatta daha nce grlmemi mutlak olan, hibir eyle kaytl bulunmayan bir halvet ngrdk. Mmin buna gre amel ettii zaman, iman artar. Mminlerin dnda kalan kfirler, muattala dediimiz gruplar, mrikler ve mnafklar da amel edebilirler. artlarn belirlediimiz ve karar baladmz gibi bu halvet zere ve bu halvetle birlikte amel ettikleri zaman, kendi nefsinde zerinde bulunduu duruma dair bir ilim elde ederler. Bu da eer muattala dediimiz gruba mensup iseler, Allah'n varlna iman etmelerine, eer mrik iseler Allah'n birliini kabul etmelerine, eer kfir iseler, iman sahibi olmalarna, ayet mnafk veya phe iinde iseler, ihlasa kavumalarna sebep olur. Sylediimiz tarzda ve artlara bal olarak bu halvete girip, ona gre amel eden kimse, yukarda iaret ettiimiz meyveleri devirir. Bildiim kadaryla, benden nce kimse byle bir yntem ngrmemitir. Ancak daha nce byle bir yntemden sz eden biri olabilir ve bu bilgi bana ulamam olabilir. nk hi kimse Allah' snrlandramaz. O, hikmeti dilediine verir. Ben biliyorum ki, tarikat ehli bir kimse, eer eksiksiz keif sahibi ise, bundan habersiz olamaz. Ama bundan sz etmemilerdir. Kaytl halvetten baka bundan sz eden birini de grmedim. Eer u anda Mekke'de ikamet eden ve el-Kastalani olarak tannan kardeimiz, dostumuz Ebu'l Abbas Meymun b. Ab etTevzeri el-Msri bana sormasayd, buna dair bir aklamada bulunmak aklmza gelmezdi." eyh'in ilk halveti ite byle gereklemiti. Henz bir ocuk iken, sonsuz irfan miralarna trmanmaya balamt. Bu srete Kur'an'n afaka ve enfse ilikin srlarn tahakkuk ettirmiti. Nitekim Futuhat'n, Kur'an surelerini girilerine gre 19 snfa ayrd 22. babnn giriindeki beyitlerde Mira menzillerinin Kur'an menzillerine sirayet ettiinden sz ettiini gryoruz:
214

Yksek akl sahiplerinin szlerine amamak elde mi? Ki menziller menzillere sirayet eder diyorlar Aadan yukarya ykseli nasl olur Mteal huzurun zoru olmasa eyhin Miralar: eyh'in, bu Miralarn deiik ve birbirini tamamlayan keyfiyetlerini aklad birok eseri vardr. eyh'in bu ekilde zerinde durduu sekiz miratan sz edebiliriz: Birincisi: Arzn toprandan, maddenin unsurlarndan balayp semalardan, feleklerden krs ve artan geip en yce kalem ve "Nun"da son bulan kinat mertebeleri zerinden gerekleen afak mira. Bu mirata varlk mertebeleri, afakta alm sayfalara yazlm Furkan'n ayetleridir. eyh, birok eserini bu miracn baz mertebelerini veya tmn aklamaya ayrmtr. Bu eserlerden bazlar unlardr: - Kitabu'l isra. 594 ylnda Fas'ta yazd. - Risaletu'l envar fi ma yumnehu sahibe'l halveti mine'l esrar. 602 ylnda Konya'da yazd. - Kitabu akleti'l mustavfiz. - Risaletu'l ittihadi'l kevni. - Futuhat'n eitli bablar. En nemlileri unlardr: 167/198/367/371 Ayrca u bablar da saymak mmkndr: 7/8/13/60/61/62/63/64/65/295/307 Bunun dnda bir ok Risalenin adn da vermek mmkndr: El-ar. El-krsi. El-heba. Ed-durretu'l beyda ve'd durretu'l hadra. El-alem. Mealu'l alem. El-cenneh. Ennikahu's sari. El-berzah. El-buruc. Ez-zeman. Ed-deymumeh. Eyyamu' a'n. El-ezel. El-harekeh kincisi: Nefis, kalp ve ruh halleri ve makamlar zerinden gerekleen nefsi-zati mira. Bu miracn merhaleleri, dereceleri ve marifetleri Levh-i mahfuzda yazl
215

bulunan ve oradan nefis levhine inen tenzil sureleri ve ayetleri olarak zuhur eder. eyh'in bu miraca ilikin kitaplar arasnda, Futuhat'n ikinci ve nc fasllarnn 196 adedi bulan bablarn, Mevakiu'n Ncum, Vucuhu'l kalb ve salikler iin bin menzilden sz ettii Menahicu'l irtika adl kitaplar (II:280) ve daha birok risaleyi saya biliriz. ncs: nsanla varlk lemi arasndaki benzerlikler mirac. Yani btn hakikatleri cami, en gzel yaratlla halk edilen insan ile varlk mertebeleri ve varolu suretleri arasnda uyum ve karlkllk. Bu mirata afak ayetler salikin zatnda drlm halde olur. eyh, bu mirac "Et-tedbiratu'l ilahiye", "Ankau'l Murib" adl eserlerde, "Mevakiu'n Ncum" adl eserin baz blmlerinde, "Ne'etu'l hakk", "El-insanu'l kmil ve'l ismu'l a'zam", "Meratibu ulumi'l vehb" adl eserlerde ve Futuhat'n "6.308.360.361.362.375". Blmlerinde ayrntl olarak ele almtr. Bu benzerliin bir rnei eyh'in u szleridir (II:16): - "lemde saylarla snrl hibir ey yoktur ki, her zaman diliminde Allah'n onlarn saysnca adamlar olmasn. Allah bu adamlarla o eyleri muhafaza eder." Baka bir yerde de yle diyor (I:157): - "Allah, lemin tmn feleklere yerletirmi, insan da btn lemin inceliklerinin toplam olarak var etmitir () Bu yzden lemde var olan her eyin insan zerinde ve insann da onlarn zerinde tesiri vardr." Drdncs: Salik'in istidad orannda onlardan miras almak iin Neb ve kmil insanlarn huzurlar zerinde gerekletirdii mira (III:208). Bu konunun "El-abadile", "Elisfar an netaici'l esfar" ve "Fususu'l Hikem" adl eserlerde ve "Futuhat"n eitli bablarnda ilendiini gryoruz. zellikle birinci fasln bablarnda ve uzun ve son derece parlak bir bab olan 73. bab buna rnek verilebilir. Bu miracn gayesi, salikin zatn, kmil Muhammedi zat aynasnda Kur'ani ruh
216

ile ekillendirmektir. eyh, bu konuyu yle anlatmaktadr (III:251-252): - "Hakk sadece Nebnin (s.a.v) aynasndan mahede etmeyi talep et. Onu kendi aynanda mahede etmekten veya Nebiyi ve onun aynasna tecelli eden hakk kendi aynanda mahede etmekten sakn. Bu, seni en yksek dereceden aaya indirir. Nebiye (s.a.v) tabi olmaktan ve izini takip etmekten ayrlma. Nebinin (s.a.v) ayak izini grmediin hibir yere ayak basma. Eer yaknlk meknnda yksek dereceler ve kmil mahedeler ehli olmak istiyorsan, ayan onun ayak izinin zerine koy. Bana emredildii gibi bir nasihat olarak sana tebli ettim" Beincisi: Hayali, lfz ve yazl snflaryla harflerin ve saylarn mertebelerin zerinden gerkletirilen mira. Her harf, ilimlerin srlarndan oluan sahili olmayan bir denizin kapsn aan bir anahtar konumundadr. eyhe gre varln, insanln ve Kur'an'n terkipleri harflerin ve saylarn srlarnn zerinde bina edilmilerdir. Hatta unu sylemektedir (II:215): - "Saynn hkm, her hkimin hkmnden nce gelir." Bir yerde de unlar sylyor (II:440): - "Menziller, burlar feleindeki taksimatlarn lleridir () Allah, rahmani nefes harfleri nedeniyle bunlar yirmi sekiz tane klmtr. Bunu sylememizin nedeni udur: nsanlar dnyorlar ki, yirmi sekiz harf menzillerden gelir ve bu saynn hkm de onlardan kaynaklanr. Oysa biz tersini dnyoruz. Bize gre, menzillerin saysnn hkm harflerden kaynaklanmaktadr." eyh'in, harflerin ve saylarn srlarna ilikin birok kitab vardr: "Kitabu'l ba", "Kitabu'l ha", "Kitabu'l ya", "Kitabu'l elif", "Kitabu'l mim ve'l vav ve'n nun", "Kitabu'r remz", "Kitabu'l amel bi'l huruf", "Kitabu esrari'l hurufi'l kur'aniye", "El-ikdu'l manzum fi ilmi'l huruf", "Kitabu'l efrad ve'l a'dad". Baz surelerin balarnda217

ki huruf-u mukataa'ya dair kasideler ve risaleler, "Kitabu'l mebadi ve'l gayat", Futuhat adl eserin 2. bab Gibi. Burada eyh, "elif. Lam. Mim" evresinde gerekletirdii gezinti esnasnda bu miracn sahnelerinden biri hakknda unlar sylyor: - "Orada byk ve korkutucu olaylar bize tecelli etti. Bunlarn tecellileri esnasnda kitap destesini elimizden attk ve leme katk. Sonra zerimizdeki etkisi hafifledi" Yine bu konuda unlar sylyor: - "Hece harflerinin fasllar, be yzden fazladr. Her faslda birok mertebe bulunmaktadr. nallah "Kitabu'l mebadi ve'l gayat"ta daha etraflca ele almak zere, burada onlardan sz etmeye gerek duymadk." eyh, harflerin srlar ilminde yle bir derinlik kazanmt ki, bundan nce hi kimse bu dzeye ulaamamt. Bu ilimle uraanlara feyiz verirdi. Ancak eyh, harflerle, onlarn kinat zerindeki tasarruflar itibariyle ilgilenmiyordu, bilakis, ilahi hakikatlere delalet etmeleri itibariyle ilgileniyordu. Futuhat'n 26. babnda unlar sylyor (I:190-191): - "Eer harflere dair hibir etki bende zuhur etmeyecektir, diye sz vermi olmasaydm, onlara ilikin akl almaz eyler gsterecektim () Bu, z itibariyle erefli bir ilimdir. Ama ondan uzak durup selamette olmak daha iyidir. En iyisi byle bir ilmi talep etmeyi terk etmektir. nk bu, yce Allah'n genel olarak velilerine has kld bir ilimdir. Bununla beraber sradan insanlardan bazlarnn yannda da bu konuda az bir bilgi vardr. Ama onlar, Salihlerin bu bilgiyi elde ettiklerin yoldan farkl bir yolla bu bilgileri elde etmilerdir. Bu yzden bu bilgiye sahip olan kimse bununla bedbaht olur, mutlu olmaz. Allah, bizi alimbillah kimselerden eylesin." Altncs: Balanmak, ahlaklanmak ve tahakkuk etmek suretiyle esmau'l Hsna huzurlar zerinden gerekleen
218

mira. eyh'e gre Esmau'l Hsna, gaybn anahtarlar ve afak ve enfsteki ayetlerin anas hkmndeki Kur'an ayetlerinin analardr. eyh, bu konuyu "nau'd devair", "Kefu'l ma'na an srr esmaillahi'l hsna" adl eserlerde, Futuhat'n byk parlak bablarndan biri olan 558. babn yan sra 177.babda, "Kitabu'l iarat fi'l esmai'l ilahiye ve'l kinayat", "Kitabu'l ism ve'n na't ve'l vasf", "El-abadile" adl kitabn ikinci blm, "El-kasemu'l ilahi", "Kitabu'l celale" ve "Kitabu'l ahadiye"de ayrntl olarak ele almtr. Yedincisi: Kur'an menzilleri, sureleri, kelimeleri, harfleri ve saylar zerinden gerekleen Kur'ani mira. Bu, Kur'ani cem ve furkani varlk miracdr. Kendisine has olup sonu olmayan fazlalklarla birlikte nceki alt mirac da iine almaktadr. eyh, bununla ilgili olarak unlar sylyor (II: 40): - " Cem ve tefrik ilmine gelince, bu, sonsuz bir denizdir ve Levh-i mahfuz onun bir parasdr. lk akl ondan istifade eder. Btn yceler alemi ondan yardm grr. Bu mmetin velilerinden baka hibir mmet bu ilme nail olmu deildir. Bu ilmin onlarn gslerindeki tecelli trleri alt bin iki yz tr bulmaktadr. Baz veliler bu trlerin hepsini elde etmilerdir, Bayezid Bestami ve Sehl b. Abdullah gibi. Kimi veliler de bu tecelli trlerinin bir ksmn elde etmilerdir. Dier mmetlere mensup veliler, bu ilimlerden takva mahiyetinde ruh nefesi trnden baz eylere sahip olmulard. Ama bu ilimlerde kemal, ilahi ereflendirmenin ve inayetin bir gstergesi olarak sadece bu mmet iin geerli olmutur. Bu da efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) yce makamndan ileri gelmektedir. Bundan da anlalyor ki, eyh'in, bu ilimlerin tecellilerinin trleri alt bin iki yz bulur, eklindeki sz, Kur'an ayetlerine ynelik bir iarettir. eyh'in btn kitaplar bu ilimlerin erhi ve onlarn yansmas mahiyetindedir.
219

Sekizincisi (ayn zamanda sonucusu): Kulluun devamllnda gerekleen Ahmed Kemal Mirac. Bu, daimi namaz miracdr. nceki btn miralar kapsayan en byk miratr bu. "Secde et ve yakla." (Alak, 19) hitabnn muhatab kamil insann gznn aydnldr. eyh, "Ettenezzlatu'l mavsiliye" adl kitabn ve Futuhat'n 69. babn bu konuya ayrmtr. 68/70/71/72 bablar da dier ibadetlerle ilgilidir. Tirmizi'nin sorularna verdii baz cevaplar da u bablarda yer alrlar: 5/8/9/10/11/12/99/100/109/110/111/112/128/147/148/149/15 4 Kamil veliler, bu daimi ahedi namaz miracnn hakikatleriyle tahakkuk edileri orannda farkl paylara kavuurlar. Ki daimi Ahmed namazn ruhu Fatiha suresidir. Ryetlerin en mkemmeli ve en ereflisi onda tahakkuk eder. eyh, bununla ilgili olarak unlar sylemektedir (IV:38): - "Hviyeti itibariyle Hakk, kendisinden bakas gremez. Hak, hviyeti itibariyle bu kulun gzdr. Bu halde onu grnce, hakk hakk ile gren biri olur. Onunla grnen de haktr. Bu, gerekletii zaman, ryetlerin en kmilidir." Yine unlar sylemektedir (IV:203): - Hakk, Muhammedi surette Muhammedi ryetle grmek, ryetlerin en kamili ve en dorusudur." te bu miracn amac budur ve bu, u ayetin tahakkuk etmesidir: "Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allah'a biat etmektedirler." (Fetih, 10) Yine Resulullahn (s.a.v) "Beni ryada gren hakk grmtr." (Ahmed, Buhari ve Tirmizi, Ebu Katade'den rivayet etmilerdir.) hadisinin de tahakkuk etmesi demektir. nk Resulullahn (s.a.v) ahlak Kur'an'd. Bu yzden Onun sureti Hakkn en mkemmel tecelligahdr. eyh, bu miralara yle iaret eder: Tepeye/ ard beni arzularm Sevgiliye taraf/ zlem duyan davetiler gibi
220

Ey tabibim!/ tedavi olmama imkn var m? Dedi ki: Dostum! Bu dediin adn cennetindedir Bir dier iirinde de yle demektedir: Grkemli bir ululuk elde etmitir Allah'tan korkmaya balayan kimse. Ezeli inayetle Velayet adamlarna has Hidayet nuru parldad Parldad yava yava Alayarak secdeye kapandklar zaman Ey kalpleri aydnlatan Gaip gneleriyle Sevgilinin nefhasndan Art arda ycelerden gelerek Hayat gzyle hakk gster bana. bn Arab'nin eyhlerle Sohbet etmeye Balamas lk cezbe ve ilk halvete girip lednni ilimlerle dolup tam olarak kmasndan sonra eyh, kendini tamamen ibadete ve seyahate verdi. Daha nce de akladmz gibi hadis ve Kur'an ilimleri renmek istedi. Ardndan bir ruhi sreten geti ki, Resulullah'n (s.a.v) nbvvetinin ilk dnemlerinde yaamaya balad ve "Kuluk vaktine ve skna erdiinde geceye yemin ederim ki Rabbin seni brakmad ve sana darlmad. Gerekten senin iin ahiret dnyadan daha hayrldr. Pek yaknda Rabbin sana verecek de honut olacaksn." (Duha, 1-5) ayetlerinin inmesiyle son bulan dnemi andryordu. eyh, "Rabbinin izniyle gzel memleketin bitkisi (gzel) kar." (Araf, 58) ayeti hakknda aklamalarda bulunurken yaad bu sreci ve sonunu yle anlatmaktadr (IV:172):
221

- "Bil ki, Allah, bizi ve sizi ruhu'l kuds ile pekitirsin, bu zikir bize Allah'tan gelmitir. nk bizi buna aran Allah'tr. Biz de onun bu arsna bir mddet icabet ettik. Sonra bizde bir fetret dnemi balad. Bu, Allah ehlince bilinen bir fetrettir ve tarikata giren herkesin bu fetretle yz yze kalmas kanlmazdr. Fetret hsl olunca, ya ardndan ibadet ve cehdden ibaret olan ilk hale dner ki bunlar, Allah'n kendilerine zen gsterdii ilahi inayet ehlidirler, ya da fetret dnemi onunla beraber olur ve ebediyen ondan kurtulamaz. Fetreti idrak ettiimizde ve bu dnem bizde iyice muhkem hale geldiinde, bir vakada Hakk' grdk ve bize u ayetleri okudu: "Rzgrlar rahmetinin nnde mjde olarak gnderen O'dur. Sonunda onlar (o rzgrlar), ar bulutlar yklenince onu l bir memlekete sevkederiz. Orada suyu indiririz." (Araf, 57) Sonra yle buyurdu: "Rabbinin izniyle gzel memleketin bitkisi (gzel) kar." (Araf, 58) O zaman bu ayetle kendimin kast edildiini anladm. Dedim ki: bize okuduu ayetlerle dikkatimizi ilk muvaffakiyete ekiyor ki, Allah bizi, Hz. sa, Hz. Musa ve Hz. Muhammed (selam zerlerine olsun) araclyla bu hakikate iletmiti: "Rahmetinin nnde" Bundan maksat, bize ynelik inayettir. "Sonunda ar bulutlar yklenince" bundan maksat da inayete muvaffakiyetin elik etmesidir. "onu l bir memlekete sevk ederiz." Bundan maksat de benim. "lmnden sonra topraa onunla hayat veririz." Bundan maksat da, bizde zuhur eden kabul nurlar, Salih amel ve onunla ak halidir." eyhin fetret dnemi sona erdiinde ya on dokuzdu. Bu sre ksa srmt. Muhtemeldir ki, nihai girii, fetretten sonra tarikat iin tam olarak arnmasna ynelikti. lk cezbesi esnasnda girdii byle bir halvetle fetihler almt nnde. Bu ikinci halvette, marifet miracnn merhalelerini stn bir hzla kat etmiti. Bunu 198. babdaki szlerinden
222

anlyoruz. Bu babda tedbir edici nefeslerin sahiplerinin tahakkuk ettirdikleri yedi makam ayrntl olarak ele alrken unlar sylemektedir (II:425): - "Keif olarak mahede ettiimiz bu babda lemin sonu bin alemdir ve bundan fazlas da yoktur. Zevk olarak mahede ettiimiz, adm adm atmz, yarp getiimiz ise iki huzurda gereklemektedir. Nikh huzuru ve pheler huzuru. Bunlar da sekiz huzurdan on alt lemdir. lemin gerisi ise keif ve tarif iledir, zevkle deildir. Bu ilahi yardmlar muvacehesinde zikrettiklerimizin tmne, Allah ehlinin geneli ile birlikte girdik. Biz, ilahi isimle onlardan fazla olduk. Szn ettiimiz, El-Ahir ismidir. Riyaseti bu isimden ve Allah'n ruhundan aldk ki mukarrebun onu u ilahi szden edinirler: "Fakat yakn olanlardan ise, Ona rahatlk, gzel rzk ve Nam cenneti vardr." (Vaka, 88-89) Be yz sekiz senesinde bu tarikata giriim srasnda bu makamlara ksa bir srede, safa ehliyle beraber nikh huzurunda ve kahr ve galibiyet ehliyle de pheler huzurunda nail oldum. Bunlar, lem zerinde Allah'tan alnan salam szler ve misaklardr. Bu yzden bizden kimisi szne ihanet eder, kimisi de szn tutar. Allah'a hamdolsun, biz, sznde duranlardan olduk. Bunlar garip ilimler ve aziz zevklerdir ki onlar erbabndan aldk. Bunlarn bazs marip'tendir. Bazs skenderiye'den, iki veya tanesi am'dan ve bir tanesi de Sivas'tandr. Sivas'tan olan bu adamn bu makamdaki eksiklii ok azd. Bu durumunu bize arz etti. Biz de eksikliini tamamladk. Nihayet ok ksa bir zamanda onu tahakkuk ettirdi. Yabancyd aslnda, o memleketin (Sivas) halkndan deildi. Ahlt'lyd." yle anlalyor ki bu son adam alt adamdan, yani alt yaratl gn adamlarndan biriydi. nk bu gnlerin her birinin bir adam vardr. eyh'in, her zaman saylar sabit olarak kalan velilerden olan nefesler adamlarnn
223

tabakalarn ele ald 73. babda vasfettii adamlardr bunlar. eyh, onlarla ilgili olarak unlar sylyor (II:15): - "Andolsun biz, gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar alt gnde yarattk. Bize hibir yorgunluk kmedi." (Kaf, 38) nsann yaratlmasyla birlikte ortaya kan alt yn zerinde hkimiyetleri vardr. Akka'da bunlardan birinin bulunduunu haber vermitim. Erzenirum (Erzurum) halkndan olan avanilerden biriydi. Onu bizzat tanyorum ve onunla arkadalk ettim. Bana sayg gsterir, sk sk beni gryordu. am'da, Sivas'ta, Malatya'da ve Kayseri'de onunla bulutum. Bir sre bana hizmet etti. Annesi vard ve annesine ok iyi davranrd. Harran'da annesine hizmet ederken orada onunla bulutum. Annesine kar iyi davrandn grdm insanlar arasnda onun gibisini grmedim. Zengindi. Seneler nce onu am'da kaybettim. Yayor mu, ld m bilmiyorum." eyh, ilk sluku esnasnda nail olduu makamlar, Mzzemmil suresiyle ilgili 311. bab'da ele zikreder. Orada hayal leminden, insann gayp leminde kendi cismiyle ruhanileme gcnden ve diledii surette ekillenme hususundan bahseder ve yle der (III:42-43): - "Bu bakam kendi nefsimizde bulduk ve sa'nn (a.s) ruhaniyetiyle birlikte zevk olarak onu aldk." 71. babda, orulu kimsenin az kokusundan sz ederken unlar syler: "Yce Allah, insan hari, beni baka hibir hayvann suretinde ikame etmedi. Baz zamanlarda meleklerin suretinde ikame ettii de oldu." Bylece, eyh, fetret dneminden nce ruhsal sramay gerekletirmeye hazr hale gelip yirmi yana girmek zere olduu bu srada yeni fetihlerle almlar artnca, "Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve dorularla beraber olun." (Tevbe, 119) ayetinin tahakkuk ettirmek zere tarikatn yaayan velileri ve eyhleriyle arkadalk etmek eklinde
224

somutlaan yeni bir aamaya girme emrine muhatap oldu. eyh, Futuhat'n uzun ve parlak bablarndan biri olan 73. babda daha nce benzeri olmayan bir detaylandrma ile velilerin trlerini ve tabakalarn aklamaktadr. Yaklak olarak velilere ait yz tabakadan sz eder. Bunlardan 35 tabakann adamlarnn says btn zamanlarda sabit kalr ve toplamlar 589'dur. Dier tabakalarn adamlarnn says artabilir de azalabilir de. Bunlarn ortak sfatlar, hepsinin Kur'an ehli olmasdr. nk insani velayet lemleri, Kur'an ceminin ve Furkan ayetlerinin kmil suretidir. Kur'an surelerinin menzillerinin daireleri, velilerin makamlarnn dairelerinin aynsdr. Bu yzden eyh, velilere ait bir tabakadan, bir makamdan veya halden sz ettii zaman, mutlaka bu tabakann, makamn veya halin ruhu konumundaki sureden veya ayetlerden mutlaka sz eder. rnek olarak Futuhat'n u bablarna baklabilir: 15/16/23/26/27/28/31/32/40/41zellikle 73/463. bablar. Kutuplarn zelliklerine dair altnc fasln doksan iki bab ilgi ekicidir eyh, bu tabakalardan her birine ait eyh, adam veya kadnla mutlaka sohbet etmi veya onlar grmtr. eyhin onlarla beraber geirdii aama 580 senesinden itibaren balamtr. O srada yirmi yandayd. eyhin, bu srada sa'nn (a.s) ruhaniyet dairesinde olmas hasebiyle, onlardan ilk karlat kii sa'nn izinde olan biriydi. eyh, "Ruhu'l kuds", "Ed-dairetu'l fahire" ve "Futuhat"ta (I:244-574/II:86-177-325/III:298-300-532539/IV:89-416-428-497-529" zetle unlar sylyor: - "Allah tarikatna ilk girdiimde karlatm kii, Ebu Cafer Ahmed el-Uraybi'dir. eyh Ebu Abdullah b. Havas'n meclislerinin huzuruyla yolda sluka balamt. Slukunun sonu itibariyle seviydi ve bu, bizim slukumuzun da balangcyd. Asl Endls'n batsndaki el-Ulya'dand. Haksz yere oradan srlmt. O da biliye'ye gelmiti.
225

Memleketinin ahalisine, gizli ayplarn ortaya karan bir cin musallat oldu. Bunun zerine piman oldular, yanna gelip zr dilediler. Onlarla birlikte geri dnd ve onlar bu cinden kurtard. biliye'ye yerleince, onun yanna ilk koanlardan biri bendim. Adm syledim, hemen ihtiyacm bildi ve bana dedi ki: "Kapy kapat. Sebeplerle ban kopar. ok balayc olan (Vahhab)'la otur. Allah, arada bir perde olmadan seninle konuur." Ben de fetihlere nail oluncaya kadar, onun dedii gibi amel ettim. Onun yanna dndm zaman bu merhalenin hilatini zerimde grd ve dedi ki: te byle, deilse olmaz. Sonra bana dedi ki: Yazdklarn sil, ezberlediklerini unut, bildiklerini bilmez ol. Her halkarda onun yannda byle ol. Daha nce rendiin eylerle onunla konuma. nk bu, vaktin boa harcanmas demektir. u ayette sana emrettii gibi daha fazlasn iste: "ve "Rabbim, benim ilmimi artr" de." (Taha, 114) htiyacn fakirlik lisanyle iste, hkm lisanyle deil." Allah rahmet etsin, okuma, yazma ve hesap bilmeyen mmi bir bedeviydi. Tevhid ilmi hakknda konutuu zaman, kullukta salam bir yere sahip birini dinlemi olurdun. Duyularnn idrak ettii her eyin hikmetini yce Allah ona retirdi. Allah'tan kendisini sevgiyle deil, sevgi ehvetiyle rzklandrmasn isterdi. yle derdi: "dem'in (a.s) ahsnda gnah ileyen, onun slbndeki muhalif evlatlaryd." Zamannn byk ksmn orula geirirdi. Allah yolunda hibir knayann knamasna aldrmazd. ok tefekkr ederdi. Btn hallerinde hak ile akt. nl kerametleri vardr. Yamurun yamas iin ona tevessl edilirdi. Onun dua etmesiyle de yce Allah halkn zerine yamur indirirdi. Mzikten etkilenmezdi. Ama Kur'an dinledii zaman azalar zangr zangr titrerdi. Onunla birlikte sabah namazn kldm. mam "Nebe" suresini okudu. "Biz yeryzn bir dek, dalar da birer kazk yapmadk m?" (Nebe, 6-7) ayetine gelince, kendimi kaybettim. Baktm un226

lar sylyor: Dek lem, kazklar mminlerdir. Dek mminler, kazklar ariflerdir. Dek arifler, kazklar Nebilerdir Allah'n sylemesini diledii hakikatleri zikretti. Sonra kendime geldim. Baktm, mam "konuan da doruyu syler." (Nebe, 38) ayetini okuyor. Namaz bitirdiimizde, ona sordum, grdm ki, bu ayetle ilgili olarak grdklerimin onda hazrdr. Yanna girdiim zaman yle derdi: " Hayrl oul! Ho geldin. Btn evlatlarm bana kar mnafklk etti, nimetime kar nankr davrand. Ama sen hari. nk sen nimeti ikrar ediyorsun ve kabul ediyorsun. Allah bunu sana unutturmasn." Ne uyankken, ne uykuda iken smi azam'la (Allah) ismiyle zikretmeye ara vermezdi. Bu isim bizim de zikrimizdir. Hibir zikrin faydas ve sonular bundan daha fazla deildir. Bir kere ona dedim ki: Niin "La ilahe illallah" demiyorsun? Bana u cevab verdi: Evladm! Alp verilen nefesler Allah'n elindedir, benim elimde deil. Her harf bir nefestir. "La ilahe illallah" dediim zaman "la"y sylerken son nefesimi vermekten korkuyorum (yani Allah'tan baka ilah yoktur, demek isterken, ilah yoktur, dedikten sonra lmekten korkuyorum). Bylece ilah nefyetmilik yalnzl iinde lm olurum." Bir gn bir adam onun yanna geldi. Bu srada maruf ve sadakadan sz edildi. Adam dedi ki: Allah yle buyuruyor: "Yaknlar maruf iin daha evladrlar." (Bakara, 180) eyh hemen: Allah'a marufta bulunmaya daha evladrlar, diye ekledi." Muhyiddin Arab, eyhi el-Uraybi ile ilgili baz hallerini anlatr ve yle der: - "Bu tarikatta yeniden ina edildiimiz halden dolay, Allah bize her eyde hakkn vehini bahetmiti. Bu yzden lemde mevcut olan her eyde hakkn aynn mahede ediyor ve onu tazim ediyorduk. lemde hibir eyi darda brakmazdk. nk Allah gkte olduu gibi yerdeydi de. O deer olarak ok yce olan varlklara yneldii gibi deer
227

olarak aa olan varlklara da ynelirdi. nk Hak tealada zat itibariyle stnlk yar olmaz. Onu kll olarak nitelemek mmkn olmad iin, iinde "para" olmas da sz konusu olmaz. Bu yzden alemin tamam itibariyle mevcut olan her fert cevher, mutlaka ilahi hakikatle irtibatldr. Eriilmez ve stn zatta bu hususta kimi ynlerin kimisinden stn olmas gibi bir ey sz konusu olamaz. Bu mahedede bir zevk yaadm. yle ki: Bir gn elimde deersiz bir ey tayordum. nsanlar onu benim dnyadaki makamma yaktrmyorlard. ok pis kokan tuzlu bir balkt. Arkadalarm, onu nefsimle mcadele etmek iin tadm dndler. nk onlarn gznde benim makamm byle bir eyi tamaktan yceydi. eyhime (el-Uraybi'ye) dediler ki: Falann mcahedesi ne kadar yetersizmi! eyh dedi ki: Hangi amala tadn sormadan karar vermeyin. Bunun zerine dedim ki: Herhangi bir amacm yok. Fakat grdm ki yce Allah kadrinin yceliine ramen, byle bir eyi yaratmaktan kendini tenzih etmiyor. Byle iken ben nasl kendimi byle bir eyi tamaktan tenzih edebilirim! eyh bana teekkr etti ve arkadalarm da hayret ettiler." eyh "Muhammed'in nefsi elinde bulunan Allah'a yemin ederim ki, kyamet gn Allah katnda orulu insann az kokusu, misk kokusundan daha gzeldir" hadisini deerlendirirken baka bir olaydan sz eder ve yle der (I:603): "Mekke hareminde el-Cezvere kapsnda bulunan minarede Musa b. Muhammed el-Kubab'n yanndaydm. Orada ezan okurdu. Bir yiyecei vard ki kokusu herkesi rahatsz ederdi. Resulullah'n (s.a.v), demoullarn rahatsz eden her eyin melekleri de rahatsz ettiini ifade eden bir hadisi duymutum. Nitekim Resulullah (s.a.v), sarmsak, soan ve prasa yiyerek mescide gelmeyi yasaklamt. Gece olunca, bu adama, melekleri rahatsz etmemek iin bu yiyecei yok etmesini sylemeye karar verdim. O gece Hak taalay rya228

da grdm. Bana dedi ki: Yiyecek hakknda ona bir ey syleme. nk o yiyecein kokusu, bizim katmzda sizin yannzdaki gibi deildir Sabah olunca, adam her zamanki gibi yanmza geldi. Ben olup biteni ona anlattm. Alad. Allah'a kr secdesi etti. Sonra bana dedi ki: Ey Efendim! Buna ramen eriatn adabna uymak daha evladr." Derhal o yiyecei mescidin dna kard. Allah rahmet etsin." eyh, el-Uraybi'nin u tavsiyesini anlatr (IV:482): "Allah'a muhta olduun gibi, ondan muhta ol." Bu, Resulullah'n (s.a.v) u szne benziyor: "Senden sana snrm." Allah'tan muhta olmann anlam, senden rububiyete dair hibir kokunun gelmemesi, bilakis salt kulluk kokusunun gelmesidir. Nitekim Hak asndan da kulluktan hibir eser olmaz, bu, onun iin imknszdr. O, srf Rabdir. Sen de srf kul ol. Aynnla deil, kymetinle Allah'la beraber ol. nk seni yaratt suret itibariyle gzlerinde rububiyet davas gtme izi var. Ama kymetin yle deildir. te eyhim, stadm Ebu'l Abbas el-Uraybi bana byle tavsiye etti. nk senin kymetinin tasarrufu hal iledir, iddia ile deil. Sen de byle ol. Nefsin ne zaman sana: Allah ile mstani ol, derse, bil ki, sana efendilii emretmitir. Sen ona yle de: Ben Allah'a ve Allah'n beni muhta kld eylere muhtacm. Sz gelimi, Allah beni hamuruma katmak zere tuza muhta klmtr." 'Abese" suresiyle ilgili 304. babda eyh, daima Allah'a muhta olma hali zere sebat etmenin, Allah ile mstani olma mahedesinden daha evla ve daha stn bir hal olduunu ak bir ekilde vurgulamaktadr ve muhakkik eyhin, dervilerinin kendisinde olan eylere muhtaln grdke, kendisinin Allah'a ynelik muhtal artan kimse olduunu belirterek yle demektedir: "Bu eyh, mridin kendisi zerindeki hakknn, kendisinin onun zerindeki hakkndan daha byk olduunu grr. nk eyh, sz ve
229

terbiye asndan mridin eyhi iken, mrid hal asndan eyhin eyhidir()" Ben bir kulum, bir kula yakan zillettir Kendimi izzete layk grmem Bana bakn, ne zaman bir sz sylesem Szm, hal, akit ve fiil olarak gerekleir eyh, bir kez daha Allah'n mutlak mstaniliini ve kulun mutlak muhtaln aklarken unlar sylyor (I:734): - " Allah, varlklara muhta olduu iin onlar var etmeyi dilemi deildir. Bilakis eya, mmkn varlk yokluk halinde iken var olmay istemitir. Bu yzden, zat olarak muhta olduu ve varl srasnda Allah'a muhta olduu iin kendisini var eden Allah'a bizzat muhtatr. Hak da onun isteini kabul ederek onu var etmitir. Eya istedii iin, kendisi ona muhta olduu iin deil. nk eya yokluunda da varlnda da Allah tarafndan mahede edilir () u halde mmknn var olmas, marifetin meydana gelmesi, varln ve marifetin mertebesinin kemale ermesi iindir, Allah'n kemale ermesi iin deildir. Allah, kendisi olarak kmildir. ster lem var olsun, ister var olmasn. ster meydana gelen (hadis) marifetle bilinsin, ister bilinmesin. Nitekim btn hakikatiyle bilinmesi mmkn deildir ve mmkn bir varlk da ondan sadece kendisini bilebilir." eyhin szlerinde, "El-insanu'l kmil" (nsan- Kamil) adl eserinin 17,18 ve 19. bablarnda kendisini eletiren byk eyh Abdulkadir Geylani'ye ynelik en gzel cevap yer almaktadr (Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir). eyh, ilk stadyla birlikte onunla son kez karlamasn hatrlatr ve yle der (R:78): "Kendisini (Allah rahmet etsin) son kez grdm ziyaretimde yanna girdim. Beraberimde bir topluluk da vard. Onu oturur vaziyette grdk. Selam
230

verdim. Topluluktan bazlar ona soru sormak istediler. Allah raz olsun, ban kaldrd ve yle dedi: Sormay brakn. Ey Ebubekir! Bununla seni eletirdim ve beni iaret etti. "Hala Ebu'l Abbas b. Arif'in szlerine aryorum. Diyor ki: "Ta ki olmayan fena bulsun ve ezeli olan beka bulsun" Oysa biz biliyoruz ki, olmayan fanidir ve ezeli olan da bakidir. Burada ne kast ediliyor? Cevap verin, dedi. Toplulukta ona cevap verecek kimse yoktu. Benim cevap vermemi istedi. imde bir dnce uyand. Topluluk deil, ben sorunun maksadn anlamtm. Bu yzden konumadm. nk konuma hususunda nefsime ar bir bask uyguluyordum. eyh de benim bu durumumu anlad ve bir daha bana sormad." Bu aklamadan anlalyor ki, eyh iin Ebubekir lakabn ilk kez kullanan kii, el-Uraybi'dir. Bunun sebebi de tpk Ebubekir es-Sddk (r.a) gibi srf kulluu tahakkuk ettirmesidir. Nitekim eyh de Futuhat'n 369. babnda bunu aka dile getirmitir. Diyor ki (III:372): "Bir cemaat, benim sahabeden Ebubekir es-Sddk'n izinde olduuma ahitlik edince, bunun, srf kulluk makamndan baka bir ey olmadn anladm. Bundan dolay Allah'a hamdolsun, krler olsun. mrnde bir kere bana bakann dnya ve ahirette beni kendi iinde bu sfatla nitelemesini salayan yce Allah'tr." yle diyor (I: 244): phe yok, ben velilerin sonuncusuyum Mesih'le birlikte Haiminin mirasnn varisiyim Yine ben azat Ebubekir'im Cisim ve ruh sahibi herkesle cihad ederim Dmdz ve uzun mzraklarla Ve de apak Kur'an'n tercmesiyle eyh'e Nebilerden Kalan Miras
231

Kurey'e mensup Haimoullarndan Nebinin varisi oldum Olabilecek en ak delile dayanarak Keif ile slam zere Ona biat ettim Ve inanarak ki kafileye katlabileyim Onunla, ondan ve ona kaim olurum, ta ki Onu yolun mensuplarna aklayaym eyh, zahiri olarak eyhlerin ve velilerin sohbetinde bulunurken, ayn zamanda Batni olarak Nebilerin ruhlaryla da sohbet etmitir. nk her Veli bir Nebinin izinde gider. Daha nce sylemitik ki, eyh, henz 14 yanda iken ilk rabbani cezbeyi yaarken, Divanu'l Maruf ve Futuhat'ta (IV:77/172) anlattna gre, baz Resullerin (a.s) inayeti onu kuatmt. zetle unlar sylyor: -"Tarikata ilk kez dndmde, Rahman olan Allah, ryada Hz. sa, Hz. Musa ve Hz. Muhammed'i (salt ve selam zerlerine olsun) bana gnderdi. sa'nn huzurunda tevbe ettim. Bana zhd ve dnyadan, maddeden arnmay emretti. Ryalarda onunla oka bir araya gelirdim. Dnya ve ahirette din zere sebat etmem iin dua etti. Bana "Habib" (sevgili) diye seslenirdi. Bu yzden o, bizim ilk eyhimizdir. Bize kar byk bir inayeti vardr. Bir saat dahi bizden gafil olmaz (II:49/III:341). Musa ise, tevhid ilimlerinden Ledn ilminin hasl oluunu mjdeledi bana. Bana keif ve izah ilmini verdi. Gece ve gndzn yer deitirmesi ilmini retti. Bu ilim bende husule gelince, gece yok oldu ve btn gn boyunca sadece gndz kald. Artk benim iin gnein batmas ve domas diye bir ey yoktu. Bu keif, ahirette benim iin bedbahtlktan bir pay olmadna ilikin Allah'tan bir duyuru konumundayd. Hz. Muhammed (s.a.v) bana yle dedi: "Ey habibim! Bana sarl ki selamet bulasn Uyandmda alyordum. Gecenin geri kalan ks232

mn Kur'an okuyarak geirdim. Allah yolunda arnma, tecerrt etme kararn aldm." eyh "Futuhat"n 349. babnda "Sonra Kitab, kullarmz arasndan setiklerimize verdik." (Fatr, 32) ayetine iaret ederken, Velilerin Nebilere miras olmalarn yle aklyor (III:208): - "Allah'n kullarna ynelik rahmetinin bir gstergesi de her Nebinin izinden giden ve fazla deil, sadece ona varis olan bir veli belirlemi olmasdr. Bu yzden her ada Nebilerin says kadar, yani yz yirmi drt bin velinin bulunmas zorunludur. Velilerin says bundan fazla olabilir, ama eksik olamaz. Eer fazla olurlarsa, Allah sz konusu Nebinin ilmini onlar arasnda taksim eder () Yce Allah'n, btn Nebilerin izinden giden, tmne varis olan bir kimseyi veli kldn bilmezdim. Ancak yce Allah, benimle bir tanesi dahi hari olmamak zere btn Nebileri bir mecliste bir araya getirdi. Onlarn yannda, kendilerini izleyen kimseyi grmedim. Bundan sonra btn mminleri grdm. Aralarnda Nebileri izleyen ve onlarn dnda kalan veliler vard. Onlar bir mecliste bir araya getirmedii iin onlar tanmyordum. Bundan sonra onlar tandm. Allah, onlar grmemle beni yararlandrd () Biz bundan nce "Nebilerin kalpleri dorultusunda hareket eden veliler vardr" diyorduk. Bize denildi ki: Hayr, Nebilerin izinde giden veliler vardr, de. Onlarn kalpleri dorultusunda hareket eden veliler vardr, deme. Bununla neyin kast edildiini anladm. nk yce Allah, Nebilerin izleri zerinde duran velileri bana gstererek beni bu geree muttali kld. Onlarn iki miralarnn olduunu grdm. Bir mirata Nebilerin kalpleri zereydiler. Ama eriatsz nbvvet velayetinin sahibi Nebiler sfatyla. kinci mirata ise, eriat sahibi Nebilerin izleri zeredirler, kalpleri zere deil. nk onlarn kalpleri zere olsalard, Nebilerin nail olduklar er'i hkmlere onlar
233

da nail olacaklard. Ama onlar iin byle bir zellik sz konusu deildir () Btn bunlar, mertebelerin ayrmas iindir." eyhin Son Ryas Hakknda Syledikleri: eyh, son ryasn 436. babda da tekrarlar ve yle der (IV:77): - "Btn Resulleri ve Nebileri gzmle mahede etmek suretiyle grdm. Onlarn iinde Ad kavmine gnderilen Hud ile konutum, dierleriyle deil. Yine bu gne kadar gelmi gemi ve kyamete kadar gelecek olan btn mminleri gzmle mahede etmek suretiyle grdm. Hak teala iki deiik vakitte onlar bir yerde bana gsterdi () Resullerden Hz. Muhammed, brahim, Musa, sa, Hud ve Davud'la sohbet ettim. Dierlerini sadece grdm, sohbet etmedim." yle anlalyor ki -Allah dorusunu daha iyi bilir- bu kapsaml mahede, eyh'in halvette olduu srada gereklemitir. Nitekim eyhin en nl halifelerinden biri olan Sadreddin Konevi'nin rencisi Meyyiduddin el-Cndi (: 700) Fusus erhinde unlar sylyor: eyh'in btn Nebileri grd bu toplant, biliye'deki halvetinde gereklemitir. eyh, Muharrem aynn banda bu halvete girmi, Ramazan bayramnda kmtr. Dolaysyla dokuz ay srmtr. Nebilerin bu ekilde toplanmas, ona, zel Muhammedi velayetin sonuncusu olduunu mjdelemeye ynelikti. Ama sadece Nebileri grd, Nebilerin tabilerini grmedii ilk mahede ise, 586 ylnda Kurtuba'da gereklemitir. eyh, bununla ilgili olarak unlar sylemektedir (I:151): - "Zaman olarak bizden nce olan dier mmetlere mensup kmil kutuplara gelince, Kurtuba'da bulunduum srada, kutsal bir sahnede berzah huzurunda onlar mahede edip grrken onlarn isimleri Arapa olarak bana
234

sylendi." Sonra eyh, Kur'an'da ad geen yirmi be Nebinin sembol olarak yirmi be isim zikreder. Sanki bunlar eriat koyan Nebiler olarak deil, kutup veliler olarak isimlendirilmektedirler. rnein dem'e "el-Mufarrik" (ayran) ismiyle iaret ediyor. Yani, insanln soyu ondan ayrlp oalmtr. dris'e de "Mdavi'l Klum" (yaralar tedavi eden) ismiyle iaret ediyor. nk tp ilmi onun araclyla zuhur etmitir. Ayn ekilde kimya ilmi, felek, harflerle yaz yazmak gibi ilimler de onun tarafndan ortaya konmutur. Ayrca "Mdavi" kelimesinde mrekkebe, "Klum" kelimesinde de kelama iaret vardr. O, nefesler leminin kutbudur. Harfler de nefesler lemindendir. Makam ise gne feleidir ki gnein domasyla kinat nefes olmaya balar. Nitekim yce Allah "Aarmaya(nefes almaya) baladnda sabaha andolsun." (Tekvir, 18) buyurmutur. Nuh'a (a.s) "el-Bekka" (ok alayan) ismiyle, Hud'a "el-Hadi" (doru yolu gsteren) ismiyle iaret ediyor" Konuyu u szlerle tamamlyor: - "Fakat tek olan kutup Hz. Muhammed'in (s.a.v) ruhudur. Btn Nebilerin ve Resullerin (Allah'n selam zerlerine olsun) ve insanln ortaya kndan kyamete kadarki btn kutuplarn devamdr." eyh, Nebilerin miras iinde gezinmesinden sz ederken unlar sylyor (I:223): - "eyhimiz Ebu'l Abbas el-Ureybi slukunun nihayeti itibariyle iseviydi. Ama bu bizim amzdan balangt () Sonra Musevi ems fethine intikal ettik. Bundan sonra Hud'a, ondan sonra da btn Nebilere (selam zerlerine olsun), bunun ardndan da Hz. Muhammed'e (s.a.v) intikal ettik. Bu tarikattaki durumumuz byledir. Allah bunu bizde sabit kld ve doru yoldan sz konusu deil () Zamanmzda sa (a.s) ve Yunus (a.s) ashab olan bir cemaat vardr. Bunlar insanlardan kopuk halde yayorlar.
235

Yunus Nebinin (a.s) kavmi olan toplulua gelince, onlardan birinin ayak izini sahilde grdm. Kendisi benden birka adm ndeydi. Yerdeki ayak izini karla ltm. Uzunluu buuk kartan fazlayd. Arkadam Ebu Abdullah b. Haraz et-Tanci onunla bir araya geldiini anlatt. Onun yanndan bana bir sz getirdi ki. Endls'te 585 (iinde bulunduumuz yld), Frenklerde ise 586'da vuku bulacak bir hikyeydi bu. Nitekim syledikleri harfiyen kt." Buna gre eyh, balangc itibariyle sevi, nihayeti itibariyle Muhammedi bir yol izlemitir. eyh ile ad onlar arasnda ise hatemlik (sonluk) ve Allah'n dinini ihya etmek bakmndan belirgin bir iliki vardr. Bu yzden eyh'in Muhammedi hilafetin kemal minberine ykseldii srada Mekke'de gerekletirdii byk mahedede Resulullah'n (s.a.v) sa'ya (a.s) hitaben yle dediini gryoruz: "Buyani eyh- senin benzerin, olun ve dostundur. Onun iin benim nmde lgn aacndan bir minber yap." Bilindii gibi Hz. Mesih, ahir zamanda Deccal'i ldrecektir (eyh'in bu ldrmeyi mahede edii ile ilgili olarak bkz. "Letaifu'l esrar" adl kitap. Burada sa ile birlikte ktip semasnda ikindi namaz zerine konuur (s.169) ) Onun durumu berzaha ilikin bir vakada eyh iin gerekleir. Mnezele (karlkl ini) kavramnn anlamn aklarken buna iaret eder (III:526): " Bu kefi tattm. Allah tarafndan, onun Deccali ldrmesini, yanmda olan Resulullah'n (s.a.v) huzurunda grdm. Bundan dolay Allah'n kullarna rahmeti yayma kaps nmde ald. Anladm ki Onun rahmeti her eyi kuatmtr. Dolaysyla Onun hkmnn de her yerde geerli olmas kanlmazdr." Yce Allah iki hatemle (Hz. sa ve Hz. Muhammed-salt ve selam zerlerine olsun-) dini ihya ettii gibi, eyh'le de Muhammedi millette ihsan makamn ihya etmitir. Bu yzden kendisine Muhyiddin (dini ihya eden) denilmitir. eyh'in
236

Kitabu'l isra adl eserinde vasfettii ruhani mirac srasnda ikinci ktip semasnda sa'nn kendisini kendisine yazdrd kitapta ruhlara hitaben ve eyhin vazifesini aklayc mahiyette yle diyor: " llerinizi diriltmesi, danklklarnz birletirmesi, bitkilerinizi yeertmesi ve bilmediklerinizi size retmesi iin onunla ahitletik." Bu semaya zg sevi yardm neticesinde eyh, yce hakikatlere dair binlerce sayfa yazmtr ki, keyfiyet ve kemiyet itibariyle gemite ve gelecekte kimse bu konuda onunla yarmam, yarmayacaktr. eyh, henz kk bir ocuk iken, sa'nn (a.s) zhd ve maddeden arnmaya ilikin emrine sk skya sarlmtr. Zevkin anlamn, mertebelerini, tecerrt eden kiinin sahip olduu eylerden uzaklamasnn keyfiyetini ve bundan lezzet aln aklarken bu hususta unlar sylyor (II:548): - "te elimizde olan eylerden syrlmamz byledir. Biz bu ii hi kimseye isnat etmeyiz. nk biz bir eyhin eliyle dnm deiliz. Bu yolda herhangi bir eyh de grm deildim. Bilakis, onlardan, bir lnn ailesinden ve malndan ayrlmas gibi syrldm. Babaya bu hususta dantk, o da bizden talepte bulundu. Bunun zerine onu hakem tayin ettik. Bu gne kadar yaptklar hususunda ona bir ey sormadm." eyh, 15 yanda iken gerekletirdii bu arnmann balamas vaktinden hayatnn sonuna kadar, Allah'n kendisine at ufuklar sayesinde tamamen her eyden syrlm olarak kald. Hibir ey istemezdi. Kendisine balanan helal bir eyi reddetmezdi ve hibir eyi de biriktirmezdi. Kendisiyle ilgili olarak unlar sylyor (I:196): - "Yce Allah, has klnm kullar hakknda yle buyurmaktadr "Kullarma gelince, senin onlar zerinde bir hkimiyetin yoktur." u halde Allah'n bir kulunda, mahlkattan herhangi birinin hakk geerse, bu hak orannda Allah'a ynelik kulluunda eksilme olur. nk kendisinden hakkn
237

isteyen bu mahlkun bu hak araclyla onun zerinde bir hkimiyeti sz konusu olur. Bylece srf Allah'n halis bir kulu olamaz () Bu makam gerekletirdiim zamandan bu yana kesinlikle herhangi bir hayvanm olmad. Hatta bana ait giyeceim bir elbisem de olmad. nk ben elbiseyi belli bir kimseden bor olarak alr ve onun izniyle tasarrufta bulunurum. Bir vakit herhangi bir eye sahip olduum zaman, hemen o eyden syrlrm. ster bana hibe edilsin, ister azat edilebilecek bir kle olsun, bu ba derhal kendimden uzaklatrr, ondan syrlrm. Srf Allah'a has bir kul olmay istediim iin bu durum benim iin hsl oldu. nk bana yle denildi: Hi kimsenin senin zerinde hakk olmad srece bu istediin ey gereklemez. Ben de dedim ki: Hayr, Allah'a yemin ederim ki, inallah kimsenin benim zerimde hakk olmayacaktr. Bana denildi ki: Allah'n senin zerinde hccetinin olmamas nasl mmkn olabilir? Dedim ki: Aleyhte kant, mnkirler iin geerlidir, itiraf edenler iin deil. ddia sahipleri, haz erbab iin geerlidir, benim bir hakkm da paym da yoktur diyenler iin deil." eyh, sevi miras gerekletirdikten sonra, Musevi mirasa intikal eder. nk Musa Kelimullah'tr (Allah'n konutuu). Yine o Allah'a yle demitir: "Rabbim! Bana kendini gster, seni greyim." Ki el-mbeerat'ta buna iaret etmitir. Sonra Hud'un (a.s) mirasna intikal eder. zellikle onun u szne vurgu yapar: "Hibir canl yoktur ki o, pereminden tutmu olmasn. phesiz benim Rabbim dosdoru yol zerindedir." (Hud, 56) (eyh'in bu konudaki aklamalar iin Fusus adl eserin Hud fass'na bkz.) Sonra kalan dier Nebilerin mirasna intikal eder. Davud'la (a.s) muaerette bulunur, ondan en geni anlamyla istifade eder. nk Davud'a hikmet ve eri ile doruyu ayran hitap yetenei verilmitir. Ve o, eyh'in Futuhat'n 73. babnda
238

tabakatlarn vasfettii nefesler alemi adamlarnn kutbudur. eyh, brahimi mirastan da byk bir pay alr. zellikle Halilullah (Allah dostu) oluu itibariyle. eyh ona Kur'an' okur. Kur'an'da adnn getii yerleri dinledike alar. eyh, Sehl b. Abdullah et-Tsteri'nin (:283) szn ettii halvetine girerken brahimi mirasn bir ynn aklar. O da udur: "Allah benimledir. Allah bana bakyor ve Allah beni gryor." yle diyor (III:488): "Allah' zikretmek zere halvete girdiimde, bu zikir araclyla hemen o gece bana zel bir fetih nasip etti. Onun nuru sayesinde benim amdan gayp olan eyler aa kt. Sonra bana gaipleri gsteren bu nur batt. Bu halili (brahimi) bir sahnedir, dedim. O andan itibaren Allah'n ve Resulnn emrine bal milletin varisiyim. Ki Allah bu ikisine tabi olmamz emretmitir: "Babanz brahim'in milleti. O daha nce size Mslmanlar adn verdi." Bylece onun babal, benim de oulluum tahakkuk etti." Hac ile ilgili 72. babda eyh, Kbe'nin yanndaki makam- brahim'de gerekleen bir vakadan bahseder. Orada brahimi varislii kemale eder. zellikle brahim'in sznde duran, ok ili ve halim oluu, hanif ve Allah'n nimetlerine kreden olmas, Allah tarafndan seilip dosdoru yola iletilmi bir Mslim ve Salih oluu itibariyle. eyh, mirass olduu bu brahimi emaili uzun uzun akladktan sonra unlar sylyor (I:722-723): - "Kemal, hatemiyet, btn eyaya sirayet eden ycelik derecesi gibi hillet'ten (dostluk) de bir paymzn olmasn mit ediyoruz () Bu vakada, inayete delalet eden ilahi yaknlk araclyla ilahi mjdelerin trlsn grdm () "Ve Rabbinin nimetini minnet ve kranla an." (Duha, 11) Kitap ve snnete uygun bu ilahi nimetten daha byk hangi nimet vardr." eyh, "Furkan" suresiyle ilgili 359. babda "Yazk bana!
239

Keke falancay dost edinmeseydim!" (Furkan, 28) ayetine iaret ederken dostluun anlamlarn ve artlarn aklyor ve zetle unlar sylyor: - "Allah'n kullarndan birini dost edinmesinin imknsz olmadn bildiine gre, Allah'n dostu olmak iin al. Ama O'nun eriatna uymaktan, haramna, helaline, mubahna, mekruhuna, mendubuna ve vacibine riayet etmekten baka yol bulamazsn. Bu anlay senin nefsini kapladnda, bu hususlar hakkyla yerine getirdiinde dostluk nitelii senin iin sahih olur. Daha dorusu bundan daha byk ve daha zel bir nitelik olan sevgi hali gerekleir. nk dost, senin iin seninle arkadalk eder, ama seven, kendisi iin seninle arkadalk eder. Dost dostuyla g kazanr, seven ise sevdiinde gizlenir, onu canyla korur. nsanlar grmez misin ki ekmei tuza banarak yemeyi aralarnda bir sebep klarak her biri dieri iin kendini feda eder? Biz bunu Hak ile ilgili olarak ayn halinde mahede ettik. Allah'a hamdolsun, etkilerini de kesin delil olarak grdm. Bu hususta dedim ki: Andolsun tuz ve ekmek yiyeceim Delili ve fethi grene kadar Dmanlk iin sava istiyorum Bar ve uzlama istemiyorum te bu ekmei tuza banma diye tarif edeceimiz hal, Allah dmanlarn sevgili ya da seven edinmeme sonucunu dourur. Nitekim yce Allah dostu brahim'in Azer'e kar yle bir tavr takndn bize bildiriyor: "Onun Allah dman olduu kendisine belli olunca, ondan uzaklat." (Tevbe, 114) Sende bu halin oran eksildike Allah' tanma, bilme orannda eksilir." eyh, dier Nebilerin mirass oluu hakknda da konuuyor. "sra" suresiyle ilgili 367. babda kendisinin
240

miracn anlatrken sidretu'l mntehay vasfederek unlar sylyor (III:350): - "Sonra ariflerin oturup yaslandklar koltuklar grdm. Nurlar beni drt bir yandan brd. yle ki batanbaa nur haline geldim. zerime bir hilat giydirildi ki bundan nce ylesini grmemitim. Dedim ki: Allah'm! eitli ayetler Bunun zerine u sz bana indirildi: "De ki: Biz, Allah'a, bize indirilene, brahim, smail, shak, Ya'kub ve Ya'kub oullarna indirilenlere, Musa, sa ve (dier) peygamberlere Rableri tarafndan verilenlere iman ettik. Onlar birbirinden ayrdetmeyiz. Biz ancak O'na teslim oluruz." (Al-i mran, 84) Bu ayetin iinde btn ayetler bana verilmi oldu. Emir bana yaknlatrld. Bu benim iin btn ilimlerin anahtar klnd. Anladm ki ben, bana anlatlanlarn toplamym. Bunda, Muhammedi makam sahibi, Muhammed (s.a.v) ceminin varisi olduuma ilikin bir mjde vard. nk O, Resullerin ve kendisine vahiy indirilenlerin sonuncusudur. Allah ona btn kelimeleri cami kitab vermitir. Alt says ona has klnmtr ki, hibir mmetin Resulne bu zellik verilmemitir. Alt cihetinin genelliinden dolay onun risaleti de genellik vasfna sahip klnmtr. Bu yzden hangi cihetten gelirsen gel, Hz. Muhammed'in (s.a.v) nurundan baka bir ey bulamazsn. O nur seni her bakmdan brr. Kim ne almsa ondan almtr. Resuller ne bildirmilerse ondan bildirmilerdir. Benim iin bu hal hsl olunca "yeter, yeter Btn rknlerim doldu. Yerime smyorum. Onunla mmknlm zail oldu." dedim. Bu sra'da btn isimlerin anlamlar hsl oldu. Onlarn bir tek msemmaya ve bir tek ayn'a dnk olduklarn grdm. Mahede ettiim de bu msemmayd. O ayn benim varlmd. Dolaysyla yolculuum kendi iimde gerekleiyordu. Kendime delalet ediyordum. Bundan dolay anladm ki ben, srf kulum, kesinlikle rablk namna bende bir ey yoktur."
241

eyh, "Yaralar tedavi eden" olarak isimlendirdii dris Nebinin (a.s) mirasna iaret ederken unlar sylyor (I: 151): - "Ondan deiik kanallardan byk ilimler aldk." eyh, "Kitabu'l isra", "Risaletu'l envar", Futuhat'n 167. ve 198. bablar, "Tenezzlatu'l mavsliye" gibi eserlerinde, salik'in yedi gk Nebilerinden ald baz ilimleri aklar. Bu Nebiler unlardr: dem, sa, Yahya, Yusuf, dris, Harun, Musa ve brahim (Selam zerlerine olsun) "el-sfar an netaici'l esfar" adl kitabnda, Kur'an'da ad geen Adem, dris, Nuh, brahim, Lut, Yusuf ve Musa (selam zerlerine olsun)nin seferlerinin mirasndan salik'in tahakkuk ettirdii ilimleri zikreder. eyh'in efendimiz Hz. Muhammed'den (s.a.v) ald miras ise, zellikle cemiyetin, ilmin, rahmetin ve sevginin genilii, kulluun, ilahi ahlaklarla ahlaklanmann kemali, btn kelimeleri cem edi, ibarelerin fethi, Kur'an cemiyle ve Furkan ayetlerinin varlyla tahakkuk etmenin kemali eklinde somutlamaktadr. eyh'in, Nebilerin mirasnda temekkn ediinin bir gstergesi olarak rencisi Sadreddin Konevi (:673) "krk hadis erhi"nde unlar sylyor: "eyhimize (Allah ondan raz olsun) gelince, o, diledii Nebinin, Velinin ve dier gemilerin ruhlaryla ekilde bir araya gelme imknna sahip klnmt: stedii zaman, onlarn ruhaniyetleri bu leme inerdi. Onlar misali surette bedenlenmi halde grrd. Ve bu beden dnyevi hayatta sahip olduklar maddi bedene tpa tp benziyordu, farkl bir tek taraf olmazd. stedii zaman onlar ryasnda grrd. Ve yine istedii zaman kendi kalbndan syrlarak nefsinin mertebesi olarak belirginleen cihette onlarla buluurdu () eyhimizin (r.a) temekknne rnek olarak anlattm bu hal, onun Nebevi mirasn varisi oluunun sahihliinin kantdr. Buna u ayetle de iaret edilmitir: "Senden nce gnderdiimiz resuller242

imize sor!" (Zuhruf, 45) Eer Resullerle bir araya gelip grme imkn bulunmasayd, byle bir hitabn anlam olmazd." eyh'in kendisi de bu makam ak bir ekilde ifade etmitir (I:755): "Nebilerden, meleklerden ve sahabe gibi nesillerden Salihlerin oluturduu bir cemaati bedenlenmi halde grmtk." eyh, "et-Tecelliyat" adl kitabnn blmlerinde, kimi tevhid meselesini, Ebubekir, mer, Ali (r.a) gibi baz sahabelerin ve Cneyd, Sehl et-Tsteri, el-Mrtei, bn Ata, Hallac ve ibli (Allah rahmet etsin) gibi gemi byk eyhlerin ruhlaryla konutuunu, bu eyhlerin, kendisiyle buluup berzah lemindeki konumalarnn neticesinde Allah' bilme hususunda ykseli kaydettiklerini anlatmaktadr. rencisi bn Sevdekin "et-Tecelliyat" adl esere ilikin deerlendirmeleri kapsamnda, eyhinin bu ruhlarla bulumasnn keyfiyetine ilikin bir soruya verdii cevab yle aktarmaktadr: - "et-Tecelliyat kitabnda, bizimle gemiteki Salih kavmin srlar arasnda geen bulumaya ilikin olarak anlattklarmz, Hak huzurunda ve kutsi bir mahede ile gereklemitir. Orada hem benim srrm, hem de Hakkn huzurunda kefolunanlarn srr tamamen arnmt. nk bu huzur salt tahakkuk ve doruluktan bakasn kabul etmez. Eer onlarla bulumamz bedensel olarak maddi lemde gerekleseydi, durum size haber verdiimden ne eksik ne de fazla olurdu. Ey olum! "her nefis zerinde-amel ve sz olarak- kazandklaryla kaim olan"(yce Allah) ile muamele, deitiren veya erilen her lisann yannda etkisini gsterir." Burada stad Osman Yahya tarafndan "et-Tecelliyat" kitabna, bn Sevdekin'in talikatna ve ayn eser zerine yaplm ve mellifi bilinmeyen erhe yaplan son derece gzel tahkike de iaret etmek gerekir.
243

eyh ve Ebu'l Abbas Ahmed el-Hdr (Hzr) /Tarikat Hrkas Hzr, "Kehf" suresinde geen kssa'da Hz. Musa'nn (a.s) arkada olarak sz edilen kiidir. Velayet dairelerindeki makam mehurdur. Baz velilerin onunla bulutuklar meselesi ise mtevatir dzeyinde anlatlmaktadr. Hakim et-Tirmizi "Hatmu'l evliya" adl kitabnda (s. 361-362) velilerin alametlerinden sz ederken ona da iaret eder ve yle der: - "Karas ve deniziyle, ovas ve dayla yeryz kendisi iin tay edilen, drlen Hzr'la konumak, onlar (bu mmete ve mmetin velilerine) gibilerine ynelik zleminden kaynaklanan talebi zerine gereklemitir. Onlarn durumlaryla ilgili olmak zere Hzr'n dikkat eken bir kssas var. O, balangta ve kaderlerin belirlendii vakitte onlarn durumlarn gzlemlemi ve onlar grmeyi istemitir. Bunun zerine kendisine, onlara ulancaya, bu mmetle ve veliler zmresi arasnda haredilinceye kadar yaama imkn bahedilmitir. Ta ki Hz. Muhammed'e (s.a.v) tabi oluncaya kadar. Hzr, aslnda brahim ve Zlkarneyn anda yaam bir adamdr. Zlkarneyn'in ordusunun nnde bulunuyordu. Zlkarneyn, hayat pnarn aryordu. Ama bulamam, Hzr bulup o sudan imitir. Hikye uzundur." eyh, Futuhat'ta ve dier kitaplarnda onlarca kere Hzr'dan bahsetmitir (bkz. Futuhat; 4/10/19/24/25/29/30/31/32/36.bablar ve I:153/184/186/188/189/203/205/223/244/392/393/574/631.s afhalar II:9/40/53/76/79/90/107/114/131/162ve T i r m i z i ' n i n sorular:12/14/19/53/54/83/112/153III:5/208/335) "Eyyamu' a'n" kitabnda onun hakknda yle diyor: - "Biz Araplara katld, yani Muhammed mmetine
244

dhil olduu iin, zellikle dedesi Hud bir arap resul olduu iin onda bir arap gc vard. eyh, Hud'un nesep bakmndan onun dedesi olduunu "Kehf" suresiyle ilgili 366. babda aklamaktadr (II:336). Futuhat'n "fi ma'rifeti vatadin mahsusin muammer" balkl 25. babn ona tahsis etmitir. eyh'in onunla ilgili deerlendirmelerini zetleyerek aaya alyoruz: - "Bil ki, stun (veted) Hzr'dr. Ad Belya b. Melikan b. Fali b. abir (Hud peygamber) b. alih b. Erfahad b. Sam b. Nuh (a.s)tur. Zlkarneyn'in ordusunda yer alyordu. Zlkarneyn, onu su kayna aramak zere gnderdi. Hayat pnarna rastlad. Ondan iti. Bu yzden hala yayor. Bu suyu ien kimseye yce Allah'n bahettii hayat bilmiyordu. Sonra arkadalarnn yanna dnd ve pnarn yerini onlara syledi. nsanlar, bu sudan imek ien pnarn bulunduu yere doru komaya baladlar. Allah grme yeteneklerini ald, bu yzden pnar bulup suyundan iemediler. Hzr'n srekli olarak bakalar iin almas bunun sonucudur. Allah, onun mrn bu zamana kadar uzatmtr. Nitekim yce Allah, bedenleriyle hayatta olan Resule de byle bir mr vermitir: Drdnc gkte yaayan dris, ikinci gkte yaayan sa ve yeryznde yaayan lyas (selam zerlerine olsun). Bu drt kii, ahir zamana kadar deimeden baki kalacak din evini ayakta tutan stunlardr. Dinin drt rkn olan Risalet, Nbvvet, Velayet ve man korurlar. Bunlardan biri Kutuptur ve Haceru'l esved rkn onundur. kisi de imamdr. Drdnc rkn drdnc stunundur. Bunlardan her birinin her zaman diliminde, kalbi zere olup onun dorultusunda hareket eden bir adam olur. Bu adam maddi varlkta onun vekilidir. Zamann sahibi gavs'tan kaynaklanan gaybe imann art, yakinin belirginlemesi lyas'n eliyle kabz, Hzr'n eliyle de bast eklinde sunulur. Allah'n Hzr'a verdii zelliklerden biri de udur: Hangi
245

kurak ve kuru yere gitse, Allah oray verimli, bereket ve bollukla yeertir. Nitekim hadiste, onun Hzr olarak isimlendirilmesinin sebebine ilikin olarak yle buyrulmutur: "Ne zaman bir postun zerine otursa, oras hemen yemyeil kesilir." (Trkede Hzr olarak telaffuz ettiimiz hdr kelimesi, yeil anlamna gelmektedir.) Allah, katndan ona bir rahmet verdiine, yine katndan bir ilim bahettiine Kelimullah Musa'nn (as) bu hususta ona tabi olduuna tanklk etmektedir. lahi masumiyet sayesinde kiiyi cmertlik ve aklktan alkoyan her trl edep dlktan uzak tutulmutur. O, zaman boyunca koruma altndadr. lmi, Allah'a ve Allah'n ipine sarlma ile ilgilidir. Yani, kulu Allah'a doru ykselten yolu. Resulullah'n ehlibeytine (s.a.v) dhil edilen Selman (r.a) gibi kutuplarn en bydr. Yce Allah'n kendilerine ynelik inayetinin gstergesi olarak renimlerini zerine ald efradn balarndan biridir. Bu yzden mukarrebindendir. Yani yaknlk veya eriatsz genel Nbvvet makamna sahiptir. Bu genel nbvvetin menzili sddklkla eriatl nbvvet arasndadr. Yaknlk (kurbet) ehlinin menzili, onlara hayatlarnn ahiretle birlemesi imknn verir. Ruhlar alan lm(saika) onlar almaz. Bilakis onlar, yce Allah'n u ayette iaret ettii mstesna kimselerdendirler: "Sur'a flenince, Allah'n diledikleri mstesna olmak zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir." (Zmer, 68) Bu efrad, Hak tealada, onun isimleriyle "ondan, ona, onun iinde ve onunla" seyretme makamnn ehlidirler. Bu makamda olan kimse duruunda seyretmekte, seyrinde durmaktadr. Onlar, meleklerden egemen olanlarn menzilindedirler. Kendilerine emredileni yaparlar. Bu yzden gemiyi delmek ve ocuu ldrmek hikmet, duvar onarmak stn ahlaktr. Hzr, genlikle dolu delikanldr ki, ahir zamanda ortaya kacak Deccal'in karsna kacaktr. Deccal, onu iki yerden yaralayacaktr. Sonra onu arnca,
246

sevinle yzn dnp glecektir. Hadiste bu ekilde anlatlmaktadr. Ondan yle rivayet ettik: Bir gn tanmadm bir adamla karlatm. Bana: Selamun aleyk ey Hzr! Dedi. Dedim ki: Beni nasl tandn? Dedi ki: Allah, drt evtad (stunu) bana tantt. O zaman anladm ki, Allah'n yle kullar vardr ki, onlar Hzr' tanrlar, fakat Hzr onlar tanmaz. Ona afii'yi sormular: drt evtad'dan biridir, Ahmed b. Hanbel'i sormular: O sddktr, Bir el-Hafi'yi sormular: kendisinden sonra bir benzerini brakmamtr, demitir." eyh, Futuhat'n 25. babnda (I:186-187) Hzr'la kere bulumasndan sz eder. 590 ylnda Tunus limanndan kalkan gemide bulunduu srada onunla karlar. Hzr suyun zerinde yryerek gelir. Hibir taraf slanmaz. Onunla konuur. Bundan sonra okyanus sahilindeki bir mescitte onunla karlar. Yannda "deeri yce, menzili ondan daha byk biri" diye vasfettii bir zat da vardr. Muhtemelen bu zat, kutbun ikinci veziri imamdr ki eyh, bir seyahatinde onu grdn ve onun efrad terbiye ettiini anlatr (II:572). eyh'in yannda olaanst kerametleri inkr eden bir adam vardr. Hzr, bu adam bu olaanst kerametlerden birini gsterir. eyh bu hususta unlar anlatyor: "Hzr olduunu sylediim bu adam mescidin mihrabndan kk bir hasr ald ve yerden yedi zira yukarda havaya serdi. Havada duran bu hasrn zerine karak nafile namaz kld () Namaz bitirince, ona selam verdim ve u iiri okudum: Seven srrnda havayla ilgilenmez nk havay yaratp musahhar klann sevgisiyle meguldr. Ariflerin akllar, anlar Btn kevnde onu raz klacak eyi ve tertemizdirler Annda anlarlar ve tede ikrama mazhardrlar
247

Ama halleri mehul ve gizlidir Sonra bana dedi ki: Ey falan! Yaptm grdn eyi, srf bu mnkir grsn diye yaptm () Yzm Mnkir adama evirdim ve: Ne diyorsun? Dedim. Dedi ki: Gz grdkten sonra ne denebilir ki!" eyhin Hzr'la ilk karlamas yirmili yllarn balarnda gereklemitir. Bu konuda unlar sylyor: - "eyhimiz Ebu'l Abbas el-Uraybi (Allah rahmet etsin) ile aramzda, Resulullah'n (s.a.v) ahir zamanda zuhur edeceini mjdeledii zat (Ahir zamanda ortaya kacak mam Mehdi) hakknda bir konuma geti. Bana dedi ki: O, falan olu falandr. smini bildiim ama kendisini grmediim bir adamn ismini syledi. smini verdii adamn amcasnn olunu grmtm. eyhin bu szlerini kabul etmedim, nk benim grme dayanak oluturan delil daha glyd. eyhimin delili kendi aleyhine dnmt. Ayrca iten ie rahatsz da olmutu. Ama ben bunun farknda deildim. nk henz yolun bandaydm. eyhten ayrlp evime gittim. Yolda iken tanmadm bir adamla karlatm. Bana selam verdi. Seven ve efkatli bir selamd bu. Bana dedi ki: Ey Muhammed! eyh Ebu'l Abbas'n falan adamla ilgili olarak sana anlattklarn tasdik et. Ayrca eyh Ebu'l Abbas'n bahsettii kiinin adn syledi. Ona: Evet, dedim. Ne demek istediini anlamtm. Olup biteni anlatmak zere derhal eyhin yanna dndm. Yanna girdiim zaman, bana dedi ki: Ey Ebu Abdullah! imdi benim sana anlattm ve senin de kabullenmekte zorlandn her meselede, Hzr'n sana falann dediklerini tasdik et, demesini mi bekleyeceiz? Benden duyup da kabullenmekte zorlandn her meselede Hzr' nerden bulacaksn? Dedim ki: Tevbe kaps aktr. Dedi ki: Tevbenin kabul de vakidir. O zaman, yolda karma kan adamn Hzr olduundan phe duymadm. Bir de eyhe sordum: Bu adam Hzr myd? Diye. Evet,
248

dedi. Ona dedim ki: Allah'a hamdolsun, bu da bir faydadr. Bununla beraber meselenin asl benim sana sylediim gibidir. Aradan bir mddet geti. eyhin yanna girdim. Bu meselede benim grm kabul ettiini grdm. Bana dedi ki: "O konuda benim grm yanlt, sen haklsn." Ona dedim ki: Ey efendim! imdi anlyorum ki, Hzr bana teslimiyeti tavsiye etti. Bu meselede senin grnn doru olduunu sylemedi. Onun, bana kar sana destek olmas sz konusu deildi. nk bu mesele, eriatn sessiz kalnmas haram olan hkmlerinden biri deildi. Bundan dolay Allah'a krettim ve eyhin de hakk aka grmesinden tr sevindim." Bu hikyede, bn Arab ile eyhleri arasndaki ilgin ve farkl iliki tarz da belirginleiyor. eyhleri onu zahiren eitirken, o da onlar batnen eitiyordu. nk bn Arab, btn fetihlere mazhar olduktan sonra onlarla beraber olmaya balamt. Onlardan, hallerine ve makamlarna ilikin ameli deneyimi edinirken, Allah' bilme miralarnda onlar batnen denetliyordu. eyh, Melamilik ve Ferdiyet makamnda iyice kkletii iin, eyhleri, onun bu zelliini nadiren ve yararlanabilecekleri miktarda fark ediyorlard. Bunu da ona kar itiraf ediyorlard. Bunun tipik rneklerinden biri Salih el-Berberi'dir (:593). eyh, 13 sene onunla beraber oldu. El-Berberi yle der: "Eer insanlar, hallere sirayet eden nimetleri bilselerdi, kolaylk ve zorluu ayrmaz, Hamdi birletirirlerdi." bn Arab unu ekler: "Bilakis, bir olurlard." El-Berberi ona u cevab verir: Ey olum! Doru syledin ve eyh yanl syledi." Ardndan Muhyiddin eyhinin elini, Salih de Muhyiddin'in ban per. Buna benzer rnekler eyhin hayatnda oka grlmtr. leride bazsna deineceiz. bn Arabi, Hzr' eyhlerinden biri olarak grr. "Nesebu'l Hrka" risalesinde unlar sylemektedir: " Ben de Hzr'la arkadalk ettim, ondan edep
249

rendim, eyhlerin szlerine teslim olmay ondan rendim. Bunu ifahen ve dorudan onun azndan duydum. Bunun gibi daha bir ok ilmi ondan aldm." Tarikatta Hzr'n hrkasn giyiini anlatrken unlar sylyor (I:186): - "eyhlerimizden bir adam onunla bulumutur. Bu adam Ali b. Abdulah b. Cami'dir. Kendisi Ali el-Mtevekkil'in ve Ebu Abdullah Kadib el-Ban'n arkadalarndandr. Musul dnda el-Makla denilen yerde kendisine ait bir Bostan'da otururdu. Hzr, Kadib el-Ban'n huzurunda ona hrka giydirmiti. eyh, Hzr'n kendisine bahesinin iinde hrkay giydirdii yerde bana giydirdi.Ve Hzr'n kendisine hrka giydirdii srada iinde bulunduklar halin ayns o srada bizim iin de geerliydi. Ben, Hzr'n hrkasn bundan tamamen farkl bir ekilde, arkadamz Takiyyuddin Abdurrahman b. Ali b. Meymun b. Ab et-Tevzeri'nin elinden giymitim. Ona da Msr'da eyhlerin eyhi Sadruddin (ibn Hameveyhi) giydirmiti. Hrkay dedesi Hzr'n elinden giymiti. O zamandan beri hrka giymeyi savundum ve insanlara da giydirdim. nk Hzr'n buna nem verdiini grmtm. Bundan nce u anda bilinen hrkay savunmuyordum. Hrka bize gre sohbet, edep ve ahlaklanmadan ibarettir. Bu yzden hrka giyme silsilesi Resulullah'a (s.a.v) kadar uzanmaz. Ama sohbet ve adap olarak Resulullah'a (s.a.v) kadar uzanmaktadr. Buna da "takva elbisesi" denmektedir. Hal sahiplerinin gelenei yleydi: Arkadalarndan birinde bir eksiklik grdklerinde ve onun bu eksikliini giderip kemale ermesini salamay istediklerinde, eyh, bu kiiyle ittihat ederdi. ttihat ettii zaman, ittihat halinde iken zerinde bulunan elbiseyi karp kemale ermesini istedii o adama giydirirdi. Dolaysyla hal bu adama sirayet ederdi ve kemale ererdi. Bizde bilinen hrka giymenin anlam budur. Muhakkik eyhlerimizden de byle rivayet edilmitir."
250

eyh, "Nesebu'l Hrka" risalesinde hrkann tarihini, manevi hakikatini ve adap ve ilim gibi ahlaki artlarn ayrntl olarak aklamaktadr. Risalenin sonunda unlar sylyor: - "te ey Kemaluddin Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Hammad b. Mahmud b. Yusuf b. brahim b. Musa b. Abdullah b. Hseyin b. Hasan b. Ali b. Ebutalib (k.v) bu elbiseyi, benim sohbetimde bulunduunun ve benim elimle edeplendiinin bir ifadesi olarak sana giydiriyorum. Ben de bu elbiseyi eyh Cemaluddin Yusuf b. Yahya b. Ebu'l Hasan el-Abbasi el-Kassar elinden Mekke'de, harem-i erifte, Kabe-i muazzamaya kar giydim. Bundan nce onun sohbetinde bulunmu ve elinden edep almtm. Cemaluddin de bu elbiseyi zamann eyhi Abdulkadir b. Ebu Salih b. Abdullah el-Cili'nin (r.a) elinden giymiti. Abdulkadir de Ebu Said el-Mubarek b. Ali elMahzumi'nin elinden giymiti. El-Mahzumi de Ebu'l Hasan Ali b. Muhammed b. Yusuf el-Kurai el-Hakkri'nin elinden giymiti. El-Hakkri onu eyh Ebu'l Ferec et-Tarsusi'nin elinden giymiti. Ebu'l Ferec de Ebu'l Fadl Abdulvahid b. Abdlaziz et-Temimi'nin elinden giymiti. Ebu'l Fadl ise Ebubekir Muhammed b. Halef b. Hicare e-ibli'nin elinden giymiti. E-ibli ise Ebu'l Kasm el-Cneyd b. Muhammed'in sohbetinde bulunmu, onun tarafndan edeplendirilmiti. Cneyd de, days Srr es-Sakati'nin sohbetinde bulunmu ve ondan edep renmiti. Srr da Maruf el-Karhi'nin sohbetinde bulunmu, onun edebini almt. Maruf, Ali b. Musa er-Rza'nn sohbetinde bulunmu, ondan edep renmiti. Ali b. Musa ise babas Musa el-Kazm b. Cafer es-Sadk'n sohbetinde bulunmu, ondan edep almt. Musa ise, babas Cafer'in sohbetinde bulunmu, onunla edeplenmiti. Cafer, babas Muhammed b. Ali elBakr'n sohbetinde bulunmu ve ondan edep renmiti.
251

Muhammed, babas Ali b. Hseyin'in sohbetinde bulunmu, onun edebiyle edeplenmiti. Hseyin, dedesi Resulullah'n (s.a.v) ve babas Ali b. Ebutalib'in (k.v)sohbetlerinde bulunmu ve onlardan edep renmiti. Ali b. Ebutalib ise Resulullah'n (s.a.v) sohbetinde bulunmu ve ondan edep renip el almt. Hz. Muhammed (s.a.v) Cebrail'den alm, Cebrail de yce Allah'tan almt. eyh Yunus'a Cebrail Allah'tan ne almt? O da dedi ki: Ben de eyh Abdulkadir'e sordum veya bir bakas sordu: Allah'tan ne ald? diye. dedi ki: Ondan ilim ve edep ald Yine sana, Ebu Abdullah Muhammed b. Kasm b. Abdurrahman b. Ali b. Abdulkerim et-Temimi el-Fasi'nin ve Takiyddin Abdurrahman b. Meymun b. Ab et-Tevzeri'nin ellerinden giydiim hrkay da sana giydirdim. Onlar, bana dediklerine gre, Ebu'l Feth Muhammed b. Ahmed b. Mahmud el-Mahmudi'nin elinden giymilerdi. El-Mahmudi, Ebu'l Hasan Ali b. Muhammed el-Basri'nin elinden, el-Basri, Ebu'l Feth b. eyhu' uyuh'un elinden, Ebu'l Feth, Ebu shak b. ehriyar el-Mrid'in elinden, el-Mrid, Hasan veya Hseyin el-Akkar'n elinden, el-Akkar, Ebu Abdullah b. Hafif'in elinden giymitir. bni Hafif, Cafer el-Hazza'n sohbetinde, el-Hazza ise, eyhi Ebu Amr el-stahri'nin sohbetinde, Ebu Amr, eyhi Ebu Turab en-Nahabi'nin sohbetinde, Ebu Turab, eyhi akik el-Belhi'nin sohbetinde, akik de, brahim b. Edhem'in sohbetinde, bni Edhem, Musa b. Zeydu'r Rai'nin sohbetinde, er-Rai, veys elKarani'nin sohbetinde, veys, mer b. Hattab'n (r.a) ve Ali b. Ebutalib'in (k.v) sohbetinde, mer ve Ali de, Resulullah'n sohbetinde bulunmulard () Bu hrkay giymenin ve sohbetin art, ancak bir kiinin elinden giyilmesi deildir. Hi kimse byle bir art komamtr. Bilakis bazlarnn yle dedikleri sabitlemitir: Bir adamda yz adam birden grmek isteyen kimse,
252

bana baksn. nk ben, yz eyhin sohbetinde bulundum ve her birinden bir ahlak edindim Kueyri Risalesine bakn rnein. Burada birinden sz edildii zaman, falann ve falann sohbetinde bulundu, demektedir. Hrka; sohbet ve edepten baka bir ey deildir. Dolaysyla birden ok kiinin sohbetinde bulunup edebinden edinmenin bir sakncas yoktur. Ama ilimden yoksun cahil bir topluluk ortaya kt. Ancak bir kiinin elinden hrka giyileceini hayal ediyorlar. Oysa bunu hi kimse sylememitir. Baarl klan Allah'tr." Ben derim ki: eyh, bu son aklamasnda teberrk mahiyetindeki sohbet ve hrkadan sz ediyor. Ama terbiye ve ykselme aamasndaki mrid, kmil ve eitici tek bir eyhin kontrolnde ve onun hkimiyeti altnda olmaldr. eyhin kendisi de 181. babn sonunda (II:366) bu hususu vurgulamaktadr: - "in asl udur: lemin iki ilah arasnda var olmas, bir mkellefin farkl eriatlara sahip iki resule muhatap olmas ve bir kadnn iki erkein kars olmas mmkn olmad gibi, bir kii de iki eyhin birden mridi olamaz. Tabi ki terbiye aamasndaki mritten sz ediyoruz. Ama terbiye aamas dnda sohbet mahiyetinde bir mritlik sz konusu ise, btn eyhlerin sohbetinde bulunmasnn bir sakncas yoktur. nk bu ekilde onlarn hkimiyeti altna girmi olmaz. Bu gibi sohbetlere "bereket sohbeti" denir. u kadar var ki, bundan Allah tarikine mensup bir adam kmaz. nk kurtuluta asl olan hrmettir." eyhin bu szleri, onlarca eyhin sohbetinde bulunmu biri olarak kendisine tatbik edildii zaman, onun sz konusu kiilerin sohbetinde bulunmasnn terbiye amacna ynelik olmad anlalacaktr. nk onlar tanmadan nce byk fethini gerekletirmiti. O, Allah ehlinin deiik hallerini ayrntl olarak gzlemlemek suretiyle deneyim kazanmak
253

ve de onlar kendi sohbetinden yararlandrmak iin beraber olmutu. eyh, Hzr ve benzerlerinin bahedilmi lednni ilmi tahsil edilerinin keyfiyetini 396. babda aklam (III:558559) ve zetle unlar sylemitir: -"Bu ilmi elde etmenin, btn malumatlar ve btn lemi zihinden atmaktan ve bo bir kalple Allah ile oturmaktan, ilahi huzur, murakabe, sekine ve kalben "Allah" ismini zikretmekten, kendisini Allah' bilmeye ulatracak herhangi bir delile bakmamaktan baka yolu yoktur. Kapdan ayrlmad, durmadan zikirle kapy ald -ki bu da Allah'n kendi katndan verdii bir rahmettir- zaman, Hak mahede yoluyla onun talimini stlenir, Hzr ve benzeri Allah ehlinin talimini stlendii gibi. Kendisiyle Allah arasnda olan zel bir yntemle ona katndan bir ilim retir. Ve bu ynteme ondan bakas muttali olamaz. Allah bizimle onun arasn ak hale getirmiti. Ben de bundan ayrlmadm ve rahat ettim. Byle bir ilme sahip olduunu iddia eden kimsenin, doru sylediinin alameti eriatn adabna eksiksiz bal kalmas ve gnah, eriata muhalefet olarak grmesidir. Eer bundan farkl bir tutum iinde ise, bu kimse, zel bilgilenme ynteminin ehli deildir. Bilakis o, Allah'n nem vermedii bir kimsedir." O halde zahiren ve batnen eriata gre amel etmek, tarikat ve hakikat demektir. eyh, et-Teracim kitabnn 25. babnda unlar sylyor: "Bilmezler, eriatn hakikate muhalif olduunu hayal ediyorlar. Heyhat! Bu hayalleri ne kadar gerek ddr! Bilakis eriat, hakikatin kendisidir. nk eriat, beden ve ruhtan meydana gelir. Bedeni, hkmler ilmi, ruhu ise hakikattir. Dolaysyla eriattan baka hakikat yoktur." eyh ve bn Meserre, bn Burcan ve bn Kssi Hicri drdnc yz ylda, mam Ebu'l Kasm el254

Cneyd'in (:297) tasavvufi terbiye mektebinin Endls' ve Maribi de aydnlatmaya balamt. Bu mektebin mensuplarndan biri olarak "Havassu'l huruf" ve "Risaletu'l itibar" adl eserlerin mellifi eyh bn Meserre elCebeli'nin (:319) yldz parlamt. Tarikatta yksek bir makama ve eriat ilimlerinde nemli bir derinlie sahip olmasnn yan sra, kadim filozoflarn ilmine dair derinlikli bilgiye de sahipti. eyh, "Mim. Vav. Nun" kitabnda harflerin srlarna ilikin aklamalar kapsamnda ondan da sz eder ve yle der: - "Biz, bn Meserre el-Cebeli'nin ynteminde olduu gibi harflerin srlar hakknda konuuyoruz, zellikleri hakknda deil." Futuhat'n 13. babnda "Hamele- Ar"n tannmas hakknda konuurken ondan yle sz eder: "lim, hal ve keif bakmndan tarikat ehlinin en by olan bn Meserre'den yle rivayet ettik: Tanan ar, melektir ve o, cisim, ruh, gda ve mertebeyle snrldr. u halde Adem ve srafil suretler, Cebrail ve Muhammed ruhlar, Mukail ve brahim rzklar, Malik ve Rdvan ise vaat ve tehditlerle ilgilidirler () Ama taht anlamndaki ara gelince, Allah'n, onu tayan melekleri vardr. Onu omuzlarnda tarlar. u anda saylar drttr. Yarn (kyamet gn) saylar sekiz olacaktr, bu ar hair arzna tamak iin. Ar tayan bu meleklerin suretleri ile ilgili olarak bn Meserre'nin dediklerine yakn bir aklama rivayet edilmitir. Sylendiine gre bunlardan biri insan suretinde, biri aslan suretinde, biri kartal suretinde, biri de kz suretindedir." eyh, "hls" suresiyle ilgili 272. babda da babn Besmelesine iaret edip onu menzilinin girii stununa benzetirken bn Meserre'den sz etmekte ve unlar sylemektedir: " Sanki bizimle menzillerin verdikleri marifetler arasnda bir tercman konumundadr. bn Meserre el-Cebeli "elHuruf" adl kitabnda buna dikkat ekmitir. Bu stun, ak
255

ve anlalr bir dildir ki menzillerin ierdii eyleri bize anlatmakta ve biz de bu ilimden istifade etmekteyiz." eyh, bn Meserre'nin u aklamasna da iaret etmektedir: - "Cennetin derecelerinin says, Kur'an ayetlerinin says kadardr. Onlar da isimlerin says kadardrlar. Cennetin her derecesi kendi iinde birok dereceye ayrlr. Ayn ekilde Allah'n her bir ismi de bizatihi mertebelere sahiptir. Btn isimleri ve yce sfatlar kapsayan sm-i Azam (en byk isim) hari. Mahlkata feyiz veren bu isimdir. Btn mahlkat ona baldr. Btn varlklar da ona baldr. Bu isim marifetin sonudur. Arzularn varabilecei nihai amatr. Onun dndaki isimlerin kendi ilerinde mertebeleri, zatlar itibariyle dereceleri vardr. Mahlkatn kabul iin ayrlmalar ve birlemeleri sz konusudur. erefi ve ltfnn gizlilii asndan genel ve zel olma durumu da vardr. Dolaysyla isimlerin en kapsamls ve en geneli "Bismillahirrahmanirrahim"dir. lmin ilk ve en yksek, en erefli mertebesi de budur. Kur'an, Kur'an'n latifliklerini ve ince anlamlarn ierir. Ayrca Allah'n hakkyla bilinmesinin arac olan mzmer isim de saylr. Ulhiyetle isimlerinin genellii, Rahman ile sfatlarnn blnmesini, Rahim ile rahmetin zuhuru ve bir mertebeye tahsis edilii anlalr. Mzmer isimle birlikte ulhiyetten ryetin de hakikati bilinir. Uluhiyetle birlikte Rahman ismiyle Rahmet feyzi bilinir. Rahim ismiyle birlikte Rahmetten nefhann sfat bilinir. Rahman ismiyle birlikte Rahimden ruhlarn bedenlerden ayrlmas vaktinde miraca delil oluu bilinir. Bununla da kabir azabna delil bulunur. Rahim isminden hareketle yce Allah'n ekil veren ahid, dirilten, ldren, zahir, yakn Olduu bilinir. Rahman ve Rahim isimleriyle birlikte ulhiyetten klli akln klli nefse, klli nefsin de felsefecilerin ve yolunu arm gemi mmetlerin, tevhid ilmini nbvvet olmadan anlayan dnemlerde yaayanlarn syledii gibi
256

lemin bedenine girdiini biliriz. u kadar var ki, saydmz bu gruplarn ilimleri isimlere uygundur. Ama nbvvet bunu anlamaya en yakn bir beyan ile ve ak bir kant ile erhetmitir." Grld gibi bn Meserre'nin mektebi salt Kur'anidir. Tek ls de Muhammedi eraittir. Bu anlay "u ilmimiz kitab ve snnetle desteklenmitir" diyen Cneyd'in mektebinin bir devam niteliindedir. Yani felsefi ekollerin veya Batni mezheplerin devas deildir. eyhin eserlerinde grlerinin yanksn bulduumuz Endls sufilerinden biri de Ebu'l Hakem b. Burcan'dir. Altnc yz yln balarnda biliye'de ortaya kmtr. ok sayda takipisi vard. E-a'rani tabakatnda yle nakleder: Murabitun devletine isyan etmek isteyince, 130 belde ona biat etti. Murabitler zamannda onu Sultan Ali b. Yusuf b. Tafin'e jurnallediler. Sultan onu bakent Marake'e ard. Orada hapse atld, sonra 536 ylnda ldrld. EtTadeli "et-Teevvuf ila Ricali't Tasavvuf" adl eserinde yle anlatr: "Sufi fakih Ebu'l Hasan Ali b. Harzehum Marake halkn onun cenazesine katlmaya ard. bn Harzehum, Murabitler zamannda maripte tasavvufun ve tasavvuf ehlinin en byk savunucularndand. Tarikata amcas Salih b. Harzehum'dan etkilenerek girmiti. O da douda mam Ebu Hamid el-Gazali'den almt. Sultan ayrca fakih, zahit, arif Ebubekir Muhammed b. Hseyin el-Mayurki'yi de ard. El-Mayurki Grnata'da ikamet ediyordu ve fkh, zht ve -bn Arif yntemine dayal- tasavvuf anlayyla mehurdu. Sultann huzuruna knca, nce ikenceye tabu tutuldu, hapse atld, krba vuruldu. Sonra serbest brakld. Endls'e geri dnd, oradan Becaye'ye geti ve 536 veya 537 ylnda orada vefat etti. eyh (I:60/II:60-104-577-649/III:77/IV:220/ Mevakiu'n Ncum142 / et-Tedbiratu'l lahiye:125)te bn Burcan'dan sz
257

etmektedir. Aklamalar aadaki hususlarda younlamaktadr: "Hadratu'l ismi'l fettah"n 2. ve 559. babnda bn Burcan'n Kuds'n 583 ylnda fethedileceini nceden haber verdiinden sz ediyor. Ki bn Burcan tefsirinde bunu zikretmitir. eyh, onun bu tarihi elde edi keyfiyetini "Elif. Lam. Mim. Rumlar yenilgiye uradlar." (Rum, 1-2) ayetinin cmle hesabyla aklamakta ve unlar sylemektedir: - "Bu ilim, bu huzurdan (yani el-Fettah isminin huzurundan)dr. Ancak Abdusselam Ebu'l Hakem b. Burcan bu ilmi bu huzurdan almamtr. Bu yzden yanlm ve insanlar da bunun farkna varmamlardr. Onun kitabn bize getiren arkadalarmza bunu akladk. Bu konuda onun yanl yaptn anladlar. Fakat yakn bir sonu elde etmitir. Bunun sebebi de baka bir ilmin ie karp sonucu bozmasdr." eyh, 2. babda (I:60) aklad gibi, felek ilminin ie kartn anlatmak istiyor. "nirah" suresiyle ilgili 290. babda eyh, mutasavvflarn ilahi isimlerle ahlaklanmaya ilikin kitaplarna deinir ve bunlar arasnda bn Burcan'n konuyla ilgili kitabn da zikreder. bn Burcan'n "Hak, mahlkun bih"tir (kendisiyle yaratlan) kavramn kullanmas. Bununla kmil insana delalet etmek ister ve onu da er-Rida ifadesiyle dile getirir. (eyhin cevab iin bkz. Tirmizi'nin 106. sorusuna cevap II:104). "Tegabun" suresiyle ilgili 320. babda unlar sylyor: - "Bu menzil "Mahlkun bih hak" ilmini ierir ki, Abdusselam Ebu'l Hakem b. Burcan bu kavram oka kullanr. mam Sehl b. Abdullah et-Tusteri de. Ama Sehl, bunu "adalet" olarak nitelendirirken, Ebu'l hakem "mahlkun bih hak" olarak nitelendirir. Bu kavram u ayetten almtr: "Biz semavat, arz ve ikisinin arasndakileri ancak hak ile yarat258

tk." (Hicr, 85) Bu konuda doyurucu, ikna edici uzun aklamalar vardr." eyh, Tegabun suresinin "semavat (gkleri) ve arz(yeri) hak ile yaratt." (ayet, 3) ayetine iaret eder, ancak "mahlukun bih-hak" ifadesiyle ilgili olarak bn Burcan'a katlmaz. Ona gre "Hak" kelimesinin bandaki "Ba" harfi cerri (bi-hak); "Lam" anlamndadr. Yani, Allah, semavat(gkleri) ve arz(yeri) Hak iin yaratt, demek isteniyor, yani, ona ibadet etmeleri iin nk yce Allah, bir eyi baka bir eyle yaratmaz, bilakis "kun-ol" szyle yaratr. Bu anlam da Neml suresi menzilinin banda (III:354-355) ve Felak suresiyle ilgili 271. babda ayrntl olarak almaktadr. eyh, sz konusu surenin Besmelesinin harflerine iaret eder ve yle der: " Bu derece, gayp menzillerinden bir tek dereceyi kapsar ki bu alann erbab olan kimseler arasnda bu hususta gr birlii vardr. Aralarnda deiik yaklamlar olmak zere menzilden sz etmilerdir. Ama bn Burcan bu konuda topluluktan farkl bir yaklam iine girerek gayp menzillerine ilikin bu derecede bir ikinci menzili izhar etmitir ki, ondan baka kimseden byle bir ey duymadm. Bunun da kendine gre bir aklama yolu vardr kukusuz. Ama byk bir boyutunun olduu da inkr edilemez. Geri biz de baz kitaplarmzda bu yntemi esas almadk deil." Bana yle geliyor ki eyh, "Bi-ismi "Allah" ve "erRahman" isimlerinde okunmayan elife iaret ediyor. Nitekim beinci babda (I:190) bu konuda aklamalarda bulunmutur. Ayrca "Allah" lafzn oluturan harfleri tahlil ederken (I:103-104) bu ismin son harfi olan "ha"dan sonraki gizli "vav"dan da sz etmitir. bn Burcan'n arkadalarndan olup eyhin karlat kiilerden biri Abdulhak b. El-Harrat el-Ezdi el-bili'dir (:581). Bu kiinin Ebu Medyen'le de salam bir ilikisi vard. eyh ondan hadis ilmini ve bn Hazm'n kitaplarn
259

ders almt. Bu blmde, bn Kssi'den de sz edeceiz. eyh, Futuhat'ta birka kere ondan sz etmitir. Sylendiine gre bn Kssi mehdilik iddiasnda bulunmu ve etrafna birok kiiyi toplamt. Bu arada Murabitler devletine kar bir isyana da nderlik etmiti, onlarn baz kalelerini ele geirmiti. Muvahhitler Endls'e gelince, bn Kssi 540 ylnda grnrde onlara tabi olduunu ilan etti. Sonra onlara ba kaldrd ve 546 ylnda ldrld. Geride "Hal'u'n Na'leyn" adnda bir kitap brakt. eyh, hayatnn sonlarna doru bu kitab erhetmi ve tahlil etmitir (A:7778). eyh'in Futuhat'ta bn Kssi ile ilgili olarak yazdklarn ve "Hal'un Na'leyn" adl kitaba ilikin erhini karlatrdmz zaman, anlyoruz ki eyh, 590 ylnda Tunus'ta bn Kssi'nin olu ile karlam ve bn Kssi'nin olu babasnn kitabn ona vermek istemi, fakat eyh "bir sebepten dolay" bu kitab almamtr. Kuvvetle muhtemeldir ki eyh, onun baz szlerini renmi, iyi niyetle veya tenkit maksadyla bunlar Futuhat'ta deerlendirmitir. Ama bn Kssi'nin gerek dncesi hakknda tam bir netlie sahip deildir. Nihayet am'a yerletikten sonra mrnn sonlarna doru "Hal'u'n na'leyn"in bir nshas eline geer ve bu kitab tahlil ederek erhetmeye balar. O zaman anlar ki bn Kssi'nin isabet ettii btn hakikatler, beraber olduu byklerden birinden naklettikleridir. Yanllar ise kendi deerlendirmeleridir. Bu erhte eyh, bn Kssi'yi sert biimde eletirir, ama objektiflii ve edebi elden brakmaz. Onu cahillikle ve taklitilikle nitelendirmesine ramen, yine bni Kssi'nin yapt fahi hatalara ramen ona rahmet okur, ilahi rza diler. Bu, eyhin temel karakterleri olan edebin ve geni merhametin bir sonucudur. eyh'in bn Kssi'nin nakillerine iyi niyetle yaklat konulara rnek olarak Futuhat'n 10. babndaki u aklamalar gstermek mmkndr: "Bu,
260

mlkn dn ile ilgili olarak benimsediimiz dncedir. Bizden bakalar da bu dnceyi benimsemilerdir. rnein bn Kssi "Hal'u'n Na'leyn" adl eserinde bu dnceyi savunur. Bu grn onun olu bize rivayet etmitir. Kendisi mutasavvflarn ileri gelenlerindendir. Huzurunda keif makamna ulat eyhi, maribin en byk eyhlerinden biri olan Leble halkndan bn Halil'dir." Yine 492. babda onun hakknda unlar syler: - "renim aamasnda olan kimse asndan Allah' Resul araclyla bilmek, senin zel bir kanalla elde ettiin zel bilgiden daha byk ve daha faydaldr () Biz, en byk ryetin, Muhammedi surette, Muhammedi ryet olduunu aklamtk. mam Ebu'l Kasm bn Kssi (Allah rahmet etsin) de "Hal'u'n na'leyn" adl eserinde bu gr savunur () Ondan bakasndan bu nefesi grmediimiz iin kimsenin adn vermiyoruz. nk bize bu ynde bir bilgi ulamad" eyh, her Nebinin hem stn hem de stn olunan (fazl-mafzul) olduundan sz ederken onu da anar (II:5260-257). Ayn ekilde "A'la" suresiyle ilgili 297. babda unlar sylemektedir (II:686): "lemdeki her cevher lemdeki her hakikati ierir. Tpk her ilahi ismin btn ilahi isimlerle isimlenmesi gibi () Bu, sadece bana ait olan zel bir ilimdir, bilebildiim kadaryla kimse byle bir eyi sylememitir. Bilmiyorum, acaba benden baka kimse bu bilgiye rastlad m veya keifle buna ulat m? Velayet ehli mminleri kast ediyorum, Nebileri deil. lahi isimlerle ilgili olarak Ebu'l Kasm b. Kssi "Hal'u'n na'leyn"de bu anlay ifade etmitir (III:354) Bir kimsenin bu meselede, benim yaptm gibi kendi gr olarak byle bir eyi sylediini veya bakalarndan duyarak naklettiini duyup da bu konuda yazdklarma ekleyecek ve iddialarma ahit olarak sunacak kula Allah rahmet etsin. nk ben
261

uyumu severim, birilerinin benimle ayn dndn grmekten holanrm, arkadalarm arasnda bir konuda yalnz kalmay sevmem." Baka meselelerde eyh, bn Kssi ile farkl dndn ifade eder. Bedenlerin kyamet gn yeniden yaratlmasnn keyfiyeti (I:312/II:160) ve ayn cinse tabi trlerin birbirlerine stnl (III:326) meselelerinde olduu gibi. eyh, onun "Allah'n adaleti fazlna, fazl da adaletine hkmetmez" szne cevap verir ve yle der: "Bu, keif ehlinin yapt trden byk hatalardan biridir. Bunun sebebi de bir stadn bulunmaydr. Bunu, eri hkmlerin vrudunu ve kaynan bilen eriata bal bir stadn eitiminden gememi kimseler syleyebilir." Son olarak eyh, "Hal'u'n Na'leyn"i erhederken bn Kssi'ye kar tavrn, onun "zahiri kalplar, bu Batni hakikatleri camidir. Bu yzden yaslanm odunlar ve uzatlm direkler gibidirler, bu yzden secdeye g yetiremezler." eklindeki szn ele alrken netletirir eyh, bu sz yle deerlendirir: - "Bakasn taklit ederek syledii szlerdir bunlar. in zne dair bir bilgiye sahip deildir. Bu sz syleyerek zikrettii btn hakikatler ve ilimler itibariyle, kendi zatndan bir keif ve zevk olmakszn bakasndan nakleden bir mukallit olduunu itiraf etmi oluyor. Yoksa bu adamda bu nefes ne gezer! Bu adam bu sz syleyerek bizi rahatlatm oldu aslnda. Onunla ilgili olarak sahip olduumuz yanl kanaati de ortadan kaldrd. Bylece onun bir hadis nakledicisi, bir fetva taycs ve bir rivayet hikyecisi olduunu renmi olduk. Biz de naklettii kimsenin kast ettii anlam erhetmi oluyoruz. lemlerin rabbi olan Allah'a hamdolsun. u halde, onun bu kitabnda aslnda Salih bir kuldan, yani Halefullah el-Endlsi'den naklettiine dair rivayet de sahihtir. Sz edilen Salih kul mmi velilerin byklerinden biriydi. Bu adamn yanna gelir, Ruhu'l kud262

s'un ve ilahi nurun kalbine ilka ettii hakikatleri ona anlatrd. Kukusuz bu yazarda anlama ve geni hitap yetenei var. Edebiyat ve dilde uzmandr, yazma kabiliyeti vardr. te o adamdan ald anlamlara edebi ve hitabi lafz giysileri giydirmitir () u anda onun bakasndan naklettii hakikatler ile kendisine ait olan szleri birbirinden ayrt edebiliyoruz. Ne var ki ben onun hallerini bakasndan rendim. Onun oluyla karlatm. Anlay gl ve zeki biriydi. Babasnn hallerini ona sordum, bana baz haller vasfetti ki iaret ettiimiz kusurlarna delalet eden trdendi. eyhi bn Halil'in, o ve benzerleri iin syledii sz, onun halini ve kapasitesinin darln anlamak iin yeterli bir delildir. Abdulmmin b. Ali'ye yazd mektup, orada kendisiyle ilgili olarak syledikleri ve gerein onun sylediklerinin tersi olmas gsteriyor ki, o kendi alannda bir muhakkik deildi, bilakis kendi mertebesini ve nefsini bilmeyen bir cahildi." Bu son cmlede eyh, bn Kssi'nin mehdilik iddiasnda bulunmasna iaret ediyor Maripli stad Muhammed el-Emrani "Hal'u'n Na'leyn" kitabn tahkik etmi ve 1418 (1998) tarihinde neretmitir. Kitabn ele ald baz meseleleri sralamtr ki bunlarn etkisini eyh- ekberin kitaplarnda da grebiliyoruz. aret ettiklerimize ek olarak zikredilen bu meselelerin en nemlileri unlardr: - lahi isimlerin birlii (III:368/fusus, b.4-21) - Muhammedi hakikat varln ve bilginin kaynadr (I:134-137-143-147/III:494) - Her Nebi zerinde etkili olan bir ilahi isim vardr. Hz. Muhammed (s.a.v) zerinde etkili olan isim ise en byk ve en cami isimdir (II:61-124- 125-225/IV:13-214-231/fusus, b. 1-27) - Vacip rahmet ile ltuf rahmeti ayrma (IV:200-550553/fusus, b. 21) - Deiik mertebeleriyle bir varedi kayna olarak nikh
263

(I:139/II:167) - Varlklarn tm ilahi kelimelerdir (II:394-396-400/IV: 65) - Varlk, hakkn huzurunun bir aynas gibidir (IV:21-316) - Kadim (ncesiz/ezeli) ilahi ilimden kaynaklanan sabit ayn'lerin hadis (sonradan olma)ayn olarak ortaya klar (I:31/II:399-400/III:11-/IV:210-211) bn Arab ve bn Arif Medresesi Mariye-Marake Cneyd'in manevi eitim medresesi Endls'te tarikat talebelerini eitmeye devam etti. Siyasi ve fkhi deiikliklere paralel olarak dal budak salyordu. Bu mektep Gazali'inin (:505) kitaplarn kendine destek olarak kullanyordu. Bunlarla Murabitun fukahasna kar koyuyorlard. yle ki Murabitun, sonunda Gazali'nin hyau ulumiddin ve dier kitaplarn yakmaya altlar. Ama btn bunlar tarikat nurunu sndrmeye yetmedi. Sz konusu tarikatn nemli kalelerinden biri Mariye ehriydi ve eyh, 595 tarihinde buray ziyaret etmi, nemli eserlerinden biri olan "Mevakiu'n Nucum"u burada yazmt. Burada bn Arif es-Sanhaci olarak bilinen eyh, byk eitici Ebu'l Abbas Ahmed b. Muhammed b. Musa . Ataullah'n medresesinin baz tabileriyle bulutu. bn Arif'in babas Tanca'dan taifelerin meliklerinden birinin bakenti olan Mariye'ye g etmiti. Orada gece bekilerinin bayd ve bu grevdeki kiiye el-Arif deniyordu. bn Arif, Kur'an' ezberledikten, edebiyat, hat, hadis ve fkh ilimlerinde salam bir eitim aldktan sonra btn eri ve lugavi ilimlerde gen yata salam bir yer edinmiti. Bu ilmi derinlik esnasnda velayet tarikatnda sluk etmenin cazibesine kaplm ve ksa saylacak bir srede byk fetihlere nail olmu, muhakkik, kamil ve eitici bir ey olmutu. Mritler etrafnda toplanmaya ve Endls'n her tarafndan insanlar
264

onu ziyaret etmeye balamlard. mrnn byk ksmn mritlerinin eitimi, Kur'an retimi ve arkada bn Burcan gibi ilim ve tasavvuf ehliyle mektuplamalarla geirdi. Derken Mariye kads bn el-Esved'in, rencilerinin oalmasnn saltanat iin tehlike oluturduu ynnde sultana jurnallemesi zerine Murabitun devletinin sultan Ali b. Yusuf b. Tafin kendisini bakent Marake'e ard. Marake'te sultann huzuruna ktktan sonra serbest brakld ve ksa sre sonra da vefat etti. Mezar Marake'te bilinmekte ve gnmzde de ziyaret edilmektedir. Sylendiine gre 481 ylnda cemadiyel evvel aynn ikisinde pazartesi gecesi domu, 536 ylnda safer aynn yirmi nde Cuma gecesi 53 yanda vefat etmitir. bn Arif'in tarikat silsilesine gelince; Ebubekir b. Abdulbaki el Ensari'den, o, Ebu Muhammed Ahmed elMaafiri'den, o, Ebu mer Ahmed b. Abdullah'dan, o, Ebu Said Ahmed b. El-A'rabi'den, o, Ebu'l Kasm el-Cneyd'den almtr (bkz. "el-haraketu's sufiye bi marake" Hasan Cellab, s. 75). Ancak Ebubekir Atik'in "Miftahu's saade" (Beyrut, 1993, s. 46) adl eserini tahkik eden, bn Arif'le ilgili baka bir tarikat silsilesi zikretmektedir. Buna gre bn Arif tarikat senedi yledir: O, Ebubekir Abdulbaki b. Muhammed b. Beryal el-Hicazi'den, o, Ebu me Ahmed b. Muhammed b. Abdullah et-Talmanki'den, o, Ebu mer Ahmed b. Avnullah'dan, o, Hasan b. Abdullah elCurcani'den, o, Ebu Said b. El-A'rabi'den, o, Ebu Muhammed Mslim b. Abdullah el-Horasani'den, o, Fudayl b. yad'dan, o, Hiam b. Hassan'dan, o da el-Hasan elBasri'den almtr. bn el-Arif, Endls'te altnc yzyln ilk yarsnn zgn slami tasavvuf terbiyesinin en byk mcedditlerinden kabul edilir. nk izgisini devam ettirecek byk eyhler geride brakmtr. Telif eser olarak mbarek kitab
265

"Mehasinu'l mecalis"i brakmtr. Bu eserde sluk makamlarn aklamaktadr. Bir de arkadalarna yazd mektuplar vardr. bn el-Arif'in eyh Muhyiddin'in kalbinde ayr bir yeri vardr. Ondan "eyhimiz" ve "muhakkik" diye sz eder. rnein 177. babda unlar sylyor: - "Bir grup, marifet makam rabbanidir, ilim makam ise ilahidir, demilerdir. Ben de bu grteyim. Ayrca Sehl etTusteri, Ebu Yezid, bn el-Arif ve Ebu Medyen gibi muhakkikler de bu gr dile getirmilerdir." eyh'in Futuhat'ta bn el-Arif'ten naklederek, onaylayc ve erhedici bir tavrla ele ald meseleler bn el-Arif'in aaya aldmz szlerinin kapsamnda yer almaktadr (I:93-103-112-279/II:97-143-144-201-315-325/III:278-395396-488-491/IV:84-92-93-361-411): "Allah ile kullar arasnda inayetten baka nesep, hkmden baka sebep ve ezelden baka vakit yoktur. Gerisi krlk ve karklktr." eyh, bu szn zerine u deerlendirmede bulunur: - u szn gzelliine, u irfann mkemmelliine ve u mahedenin mukaddesliine bakn! Allah bizi bunlardan yararlandrsn." - Ameller karlk ve haller mridler iindir. Bunlarn da kerametleri vardr. Alimler "benim iin", arifler "benimle"dirler. Arifler himmetleri ile vardrlar. Himmetleri ise vuslat iindir ve Hak btn bunlarn tesindedir. ekil yklp dalnca Hak aka ortaya kar. Hi olmayann fani, hep var olann baki olmas. - aret, uzakln bana ynelik bir ardr ve illetin aynn gsterir. Muhabbetle ilgili sorular bir soruya u cevab vermitir: "Kskanlk muhabbetin safhalarndan biridir. Kskanlk rtmeyi gerektirir ve snrlandrmaz." Bir ok insan tevbe etmitir, ama Benden baka tevbeden tevbe eden kimse yoktur.
266

Bir sz geldi ki, onu dinlemekten usanmayz Nesir ve nazm olarak onu ifade etmek bizim iin kar konulmaz bir cazibeye sahiptir. - yle dua aderdi: "Allah'm! Nbvvet ve risaletin kapsn yzmze kapattn! Ama velayet kapsn kapatmadn. Allah'm! Katndaki bir veli iin yce bir mertebe tayin ettiin zaman, bu veli ben olaym!" "eyh, bn Arif medresesinden mezun olan eyhlerle her zaman temas haline olmutur. Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensari el-Gazzal bunlardan biridir (I:228/II:201/IV:550/R:99-102). bn Arif'in Mursiya'daki en byk halifelerinden biriydi. Baz tarihiler 544 senesinde doduunu sylemilerdir. Yani, eyhinin lmnden sekiz sene sonra (bkz. Et-teevvuf, s.119). Ama bunun yanl olduu aktr. nk bn Arabi, onun 589 tarihinde vefat eden Ebu Medyen hayatta iken yal bir eyh olduundan sz etmektedir (R:99) Eer 544 ylnda domu olsayd, Ebu Medyen'in vefat ettii tarihte 45 yanda olmas gerekirdi. Bu yata birinin yal bir eyh olarak vasfedilmesi mmkn mdr? Bilakis onun altnc yzyln balarnda domu olmas ve gen yata eyh bn Arif'in sohbetinde bulunmas ve ayn yz yln sonlarnda vefat etmi olmas daha gl bir ihtimaldir. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir. eyhin divannda el-Gazzal'a hitaben sylenmi bir kaside var ve kasidenin giri beyti yledir: Mektubu ulat dostumuz el-Gazzal'n Benden ona ynelik kesintisiz bir zlem var Bu kaside, eyhle mektuplatklarnn delilidir. eyh, vasiyetler babnda (IV:550) onun hakknda unlar sylyor: - "Bana Marake'te bulunan Ebu'l Kasm el-Becai, Abdullah el-Gazzal el-Arif'ten aktararak anlatt. Ebu Abdullah Mariye'de Ebu Medyen'in ve Tunus'ta bulunan Ebu
267

Abdullah el-Havari'nin, Ebu Ya'za'nn, Ebu uayb esSariye'nin, Ebu'l Fadl el-Yekuri'nin ve Ebu'n Neca'nn akranyd. Bu tabaka" Sonra ibn Arif'in meclisine devam eden ve tpk Meryem (a.s) gibi gaipten rzklanan bir adamn hikyesini anlatr. eyh onun hakknda ayrca unlar syler (I:228): - "eyhimiz Ebu Abdullah el-Gazzal -Allah rahmet etsin o srada Mariye'de bulunuyordu- sluk halinde iken eyhi Ebu'l Abbas b. Arif'inmeclisinden kar, bn Arif, zamannn edibiydi, Samad yolu zerindeki Ahre'te bulunduu srada, blgedeki btn bitkilerin kendisine hitap ettiklerini ve yararlarn sylediklerini grr. rnein bir aa veya herhangi bir ot ona: beni al, ben falan ey iin faydalym, falan zarar defederim, der. Akl bandan gider, ne yapacan bilemez halde arp kalr. Btn aalar kendisine ynelik sevgilerini ve yaknlklarn gsterir mahiyette hitap ederler. eyhine dner ve olay ona anlatr. eyh ona der ki: Bunun iin bizim hizmetimizde bulunmadn. Eer aalar fayda ve zararlarn sana sylyorlarsa, senin faydan veya zararn nereden gelir? Bunun zerine yle der: Ey efendim! Tevbe ediyorum. eyh ona unu syler: Allah seni snad, denedi. Ben, sadece Allah' sana gsterdim, baka bir eyi deil. Senin gerekten tevbe etmi olmann delili, o yere geri dnmen ve eer doru sylyorsan, o aalarn da seninle konumamalardr. Ebu Abdullah el-Gazzal o yere dner. Daha nce duyduu hibir eyi duymaz. Bunun zerine Allah iin kr secdesine kapanr ve eyhin yanna dner, olanlar ona anlatr. eyh yle der: Seni kendisine seen ve dier varlklardan benzerin olanlara itmeyen, seni gerekte seninle ereflenen varlklarla ereflenme durumuna drmeyen Allah'a hamdolsun eyhin (r.a) himmetine bakn! Tabii varlklarn srlarn renip, onlarn hakikatlerine vakf olunca, Allah'n Adem'e
268

(a.s) rettii isimlerin de yarsn renmi olur. Bu, Allah, bizi bu tarikata girmek sayesinde muttali kld iin biliyoruz, olaanst bir ilimdir. Biz, bu tarikatta dehet verici eyler grdk. Allah'n mahlukatndaki srrndan baz eyler rendik, ilahi iktidarn nasl her eye sirayet ettiini grdk. Fayda vermek de onunladr, zarar vermek de. Varlklar ancak onunla konuurlar, onunla hareket ederler. Alem suretlerle rtlmtr. Bu yzden bu eylerin tmn kendilerine ve eyaya nispet etmilerdir. Allah yle buyuruyor: "Ey insanlar! Allah'a muhta olan sizsiniz." (Fatr, 15) Grld gibi bn Arif medresesinde devaml olarak eda edilen virtler, btn tasavvuf tarikatlarnda grdmz virtlerin aynsdr, o da Kur'an okumak, Lailahe illallah, demek, ismi a'zam olan "Allah" lafz bata olmak zere esma- hsna'y zikretmek ve Hz. Resulullah'a (s.a.v) salavat getirmektir. eyh, "Eer onlar, sen yanlarna kncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri iin daha iyi olurdu." (Hucurat, 5) ayetinin iaret ettii velilerden biriyle karlatn syler ve onun hakknda u aklamay yapr (IV:184): - "Bu ayetin iaret ettii kii, Hz. Muhammed'e (s.a.v) ok salavat getirir. Nefsini bu zikir zere hapseder, onun (s.a.v) yanna kncaya kadar. Bu izde kimseye rastlamamtm. Sadece biliye'de demircilik yapan byk bir zat grdm. "Allahumme salli ala Muhammed" virdiyle tannyordu. Bundan baka bir adla bilinmiyordu. Onu grdm, bana dua etti ve kendisinden istifade ettim. Ancak gerektii kadar biriyle konumak iin bu virde ara verirdi. Biri yanna gelip, demirden bir alet yapmasn istedii zaman, bundan fazla bir ey yapmamak zere ona art koard. Erkek, ocuk veya kadn, kim olursa olsun, biri onu grd zaman, bu gren kimse Hz. Muhammed'e (s.a.v) salvat okumak zorunda hissederdi kendini ve bu durum, onun
269

yanndan ayrlncaya kadar devam ederdi. ehirde bu zelliiyle bilinmektedir ve Allah ehli bir zattr." eyh ve bn Mcahid Medresesi lim, fazilet ve imamet bakmndan bn Arif'in akran saylan biri de Endls zahidi lakabyla tannan eyh Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. El-Mcahid'dir (484-574). Altnc yzyln tasavvuf nderlerinden biridir. Zhd, takvas ve Kur'an kraat ve fkh alannda imamlyla n salmtr. Kerametleri ve hak tarikatn talebelerini eitmesi mehurdur. eyh, Futuhat'n eitli blmlerinde ve "Durretu'l Fahira"da ondan bahsetmektedir (I:211358/II:628/III:34/IV:532). Onu, eyhlerinden biri olarak nitelendirir. Ancak o vefat ettii zaman eyh 14 yandayd. Bu yzden eyh'in kk bir ocuk iken Kur'an ilimlerini ve kraatini rendii srada onu tanm olmas mmkndr. eyh, onun hakknda zetle unlar sylyor: - "el-Mukaybarat mescidinde ders verirdi. Zahid biriydi ve sultanlarn balarn kesinlikle kabul etmezdi. "Hesaba ekilmeden nce kendinizi hesaba ekin." hadisinin pratik rnei olarak gzlerine uyku girmeyen zatlarn kutuplarndan biriydi. Btn hatralarn, yapt ileri ve syledii szleri her gn kaydederdi. Uyumadan nce kendini hesaba eker ve eri llere gre deerlendirirdi. Gerektiinde istifar eder, tevbe eder veya krederdi. Sonra gecesini az bir uyku ve ok virtle geirirdi. Biz de bu muhasebeyi rendik. Biz de bunlarn tmn, hatta niyetleri kaydederdik. Bylece hatralar ve fuzuli dnceler ala bildiini azald, sadece gerektii oranda kald. bn Mcahid, Mushaftan Kur'an okuduu zaman, elini harflerin zerinde gezdirirdi ki gz, kulak ve el gibi btn azalar Kur'an'dan nasiplerini alsnlar. O ve rencisi, ders vermede ve imamlkta vekili Ebu Abdullah b. Kassum kt, mrekkep ve kale270

mi yanlarndan ayrmazlard. Her gn kendileri iin takdir edilen ilmi yazarlard. Yarn Allah huzurunda ilim talebesi olarak haredilmek umuduyla byle davranrlard." bn Mcahid, eyh'in 309. bab tahsis ettii Melamilerdendi. Bu bab, "Kyame" suresinin menzilidir ki, bu surede "Kendini knayan nefse(nefs- levvame) yemin ederim." (Kyame, 2)ayeti yer alr. Bu babda eyh, Allah erlerini snfa ayrr: Zahiri ibadetleri oka eda eden abidler. Hal, keramet ve makam ehli sufiler ve Melamiler. Bu sonuncular hakknda zetle unlar sylyor: - "Bu, (melamiler) Resulullah'n (s.a.v), Ebubekir esSddk'n (r.a) ve hakikate eren eyhlerin makamdr: Hamdun el-Kassar, Ebu Said el-Harraz, Ebu-yezid Bistami gibi. Bizim zamanmzda ise, Ebu's Suud b. E-ibl, Abdulkadir Geylani, Muhammed el-Evani, Salih el-Berberi, Ebu Abdullah e-erefi, Yusuf e-ibrili, Yusuf b.Taiz, bn Ca'dun el-Hanavi, Muhammed b. Kassum, Ebu Abdullah b. El-Mcahid, Abdullah b. Tahmast, Ebu Abdullah el-Mehdevi, Abdullah el-Kattan, Ebu'l Abbas el-Hisari ve isimleri buraya smayacak kadar ok sayda zat bu makama mensuptur () Bunlar farz namazlara ek olarak sadece revatb (mekked) snnetleri klarlar. Farzlar eda eden mminlerden kendilerine zg bir ibadet alkanlyla ayrlmazlar. Gerekte Allah ile beraber olmalaryla belirginlemilerdir, kullukta kklemilerdir ve bir gz ap kapama an kadar ksa bir sre dahi kulluklar sarslmaz. Riyasetten en kk bir beklentileri yoktur. nk rububiyet, onlarn kalplerini brmtr. Ayak bastklar her yerde hak ettii gibi muamele ederler. Her zaman efendilerini mahede ederler. Sebepleri kendi yerlerinde brakrlar, onlarn hikmetlerini bilirler. Sebeplere muhtalklar esnasnda devaml yoksunluklaryla Allah'a muhtatrlar. Adamlarn en yksek derecelileridirler. Talebeleri, adamln halleri iinde seyredip
271

dururlar. Yiitlik makamn, bakasyla deil sadece Allah'la beraberlik ahlakn edinenler bunlardan bakalar deildir. Btn menzilleri elde etmilerdir. Makam olarak bunlarn en stnleri Selman- Farisi'dir" Muhammed b. Kassum, eyh'in yaklak 17 sene arkadalk ettii biridir. eyh, onun hakknda zetle unlar sylyor (R:88) - "eyhi bn Mcahid'in halini fazlasyla srdrd. lim ve ameli birlikte yrtt. Taharet ve namazla ilgili olarak benim iin faydal olan dersler aldm ondan. Meclisini bitirirken her zaman u duay okuduunu duydum: Allah'm! Bize hayr iittir ve hayra muttali kl. Allah'm! Bizi afiyetle rzklandr ve afiyetimizi devaml kl. Allah'm! Kalplerimizi takva zerinde birletir. Bizi, senin sevdiin ve raz olduun eyleri ilemeye muvaffak kl () Rabbimiz unutur veya yanlrsak bizi sorumlu tutma(Bakara suresinin son ksm)" Hz. Resulullah' (s.a.v) harem- erifte ryada grdm. Biri de ona Sahih- buhari'yi okuyordu. Duay yukarda yer verdiim szlerle tamamlad. Bu, bizim de meclislerimizi bitirirken srekli olarak okuduumuz bir duadr. bn Kassum, nefsini muhasebe etme, btn vakitlerini Kur'an okuyarak, namaz klarak geirme hususunda bn Mcahid'i izliyordu. mam'd. Cuma gnleri sadece iki kere ekmei katkla yerdi. stn bir hale ve makama sahipti. rfan oktu. Onun gibisi az bulundu. Onunla arkadam Abdullah b. Bedr el-Habei'yi buluturdum ve el-Habei'nin arkasnda namaz kld." bn Arabi, eyhlerin sohbetinde bulunmaya balad 580 senesinde yirmi yandayd. O tarihte bn Mcahid'in byk rencilerinden biri olup bn Kassum'un da akran olan Ebu mran Musa b. mran el-Marteli (:604) ile de arkadalk etti. Aslen bn Kssi'nin merkezi olan Martele kalesindendi. Oradan biliye'ye tanmt. Orada zhd, ilim
272

ve edebiyat alannda hret buldu. iirlerinin yer ald bir Divan vardr. eyh, Ruhu'l Kuds ve Futuhat adl eserlerinde ondan zetle yle sz etmektedir: - "Tarikat giriimin balaryd- Zaten sadece balang vardr, son ise, makul olmayan bir szden te bir ey deildir.- eyhimiz Ebu'l Abbas el-Arabi'nin yanna girdim. Halkn, Hakka muhalefet ettiklerini grp de kederlendiim bir and. Bana dedi ki: Allah'a dikkat et. Onun yanndan ayrldm, eyhimiz Ebu mran el-Marteli'nin yanna gittim. O halim hala devam ediyordu. Bana dedi ki: Nefsine dikkat et. Dedim ki: Efendim! kiniz arasnda kararsz kaldm. Ebu'l Abbas, Allah'a dikkat et, diyor, sen ise, nefsine dikkat et, diyorsun. Her ikiniz de hakk gsteren imamlarsnz. Ebu mran alad ve yle dedi: Ey habibim! Hak olan Ebu'l Abbas'n sana sylediidir. Ona dnmek lazm. Her birimiz, kendi halinin gerektirdiini sana sylemi. Allah'tan mit ediyorum ki, inallah beni Ebu'l Abbas'n iaret ettii makama kavuturur. Sen onu dinle, nk o, benden de senden de daha iyidir. Bu zatlarn insaflar ne gzeldir. Dnp Ebu'l Abbas'n yanna gittim. Ebu mran'n szlerini ona aktardm. Dedi ki: Ne gzel sylemi. O sana yolu gstermi, ben de sana yolda gsterdim. Sen hem benim sana dediimi yap, hem de onun sana dediini. Yolu ve yolda birletir. Ebu mran, nefsini zorluklara tabi tutmutu. Altm sene boyunca evine kapand ve dar kmad. Haris el-Mehasibi'nin yolunu izledi. Hi kimseden ba kabul etmedi. Ne kendisinin ne de bir bakasnn ihtiyacn karlamak zere kimseden bir ey talep etmedi. Kitaplarn satarak muhtalara infakta bulunurdu. Kitaplar bitince de biliye'de vefat etti. Ben o srada doudaydm. Her zaman saylar ten fazla da olmayan az da olmayan zatlardan biriydi. Onlar, ilahi ve kevni yardm adamlardrlar. Haktan alr, ltufla, yumuaklkla ve merhametle halka verirler. Bunlardan birinin fethi kesintisizdir,
273

her zaman Allah ile beraber durur. Kendisinin ayrc virdi "Allah'tan baka ilah yoktur. O daima diridir, her ey zerinde kaimdir." szdr. kincisi Melekta bakar. Meleklerle oturur. Ruhaniyet ona aittir. ncs ise, mlk lemiyle ilgilidir. nsanlarla oturur. Yumuak ve efkatle muamele eder. Ebu mran'dan, biliye'de er-Rida mescidinde, u tarikat ehlinin sylediklerini inkr eden Ebu'l Kasm'a yle dediini duydum: Ey Ebu'l Kasm! Yapma! Eer yaparsan, iki mahrumiyeti birletiririz. Ki biz bunu kendimiz iin uygun grmeyiz ve bununla ilgili olarak bizden bakasna da inanmayz. Bunu reddedecek bir delil de yoktur. Ayrca eran ve aklen eletiren de olmaz Sonra sylediklerine beni ahit tuttu. Ebu'l Kasm, bizim hakkmzda baz inanlara sahipti. Bu yzden konutuu zaman, onun mezhebinde geerli olan deliller sunmaya karar verdim. Kendisi muhaddisti. Sonunda Allah, onun kalbini at. Bunun zerine eyh, bana teekkr etti ve dua etti. Olaanst bir edebe sahipti. Genellikle kabz halinde olurdu. Bununla beraber ziyaretilerine kar gler yzlyd. Onunla aramzda yaanan olaanst hadiseler vardr. Bizim fitnelerden korunmamz iin daima Allah ile balantl bir himmete sahipti. Bana kar hep ak ve bast halinde olurdu. Bu da ona kar saygm arttrrd. Bast halinde olduu zaman, edebi eserleri ezberleme kapasiteme kar hayretini gizleyemezdi. Bast halinde kulluk kapsna dnerdi. Ben de o zaman dnp vakf olduum olaanst srr ona aardm. Bir gece bir rya grdm. Rya onun bir makamdan daha st bir makama ykseldiine delalet ediyordu. Bana dedi ki: Bana mjde verdin, Allah da seni cennetle mjdelesin. Nitekim aradan bir ay gemeden, yce Allah kesin bir mjdeyle beni cennetle mjdeledi." eyh "El-celal ve'l cemal" kitabnda Kur'an ve evren ayetleri zerinden Celalin yaygnln ve Cemalin heybetini
274

ei grlmemi bir parlaklkla aklamtr. bn Mcahid'in talebelerinden olup da eyh'in arkadalk ettii zatlardan biri de Ebu'l Haccac Yusuf e-ibirli'dir. Altnc yz yln sonlarnda vefat edinceye kadar yaklak on sene onunla arkadalk etmitir. Futuhat, Ruhu'l Kuds ve Durretu'l Fahire adl eserlerde ondan zetle yle sz eder: - "biliye'den iki fersah uzaklktaki ibril'dendir. ounlukla lde ikamet eder. Kendi elinin kazancyla geinir. Bulu ana ermeden tarikata girmitir. Memleketimizde bu tarikatn imam olan bn Mcahid yle derdi: Ebu'l Haccac e-ibrili'den size dua etmesini isteyin O da su zerinde yryenlerdendi. Onun ok bereketine ahit oldum. Daima mushaftan Kur'an okurdu. eyhimiz Ebu Muhammed'le birlikte yanna girdim ve ona yle dedim: Efendimiz! Bu, Ebu Medyen'in arkadalarndandr. Glmsedi ve yle dedi: Hayret! Dn Ebu Medyen (r.a) yanmzdayd. Ne gzel eyhtir o! O srada Ebu Medyen Becaye'de bulunuyordu. Yani aralarnda krk be gnlk bir mesafe vard. Ama aralarnda mkaefe bulunuyordu. lemi idare eden kutuplar tabakasna mensuptu. Bunlar Melami velilerin byklerindendirler. Tedbir ve tafsil ilmi onlarn elindedir. Onlara iaret eden ayet udur: "Her ii dzenleyip(tedbir) aklamaktadr(tafsil)." (Ra'd, 2) biliye'de onlardan biri olan Ebu Yahya es-Sanhaci ed-Darir ile karlatm. Ez-Zbeydi mescidinde kalrd. lp yksek ve sert rzgrlarn estii bir dan bana gmlnceye kadar onunla arkadalk ettim. Rzgr o kadar sert esiyordu ki insanlar cenazeyi daa karmakta zorlanyorlard. Allah rzgr durdurdu. Onu mezara koyup zerini rtnceye kadar bir tek esinti olmad. Biz dnnce rzgr tekrar sert bir ekilde esmeye balad. nsanlar bu durum karsnda ardlar. Bunlardan biri de Salih e-Berberi'dir. Ebu Abdullah Muhammed e-erefi de onlardan biridir. Namazda o kadar uzun sre kyamda
275

kalrd ki ayaklar imiti. Namaza durduu zaman gzyalar bembeyaz sakallarnn zerine inci gibi akard. Yaklak krk yl bir yerde kald ve bu sre iinde hi ate yakmad. nemli biriydi. Onun bereketlerine bizzat ahit oldum. Bunlardan her kiminle arkadalk etmisem, bu, sevgi, kaynama ve muhabbet arlkl bir arkadalk olmutur." eyhin tahakkuk etmi takva ehlinin ve cann (cinlerin) halleri hakkndaki grleri: 51. babda eyh, Rahman'n nefesi menzilini tahakkuk ettiren takva ehlinin hallerini aklamaktadr. Bu balamda ruhlarla (cinlerle) oturanlar da zikretmektedir. Bunlardan birisinin de e-ibrili olduunu belirtir ve zetle unlar syler: - "Cann (cinler) denilen ruhanilerin ve insanlarn kendilerinden katklar zarafet sahibi kimi insanlarn oturduklar kimseler de bunlardandr. nsanlar bunlardan kaarlar, nk onlarla oturmak aalayc bir durum olarak alglanr. nk onlar, hibir akl sahibinin muttali olmamak durumunda olduu avretlere muttali olurlar. Meclislerinde insanlara kar byklenmeyi tercih ederler. Bir kul, kibirlenmek maksadyla insanlara kar nazik davranrsa, bu kul, gazaba uramay hak eder. Cann dediimiz ruhaniler, tabii lemde Allah' en az bilen, en cahil varlklardr. Onlarla beraber oturan kimse, varlklarla ilgili haberleri verdikleri zaman, bunun Allah'tan onlara bahedilmi bir keramet olduunu sanr. Ama bu zan hakikatten ne kadar uzak! Bu yzden onlarla oturup da Allah ilmine dair tek cmle elde eden bir kii dahi bulamazsn. Onlarla arkadalk eden kiinin en fazla elde edecei ey, ona bitkilerin, talarn, isim ve harflerin, yani simya ilminin zelliklerini onlardan renmesidir. Onlardan eriatn zemmettii ilimlerden baka bir ey edinemezler. Onlarla arkadalk eden ciddi ve ibadet ehli bir cemaatle
276

karlatk. Onlardan ayrlmadk ve sonunda onlarla arkadalk etmelerine engel olmay baardk. nk zaten insaf ehli kimseler idiler ve en gzelin peindeydiler. Bunun zddn da onlarda grdk. Sadk biriyse eer, ne kendisi kurtulur bu sfattan, ne de bir bakasn kurtarr. Yalancya gelince, bizim onunla iimiz olmaz. Bunlardan bazlar da Rahman'dan nefes alarak meleklerle otururlar. Onlar ne gzel arkadatrlar. Onlar saf nurdurlar ve onlar da fazlalk bir ey yoktur. Onlar, iinde en kk bir phe bulunmayan ilahi ilim ehlidirler. Onlarla oturan kimse daima Allah ilmi alannda ve rahmani nefeslerde bir art halinde olur. Bir kimse mele- alnn sohbetinde bulunduunu iddia ediyorsa, buna karn rabbine dair ilimde bir art gzlenmiyorsa, bu kimsenin iddias doru deildir. Sadece fasit bir hayal iindedir. Kimisinden de Rahman nefes alr. Daimi tecellilerle kendi iinde Allah ile nsiyet iinde olur. Ald her nefeste Allah'a dair yeni bir hale ilikin yepyeni bir ilmin ve yepyeni bir nsiyetin sahibi olur. Szn ettiimiz bu tabakadan erkeklerden, kadnlardan oluan bir cemaati biliye, Tilmisan, Mekke ve dier baz yerlerde grdk. Sylediklerinin doruluunu gsteren delilleri vard. Bize gelince, onlardan birinin sylediklerinin shhatini anlamak iin delile ihtiyacmz yoktur. nk Allah, her zmrenin tannmasn salayan bir almet var etmitir. Biz bu almeti grdmz zaman, o kii farknda olmadan, biz onun doruluunu anlarz. Byle bir iddiada bulunup da yalanc veya fasit hayal iinde olan nice kii grdk. Eer dnp slah olmas ihtimali varsa nasihat ettik. Haline k olduunu, fasit hayaliyle perdelenmi bulunduunu grdmz ise, kendi halinde braktk. Bu iddiada bulunup da en sadk olduunu grdmz kadnlardan biliye'de Fatma bint bn el-Msenna, Merane'de ems mm'l fukara, Mekke'de Siti Gazale adyla bilinen
277

Glbahar, erkeklerden ise, biliye'de Ebu'l Abbas b. Mnzir, Kurtuba'da Ebu'l Haccac e-ibirli ve Yusuf b. Sahr'dr." eyh'in bu aklamalar, ez-Zehebi'nin "Mizanu'l itidal" adl eserde eyh'in hayatn anlatrken yer verdii bir hikayeyi de kesin olarak rtmektedir... Bu tamamen uydurma olan hikayeye gre gya eyh, cinlerden bir kadnla evlenmi ve bir gn bu kadnla kavga ederken aln yaralanmm!!!... Ne kadar sama bir hikaye. Tekrar mevzumuza dnersek... bn Mcahid'in arkadalarndan olup da eyh'in arkadalk ettikleri arasnda Ebu shak brahim b. Ahmed b. Tarif el-Abesi, Ebu's Sabr Eyyb el-Fehri ve onun eyhi Ketame kasrnda mukim Abdulcelil b. Musa gibi isimler de yer alr. bn Mcahid'in ekolne tabi olanlarn dikkat eken zellikleri daima kendilerini Kur'an ve hadis okumaya vermeleri ve nefislerini srekli olarak hesaba ekmeleridir. Bunun bir neticesi de faydal olmayan btn dnceleri zihinlerinden atmalardr. eyh, bu neticenin en son aamasna ulam velilerden biriyle karlamtr. Onunla ilgili olarak unlar sylemektedir (I:666): - "Bir Nebinin trl dncesi vardr: lahi, Meleki ve Nefsi. Nbvvetten byk bir pay edinmi baz velilerde de bu zellik olabilir. Sleyman b. Ed-Dnbli gibi. Onunla karlatm. Kendisi bu hale sahipti. Kendisi bana anlatt ki elli ksur senedir aklna irkin hibir dnce gelmemi. Oysa bir velide bu tr dnceler uyanabilir. Genellikle de Irak eytannn telkin ettii dnceler zihinlerinde uyanr. Kiminin hkm zahirde grnr ki bunlar; halkn genelidirler. Kiminin ise, aklna gelir, ama dna yansmaz. Bunlar Allah'n korunmu velileridirler () Ardndan eyh, blis'le karlaan Salihlerden birinin bandan geen hikayeyi anlatr. Bu Salih kii blis'e der ki: eyh bn Medyen'le durumun nasl? blis ona u cevab verir: Ben, onun kalbine
278

attm kt dnceler ile ilgili olarak durumumu byk bir denize ieyen bir adama benzetiyorum. Bu adama: Niin denize iiyorsun? diye sorulduunda, belki pisletirim de artk hibir eyi temizlemesin, eklinde cevap verir. Siz, bu adamdan daha cahil kimse grdnz m? te benim ve bn Medyen'in kalbi de buna benzer. ine ne zaman kt bir dnce atsam, hemen gzlerini baka tarafa evirir." Sleyman ed-Dnbli ile ilgili olarak eyh unlar sylemitir (II:384): - "Doru szl, yksek hal sahibi ve Ebu Yezid Bistami'nin izinden giden, hatta megalesinde daha derin bir temekkne ulam bir adamla karlatm. Edepte naz dzeyine ulamt. Bir gn bana dedi ki: Elli senedir, eriatn kt kabul ettii tek bir dnce aklma gelmemitir. te bu, Allah'n koruyup masum klmasdr." Sleyman am'da eyh'e arkadalk etmitir (II:410). eyh, Ebu Medyen Mektebinde Ebu Medyen uayb b. Hseyin el-Ensari. Altnc yz yln ikinci yarsnda tarikat ihya etmitir. Bu asrn balarnda biliye dolaylarnda dnyaya geldi. Fas'ta ilim rendi. Ebu'l Hasan Ali b. Galib'ten (:568) Snen- Tirmizi'yi okudu. Sufilerden Ebu Abdullah ed-Dakkak ve sufi fakihlerden bn Harzahum'la (:559) arkadalk etti. Bu sonuncusu zellikle Gazzali'nin kitaplarn, bata da "hya-u ulumi'd din" olmak zere okumasyla biliniyordu. Tarikat nl veli eyh Ebu Ya'za'dan (:561) ald. Hac iin yola kt. Sylendiine gre orada eyh Abdulkadir Geylani (:561) ile karlat. Ona hrka giydirdi, ism-i azam telkin etti ve slukunu kemale erdirdi. Doudan dnp Becaye'ye yerleince, her taraftan mritler onu ziyaret etmeye geldiler. Sonra muvahhitlerin sultan Ebu Yusuf Yakub el-Mansur onu Marake'e ard. Marake'e giderken Tilmisan'a bal Ubbad denilen yerde
279

vefat etti. Kabri mehurdur. Birok byk zat eitmitir. Onlarca eyhi halife olarak geride brakmtr. Bunlar da onun tarikat izgisini arkta ve garpta srdrmlerdir. lm tarihi hususunda ihtilaf vardr; kimine gre 589 senesinde, kimine gre de 594 senesinde vefat etmitir. Bana gre vefat tarihi 589'dur. nk eyh Muhyiddin 590 ylnda, Ebu Medyen'in halifelerinden biri olan Abdlaziz el-Mehdevi'ye Tunus'ta ziyaret etmek zere Tilmisan'dan Tunus'a gitmitir, ama Becaye'ye uramamtr. eyh, Ebu Medyen'i en byk eyhlerinden biri olarak kabul ederken, onu ziyaret etmeye gitmemesi akla sar m? Benim kanaatime gre en byk kant eyh'in 556. baba verdii u isimdir (IV:195): -"Menzili "Mutlak hkmranlk elinde olan Allah, yceler ycesidir." (Mlk, 1) ayeti olan kutbun halini tanmak" O, eyhlerimizden biridir ki 589 ylnda vefat etmitir. Allah rahmet etsin." Sonra szlerini yle srdryor: "Bu vasat ve makam eyhimiz Ebu Medyen'e aitti." Futuhat'n dier baz blmlerinde, onun suresinin "Mlk suresi" olduunu ifade etmitir. rnein 24. babda mlkn hkmrannn makam hakknda aklamada bulunurken unlar sylyor (I:184): - "Bizden nce bu makamn kutuplar arasnda Muhammed b. Ali et-Tirmizi el-Hakim ve eyhlerimizden Ebu Medyen (Allah rahmet etsin) yer almaktadr. Ebu Medyen, ulvi alemde Ebu'n Neca olarak biliniyordu. Ona bu ismi ruhaniler vermiti. Kur'an'da benim surem Mlk suresidir" derdi. Bu yzden, onun iki imamdan biri olduunu dnrdk. nk imamn makam budur." Demek istiyor ki, Ebu Medyen, kendi dnemindeki zamann kutbunun birinci imamyd. Bu grn Mevakiu'n Ncum, Menzilu'l kutb ve'l imameyn adl eserlerinde de tekrarlamaktadr. unlar sylyor: - "eyh Ebu Medyen, lmne bir veya iki saat kalncaya kadar Becaye'de bu makamda yaad. O srada zer280

ine kutupluk hilati giydirildi, imamlk hilati karld. Artk ad Abdullah oldu. Bu hilati Abdurrab adyla Badat'ta Abdulvahhab adl bir adama geti. eyh Ebu Medyen Horasan memleketinden bir adama kar bununla vnrd. eyh byk bir kutub olarak vefat etti. Kur'an'dan onun payna "Mlk suresi" dmt." eyh, Ebu Medyen'i, mutlak olarak en byk eyhi olarak deilse de, en byk eyhlerinden biri olarak grmektedir. Bununla beraber onunla fiziki olarak bulumamtr. Aralarnda salam bir ruhsal ba vard. Hatta unu sylemek mmkndr: eyh'in tarikata giriinden itibaren riyazet ve slukla geen ilk on yl (580den 589a kadar) byk oranda Ebu Medyen'in ruhaniyetinin kontrol altnda gemitir. nk arap maribinde ve Endls'te arkadalk ettii eyhlerin ve velilerin byk ksm -Ruhu'l kuds ve Ed-durretu'l fahira adl eserlerde yetmiten fazla isim zikretmektedir-, Ebu Medyen'in arkadayd ve bn Mcahid ve bn Arif ekolne mensuptu. Muhtemelen eyhin berzahta bulutuunu haber verdii kii Ebu Medyen'dir, ki eyh onun kendisine yle dediini anlatmaktadr (II:673): - "Sadece Allah'a balan; nk zerinde bulunduun hal itibariyle karlatn hi kimsenin senin zerinde bir etkisi yoktur. Bilakis inayetiyle seni yetitiren Allah'tr. Karlatn kimselerin faziletini istersen anlatabilirsin; ama kendini onlara nispet etme. Rabbine nispet et" Bu imamn hali aynen benim halim gibiydi. Allah yolunda Allah'tan baka, karlat hi kimsenin onun zerinde etkisi yoktu. Benim yanmda gvenilir olan biri ondan bu ekilde nakletti bana. mam da berzah alemindeki bir sahnede bulumamz srasnda kendisi ile ilgili olarak bana bu ekilde anlatt." eyh, Futuhat'ta onlarca yerde Ebu Medyen'in hallerinden ve szlerinden sz eder: (I:102-110-145-184-221244-251-252-253-256-280-356-448-480-609-610-615281

629/II:22-83-146-148-171-199-201-222-233-261-505520-524-551-646/III: 65-93-94-117-130-136-213-396/IV:51137-141-192-195-264-340-377-485-532) eyh, Ebu Medyen'in arkadalarndan olup 586 ylnda bulutuu Musa b. mran es-Sedrani'nin hayatn anlatrken Ebu Medyen'le ilikisini aklamakta ve unlar sylemektedir (R:113/II:7): - "Abdallardand. Bilinmeyen biriydi. Akl almaz, garip hususiyetleri vard. Onunla bulumamzn sebebi udur: eyh Ebu Medyen hayattayd. Ben de akam namazndan sonra biliye'deki evimde oturuyordum. Onunla grme istei geti iimden. eyh o srada krk be gnlk mesafedeki Becaye denilen yerdeydi. Akam namazn kldktan sonra iki rekat nafileyi biraz hzlca kldm ve selam verdim. te szn ettiim Ebu mran yanma geldi, selam verdi. Onu yanma oturttum ve dedim ki: Nereden geliyorsun? Becaye'de eyh Ebu Medyen'in yanndan, dedi. Dedim ki: Ne zaman yanndan ayrldn? Dedi ki: Biraz nce akam namazn onunla kldm. Namaz kldktan sonra bana dnp yle dedi: Muhammed b. Arabi biliye'de aklndan unu unu geirdi. imdi onun yanna git ve ona unu unu haber ver. eyhi grme isteinin aklmdan getiini syledi. Ardndan bana unlar syledi: eyh sana unu sylememi istedi: Ruhlarn bulumas, benimle senin aramzda sahihtir ve sabittir. Fakat bu dnyada bedenlerimizin bulumasn Allah istemiyor. Akln yattr. Benimle senin bulumamz Allah katnda rahmetinin kapsamnda gerekleecektir. Bundan baka bir ey daha syledi ve tekrar eyhin yanna dnd. Szn ettiim bu Musa (r.a) dnyalk olarak zengin biriydi. Btn varln terk etti. Bunun neticesinde yce Allah ona fetih myesser etti. On sekiz gn iinde abdallara kart. Yeryznde diledii yere yerleiyordu. Onu sultana gtrdler. Sultan ayaklarna
282

kayt vurulmasn emretti. Ayana demir kaytlar vuruldu. Bu ekilde onu yrttler. Fas'a yaklatklarnda onu bir eve koyup kapsn kilitlediler. Gece boyunca kapsnda muhafzlar bekledi. Sabah olunca kapy atlar. Ayaklarna vurulan demir kaytlarn bir kenara atldn, ortalkta kimsenin olmadn grdler. Fas ehrine girdi. Ebu Medyen uayb'in evine gitti. Kapy ald. eyh bizzat kapya gelip: Kimsin? Dedi. Ben, Musa'ym, dedi. eyh de: Ben de uayb'im. eri gir. Korkma. Zalim topluluktan kurtuldun, dedi. eyhim Ebu Yakub el-Kumi ondan naklen dedi ki: Musa dnyay saran kaf dana gitti. Eteklerinde kuluk namazn, zirvesinde de ikindi namazn kld. Bu dan ykseklii ona soruldu, otuz senelik mesafe kadardr, dedi. Allah'n, bir ylan bu daa sardn, ylann ba ile kuyruunun birletiini haber verdi. Yannda bulunan arkada ona: Bu ylana selam ver, selamn alr, dedi. Musa dedi ki: Ylana selam verdim. yle dedi: Ve aleyke's selam, ey Ebu mran! eyh Ebu Medyen'in hali nasl? Ona dedim ki: Sen nereden tanyorsun Eu Medyen'i? Dedi ki: Hayret. Yeryznde onun durumunu bilmeyen mi var? Allah onun sevgisini yeryzne indirdi ve bunu herkese bildirdi. Ben de onu tanrm, benden bakalar da. Ya kuru hibir ey yoktur ki onu tanyp sevmesin." (II:334 "Kaf" suresi menzili) Ebu Yakub Yusuf b. Yahluf el-Kumi de bn Arab'nin ilk eyhlerindendir. eyh "Ruhu'l kuds" ve "Futuhat" (I:251616/III:45) adl eserlerinde ondan sz eder. Onun hakknda zetle unlar syler: " Ebu Medyen'le arkadalk etmitir. Ona byk sayg duyard. Bir ok zatla karlat. Bir mddet Msr'da kald. skenderiye ehrinde evlendi. Ebu Tahir es-Selefi onunla dnrlk kurmak istedi. Ona Fas valiliini teklif etti, ama o bunu kabul etmedi. Tarikatta salam bir yeri vardr. Bu tarikatin Marip diyarndaki lisan ve ihya edicisi
283

olan Ebu Medyen, onun hakknda yle derdi: "Ebu Yakub, geminin suya att gl bir demir gibidir." Evrad oktu. Sadakay gizli verirdi. Her zaman fakirlere hizmet ederdi. Onun emrine girdim bir sre. Beni eitti ve terbiye etti. Ne gzel eitici ve ne gzel mrebbiydi! Genellikle halini gizlerdi. inde bulunduum hallerin ou, onun ve Ebu Muhammed el-Mevruri'nin bereketiyle gerekleirdi. Onu grdm ilk saatte bana bir soru yneltti. Btn bedeniyle bana yneldi ve yle dedi: Namaz klan bir insann nnden geen kii nasl bir gnah iliyor ki bu gnah ileyeceine krk yl beklemeyi yelemesi daha iyi oluyor? Buna onu ikna edecek bir cevap verdim. Bu cevaba sevindi. Onunla arkadalk ettiim zaman, tasavvuf kelimesinin hangi anlamda kullanldn bilmediim gibi, tasavvufla ilgili herhangi bir kitap da grmemitim. Onun ve dier eyhlerimizin huzurunda oturduum zaman iddetli bir rzgarn estii bir gnde rzgara kaplm yaprak gibi titrerdim. Rengim deiir, bedenimin organlar uyuurdu. Bu halimi grr ve beni yattrmaya alr, beni rahatlatmak isterdi. Ama bu onun heybetini ve celaletini arttrmaktan baka bir sonu vermezdi. Beni severdi, ama bana belli etmezdi. Topluluklarda beni ayplard. yle ki benimle beraber onun hizmetinde olan arkadalarm, bunu, benim himmetimin azlna balarlard. Ama bu toplulukta -Allah'a hamdolsunbenden baka ykselen olmad. eyh de bunu sylerdi. Onunla beraber iken birok keramet grdm ve bunlarn ondan kaynaklandna ahit oldum. Ona ynelik sevgimin samimi oluunun bir gstergesi udur: Gece evimde iken aklmda geen bir meseleden dolay onu temenni ederdim; derhal karmda bulurdum. Ben de ona sorardm ve cevabn alrdm. Dnp gider ve sabahleyin bunu haber verirdi. Onun saylmayacak kadar ok menkbesi var. yle dediini duydum: "eyh isterse, bir an iinde mridin elin284

den tutar, onu esfel- safilinden karp illiyine atar." yle derdi: "Bizimle, talep edilen Hak arasnda sarp bir yoku var. Biz tabiat cihetiyle bu yokuun dibindeyiz. Durmadan bu yokuu trmanrz, onun en tepesine ulancaya kadar. Orada, yokuun ardnda olanlar grdmz zaman, artk geri dnmeyiz. nk yokuun ardndan geri dnmenin imkn yoktur. "Eer vasl olsalard, geri dnmezlerdi" diyen Ebu Sleyman ed-Darani bunu kast etmitir. Bu eyhimiz bana vuslat meselesini aklad... "Allah bir kulunu sevdii zaman onu belalara uratr." "Ben, Adem oullarnn efendisiyim." "Adem ve ondan sonra gelenler benim sancam altndadrlar." "Tedbir maietin yarsdr." "Kur'an'n kalbi "yasin" suresidir." Bir sre insanlar terk edip tek bama mezarlkta uzlete ekilmitim. Bu eyhimizin yle dedii bana ulat: "Falanadm vermi- dirilerle oturmay terk edip llerle oturmaya balam." Ben de ona u haberi ulatrdm: "Eer yanma gelirsen, kimlerle oturduumu grrsn." Bunun zerine kuluk namazn klp yalnz bana benim bulunduum yere geldi. Mezarlkta bam emi vaziyette oturduumu grd. O srada yanmda bulunan ruhlarla konuuyordum. Gayet edepli bir ekilde usulca yanma oturdu. Ona baktm. Renginin deitiini ve nefesinin daraldn grdm. zerine ken arlktan dolay ban kaldramyordu. Ben ona bakp tebessm ediyordum. Ama o, iinde bulunduu skntdan dolay tebessm edemiyordu. Konumam tamamlayp gelen ruhlar ayrlnca eyhin zerine ken arlk hafifledi ve rahatlad. Yzn bana evirdi ve iki gzmden pt. Ona dedim ki: Ey stad! llerle oturan kimmi? Ben mi, sen mi? yle dedi: Hayr, Allah'a yemin ederim ki llerle oturan benmiim. Allah'a yemin ederim, eer o hal biraz
285

daha devam etseydi, kesinlikle boulacaktm. Sonra oradan ayrlp beni kendi halimde brakt. yle diyordu: nsanlardan ayrlmak isteyen kimse, falan gibi ayrlsn." 597 ylnda Sela'da Ondan ayrlp Marake'e giderken onun hakknda bir kaside yazdm ve bu kasideyi "nzalu'l guyub ala meratibi'l kulub" adl eserimize yerletirdik." Bu aklamalardan bir kez daha eyh'in, "eyhlerim" dedii kiilerle ilikisinin mahiyeti ortaya kyor. rnein u Yusuf el-Kumi, eyh'in, iinde bulunduum hal, byk oranda onun ve el-Mevruri'nin bereketi sayesindendir, demesine ramen, ona, onun bilmedii haller gstermekte ve onun izni olmadan ruhlarla ba baa kalmaktadr. eyh, aaya alacamz metinde eyhleriyle ilikisinin hakikatini aklamaktadr. rnein eyhi el-Kumi iin, o hem benim rencim, hem de stadmdr, demektedir. yle diyor (I:616): " Terbiye alm mridi, eyh, hazrlam, zel bir hale ve makama nail olmas iin zel bir zikre has klm olabilir. Bu mrid, kendisi iin ngrlen bu makama ulamadan lebilir. Bizden yle kimseler vardr ki, bunlar, eyhin velileri olduunu grrler. Ama lm, onlarla bu makam arasna lm girer. Eer bu makam elde etselerdi ilahi bir menzile ularlard ki, sadece bu makamn sahibi olan kimseler bunu hak ederler. Bu gibi mritler ldkleri zaman, eyh, onlar adna, bu makama ulatrc ameli ilemeye devam eder. eyh, istenen sonuca ulanca, bu mrid, daha nce sahip olduu surette, kendisini tasavvur edenin zihninde temessl eder. Bu hali somutlatran bu surete brnr ve Allah'tan, bu suretin zerinde kalmasn ister. Bylece bu lnn nefsi, bu makama en kusursuz ekliyle ular. Kukusuz bu, Allah'n bir ltf ve badr. Allah byk ltuf sahibidir. eyhimiz Ebu Yakub Yusuf b. Yahluf el-Kumi'nin mezhebi budur. eyhlerimiz iinde ondan bakas, beni riyazete tabi
286

tutmamtr. Riyazet esnasnda ondan faydalandm, o da vecdlerinde bizden faydaland. Dolaysyla benim hem rencim, hem de stadmd. Ben de onun iin ayn konumdaydm. nsanlar aramzdaki bu ilikiye hayret ediyorlard. Hi kimse de bunun sebebini bilmezdi. Bu olay 586 ylnda gereklemiti. nk ben, riyazetten nce fetihlere nail olmutum. Bu, ok nemli bir makamdr. Allah, bu eyhin elinden riyazeti gerekletirmemi nasip etti. Bundan dolay Allah onu hayrla dllendirsin." eyh'in, el-Kumi ile birlikte zikrettii ve iinde bulunduu hallerin byk ksmnn onlarn bereketi sayesinde gerekletiini syledii el-Mevruri de Ebu Medyen'in rencilerinden biridir. Slukunu da eyh'in yannda tamamlamtr. eyh, onunla ilgili olarak zetle unlar sylemektedir (I:666/IV:76-217-510/R:99/S:119): - "Ad Ebu Muhammed Abdullah b. El-staz elMevruri'dir. Endls'n Mevrur beldesindendir. Allah'a gveni ve byk ihlas itibariyle zamannn yegane zatyd. Ebu Medyen ve bn Seydebun'a arkadalk etti. Abdurrezzak el-Magavir'le birlikte hacca gitti. Mekke'de Ebu Abdullah b. Hassan'la arkada oldular. Ebu Medyen onu ok severdi. Ona "El-hac el-mebrur" (hacc kabul edilmi) diyordu. Bir gn ona yle dedi: "Ey Abdullah! nsanlar Allah'a davet ettiim halde kimsenin bana icabet etmemesi zoruma gidiyor. Seni kendime semek istiyorum. Benimle beraber gel, u dalardan birine kalm. Seninle birlikte bir maaraya snalm, lnceye kadar orada bekleyelim." Abdullah diyor ki: eyhin bu teklifine ok sevindim. Allah katnda bir yerimin olduunu anladm. Akam olunca uyudum ve eyhi ryamda grdm. nsanlarla konuurken gne gibi, susarken ay gibi oluyordu. Sabah olunca ryam ona anlattm. Glmsedi ve yle dedi: Allah'a hamdolsun, ey olum! Ben gne olmak istiyorum. nk gne btn
287

karanlklar yok eder ve her trl sknty giderir." Yce Allah bir gece vakti beni makamlara muttali kld. Makamlarda yrmemi nasip etti. Derken tevekkl makamna ulatm. eyhimiz Abdullah' bu makamn tam ortasnda grdm. Makam, deirmen tann deirmen milinin etrafnda dnesi gibi, onun etrafnda dnyordu. O yerinde sabit ve sarslmaz bir ekilde duruyordu. Bu olay ona yazdm. Tay- mekn ve gaipten rzklanmak gibi kerametleri vard. Yksek bir himmetle amel ederdi. Kardei lmt. Bir gece onu ryasnda grd ve dedi ki: Rabbin sana nasl muamele etti? Kardei dedi ki: Beni cennete koydu. Burada yiyorum, iiyorum ve hurilerle yatyorum. Dedi ki: Bunu sormuyorum. Rabbini grdn m? Dedi ki: Ancak Onu tanyan Onu grebilir Uyanr uyanmaz atna bindi ve biliye'ye yanmza geldi. Ryay bana anlatt ve dedi ki: Allah' bana tantman iin sana geldim. Sonradan olma bir varln, nazari delillerle deil, keif ve mahede yoluyla bilebilecei kadar Allah' bilip tanyncaya kadar yanmzdan ayrlmad. Ben vatandan (Endls'ten) ayrlrken o hayattayd." eyh, 597 tarihinde Endls'ten ayrln kast ediyor. 590 senesinden nce eyh, "et-Tedbiratu'l ilahiye" adl kitabn Mevrur'da drt gn iinde yazd ve bu kitab, zamannn tevekkl kutbu olan bu arkadana hediye etti. Ebu Medyen'in rencisi olup da eyh'in arkadalk ettii kiilerden biri de Ebu Ahmed es-Selavi'dir. eyh, onunla ilgili olarak zetle unlar sylemektedir (R:118): - "Ben, eyhimiz Ebu Yakub'un terbiyesi altnda iken biliye'de bize katld. Gl bir hal sahibiydi. 18 sene Ebu Medyen'e arkadalk etti. ok alr, byk bir direnle kulluk ederdi. ok alard.Tam bir ay boyunca onunla birlikte bn Cerrad mescidinde kaldm. Bir gece namaz klmak iin kalktm. Abdest aldm. Mescidin avlusuna geldim. Onu avlunun kapsnn yannda uyurken buldum. Onunla gk arasn288

da kesintisiz bir nur huzmesi vard() Alad zaman, gzyandan misk kokusunu alrdm." yle anlalyor ki Ebu Medyen medresesinde eitim, tevhit ve tevekklle tahakkuk etme ve daimi suretti "Allah" isminin zikrine dalma ekseni etrafnda dnyordu. Bunu Ebu Medyen'e ait mehur bir kasidenin giri beytinden de gzlemlemek mmkndr: Allah, de, varl ve ihtiva ettiklerini brak Eer kemale varmaya hazrsan. eyh, tarikata giriinin balarnda "Allah" ismini zikrettii esnada yaad manevi bir hali vasfeder ve yle der (III:298): - "Hak, onun kula ve gz olacak ekilde zuhur eder. Bu msemma zevk ilmidir. nk Hak, vcudunu yakmayncaya kadar bu organlardan biri olmaz. Artk sz konusu olan Haktr, bu organlar deil. Biz, bunu tattk. Allah ile Allah' zikrederken maddi olarak yanmay hissettim. Artk O idi, ben ben deildim. Dilimde yanma hissettim. Yanmann acsn bir canl olarak ve maddeten duydum. nk organlarla kaim olan duyularm yanyordu. Bu halde yaklak alt saat boyunca Allah' Allah ile zikrediyordum. Sonra Allah lisanm yeniden var etti. Bunun zerine Onu, Onunla deil, Onunla birlikte huzurda zikretmeye baladm. Bu durum btn kuvvetler iin geerlidir () Bir kimse kuvvetlerinde yanma bulamyorsa ve bunu maddi olarak hissetmiyorsa, onun zevki yoktur, sadece vehmetmektedir. te ilahi perdelerle ilgili u sznn anlam budur: Eer onlar aarsa, vehinin parldaylar her eyi yakar() Bu, Allah ile kul arasndaki en byk bulumadr. O srada kulun btn kuvvetleri Onun kuvveti karsnda zail olur. O, celaline yarar biimde kulunda kaim olur. Tebihsiz, ekilsiz, snrsz, ihatasz, hululsuz, deimesiz olarak. Biz, bize
289

rettiinden bakasna tank olmadk () inan, sz ve amilde bizi koruyan Allah'tr. O, rahmetin velisidir." Burada eyh, sahih kanallarla aktarlan "kulumun kula ve gz olurum" eklindeki kutsi hadiste iaret edilen, nafile ibadetlerle Allah'a yaklama srecindeki tahakkukunu anlatmaktadr. Ebu Medyen 589 ylnda vefat edince, eyh, onun iin 51 beyitten oluan ve divan- kebirinde yer verdii bir mersiye yazd. Baz beyitleri yledir: 1- In, gnein nurudur; hatta daha da yce / avucun yamurun bereketidir; hatta daha faydal 2- Kalbin, veraset yoluyla Haimi'nin kalbidir / ilmin, iki torun sahibinin ilmidir, iinde reddedilen bir husus olmaz. 3- Buyruun ayrt edicidir, nfuz eder ki / dilersen. Onu etkisiz klacak kimse yoktur. 4- Srrn, hilafet olarak varla sirayet eder / iindeki adaleti korur ve yceltir. 15-Ebu Medyen! Varlk boyun edi, tevazudan /ululuuna ve srlar dilsiz ve huu iindedir. 22- Garpta dinin eklini ihya ettin ve parlad / oysa gzler onu grmez olmutu ve zaten botu. 23- onlarda ruhunun srrn icra ettin de dzeldiler / hala yazlar ve baharlar zerinden geiyor 24- eriat mizann hkim kldn / ondan hareketle zararly ve yararly akladn 25- teleri Allah'a ardn, bir arifin ars gibi/ Allah'tan baka bir ey yapan bilmeyen bir arif. 47- stn ve ulu ahlakla kabirleri sulad / dinmeyen
290

bereketli yamurun yayla 50- Allah'n selam zerine olsun, inledike zlem duyan / mele- alaya ve orasdr yeriniz.

291

292

DRDNC BLM EYH'N SLAM MARBNE YAPTII SEYAHATLER

eyh'in Uzak Maribe Yapt lk Seyahat Vatandan batya gidiyorsun, halden ve haktan Bakarsn doruluk meknnda gerei kavrarsn Arzu ettiin her ie nfuz et Hak, hakk ile sana gelirse de rkme (II:527) Ebu Medyen'in eyhe syledii "biz bu dnyada asla bir araya gelemeyeceiz" eklindeki sz, eyh iin, adeta ancak Ebu Medyen'in vefatndan sonra Endls' terk edebileceine ynelik bir iaret gibiydi. Gerekten de yle oldu. Tercih edilen gre gre Ebu Medyen 589 ylnda vefat etti ve eyh de Maribe doru yola kt. Deniz yolculuuna kmadan nce ilk konaklad yer Cebel- Tarik boaz yaknlarndaki el-Ceziretu'l Harda (Yeil ada) idi. Orada eyh Ebu Abdullah el-Kurei'nin (:599) eyhi eyh Ebu shak brahim b. Ahmed b. Tarif el-Abesi'yi ziyaret etti. eyh, onun hakknda unlar sylyor (R:119120/I:617): "Hogry esas alan bir ahlaka sahipti. likilerinde yumuak, her zaman gerei syleyen, Allah iin yapt bir amelden dolay knayanlarn knamasna aldrmayan, kararl ve cehd sahibi kimselerden biriydi. Uzlete meyli vard, fakat mesleini icra ettii iin bunu gerekletiremezdi. mlek satard. Tarikat kitaplarnn ounu istinsah edip kaydetti. Muamele hali ona galip gelmiti. rfan sever ve ona eilim gsterirdi. lm sebebine gelince: bir gn bir adam ona urad ve dedi ki:
293

Efendim! Bir adam sana gelmi ve bu ehrin halkndan birini sormu. Dedii adamn boynunda bizim buralarda "nefnefe" denilen bir hastalk vard. eyh gerekten adam tanmyordu. Adam srar edince, eyh: Allah'a yemin ederim ki, sen u boynunda nefnefe hastal olan adam soruyorsun, dedi. Adam: Evet... ite onu soruyorum, dedi. eyh anlatt: Bunun zerine Hak bana gizlice yle seslendi: Ey brahim! Kullarmz, ancak onlar mptela kldmz hastalklarla m tanyorsun? Onun, anacan bir ismi yok mu? Senin cann bu hastalktan dolay alacam Sabah olunca boynunda bu hastalk kt. Ksa bir sre bu hastal ekti, sonra ld. Allah rahmet etsin. Olu Muhammed Harem-i erifte bu hikyeyi bana anlatt. Bana dedi ki: Babam bana yle dedi: Yirmi seneden beri byle bir hata ilememitim." "ed-Durretu'l Fahire"de (s.142) onun hakknda unlar sylyor: O, Ebu'n Neca, Ebu'r Rebi, bn Abdulcelil ve Kadib el-Ban'n arkadadr. eyhi, bn el-Arif'in rencilerinden Ebu' Rebi el-Maleki ed-Darir'dir. eyh, onunla ilgili olarak unlar sylyor (III:508): Ebu Abdullah el-Kurai'nin eyhiydi. zellikle Pazartesi gn uyuduu zaman, gzleri uyur, ama kalbi uyumazd. El-Kurai, tarikat eyhlerinin byklerindendi. O da el-Ceziretu'l Hadra halkndand ve Msr'a yerlemiti. bn Abdulcelil b. Musa (:608) "Mesailu uabi'l iman"n mellifi ve bn Galib el-Kurai'nin (:568) rencisiydi. O da bn el-Arif'in rencisiydi. eyh, el-Ceziretu'l Hadra'dan gemiye binerek Marib sahillerindeki Sebte'ye hareket etti. Orada hadis derslerine katld. Bu dersleri Hadis ilminin byk alimi veriyordu: 1- Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Haceri (:597) (I:32/III:334). eyh, 589 ylnn Ramazan aynda onun elinden Sahih-i Buhari'den icazet ald. 2- bn es-Sai -Ebu Eyyb el-Ensari'nin soyundan
294

gelir- (:600). Tarikatta Ebu'r Rebi el-Maleki'nin rencisidir. eyh onu yle tantr (R:123): " Ebu'l Hseyin Yahya b. EsSai, Sebte'de yaayan bir muhaddisti. Ayn zamanda sufiydi. Bu, aslnda garip bir durumdu: Muhaddis bir sufi! Kibrit-i Ahmer'di. ok bereketi vard. ok zaman onunla beraber oldum. Ondan hadis rivayet ettim, ders aldm. Dnyadan uzaklam bir zahitti." Futuhat'ta da ondan sz etmitir (II:528/III:334/IV:489). eyh, ondan u sz rivayet etmitir: "Davul zurna alarak dnya maln kazanmak, benim iin dini kullanarak kazanmaktan daha iyidir." 3- Ebu's Sabr Eyyb b. Abdullah el-Fehri (:609) bn Hubey ve bn Bikeval'dan fkh ve hadis rendi. Tarikatta bn Mcahid (:574), bn Galib (:568)-ayn zamanda bn elArif'in rencisidir-, Ebu Ya'za (:572) ve Ebu Medyen'le (:589) arkadalk etti, onlarn sohbetinde bulundu. 609 ylnn Safer aynn ortalarnda meydana gelen el-kab savanda Muvahhid sultan Muhammed en-Nasr'n ordusunun yenilmesi srasnda Endls'te ehit dt. eyh'le beraber muhaddislerin meclislerine Sebte kads Ebu brahim b. Yemur (:609) da katlrd. bn Yemur, Fas ve baka blgelerin kadln stlenmiti. Elkab savanda ehit oldu. eyh onun hakknda unlar sylyor (III: 333-334): - "Sadece Allah iin kzan bir kimse, ancak adil ve insafl olur; zalim veya zorba olmaz. Bu makama sahip olduunu iddia eden kimsenin belirtisi udur: Bu kimse eer hakimse, kzd kimseye had uyguladktan sonra, bu kiiye ynelik kzgnl sona erer. Hatta aleyhine hkm verdikten sonra kalkar, onu kucaklar, ona efkat gsterir ve yle der: Seni temizleyen Allah'a hamdolsun Ona kar sempatik davranr ve tebessm eder. Hatta bundan sonra ona iyilikte bulunur. Onun ls budur. Hakknda had uygulad kiiye btn merhametiyle ynelir. Bu zellikleri Marib blgesinin
295

kadlardan birinde grdm. Sebte kads Ebu brahim b. Yemur. Bizimle beraber hadis derslerine katlrd () Hadis derslerine gelirken kesinlikle bir hayvana binip gelmez, bilakis yryerek gelirdi. Birbirlerinden davac iki kii kendisine bavurduklar zaman, yanlarnda durur ve aralarn bulurdu. ok gzya dkerdi. Uzun uzun dnr, oka zikir yapard. Kendi bana kalkar, dman olan iki kabilenin arasn bulur ve onun bereketiyle bu kabileler barrd." Edep Makam ve Srlar: eyh, Sebt'de bn Cbeyr'le de karlat. Futuhat'n edep makam ve srlar ile ilgili 168. babnda szn ettii zere bu adam hakkn edebiyle tahakkuk etmiti. yle diyor: - "Hakkn edebi, Hakka kar taknlan edep demektir. Bu da kimde zuhur eder ve kim onunla hkmederse ona tabi olmak, ona dnmek, onu kabul etmek ve reddetmemek eklinde olur. Ya veya mertebe olarak byk olman seni byklenmeye sevk etmemeli. Hak, ya veya deer olarak senden aa birisinde veya zayf akll birinde zuhur ederse, onunla edeplenmek, onu alman, bu aldn kimsenin senden stnln itiraf etmen gerekir. te insaf budur. Btn mrm boyunca bu ahlak tahakkuk ettiren sadece bir tek seyyid grdm. Ebu Abdullah b. Cbeyr. Sebte ehrinde ve ketame kasrnda onunla karlatm. Bu zellik, eriat adabnn bir parasdr. nk eri edep, dier tm davran ksmlarnn anasdr." eyh, ald Batni bir emirle Sebte'den Tunus'a doru yola kar. Velilerin en yce dairesinde yer alan yedi abdal tabakasna mensup olan arkadalarndan biri de bu emri teyit eder (II:7) eyh, bu arkada hakknda zetle unlar sylemektedir (R:110/S:133): - "Ebu Abdullah Muhammed b. Eref er-Rendi.
296

Abdallandand. Dalarda ve sahillerde gezerdi. Dalara ve sahillere snm, yaklak otuz sene boyunca mamur diyarlara uramamt. Gl bir feraseti vard. ok alard. Srekli kyam halinde ve daima susard. Gsnden kaynama seslerine benzer hrltlar gelirdi. Vecd hali iddetliydi. Genellikle yksek bir dan banda otururdu. Ondan ge doru parlak bir nurun ykseldii grlrd. Dalardan Babina toplar ve onlar satard. lem iin bir rahmetti. Bizzat benim de grdm garip, akl almaz halleri vard. rnein ate onu yakmazd. stedii zaman atee temas edebiliyordu. Bir keresinde Merane'nin dndaydk. Namaz klmak istedik. Kbleyi tespitte ihtilaf ettik. Dedi ki: te Kbe! O anda etrafnda tavaf edenlerle birlikte Kbe'yi grdm. Hizasnda da tandm bir ahs grdm. Bu abdalla bir sre arkadalk ettim. Beni grd zaman, sevinir, glmserdi. lk kez bir Cuma gn Endls sahillerinde Ravta ad verilen bir kyn mescidinde onunla karlatm -buras Salihlerin urak yeri, bereketiyle mehur bir meskendir-. Bana bir ok eyi haber verdi. Ondan ayrldktan sonra hepsini de bizzat yaadm. Dedikleri aynen kt. biliye'de kendisiyle bulumam hususunda sz verdi bana. gn yannda kaldm, sonra ayrldm. Sonra bana u haberi gnderdi: "u anda Tunus'a gitme fikri aklna geldi. Selametle git, Allah seni affetsin." Sebte'den Tilmisan'a doru yola kt. Orada eyh Ebu Medyen'in kabrini -eer 589 ylnda vefat ettii doru ise- ve days Yahya b. Yean'n kabrini ziyaret etti. Orada sufi bir airle karlat. Bu airin (I:379): "ki arzu arasnda tereddt geiren kimsenin helak olmas kanlmazdr." szn aktarr ve bu sz, arkadamz Ebu Zeyd Abdurrahman elFazazi (ra.) 590 ylnda Tilmisan'da bana syledi."der. Szn ettii air 627 ylnda vefat etti (A:143-369).
297

Bir arzu ki sahihtir, biri de fasit Bu ikisiyle halimin dzelmesi imknszdr. eyh, Tilmisan'da zikir ehlinden Ebu Abdullah et-Tartusi ile karlar (S:175). Aralarnda bir vaka yaanr. eyh, aadaki aklamasnda buna yer verir (IV:498): " Allah'a ve Resulne yardm eden veya Allah ve Resuln seven birine buzetmekten sakn. Resulullah' (s.a.v) 590 senesinde Tilmisan'da ryada grdm. Bir adamn eyh Ebu Medyen hakknda ileri geri konutuunu duymutum. Ebu Medyen, ariflerin byklerindendi. Ben buna inanyordum ve bu hususta kesin bir delile sahiptim. Bu yzden eyh Ebu Medyen'e buzeden bu adama kzdm. Resulullah (s.a.v) bana dedi ki: Niin falana kzyorsun? Dedim ki: Ebu Medyen'e buzettii iin. Bana dedi ki: Allah' ve beni sevmiyor mu? Evet, ya Resulallah, o, Allah' ve seni seviyor. Dedi ki: yleyse, niin Allah' ve Resuln sevdii iin onu sevmiyorsun da Ebu Medyen'e buzettii iin ona buzediyorsun? Dedim ki: Ya Resulallah! u anda anlyorum, Allah'a yemin ederim ki ben yanldm, gaflete dtm. u anda tevbe ediyorum ve o insanlar iinde en sevdiim kimselerden biridir artk. Beni uyardn ve bana nasihat ettin. Allah'n salavat zerine olsun... Uyandm. Yanma deeri yksek bir elbise veya u anda hatrlamyorum, belki de bir miktar nafaka aldm. Bineime bindim ve adamn evine geldim. Olup biteni ona haber verdim. Alad ve hadiyeyi kabul etti. Ryay da Allah'tan kendisine ynelik bir uyar olarak deerlendirdi. Kalbinde Ebu Medyen'e ynelik kzgnl att ve onu sevmeye balad. Ebu Medyen iin, o Salih bir adamdr, dedii halde, ona buzetmesinin sebebini sormak istedim. Bana u cevab verdi: Becaye'de onunla beraberdim. Kurban bayramnda ona kurbanlar geldi. Tutup bu kurbanlar arkadalar arasnda paylatrd, bana hibir ey verme298

di. te ona buzetmemin ve ona dil uzatmamn sebebi budur. Ama imdi tevbe ettim. Bak, Resulullah'n (s.a.v) terbiye metodu ne gzeldir! O, nazik bir yoldat." eyh'in Tilmisan'da karlatklarndan biri de yay ustasdr. "Nihayet Allah, onlarn kurduklar tuzaklarn ktlklerinden bu zat korudu." (Mmin, 45) ayetine iaret ederken bu zattan sz eder (III:180) ve yle der: "Kalkan ve oklarn atan kiiye dnmesini salama ilmi. Tilmisan ehrinde atclktan ok iyi anlayan birinde bu tr mzraklar bizzat grdm. Yay ve mzrak yapyordu. Onu ok atarken grdm. Oklar hedeflerine varnca sadece atan kiiye dnyorlard. Bu, amellerin kendilerini ileyen kiiye dndklerini gzler nne seren bir ibret tablosuydu." eyh, Tilmisan'dan Tunus'a doru yola kt. eyh'in Tunus'a Yapt lk Ziyaret ve Muhammed Mirasa Nail Olmas phe yok, ben, Muhammed ilminin varisiyim Sr veya ak olarak benden sudur eden hallerinin de. Sylediklerimizi Tunus beldesinde rendim Zikir olarak bana gelen bir ilahi emir olarak. eyh, 590 senesinde Tunus'a gelince, orada yaklak bir sene boyunca Ebu Medyen'in halifelerinden iki eyhin sohbetine devam etti. Abdlaziz el-Mehdevi ve eyhi bn Hamis el-Kinani el-Cerrah. eyh, Futuhat'ta (I:10-186) ve "Ruhu'l Kuds"ta (s.125) ve Durru'l fahira (S:175)da bn Hamis'ten zetle yle sz etmektedir: "Ebu Muhammed Abdullah b. Hamis el-Kinani Cerrahi. Tunus ehrindendir. Tarikat ehlinin seyidiydi. Abdun limanndan ayrlmazd. Onunla karlatm. Onu ziyaret etmeye giderken eyhim Ebu Yakub el-Kumi ve Ebu Muhammed el299

Mevruri'ye uyarak yaya ve yaln ayak gittim. nk onu bu ekilde ziyaret ettiklerini bana sylemilerdi. Allah, kendisini ziyarete geldiimi ona ilham etmiti. Beni byk bir sevinle karlad. Ben yanna varmadan nce kp bir asaya dayanarak beni bekliyordu. Ya ilerledii iin asasz ayakta duramyordu. Gnlerce yannda oturdum ve marifetler zerinde konutuk. Bir seneden ok az bir sre onun sohbetinde bulundum. Ondan ayrlmadan nce halini, Abdlaziz el-Mehdevi'den bakalarndan gizlememi emretti. Benim de Tunus'ta karlatm Hzr'la (a.s) buluurdu." bn Hamis, eyh'in kendisiyle arkadalk ettii ayn sene, yani 590 senesinde vefat etti (A:146). Kendisine sayg gsteren ve derin bir sevgi besleyen Ebu Medyen'in yannda tarikat slukunu tamamlad. yle ki Ebu Medyen, ona kar duyduu zlemi bir keresinde yle ifade etmiti: "Eer kanatlarm olsayd, uarak el-Cerrah'n yanna giderdim." Sylendiine gre, Ebu Medyen, hac dn Tunus'a yerleir ve bu gne kadar ayn isimle bilinen Suku's Sekacin mescidinde u eyhlerle buluur: Ebu Yusuf edDehmani (:621), Abdlaziz el-Mehdevi (:621), Ebu Said el-Baci (:628), Ebu Ali en-Nefti (:610), Ebu Muhammed Salih b. Abdulhalk et-Tunusi, Tahir el-Muzui (:646), Ebu Abdullah Muhammed ed-Debba (Mealimu'l man kitabnn yazar Abdurrahman ed-Debba'n babas) (:618) ve eyh el-Cerrah b. Hamis. El-Mealim adl kitapta belirtildiine gre Abdlaziz el-Mehdevi, Muhammed ed-Debba ve edDehmani Becaye'de Ebu Medyen'e varmlardr. ElMehdevi'yi, bn Kunfuz "Unsu'l fakir" adl eserde (s.97-98) yle nitelendirmektedir: "eyh, imam, arif, nurlar denizi ve srlar madeni Ebu Muhammed Abdlaziz b. Ebubekir (r.a) Manastr kasrnda halvete girdi ve halvetini krk gn srdrd. El-Mehdiye camiinin imam yle dedi: Abdlaziz lrse, cenaze namaz klnmaz. nk o nefsini ldrd.
300

Yani, kendini a brakarak nefsini ldrd, demek istiyor. Bu sz Abdlaziz'e ulanca yle dedi: O lecek ve Abdlaziz onun cenaze namazn klacak. Gerekten de dedii gibi oldu. Bu mddetten sonra ona orba sunuldu, ama yutmaya g yetiremedi. Ona: Naslsn? Denildi. Dedi ki: Bir hayatla diriltildim ki, bundan sonra asla lmeyeceim." Sekin alt kii arasnda terbiyesini tamamlamak amacyla eyh Ebu Medyen'in yanna gitmek zere Becaye'ye tand () eyh Ebu Medyen: "Abdlaziz, nefislerin canavardr () demitir."Gzel yaz yazar ve gl bir iir yetenei vard. Onunla eyh Ebu Medyen (r.a) arasnda yazmalar, mektuplamalar olurdu" En-Nebbal "el-hakikatu't tarihiye li't tasavvufi'l slami" ( s.219) adl eserinde yle der: "el-Mehdevi'nin birok rencisi vardr. Ebu Said el-Baci bunlardan birisidir. ldnde onu ykayan, namazn klan ve Cerrah limanndaki kabrine koyan da odur. El-Mehdevi'nin buradaki kabri mehurdur. Arkadalarndan bir ounun kabri de onun kabrinin yannda yer alrlar. Kabri nceleri kubbesizdi. Sonra Hseyin b. Ali el-Hasani kabrinin zerinde bir kubbe yaptrd." Sonra yazar, onun Resulullah'a (s.a.v) salavat okumasndan sz eder ve u salavat rnek gsterir: Ebu Muhammed Abdulazizin b. Ebubekir (r.a.) okuduu salavat erife: - Allah'm! zerine rahmet kaleminle "sen ilerinde olduun srece Allah onlara azap edecek deildir." yazdn rahmaniyetinin levhine salat ve selam olsun. Allah'm! "Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik." buyurduun gibi, senin kuatc rahmetin ve kamil bereketin olarak uluhiyetinin ihatas mahiyetinde isimlerinle istiva ettiin arna salat ve selam olsun. Ey lemlerin rabbi! Alemlerin rahmetine salat et.
301

Allah'm! Vahdaniyetin huzurunda ve ahadiyetin ceminde kll ayn olan insana salat et. nk sen yle buyurdun: "Ey Neb! Biz seni hakikaten bir ahit, bir mjdeleyici ve bir uyarc olarak gnderdik. Allah'n izniyle, bir daveti ve nr saan bir kandil olarak (gnderdik). Allah'tan byk bir ltfa ereceklerini mminlere mjdele." (Ahzab, 4547) Mjdeleyen, mjdelenenin ayndr. Allah'm! Kalplerimizin kilitlerini, onun sevgisi anahtaryla a. Basiret gzlerimize onun nurunun srmesini ek. Onu mahede etmek, ona yakn olmakla gizliliklerimizin srlarn arndr ki varlkta, onun sayesinde senden bakasn grmeyelim ve gafletimizden uyanalm () Allah'm! Msemma huzurunda isimlerle efaati dilenen nuruna salat ve selam et. lminin ihata etmesi asndan msemmann varlk mazharlarnn ayndr o. radenin ihatas asndan klli ve kevni var ediinin ayndr o. Kudretinin ve kahrnn ihatas asndan ceberut g yetirilerinin ayndr o. Rahmetinin geniliinin ihatas asndan ihsani iaretlerinin ayndr o () Meleklerinin, Nebilerinin ve Resullerinin arasndan onu kendim iin senin katnda efaati kldm. O, rza kaps ve raz olunmu Resuldr. Hakknn hakikati ve halknn zdr. Tayanlar arn, onun nuruyla tarlar. Onun nuruyla gklerini ykselttin ve arzn yaydn. O, isimlerinin semas, ihsannn unvan, izzetinin ve saltanatnn mazhardr. Hak ve hakikat itibariyle onu bilirsin sen. Rabbim! Buna dair ilminle ve onun bunlarla ilgisiyle ona salat ve selam et. Allah'm! Arkada Sddk'n, tasdikte arln koyan Farukun, Zinnureynin ve amcasnn olu gerek hilafetin sonuncusu Ali'nin hakk iin. Allah'm! Bizi seninle sende bulutur. Bizi senden sana dndr. Ayrlk ve engelin bulunmad cem huzurunda onu
302

bize gster. Engelleyen ve aan sensin. Rububiyetinin balarndan dilediini, balayclna has kldklarndan dilediklerine verirsin. Allah'm! Biz onun grubu arasnda haretmeni, bizi onun snnetinin ballarndan klman, bizi onun milletinden ve yolundan ayrmaman diliyoruz. nk sen dua edenin duasn veya mahede ederek kulak kabartan iitensin. Yce ve azamet sahibi Allah'tan baka kuvvet kudret yoktur. Allah'n salt ve selam efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) zerine olsun. Amin. Abdlaziz'in, yukarda yer verdiimiz salvatna da yansyan Muhammedi akdr ki eyh'in ona kar derin bir sevgi beslemesine ve sayg gstermesine sebep olmutur. eyh, "Ruhu'l Kuds" adl kitabn ona hediye etmitir. Futuhat hutbesini ona yneltmi ve onu "Edip akl" ve "Habib veli" olarak nitelemitir. Onun menkbelerine dair "Fedailu' eyh Abdlaziz el-mehdevi" (R.G:119) adnda bir kitap yazmtr. "Meahidu'l esrari'l kudsiye" adl eserinin nsznde onun baz hallerini ve kerametlerini zikretmitir. Btn bunlara ramen, Abdlaziz, onlarla beraber olduu ilk dnemde, yani 590 ylnda gerek eyhi el-Cerrah'n makamnn ve gerekse eyh Muhyiddin'in makamnn hakikatini grecek ekilde ryetini tamamlayamamtr. eyh, bu konuya deinmi ve Futuhat hutbesinde unlar sylemitir: "Muhtemelen veli -Allah onu korusun- 590 ylnda kendisini ziyaret maksadyla gerekletirdiim ilk yolculukta bana pek iltifat etmedi, belki de maksatlarm ve yntemlerin zere hareket edi tarzmdan holanmad. Kim bilir, belki de bunlarda bir eksiklik grd. Ben bu hususta onu mazur gryorum. nk benim halimin zahirinden ve nass mahede ediinden edinmitir bu intiba. Ben hem ondan, hem de olundan i halimi gizliyor, kt halimi ve maddi
303

cihetimin irkinliini izhar ediyordum. Bazen uyar yntemiyle onlara iaret de vermiyor deildim. Ama onlardan birinin tenzih gzyle beni dnmesini Allah istemedi. Bir gn bir mecliste onlarn kulaklarn nlattm. Veli -Allah onu var etsin- de meclisin bakesinde oturmutu. Kendi yazdm ve "Kitabu'l isra"ye yerletirdiim u iiri okumutum: Kur'an benim, tekrarlanan yedi de. Ruhun ruhu, anlarn ruhu deil Kalbim, malumumun yannda mukim Onu mahede eder. Sizin yannzda da lisanm. Gzlerinle benim cismime bakma Zatn zat denizine dal, grrsn Gzlere grnmeyen nice acayipler, Mphem gibi grnen srlar Ki anlamlarn ruhlaryla rtlmler Allah'a yemin ederim ki bu iirden okuduum her beyti sanki llere dinletiyordum. Bunun sebebi de memnun etmeyi umduum bir hikmettir. Bir de Yakub'un iinde karlanmas gereken bir hacet vard. Bu mbarek toplulukta onlar arasnda ne kan ve onlar adna konuan Ebu Abdullah b. El-Murabit'ten bakas beni hissetmedi. Ama az. Benim hakkmda genel olarak zihni karkt. Yal eyh merhum Cerrah ise, ben, yce huzurda onunla beraber aka belirgindim. Velinin -Allah onu var etsin- huzurundan ayrldktan sonra, hala onu anmakta, hallerinden dolay kretmekte, menkbelerini sylemekte ve edebine akm srdrmekteyim. Bunlar bir kitapta da yazdm ki, kervanlar onu diyarlara ulatrdlar, memleketlerde mehur olmutur. Veli de bunlar grm, kendisindeki baz zellikleri fark etmitir. Gerektiren bir sebepten nce benim ona sevgi beslediim sabittir. llaki bir sebep ortaya kar ve bu
304

sevginin nefse yerleip devam etmesini salar." Yukarda ad geen Ebu Abdullah el-Murabit de eyh'in "Ruhu'l Kuds"ta szn ettii el-Mehdevi'nin arkadalarndan biridir. El-Mehdevi'ye hitaben onlar hakknda unlar sylemektedir: - "Onlardan-Allah raz olsun -biri de senin arkadan ve dostun el-Hac Ebu Muhammed Abdullah el-Burcani'dir. Snneti ve snnet ehlini sever. Saygn ve Salih biriydi. ok zaman susard () Onlardan biri (Allah onlardan raz olsun), Ebu Abdullah Muhammed el-Babili'dir. Daru'l Kiyr'de ikamet ederdi. Senin hizmetindi. Allah senin araclnla ona fetihler nasip etti. Senin, onun zerindeki bereketin gayet zahirdi. Onlardan biri, Ebu Abdullah el-Murabit'tir. Kur'an ehliydi. Gecelerini ibadetle geirirdi. zerinde senin nurlarn aka grlrd. Diri bir zihni vard, ok abuk kavrard." El-Mehdevi'nin talebelerinden biri de Ebu'l Hseyin Ali b. Abdullah b. Muhammed b. El-Arabi'dir. eyh'in amcasnn oludur. eyh, Endls'e dnnce onun ve el-Mehdevi'nin dier arkadalar iin "meahidu'l esrari'l Kudsiye ve metaliu'l envari'l ilahiye" adl eseri yazmtr. Kitabn mukaddimesi, Hakkn gizlice kendilerine hitap ettii velilerin ilimlerine dair aklamalar iermektedir. Kitap on drt blmden meydana gelmektedir (A:158-160). Bir mddet nce bir kitap yazmtm. Bu kitapta sz konusu blmlerin Kur'an'daki kaynaklarn ele alm ve her blmn, kopuk nurani harflerle balayan on drt sureye dayandn aklamtm. "Kalem" suresinin bandaki "Nun" harfinden balayarak "Araf" suresinin bandaki "Elif. Lam. Mim. Sad" harflerine kadar devam eden bu blmleri, eyh, Futuhat'n 22. babnda "Menazilu'r Rumuz" (sembollerin menzili) olarak isimlendirmektedir. Bu surelerden birinin sahnesinin tecelli etmesi esnasn305

da, ki "Ankebut" suresidir ve "Elif. Lam. Mim" harfleriyle balamaktadr ve bu isim "geni arz menzili"ni sembolize etmektedir. Ve bu menzil ismi "Ey iman eden kullarm! phesiz, benim arzm genitir. O halde yalnz bana kulluk edin." (Ankebut, 56) ayetinden alnmtr. te bu sahne esnasnda eyh bir manevi vaka yaar. Bu vakay yle vasfetmektedir (I:173): - "Tunus'ta bulunduum srada bu menzile girince, bir lk atmm. Byle bir eyin bama geldiini de bilmiyordum. Ancak bu l kim duyduysa baylp yere dt. Komu kadnlardan dam stnde bizi seyreden kadnlar da dp bayldlar. Bazlar o yksek damdan aaya dtkleri halde yaralanmadlar. lk aylan ben oldum. O srada bir imamn arkasnda namaz klyorduk. Herkes baylmt. Bir mddet sonra ayldlar. Dedim ki: Size ne oldu? Asl sana ne oldu? diye karlk verdiler, bir lk attn ve ite grdn u etkiyi topluluk zerinde braktn. Dedim ki: Allah'a yemin ederim ki lk attmdan haberim yoktur." eyh, "et-Tecelliyat" kitabnda "seni aldatmasn" tecellisini aklarken rencisi bn Sevdekin'e bu vakay aklam ve yle demitir: - "Allah yolunda bundan baka hi lk atmadm o sahnede duyularm yitirmi, kendimden gemitim. Allah, bu arzn hakikatine beni muttali kld ve arzn ufuklarnn hakikatlerini bana gsterdi. Ondan sonra Allah'n izni ve gzel tedbiri sayesinde grdm her hareketin nereden kaynaklandn ve gayesinin ne olduunu biliyorum." eyh, 355. bab "Ankebut" suresine, yani geni kulluk arz menziline tahsis etmi ve onun hakikatini aklamtr. Bu hususta zetle unlar sylemektedir (III:249-250): - " Bedeninin arz, hakiki geni arzdr ki Hak, orada kendisine ibadet etmeni emretmitir () Hak, bu arz geni klmtr. nk orada geni kuvvetler ve manalar vardr ve
306

bunlar sadece bu insani beden arznda bulunurlar. "Hicret etseydiniz ya" (Nisa, 97) ayetine gelince, bu arzda hevaya ait bir yer, akla ait bir yer var. Sen bu yerlerin hangisinde olursan ol, beden arzndasn, onun dna kmazsn. Eer heva seni kullansa, irade etse, seni helak eder. Eer elinde eriat kandili bulunan akl seni kullansa, kurtulursun. Bu arzn ke bucaklar da eriat nuruyla aydnlanr. Sonra bizi onda yeni bir yaratlla geri dndrr, ilk kez onda bizi yaratt gibi. Bizi oradan ortaya karr ki kendisini mahede edelim. Daha nce kendisine ibadet etmemiz iin bizi orada ortaya kard gibi. Dnyada ruhlarmz beden arzmzdan yaratmtr ki kendisine ibadet edelim. Ahrette de bizi bedenlerimiz arzna yerletirecektir ki, eer mutlu kimseler isek, kendisini mahede edelim. ki hayat arasndaki lm olay ise bir ara haldir (berzah). Orada ruhlar, hayali berzah bedenlerini mamur ederler, tpk uykuda mamur ettikleri gibi. Bu da u toprak meneli bedenlerden doan bir haldir. nk hayal de bedenin kuvvetlerinden biridir." u halde geni hayal alemi, beden arznn bir parasdr. eyh, Futuhat'n sekizinci babn, hayal aleminin arzn bilmeye tahsis etmi ve babn baln da yle koymutur: - "Adem'in yaratld baln kalntsndan yaratlan Arzn bilinmesi hakknda. Hakiki arz budur. Bu arzdaki baz garip ve ilgin hadiseler zikredilmitir." Sonra eyh, bu Arzn geniliini yle vasfetmektedir: - "htiva ettikleriyle birlikte ar, krs, gkler ve yerler, yerin altndakiler, btn cennetler ve cehennem bu arza yerletirilmitir. Bunlarn tm, arzdan uzatlm bir elikten bir halka gibi salnmtr." Onca geniliiyle bu arz, beden arzndan bir ubeden baka bir ey deildir. eyh, "Ahzab" suresine tahsis ettii 351. babda kulluk arzn vasfederken zetle unlar sylyor (II:224):
307

- "Kulluk, kulun salt, halis ve z zilletidir. Kul, bu grevi ifa etmeye zorlanmaz. nk zatnn ayndr. Dolaysyla zatnn hakkn yerine getirmeye yneldii zaman, bu ynelimi kulluktur. Ama bu grevi ancak hadis ve kadimi birlikte ihtiva eden geni ilahi arzda ikamet eden kimse yerine getirebilir. te buras Allah'n arzdr, burada ikamet eden kimse, Allah'a ynelik kulluu tahakkuk ettirmi olur. Ve Allah bu kimseyi kendisine izafe etmitir: "Eykullarm! phesiz, benim arzm genitir. O halde yalnz bana kulluk edin." (Ankebut, 56) Yani, bu arzda yalnz bana kulluk edin. Bu gn alt yz otuz be senesindeyiz ve ben be yz doksan senesinden beri bu arzda Allah'a kulluk etmekteyim. Bu arz bakidir. Deiim ve dnm kabul etmez. nk kul, ebediyen kuldur. Bu yzden ebediyen kulluk arznda olmas kanlmazdr. Bu, manevi, makbul bir arzdr ve bizzat sakinlerine hkmeder. Rububiyetin tecelligah, Hak malikin makamdr, orada grrler onu. Bu arzn ehli olan kimse, salt kuldur ve Hakk zatnn aynnda mahede eder. Dolaysyla mahedesi devaml ve hkm de kesintisizdir. Rab rabdir, kul da kul. Bu ikisini kartrma, yanl yapma." eyh'e gre, maddi kuvvetleri itibariyle beden, ruhani kuvvetlerden daha ereflidir. nk ruhani kuvvetleri tasarrufta bulunacaklar yne sevk edenler, maddi kuvvetlerdir. Ayn durum, ilmi hayat buna bal olan hayal, fikir, hfz, tasavvur, vehim ve akl gibi kuvvetler iin de geerlidir. nk maddi kuvvetler, insani hayat balamnda Allah'n halifeleridirler. eyh, Futuhat'n hakikat arzndan ibaret semseme arznn bilinmesine tahsis ettii sekizinci babnda bu kuvvetlere sembolik isimler verir ve onlar melikler olarak nitelendirir. Ltf ve arzu gibi. Bunlardan sonra gelen bir kuvvet daha var -bununla da dile iaret ediyor-. Bir de burun
308

ya da koklama duyusu var. Yzc, koucu, menedici ve Allah'n emri ile kaim olan gibi kuvvetler var -bunlarla da gz, kulak, el ve ayak gibi bedenin deiik organlarnn kuvvetlerine iaret ediyor. Sonra unlar sylyor: "Sahip olduu meliklerin toplam on sekiz sultandr. Bazlarn andk, bazlarn ise sylemedik." Bir ok yazsnda eyh, alemin var oluu ile insann var oluu arasndaki uyumu ve benzerlii ayrntl olarak aklar ve nsan- kamil olan Hz. Muhammed'in (s.a.v) alem iindeki mertebesinin, nefs- natka'nn insan iindeki mertebesi gibi olduunu vurgular. Bunu Futuhat'n "Sad" suresiyle ilgili 346. babnda, "Duhan" suresiyle ilgili 340. babnda, "Nur" suresiyle ilgili 360. babnda ve "Mminun" suresiyle ilgili 361. babnda en gzel ekilde aklar. nsan- kamilin hakikatinden ibaret olan bu kamil kulluu gerekletirmesiyle birlikte eyh, Muhammedi miras tamamlar. Bunu da Divannda (s.311) bulunan u beyitlerle aklar: Ben varisiyim, hi phesiz, Muhammed'in ilminin Ve hallerinin, hem srrmda hem amda Masum deilim, ama mahedemiz Parlak yldzlardaki gz kamatrc masumiyettir Tunus beldesinde sylediimizi bildim Zikirle bize gelen ilahi emir gereince Ki bana doksan ylnda geldi. Ve itik Kutsiyet menzilinde vehim ve fikirden Bilmiyordum ki ben hatemim ve tayin edilmiim Drdne ki Fas'ta ve :Bedirde. Muhammedi ilmi kmil varisi olma, eyhin 590 ylnda Tunus'a yolculuunun ve orada ikamet ediinin amacyd. eyh o srada otuz yandayd. Tunus'ta eyh, gayp adamlarndan biriyle (onlarn vasflar iin bkz. Bab:73, II:11) garip bir olay yaar. eyh bu
309

hikyeyi "Kehf" suresiyle ilgili 366. babda anlatr (III:338339): "Bir kii olsun ya da az ok bir topluluk olsun, konutuklar zaman mutlaka onlarla beraber gayp adamlar vardr. Bu gayp adam onlarn alemdeki haberlerini nakleder. nsanlar alemde bunu kendi nefislerinde bulurlar () Afrika lkelerinden Tunus mescidinde bn Msenna maksuresinde ikindi namazndan sonra baz beyitler yazmtm. Hatrladm bir gnd ve Tunus ehrinde falan tarihte yazdm biliyordum. Sonra biliye'ye geldim. ki ehir arasnda kervanla aylk bir mesafe vardr. Tanmadm bir adam yanma geldi ve tesadfen bu beyitlerin aynsn bana okudu. Bu beyitleri kimseye yazmamtm. Adama dedim ki: Bu beyitler kimindir? Dedi ki: Muhammed b. ElArab'nindir. Adm syledi. Ona dedim ki: Ne zaman ezberledin? Bana, iiri yazdm tarihi syledi. Arada onca mesafe olmasna ramen. Dedim ki: Kim sana okudu ki ezberledin? Dedi ki: Bir gece biliye'nin dousunda yol zerinde bir topluluk iinde oturmutum. Yabanc bir adam yanmza geldi. Kendisini tanmyorduk. Gezgin gibiydi. Yanmza oturdu, bizimle sohbet etti. Sonra bu beyitleri okudu. ok beendik ve yazdk. Dedim ki: Bu beyitler kimindir? Falan adamndr, dedi. (benim adm vermi onlara). Ona dedik ki: Memleketimizde bn Msenna maksuresi adyla bir yer bilmiyoruz. Dedi ki: Tunus camiinin dousunda yer alr. Bu iiri falan saatte orada yazd, ben de ondan dinleyip ezberledim Sonra bu adam kayboldu. Ne olduunu anlayamadk. Nasl kayboldu da biz gremedik, akl sr erdiremedik Ben, bir gn biliye'de el-Adis camiinde ikindi namazndan sonra bekliyordum. Bir adam bana tarikat byklerinden birini anlatyordu. Onunla Horasan'da bulutuunu sylyordu. Adamn faziletini bana anlatt. Birden bize yakn bir yerde bir adam grdm. Yanmdaki insanlar onu gremiyorlard. Bana dedi ki: Bizimle
310

Horasan'da buluan bu adamn sana vasfettii ahs benim. Bunun zerine bana bu by anlatan adama dedim ki: Horasan'da bulutuun bu adamn zelliklerini biliyor musun? Evet, dedi. Ben de o adamn zelliklerini anlatmaya ve vcudunun ayrc iaretlerini vasfetmeye baladm. Adam dedi ki: Allah'a yemin ederim ki, o adam tam da senin anlattn gibiydi. Yoksa onu grdn m? Dedim ki: te urada oturmu senin anlattklarn bana tasdik ediyor. Ben onu grdm iin sana vasflarn anlattm. O, kendisini bana tarif etti. Oradan ayrlncaya kadar yanmda oturdu. Sonra aradysam da bulamadm." eyh, Tunus'tan Marip sahillerindeki Sebte'nn batsna den Kasru Masmude'ye dnd. Oradan da eyh Abdullah b. brahim el-Maleki'yle bulumak iin gemiyle bir gece Tarifa adasna gitti. Onun hakknda zetle unlar sylyor (I:577/IV:540/R: 120/S:140): "Kalafat olarak bilinirdi. Ftvvet tarikatna mensuptu. Sadece bakalarnn hakkn eda etmek iin yrdn grebilirdin. Evi yoksullara akt. eriat ve adab korurdu. Onu ziyaret ettiimde, baktm, Allah'n ilhamyla benim kendisine doru geldiimi nceden bilmi. Benim, yolda gelirken aklmdan geirdiim yemekleri benim iin hazrlam. Onunla birka kere bulutum. Bana ok meylederdi. Onun kerametlerine ahit oldum." bn Arab, eyh el-Kalafat' vasfettii ftvvette salam bir konuma sahipti. Ftvvetin bir adab, kendini Allah'n kullarnn hizmetinde feda etmektir. Maddeten ve manen bakalarn kendine tercih etmektir. Ktlklere kar koyma gcne sahip olmaktr. "Siz farknda olmadan, anszn banza azap gelmezden nce, Rabbinizden size indirilenin en gzeline tabi olun." (Zmer, 55) ayetine iaret ederken bu hususa deinmektedir (III;185): "Anszn gelebilecek eyleri bekleme ilmi () Bu, kendimden daha eksiksiz bir kim311

seyi gremediim bir makamdr. Bundan dolay Allah'a hamdolsun." eyh lk Kez Fas'a Gidiyor eyh'in Tunus'tan biliye'ye dnmesinden hemen sonra babas vefat eder. Sonra eyhin annesi Nur vefat eder (A:153). Bylece iki kz kardei onun sorumluluu altna girerler. Ama eyh, Endls ve maribdeki Salihlerle bulumak zere seyahatlerini srdrr. Bu seyahatlerden birinde zamann kutbunun veziri Hzr'la (a.s) nc kez karlar. Sonra 591 senesinin banda Fas'a gelir. Bu, halife Ebu Yusuf Yakub'un komutasndaki muvahhid ordularnn, kral 8.Alfonso'nun saldrlarna kar biliye'yi savunmak maksadyla Endls'e hareket ettii vakittir. Herkes savan neticesini byk bir merakla ve heyecanla bekliyordu. eyh, bu hadiseyi yle anlatmaktadr (IV:220): - "591 senesinde Fas ehrinde bulunuyordum. Muvahhidin ordusu, islama kar iyice azgnlaan dmanla savamak zere Endls'e gemiti. O srada Allah erlerinden bir adamla karlatm. Allah'a kar ondan daha temiz, pak biri yoktu. Sevdiklerimin iinde zel bir yeri vard. Bana sordu: u ordu hakknda ne dnyorsun? Bu sene fetih myesser olacak m, zafer kazanacak m? Kazanmayacak m? Dedim ki: Bu konuda sen ne dnyorsun? Dedi ki: Yce Allah, falan sene Nebisine bu fethi vaat etmitir. Resulune (s.a.v.) indirdii kitapta buna iaret etmitir: "Biz sana apak bir fetih verdik." (Fetih, 1) Mjdenin yer ald ifade "apak fetih"tir. nk burada "harfi tarif" tekrarlanmamtr. Bu da ayetin tamamna vakf olmas amacna yneliktir. Cmle hesabyla harflerinin rakamsal deerine bak. Baktm. fethin 591 senesinde gerekleeceini grdm. "fethen mbinen=489+102=591" Sonra Endlse'e getim ve Allah Mslmanlarn ordusuna
312

zafer bahedinceye kadar orada kaldm. Allah'n yardmyla Mslmanlar Rebah, el-Erku, Kerkuy kaleleri ile bu kalelere bal vilayetleri fethettiler." Sonra eyh, "Rum" suresinin bandaki "elif. Lam. Mim." Harflerinden nasl Kuds'n 583 tarihinde fethedilecei tarihi kardn anlatr. eyh, Futuhat'ta "fethen mbinen" ifadesinin ebced hesabna bir kere daha iaret etmitir. "Fetih" suresine tahsis edilen 336. babn sonunda unlar sylyor: "Bu menzilden hareketle 591 senesinde vakf olduumuz zere Fas ehrinde Mslmanlarn zafer kazanacaklarn nceden rendik." Sz edilen babn bal ise yledir: "Her zamanda vaktin sahibi kutba nebatn biat etmesi menzili. Bu, Muhammedi huzurdandr." Burada "Fetih" suresinin 18. ayetine iaret etmektedir: "Andolsun Allah, aacn altnda sana biat eden mminlerden raz olmutur." Fas'ta eyh, limlerin, velilerin ve eyhlerin sohbetlerine katld, onlarla arkadalk etti. Bunlardan biri, muhaddis sufi Muhammed b. El-Kasm b. Abdurrahman et-Temimi elFasi'dir (:603). Bu zat, ilim renmek iin 15 sene arkta seyahate kmt (A:165). eyh, nl muhaddis Ebu Tahir es-Selefi (:578) ile de grt. Bu arada 594 ylnda etTemimi'den tasavvuf hrkasn ald. Hadis ve marib velilerinin haberlerini, menkbelerini rendi. Ondan zetle yle sz etmektedir (I:244/IV:503-541): - "Mslman kardeinin erefini savun, onu saldrlar karsnda yalnz brakma. Hi kimse Fas ehrinde yaayan eyh Ebu Abdullah ed-Dekkak gibi kendini bu ahlak zere tahakkuk ettirip yetitirmemitir. Hi kimsenin gybetini etmemitir. Onun bulunduu yerde hi kimsenin gybeti yaplamamtr. Ne gzel bir seyyid idi. eyhimiz Fas aynu'l hayl'daki el-Ezher mescidinin imam et-Temimi onun menkbelerini "Fas ve evresindeki Salih kullarn hatrasndan karlacak dersler" adn verdii bir kitapta derlemitir. Bu
313

kitab onun huzurunda okuduk. Zannedersem 593 senesiydi. Et-Temimi 591 tarihinde Resulullah (s.a.v) u szn bana rivayet etti: "u be haslete sahip olmad srece kulun iman kemale ermez: Allah'a tevekkl etmek. leri Allah'a havale etmek. Allah'n emrine teslim olmak. Allah'n kaderine raz olmak. Allah'n verdii bela karsnda sabretmek. Hi kukusuz, Allah iin buzeden, Allah iin meneden kimse, imann kemale erdirmitir." eyh, Fas'ta be namaz erbabndan biri olan Salih elBerberi ile de arkadalk etmitir. Onun hakknda zetle unlar sylemektedir (II:15/III:34/R:123/S:150): "Ebu Abdullah el-Mehdevi. Tam altm ksur sene lnceye kadar kbleye arkasn dnmeden yaad. Gece ve gndz ara vermeden namaz klard. Allah tarikinin meliklerinin zlemiyle doluydu. Melamiye taifesine mensuptu."Et-Tadeli "et-Teevvuf" adl eserinde el-Mehdevi'nin (: 595) buday datarak Fas halkn alktan kurtardn anlatr. eyh, Fas'ta Abdullah es-Semmad ile de karlar. EsSemmad, eyhin, 33. bab'da vasfettii nebati velilerden biridir (I:217) eyhin Fas'ta karlat gvenilir Melamilerden biri de arif fakih Abdullah b. Tahmast'tir (:608). bn Tahmast, Ebu Medyen'in eyhi Ebu Ya'za'nn (:572) arkadalarndand. eyh, onun hakknda unlar sylyor: "nsanlar, onun abdallardan biri olduuna, onun huzurunun insana heybet telkin ettiine inanyorlard. Kerametleri vard. Onunla karlamak insann iinde sevin duygusunu uyandrrd (III:15-34/R:121/S:146). eyh'in Fas'ta karlat zatlardan biri de fakih eari kelacs Ebu Abdullah el-Kettani'dir (:597). Sfatlarn zatla ilikisi meselesinde onunla tartmtr. eyh, bu hususu yle anlatmtr (IV:22):
314

- "Fast'ta grdklerimden biri de, kendi zamannda Fas diyarnn kelamclarnn imam Ebu Abdullah el-Kettani'dir. Bir gn bana ilahi sfatlar hakknda bir soru sordu. Ben de bizim bu konuyla ilgili dncemizi syledim. Sonra ona dedim ki: Bu konuda senin grn nedir? Sen de kelamclar gibi mi dnyorsun, yoksa onlarn anlaylarndan farkl eyler mi sylyorsun? Dedi ki: Ben sana kendi dncemi sylyorum. Sfat ad verilen zaidin zat iin ispat edilmesine gelince, bana gre ve kelamclar topluluuna gre, bu kanlmazdr. Ama bu zaidin tek ayn olmas, farkl ve ok hkmlerinin bulunmas ya da her hkmn gerektirdii zaid bir anlamnn bulunmas, ite bize gre bu anlamda tekliin ve okluun delili yoktur. Bu meselede bence insafl yaklam budur. Kim bunun dnda herhangi bir delil ortaya koyma zorlamasna yeltenirse, bu delili salam olmaz. Ama zaidin olmas da kanlmazdr. u kadar var ki biz diyoruz ki, bu zaid olan sfat, O deildir, Ondan bakas da deildir. Bunun nedeni de, ey efendimiz, bu ilmin mensuplarnn dncelerinden "iki gayr"in telaffuz edilmesidir." Ona dedim ki: Ey Ebu Abdullah! Ben sana, Resulullah'n (s.a.v) Ebubekir'e ryay tabir etmesiyle ilgili olarak sylediinin aynsn sylyorum: Baz hususlarda isabet ettin, baz hususlarda ise yanldn. Dedi ki: Allah'a yemin ederim ki bildiklerinle ilgili olarak seni itham etmiyorum. Bununla beraber zaid hkmnden dnemem de. Ancak sana at gibi Allah'n bana da bir kap amas baka. Kukusuz dnce sahipleri, benim bu anlaymdan farkl eyler de sylemilerdir." te syledikleri bunlardr. Bana muhalefet etmesine ramen beni itham etmedii hususunda kendisi hakknda tanklk etmesine ramen bu insaf ve bu samimiyeti karsnda hayret ettim. Bu bakmdan bir bilgiye dayal
315

olarak Allah'n saptrd kimselere benziyordu. Ancak bana gre bu onun imanna halel getirmez, sadece akl asndan bir kusurdur." E-a'rani "el-Yevakit ve'l cevahir"adl eserinin 14. babnda bu meseleyi geni bir ekilde ele alr ve eyhin (bab:17/56/373/470/558) bu konudaki grlerini nakleder. Sr Menzili- Muhammedi Huzur: Fas'ta eyh, Kur'an menzillerindeki tahakkukunda ykseliini srdrd ve "Sad" suresinin menziline girdi. Ki Futuhat'n 346. babn buna tahsis etmitir. Babn bal yledir: "Baz ariflerin doruladklar sr menzili. Bu arifler nurunun nasl bu menzilin her tarafndan kaynaklandn grmlerdir. Bu menzil Muhammedi huzurdandr." eyh, konuya alt ayet zikrederek balar ve yle der: - "Bil ki bu menzil, tevhid ve nurlar menzillerinden biridir. Allah iki kere beni bu menzile soktu. Bu menzilde nur oldum. Tpk Resulullah'n (s.a.v) bir duasnda buyurduu gibi: "Beni nur kl." Bu menzil sayesinde cisimlerle cesetler arasndaki fark rendim." eyh, "sdk" kelimesiyle "sad" harfine iaret eder ki bu, sdk (doruluk), savn (koruma) ve suret'in harfidir. Nitekim eyh, bu harfi tarif ettii Futuhat'n 2. babnda buna aklk getirir (I:71) ve Allah'n bu aklamay ryada kendisine bildirdiini belirtir. Sonra yle der: - " Sad, erefli ve byk bir harftir. yle ki bu harfin anlmasndan sonra "btn szleri cami" kitabn makamna yemin ediliyor. Ululama lisanyla erefin zirvesindeki Muhammedi sahnedir bu. Bu sure, Neblerin (selam zerlerine olsun) vasflarn, alemin tm gizli srlarn, olaandlklarn ve ayetlerini iermektedir. Bu rya, surenin ierdii srlara gre srlar iermektedir. Dolaysyla sure, ok ve byk hayrlara delalet eder ki ryada gren veya kendisine gsterilen kimse bunlara nail olur. Bu surede Allah' mahede eden herkes de bunlara ular. Bunlar,
316

surede zikredilen Nebilerin (a.s) bereketlerini elde ederler. Surede iaret edilen felaketler de kfirlere ular, mminlere deil. Kendimiz ve mminler iin Allah'tan dnya ve ahiret esenliini diliyoruz." eyh'in "bu menzil sayesinde cisimlerle cesetler arasndaki fark rendim. Bu menzil 591 senesinde bana verildi." Derken "Sad" suresinin 34. ayetine iaret etmektedir: "Andolsun biz Sleyman' imtihan ettik. Tahtnn stne bir ceset brakverdik, sonra o, yine eski haline dnd." eyh "et-Teracim" kitabnn 32. babn "Sad" suresini tahsis ettiini gryoruz. Ki szn ettiimiz babn bal yledir: "Tercemetu inbiasi nuri's sidk" (Doruluk nurunun douu tercmesi). Burada unlar sylyor: -"Doruluk (Sdk) erefi ieren bir sfattr ve btn mucizeler de ona delalet eder. Kur'an'daki icazn eklini sordum, bana denildi ki: Kur'an'n icaz yn, Hak ve doru olmas, ona kar kann da yalanc olmasdr. Ey salik! Sen doruluktan ayrlma. O zaman her iki cihanda olaanst, tasavvur tesi gerekler grrsn () Doruluk zere bir hafta veya daha az bir sre Hak ile yalnz kalsan, eer Allah adna yemin etmi olmasaydm, kesinlikle derdim ki, bu durumda kular zerine glge yapar, vahi hayvanlar arkanda namaz klar, seninle kaynarlar ve senden doular ve batlar aydnlatan bir nur kar. Bu sylediklerim, Allah'n u vadinin karsnda ok ey mi? "Bana bir kar yaklaana bir zira yaklarm." eyh, kularn glgesi yapmasndan ve vahi hayvanlarn namaz klmasndan sz ederken "Sad" suresinin 18. ve 19. ayetlerine iaret etmektedir: "Dorusu biz akam sabah onunla beraber tesbih eden dalar, toplu halde kular onun emri altna vermitik. Hepsi O'na ynelmitir." eyh, "Sad" nuru menziline giriinin Fas'ta gerekletiini haber vermitir. Futuhat'n 220. babnda zetle un317

lar sylyor (II:513): - "Muhaliflikten fena bulmu adamlar iki ksmdr: Gnahlar bazlarna g yetiremezler. Bu yzden sadece mubahlarda tasarruf ederler. Eer gnah kendilerine g yetirse ve gnah ileseler, Allah, onlar ezeli inayetiyle affeder. Bir ksm da kader srrna ve kaderin mahlukat zerindeki hakimiyetine muttali olmu adamlardr. Bunlar, kendilerinden sadr olan fiillerin meydana gelii ile ilgili olarak kendileri iin ngrlen takdiri bizzat gzlemlerler. Bu, srf nur huzurundan kaynaklanan bir durumdur ki kelam ehli, bundan dolay Allah'n btn fiilleri gzeldir ve Allah'tan baka fail yoktur, demilerdir. Yce Allah, Fas ehrinde beni bu "fena"ya muttali kld. Bu gne kadar bunu tadan bir kimseyi grmedim. Bununla beraber bu durumda olan adamlar olduunu biliyorum. Ancak onlarla karlamadm, onlardan herhangi bir kimseyi grmedim. Ama ben nur huzurunu ve emrin ona hkmediini grdm. unu da belirtelim ki bu mahedenin bizim zerimizde bir hkm yoktur. Bilakis Allah beni (karanlk-aydnlk aras) kap huzurda kaim kld, beni muhafaza etti, korudu. Bu yzden benim iin nur huzuru hkm geerlidir. Ve beni (karanlk-aydnlk aras) kap huzurunda kaim klmas, bu halin erbab asndan nur huzurunda kaim olmaktan daha tamamdr." Ben diyorum ki: Bu durum daha tamamdr, nk bu halin sahibi, balanmlk mjdesini almasna karn, btn durumlarda eriatn adabna ve ykmllklerine bal kalmaya devam eder. eyh, "Fusus" adl eserinin 2. it "Fass"nda kader srryla kefin trlerini aklar ve yle der: - "Kuldan olan istidadn farkna varmaz sahibi, sadece hali fark eder. nk sebebi bilir ki o da haldir. Dolaysyla istidat, istemenin en gizlisidir. Bunlarn istemekten menetmeleri de yce Allah'n kendileri hakknda nceden bir kader belirlemi olduunu bilmeleridir. Dolaysyla onlar, kendiler318

ine gelecek (varit olacak) her eyi kabul etmeye kendilerini hazrlamlardr. Zaten nefislerinden ve gayelerinden syrlmlardr. Bunlardan bazlar, yce Allah'n, kendisinin btn hallerini bilmesinin, zerinde bulunduu durum olduunu bilir. Bu da sbutu halinde zerinde bulunduu durumdur. Dolaysyla Allah'n kendisini bilmesinin nereden hasl olduunu da bilir. Allah ehli iinde bunlardan daha stn ve daha ok kefe nail olan baka bir snf yoktur. Bunlar kader srrna vakf olan kimselerdir ve iki ksma ayrlrlar: Kimi, bunlar mcmel (genel) olarak bilir, kimi ise mufassal (ayrntl) olarak bilir. Mufassal olarak bilen, mcmel olarak bilenden daha stn ve daha tamamdr. nk Allah'n ilminde kendisiyle ilgili olan hususlar bilir. Bu bilme de ya yce Allah'n kendisini bilmesini salayan ayn bildirmesiyle ya da sabit ayn ile sonsuz ekilde halden hale intikalini keif yoluyla gstermesiyle olur ki bu daha stndr." Kukusuz eyh, bu son gruba giren zatlardan biriydi. nk el-Cndi, Fususu'l hikem erhinde, eyhin en byk halifelerinden Sadruddin Konevi'den naklen bunu ifade etmektedir (A:140-174) Fas'a eyh gzel bir gelenek de balatr. Fas hakimine, bir topluluk oluturmasn ve bu topluluun gece gndz kesintisiz Kur'an okumalarn salamasn telkin eder (III:334). Yine Fas'ta mritlerden oluan topluluklar, sluk ve terbiye maksadyla eyh'in etrafnda toplanmaya baladlar. eyh, bu konuda eitli risaleler kaleme almtr. Bunlar arasnda "Kitabu'l kunhi fima la budde li'lmridi minhu", "Kitabu'l emri'l muhkem'l merbut fima yelzimu ehle tarikillahi mine' urut", "Kitabu Mevakii'n Nucum", halvette ve ykseli merhalelerinde sm-i Azamn (Allah) zikredili keyfiyetini aklad "Kitabu'l vesaya", mritte bulunmas gereken baz ahlak ve adab zikrettii "Kitabu'l vasiye", "Kitabu't tedbirati'l ilahiye", salikin miracnn merhalelerini aklad
319

"Kitabu risaleti'l envar", mridin uzak durmak zorunda olduu engelleri ve kaygan zeminleri ve esas almamas gereken kavramlar aklad Kitabu la yuavvelu aleyh" gibi eserler yer alr. Futuhat'ta ikinci ve nc fasllarn btn bablarnda saliklerin makamlar ve halleri en beli aklamalarla ve en gzel ibarelerle anlatlmaktadr. Bir de son vasiyetler babnda Salihlerin amelleri ve ahlaklar anlatlmaktadr. Fas'ta eyhin sevenleri arasnda air bn Zeydan (:624) da yer alr. eyh onun hakknda unlar sylemektedir (II:514): "stad nahivci Abdulaziz b. Zeydan, Fas ehrinde yaad bir olay bana anlatt. Bu zat, "fena" halini inkr ederdi. Zaman zaman bizim yanmza da gelip giderdi. Yufka yrekli, duygusal biriydi. Bir gn yanma geldi. Byk sevin iinde olduu her halinden belli oluyordu... Bana dedi ki: Ey efendim! Sufilerin szn ettikleri fena olma hali, bana gre zevk asndan sahihtir. Ben bu gn buna ahit oldum. Nasl? dedim. Dedi ki: Emirlmmininin bu gn Endls'ten ehrimize geldiini bilmiyor musun? Biliyorum, dedim. Dedi ki: Bil ki bu gn toplanm Fas halkn yara yara ilerledim. Ordunun karsnda durdum. Emirlmminin gelince ona baktm ve o srada kendimden, ordudan, ksacas bir insann hissedebilecei her eyden getim (fena buldum). alan ks, onca davulun sesini, borazanlarn seslerini, insanlarn grltsn duymaz oldum. Bir btn olarak alemden hibir eyi grmyordu gzm. Sadece Emirlmmininin ahsn gryordum. Ayrca hi kimse beni yerimden de edip sktrmyordu. Atllarn ve kalabalk insanlarn yolunun zerinde duruyordum. Kendimi grmediim gibi ona baktm da bilmiyordum. Bilakis zatmdan, tamam gzlerimin nnde olmalarna ramen hazr olanlardan da fena bulmutum. Gzlerimin nndeki perde aralanp kendime geldiimde atllarn ve
320

insanlarn kalabalkl beni sktrmaya balad. Kalabalk beni bulunduum yerden uzaa srkledi. Bu sktrmadan byk bir zorlukla kurtulabildim. Artk insanlarn grltsn, alan ksleri, borazan seslerini duyabiliyordum. O zaman anladm ki fena hali haktr ve bu hal, fena bulan kiinin, fena bulduu eyden etkilenmesini engellemektedir. Ey kardeim! Bu bir mahlkta fena bulma halidir. Mahlkatn yaratcsnda fena bulmay da var sen dn!" Burada sz edilen emir, muvahhitlerin sultan elMansur'dur. 594 yl Cemaziyel evvel aynda Endls'ten ayrlarak bakent Marake'e giderken Fas ehrine de uramt ve bu dnnden ksa bir sre sonra vefat etmiti. Fas'a yerlemesinden sonra eyh, biliye'ye dnd. Orada et-Temimi el-Fasi'nin kardei eyh Takiyuddin Abdurrahman b. Ali et-Tevzeri el-Kastalani tarafndan kendisine tarikat hrkas giydirildi. Hrkay 592 ylnda giydi. Takiyuddin bu hrkay Ebu'l Feth el-Mahmudi'den, o, Sadruddin b. Hameveyh'den, o, dedesinden, o da Hzr'dan (a.s) almt (A:176-177). Abdurrahman et-Tevzeri'nin iki kardei vard: Birincisi Muhammed, Marake'te Muvahhidin saraynn alimleri arasna katld. kincisi Ebu'l Abbas Ahmed (:636) ile eyh Msr'da karlatlar. eyh ona "Kitabu'l halveti'l mutlaka" adl eserini yazd. eyh el-Kurai'den (:599) ders ald. ElKurai, ona, kendisinin vefatndan sonra eiyle evlenmesini vasiyet etti. O da onunla evlendi ve olu Allame Kutbuddin el-Kastalani bu einden dnyaya geldi. eyh, bu hrkay teberrken giymiti. nk bundan yllar nce kamil eyhlik makamna ermiti. Karlat eylerin ve velilerin byk ksm bunu itiraf etmilerdi. Onun meclisinde son derece edeple otururlard. Meselelerinin
321

zm iin ona bavururlard. Bunu gsteren bir vakay eyh Futuhat'ta yle anlatyor (IV:539): - "592 senesinde biliye'de Ebu'l Hasan b. Ebu Amr b. Tufayl'in evinde geceledik. Bana byk sayg gsterir ve huzurumda son derece edepli davranrd. O gece Ebu'l Kasm el-Hatip, Ebubekir b. Sam ve Ebu'l Hakem b. Sirac da bizimle beraberdiler. Bana kar besledikleri saygdan dolay alamyorlard. Edepten ayrlmayp hep sustular. Bunun zerine onlar amak iin bir hileye bavurmay dndm. Bu srada ev sahibi, bu konuyla ilgili olarak neler yazdmz renmek istedi. Bu, bana, onlarn rahat etmeleri iin iimde geirdiim hususu gerekletirme frsatn verdi. Dedim ki: Bizim eserlerimizden "el-irad fi harki'l edebi'l mu'tad" adl kitabmza bak. stersen ondan bir blm sana sunaym. Bunu byk bir zevkle istiyorum, dedi. Bunun zerine odasnda ayaklarm uzattm ve: zerimi rt, dedim. Ne demek istediimi anlad. Cemaatte anlamt. Bylece daha rahat davranmaya baladlar. zerlerindeki tutukluk ve rkeklik hali yok olmutu. Dine uygun bir rahatlk iinde gzel bir gece geirmitik." Kardelerin yreklerine sevin sokmak, onlar neelendirmek, eyhin bilinen letafet zelliinin bir sonucudur. nk o, Latif ismiyle tam anlamyla ahlaklanmt. Nitekim bunu Futuhat'n 559. babnda "ltf huzuru" blmnde aklamtr (IV:239): "Resule itaat eden, hi phesiz Allah'a itaat etmi olur. u ilahi ltfn akna bakn ki ne hayret vericidir ve hkm nasl bu youn varlklarda geerlidir! Bylece aka anlalyor ki, Resule (s.a.v.) itaat Allah'a itaattir: "Sana biat edenler, ancak Allah'a biat etmilerdir." Latif olan, latif olandan bakas kavrayamaz Ltfn ayn da younluun aynndadr. Her bakmdan latifin kulu ol
322

Bu yolun ehlinin nail olduuna nail olursun Resul sevindirmek gibi Temizlik ehlinden tertemiz giysili olanlarn. Bu huzurdan ahlak olarak geni bir nasip aldm. yle ki grdklerim iinde benim ayak bastm yere ayak basm kimse grmedim. Ama grmediklerim iinde bylelerinin olmas mmkndr." eyh'in 593-594 Yllar Arasnda Fas'ta kamet Etmesi ve Hatemiyet Makamna Nail Olmas 593 ylnn balarnda eyh, iki kz kardei ve ailesiyle birlikte Fas'a geldi. n veliler, alimler ve emirler arasnda yaylmt. Evine iner inmez onu grmeye gittiler. Bunu, Kutub ve iki imam dairesi altnda dorudan tertip grevini ifa eden drt evtad tabakasna mensup Fas velilerinden bir byn hayatn anlatrken sylediklerinden ak olarak gzlemleyebiliyoruz. Drt cihetten ve tabiatn drt rknnden her biri bu drt evtaddan birine zgdr. Ve her birinin de bir suresi vardr. Bu sure onun menzilidir. Her biri ilahi isimlerden birinden yardm alr ki, evtadlara has olan bu ilahi isimler unlardr: Hay. Alim. Mrid. Kadir. (Evtad ile ilgili olarak bkz. I:160/II:5-7/III:521) eyh, Abdullah b. Ca'dun el-Hanavi ., Muhammed b. Zekeriya adl bu Fas evtad hakknda unlar sylyor (R:109-110/S:126-128): - "Allah raz olsun, onlardan biri bn Ca'dun elHanavi'dir. 597 ylnda Fas'ta ld. Onunla arkadam Abdullah b. Bedr el-Habei'yi buluturdum. Allah raz olsun, Allah'n alemin ayakta kalmasnn vastas kld drt evtaddan biriydi. Allah'tan, insanlarn kalplerinden kendisine ynelik saygy skp atmasn istemiti. Bu yzden grnmedii zaman kimse onu aramazd. Bir yere geldiinde, yer alp oturmas salanmazd. Bir topluluk arasnda konu323

tuu zaman, dvlr, aalanrd. Onunla bulumamn sebebini imdi anlatacam: Fas ehrine vardmda orada byk bir nam salmtm. Benim geliimi duyan, bu yzden benimle grmek istiyordu. Ben de evden camiye kayordum. Beni evde bulamadklar zaman camiye gelirlerdi. Ben onlar grrdm. Bana gelip ( tanmadklar iin) beni soruyorlard. Be de onlara: Onu buluncaya kadar arayn, diyordum. Bir ara ok deerli bir elbise giymi halde oturmuken bu eyh karma oturdu. O ana kadar onu tanmyordum. Bana dedi ki: Allah'n selam, rahmeti ve bereketi zerine olsun. Ben de onun selamn aldm. Sonra elMehasibi'nin "el-Marife" adl kitabn at. Ondan baz blmler okudu. Sonra bana yle dedi: Dediklerini erh et, akla. Onun halleri, kim olduu, makam, drt evtaddan biri olduu ve olunun onun yerini alaca bana sylendi. Ona dedim ki: Seni tandm. Sen falancasn. Kitab kapatt. Ayaa kalkp dikildi ve yle dedi: Gizlilik Gizlilik Seni seviyorum. Seninle tanmak istedim. Maksat hsl oldu Sonra dnp gitti. Ancak yanmzda hi kimsenin olmad durumlarda onunla otururdum. Dili tutuktu. Zorlukla konuabiliyordu. Ama Kur'an okuduu zaman insanlarn en gzel seslisi ve en akc konuan oluverirdi. ok cehd ederdi. cretle kna yakard. Gzleri her zaman srmeliydi. Salar dank ve toz duman iinde olurdu. Kna tozundan dolay gzlerine srme ekiyordu." eyh, tpk el-Hanavi gibi gizli ve sakl olmay temenni etmitir. ok parlak kasidelerinden birinde yle diyor (DY:311): Rabbim! Senden kulunuza kar cmert olman diledim Zamann sonuna kadar gizli olmasn bn Ca'dun gibi. Ki seyyid idi mamd. Har zaman Allah'tan olan bir rtnn altndayd
324

Rabbim! Senden rtnn korumasn istedim. nk El-Hanavi gelenei zere devam etmekte geleneimiz Ama Allah onu aa kard. nk ezeli ilmi kapsamnda eyhin "evtad"lktan daha byk bir vazifeye hazrlanmas ngrlmt. Bu vazife, Muhammedi velayetin hatemiyeti, yedinci yz ylda Muhammedi dinin ihyas ve tecdidi, tasavvuf ilimlerinin ve marifet srlarnn tedviniydi ki kyamet gnne kadar Allah ehli olanlar onun eserlerinin esintisiyle nefes almaktadrlar. eyh, Hakkn kendisine, kullara nasihat etmesini emrettiini aklamaktadr. rnein "Ruhu'l Kuds" adl eserinin giriinde unlar sylemektedir: -"Zayf, t veren, efkatli, kardelerine t vermesi emredilen ve bu hususta sk bir ekilde tembihlenen, zamannn halkndan aa mertebelerde olan kul ()dan" Yine ayn eserde Mekke'de kendisine arz olan bir hali yle aklamaktadr: - " Bulumalar kesmeye, insanlarla bir daha oturmamaya karar verdim. Derhal insanlarla oturmam ve onlara nasihat etmem emredildi. Bu, zorlayc, kesin ve zorunlu bir emirdi." eyhin Fasta Zamann Kutbu ile Bulumas 593 senesinde eyh, Fas'ta zamannn kutbu ile bulutu. Bunun da Ebu Medyen'in arkadalarndan olmas mutemeldir. eyh "ed-Durre" adl eserinde bu zatn adn elEel el-Kebaili olarak verir (S:171-172) Onun hakknda unlar sylyor: "Sk sk bizi ziyaret etmeye gelirdi. Kur'an'dan baka hibir ey hakknda konumazd. eyh, onunla yaadklarn yle anlatyor (IV:76): - "593 senesinde Fas ehrinde zamann kutbuyla grtm. Allah, bir ryada onu bana gsterdi, tantt. Bir gn Fas ehrinde bn Hayun'un bahesinde bulutuk. O da kendisine fazla nem vermeyen bir topluluk arasndayd.
325

Cemaatle birlikte yanmza geldi. Becaye halkndan bir yabancyd. Elleri felliydi. Mecliste bizimle birlikte Allah ehli, tarikatta itibar edilen eyhler de vard. Ebu'l Abbas elHassar (I:233/III:34) gibi. Bu cemaatte bulunan herkes bizim yanmza geldikleri zaman, bize kar son derece saygl davranrlard. Meclis tamamen bizim etkimizde olurdu. Benden baka tarikat ilmiyle ilgili olarak kimse konumazd. Aralarnda konutuklar zaman da sonunda bana mracaat ederlerdi. Bir araya Kutuplar konusu ortaya atld. O da cemaatteydi. Onlara dedim ki: Ey kardelerim! Zamannzn kutbu ile ilgili olarak size ok garip bir ey anlatacam. Yce Allah'n ryada zamann kutbu olduunu bana ryada gsterdii bu adama baktm. Bize sk sk gelir giderdi ve bizi severdi. Bana dedi ki: Allah'n sana gsterdii eyi syle. Ama ryada sana gsterilen kiinin adn syleme. Gld ve Allah'a hamdolsun, dedi. Bu adamla ilgili olarak Allah'n bana gsterdii eyleri anlatmaya baladm. Dinleyenler hayret ettiler. Adn vermedim, ahsn da tarif etmedim. En faziletli kardelerle en gzel bir mecliste ikindiye kadar oturduk. Adama da o Kutbun kendisi olduunu sylemedim. Cemaat dalnca szn ettiim Kutub geldi ve yle dedi: Allah seni hayrla dllendirsin. Ne gzel yaptn. nk Allah'n sana gsterdii adamn adn sylemedin. Allah'n selam ve rahmeti zerine olsun. Bu bir veda selamyd. Ama ben bunu bilmiyordum. Onu u ana kadar bir daha bu ehirde grmedim." eyh, Kutub'un ve iki imamn menzilini tantt bir kitap kaleme alm ve bu kitapta Fas'ta kutub makamn zevk ve irfan olarak tahakkuk ettirdiine iaret etmitir (Menzilu'l Kutb / R:13-14)da zamannn Kutbuyla ayni bir sahnede bir araya geldiini belirtir ve yle der: "Marib lkesinde Fas ehrinde bulunuyordum () Baktm Kutub ylece durmu ve tebessm ediyor () Dedi ki: Benimle ilgili olarak grdk326

lerini yaz. Hala ona bakyordum. zerimize srlar akyordu. Kutbun irade ettii eyler hemen karmzda olurdu. Bu ayni sahnede ve rabbani srda onunla ilgili bir iir yazdm. Sanki onun diliyle konuuyor, onun iinden geenleri tercme ediyordum. Nihayet nazmn sonuna geldiimde, susmam emretti. Kitab yazdm. Onun himmeti sayesinde doruluk burakyla parlayverdi. Derken sevenlere kadar ulat ve herkes kendi seviyesini renmi oldu." eyh, bu srada en gzel kasidelerinden birini yazmt. 36 beyitten bu kasidenin bal yledir: "Hikmetu ta'lim min alimin hakim" (hikmetli bir alimden renmenin hikmeti). Baz beyitleri yledir: 1- Senin zikrinle kalbim hem sevinli hem zgn / nk hem parlday hkmetmekte ona hem de telvin. 2- Eer himmeti keif semasna ykselirse/ ne vecd hkmedebilir ona ne de tekvin 26-Arn stne ktnda biat etti ona/ levh, kalem, alim ve nun 31-Bil ki ilah idrak edemezsin, eer/ yoksa iinde yermuk ve sffin 35-anla ki sana feda ettim, sendeki Allah srrn/ izhar etme onu, o gayrilerden gizlidir, sakn. 36-Onu kskan, koru onu, onunla yaadn srece/ hr kalpte sr ldr, medfun Kutbun Vasflar ve Makam Hakknda: eyh, Kutbun baz vasflar ve makamlar ile ilgili olarak zetle unlar sylemektedir (Menzilu'l kutbi ve'l imameynMevakiu'n nucum / II:6-555-B:270/III:336): - "Kutub, Allah (isminin) kuludur (Abdullah). Her eyi cem edenin (el-Cami) kuludur (Abdulcami). O ahlaklanma ve tahakkuk etme itibariyle btn isimlerle nitelenmitir. O, Hakkn aynasdr, kutsal zelliklerin tecelligahdr. lahi
327

mazharlarn tecelli yeridir. Vaktin sahibi, zamann ayn, kaderin srr odur. Genelde gizli olan zamanlar zamannn ilmine sahiptir. Bu bilgisine phe bulamaz. Makamyla elien bir dnce gemez zihninde. lahi snrlar erevesinde tabiatn hakkn eksiksiz verir. Mizanlar ortaya koyar ve belirlenmi bir l dhilinde tasarrufta bulunur. O vakit iin deildir, vakit onun iindir. O, Allah'a aittir. Bakasna deil. Hali kulluk ve muhtalktr. Mertebesi ise istemekte srar etme, tabiat hakknda efaatte bulunmadr. Sebepleri ortaya koyar ve etkinletirir, onlara delalet eder, onlarn hkmlerini icra eder. Onlarn dzeyine iner ki kendisine hkmetsinler, kendisi zerinde etkili olsunlar. Ama hal sahiplerinde durum farkldr. nk eya, onlarn himmetlerinden ve sebepleri nefislerinden atmalarndan oluur. Kutub, halden mnezzehtir. limde sabittir. limde mahede edilendir. Onunla tasarrufta bulunur. Arz onun iin drlmez. Havada veya suyun zerinde yrmez. Olaanst eylerle karlamas ok nadirdir. Btn bunlarn gerekesi de Hakkn ngrp de yrrle koyduu bir husustur. Kutup iin istenen bir ey deildir bu. Zorunlu olarak ackr, isteyerek deil. Sslerle ve ahslarla kaytl gzellii sever. Ruhlar ona en gzel suretler iinde gelirler. Allah iin kskanr ve Allah iin buzeder. Elif. Lam. Mim. gibi Kur'an surelerinin balarndaki harflerin anlamlarn elde etmedii srece hilafet makamna eriemez. O dairenin merkezi ve evresidir. lem onun etrafnda dner. Btn mahlkatn kalplerine uzanan incelikleri vardr. Memleketler iinde Mekke onundur. Cismiyle baka yerde iskn etse de. Her Kutub, Kutubluk mertebesine eriince, btn ruhlarn, hayvanlarn ve cemadatn ona biat etmesi gerekir. Ama insanlarn ve cinlerin ok az ona biat eder. Bir ruh biat etmek zere onun huzuruna girince, mutlaka Kutub ona ilahi ilme dair bir soru sorar. Dolaysyla ona biat eden herkes ondan
328

istifade eder. Ona ilk biat eden de ilk akldr. Sonra klli nefis, sonra gklerin ve yerin imar edicilerinden ileri gelen melekler, ardndan lm sonucu bedenlerinden ayrlan heykelleri idare eden ruhlar, sonra cinler ve sonra da tevhid edenler ona biat ederler. nk Allah' tesbih eden her mekn ve her yerleik ona biat eder. Sadece mheyminler (egemen olanlar) dediimiz yce melekler ve kutbun dairesi altna girmeyen baz insan fertleri biat etmezler. Kutbun bunlar zerinde tasarrufu sz konusu deildir. Onlar da Kutub gibi kmildirler. Hatta fertler iinde, Allah ilmi kapsamnda olmak zere ondan daha stn kimseler vardr. Bu biat, biatn keyfiyeti ve gereklemesi hakknda byk bir kitap kaleme aldk ve adn da "Kitabu mubayeeti'l kutb fi hadreti'l kurb" koydk. Bu kitapta zamanmzda, vaktimizin kutbu asndan gerekleen sormalar anlattm. nk her Kutub iin geerli olan, dolaysyla tekrarlanan sorular deildir bunlar. Bilakis her Kutub, o anda Allah'n, biat etmekte olan ruhlarla ilgili olarak ilham ettii eyi sorar. Bu gn bize hizmet etmekte olan bir rencimiz var. Kutublarn byklerin biri olmasn mit ediyorum. Bize bu mjde verildi nk. Srf icat huzuru kutba aittir. Makam da emrin uygulanmas, hkmn geerli klnmasdr. Cmertlik hazineleri onun elindedir. Hak daimi surette ona tecelli etmektedir. Eyada, Hakkn onlardaki vehinden baka bir ey grmez. Bu yzden kutub, ensesiz yzdr. Nitekim Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Ben sizi arkadan da grrm." Burada Resulullah (s.a.v) adet zere kendisi iin arka olgusunu ispat etmi, ama oradan da grdn ifade ederek hakikatte onu nefyetmitir." eyh, 593 ylnda Fas'ta kutubluk makamn tatmtr. yle ki, hrka giydii eyh et-Temimi mescidinde ensesiz yz oluvermiti. Bundan sonra bir de 594 ylnda bu makam tatmtr. O srada cemaatle birlikte ikindi namazn klyor329

du. yle diyor (I:491): "Resulullah'a (s.a.v) bu makam-yani ensesiz yz olma makam-itibariyle varis olduum zaman, bu zevki tattm. nsanlarla birlikte Fas'taki el-Ezher mescidinde namaz klyordum. Mihraba girdiimde, zatmn tamam bir gz olarak dnyordu. Kbleyi grdm gibi her ynm de gryordum. Gireni kan gryordum, cemaatten tek kii gzmden kamazd. Hatta bazen cemaatin son rekatna yetiip yanl yapanlar oluyordu. Selam verdiimde cemaate yzm evirir ve dua ederdim. Bu adamn sehven yapt hatay dzelttiini grrdm. Ona derdim ki u u hatay yaptn. O da namazn tamamlar ve zikrederdi. Bu makam tatmayan bu eyleri ve halleri bilemez. Hali bu olan biri nerede olursa olsun kbleye dnktr. Bunu kendim tattm () byle bir hali olan kimse iin hem namazda, hem de btn tasarruflarda Allah'n u sz tahakkuk eder "Nereye dnerseniz oras Allah'n vehidir." Namaz klanlar iin Allah'n vehi kbledir ancak" eyh, Futuhat'n tecelli haliyle ilgili 206. babnda, nurlarn trlerini aklarken bu Muhammedi makam elde etmesini bir kez daha anlatr ve yle der (II:486): - "Ben Allah'a aryorum, ben ve bana tabi olanlar aydnlk bir yol zerindeyiz." O, nnde bulunan nurla basirete dayal olarak davet eder. Tabi olunan daveti de arkasnda bulunan nurla davet eder. Ki kendisine tabi olan kimse tabi olduu kimse gibi bir basiret zere davet etmi olsun. Bu nur sayesinde nnde olan grd gibi arkasnda olan da grr. 593 senesinde Fas'ta bir ikindi namaznda bu makama nail oldum. Aynu'l cebel yanndaki el-Ezher mescidinde cemaatle namaz klyordum. Bu makam bir nur olarak grdm ki nmde olan eylerden ok daha ak gibiydi. Ancak ben onu grr grmez, bende arka mefhumu yok oldu. Kendim iin srt ve ense tasavvur etmemeye baladm. Bu grte cihetlerim
330

arasnda herhangi bir fark grmyordum. Yuvarlk bir cisim gibi olmutum. Kendim iin bir yn dnmyordum, sadece varsayyordum, varlk olarak tasavvur etmiyordum. Durum mahede ettiim gibiydi. Bununla beraber daha nce kble tarafm kuatan bir sahnede eyay mkaefe yoluyla grmtm. Ama bu seferki keif o kefe benzemiyordu." Kutbun bir zellii de lemlere rahmet olmasdr. eyh, bu rahmete Fas'ta ahit olmutur. Bununla ilgili olarak unlar sylyor (IV:153): - "Allah'n kullarndan bazlarnn kyameti erken koparlr. Bylece ahiret yurdunda varaca sonu nceden grr. Bu, dnya hayatnda mminlere verilen mjdedir. Biz, bunu zevk olarak grdk. Bununla ilgili baz durumlarmz vardr ki bir tek gecede tutu ve dn eklinde yz durum yaadk. Eer bu geceyi durumlara gre blersem, bunu yapamam. Bu olay 593 ylnda Fas ehrinde meydana geldi. Her durumda rahmetin geniliini gryordum ki, bunu sylememe imkn yoktur" Ama btn bunlar eyh'in, zamannn Kutbu olduu anlamna gelmez. Bilakis o, Kutbun etki dairesinin dnda kalan fertlerin reisidir. Ki nceki aklamasnda onlar hakknda unlar demiti: "Onlar, Kutub gibi kamil kimselerdirler. Bazs ise; Allah ilminin kapsamnda Kutubtan daha byktr." Bu konuya yle aklk getirmektedir: - "Hatemler, yani genel sevi (a.s) velayetin hatemi ile zel Muhammedi (s.a.v) velayetin hatemi olan iki zat, fertlerdendirler. Ve bunlar Kutub deildirler (IV:77). nk eyh'in vazifesi, Kutub gibi kendi zamanyla snrl deildi. Bilakis Muhammedi rahmetin genellii gibi geneldir ve hatem de onun mazhardr: "Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gnderdik." Onun vazifesi, zati ve
331

sabittir, zaman st ve zaman iidir. Tpk Ahmedi kulluk zat gibi ki eyh, bundan geni bir nasip almtr. Nitekim Futuhat'n "Mzzemmil" suresinin menziline tahsis edilen 311. babnda bu hususa aklk getirmektedir (III:41): - "Bil ki bu bab yazdm gece bir rya grdm ve bundan dolay byk sevince gark oldum. Uyandmda bir beyit okuyordum ki ben onu daha nce kendi iimde dnmtm () -Bu beyit bu gn eyh'in kabrinin giriinde yazldr- Beyit yledir: Her asrn bir adam var, onunla adlanr Ama ben btn zaman iinde kalan tek kiiyim. nk bu gn iin benden daha fazla kulluk makamnda tahakkuk eden birini bilmiyorum. Eer varsa yle biri o da benim gibidir. Ben kullukta son noktaya, gayeye ulam bulunuyorum. Dolaysyla ben srf ve halis kulum, rububiyetin tadn dahi bilmem () Yce Allah, katndan bir ba olarak bunu bana verdi, amelimle ulamadm bu makama. Bilakis bu, ilahi bir tahsistir ve Allah'tan bu ban bizde devaml olmasn, huzuruna kacamz gne kadar bizi bundan ayrmamasn diliyorum. "te bunlarla sevinsinler. Bu, onlarn topladklarndan daha hayrldr." (Yunus, 58)" Muhammedi Hatemiyetin Vasflar mam Hakim et-Tirmizi'nin (:280) "Hatmu'l Evliya" adl eserinde belirttii gibi kullukta son noktaya ulamak, gayeyi gerekletirmek, Muhammedi hatemiyetin vasflarndan biridir. Et-Tirmizi zetle unlar sylyor (s. 344-345-367421-422-441): - "Velayetin imamlna, reisliine ve hatemliine bahip velinin makam, ferdaniyet mlknde velilerin menzillerinden daha stndr. Birliinde ve mnacatnda mnferittir. Melikin meclislerinde yz yze grlendir. Onun hediyeleri sa'iy hazinelerinden gelir. nk o, ebediyen
332

alma ve sa'iy halindedir. Nebilere has olan yaknlk hazinelerinden beslenir. Nebilerin makamlar, mertebeleri, balar ve hediyeleri zerindeki perdeler onun iin almtr. Allah onu, Muhammed'in (s.a.v) yolu zerinde yrtr. Hz. Muhammed (s.a.v) Nebiler zerinde bir hccet olduu gibi, bu veli de btn veliler zerinde hccet olmak zere yol alr ve onlara yle seslenir: - Ey veliler topluluu! Velayetimi size verdim. Onu nefsin ortaklndan korumadnz. Bu ise, ya olarak sizden daha zayf ve eksik bir kimsedir. Buna ramen velayetin btn gereklerini sadakatle yerine getirdi. Onda nefse bir pay ayrmad gibi, nefsi ona kartrmad da. Bu, gaipte Allah tarafndan bu kula ynelik bir ltuftur. Ona hatemlii vermitir ki bu o sahnede Hz. Muhammed'in (s.a.v) gz aydn olsun ve o gn veliler de onun kendilerinden stn olduu ikrar etsinler ve o da onlar iin bir eman, bir gvence vesilesi olsun. Allah, bu hatemi gndermeden zaman sona ermez. Kyamet gn veliler, ne kp velayetin ve kulluun doruluunu yerine getirdikleri zaman, vefann, grevi eksiksiz yerine getirmenin btnyle bu velayet hateminde olduu grlr. Bu veli, onlarn ve onlardan sonraki sair muvahhidlerin zerinde hccettir. Kyamet gn onlar iin efaat eder. Bu yzden onlarn seyyididir. Hz. Muhammed (s.a.v) Nebilere liderlik ettii gibi, o da velilere liderlik eder. Kyamet gn onun iin efaat makam tayin edilir. Allah'a senalar eder. Trl vglerle Allah'a hamdeder. Allah ilmi hususunda salad stnlk itibariyle velilerin gzleri aydnlanr. Bu veli her zaman en nce zikredilir: Zikirde ncedir. limde ncedir. Dilemede ilktir. Takdirlerde ilktir. Levh-i mahfuzda ilktir. Misakta ilktir. Maherde ilktir. Hitapta ilktir. Huzura gtrlmede ilktir. Sonra efaatte ilktir. lahi civara yerlemede ilktir. Cennet yurduna girmede ilktir ve ziyarette ilktir. O, her yerde velilerin ilkidir. Tpk Hz.
333

Muhammed'in (s.a.v) velilerin ilk olmas gibi. O, kulk (dinleme) itibariyle Hz. Muhammed'den (s.a.v), ense (arkadan gelme) itibariyle velilerdendir. Bu kulun makam, melikin mlknde daha ndedir. Buradaki gizli konumalar en byk meclistedir. O, O'nun kabzasndadr. Veliler de onun ardndan derece derece sralanrlar. Nebilerin menzilleri ise onun nndedir." te bu Hatemlik makamnn sahibi; e-eyhu'l Ekber Muhyiddin'dir. Nitekim kendisi de birok kitabnda bunu dile getirmitir. Bir sonraki blmde aklayacamz gibi 594 senesinde bu makama nail olmutur. Hakim et-Tirmizi "Hatmu'l Evliya" adl eserinde, velilere has ilahi ilimlere dair 157 soruya yer vermi ve velilik iddiasnda bulunanlar bu sorulara cevap vermeye armtr. Bu arya sadece eyh cevap vermitir ki lakab olan "Muhyiddin" kelimesi ebced hesabyla bu sorularn saysna tekabl etmektedir (Muhyiddin=58+99=157) Futuhat'n 73. babnda bu sorulara son derece etkileyici bir slupla cevap vermitir. Sonralar baz kiiler de bu sorulara cevap vermeye almlarsa da, onlarn cevaplar eyh'in parlak slubunun dzeyinden ok uzaktr (Bu sorularn bazsna Ticani tarikatnn eyhlerinden biri Kad Ahmed Sekirec (:h.1363 Marake) "Kurratu'l ayn fi'l cevabi ani'l es'ileti'l mavdua fi habiati'l kevn" adl eserinde cevap vermeye almtr) el-Msri Muhammed Ali Selame de h.1407 ylnda baslm kitabnda bu sorulara cevap vermitir. eyh, Fas'ta Muhammedi hatemlii tahakkuk ettirip genel sevi hatemlie ahitlik edince bunu en has arkadalarndan Abdullah Bedr el-Habei'ye haber vermitir. Bu hususta unlar sylyor (II:49): - "sa'nn (a.s) ve onun dndaki baz Resullerin (a.s) kalbi zere bulunan kimselerden oluan bir cemaatle karlatk. Arkadam Abdullah Bedr el-Habei ve smail b.
334

Sevdekin ile bu hatemi buluturdum. Onlara dua etti. Ondan istifade ettiler. Allah'a hamdolsun." eyh ondan yle sz eder (S:179-180): - "Ad, Ebu Muhammed Abdullah b. Bedr b. Abdullah elHabei'dir. Ebu'l Ganaim b. Ebu'l Futuh el-Harrani'nin azatlsdr (Hilyetu'l Abdal mukaddimesi). Douda seyahate kmt. eyhlerin sohbetinde bulunmutu. Bu eyhlerden bazlar unlardr: el-Maara'da Ebu Zekeriya el-Becayi, Haleb'de Ebu'l Hasan b. E-ekal el-Fasi, er-Rebi b. Mahmud el-Mardini el-Hattab, Ebu Abdullah b. El-Hasan. Marib'de de smail er-Rakraki ile arkadalk etmitir. Sonra eyhle 595 ylnda Fas'ta bulumutur. O gnden sonra eyhi bir glge gibi takip etmi ve 618 ylnda Malatya'da eyh'in evinde lnceye kadar ondan hi ayrlmamtr. Salih fakih Kemaluddin Muzaffer rabbani bir emirle ve eyhin huzurunda cenazesini ykam ve namazn klmtr. eyh unlar sylyor: "Kemaluddin, onu kabre koyduktan sonra, aralarnda konutuklar bir meseleyi sormak zere ona seslendi. O da gayet ak ve anlalr bir sesle ona cevap verdi mam el-Hatib Bedruddin'in ailesinden baz fertlerin, gkten onun kabrinin zerine bir nurun indiini ve bu nurun gece boyunca kabri aydnlattn grdklerini de zikreder. eyh, onu yle anlatyor: "Yoldama gelince, o, halis bir k, saf bir nurdur. Habelidir. Ad Abdullah Bedr'dir. O, batmayan bir aydnlktr. Hak ehlini bilir ve hakk eda ederdi. Hak ehline uyar, onlara kar kmazd. Temyiz derecesine nail olmutu. Adeta potada eritilmi som altn gibiydi. Szleri her zaman hakt. Vaatleri doruydu. Alemin ve insanln ahsnn dayand drt erkandan biriydi." Yani el-Habei, eyh'in 16. babn sonlarnda anlatt drt evtad'dan biriydi. unlar sylyor (I:160): - "Zamanmzdaki rknlerden biri er-Rebi b. Mahmud
335

el-Mardini el-Hattab'dir (el-Habei'nin doudaki eyhlerinden biridir). lnce yerine baka biri geti. eyh Ebu Ali el-Havari, onlarla tanp ahslarn gerek anlamda grmeden nce bir keifte onlara muttali olmutu. Onlardan tanesini maddi alemde grdkten sonra vefat etti. Er-Rebi el-Mardini'yi grd. Fars olan bir dierini grd. Bizi grd ve 599 senesinde lnceye kadar yanmzdan ayrlmad. Bunu bana haber verdi ve dedi ki: Drdncsn grmedim. O, Habeli bir adamdr." eyh, Habeli arkada iin, ona ynelik olarak baz kitaplar yazmtr. zellikle "Mevakiu'n Nucum", "nau'd Devair" ve "Hilyetu'l Abdal" gibi eserleri bunlara rnek gsterebiliriz Ona ynelik sevgi ve hayranln ifade eden baz kasideler kaleme almtr. Aadaki beyit de bunlardan biridir: Tertaze Habeli sevginden dolay seviyorum seni Apaydnlk ay(bedr)gibi ismine am (I:189) eyh zel Muhammedi Hatemlik Makamnda Ben hatemu'l evliyaym, sylendii gibi Ki Muhammed hatemu'l enbiyadr. Bu zel bir hatemiyettir, velayetin sonu deildir Ve genel deildir. nk sa'nn hatemiyeti teyit edilmitir (DY:293) Hatemiyet makam, Velayet makamlarndan biridir. Bu makamn tarifiyle ilgili olarak farkl grler ileri srlmtr. Bu konuda gr belirtenlerin bazlar, bunu, deiik velilerin muhtelif zamanlarda nail olabilecekleri bir makam olarak deerlendirmilerdir. rnein yce Allah'n "Veliyyu'l hamid" isminden kaynaklanan Ahmedi makamda tahakkuk
336

eden baz velilere hatemiyet hilati giydirilmitir. Bazen bu makama nail olan kii de hatem olduunu sylemi olabilir. Nitekim byk eyhlerin tabilerinin ou da eyhlerine bu sfat atfetmilerdir. Abdulkadir Geylani (:561), Ahmed erRufai (:578), Muhammed Vefa e-azeli (:801), "Delailu'l hayrat" adl eserin mellifi Muhammed el-Cezuli (:870), Ahmed es-Serhendi en-Nakibendi (:1143), Muhammed Osman el-Meyregani es-Sudani (:1268), Muhammed b. Abdulkebir el-Kettani el-Maribi, el-Msri Muhammed b. Abdullah Ebu'l Azaim (:1359) gibi. zellikle eyh Ahmed et-Ticani'nin (: 1230) ballar srarla onu bu makama nispet etmektedirler ve sadece onun hatemler hatemi olduunu sylemektedirler. Bu konuda bir ok risale yazmlardr. EtTicani'nin rencisi Ali Harazim "Cevahiru'l Mania" adl eserinde onun hatemiyet tarifini yle rivayet etmitir: - " Ariflerin en kmili, kmil Kutubdur. Kutubluun en yksek mertebesine ulamadan kibriya hakikati ona tecelli etmez. Menzili ok uzun olduu iin ok az saydaki Kutublar bu makama ykselebilmilerdir. Bir kutub bu makama ykseldiinde, buraya ulatnda, burada zati kibriya kendisine tecelli eder. Ve ebediyete kadar burada ykselir. Ali (k.v) yle buyurmutur: "Marifet, celalin parldaylarn kefetmektir. Bunun son noktas ise Allah'n kibriyas karsnda dehete kaplmaktr." Son noktas derken Kutubluun Hatemiyet makamn kast etmitir. nk bu, gayelerin gayesidir." iilere ise, genel klli Hatmu'l Velayet makamnn sahibi Ali b. Ebutalib'dir. zel Muhammedi Hatemiyet makam ise, ehlibeyt imamlarnn (a.s) on ikincisi mam Muhammed elMehdi'ye (a.s) aittir. Ticani'nin tarifine yakn bir tarifi Abdulkerim el-Cili (:832) "nsan- Kamil" adl eserinin 63. babnda verir ve yle der:
337

- "Hz.Muhammed (s.a.v) mmetinde velayet mertebeleri yedi tanedir ve sralamalar yledir: slam. man. Salah. hsan. Sddklk ehadedi. Yaknlk ve En byk velayet. Bu makamn da drt huzuru vardr ve yle sralanrlar: Hillet (dostluk), Hub (sevgi), sonra hatemlik makam. Bu ise Muhammedi makamdr. Bu makamda hamd livas ykseltilir. Sonra Kulluk gelir. Ona gre hatemlik makam, Allah'n "Z'lcelal ve'l ikram" isminin hakikatinin tecellisiyle tahakkuk etmektir." eyh- Ekber ise Futuhat'n bir ok yerinde Hatemiyetten sz etmitir: (I:49-151-184-244-318-319658/II: et-Tirmizi'nin sorularna cevaplar: 13/14/15/S:9-4149-125-624/III:41-84-323-328-339-507-514-560/IV:75-195442). Fususu'l Hikem'de (it (a.s) Fass). Ayrca eyh, bu konuya "Ankau marib fi maifeti hatmi'l evliya ve emsi'l marib" adnda ayr bir kitap ayrmtr. Bu kitab 595 ylnda "arif, seyahat eden, dnyadan el etek ekmi, madde ile balarn koparm, doru szl, Salih ve yal eyh Ebu Yahya b. Ebubekir es-Sanhaci, ki kendisi marifet, ianet ve temkin ehli olup benzeri az bulunur." eklinde niteledii bir zata ynelik olarak kaleme almtr (R:122). eyh Mahmud Mahmud el-Gurab, eyh'in hatemiyetle ilgili yazlarnn byk ksmn "erhu kelimati's sufiye ve' redd ala ibn teymiye" adl kitapta toplamtr. Yine Fransz Mslman aratrmac Michael Shoudkvtch'in bu konuda, yani eyh-i ekber'e gre hatemiyet konusunda "Hatmu'l evliya" ismiyle kaleme ald ok deerli bir kitap vardr. eyh bu hususta zetle unlar sylemektedir: Velayetin iki hatemi var. Bunlar Kutubdurlar. Daha dorusu bunlar, efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) izinde hareket eden efrattrlar. Birincisi, genel velayetin hatemidir. Bu, Meryem olu sa'dr (a.s). nk ahir zamanda Hz. Muhammed'in (s.a.v) eriatyla hkmetmek zere inecektir. O, yaknlk
338

makamn tahakkuk ettiren velilerin sonuncusudur. kincisi ise, Muhammedi mirastan elde edilen velayetin hatemidir. Dier Nebilerden elde edilen velayet gibi deildir. Onun zamannda ve ondan sonra Allah' ve Allah'n hkmlerinin ilgili olduklar hususlar ondan daha iyi bilen kimse olmaz. Ondan sonra gelen veliler de onunla balantl olurlar. Bir de ondan sonra efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) kalbi dorultusunda hareket eden bir veli de olmaz. Ama, "ondan sonra" ifadesi, zamansal bir sonralk m ifade eder, yoksa makamsal bir sonralk m? Arlkl gr, bunun makamsal bir sonralk ifade etmesidir. Yine de dorusunu Allah bilir. eyh, hatemin alametlerinden sz ederken unlar sylyor (V:442): - "Has olan hatem Muhammedi'dir. Allah onunla Muhammedi, yani Hz. Muhammed'e (s.a.v) varis olan velilerin, velayetlerini sonlandrr. Onun kendi iindeki alameti, btn Muhammedi velilerin Hz. Muhammed'den (s.a.v) aldklar mirasn miktarn bilmesidir. Dolaysyla o, Allah iin btn Muhammedi velileri camidir. nk bunu bilmeseydi hatem olamazd." eyh, birok yerde, zellikle divannda, kendisinin zel Muhammedi hatem olduunu ifade etmektedir. Hatemiyet meselesine ilikin deiik yazlar karlatrld zaman, eyhin kendi hatemliini keif yoluyla rendii anlalr. Bu, zel Muhammedi (s.a.v) hatemiyet ile genel sevi (a.s) hatemiyettir ve bu keif iki aamada gereklemitir: Birincisi, Fas ehrinde 594 senesinde, ikincisi, yine Fas ehrinde 595 senesinde. Bunun ardndan bu konuda bir kitap yazmas emredilir. Kitabn ismi ise "Ankau Marib"dir. eyh, burada kendisini iaret ederek unlar sylyor (II:49): - "Muhammedi velayetin hatemiyetine gelince, o, asl ve etki bakmndan ok erefli bir makam olduu iin sadece bir adama verilmitir. Bu adam zamanmzda mevcuttur.
339

Kendisini 595 senesinde tandm. Allah'n kullarnn gzlerinden saklad hatemiyet iaretini grdm. Bu iaret Fas ehrinde bana ald. Bylece velayetin hatmini onda grdm. O, genel Nbvvet hatemidir (yani, sa (a.s) ). nsanlarn bir ou bunu bilmez." Meyyiduddin (:700) el-Cndi, Fusus erhinde, eyh'in en byk halifelerinden olan Sadruddin el-Konevi'den naklen unu syler: - "eyh, bu tarihten nce 586 ylnda biliye'de, Adem'den (a.s) Hz. Muhammed'e (s.a.v) kadar btn Nebilerle grt bir mahedede hatemiyetle mjdelenmiti. Nebiler, onu kutlamak iin bir araya gelmilerdi. Yine unu aktarr: eyh'in iki omzunun arasnda bir iaret vard ve bu, onun Muhammedi velayetin hatemi oluuna iaret ediyor gibiydi. Derisinin altnda gvercin yumurtas byklnde bir iaretti. Nitekim, siyer kitaplarnda anlatld gibi Hz. Resulullah'n omuzlarnn arasnda da buna benzer bir nbvvet alameti vard. Muhtemelen eyh, divannda yer alan u beyitlerde kendisine verilen bu mjdeden sz etmektedir: Faziletli eli bana veraseti getirdi Kamil ilimde parlayan biliye'de Bize dedi ki: harflerin ilmi delilimizdir Ki sen seilmi erdemler imamsn Bu ve benzeri ifadelerde eyh'in amac vnmek, kendini beenmek deildir. Bilakis "Rabbinin nimetlerini anlat." (Duha, 11) ayetinde iaret edilen bir tavr sergilemektedir. Omuzlarnn arasndaki hatemiyet alametine de divannda yle iaret etmektedir: Bir gece hak bana gelip mjdeyi verince
340

Ki ben ayn tam ortasnda bu iin hatemiyim, diye O vakit hazr olanlara dedi Mele- aladan ve emir aleminden Ona bakn! nk benim iaretim Onun hatemliine dair. Srtnda darb yerindedir Onu halktan gizledim, bir rahmet olarak Onlar iin, kfrden dolay inkar edenlere kar Divanu'l maarif'te ise hatemiyetle ilgili olarak yle diyor: Allah'a yemin ederim, eer Meryem olu sa Ve arkada Mehdi beni tasdik etmeselerdi Ki ben hatemim ve sonun mhrym Onu kendime has klar ve bilgi bakmndan yalnz kalrdm Bizimle mhrledi velayeti Allah ve ykseldi Menzillerimiz. Bir hal ki bu, sadece bana has klnmtr. eyh'in Arap Maribinde kt Son Seyahat ve Yaknlk Makamna Nail Olmas (A:205-218) Ben yaknlatrlm olanm, ruh ve reyhan sahibi Nimetler ve ihsanlar dolu sonsuzluk cennetinde bn Arab, arkadalarndan bir eyhe yazd bir mektupta Endls'te kt son seyahati anlatmaktadr. Bu mektup "el-Kutub" adl kitapta yer almaktadr. Orada demektedir ki, kendisinden ayrldktan sonra Tanca'nn 90 km gneyine den Ketame kasrna vardn ve orada "Mesailu uabi'il man" adl eserin mellifi, eyh Abdulcelil b. Musa (:568), bn Galib'in rencisi ve bn el-Arif'in halifelerinden Ebu'l Hasan Ali el-Kurai (:568) bulumutur. Sonra deniz yoluyla Ceziretu'l Hadra'ya gider. Orada bn Tarif'i ziyaret eder. Ardndan Rande'ye doru yola kar. Sufi muhakkik Ebu'l Hasan el-Huni'nin -veya el-Konevi- evine misafir olur. Onu, fvvet ve yksek irfan ehli biri olarak vasfeder (R:122).
341

Rande'de eyh, bir arzusunu gerekletirir, Bedr elHabei'yi abdallardan biri olan Muhammed b. Eref erRandi ile grtrr (R:112). Sonra eyh ve el-Habei birlikte, Ebu mran Musa b. mran el-Marteli, Ebu Abdullah b. Kasum ve Abdullah el-Mevruri'yi ziyaret etmek zere biliye'ye doru yola karlar. Ardndan Kurtuba'ya giderler. Orada "btn Salih ilere en nce koan, Snni dervi ve Hanefi mezhebine mensup Salih gen Ebu Abdullah elAsteni" olarak vasfettikleri zat ile grrler. 595 yl Safer aynn dokuzunda eyh, Kurtuba'da, Marake'te vefat eden ve defnedilmek zere buraya getirilen bn Rd'n cenazesine katlr. Kurtuba'dan Grnata'ya gider. eyh Ebu Muhammed eekkaz'a misafir olurlar. Abdullah el-Mevruri de onlara katlr. Bir sohbetlerinde sz Resulullah'n (s.a.v) "Kur'an'da yer alan her ayetin bir zahiri, bir batn, bir snr ve bir girii vardr." hadisine gelir ve eyh'in Futuhat'n 25. babnda naklettiine gre e-ekkaz onlara yle der (I:187): - "Bu mertebelerin her birinin adam vardr ve bu gruplarn her birinin de Kutbu vardr. te bu kefin felei bu Kutub etrafnda dner. 595 ylnda Grnata'da Bae denilen yerde oturan eyhimiz Ebu Muhammed Abdullah eekkaz'n yanna gittim. Bu tarikatta karlatm zatlarn en bydr. Tarikatta onun gibi cehd eden birine rastlamadm. Bana dedi ki: Adamlar drt ksma ayrlrlar: "Allah'a verdikleri szde duran nice adamlar var." (Ahzab, 23) Bunlar zahir ehli adamlardr. "Onlar, ne ticaret ne de al-veriin kendilerini Allah' anmaktan() alkoyamad adamlardr." (Nur, 37) Bunlar, hakkn yannda duran meveret ehli batn adamlardr. Bir de arafta duran adamlar vardr. Bunlar ayn zamanda had adamlardrlar. Yce Allah onlar hakknda yle buyurmutur: "A'rf zerinde de adamlar vardr." (Araf, 46) Bunlar, koklama, temyiz etme ve vasflar aklama
342

ehlidirler. Sfatlar yoktur. Ebu Yezid el-Bistami onlardan biridir. Baz adamlar da vardr ki, Hak onlar ard zaman, arsna bir an nce icabet etmek iin yayan olarak gelirler, herhangi bir binee binmezler: "nsanlar arasnda hacc iln et ki, yaya olarak sana gelsinler." (Hac, 27) Bunlar matla' (dou) adamlardrlar. Zahir ehli adamlarn mlk ve ehadet alemi zerinde tasarruflar vardr. Bunlar, eyh Muhammed b. Kaid el-Evani'nin iaret ettii kimselerdir. Bu, eyh el-Akil Ebu's Suud b. E-ibl el-Badadi'nin Allah'a kar edebin gstergesi olarak terk ettii makamdr ( Batn ehli adamlara gelince, bunlarn da batn ve melekut alemleri zerinde tasarruflar vardr. Ulvi ruhlar onlarn himmetleriyle ve istedikleri eyleri indirirler. Bununla yldzlarn ve meleklerin ruhlarn kast ediyorum () bu adamlarn nnde indirilmi kitaplarn ve tertemiz suhuflarn batnlar, btn alemin kelam, harflerin nazmlar ve isimler anlamlar cihetiyle alr. Ki onlardan kimsenin byle bir ihtisas sz konusu deildir. Had adamlarna gelince, bunlarn da ate meneli ruhlar aleminde, berzah ve ceberut alemlerinde tasarruflar vardr () Bunlar araftaki adamlardr () hadleri amazlar. Bunlar her eyi kuatan rahmetin adamlardr. Onlarn her huzuru kontrol ederler () Matla'(dou) adamlarna gelince, bunlar da ilahi isimler zerinde tasarruf ederler. Bu tasarrufla, bu isimlerden Allah'n diledii eyi indirirler. Onlardan bakasnn byle bir yetkisi yoktur. Bununla dier grup adamn tasarrufu altnda olanlar da indirirler () Bunlar adamlarn en bykleridirler. Bunlara Melamiler de denir. Bu, onlarn iindeki g itibariyle sz konusudur, zahirlerinde buna dair bir grnt olmaz. Ebu's Suud ve benzerleri bunlardandr. Dolaysyla onlar ve insanlarn geneli, zahiri acizlik ve nor343

mal davranlar itibariyle eit durumdadrlar. eyh, bu drdnc gruba dhildir. eyh, Grnata'dan memleketi Marsiya'ya dner, orada "biricik imam Ebu Ahmed b. Seydebun" diye adlandrd zat ziyaret eder. Bu zat bn Medyen'nin halifelerinden biriydi. eyh, Futuhat'n "Alak" suresiyle ilgili 282. babnda "Rabbinin adyla oku!" ayetine iaret ederken ondan yle sz eder (II:641): "Marsiya'da eyh Ebu Ahmed b. Seydebun ile bulutum. Bir adam ona Allah'n en byk ismini (sm-i Azam) sordu. Yerden bir akl ta alarak ona att. Bununla demek istiyordu ki "Allah'n en byk ismi sensin." nk isimler delalet etmek iin konulmulardr. Bunda ortaklk olabilir. Sen, Allah'a iaret eden en gl ve en byk delilsin." 283. babda eyh, bn Seydebun'dan sz eder (II:622), onun ve Ebu Hamid el-Gazali hakknda unlar syler: "kisi de "insan, unsurlar aleminden ykselince ve nnde semann kaplar alnca eytandan korunur" derken yanlmlardr. eyh, onlara yle cevap verir: Eer insann mirac, Resulullah'n (s.a.v) mirac gibi ruh ve bedenle olsa, bu dedikleri dorudur. Ama dncesi veya ruhaniyetiyle miraca ykselen kimse, ilahi bir iarete sahip deilse ve bu iaret sayesinde rabbinden bir delile dayanmyorsa, eytann telkin ve vesveselerinden emin olamaz." eyh, bu son ziyaretinde onunla karlanca, kabz halinde olduunu grr. Sonra onunla ilgili olarak unlar syler: "Onun yanndan ayrldm. Ani ayrlmdan dolay alad. Beni uurlamak iin yola kadar geldi. Bylece karlatm kimseler son buldular. Bundan sonra kimseyi ziyaret etmedim." Bu son cmleden anlalyor ki eyh, Endls'te kalmasnn artk sona erdiini keif yoluyla renmiti. arka gitmesinin vakti gelmiti. eyh Marsiya'da fazla kalmadan Mariye'ye gitmenin hazrlklarna balad. Yaya
344

yrme mesafesi olarak Marsiya'ya drt gnlk bir mesafedeydi buras. eyh 595 senesinin Ramazan aynn banda buraya varr. Burada en gzel kitaplarndan biri olan "Mevakiu'n Nucum" adl eserini yazar. Futuhat'ta bununla ilgili olarak unlar syler (III:334/IV:262) - "ari'nin hitabndan, bu organlarn her biriyle ilgili olan btn ykmllkleri renirsin () Biz, bunlar eksiksiz bir ekilde, btn nurlar, kerametleri, menzilleri, srlar ve tecellileriyle ilahi emir zerine kaleme aldmz "Mevakiu'n Nucum" adl kitabmzda akladk. Bu tarikatta bildiimiz kadaryla bu kitabn tertibi dzeyinde bir aklamaya rastlamadk. Bu kitab 595 ylnn Ramazan aynn on bir gn iinde kaleme aldm. Bu kitabn stada ihtiyac yoktur. Bilakis stadn ona ihtiyac vardr. nk stadlar iinde yksek ve daha yksek kimseler vardr. Bu kitap ise, bir stadn olabilecei en yksek makamdadr. Allah'a kulluk sunarken esas aldmz bu eriatta bundan te bir makam da ngrlmemitir. Kim bunu elde etmise, Allah'n baarl klmasyla ona dayanarak hareket etsin. Bunun menfaati byktr. Bunun menzilini sana aklamamn sebebi udur: Hakk iki kere ryamda grdm. Bana yle diyordu: Kullarma nasihat et. te bu, sana yapabileceim en byk nasihattir. Baarl klan Allah'tr. Hidayet O'nun elindedir. Bizim bu ite bir yetkimiz ve gcmz yoktur" 595 ylnn Ramazan ayndan 596 ylnn sonuna kadar, eyh'in eserlerinde, bu sre zarfnda neler yaptn, nereye gittiini gsteren bir ipucuna rastlayamyoruz. Acaba bu sreyi yolda el-Habei ile birlikte halvette mi geirdi? Yoksa baka seyahatlere mi kt? Soru, cevapsz ortada duruyor. 597 ylnn banda eyhi, Sela'da eyh Ebu Yakub Yusuf el-Kumi'nin yannda gryoruz. eyh'in Sela'da Salih arkadalar vard. Bunlarda biri de el-Gammad idi. Onunla ilgili olarak unlar sylyor (IV:506):
345

- "eyhimiz Abdulhalim el-Gammad Sela ehrin otururdu. At srtnda ve gz kamatrc giysiler iinde olduu iin insanlarn sayg gsterip hayranlkla seyrettikleri birini grd zaman, ona ve onu hayranlkla izleyenlere hitaben: "topraa binmi bir toprak" der, sonra yzn evirir ve u beyitleri okurdu: Ne zamana kadar ve nereye kadar byle umursamaz bir hayat sreceksin? Yoksa btn bunlarn unutulacan m sanyorsun? Onun en belirgin zellii tevekkld." Bunlardan biri de Ali es-Selavi idi. eyh onun hakknda da unlar sylemektedir (II:187): "Bil ki gldren tecelliler de vardr. Tarikatta es-Selavi kadar glen baka birini grmedim. Onunla beraber seyahate ktm, Endls'te yolculuk ve mukimlik esnasna onunla arkadalk ettim. Durmadan glerdi. Yar deli gibiydi. Ama bir kez olsun azndan yalan ktna ahit olmadm. Alayanlara gelince, onlardan sadece bir kiiyle karlatm. biliye'de 586 ylnda karlatm Yusuf el-Mugavir el-Cela. Bizden ayrlmazd. Hallerini bize anlatrd. ok szlard ve gzyalar durmadan akard. O ok glen (ed-Dahhak) ile arkadalk ettiim dnemde onunla da arkadalk ediyordum." eyh, el-Mugavir'i gezginler zmresi iinde zikreder ve onun hakknda yle der (II:33): " Seyahat edenlerin en byklerinden biri olan Yusuf el-Mugavir el-Cela ile karlatm. Yirmi sene boyunca dman topraklarnda bir mcahid olarak seyahat etmiti. Dman snrnda bekleyenlerden biri de Celmaniye'den bir genti. Allah'a ibadet arlk bir ortamda bymt. Ad Ahmed Hemmam e-akkak't. Endls'te ikamet ederdi. Yann kklne ramen byk zatlardan biriydi. Henz bulu ana
346

ermeden tarikata girip her eyden el etek ekerek Allah'a ynelmiti. lnceye kadar bu hali byle devam etti." eyhin kurbet (yaknlk) makam hakknda syledikleri: eyh, Sela'dan Marake'e doru yola kt. Bu yolculuu srasnda velayet makamlarnn en ykseine ulat. eyh, Futuhat'n 161. babn bu makama ayrmtr ve bal da yledir: "Sddklk ve Nebilik makamlar arasndaki yaknlk (kurbet) makam hakkndadr". Bununla ilgili olarak zetle unlar sylemektedir (II:260-262): - "597 ylnn Muharrem aynda bu makama girdim. O srada Marib'de cisel denilen yerde bir evde misafirdim. Orada sevin iinde olmakla beraber akna dnmtm. Kimseyi gremiyordum. Tek bama olmaktan rktm. Ebu Yezid'in zillet ve yoksullua giriini hatrladm. Bu menzilde hi kimsenin bulunmayacan dndm. Bu menzil benim yurdumdur, rkmemeliydim ondan. nk vatana zlem duymak her varln zati bir zelliidir. Yalnzlk gurbetle beraberdir. Bu makama girdiimde yalnz bama kaldm ve anladm ki biri burada beni grrse inkar edecek. Bunun zerine makamn ke bucaklarn, yanltc dnemelerini aratrmaya baladm. Bu makamda tahakkuk etmi olmama ramen ismini bilmiyordum. Allah'n bu makama bahettii kiilere neler verdiinden de haberim yoktu. Baktm ilahi emirler pe pee zerime iniyor. Hakkn elileri birbirinin ardnca geliyorlar. Benimle kaynamak ve oturmak istiyorlard. Bu rkeklik ve yalnzlk iinde yola ktm. Kaynama ancak ayn cinsten olan varlklar arasnda olabilir. Ancal denilen yerde bir adamla karlatm. Bu ehrin camiinde ikindi namazn kldm. Emir Ebu Yahya b. Vecatin de geldi. Benim arkadamd. Beni grdne sevinmiti ve evinde misafir olmam istedi. Kabul etmedim, katibinin misafiri
347

oldum. Katiple benim aramda bir yaknlk vard. Bulunduum makamn beni sevindirmesine ramen hissettiim yalnzl ona ikyet ettim. Beni rahatlatmaya alrken birden bir adamn glgesini hissettim. Bana bir k yolu gsterir midiyle hemen yatamdan kalktm. Beni kucaklad. Kim olduunu dnmeye altm. Ebu Abdurrahman es-Slemi olduunu anladm. Ruhu benim iin bedene brnmt ve Allah, bana ynelik bir rahmet olarak ona bana gndermiti. Ona dedim ki: Sen, bu makam? Dedi ki: Bu makamda canm alnd, bu makam zere ldm ve hep bu makamdaym. Ona yalnzlm ve snacam kimsenin olmayn anlattm. Dedi ki: Garip olan rker, yalnzlk hisseder. Madem ki ilahi inayet nceden senin bu makam elde etmeni ngrm, u halde Allah'a hamdet. Kime nasip olmu ey kardeim byle bir makam? Bu makamdaki arkadann Hzr (a.s) olmasn istemez misin? Ona dedim ki: Ey Ebu Abdurrahman! Bu makam, dierlerinden ayracak ismini bilmiyorum. Bana dedi ki: Buna yaknlk (kurbet) makam denir, hemen bu makamda tahakkuk et. Ben de tahakkuk ettim. Birden byk bir makam olduunu grdm. Zahir alimlerinin de burada kkl bir yerleri vard. Ama bu makamda olduklarn bilmiyorlard. lahi yardmn bu makamdan onlara ulatn grdm. Ebu Hamid el-Gazali bu makam inkar etmi ve yle demiti: Sddklk ile Nbvvet arasnda bir makam yoktur Ebubekir es-Sddk iinde saklad srr bu makamdan elde etmiti. Nitekim Resulullah'n (s.a.v) vefat ettii gn, vaktinin gelmesiyle birlikte ondaki bu srrn gc ortaya kmt. Resulullah (s.a.v) vefat ettiinde akl karmayan, gerekle ilgisi olmayan bir takm szler sylemeyen tek kii kalmamt, Ebubekir hari. O, byle bir karklk yaamamt. Minbere km ve insanlara yle hitap etmiti: -" Sizden kim Muhammed'e (s.a.v) tapyorduysa, bilsin
348

ki Muhammed ld. Kim de Allah'a tapyorsa, hi kukusuz Allah daima diri ve lmszdr." Sonra u ayeti okumutu: "Muhakkak sen de leceksin, onlar da lecekler." (Zmer, 30) Bu szler zerine insanlarn heyecan dinmi, herkesin akl bana gelmiti. Sylenmesi gereken, Hz. Muhammed (s.a.v) ile Ebubekir arasnda baka kimsenin olmaddr, sddklk makam ile nbvvet makam arasnda baka bir makam olmad deil." Burada sz edilen Abdurrahman es-Slemi "Tabakatu's sufiye" kitabnn mellifidir ve 421 ylnda, yani eyh'in yaad vakadan 176 yl nce vefat etmitir. eyh, 73. babda yaknlk (kurbet) makam ve bu makamn ehli hakknda unlar sylemektedir (II:24-25): "Bu, efrada has bir makamdr. Allah katndaki menzil itibariyle eriat koyucu nbvvet makamndan aa, yine Allah katndaki menzil itibariyle sddklk makamndan yukardr." eyh, bununla ilgili bir de risale kaleme almtr. Bu risale, dier risalelerle birlikte baslmtr. Szn ettiimiz risalenin banda bu anlam zikreder ve bu makamn sahipleri hakknda unlar syler: "Onlar efraddrlar. Abdallar onlar tanmazlar ve evtad da onlar grmez. Gavs, kutub ve imamn hkm onlarda gemez." eyh, nimet ehli ile azap ehli arasnda taksim edilen kitabn menzilinin bilinmesi hakkndaki 301. babda zikrettii ilimler arasnda bu kitabndan da sz eder ve " inde ameller kaydedilmi bir kitaptr. O kitab, Allah'a yakn olanlar grr." (Mutaffifin, 20-21) ayetlerine yle iaret eder (III:10): "Yaknlk (kurbet) menzili buradadr ve bunun latif bir cz bize aittir." Kur'an menzilleri iinde "Vaka" suresi yaknlk (kurbet) makamnndr. eyh, daimi hayatn bu makamdan olduunu syler (IV:82). Nitekim sylendii gibi Hzr (a.s) bu makamn pnarndan itii iin lmszlemitir. eyh, "Vaka" menzili olan 328.
349

babda bu anlama iaret etmi ve babn banda yle demitir (III:103): "Bu menzile girmek, orada kalnd srece lmden korur. lgin bir menzildir." nk "Vaka" suresinin giriinde "sabikun=ne geenler" olduklar belirtilen mukarrebin (yaknlatrlmlar)'in menzilidir. Surenin sonunda da onlara ruh, esenlik ve naim cennetleri olduu belirtilmitir. eyh onlar hakknda unlar sylyor: "Onlarn Kur'an'dan baka kitaplar yoktur. Bizzat zuhur ederler. Onlar, halleri itibariyle, ykmllk alanna kouturduklar zaman ilahi abukluk ehlidirler. Yine eyh, Hakim etTirmizi'nin sorularna verdii cevaplarn ikincisinde bu erefli makam hakknda konuur ve yle der: " mam Mehdi bu makamn ehlidir: "Buras mukarrebin'in (yaknlatrlmlarn) makamdr. Hakkn onlar yaknlatrmas iki ekilde olur. Biri ihtisastr ki amel gerekmez. Ahir zamanda ortaya kacak kaim Mehdi ve benzerleri gibi. Biri ise amel yoluyla gerekleir. Hzr (a.s) ve benzerleri gibi. Ama makam birdir () Bil ki yaknlk ehlinin menzili, onlara hayatlarn ahiretle btnletirme imkann verir. Bu yzden ruhlar alp gtren son saika (lm) onlar kapsamaz. Bilakis onlar yce Allah'n istisna ettii kimselerdendirler: "Sr'a flenince, Allah'n diledikleri mstesna olmak zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir." (Zmer, 68) Bu, Allah katndaki en zel ve en yce menzildir." eyh Marake'ten Ayrlp Tunus, Msr ve Filistin Yolculuuna kyor eyh, muvahhidlerin bakenti Marake'e vardnda -o zaman halife Ebu Abdullah Muhammed en-Nasr b. Yakub el-Mansur'du- bir mddet orada kald ve bu sreyi yaayan ve hayatta olmayan velileri ziyaret etmekle geirdi. Kukusuz bn el-Arif'in ve bn Bercan'n yan yana bulunan kabirlerini, Kad yad'n (:544), siyer, hadis ve tarih ilim350

lerinde hocas olan Ebu Zeyd Abdurrahman es-Suheyli'nin (:581) kabirlerini ve onlarn dnda Marake salihlerinin mezarlarn ziyaret etmitir. O srada hayatta olan eyhlerin sohbetinde bulunmutur. rnein olaanst hallere sahip nl eyh Ebu'l Abbas Ahmed es-Sebti (601)ile arkadalk etmitir. Es-Sebti, "Siz hayra ne harcarsanz, Allah onun yerine bakasn verir. O, rzk verenlerin en hayrlsdr." (Sebe, 39) ayetini zahir ve batn olarak tahakkuk ettirmi bir zatt. bn Rd'n de rivayet ettii gibi onun iar uydu: "Varlk cmertlikten etkilenir, oalr." ( Hayat iin bkz. etTadeli, "e-teevvuf" s.451-477) eyh, Futuhat'n deiik yerlerinde es-Sebti'den sz etmektedir. Bazen adn zikreder, bazen de "eyhimiz" veya "maribdeki eyhlerimizden biri" eklinde ad vermeyerek ondan sz eder. Onunla ilgili olarak yle der (IV:121): "Dnya hayatn isteyen kimse, imknsz istemi olur () Dier hususa gelince, rnein pire kadar veya ondan daha byk yahut daha kk bir eyden elem duyarsa ve kendisi de mmin ise, bundan dolay ahirette sevap alr. Ama dnya hayatn isteyen kimseye Allah, bu sevab erkenden verir, bu dnyada ondan yararlanr. Yce Allah'n Marib'te Marake'te yaayan Ebu'l Abbas es-Sebti'ye yapt gibi. Onunla grtm, durumuyla ilgili gr al veriinde bulundum. Bana kendi tutumunu anlatt. Kendisinin btn bunlar dnyada vermesi iin Allah'tan istediini syledi. Allah da istediklerini bu dnyada kendisine vermiti. stediini hasta ediyor, istediine ifa veriyordu. stediini sa brakyor, istediini ldryordu. Dilediini yapyordu. Btn bunlar sadaka vererek elde etmiti. Bu hususta esas ald l, haftalkt. Ancak bana unu da anlatt: Allah katnda zellikle ahretim iin eyrek dirhem sakladm manndan dolay Allah'a krettim ve onun halinden dolay sevindim. Onun hali en garip hallerdendi. Tadanlardan bakas bunun
351

asln bilemez. Ya da anlay sahibi olup da bu durumu soran yabanclar bilirler. Tabi eer onlara haber verirse. Bu iki gruptan bakas bu hali bilemez. Yce Allah, ad geen es-Sebti'ye her ne vermise, bunlar istedii iin deil, bilakis yce Allah, ahiret iin biriktirdii amellere ek olarak ona bahetmitir. nk o, Endls'te vaizlik yapan mer ve bizim de grdmz bakalar gibi ahiret iin biriktirilen dlleri isteyen biri deildi. Ben de tarikata girdiim ilk dnemlerde memleketimde bu hal zere amel ettim ve nice garip haller grdm. Bu, Allah'tan onlara ve bize bir dldr, yoksa ne onlarn ne de bizim irademizden kaynaklanmtr. Eer Ebu'l Abbas es-Sebti, benim onun nefsini tandm gibi kendi nefsini tansayd, bu ekilde mlyxacele etmezdi. nk o, yle bir surettedir ki bundan bakas da olamaz. Ama o, Allah'tan bunu istedi, Allah da onun bu isteine binaen ona verdi. Eer sussayd, herhangi bir ey istemeseydi, her iki cihanda da byk bir baaryla, kurtulua kavuurdu. Ne var ki o kendi nefsini, nefsinin tabiatn, Allah'n nefsine esas kld sureti bilemedi. Bu yzden istekte bulundu. Bylece ayn ii yaptklar halde bakas kazanrken o zarar etti. Bu yzden ilimle sevinir. nk ilim bir kulun bezenecei en erefli surettir." eyhin Abdulkadir Geylani (k.s.)in Hakknda Anlattklarnn Bazlar: eyh, es-Sebti ile eyh Abdulkadir Geylani'yi (:561) karlatrr ve yle der (III:560): - "Yce Allah ona ancak Muhammedi surette tecelli eder. Bylece hakk Muhammedi grle grr. Bu, hakkn grnd en kamil ryettir. Onunla bir menzil tanr ki ancak Muhammediler ona nail olabilirler. Buna "hviyet" menzili denir. Bu menzilde gayp hala onun tarafndan mahede edilmektedir. Orada maddeden tek bir iz grmez. Bu,
352

Badatl Ebu's Suud b. E-ibl'in mahedesidir. Ki kendisi Abdulkadir Geylani'nin has arkadalarndandr. Bu mahedenin sahibi "hviyet" sahibinden ayrdr, hatta onu melekutta bir melik olarak mahede eder- ayrca her mahede edenin mahede edilenin suretinde brnmesi kanlmazdr-, dolaysyla bu mahedenin sahibi melik'in suretinde zuhur eder. Dier bir ifadeyle kevn aleminde zahir isimle grnr ve tesir, tasarruf, hkm, geni kapsaml davet ve ilahi kuvvet eklinde etki gsterir. Abdulkadir Geylani gibi. Ve de Marakeli Ebu'l Abbas es-Sebti gibi. Onunla karlatm ve haliyle ilgili olarak gr al veriinde bulundum. Kendisi haftalk ly esas alrd. Kendisine cmertlik mizan verilmiti. Abdulkadir'e ise savlet ve himmet bahedilmiti. Bu yzden kendi iinde es-Sebti'den daha tamamd." eyh, velilerin tabakalar zerinde aklamada bulunurken eyh Abdulkadir Geylani ile adn vermedii bir zat -bana gre es-Sebti'dir. Yine de dorusunu Allah bilirkarlatrr ve yle der (II:14): - "Allah onlardan raz olsun, onlardan sadece bir kii olur. Bazen kadn da olabilir. Her zamanki ayetleri udur: "O, kullarnn stnde her trl tasarrufa sahiptir." (Enam, 18) Allah'tan baka, gc her eye yeter. zzetli, cesur, atlgandr. Hakka ynelik daveti byktr. Hakk syler ve adaletle hkmeder. Bu makamn sahibi, Badat'taki eyhimiz Abdulkadir Geylani idi. Halk zerinde haktan kaynaklanan bir savleti ve hkimiyeti vard. ok nemli bir konumu vard ve onunla ilgili olaanst haberler mehurdur. Onunla karlamadm. Ama bu makamdaki zamanmzn sahibi ile karlatm. Fakat Abdulkadir baka ilerde, karlatm bu zattan daha tamamd. tekini geride brakmt. u ana kadar, ondan sonra kimin bu makama getiine dair bir bilgim yoktur." Zevkle ilgili 248. babda
353

eyh, es-Sebti'den sz eder ve yle der (II:548): - "Szlerimiz birbirine baldr. nk tek bir ayndr ve bu da onun ayrntsdr. Kur'an ayetlerinin, zahiren birbirlerinden uzak gibi grnseler de birbirleriyle oluturduklar ahengi bilenler ne demek istediimizi bilirler. Evet Kur'an ayetlerinin bazlarnn zahiren birbirlerinden uzak grndkleri dorudur, ama bu iki ayet arasnda onlar birletiren, uyuturan bir ortak noktann bulunmas zorunludur. Bir ayetin brnn yannda yer almasn salayan ite bu ortak noktadr. nk Kur'an, ilahi nazmdr. Nahivci erRamani'den baka bu yntemi esas alan baka birini grmedik. Bu zatn bir Kur'an tefsiri vardr. Bu tefsiri inceleyen biri, onun tefsirde bu metodu esas aldn bana bildirdi. Fakat ben sz konusu tefsiri grmedim. Ama Marake'te sadaka vermesiyle bilinen Ebu'l Abbas esSebti'nin bu metodu izlediini grdm. Onunla gr al veriinde bulundum. ller sahibiydi." Yine onun "lmek zere olan kimse malnn te birini vasiyet edebilir." dediini anlatr ve bunun zerine u deerlendirmeyi yapar (I:577): - "nk lmek zere olan kimse, malnn ancak te birine sahiptir. Mal artk ona ait olmaktan km ve geride kendisinin hibir eyi kalmamtr. eriat, sahip olduu maln te birini sadaka olarak vermesine cevaz vermitir. O, eriatn lleri dahilinde bu tavryla vgye deer bir ey yapmaktadr. Ama asl itibariyle Allah'n karsna fakir olarak kar. Tpk yannda bulunan her eyden ayrlp elleri bo olarak kald gibi () Bu haliyle o, sahip olduu te birlik miktar sadaka olarak datmayan veya te birlik bir miktardan daha az bir eyi sadaka olarak veren ve geride brakt ksm da varislerine sadaka olarak brakmaya niyet eden kimseden daha stndr. Burada dikkat ekici bir iaret vardr."
354

eyh, Futuhat'ta (I:572/IV:496) halifenin es-Sebti'yi ldrmek zere armas olayn yle anlatr: "Bir hurmann yarsn vermek suretiyle bile olsa sadaka vererek kendinizi ateten koruyun. Marib lkesinde mizan ehli olarak bilinen eyhlerimizden biri hakknda sultann yannda, onun ldrlmesini gerektirecek tarzda kt eyler sylenmiti. Memleketin halk da onun hakknda sylenenler zerinde ittifak etmilerdi. Bu da onun ldrlmesini kanlmaz klyordu. Bunun zerine Sultan, naibine halk toplamasn ve sulanan bu adam da hazr bulundurmasn emretti. Eer insanlar, bu adam hakknda sylenenleri dorulayacak ekilde ittifak etseler, onu ldrmesi iin valiye emir verecekti. Ama aksini syleselerdi, serbest brakacakt. nsanlar kararlatrlan gnde toplandlar. Niin toplandklarn da biliyorlard. Herkes az birlii etmi, onun ldrlmesi gereken bir fask, bir muhalif olduunu sylyordu. Adam getirilince, yolda bir frncnn dkkannn nnden geti. Ondan yarm rek bor ald, hemen orackta sadaka olarak verdi. Toplant yerine gelince, en byk dman olan valinin de hazr olduunu grd. Halkn arasnda ayaa kaldrld ve insanlara soruldu: Bu adam hakknda ne biliyorsunuz? Onun hakknda ne syleyeceksiniz? Orada bulunanlarn tamam, adn da vererek, onun adil ve sevilen, honut kalnan biri olduunu sylediler. Vali, insanlarn, onun hakkndaki dncelerinden, buraya gelmeden nce sylediklerinden farkl eyler sylemeleri karsnda arp kald. in iinde bir ilahi mdahale olduunu anlad. eyh glyordu. Vali sordu: Niin glyorsun? Dedi ki: Resulullah'n (s.a.v) doruluuna, hayranlmn ve imanmn artna glyorum. Allah'a yemin ederim ki, bu toplulukta bulunan insanlarn tamam, burada yaptklar ahitliin aksini dnyorlar benim hakknda, sen de buna dahilsin. Hepiniz benim aleyhimdesiniz, lehimde deilsiniz.
355

Cehennemi dndm. Onun fkesinin sizin fkenizden daha byk olduunu grdm. Sonra yarm rei dndm ve onun da yarm hurmadan daha byk olduunu grdm. Resulullah'n (s.a.v) yle buyurduunu duymutum: " Bir hurmann yars bile olsa sadaka vermek suretiyle kendinizi ateten koruyun." Ben, yarm rek vererek sizin gazabnzdan kendimi korudum. Yarm hurmadan daha byk bir ey vererek daha az bir atei savdum. Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Sadaka Allah'n gazabn sndrr ve kt lm savar." Allah ite bunu yapt. Yarm rekle hem sizin ktlnz, hem de kt bir lm benden savd, bununla beraber sizi aalad ve benim sadakam da yceltti. nk benim verdiim sadaka yarm hurmadan daha byk ve sizin fkeniz de cehennemin ve Allah'n gazabndan daha azdr. Orada hazr bulunanlar, adamn imannn gc karsnda hayret ettiler." eyhin Es-Sebti ile ilgili olan hikayesi: Ebu'l Feth Muhammed b. Abdusselam b. Ahmed b. Buste el-Marakei (:1370) bu hikayeyi "Buluu'l amal fi zikri menakbi's sadati seb'atu rical" adl eserinde esSebti'nin hayatn anlatrken (s.104) zikretmektedir. Bu emri veren halifenin Yakub el-Mansur olduunu belirtir. Yine Emire'nin kz ile yaad ilgin hikayeyi de zikreder. Ki eyh "biz onu grdk" demektedir. yle anlalyor ki eyh, 597 ylnda es-Sebti ile arkadalk ederken bu olay gereklemitir. unlar anlatyor (I:675): - "Bu bizim de ahit olduumuz bir hikayedir: eyhlerimizden birine, sultann kzlaryla ilgili bir haber verildi. Bu kzn halka byk faydas oluyordu. Ayrca bu eyh hakknda da iyi dnceleri vard. eyh'in yanna gelmesi iin haber gnderdi. eyh da yanna gitti. Kocas olan sultan da yanndayd. Sultan ona sayg olsun diye ayaa kalkt.
356

Sonra eyh kadna bakt. Can ekiiyordu. eyh: Can alnmadan nce onu kurtarn, dedi. Sultan: ne ile? dedi. eyh: diyetini vererek cann satn aln, dedi. Kadnn diyeti eksiksiz olarak getirildi. Can ekimesi durdu ve iinde bulunduu sknt son buldu. Kadn gzlerini at, eyhe selam verdi. eyh ona dedi ki: Sana bir ey olmayacak. Ama lmn gereklemesine bir dakika kald. lmn boa dnmesi mmkn deildir. Bir sonucun olmas gerekir. Biz seni lmn elinden aldk. O da bizden hakkn istiyor. Kabzedilmi bur ruhla dnmesi zorunludur. Sen yaarsan, insanlar senden faydalanacak. Ayrca sen deeri yksek birisin. Senin fidyen olarak ancak deerli bir ey verebiliriz. Bu lmden daha stn olarak bir kzm var ve en sevdiim insandr. Onun senin yerine fidye olarak veriyorum () Sonra kalkp kznn yanna gitti ve kzna iinde bulunduu durumu anlatt ve yle dedi: Kzm! Cann bana bala. nk sen Emirlmmininin kz Zeyneb kadar insanlara faydal olamazsn. Dedi ki: Babacm! Ben senin hkmne tabiyim ve canm sana baladm. Bunun zerine eyh lme yle dedi: Al kzm! Kz, hemen orackta ld Bu, brahim peygamberin ve Salih olunun (a.s) kssasn aynsdr. Bu, bir ilahi dengedir ki, ancak ehli olanlar bilirler. Bize gre de bedel vermek gerekir, ama karlnda bir can vermek gibi bir zorunluluk yoktur. nk biz buna benzer eyleri kendimizde grdk. Canmz satn aldk, ama bunun yerine bir can vermedik. eyhin bunu yapmasnn sebebi ise, kendisine arz olan bir haldir. Bu hal kzn fidye olarak vermesini gerektirmitir. nk o srada mahedesi brahim'in (a.s) kssasyla ilgiliydi. Bu yzden ona brahim'in (a.s) hali esasnda hkm verildi. Eer bu dediimizi anlarsan, mutlu olursun. Yce Allah yle buyurmutur: "Allah mminlerden, mallarn ve canlarn, kendilerine (verilecek) cennet
357

karlnda satn almtr. nk onlar Allah yolunda savarlar, ldrrler, lrler. (Bu), () Allah zerine hak bir vaaddir." (Tevbe, 111) Yani cennet () Bu ayetten eyhin mahede ettii ey "ldrrler, lrler" sahnesiydi. Bizim mahedemiz ise, satn almann aynsdr, baka deil ve kendisi de yaard. Yaamas kanlmaz olann bedelini vererek yaamasn saladk. O da hayatta kald ve bu sahnede zerinde lmden bir eser de olmad. te hallerin etkilerinin mahede orannda olduunun rnei budur. Bunlar zevk ilimleridir. Bunlara nail olmak ok nemlidir. Her arif de bunlar bilmez. Yanlmaz terazilerdir bunlar. nk Allah tarafndan konulmulardr" eyh, Marake'te hakknda "onun ayeti "Rabbinin hkmne sabret. nk sen gzlerimizin nndesin." (Tur, 48) szyd" dedii biriyle arkadalk etmitir. Onun hakknda da unlar sylyor (IV:148): "Muhammed el-Marakei'yi Marake'te grdm. Gece gndz demeden yanma sk sk gelirdi. Bu ayet her zaman onun haliydi. Bir kere olsun bir eyden dolay gsnn daraldn grmedim. Zorluklar bandan geerdi, ama onlar glerek ve sevinle karlard. Bize gre o, zorluklardan kurtulurken, o ise, bir sevinten baka bir sevince intikal ederdi. Bir cokudan baka bir cokuya. Ona yle derdim: Bunca istenmeyen felaketin bana gelmesinden dolay gerekten sabrediyor musun? Dedi ki: lk olarak sabrettiim iin, bu ilahi hkmlere bizzat mahede etmek suretiyle sabretme bayla dllendirildim. Bu da beni dier btn hkmlerden alkoydu. Ben de onu ancak onunla karlyorum. Kurtaran odur nk. Bu yzden sadece ondan istiyorum. Benim grme gre felaketler onunla ortadan kalkar. Siz benim suretimde nazil olan hkm grrsnz. Ama her ey onun nazaryladr. Ayrca bu ahs, ibadetlerin vakitlerine en fazla riayet
358

eden bir kimseydi. Allah'a yemin ederim, bu makamda onun gibisini bir daha grmedim. Oradan ayrlp buralara gelirken ayrlmdan dolay hibir arkadam, onun zlmesi kadar benim ayrlma zlmedi. Bana yle derdi: Allah'a yemin ederim ki, eer rabbani hkmn bana nfuz ediini grmemi perdeleyen ayni mahede olmasayd, seninle yolculua kardm. Allah'a yemin ederim ki, senin benden uzaklap kaybolman, hakkn suretinin baka bir surete dnmesinden baka bir ey deildir. Ben de onu grnrde de grnmezde de mahede ederim. Bu, akllara durgunluk veren bir zevktir. eyh, ok edepliydi ve ok konuurdu. Neredeyse hi susmazd, ama btn konumas insanlar Allah'a davet etmekle ilgiliydi. Bu hususta kendisine bir ey sylendii zaman u karl verirdi: Ben, konumamla ilgili farzm eda ediyorum. Sen, benimle oturup sylediklerimi dinleme hususunda serbestsin. Ben, beni dinleyenlere konuurum, dinlemeyenlere konumam." eyhin Ar Mahedesi Hakknda: Marake'te eyh, Ar mahedelerinden birine nail olur. Bu konuda unlar sylyor (II:436): "Bil ki, yce Allah, u ar iin nurdan dayanaklar var etmitir. Bunlarn saysn bilmem, ama mahede ettim. Nuru imein na benzer. Bununla beraber, iinde bir glge grdm ki llemeyecek enginlikte bir rahat veriyor. Bu glge, arn konkav eklinin glgesidir ki istiva eden Rahman'n nurunu perdelemektedir. Arn altnda olup "Yce ve azamet sahibi Allah'tan baka g ve kuvvet yoktur" sznn kt hazineyi grdm. Baktm hazine, Adem'dir (Allah'n selam zerine olsun). Onun altnda da tandm baka hazineler de grdm. Ke bucaklarnda umakta olan gzel kular grdm. Btn kulardan daha
359

gzel olan bir ku grdm. Bana selam verdi. Bana bir ilham verildi ki onu tutup beraberimde marik diyarna gtreyim. Btn bunlar keif yoluyla grdm srada Marake ehrinde bulunuyordum. Dedim ki: Kimdir o? Bana denildi ki: O, Fas ehrinde yaayan Muhammed el-Hassar'dr. Allah'tan marik diyarna yolculuk etmeyi istedi. Onu beraberinde gtr. Duydum ve itaat ettim, dedim. Ona dedim ki: nallah bu kuun ayn benimle beraber olacaktr. Fas ehrinde geldiimde onu sordum. Yanma geldi. Ona dedim ki: Allah'tan bir ey istedin mi? Evet, dedi, beni marik diyarna gtrmesini istedim. Bana: Falan kii seni gtrecek, denildi. Ben de o zamandan beri bekliyorum Bunun zerine 597 ylnda onu da beraberimde gtrdm. Onu Msr'a kadar gtrdm. Orada vefat etti. Allah rahmet etsin." Bir dier ar mahedesinden sz ederken eyh, yce Allah'n kendisini arn en stn dayanaklarndan birine indirdiini belirtiyor ve unlar sylyor (III:431): - "Buras rahmet hazinesidir. Beni, zorluklar bilmemle beraber mutlak rahim kld. Ama, her zorlukta da bir rahatlk olduunu, her azabn bir rahmet barndrdn, her bzlmenin bir alma ierdiini, her darln iinde bir genilik bulunduunu da bildim. ki eyi de rendim." Muhammed el-Hassar ve el-Habei ile birlikte eyh, hayatta olan ve hayatta olmayan velilerini veda maksadyla ziyaret ettii Fas'tan Tilmisan'a gider. Orada eyhi Ebu Medyen'in ve days Yahya b. Yean'n kabirlerini ziyaret eder, yaayan ve artk hayatta bulunmayan Salih kardeleriyle vedalar. Ebu Medyen'in arkadalaryla bulumak zere Becaye'ye doru yola kar. Orada bir mjdeye mazhar olur. eyh bununla ilgili unlar sylyor (Kitabu'l ba / Kitabu'l Kutub 49): - "597 ylnn Ramazan aynda Becaye'deydim. Bir gece
360

ryada gkteki btn yldzlarla cima ettiimi grdm. Cima ettiim her yldzdan byk bir manevi haz alyordum. Yldzlarla cima ettikten sonra bana harfler verildi. Onlarla da hem tek balarna hem de terkip halinde cima ettim. nmde "Fa" harfi belirdi. Zarf "Ya"snn "Fa"syd. Ona ilahi bir sr verdim ki, onun erefine, Allah'n ona bahettii celale delalet ediyordu Bu hikayemi arif bir adama biri vastasyla anlattm. Ryadan, rya tabirinden anlyordu. Bu aracya yalnz beni anlatmamasn syledim. Sonra.. Bu arac ryay ona anlatnca, olayn bykln anlar ve yle der: Bu, dipsiz bir denizdir. Bu ryay gren kiinin nnde ulvi ilimler, srlarn ilimleri, yldzlarn ve harflerin zellikleri alacak ki onun zamannda hi kimseye bu nimet verilmemi olacaktr. Sonra bir mddet susar ve yle der: Eer bu ryay gren kii ehirde ise, o, bu yaknlarda buraya gelen gen adamdan bakas deildir. Ve adm syler. Arkadam app kalr ve hayretten ne diyeceini bilemez. Ardndan yle der: Bu, ondan bakas olamaz. Benden korkma. Arkadam: Evet, bu odur, der. Der ki: Bu zellikle bu zamanda ondan bakasnda olamaz. Beni ona gtr ki kendisine selam vereyim. Arkadam: Ondan izin almadan bunu yapamam, der. Gelip benden izin istedi. Ben de bir daha o adamn yanna dnmemesini syledim ve en ksa zamanda yola ktm. Onunla grmedim." eyh arkadalaryla birlikte Becaye'den sahil yolunu izleyerek Tunus'a hareket eder. Bunu aadaki metinde Cezayir'in dousuna den sahil ehirlerini zikretmesinden anlyoruz (III:261): " Marib ehirlerinden el-Kal ve elCeycel arasnda tek ayakl bir hayvan grdk. Muhtesip krbacn andran bir organ da gsnden kmt. Bu organ
361

kanat gibi hareket ettiriyor ve bu hareketle kouyordu, o tek ayan hareket ettiriyordu. O kadar hzl kouyordu ki bir yar at ona yetiemezdi." eyh, Tunus'a varnca, eyh Abdulaziz el-Mehdevi'nin misafiri oldu. Aada Abdulaziz'e hitaben kaleme ald metinden anladmz kadaryla yaklak dokuz ay onun yannda kalmtr. yle diyor (I:9-10): "yle anlalyor ki velisi, ondan bildii eyleri unutmamt. Geri veli, Allah onu daim etsin, bir saflk derecesine ulamt ve bir amaca mebni olarak bir ksm kedere de sahipti. Vedalama srasnda bir kabz halini yaad. nk gayeyi tamamlamak istiyordu. Veli, eletiri klcn knna sokmutu. Bu da onu itikad mkerrem velilerden klmt, Allah onu daim etsin () Onun yannda dokuz ay kadar ikamet ettim. Bu hayatmn en rahat, en huzurlu gnleriydi. Esenlik ve mutluluk gnleriydi. Her birimize kar onca safl ve hogrsyle alabildiine cmert davrand. Benim bir dostum, onun da bir dostu vard. Her ikisi de doru ve samimi idi. Onun dostu akll bir eyh, ilimleri tahsil edip zapt eden ve Ebu Abdullah el-Murabit adyla bilinen kimseydi. Yksek bir izzet-i nefs duygusuna sahipti. Honut olunan bir ahlak vard. Amelleri tertemizdi. Gzel huylar vard. Gecesini Kur'an okuyarak ve tesbih ederek geirirdi. Vaktinin ounu gizliden ve aktan Allah' zikrederek deerlendirirdi. Muameleler meydannda bir kahramand. Menziller ve iniler sahibine varit olan eyleri anlard. Halinde adil bir tutuma sahipti. Hakk olan ve olmayan eyi ayrt ederdi. Benim dostum () Habei () Alemin ve insan varlnn dayand drt rknden biriydi. Biz bu halde iken ayrldk. Bunun nedeni de bu muhali gerektiren bir kaymann gereklemi olmasyd. nk ben hac ve umreye niyet etmitim. Sonra o da biraz zlse de kerim meclisine dnd."
362

eyh Tunusda Tunus'ta kald bu sre iinde eyh'e olaanst bir levha gsterilir. Bu konuda unlar sylyor (I:667): "Bil ki yce Allah, kabe'ye bir hazine yerletirmitir. Resulullah (s.a.v) infak etmek zere bu hazineyi karmak istedi. Sonra bunun baka bir maslahata ynelik olduunu anlad ve karmaktan vazgeti. Bir ara mer de karmak istediyse de Resulullah'a (s.a.v) uyarak hazineyi karmaktan saknd. Hazine hala ordadr. Bana gelince, bir gn bu hazineden altn bir levha bana getirildi. 598 ylyd ve ben Tunus'ta bulunuyordum. Bir parmak kalnlnda eni bir kar ve uzunluu bir kar veya bir kartan biraz fazlayd. zeri bilmediim bir kalemle yazlyd. Bu da benimle Allah arasnda anszn gelien bir sebepten kaynaklanyordu. Ben, Resulullah'a (s.a.v) kar edep tavrnn bir gerei olarak bu levhay yerine gndermesini Allah'tan istedim. Eer hazineyi insanlara gsterseydim, kr bir fitne kopacakt. Ben de bu maslahattan dolay hazineyi yerinde braktm. nk Resulullah (s.a.v) bouna vazgememiti. Ahir zamanda kaim Mehdi (a.s) karsn diye brakmt. Ki Mehdi zlm ve zorbalkla dolu yeryzn adaletle dolduracaktr. Bu hazinenin bu halife tarafndan karlacana dair bir hadisi biz de rivayet etmitik." 598 senesinin aban aynda eyh, Tunus'tan deniz yoluyla skenderiye'ye gitti. Orada nefes ehli Salih adamlarla karlat (II:425). Sonra yolculuunu Kahire'ye doru srdrd. Orada ocuk yata kendisinden Kur'an dersi ald eyhi Muhammed el-Hayyat ve kardei Ebu'l Abbas el-Hariri'ye (:616) misafir oldu. Bu ikisi 590 ylnda Endls'ten g etmilerdi. eyh, Muhammed'e kar besledii sayg orannda kardei Ahmed'den de saknyordu. eyh ile Ahmed arasndaki arkadalk bir lde gergindi. Bunu Ahmed'in rencilerinden Safiyuddin b. Ebu
363

Mansur'un risalesinden gzlemlemek mmkndr (A:234244). Yine eyh'in Ahmed'le ilgili szlerinden de bunu anlayabiliriz. Keif ehli kiinin keif srasnda, ehadet alemine kamasna yol aan sebebin bilinmesine dair 52. babda (I:267) eyh, onun hakknda unlar sylyor: "Kefi esnasnda rkt bir eyi grd iin ehadet alemine kaan keif ehline rnek bizim arkadamz Ahmed el-Usad el-Hariri'dir. Allah rahmet etsin. nk o tutulduu zaman, ok abuk duyularna, maddi alemine titreyerek ve strap duyarak dnerdi. Ben de bu yzden onu azarlar ve ona bir takm szler sylerdim. O da bana u cevab verirdi: Grdm eyden dolay aynmn yok olmasndan korkuyorum, endie ediyorum. Ama bu miskin eer bilseydi, asl maddesinden ayrld zaman nefsinin karar yerine kavuacan ve ite bunun onun ayn olduunu, her eyin aslna dndn anlard () Burada, yani varidat esnasnda sabit olan, bir kula varit olunca da sabit olur" Bundan daha dikkat ekeni, eyh'in "Kitabu'l Kutub" adl eserinde yer alan ilk risaledir ki burada Ahmed'in halini vasfeder ve onu kurtarmaya alr. Faydal olacan umduumuz iin bu risaleyi eksiksiz aktarmak istiyoruz. eyh, bu mektubu bn es-Skkeri olarak bilinen maduddin Ebu'l Kasm Abdurrahman b. Abdulali el-Msri'ye gndermitir. Bu zat Msr'da Kad'l kuddat grevine getirilmitir. eyh elKurai ve eyh Ebu'l Mansur'un rencisidir. Kendi adyla mehur olmu bir risalenin yazar olan ayn zamanda Ahmed el-Hariri'nin de rencisi olan Seyfuddin'in babasdr (Bu risaleyi stad Davud Carel 1986 ylnda tahkik edip Franszca'ya tercme etmitir). Bu risalede yle diyor: "am'da imam, alim, arif Muhyiddin b. Arabi'yi grdm. Tarikat alimlerinin en byklerindendi. Btn dier Vehbi ilimleri toplamt. Byk bir hrete ulam ve bir ok eseri kaleme almt. lim, ahlak
364

ve hal olarak galip zellii tevhidi. ster kendisine ynelsin, ister srt evirsin, varlktan dolay zlmezdi. Vecd ve eser sahibi bir ok alim ona tabi olmutur. Onunla efendim stad el-Harrar (el-Hariri) arasnda kardelik ba vard. Birlikte seyahate kmlard. Allah ondan raz olsun." eyh'in mektubu de yledir: "Allah yolunda dostum olan Ebu'l Kasm maduddin b es-Skkeri'ye selam olsun. Allah onu korusun. Koruma ve riayet gzyle onu gzetsin. Allah'n rahmeti ve bereketi de zerine olsun. Bil ki-Allah seni desteklesin-, hakikatler deimez, hakkn varlklar da her zaman vecd iinde olanlarn kalplerine varit olur, iner. Eer nihayetin en son noktasna ulasan, izzet ve baha perdelerinin celaliyle ortaya ksan dahi, eriat dilinin vacip kld veya hakknda bir ey sylemedii akli delillerin mmknl altnda olursun. Bu yzden Cneyd ve dier baz imamlarmz "Bunu, Kitap ve snnetle kaytl olarak bildik" demilerdir. Yce Allah ancak akl ve anlay sahiplerine hitap etmitir. Dostum -Allah onu korusun- da, vehminin ve hayalinin yannda duran, Ebu'l Abbas el-Hayyat misali suretinde kendisine tecelli eden hakikatten perdelenmi bu fakirin orada bulunmasn frsat bilmelidir. Senin himayende ve senin evrende bulunmasn deerlendirmelisin. Belki Allah, senin elinle ona hak yolu aar. Bunun yolu da ona tevhidinin merasimlerini tantman, varlnn hakikatine vakf olmasn salamandr. nk phe benzeri eyler ona hakim olmutur. Onun gailelerine aldanma, aldr da etme. Allah ona snama ve tuzak huzurunu takdir etmitir. Kt amellerini ona ssl gsteren arkadalar ona musallat etmitir. Bu arkadalar onun iin arzular meclisini alabildiine geniletmilerdir. Ona gurur yolunu gstermilerdir. mkansz sz ve yalanlarla ona hakim olmulardr. Ama ondan ayrldklar
365

zaman da ona glmektedirler. Zavall adam onlarn eline dtn bilmiyor. Allah'a yemin ederim ki o, hayr isteyen, ama hayrn yolunu bilmeyen bir adamdr. Hakikatini bilmedii eylerde hak olduun zannetmektedir. Ona hakim olup helak eden en iddetli phe ise, ayn sabit olan ve btn delillerle varl sahih kabul edilen eylerden bakasn nefyeden tevhidi anlaydr. Varlnn aynn inkar etmesi veya snrlarnn llerinin gerektirmedii eyleri nefsine nispet etmesidir. rnein mabudunun ayn olduunu sylemektedir. Buradaki cehaleti apak ortadadr. Allah'tan, bizi tevhid ehline katmasn dilemeliyiz. Eer arkadalarndan uzaklasayd, ridasnn eteklerine yaprdk. Bu ite byk bir ecir kazanrsnz. Vesselam." Ahmed el-Hariri-veya el-Harrar- arasndaki gergin ilikilerin izlerini, ikisinin arasndaki mektuplamalarda da gzlemlemek mmkndr. El-Harrar'n rencisi Safiyuddin Ebu'l Mansur da bir risalesinde bundan sz etmektedir. Orada eyhi Ahmed hakknda unlar sylyor: "eyh Muhyiddin b. El-Arabi am'dan ona bir mektup yazd ve bu mektupta yle dedi: " Ey kardeim! Bana, gerekletirdiin yeni fetihlerden haber ver" eyh bana dedi ki: Ona u cevab yaz: Birok ey gelip geti. Arabi nazar ve acemi haber varit oldu." bn el-Arabi ona yle yazd: "Bana batnnla ynel ki, sana batnmla cevap vereyim." Bu sz, eyhin zoruna gitti ve bana yle dedi: Ona yle yaz: "Velileri durmadan dnen bir daire olarak grdm. Bu dairenin ortasnda iki kii vard. Biri eyh Ebu'l Hasan es-Sabba, br ise Endlsl bir adamd. Bana denildi ki: Bunlardan biri Gavstr. ardm. Hangisinin Gavs olduunu bilemiyordum. Onlara bir ayet zahir oldu. Bunun zerine ikisi de secdeye kapand. Bana denildi ki: Kim ilk nce ban secdeden kaldrrsa Kutub Gavs odur. nce Endlsl adam ban
366

kaldrd. Bylece Gavsl tahakkuk etti. Hemen gidip yannda durdum ve ona harfsiz ve sessiz bir soru sordum. Nefesinden bir kere fledi. Ben de ondan cevabm aldm. Veliler dairesinin dier taraflarna doru hareket ettim. Her veli ondan payn ald. Ey kardeim! Eer ben bu mesabede isem, Msr'da seninle konumuum." Bu konuda herhangi bir ey yazmad." eyhin Devrindeki Baz Cemaatler ve Yalanc Sufiler Hakknda Syledikleri: eyh, Ahmed ve Muhammed kardelerle bulumadan nce Saidu's Suada tekkesine konuk olmutu. Orada kendilerini tasavvufa nispet eden bir cemaat kalyordu. eyh, onlarn tavrlarndan rahatsz olmutu. Bunu "Ruhu'l Kuds" adl eserin mukaddimesinde dile getirmitir. eyh'in burada sylediklerini zetleyerek aktaryoruz: - "Bu memlekete ilk olarak vardmda, belki onlardan en yce dostun nefhasn alabilirim diye bu ideal tarikatn ehlini sordum. Beni bir cemaatin bulunduu yksek duvarl bir hankah'a gtrdler. Hankah'n avlusu alabildiine geniti. Talep ettikleri gayelerine ve arzuyla balandklar nihai hedeflerine baktm, dervi hrkalarn, hatta postlarn temizlemelerini ve sakallarn tarayp dzeltmelerini gzlemledim. Ancak onlar "Maripliler tarikat ehli deil, hakikat ehlidir. Biz ise hakikat ehli deil, tarikat ehliyiz" iddiasnda bulunuyorlard. Byle bir szn yanl olduu aktr. nk hakikate ulamak ancak tarikat elde etmekle mmkn olabilir. Nitekim Ebu Sleyman ed-Darani -Allah ona rahmet etsin- yle demitir: Usul zayi ettikleri iin vusulden mahrum kaldlar. Ey dostum! Zaman, bugn ok iddetlidir. eytan azgn, zorbas inatdr. Kt alimler, yiyeceklerinin peindedirler. Zorba emirler ise bilmedikleri eylere gre
367

hkmediyorlar, cehaletle insanlar idare ediyorlar. Sufiler ise dnya deerlerine meyletmilerdir. Dnyaperestlikle bilinmi, damgalanmlardr. Dinin zahirini benimseyerek ktlklere ortak oldular. Allah'a yemin ederim ki onlar bize kadar rivayet edilen Resulullah'n (s.a.v) u hadisindeki gibi gryorum: "Kyamet gn baz kavimler getirilir. Beraberlerinde Tihame da byklnde iyilikler olur. Onlar getirildiinde Allah, amellerini datr gider ve onlar atee atar () Onlar oru tutar, namaz klarlard. Gecenin az bir vaktinde uyurlard. Ancak kendilerine haramdan bir ey sunulduunda hemen zerine atlarlard. Bu yzden Allah onlarn amellerini boa kard." imdiki sufiler nerde Allah ehlinin sfatlar nerde? Bu memlekette genlerin alvarn giydii halde Rahman'dan korkmayan, snnetlerin ve farzlarn artlarn bilmeyen ve yznumara hizmetisi olmaya dahi uygun olmayan kimselere rastladm. Sadk ve doru szl biri onlarn arasna girer de bilinmez olur. limde derinleen bir arif aralarna katlr da terk edilir, ihmal edilir. Onlar arasnda "eyhlerin eyhi" olarak bilinen biriyle karlatm. Marib'de Allah'a giden yolu bilen birinin olmadn sanyordu. Derken Allah'n sana (Tunus'ta bulunan el-Mehdevi'yi kast ediyor) bahettii srlarn kk bir ksmn ona akladk. Sonra efendimiz iyilerin sekini Ebu Medyen'in baz hallerini anlattk. Duyduklar karsnda adeta dilini yuttu. Sonra arkadalarmzdan biri, baz ilahi hakikatleri ona aktard. Allah'a yemin ederim ki "bir ey bilmiyorum" demekten baka bir ey gelmedi elinden. Ona dedim ki: Benim karmda bu duruma dtn; ben ki onlardan biri saylmaktan, ya da onlara nispet edilmekten ok uzak nasibi az ve hakir bir kiiyim; ya marip byklerini grsen halin nice olur?!.. Derhal teslim oldu, hakk teslim etti.
368

Bu memleketteki mzik ve vecd ehline gelince, onlarn, dinlerini oyun ve elence haline getirdiklerini grdm. Buralarda "hakk grdmdedi yapt" diyenlerden bakasn duyamazsn. Sonra kendisine bahedilen bir hakikat veya atahatnda edindii bir srr sylemesini istersen, nefsani bir lezzet ve eytani bir ehvetten baka bir ey bulamazsn. eytan diline kurulup baryor, samalyor. Bir baka aldanm da iir okuyorum diye adeta anryor." eyhin Mzik Hakknda ki Grlerinden Bazlar: eyh, mzik karsndaki tavrn Futuhat'n 182. ve 183. bablarnda aklamtr (II:366-368) Bu hususta unlar sylyor (IV:270): - "Feraset sahibi bir mmin, Allah'n kelamndan ve Allah adna teblide bulunan davetinin (Resulullah) sznden hibir eyi ihmal etmemelidir. nk yce Allah onun hakknda yle buyurmutur: "O hevasndan konumaz." Yine yce Allah, dinlerini elence ve oyun haline getiren topluluklar da yermitir. Bu zamanda onlara tekabl edenler mzik dinleyen, davul ve ney alanlardr. Allah tarafndan yzst braklmaktan Allah'a snrz: Din; davul, ney ve oyun deildir Bilakis din: Kur'an ve adaptr Allah'n kitabn dinlediim zaman beni harekete geirir Bu ahenk ve perdelerin dna karr yle ki gzn gremediini mahede ederim Kitaplardaki nurlar mahede eden baka. eyhul Ekberin dam Edildiini Syleyene Verilen Cevap: El-Gabrini (:704) "Unvanu'd Diraye" adl kitabnda, Msr'daki baz fakihlerin, atahatlarndan dolay eyh hakknda idam karar verdiklerini, ama eyh Ebu'l Hasan Ali
369

b. Ebu Nasr Feth b. Abdullah el-Becayi'nin onun iin efaatte bulunduunu ve hkmn infaz edilmesini durdurduunu yazar. Ancak eyh'in Msr'da bulunduu tarihten yaklak bir asr sonra ilk defa bu rivayeti aktaran el-Gabrini rivayetin dayanan zikretmedii gibi, kimden duyduunu veya nerede okuduunu da belirtmemektedir. Kald ki gerek eyhin kitaplarnda, gerek rencilerinin ve de ada olan tarihilerin kitaplarnda buna dair en kk bir iarete rastlanmamaktadr. Bu hususta Addas hanmefendinin (A:230-232) anlattklar tercih edilmelidir. Diyor ki: - el-Gabrini'nin rivayeti bir vehimdir. zellikle eyh'in bn Sraka olarak isimlendirildiini sylemesi ve eyh'in 640 ylnda ldn ileri srmesi bunun en byk kantdr. nk sabit ve mehur olan gr eyh'in 638 tarihinde lddr. Ayrca eyh, kesinlikle bn Sraka lakabyla hibir zaman anlmamtr. bn Sraka eyh'in arkadalarndan birinin lakabdr. Fakih ve sufi olan bu zatn ad Muhyiddin Ebubekir'dir. nceleri Halep el-Bahaiye'de daru'l hadisin idaresini stlenmiti. Sonra 656 ve 660 yllar arasnda Msr'da daru'l hadis'in bakan grevini stlendi ve 662 ylnda da vefat etti. eyh, Ramazan ayn Ahmed ve Muhammed kardelerin yannda geirdikten sonra Muhammed hastaland. eyh ile birlikte hacca gitmeye karar vermilerdi. Ama bu hastalk onlar bu yolculuktan alkoydu. eyh, onlardan ayrld. "Ruhu'l Kuds" (R:93) adl kitabnda belirttii gibi onlardan ayrlmak zorunda kalmasndan dolay derin bir znt duyuyordu. Ama dorudan hicaza gitmedi. brahim Halil'in (a.s) Habrun'daki makamn, sonra Kuds'teki Mescid-i Aksa'y ziyaret etmek iin Filistin'e gitti. Oradan Resulullah' (s.a.v) ziyaret etmek maksadyla Medine-i Mnevvere'ye hareket etti.
370

BENC BLM

EYH DOUDA
eyh ve Kbe Ey Allah'n kullarna ynelik rahmeti Allah seni cansz varlklarn iine yerletirmi Ey Rabbimin evi! Ey Kalbimin nuru! Ey gzmn aydnl! Ey gnlm! Ey varln Hak srr Ey saygnlm! Ve ey sevgimin billurlam ekli! Ey Allah'n Kabesi! Ey Hayatm! Ey mutluluk kayna ve ey doruluumun timsali! Gecemiz arabuk geti Ama muradm arzusu tkenmedi (I: 701) 598 ylnda Kabe'nin yan banda eyh'in fiziki hacc ile manevi hacc rtr. slam'n beinci rknn yerine getirmesiyle birlikte 586 ylnda, Adem'den (a.s) itibaren btn Nebi ve Resullerle birlikte onlarn kyamet gnne kadar gelecek olan tabilerini mahede ettii srada kendisine mjdesi verilen Muhammedi varislik makamna kamil olarak yerlemesi gerekleir. eyh, 590 ylnda Tunus'ta bulunduu srada Ahmedi makam tahakkuk ettirince bu makama girmiti ve hatem371

liinin zevkini kefetmiti. Sonra, 594 ylnda Marake'e giderken yaknlk (Kurbet) makamna girmesiyle birlikte bu durumu iyice derinlemiti. Sonunda 598 ylnda gerekletirdii Hac ziyaretiyle birlikte tahtnn en st yerine kurulmutu. eyh, bu ykselii Futuhat'n giriinde anlatyor ve zetle unlar sylyor (I:29): - "Alemin srrna ve nktesine salat ve selam olsun. Bu hutbeyi celal huzurunda misallerin hakikatleri aleminde ina ettiim srada onu mahede ettim. Bu, gayb huzurunda kalbi bir keifti. Btn Resuller Onun nnde saf tutmutu. mmeti de etrafn sarmt. Melekler de nnde ve arnn etrafnda saf tutmu, dnyorlard. Sddk, enfes sanda, Faruk akdes solunda, hatem (eyh, hatem derken sa'y (a.s) kast ediyor) ise nnde diz km oturuyordu. Ali (k.v) hatemin dediklerini tercme ediyordu. Znnureyn, haya ridasna brnm, ilerine bakyordu. En yce efendi dnd ve beni hatemin arkasnda grd. nk benimle hatem arasnda hkmde ortaklk vard. Efendi ona yle dedi: Bu, senin dengin, senin olun ve senin dostundur. Benim nmde onun iin gz alc bir minber koy. Sonra, "Kalk ey Muhammed! Minbere k! Beni gndereni ve beni v. Sende bana ait bir ty vardr ki, bana kavumak iin sabrszlanyor. O, senin zatnda bir saltanattr. Ancak senin klliyetinle bana dnebilir. Ama benimle bulumak zere dnmesi de kanlmazdr. nk o, bedbahtlk aleminden deildir.Bir eyi bir eye gnderdikten sonra, benden olan bir ey mutlaka saadete eder. Yceler aleminde kredilen ve vlen olur" diye bana iaret etti. Derken hatem (sa), bu ok nemli sahnede minberi yerletirdi. Minberin n tarafnda en parlak bir nurla yle yazlyd: Bu, en temiz Muhammedi makamdr. Kim bu minbere karsa onun varisi olur. Hak taala onu eriatn dokunulmazln korumak zere
372

gnderir. O vakitte bana hikmetler bahedildi. Sanki btn kelimeleri cem eden verilmiti bana. Allah'a krettim ve minbere ktm. Onun (s.a.v) durduu yerlere ve seviyeye vardm. Bulunduum merdivende bana beyaz klah uzatld. Orada durdum ki onun (s.a.v) ayalaryla vard yere dorudan varm olmayaym. Bu, onu tenzihe ve onurlandrmaya ynelikti. Bizim iin de bir uyar ve tantmayd. yle ki: Onun Rabbinden mahede ettii makam varisleri ancak bir rt gerisinden mahede edebilirler. Bu yksek makamda durunca en bilgin bir lisanla konumaya baladm" eyh devamla hutbesini anlatr. eyhin Futuhat- Mekkiyye Kitabn Yazmaya Balamas: Kabeyi tavaf ettii srada, Futuhat'n birinci babnda "gen" diye isimlendirdii zat ile karlar. Futuhat' ondan alr. Bu gen, Kur'anu'l Mecid'in ruhundan, yani kamil ve cami insan hakikati efendimiz Hz. Muhammed'den (s.a.v) bakas deildir. Ve eyh, yukarda iaret ettiimiz hutbesinde belirttii gibi, Onun veraset minberinin en st makamna kmt. Bylece eyh, en byk kitabn el-Futuhatu'l Mekkiyyeyi yazmaya 599 ylnda krk yanda iken balar ve 629 ylnda am'da tamamlar. Sonra 632 ve 636 yllar arasnda baz deiiklikler ve eklemeler yaparak yeniden yazar. En yce dosta gitmesinden iki sene nce de yazmay tamamlar. Bu kitab yazmasnn sebebini Abdulaziz elMehdevi'ye yle aklar (I:98): - "Saf ve veli dostum, "Ankau marib fi marifeti hatemi'l evliya ve emsi'l marib" adl kitaba ve "nau'd dair" adl kitaba balamann sebebine vakftr. Bu son kitabin baz blmlerini, 598 ylnda dostumuzu ziyaret ettiimiz srada mbarek evinde yazdk. O srada hacca gitmek istiyorduk.
373

Hizmetisi Abdulcabbar onun iin kitabn baz ksmlarn kaydetti. Allah onun kadrini ykseltsin. Yani yazdm kadarn. Onu beraberimde Mekke'ye gtrdm (Allah erefini arttrsn) ki orada tamamlayaym. Ama kitabn yazlmasna esnasnda varit olan bir ilahi emir uyarnca hem bu kitab, hem de dier baz kitaplar yazmaktan geri kaldk. Oysa baz kardelerin ve dervilerin bu ynde youn istekleri vard. Onlar ilimlerinin daha da artmas hrsyla hareket ediyorlard. Bir de bu mbarek ve erefli evin bereketlerinin bu vesileyle zerlerine akmasn umuyorlard. nk buras bereketler, hidayet ve apak beyanlar yurdudur." Her insaf sahibi hi tereddtsz kabul eder ki bu kitap, Kur'an- Kerim'den ve Resulullah'n (s.a.v) hadisinden sonra, slam tasavvufu ve ilahi irfan alannda kaleme alnm en byk eserdir. Yazld gnden beri sevenlerin ve mukarreblerin (yaknlatrlmlarn) bavurduklar saf, berrak, katksz bir kaynak olma zelliini srdrmektedir. eyh, Futuhat'n tertibinin ve ieriinin ilahi ilhama dayal olarak belirginletiini ak bir ekilde dile getirmektedir. Bu hususta unlar sylemektedir (II:163): - "Bizim araclmzla bu tertibi gerekletiren yce Allah'tr. Biz de ylece braktk, grmze ve aklmza dayanarak mdahalede bulunmadk." Baka bir yerde de unlar sylemektedir (II:145/III:456): - "Allah'a yemin ederim ki bir tek harfini ilahi ilham ve rabbani ilka veya i dnyama telkin edilen ruhani bir nefes olmakszn yazm deilim. in asl budur. Bununla beraber biz, eriat sahibi Resul olmadmz gibi Nebi de deiliz () Bu kitap (Futuhat) Allah'n Resullerinin ve Nebilerinin (a.s) lisaniyle eriat olarak hkme balad ilim, hikmet ve anlaytan ibarettir. Varlk levhine yazd alem harflerinden ve hak kelimelerinden kaynaklanmaktadr () Bunlar
374

yazdm ki, ben ve benim gibilerin Nebilik iddiasnda bulunduumuz vehmedilmesin. Hayr, Allah'a yemin ederim ki, zellikle Allah Resul Hz. Muhammed'in (s.a.v) mirasndan ve onun izinde sluk etmekten baka bir seenek kalmamtr." Kemiyet ve keyfiyet olarak akllara durgunluk veren byk bir kitap olmasna ramen eyh, unlar sylemitir (III:328): - "Slukun mertebeleri ve srlar vardr. Bunlar uzun uzun incelemek gerekir. Eer byle yaparsak, bu sefer bu kitabn amacnn dna sapm oluruz. nk bu kitapta tarikat ehlinin muhta olduu ilim asndan zorunlu olmadka z ve ksa bir anlatm esas aldk. Ki bizim gibilerin kendilerine sunulan fetihleri onlara aklamak durumundadrlar. Bu kitap uzun, geni, ok blml ve eitli bablar olmasna ramen, biz, tarikatta bize ilka edilen bir tek dnceyi dahi btn boyutlaryla anlatmadk. Byle iken tarikatn tmn anlatm olmamz sz konusu deildir. Bununla birlikte tarikatta dayanlan temel prensiplerden hibirini ihlal etmedik. Sadece bazen ima yoluyla bazen de aklama eklinde zetleme yoluna gittik." Futuhat'n vmeye dair iirlerin en gzellerinden biri Allame arif Abdulgani en-Nablusi'nin (:1143) divannda yer alan u iirdir: Allah'n kitab her eyi ierir Seilmi Ahmed'in snneti de onun erhidir Bu ikisinin erhi ise Futuhat'tr ve Kutsi cihetten bunlar araclyla fetihler gerekleir eyhlerimizin eyhi el-Arabi ki Ondan bize hidayet feyzi ve ba gelmitir Muhyiddinle arlr, ki diriltti Allah'n dinini ve bu ne gzel vgdr
375

Futuhat onunla artt alimlerin lmi, gaybn gaybna yneldiler Onunla aknlar hakikate iletilirler Heva ve cehalet sarholar onunla aykrlar Fakat Allah onu hidayete erdirse, hatta nkardan. Nefsin levhi silinir Buna ama, nk Rabbimin kitab Onunla baz adamlar ziyan ettiler, ama o batan baa kardr Seilmi Ahmed'in snneti de, bir kavim Onunla, karanlklar iinde kaldlar; ama o sabahn aydnldr Eer onlarn ilerinde sapklk olmasayd Sapklk onlarda yeermezdi Azamet sahibi Allah'a andolsun, ki bu, kulun yeminidir Sadk kulunbundan dolay bir saknca olmazd Dinimizin imamlar, byle bir tasnif yapmadlar eriatmzda, bunun gibi ve sahih de olmazd Nasl olmasn ki, ihtiva etmektedir ekil ilimlerini bile Ve keifleri ve tm insanlar iin nasihattir slam'da bunun bir benzeri yoktur Ne ieriyorsa sahihtir Mekke'ye yapt ilk ziyaret srasnda eyh, imam muhaddis Mekinuddin el-sfahani ile karlar ve Kabe'nin yannda ondan Sahih-i Tirmizi'yi dinler. Onun da kitaplarn dinlemesine izin verir. Yine orada onun kz irfan ehli enNizam ile de karlar. Ki "Tercmanu'l Evak" adl divannn ilham kaynadr. "Abdulkerim Vahi el-Msri. Ricaldendi."diye tanmlad bir zatla da karlar. eyh, bu dnemde ilgin bir hadise yaar ve bu hadisenin eksenini "te bu, aziz ve alim olan Allah'n takdiridir." (Yasin, 38) ayetinin oluturduunu mahede eder.
376

eyhin et-Temimi (r.a.)den Hrka Giymesi: eyh, Fas'ta 594 ylnda hatemiyet makamn tahakkuk ettirdikten sonra et-Temimi'nin elinden tarikat hrkasn giymiti. Bu hrkay, bir kez daha Kabe'nin yannda, Muhammedi miras minberine ykseldikten sonra giydi. Hrkay 599 ylnda eyh Yunus b. Yahya el-Badadi'nin (:608) elinden giydi. Bu zat, eyh Abdulkadir Cili'nin (:561) halifelerinden biriydi. Ondan Resulullah'n (s.a.v) hadislerini de dinledi. Bunlar arasnda kutsi hadisler de vard. Bunlardan krk tanesini "Mikatu'l envar" adl kitabnn ilk blmnde toplamtr (bkz. I:32-309/II:338/IV:524). eyh'in bu kitapta kendilerinden hadis rivayet ettii arkada elHabei ve et-Temimi el-Fasi'den baka, Ebu'l Hasan Ali elFayrabi (:646) ve Muhammed b. Halid es-Sadafi etTilmisani gibi isimleri de gryoruz (II:72/III:182/IV:552). EtTilmisani, 599 ylnda Mekke'de eyh tarafndan tarikata alnr. El-Habei'nin isteine cevap olarak da ikisi iin Hilyetu'l Abdal" adl kitab, ayn yl Cemaziyel evvel aynda Taif'te yazar. eyh, Abdullah b. Abbas'n (r.a) kabrini ziyaret etmek maksadyla orada bulunuyordu. eyh, bn Abbas'n efrad'dan olduunu belirtir. Kabe hareminde eyh, arkadalaryla toplanr ve hadis dinlerlerdi veya tasavvuf kitaplarn mtalaa eder, mzakere yaparlard. ou zaman Rkn Yemani karsnda otururlard (I:32-71-309/II:338). Bu toplantlarn birinde eyh, ilgin bir hadise yaar. Bu hadiseyi Futuhat'ta birka kere zikreder (I:638/II:15). Aadaki metinde ise olay ayrntl olarak aktarr (IV:11-12): - "Yce Allah alemi alt gnde yaratmtr. Yaratmaya Pazar gn balam ve Cuma gn tamamlamtr. Ama herhangi bir yorgunluk hissetmemitir. Mahlukat yaratmaktan yorgun dmemitir. Haftann yedinci gn, alemi yarat377

ma iini tamamlaynca, yorgun dt iin dinlenen biri gibi olmutu () Nebevi hadislerde byle bildirilmitir. Bu yzden haftann bu gnne es-Sebt (Cumartesi) ad verilmitir. Dinlenme, rahat gn kast edilmitir ki ebed gndr de. nk dnya ve ahiretteki her trn ahs bu gnde oluur () Ebed gn olan bu gnn gndz cennet ehli iindir, gecesi ise cehennem ehli iindir. Gndznn akam, gecesinin de sabah yoktur. Es-Sebti Ahmed b. Emirlmminin Harun er-Reid'den baka bu gn dikkate alan baka birini grmedik. yle ki: Ben, Mekke'de Cuma gn Cuma namazndan sonra tavafa baladm. Tavaf edenler arasnda gzel grnml bir adamn nmde tavaf etmekte olduunu grdm. Tanmak iin ona baktm. Ama Kabe'ye komu kimselerden biri deildi. zerinde uzaktan geldiini gsteren bir iaret de yoktu. Bilakis zerinde bir tazelik ve dinginlik vard. Baktm, tavaf ederken omuz omuza vermi iki kiinin arasndan geiyor. Aralarndan getii halde onlar birbirinden ayrmyor ve onlar da aralarndan birinin getiini fark etmiyorlar. Ben de onun ayaklarn bast yerleri basmaya balayarak onu izledim. Ayan kaldrdnda hemen onun yerine ayam koyuyordu. Aklm fikrim ondayd, gzm ondan ayrmyordum ki kaybetmeyeyim. Ben de omuz omuza tavaf eden iki kii arasndan onun gibi geiyordum ve onlar birbirinden ayrmyordum. Bu durum karsnda hayret ettim. Yeri kere tavaf edip kmak istedii zaman, onu tuttum ve selam verdim. Selamm ald ve glmsedi. Gzlerimi ondan alamyordum. Kaybolup gitmesinden korkuyordum. Onun bedene brnm bir ruh olduundan phe etmiyordum. Bu arada gzn de onu algladn biliyordum. Ona dedim ki: Senin bedene brnm bir ruh olduunu biliyorum. Doru syledin, dedi. Dedim ki: Allah sana rahmet etsin. Kimsin sen? Dedi ki: Ben es-Sebti b. Harun er-Reid'im. Dedim ki: Bildiim kadaryla
378

sana es-Sebti adnn verilmesinin sebebi, haftann gnleri boyunca yediklerin orannda Cumartesi gn mesleini icra etmenmi. Dedi ki: Duyduklarn dorudur. yle yapyordum. Dedim ki: Haftann btn gnleri iinde neden zellikle Cumartesi gnn setin? Dedi ki: Ne gzel sordun. Duymutum ki yce Allah alemi yaratmaya Pazar gn balam ve Cuma gn de yaratmay tamamlamtr () Bunun zerine: Allah'a yemin ederim ki, buna uyarak hareket edeceim, dedim. Bylece Pazar gnnden balayarak haftann alt gnn Allah'a ibadet etmeye ayrdm. O gnleri Allah'a ibadet iin ayryor ve nefsim iin almay bu abama kartrmyordum. Cumartesi olunca da o gn nefsime ayryordum. Haftann geri kalan gnlerinde yiyeceim eyleri o gn temin ediyordum () Bundan dolay da Allah bana nice fetihler nasip etti. Ona dedim ki: Senin zamannn Kutbu kimdi? Dedi ki: vnmek yok, ama bendim. Dedim ki: Bana byle tantld. Dedi ki: Sana tarif eden doru sylemitir. Sonra bana yle dedi: Msadenle. (benden ayrlmak istiyordu). Dedim ki: Bu sana baldr. Seven biri gibi beni selamlad ve dnp gitti. Baz arkadalarm ve bir cemaat beni bekliyorlard. nk Gazali'nin "hyau Ulumiddin" adl eserini benim gzetimimde inceliyorlard. ki rekatlk tavaf namazn tamamlayp onlarn yanna geldim. Aralarnda bulunan Nebil b. Hazar b. Hazrun es-Sebti dedi ki: Gzel yzl, ho simal yabanc bir adamla konutuunu grdm. Kabe civarnda oturanlar arasnda byle birini tanmyoruz. Kimdi o ve ne zaman gelmiti? Sustum, onunla ilgili onlara herhangi bir ey sylemedim. Ama kardelerden bazlarna onun hikayesini anlattm. ardlar." eyh, Ahmed es-Sebti'nin alt nefes ricalinden olduunu ve her zamanda bu saynn eksilmeden ve artmadan ayn kaldn belirtmitir. Bunlarn her birinin alt yaratl gn379

lerinden bir gn vardr. Bunlar alt cihete de hkmederler (II:15). Es-Sebti, eyhle bu bulumasndan asrlar nce lmt. ld zaman yirmili yalarn banda bir genti. Onun hayat hikayesi Nuaym el-sfahani'nin "Hilyetu'l Evliya" adl eserinde ayrntl olarak anlatlmtr. Burada belirtelim ki eyh, Kutubluk makamna nail olanlar yle sralar: - Drt Rait halife, Hasan, Hseyin, babas Yezid b. Muaviye'den sonra iki ay veya daha az bir sre halifelik grevinde kalan ve 21 yanda len Muaviye b. Yezid, sekizinci emevi halifesi mer b. Abdulaziz (:101), mutezilenin el-Me'mun zamannda sebep olduu fitne dneminde ehli snnet zerinde kurulan youn basklar kaldran onuncu Abbasi halifesi el-Mtevekkil (:206). Bunlar hem zahir, hem de batn halifelie birlikte sahip olmulard. Ama sadece Batni halifelie nail olanlar ise, olduka fazladrlar. Yukarda sz geen es-Sebti ve Ebu Yezid el-Bestami (:261) onlar arasnda yer alrlar. Kabe etrafnda eyh, yedi abdal ile de karlar ve onlar hakknda yle der (II:7-455): - "Bu yedi abdalla Kabe hareminde Hanbeliler duvarnn arkasnda bulutum. Burada rku ettiklerini grdm. Selam verdim onlara. Onlar da bize selam verdiler. Sonra konutuk. Bu gne kadar onlar gibi simas gzel ve Allah'la bu kadar megul baka kimse grmemitim. Sadece onlara benzeyen Sakitu'r Refref b. Sakitu'l Ar adl birini Konya'da grmtm. Kendisi Fars't." Ancak eyh'in onlarla konumas, kendisinin de "Ruhu'l Kuds" adl eserinde belirttii gibi marifetle ilgili deildi. Bu hususta unlar sylyor (R:126): "Hanbeliler duvar ile Zemzem avlusu arasnda bir yerde onlarla oturdum. Onlar gerekten Allah'n has erleridir. Etrafa bakmazlar. zerlerinde bir huzur ve heybet bulunur. Onlar mahede halinde iken onlarla bulutum. Aramzda marifet ile ilgili bir konuma gemedi. Onlarda yle bir skunet gzlemledim ki bir insann bu kadar sakin olabile380

cei tasavvur edilemez." Bu ylda eyh'in Mekke hareminde karlat faziletli zatlar arasnda Kad Abdulvahhab el-Ezdi el-skenderani (Mbeerat), bn Harzahum el-Fasi'nin (:559) talebelerinden ve Mekke hareminin iki mezzininden biri olan Musa b. Muhammed el-Kebbab el-Kurtubi gibi isimler de vardr (I:603/II:262/IV:96-529). eyh "La havle vela kuvvete illa billah" zikri hakknda konuurken ondan sz etmektedir (IV:96): "Bir ey sana tecelli ettiinde, Allah olmad halde sana "ben Allah'm" der ve sen de "Sen Allah ilesin" dediinde, Allah deilse eer, orackta hemen yok olur. Allah erlerinden bu sahneye ahit olan kimse grmedim. Ancak Kurtubal bir adam vard ve bu adam byle bir sahneye ahit olmutu. Ad Musa b. Muhammed el-Kubbab'd." eyh, Mekke'ye ilk kez geldii bu esnada baz semavi parlak cisimleri grr ki bundan nce benzerlerini grmemitir. eyh, bunlar yeryzndeki gelimelerle irtibatlandrr ve yle der (II:450): - "Allah bu parlak gk cisimlerini Resulullah (s.a.v) zamanndan bu yana eytanlarn kovulmalarnn aralar klmtr. nk cinlerin kafirleri olan eytanlar dnya semasna ykselebilirler. Orada meleklerin semadaki konumalarna ve Allah'n orada vahyettikleriyle ilgili szlerine kulak hrszl yaparlar. eytan byle bir giriimde bulunduu zaman Allah onun zerine takip edici ve dedii yeri delip geici parlak cisimler gnderir. Bu yzden grdn bu byk a sahip klnmtr. Bu k arkasndan da yol mahiyetinde bir iz brakr. Bir keresinde bu n yolunu grdm. I bir saat veya daha fazla bir sre kalmt. Ben o srada tavafta idim. Ben ve benimle beraber Kabe'de tavaf eden topluluk bu hadiseyi grmtk ve insanlar grdkleri bu manzara karsnda hayrete dmlerdi. Bu kadar ok kuyruklu yldzn bulunduu
381

baka bir gece grmemitik ve bu durum sabaha kadar devam etti. Bu gk cisimleri o kadar oktular ki, atein kvlcmlar birbirine kart gibi onlar da birbirlerine karmlard. Bu manzara gk cisimlerini grmemize engel oluyordu. Bu, byk bir hadiseden, felaketten baka bir ey deildir, dedik. Nitekim az bir sre sonra duyduk ki bizim gkteki bu manzaray grdmz gece Yemen'de bir olay meydana gelmi. Saysz inko yn gibi bir topra savuran bir rzgar esmi ve toprak yeri tamamen kaplam, kalnl da diz boyuna kadar gelmi. nsanlar byk bir korkuya kaplmlar. Ortalk bir anda karanla gmlm. yle ki gndz ortasnda ellerinde kandillerle dolamaya balamlar. nk kaln bulutlar gne n engellemi. Denizde byk bir kaynamann sesini duyuyorlarm.. Ki o sene daha acayip hadiselere ahit olduk. Taif'te veba salgn ba gsterdi. ehir yaanmaz hale gelmiti. Bu hastalk 599 ylnn Recep aynn bandan Ramazan aynn bana kadar devam etti. Uradklar bu vebann izlerini vcutlarnda grmek mmknd. Sonra elli gn gemeden lyorlard. Elli gn geense kurtuluyordu. Mekke ehri Taiflilerle dolup tamt. Evlerinin kaplar ak kalmt. Kumalar, hayvanlar sahipsizdi. Bu mddet zarfnda dikkat eken garip hadiselerden biri de udur: Onlarn yurtlarndan geen bir yabanc, koruyan biri olmad iin yiyeceklerinden, kumalarndan veya hayvanlarndan bir ey alacak olsa, ayn anda vebaya yakalanrd. Oradan geip de bir ey almayan kimseye ise bir ey olmazd. Bylece yce Allah o srada onlarn mallarn geride kalanlar ve miraslar iin korumutu. Tevbe ettiler. Sonra o sene kzlar mallarna varis oldular. Aralarndaki fitne de son buldu. Allah onlar bu olaydan kurtardnda, zerlerindeki belay kaldrdnda ve gven ortam devaml hale geldiinde, nceki gibi uyarlara kulak vermez hallerine geri dndler."
382

eyh, 599 senesinde Mekke'de baz ryalar da grr. Bu ryalardan biri ile ilgili olarak Fusus adl eserinde, onu Nebilerin Muhammedi hatemi ancak grebilir, demektedir (I:609): - "Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: Benim Nebiler iindeki durumum una benzer: Bir adam bir duvar bina eder ve duvarn sadece bir tulas eksik kalr. te ben duvar tamamlayan bu tulaym. Benden sonra Resul de gelmeyecektir, Nebi de." Bu hadiste Resulullah (s.a.v) nbvveti duvara, Nebileri de bu duvarn rlp bina edildii tulalara benzetmektedir. Bu, son derece gzel bir tebihtir. nk burada duvar olarak isimlendirilen ey, tulalar olmadan asla zuhur edemez. Bu yzden Resulullah (s.a.v) de Hatemu'n Nebiyyindir. 599 senesinde Mekke'deydim. Ryada Kabe'nin altn ve gm tulalarla bina edilmi olduunu grdm. Bir tula gm, bir tula altn olacak ekilde rlmt. Ben binay tamamlyordum ve geride bir ey kalmyordu. Binaya ve gzelliine bakyordum. Sonra Rkn- Yemani ile Rkn- ami arasndaki yzne baktm ve Rkn- amiye daha yakn olduunu grdm. Orada iki tulann yerini grdm. Biri gm, biri de altndand. Duvarn iki srasnda bunlarn yeri bo kalmt. st srada altn tulann, onun altndaki srada da gm tulann yeri bo kalmt. Baktm ben iki tulann yerine uyuyorum. O anda ben bu iki tula oluyor ve duvar tamamlyordum. Artk Kabe'nin eksik bir taraf kalmyordu. Durmu, yle bakyordum. Durduumu da biliyordum. Bu iki tulann ayns olduumdan da kuku duymuyordum. O iki tula benim zatmn aynydlar. Sonra uyandm ve Allah'a krettim. Ryam tevil ederek yle dedim: Ben, benim snfmdan tabiler arasnda, Resulullah'n (s.a.v) Resuller arasndaki konumundaym. Benimle velayetin son bulmas umulur. Byle bir ey Allah'a ar gelmez. Resulullah'n (s.a.v)
383

duvar rnek gsteren hadisini ve kendisinin o eksik kalan tula olduunu belirtmesini hatrladm. Bu ryam, rya tabirinden anlayan ve Tevzerli olan ve o srada Mekke'de bulunan bir alime anlattm. Bana ryann tabirini kendimin de tevil ettiim gibi anlatt. Ona ryay kimin grdn sylememitim. Allah'tan bu nimeti keremiyle benim iin tamamlamasn diliyorum. nk Allah'n birini bir nimete has klmas, donuklamay, muvazeneyi ve ameli gerektirmez ve bu, Allah'n ltfundandr. Dilediini rahmetiyle bu nimete has klar. Allah byk ltuf sahibidir." Bunun gibi enteresan bir rya daha grr orada ve yle anlatr (III:549): - "Hak taala ryada bana gsterdi ki, ben yzlerini tanmadm bir topluluk iinde Kabe'yi tavaf ediyorum. Bana iki beyit okudular. Bu beyitlerden biri ezberledim. Birini ise unuttum. Ezberimde kalan beyit yledir Sizin tavaf ettiiniz gibi biz de yllarca tavaf ettik Hepimizi bryen bu evi. br beyit, hafzamdan kp gitti ve ben buna hayret ettim. Onlardan biri, beni bilmediim bir isimle adlandrarak dedi ki: Ben senin atalarndan biriyim. Ona dedim ki: Ka senedir lmsn? Dedi ki: kr bin ksur senedir. Sonra ona dedim ki: Adem'in lmn zerinden bile bu kadar sene gememitir. Dedi ki: Hangi Adem'den bahsediyorsun, sana en yakn olanndan m, yoksa bakasn m? Hemen Resulullah'n (s.a.v) u hadisini hatrladm: "Allah, yz bin Adem yaratmtr." Kendi kendime yle dedim: Belki de beni kendisine nispet eden bu dedem de onlardan biridir. Alemin hadis olmasna ramen, bu konudaki kesin tarih bilinmemektedir. nk alem iin kdem (ncesizlik) mertebesi sahih deildir. Yani, alemin ncesizlii caiz olmaz. nk
384

alem, Allah tarafndan var edilmitir. Allah onu yoktan var etmitir" Ruhani miracyla ilgili olarak eyh, yaad vakay, drdnc semadaki dris nebiye (a.s) anlatr. O da u cevab verir (III:324): "Benim Allah'n Nebisi olduumu tasdik et. Alemin bir btn olarak varln srdrecei mddeti bilmem. Ancak Onun bilcmle halk olduunu biliyorum ve dnya, ahiret hep vard. Mahlukatn ecelleri de yaratl mddetince vardr. Yaratl, nefeslerle birlikte yenilenir. Bize ne rettiyse bildik. Onun dilediklerinden baka kimse onun ilmini ihata edemez." Mekke'de 600 senesinin Rebiu'l evvel aynda eyh, Tunus'taki Abdulaziz el-Mehdevi'ye hitaben "Ruhu'l kuds fi muhasebeti'n nefs" adl kitabn yazar. On yedi arkada da bu kitab ondan dinler. Bunlar arasnda el-Habei ve biraz sonra kendisinden sz edeceimiz Mecduddin shak erRumi de vardr. Mekke'de eyh, Hac veya Umre iin gelen ya da harem civarnda oturan ok sayda veliyle karlar. Hatta bir gn Ebu Kubeys danda byk velilerden yetmi tanesiyle bir araya gelir (I:201). Ayn sene, eyh ile Kabe arasnda da baz manevi vakalar meydana gelir. eyh bunlar Hac babnda zikretmitir. Ksaca unlar sylyor (I:700-701): - "Bir gn Kabe'ye baktm. Benden kendisini tavaf etmemi istiyordu. Zemzem de suyundan iip kanmam istiyordu. Bu isteklerinin sebebi, bir mminle btnleme arzularyd. steklerini szl olarak kulaklarmla duyuyordum. Bu yzden ikisinden perdelenmekten korktuk. nk bizim ilahi yaknlk balamndaki hallerimize gre onlarn Hak katndaki makamlar ok byktr. Bizim irfanmza gre de byle bir makama layktrlar. Bunun zerine kamil mminin tercman olarak iin asln tantc olarak onlara hitaben 12 beyitlik bir
385

iir okudum. lk beyti yledir: Ey Allah'n Kabe'si ve ey O'nun zemzemi! Benimle bulumay ne ok istersiniz; susun ve vazgein. Kabe'ye komu olduum gnlerde benimle Kabe arasnda haberlemeler, vesilelemeler ve daimi surette izlemeler olurdu. Benimle Kabe arasnda geen baz konumalardan "Tacu'r Resail ve Minhacu'l Vesail" adn verdiimiz risalede sz ettik. Zannedersem bu risalede yedi veya sekiz mektup yer almaktadr. Bunlar yedi blmle ilgilidirler ve her blmde, bu blme tecelli eden ilahi sfata ilikin bir mektubum yer almaktadr. Ne var ki bu mektuplar yazmam ve onlar szl olarak sylemem bir hadise sebebiyledir. nk hayatm ona tercih ediyordum. Hakikatlerin tecelli yeri olarak Onun mekann ngryordum, kendi konumumu deil. Allah'n ona zg kld yce dereceleri takdim ediyordum. Onunla ilgili bu tavrm, bana galip olan bir halden dolay idi. Hi phesiz Hak, halin verdii sarholua dikkatimi ekmeyi irade etti. Souk ve mehtapl bir gecede beni yatamdan kaldrd. Yamur da hafiften serpitiriyordu. Abdest aldm ve kar konulmaz bir baskyla tavaf etmek zere dar ktm. yle sanyorum ki bir kiiden baka tavaf eden kimse yoktu. Hacer-i Esved'i ptm ve tavafa baladm. Hacer-i Esved'in arkasndaki arkn hizasna geldiimde Kabe'ye baktm, yle tahayyl ettim ki, Kabe, stme atlmak zere eteklerini svam, yani yerinden yukar kalkm gibi duruyor. Kulamla duyacam szlerle beni tehdit ediyordu. Bana yle diyordu: "Gel! Bak sana neler yapacam! Nicedir Adem oullarn yceltirken benim deerimi dryorsun! Arifleri benden stn tutuyorsun! Tek izzet sahibinin izzeti hakk iin beni tavaf etmene izin vermeyeceim!"
386

Dnmeye baladm ve yce Allah'n beni terbiye etmek istediini anladm. Bundan dolay Allah'a krettim ve hissettiim bask ortadan kalkt. Derhal irticalen baz beyitler syledim ve bunlar ona hitaben okudum. Bana kar sergiledii o sert tutumundan vazgemesini istedim. Ben ona kar bu beyitleri durmadan tekrarlarken o, geniliyor, yerine, temellerinin zerine kuruluyordu. itebildiim kadaryla sevincini ifade ediyordu. Derken eski haline geri dnd. Bana gven telkin etti ve tavaf etmemi iaret etti. Hemen kendimi, eman verenin zerine attm. Bedenimdeki btn mafsallarm bu halin etkisiyle titriyordu. Onunla musalaha ettim, sonra Hacer-i esvedi tavaf ederken tevhid ehadetini ona emanet ettim. ehadeti telaffuz ettiim srada azmdan bir inci suretinde ktn grdm. O esnada Hacer-i esvedde kemer gibi bir delik aldn grdm. Tan derinliine baktm, bir zira kadard. ehadetin Kabe eklini aldn ve tan dibine yerletiini grdm. Sonra tataki delik kapand, bu kemer de ortadan kalkt. Btn bunlar gzlerimle gryordum. Bana dedi ki: Bu, bende emanet kalacak. Senin iin onu kyamete kadar saklayacam ve Allah katnda onunla senin lehine ahitlikte bulunacam. Hacer-i esved bunlar bana sylyordu ve ben dinliyordum. Allah'a krettim ve ona da teekkr ettim. Bu yedi mektubu ona hitaben yazdm. Benden dolay sevinci ve cokusu artt. Hatta ondan bana bir mjde geldi. Bu mjdeyi, Salih bir adam bana ulatrd ki benimle Kabe arasndaki hadiseden haberdard. Bana dedi ki: Dn ryada u Kabe'nin bana yle dediini grdm: Ey Abdulvahid! Subhanallah! Haremde u adamdan baka beni tavaf eden kimse yok! (Senin adn syledi.) nsanlar nereye gitti, bilmiyorum. Sonra ryada seni tek bana Kabe'yi tavaf ederken grdm. Yannda
387

tavaf eden baka bir kimse yoktu. Ryay gren devamla yle dedi: Kabe bana dedi ki: Ona bak. Orada tavaf eden baka biri gryor musun? Hayr, Allah'a yemin ederim ki, grmyorsun, ben de grmyorum Byle bir adam tarafndan bana ulaan bu mjdeden dolay Allah'a krettim. Resulullah'n (s.a.v), Mslman insann grd veya kendisine gsterilen Salih ryalarla ilgili szn hatrladm. Kabe'yi yerine indirmek iin okuduum beyitlere gelince, 19 beyitten oluan bu iirin ilik beyitleri yledir: Eman sahibine snd kalbim Dman oklar ona doru geldii iin eyh Mekke'den Anadolu'ya ve am'a Gidiyor Muhammed'e varis oldum da btne varis oldum Eer bakasna varis olsaydm, cze varis olurdum Bylece nefisler koarak bana yneldiler Veraseti ayn olarak ina etmitim nk Susuz nefisleri suya kandrdk Bu imeden sonra susuz kimse bulunmaz (DY: 335) eyh, bir ok yerde Ebu Medyen'in u szn aktarr: - "Allah'a ynelmenin gerekliinin belirtisi halktan kamaktr. Halktan kamann gerekliinin belirtisi Hakkn varldr. Hakkn varlnn kemal derecesinin belirtisi de halka dnmektir" (IV:340). Yani nasihat etmek, doru yolu gstermek, terbiye etmek ve bir basirete dayal olarak onlar Allah'a davet etmek zere halkn arasnda dnmek. eyh, 26 yanda iken bu dn gerekletirmitir. Sonra bu alan, arifleri ve eyhleri de kapsayacak ekilde geniletmitir. Hatemiyet makamna eritii zaman 35 yandayd. Sonra ynetici ve
388

ynetilen olarak, zahir ve batn olarak btn mmeti kapsayacak ekilde tekaml etmitir. O srada 40 yandayd ve daha nce sylediimiz gibi Mekke'de Muhammedi minberin en yksek derecesinin zerine kmt. eyh, bir ok yazsnda bundan sz etmektedir. Bu yazlarndan biri yledir (I:658): - "Yce Allah, Nebisinin lisaniyle bana Allah, Resul, Mslmanlarn imamlar ve Mslman mmetinin geneli iin genel bir hitap olarak nasihatta bulunmam emretti. Sonra bir ok kere vastasz olarak Mekke'de ve am'da zel olarak bana hitap etti. Bana dedi ki: Sana gstereceim bir mjde araclyla kullarma nasihat et. Benden bakasndan daha fazla bu grev benim iin belirginlemi oldu bylece. Allah'n bana ykledii bu grev, ondan bir snama ve arnma vastas deil, bir inayet ve onurlandrmadr." eyh, "Mbeerat" adl eserinde bu anlam pekitiren bir ryasndan sz etmekte ve yle demektedir: - "Mekke hareminde uyuduum bir srada bir rya grdm. Sanki kyamet kopmutu ve ben Rabbimin nnde baz tefrit mahiyetindeki davranlarmdan dolay beni azarlamasndan korkar vaziyette bam ne emi duruyordum. Ulu Allah bana yle diyordu: Ey kulum! Korkma! Senden, kullarma nasihat etmenden baka bir amel istemiyorum. Kullarma nasihat et." nsanlara doru yolu gsterirdim. Neticede Allah'n tarikine girmenin ar olduunu grnce, tembellik gsterdim. O gece artk kendi nefsimle uramaya ve insanlar kendi hallerinde brakmaya karar vermitim. te bu ryay o gece grdm. Sabah olunca, insanlarn arasnda oturmaya ve onlara yolu aklamaya, kesin felaketleri haber vermeye baladm. Btn gruplara anlatyordum, fakihlere, yoksullara, sofilere ve avama. Kim bana kar kp beni ldrmeye kalksayd, Allah beni onlardan korur ve bana yardm ederdi. Bu, O'nun bana
389

ynelik bir ltuf ve merhametidir. Hz. Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Din; Allah, Resul, Mslmanlarn imamlar ve geneli iin nasihattir." Sahih-i Mslim'de yer alr bu hadis." eyhin Anadoluya doru yola kmas: eyh, 600 ylnda Mekke'de Sadruddin Konevi'nin babas Mecduddin shak b. Yusuf er-Rumi ile karlar. bn Bibi "el-Evamiru'l Alaiye" adl kitabnda onu "erefu'l Evtad" (Evtad olan zatlarn erefi) olarak vasfeder. Abbasi Halifesi en-Nasr, Seluklu Sultan Keykavus'a gnderdii mektupta "Umdetu'l Arifin" olarak nitelendirir (A:267). Mecduddin, Sultan Keyhsrev'in, ondan sonra da olu Keykavus'un mridi ve mstearyd. Keykavus onu Badat'a Halife en-Nasr'n yanna eli olarak gndermi ve mehur sufi ihabuddin es-Shreverdi'nin (:632) telkiniyle en-Nasr'n kurduu el-Futuvve nizamna katlmay talep etmitir. Bylece Mecduddin, cihad amacyla oluturulan elfutuvve kurumunun manevi yol gstericisi olmutu. Ondan sonra bu makam olu Sadruddin'e geti. Mecduddin, Anadolu'dan siyasi nedenlerle am'a g etmiti. Keyhsrev'in ynetimini salamlatrmas ve rakibi Rknddin'in 600 ylnda lmesiyle birlikte olumsuz artlar ortadan kalkmt. Bunun zerine Keyhsrev, mridi Mecduddin'i arm ve yeniden mstear ve yol gstericisi olarak geri dnmesini rica etmiti. Mecduddin'in Mekke'de eyhle grmesi 600 ylna denk gelmiti. eyhi kendisiyle birlikte Anadolu'ya davet etti. eyh bu daveti kabul etti. El-Habei'yi de yanlarna alarak yola ktlar. Medine-i Mnevvere'de Resulullah' (s.a.v) ziyaret ettiler. eyh, 552. babda, menzili "Eer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allah'tan balanmay dileseler, Resl de onlar iin istifar etseydi Allah' ziyade390

siyle affedici, esirgeyici bulurlard." (Nisa, 64) ayeti olan Kutub'un halini tarif ederken Resulullah' (s.a.v) ziyaret etmesinden yle sz etmektedir (IV:193): - "Nefsine zulmeden kimse, bu gn bizim elimizde olan meru Hakka gelirse, eer Hak onun iin Muhammedi surette somutlasa, onun bu zikrin ashab olduu bilinir. Bu da ya ryada ya da uyankken gerekleir. Ne ekilde olursa olsun fark etmez. Ama somutlamazsa, o, sz edilen bu adam deildir. Eer hak sylediim gibi kendisi iin somutlasa, nefsine zulmeden bu kimsenin Allah'tan balanma dilemesi veya dilememesi ihtimalleri belirir. Eer bu yerde Allah'tan balanma dilerse, Resulullah (s.a.v) onun iin Allah'tan balanma dilemeyi anar ve Allah' bu srada tevbeleri oka kabul eden ve oka merhamet eden bulur. Ben de nefsime zulmetmitim. Resulullah'n (s.a.v) kabrine geldim. Hadiseyi yukarda anlattm tarzda grdm. Yce Allah ihtiyacm karlad ve ben de geri dndm. Resulullah' (s.a.v) ziyarete geliimin sebebi, bu ayetti. Ayeti, Resulullah'n (s.a.v) kabrinin yannda da okudum. Hemen kabul edildi ve ben geri dndm. Bu olay alt yz bir ylnda gerekleti." Oradan Kuds'e gittiler. Orada eyh, birka risale yazd. Bunlar arasnda "Kitabu'l celale", "Kitabu'l ezel", "Kitabu'l elif" ve "Kitabu'l huve" gibi risaleler yer alr. Oradan Irak'a doru yola ktlar. 601 ylnda Badat'a vardlar. Orada 12 gn kaldlar. eyh, 284. babda (II:625) Mekke ile Irak arasnda bir l hayvanndan bahseder. l Araplar bu hayvan senede bir gn avlarlarm. Bu hayvann etini yiyen veya etinin suyunu ien kimse, Allah'n alemde yaratt czi ve klli hadiseleri bilir. Btn hayvanlarn konumalarn duyar ve anlar. Bu lde yaayan Araplar, yabanclarn bu hayvann etinden yemelerine engel olurlar. nk bu zelliin sadece kendilerinde olmasn isterler. eyh yle der:
391

-"Bu hayvann etini yiyen ve etinin suyunu ien birini gren birini grdm. Bu kimse szn ettiim bu zellie sahipmi. Baz mahlukatna verdii baz ilimleri baz mahlukatndan gizleyen Allah mnezzehtir. Ondan baka ilah yoktur, her eyi bilendir, hkm ve hikmet sahibidir." Bu, bize eyh'in Futuhat'n 295. babn tahsis ettii "Fecir" suresinde yer alan "her an gzetlemededir." (Fecir, 14) ayetinde geen "gzetleme" kelimesinin anlamna iaret ederken szn ettii ilgin bir hayvan hatrlatmaktadr. Bununla ilgili olarak unlar sylyor (II:674): - "Bu yle bir hayvandr ki st ksmn yiyen kimseye yldz ilmi, ortasn yiyene bitki ilmi ve kuyruundan nceki ksm yiyene de yer alt sular ilmi verilir. Bu kimse susuz bir yere gittiinde yerin altnda ka zira derinlikte su bulunduunu bilir. Bu hayvan ne byk ne de kk olan bir ylandr. Sadece Endls'n batsnda bulunur. Emirlmsliminin katibi Abdullah b. Abdun bu hayvanla karlamt. ki azl bir bakla ve tek bir darbeyle ban ve kuyruunu kesmi ve hayvan ksma blmt. kardetiler. Abdullah hayvann st tarafn yemiti. Bu yzden yldzlara gre hkmetme hususunda bir uzmand. Hem de herhangi bir kitap okumadan ve bir imamdan ders almadan. Kardei Abdulmecid orta ksmn yemiti. O da bitki ilminde, bitkilerin zellikleri ve terkipleri hususunda bir uzmand. O da herhangi bir kitap okumad gibi kimseden de ders almamt. Olu el-Mancnki Konya'da bunlar bana anlatt. nc karde de kuyruktan nceki son ksmn yemiti. O da yerin altndan su karma hususunda bir uzmand. Srlarn mahlukatta gizleyen Allah noksan sfatlardan mnezzehtir." Hi kukusuz eyh, Badat'ta Abdulkadir Geylani gibi Salihlerin ziyaretilerle dolup taan kabirlerini ziyaret etmiti. eyh, Badat'ta hadisi sufi bn Sekine'yle (:607)
392

bulutu. Sultan el-Muzzaffer'e verdii icazette ondan "ben ondan ilim rendim, o da benden rendi" eklinde sz etmektedir. Yani birbirlerinden hadis renmilerdi. bn Sekine eyh'ten "Ruhu'l Kuds" risalesini dinlemiti. eyh'in ondan aktard szlerden biri udur (IV:529): "lahi vasiyette ltuf vardr. Bana Mekke'de bulunan Musa b. Muhammed el-Kurazi ve Badat'ta bulunan ve kendisiyle Rabata denilen yerde bulutuumuz Ziya Abdulvahhab b. Sekine anlatt: Allahu taala buyuruyor ki: Kulum defi hacet edip de abdest almad zaman bana eziyet eder. Abdest alr da namaz klmazsa bana eziyet eder, namaz klar da dua etmezse bana eziyet eder. Bana dua eder de ben duasn kabul etmezsem, ben ona eziyet etmi olurum. Ama ben eziyet eden bir Rab deilim. Ben eziyet eden bir Rab deilim. Ben eziyet eden bir Rab deilim." eyhin Yeni Bir Tasavvuf Hrkas Giymesi: eyh, arkadalaryla birlikte Badat'tan Musul'a gider. Orada bn Cami ile buluur. Ki bn Cami Musul dndaki Bestane denilen yerde kendisine Hzr'n hrkasn giydirir. eyh, onun iin ilham kaynakl kitaplarnn en gzeli ve en yararls olan "Et-tenezzlatu'l Mavsliye"yi yazar. Burada abdestin ve be vakit namazn srlarn ve bunlarn yedi semayla ve bu semavatn Nebileriyle mnasebetlerini, insanlarn cennet menzillerindeki ve cehennem ukurlarndaki derecelerini ve derekelerini aklar. Ayrca "Kitabu'l Celal ve'l Cemal"i de yazar. Burada her celal ayetinin karsnda bir cemal ayetinin ve her cemal ayetinin karsnda da bir celal ayetinin bulunduunu belirtir. Musul'da kark ruhani hallerin sahibi bir zatla karlar. 303. babda "Tekvir" suresi menzilinin ilimlerini aklarken ondan sz eder (III:17): - "Tehdit ilmi niin dner ve Kur'an'la yarana nere393

den gelir () Muhezzib Sabit b. Anter el-Halevi gibi. Onunla 601 senesinde Musul'da karlatm. Kur'an'la yaryordu. Ama Kur'an'dan sureler okuduunu da duydum. Mizacnda karklk vard. Bununla beraber insanlarn en zahidi, nefis olarak en ereflilerinden biriydi. O sene vefat etti." Musul'da eyh, hadisi fakih ve Salih insan Ahmed b. Mesud'la da bulutu. Ondan hadisler ve haberler rendi ve bazsna "Muhadaratu'l Ebrar" adl eserinde yer verdi. Yine ondan aadaki haberi de rivayet etmitir: - "Tertemiz eyhimiz Ahmed b. Mesud Sedad el-Mukri el-Mavsli 601 ylnda Musul ehrinde bize haber verdi: Resulullah' (s.a.v) grdm ve dedim ki: Ya Resulallah! Satran oynamak hakknda ne diyorsun? Helaldir, buyurdu (ravi Hanefi mezhebine mensuptu). Dedim ki: Tavla? Haramdr, buyurdu. Dedim ki: Ya Resulallah! Mzik iin ne dersin? Helaldir, dedi. Peki, ak arklar iin ne dersin? Haramdr, dedi. Dedim ki: Ya Resulallah! Benim iin Allah'a dua et. nk bir ihtiyacm var (ya da bu anlamda bir ey syledi). Buyurdu ki: Allah sana bin dinar rzk verdi. Her dinar drt dirhemden ibarettir. Uyandmda sultan en-Nasr Selahaddin Yusuf b. Eyyub (Allah rahmet etsin) bir i iin beni ard. Yanndan ayrldmda, bana drt bin dirhem verilmesini emretti. Akam olmadan Resulullah'n (s.a.v) duasnda belirttii dirhemler eksiksiz olarak elimdeydi. Ravi dedi ki: O saatten sonra haram olduuna inandm Satrancn helal ve ak arklarnn da haram olduuna inandm. Daha nce her ikisi asndan da aksine inanyordum." yle anlalyor ki, Musullu bu eyh ile bn Arabi'nin arasndaki mnasebet bu bulumadan sonra da devam etmitir. nk mm Delal ve mm Reslan adl kzlarnn 636 ve 637 yllarnda am'da eyh'ten Futuhat dinlediklerini gryoruz. Ayn ekilde baka bir hadis alimiyle de bulu394

mu ve ondan Fatiha suresini Besmeleyle birlikte bir nefeste okumann faziletine dair bir hadis renmitir ki rivayet "Byk Allah'a yemin ederim" tekidiyle pekitirilmitir. yle diyor (IV:495): "Byk Allah'a yemin ederim ki, bana Ebu'l Hasan anlatt. Ona da babas Musul ehrinde el-Kenari olarak bilinen bn Ebu'l Feth 601 ylnda anlatm." eyh, 601 ylnn Ramazann Musul'da geirir. Orada mridlerle ve ilim ehliyle buluur. Bu zatlar onun kitaplarn (Ruhu'l Kuds gibi) dinlerler. Bu kitab bu alimlerden dokuz tanesi Ramazann son gnlerinde dinlemitir. eyh, Musul'da tabiat unsurlarna ibadet eden biriyle de karlar (I:720). eyhin Anadoluya Geii: eyh, Musul'dan ayrlarak Cizre (el-cezire) zerinden yolculuuna devam eder ve Duneysir denilen yere konuk olur. Orada Allah ehli iki zatla karlar. Biri mer elFarkavi'dir. Niyet tabakas ricalindendir ki nefislerini aldklar nefeslere, amellere, szlere ve dncelere gre hesaba ekerler. Bunlar Yunus Nebinin (a.s) kalbi zere hareket ederler ve galip halleri rperme, dnyadan el etek ekme ve hzndr. eyh, biliye'de onlardan Ebu Abdullah b. Mcahid ve bn Kasum'la, Fas'ta ise Abdullah es-Semad ile karlatn belirtir (II:213). kincisi ise, Recebi velilerden biridir. Bunlarn her zamanki saylar 40 olup ne eksilir ne de artar. Bunlara Recebi denilmesinin sebebi, her sene en byk fetihlerinin Receb aynda gereklemesidir. eyh'in karlat bu adamn ismi el-Hatari'dir. Bir kefi esnasnda Ebubekir ve mer (r.a) hakknda kt inanlara sahip rafizileri domuz ve kpek eklinde grmtr (II:8/muhadaratu'l ebrar, c.1). eyh, Duneysir'den sonra arkadalaryla birlikte bu gnk Trkiye'ye doru yola kar. Sonunda Seluklularn
395

bakenti Malatya'ya gelirler. Sultan Keyhsrev onlar st dzey saray protokolyle karlar (A:268). Mecduddin shak sultann mridi olarak Malatya'ya yerleir. Fakat eyh yolculuunu srdrr. 602 ylnda Konya'da rastlarz ona. Orada "Risaletu'l envar fima yumnehu sahibe'l halveti mine'l esrar", "El-emru'l muhkemu'l marbut" adl risaleleri, mritlerin ve eyhliin adab, sluk merhaleleri ve saliklerin miralar gibi konular aklad iki kitapla birlikte "Kitabu'l Azame" adnda Fatiha suresinin baz srlarn aklad bir kitap kaleme alr. Bundan birka sene sonra baz cmleler eklemi olmas da muhtemeldir. nk kitapta Futuhat'n Fatiha suresine has babndan sz edilir. eyh'in bu bab 602 ylndan birka yl sonra yazd kukusuzdur. eyh, 602 ylnda Konya'da ariflerin eyhlerinden byk bir zat olan Avhaduddin el-Kirmani ile buluur. Bu zat ran'n Kirman ehrindendi. Ebu Hamid el-Gazali'nin kardei Ahmed el-Gazali tarikatndan eyh Rknddin es-Sicasi'nin (:620) rencisiydi. Bu zat ortadouyu ve Trkiye'yi gezmi, birka kere Halep ve am' ziyaret etmiti. mrnn sonunda 632 ylnda Badat'a yerlemiti. Halife el-Mustansir billah II ona byk ikramda bulunmutu. Badat'ta 635 ylnda vefat ettiinde geride bir ok renci ve kitap brakmt. Bu kitaplarn en nls sufilerin sevgisine ilikin olarak Farsa kaleme ald rubailerdir. ki eyh arasnda salam bir manevi iliki oluur. Birbirlerine kar byk sayg ve derin sevgi beslerler. Bundan sonra birka kere Msr ve Suriye'de karlarlar. Bir keresinde elKirmani gnll olarak am'dan Malatya'ya gider ve eyh'in orada brakt kitaplar getirir. Ayrca eyh, Sadruddin elKonevi'nin terbiyesini de ona havale eder. leride bu konuya deineceiz. eyh, Futuhat'ta (I:127) el-Kirmani'nin ahit olduu ilgin bir hikayeye yer verir. Hikaye yledir: - "Bana Avhaduddin Hamid b. Ebu'l Fahr el-Kirmani
396

(Allah onu muvaffak klsn) anlatt: Genlik gnlerimde bir eyhe hizmet ediyordum. eyh hastaland. O srada bir maazada bulunuyordu. Karn aryordu. Tikrit'e geldiimizde ona dedim ki: Ey Efendim! zin ver, hastalar bedava tedavi eden Sincar hastanesinin sahibinden bir ila getireyim. Benim ok istediimi, hastalna zldm grnce, ona git, dedi. Hastane sahibinin yanna gittim. adrnda oturuyordu. Adamlar da huzurunda ayakta bekliyorlard. nnde bir mum vard. Ne o beni tanrd ne de ben onu tanrdm. Beni kalabalk iinde durmu grnce, yanma geldi, elimden tutup ikramda bulundu ve sordu: Ne ihtiyacn var? eyh'in durumunu ona anlattm. Hemen ilac hazrlayp bana verdi. Beni yolcu etmek zere dar kt. Hizmeti de nnden mumu tutarak yryordu. eyh'in onu grp ortaya kmasndan korktum. Bunun zerine srarla geri dnmesini istedim. O da geri dnd. eyh'in yanna geldim ve ilac verdim. Hastane sahibi emirin bana nasl sayg gsterip ikramda bulunduunu anlattm. eyh glmsedi ve bana dedi ki: Olum! Benim iin zlmenden dolay sana acdm ve sana izin verdim. Sen gidince, emirin seninle ilgilenmemek suretiyle seni utandrmasndan korktum. Buradaki suretimden syrldm ve o emirin suretine girdim. Onun yerine oturdum. Sen gelince de sana ikramda bulundum ve grdn o ileri yaptm. Ardndan gelip u suretime tekrar girdim. Bu ilaca ihtiyacm yok, onu kullanmayacam." Konya'da iken eyh, bir mahedesinde bir zatla buluur. Onunla ilgili olarak unlar sylemektedir (II:14): " Allah raz olsun, onlardan-yani Davud-a.s-kalbi zere hareket eden nefes ricali velilerden-bir adam var ki makamyla adlandrlmaktadr. Sakitu'r Rafref b.Sakitu'l Ar. Onu Konya'da grdm. Allah'n kitabnda ona hitap eden ayet "Batt zaman yldza andolsun" ayetidir. Hali, onu
397

amaz. Srekli kendisi ve rabbiyle meguldr. an byk ve hali azimdi. Hali, kendisini grenler zerinde byk tesir brakrd. zerinde bir krklk vard. Onu krklk ve zillet hali zere mahede ettim. Sfat beni hayrete drd. Marifetlerle ilgili bir lisan vard. Byk bir haya sahibiydi." Onunla ilgili olarak unlar sylemektedir ((III:228): "Konya'da mahedelerin birinde ilahi bir adam grdm. Sakitu'r Refref b. Sakitu'l Ar diyorlard ona. Fas'ta frn tututuran bir adam grdm. Onunla arkadalk ettim, bizden istifade etti." Baka bir babda (II:456) onun huu halini, Kabe'de karlat yedi abdala benzetir ve Fars olduunu syler. eyh, Konya'dan arkada el-Habei ile birlikte am'a doru srekli olarak yola karlard. Orada Mesud el-Habei (:602) adnda bir meczupla karlatndan sz eder. Bu meczubun halini, ilahi meczuplar ve hallerini tantmaya zg kld 45. babda yle vasfeder (I:250/II:522): - "Bil ki, Behlul ve Sadun gibi bu meczuplar ne gemilerdendirler. Ebu Vehb ve benzerleri de yle. Bunlarn kimisi sevinli, kimisi de hznldr. Bunlarn bu durumlarn, akllarn balarndan alan ilk varidat belirler. Eer varidat kahr mahiyetli ise, onlar kabzeder, ie kapank klar, Yakub Gorani gibi. Cisru'l Ebyad'da idi. Onu grdmde bu hal zere devam ediyordu. Mesud elHabei'yi de am'da grdm. Kabz ve bast halini kark yayordu. Genel hali suskunluktu. Eer varidat ltuf eklinde ise, ak olurlar, bast halinde bulunurlar. Bu snftan bir topluluk grdm, Ebu'l Haccac el-Galbiri ve Ebu'l Hasan Ali es-Selavi gibi." Tarikata giriinin balarnda eyh de bu cezbeye tutulur ve yle der: - "Bu makam tattm. yle bir dnem yaadm ki, bana sylendiine gre cemaatin nnde imam olarak namaz
398

klardm. Rku, secde ve namazda eda edilen btn fiil ve szleri eksiksiz yerine getirirdim. Btn bunlar yaparken, bunlarn farknda olmazdm. Ne cemaatin, ne bulunduum yerin, ne de maddi alemden herhangi bir varln farknda olurdum. nk mahede ettiim hal bana galip gelirdi. O halde iken kendimden ve bakalarndan habersiz olurdum. Bana sylendiine gre, namaz vakti girdiinde, insanlara namaz kldrrdm. Btn hareketlerim, uykudaki bir insann hareketleri gibi olurdu. Ben de yaptklarmdan habersizdim. O zaman anladm ki yce Allah vaktimi benim iin muhafaza etmi. Azmdan yalan kmam. Tpk akl bandan gittii zaman ibli'ye yapt gibi. Fakat rivayet edildiine gre namaz vakitlerinden ibli'nin akl bana gelirdi. Ama aklnn bana geldiinin farkna varr myd, yoksa benim gibi farkna varmaz myd? nk onun durumunu aktaran ravi ayrnt vermiyor. Onun hakknda Cneyd'e bir soru sorulduunda yle der: Onun dilinden yalan kmasna izin vermeyen Allah'a hamdolsun. Ancak ben kendimden getiim halin gerekletii vakit, kendimi genel bir nur ve azametli artan kaynaklanan azim bir tecelli iinde grrdm. Ben de hareketten soyutlanm, kendimden uzaklam, onu mahede ederdim ki rku ve secde edilirdi nnde. Rku edenin, secdeye gidenin ben olduumu grrdm. Tpk ryada gren biri gibi, elim de alnmda olurdu. Bu hale hayret ederdim. Onun benden bakas olmadn ve onun da ben olmadn biliyordum. Buradan hareketle mkellefi, mkellef klan ve teklifi bilirdim. Burada sana akllar balarndan alnan ilahi mecnunlarn hallerini, gerekleen bir mahede neticesinde zevk veren bir tarzda aklam oldum." eyhin amda Meczuplarla ve Nefes Ricaliyle
399

Bulumas: eyh'in am'da karlat bu meczuplardan biri de Ali el-Krdi'dir (:622) (A:304). eyh, 226. babda meczuplarn hallerini vasfederken ondan da sz etmektedir (II:622). Ali el-Krdi'nin hizmetisi Yusuf el-Krdi'nin istei zerine eyh, Yusuf'un, eyhi Ali'den iittii szlere ve vasiyetlere erh ve yorum mahiyetinde baz aklamalarda bulunur ve bunlar "El-ecvibetu ala'l mesaili'l yusufiye" ad altnda toplar. Ayrca am'da eyh, nefes ricali velileriyle de buluur (II:13-425), bunlardan bazlar heybet ve celal adamlardr. Bunlar her zaman drt kiidirler; saylar ne eksilir, ne de artar. Her biri drt arap peygamberden birinin kalbi izinde hareket eder: Hz. Muhammed, uayb, Salih ve Hud (selam zerlerine olsun). Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail de onlara bakar. Her melek birine nezaret eder. Bunlar, evtada destek olurlar. Genelde ayetleri udur: "Allah, yedi kat semavat ve arzdan bir o kadarn yaratandr. Ferman bunlar arasndan inip durmaktadr." (Talak, 12) En yce alem onlarn ulu mertebeleriyle rtmektedir. Bunlardan biri, bilinmezliin ona nispeti itibariyle Allah'a ibadet eder. kincisi, arn ona nispeti itibariyle ona ibadet eder. ncs, semann ona nispeti itibariyle ona ibadet eder. Drdncs ise, arzn ona nispeti itibariyle ona ibadet eder. Bylece btn alemin ibadeti onlarda cem olur. eyh, onlarla ilgili olarak yle der: "Onlarla am'da karlatm. Karlatm kimselerin onlar olduklarn bildim. Onlar Endls'te grmtm. Ama bu makama sahip olduklarn bilmiyordum." eyh'in Orta Dou'da Yapt Seyahatler 602 ylnda eyh, am'dan Kuds'e gider. Orada bir mddet kalr ve baz kitaplarn telif eder. Bunlar arasnda "El-Mukni fi dahi's Sehli'l Mumteni" adl kitap da yer alr.
400

eyh, bu kitapta marifet arabndan, bu arabn ehlinden ve bu arab imenin keyfiyetinden sz eder. "en-Nukaba" adl kitab da burada yazar. Nukaba'dan (nakipler) maksat, velayetin alt sabit dairesinden birini oluturan velilerdir. Bu alt sabit daire unlardan oluur: Birincisi: Aktab (Kutuplar), kincisi: Eimme (imamlar), ncs: Evtad (vetedler / stunlar), Drdncs: Abdal (abdallar), Beincisi: Nukaba (nakipler) , Altncs: Nuceba (necipler) (II:41). Nukaba kelimesi tasavvuf stlahnda ya Adem'in (a.s) izi zerinde olan 300 adama denir (II:9/ stlahatu's sufiye, 4), ya da burlarn adamlar anlamnda kullanlr. eyh, onlar yle vasfeder (II:7): "Onlar on iki nakiptir. Her zaman burlarn saysna denk olarak on iki kii olurlar, ne eksilir, ne de artarlar. Her nakip, btn burlarn zelliklerini, Allah'n makamna yerletirdii srlar, tesirleri, bu makama yerleenlere sabit ve gezgin yldzlarn zellikleri olarak bildirilen hakikatleri bilir () Bil ki Allah, indirilmi eriatlarn ilimlerini bu nakiplerin eline vermitir. Nefislerin gizliliklerini ve gailelerini ortaya karmak, nefislerin tuzaklarn ve hilelerini bilmek onlarn yetkileri dahilindedir. blis ise, onlarn nezdinde apak ortadadr. Onunla ilgili olarak bildiklerini blis'in kendisi de bilmez." Kuds'te eyh, harflerin srlarna dair "El-ikdu'l manzum fi ba'di ma tahvihi'l huruf mine'l havas ve'l ulum"adl kitab da kaleme alr. Bu yln evval aynda eyh, ikinci kere brahim peygamberin (a.s) Habrun'daki makamn ziyaret eder. Orada ayn ayn on drdne denk gelen aramba gn "el-Yakin" kitabn telif eder. Sonra Filistin'den Kahire'ye gider. Orada bir kez daha Ahmed el-Hariri ile karlar (I:410). Burada eyh'in en has talebelerinden ve en ok sevdii kiilerden biri de ona elik eder. Bu zat smail b Sevdekin b. Abdullah Ebu Tahir emsuddin Nuri et401

Tunusi'dir (:646). Doum tarihi de 579'dur. eyh'ten "Ruhu'l Kuds" kitabn dinler. Ona manevi olarak kopmaz bir ekilde balanr. eyh, ona zel marifet srlarn bildirirdi. Ona hatemiyet makamn da gstermi ve yolda elHabei'yle karde yapmt. eyh'ten "Tercmanu'l Evak" adl divann erhetmek zere "Zehairu'l A'lak" adl kitab yazmasn isteyen de odur. Bu olay 611 ylnda Halep'te gerekleir. bn Sevdekin eyhiyle grmek zere sk sk Halep'ten am'a gelirdi. 617 ve 618 yllarnda burada eyhten baz kitaplarn dinlemitir. Ayrca eyhten baz kitaplarnn erhlerini ve baka meseleleri de dinlemitir. Dinlediklerinin bazsn "Vesailu'l Vesail" adl kitabnda tam bir emanetle aktarmtr. "Meahidu'l esrar" ve "EtTecelliyat" adl kitaplar erhetmitir. Bu erhlerde, eyh ile bn Sevdekin arasndaki ba aklayan bir kssa da grmekteyiz. "Na'tu'l veli" tecellisine ilikin erhinde unlar sylyor: - "mamm, Allah yolunda nderim bir gn bana dedi ki: Ey olum! Dn gece ryada, sanki bamdaki u sar sana veriyordum. Sabah uyandmda onu sana vermek istedim. Sonra grdm ryann tevilinin Batni ve hakiki olmasn diledim. Bu yzden sar zahiri olarak sana vermekten vazgetim, ey olum! u sr iin: Bak, Allah sana rahmet etsin, u terbiyeye ve ban kendisi olan u vazgemeye bak. Byklerin giysilerle ilgili maksatlarna bak. Nasl nefsin daimi ve ebedi ss olan giysileri talep ediyorlar!.." "Gaiye" suresine tahsis edilen 296. babda (II:681-682), surenin ayetlerinin sonunda drt kere tekrarlanan "keyfe=nasl" ifadesine iaret ederken, eyh, bn Sevdekin'den bahsetmekte ve zetle unlar sylemektedir: - "Keyfiyetleri bilme ilmi bu menzildedir. Bu ilmi tahakkuk ettirmek de ancak zevkle olur. Sevgili oul, arif emsuddin
402

smail b. Sevdekin en-Nuri bir hususa dikkatimi ekti ki, bu husus, onun dikkatimizi ektii ynden farkl bir tarzda bizde tahakkuk etmiti. Bu husus, fiildeki tecellidir. Bir zaman onu bir adan nefyeder, bir vakit de bir adan ispat ederdim ki teklif gerektiriyor, talep ediyordu. nk varedici kudretin, amelini teklif ettii eye taalluk etmesi de kanlmazdr. Bir gn sevgili evladm ad geen smail bu meseleyi bana ap yle dedi: Fiilin kula nispetinden, ona izafe edilmesinden ve tecellinin onun iinde gereklemesinden daha gl bir delil var m? nk kulun sfatlarndan biri, Hakkn insan kendi suretinde yaratmasdr. Eer fiil insandan soyutlanrsa, bu takdirde Onun sureti zere olmas sahih olmaz ve Onun isimleriyle ahlaklanmay kabul edemez Onun bu uyarsndan dolay nasl bir sevin duyduumu kimse tahmin edemez. Gerekten bazen retmen, rencisinden Hakkn ona bahettii kimi eylerinden istifade eder ve retmen ancak bu rencisi araclyla bunlara nail olabilir. eyhlerimiz iin mkl olan baz meselelerde bizden istifade etmeleri gibi bizi evladmzdan istifade ettiren Allah'a hamdolsun." eyh ile smail arasndaki sevgi ve sayg eyh'in iirine de yansmtr. Bunun rneklerinden biri divannn 90. sayfasnda yer almaktadr. Buna gre eyh, 626 yl Cemaziyel evvel aynn on sekizinde ryasnda smail'i am'n dnda grr. smail daha nce ikisinin de duymadklar u iki beyti okumaktadr: Ben bir alemdeyim ki sizi grememekteyim Tpk Yahudiler arasnda Hristiyanlarn Mesih'i gibi Sizi gzmle gremediim iin Ben, Allah'a yemin ederim ki sonsuzluk cennetlerindeyim Baka beyitlerde eyh, bn Sevdekin'e yle seslen403

mektedir: Allah seni hayrla dllendirsin, ey veli Gizlinin ve an alimi! Seni korusun Allah, ulu zat Benzerlerden mnezzeh ve ulu sfatlar sahibi Doru szl ve kendisine kitap indirilendir. nk smail honut olunan ahlaklar sahibidir. Son beyitte eyh, yce Allah'n Hz. smail (a.s) ile ilgili u szlerine iaret etmektedir: "Gerekten o, szne sdkt" (Meryem, 54) "Rabbi nezdinde de honutluk kazanm bir kimse idi." (Meryem, 55) Ancak ikisinin zerinde konutuklar fiildeki tecelli meselesi ilgili nihai tutumunu eyh, lmnden be sene nce am'da yaad ayni bir gzlemle belirginletirir. eyh, bunu 121. babda aklar (II:204) ve yle der: - "Bu konu, benim iin en zor meselelerden biriydi. Meselenin kesin mahiyeti benim iin ilim olarak kuku duymayacam ekilde henz almamt. Ancak bu ciltte bu bab yazdm gece meseleyi olduu ekliyle kavradm. 633 ylnn Recep aynn alts Cumartesi gecesi. nk amellerin yaratln iki taraftan birine izafe etme hususu benim amdan tam olarak belirginlik kazanmamt. Bir grubun (Eariler) savunduu "kesb" (insann fiillerini kazanmas) kavram ile bir dier grubun(mutezililer) savunduu "yaratma" (insann kendi fiillerini yaratmas) kavramn birbirinden ayrmak benim iin olduka zordu. Sonra Hak taala, ncesinde hibir mahluk bulunmayan ilk mahluku yaratna gzlerimle ahit olmam salad. lk mahluk yaratlmadan nce Allah'tan baka hibir ey yoktu. Bana dedi ki: Ortada karklk ve aknl gerektirecek bir ey var m? Hayr, dedim. Dedi ki: te grdn btn yaratllar byledir. Hibir mahlukun etkisi olmad gibi, mahluk diye ey de yoktur. Sebeplerin yannda eyay yaratan benim, ama
404

sebeplerle yaratmam. Eya benim emrimle var olur. sa'da nefhay ben yarattm. Kularda var olmay ben yattm. Ona dedim ki: u halde "yap" diye hitap ettiin zaman senin nefsindir, sen yapmazsn. Dedi ki: Seni bir eye muttali kldm zaman edebe uy. nk huzur mnazaaya tahamml etmez. Ben de bunu syledim: Bu, iinde bulunduumuzun ayndr. Edebin ve mnazaann yaratcs sensin, kimdir mnazaa eden ve kimdir edepli davranan? Eer mnazaay yaratmsan, hkmnn geerli olmas kanlmazdr. Eer edebi yaratmsan, onun hkmnn geerli olmas kanlmazdr. Dedi ki: yledir. Kur'an okunduu zaman dinle ve sus. Dedim ki: Senin elindedir. Dinlemeyi yarat ki dinleyeyim. Susmay yarat ki susaym. u anda sana hitap eden senin yarattndan bakas deil. Dedi ki: Bildiimi yaratrm. Malumu bilirim. Kesin delil Allah'ndr. Bunu, gemile ilgili olarak sana rettim. O halde mahede olarak gereini yap. nk o olmadan zihninin rahat etmesi mmkn deildir. Ykmllk kalkmadan da emin olamazsn. Srat gemeden de ykmllk kalkmaz. O zaman insanlar iin ibadet zati olur. Vacipliin veya mendupluun ya da yasakln yahut mekruhluun gerektirdii emir ve nehiy eklinde deil. Allah gerei syler ve doru yola ileten O'dur." Dedim ki: Bu, ehlisnnetin yaklamdr. Onlara gre, Allah'tan baka fail yoktur. Sebeplerin yannda tek fail odur, sebeplerle fiil ilemez. Bu konuyla ilgili ayetler aktr: "Allah'tan baka yaratc var m?" (Fatr, 3) "Sizi ve yapmakta olduklarnz Allah yaratt." (Saffat, 96) "Her i O'na dndrlr." (Hud, 123) 603 ylnda eyh, "Menzilu'l Menazili'l Fehvaniye" adl kitabn yazar. Bu kitapta Kur'an surelerine, sz konusu surelerin en zel ilimleriyle ilintili isimler verir. Sureleri girilerine gre 19 ksma ayrr ve bu surelerin ilimlerini tahakkuk
405

ettiren velilerin hallerini anlatr. Sz konusu kitap, Futuhat'n 22. babyla rtmektedir. Yine 603 ylnda Hakim Tirmizi'nin sorularna ynelik ilk muhtasar cevaplar yazar. Sonra Futuhat'n 73. babnda bu cevaplar eksiksiz bir ekilde ayrntlandrr. eyhin Tekrar Hacca Gitmesi 604 ylnda eyh, bir kez daha Hacca gider. Mekke hareminde bir kez daha brahim makamnn imam muhaddis Mekinuddin Ebu uca Zahir b. Rstem el-sfahani ile (II:376-407) Hacer-i esved'in bulunduu Rkn yemani karsnda buluur. Ondan rnein Resulullah'n (s.a.v) mjdelerle ilgili szn rivayet eder. Buna gre mslmann ryas vahiyden bir ksmdr. Burada eyh, ryada Resulullah' (s.a.v) grr. Resulullah (s.a.v) yle demektedir: "Ey bu beytin malikleri-veya sakinleri-! Bu beyti tavaf edenlere, ne zaman olursa olsun tavafn ardndan iki rekat namaz klmalarn emredin. nk Allah, bu namazdan kyamete kadar Allah' tazim eden-veya tesbih eden-(tereddt benden kaynaklanyor) bir melek yaratr." eyh Badatta 605 ile 608 yllar arasnda eyh'in seyahatleri hakknda ayrntl bilgiye sahip deiliz. Kaynaklarda sadece 606 ylnda Halep'te bulunduundan, bir grubun ondan "et-Tecelliyat" kitabn dinlediklerinden sz edilmektedir. Ayrca 608 ylnn Ramazan aynda Badat'ta olduunu gryoruz. Futuhat'n "mekr"(tuzak) ile ilgili 231. babnda bundan yle sz edilmektedir (II:530): -"608 ylnda Badat'ta bulunduum srada bir manevi vaka yaadm. Semavatn kaplar alm, her taraf kaplayan bir yamur gibi ilahi mekrin (tuzan) btn hazineleri inmiti. Bir melein yle dediini duydum: Bu
406

gece mekr olarak ne indi? Korku iinde uyanp kendime geldim. Bundan selamette olmaya baktm. Selametin ancak eri mizana uygun ilimde olduunu grdm. Allah kimin iin hayr dilemi ve onu mekrin (tuzan) gailelerinden korumusa, eriatn mizann, lsn ve halinin hudunu elinden brakmaz. Masum ve korunmuun hali budur. Ama nimetlere nail olmakla birlikte eriata muhalefet etmek, ite bu durum bu gn tarikata mensup olan kiiler arasnda oka grlen bir durumdur. Bu ekilde kendilerini tuzaa (mekre) drenlerden o kadar ok grdm ki saylarn Allah'tan baka kimse bilemez. Bu yaygn bir durumdur. Ancak bu kt edebe ramen halin devam ise ancak himmet sahipleri iindir. Onlarn says ise son derece azdr. Biz onlardan bir topluluu Marip diyarnda ve u memlekette grdk () Alalmaktan Allah'a snrz." Tarihi ed-Dubeysi "el-Muhtasar" adl kitabnda 608 ylnda Badat'ta eyh'le karlatndan sz etmektedir. eyh, hac kafilesiyle birlikte Badat'a gelir. Sylendiine gre Badat'ta veya Hacda, nl byk sufi, "Avarifu'l Maarif" adl kitabn mellifi, Abbasi halifesi enNasr'n mstear ve "Ftvvet" kurumunun oluturulmasnda (A:284-285) ona yardmc olan ihabuddin esShreverdi (:632) ile bir araya gelir. mam Abdullah b. Sa'd el-Yafii el-Yemeni (:768) "Mir'atu'l Cinan" adl eserinde eyh'in Shreverdi ile bir araya geldiini ve her ikisinin bir saat boyunca balarn ne eip durduklarn, sonra hi konumadan ayrldklarn, ardndan eyh'e: Shreverdi hakknda ne dnyorsun? diye sorulduunda: Bandan ayana kadar snnetle dopdoludur, dediini, Shreverdi'ye: Muhyiddin iin ne dnyorsun? diye sorulduunda, onun da: O, hakikatler denizidir, eklinde cevap verdiini yazar. Fakat eyh, bu karlamadan hi sz etmemitir. Sadece Shreverdi'nin arkadalaryla grtn sylemitir. Bu
407

hususta unlar sylyor (I:609): - "Berzah tecellesinden baka mahede ile kelam birlikte olmaz. Bu, Badat'ta vefat eden ihabuddin mer esShreverdi'nin (Allah rahmet etsin) makamdr. Onun arkadalarndan rivayetine gvendiim biri bana, onun ryet ve kelamn birlikte gerekletiini sylediini aktard. Buradan hareketle onun mahedesinin kanlmaz olarak berzah hudu olduunu anladm () Eer kelam gerekleir de mahede gereklemezse, bu, Musevi makamdr. Musa'nn (a.s) bu makam tatt yerde ben de tattm. Ancak ben bir avu kum miktar bir slaklkta tattm. Musa ise, ailesi iin ate ararken tatmt. Bu sahnede su olmasndan dolay sevinmitim." eyh, 550 babda yeniden Shreverdi'den bahsetmekte ve unlar sylemektedir (IV:192): - "stnlk veya fazilet tecellide deildir. Asl stnlk ve fazilet tecelliye mazhar olan kimseye bahedilen istidattadr. Tecellinin gereklemesinin ayn, ilmin gereklemesinin ayndr. Bu ikisi arasnda bir ayrlk dnlemez () Varln devam ettii, akln, lezzetin, hitabn ve kabuln yerinde kald tecelli ise, ekli tecellidir. Bundan baka tecelli grmeyen biri, hibir kayt getirmeden mutlak tecelli eklinde hkmedebilir. Ama iki olguyu tadan kimse asndan arada bir farkn bulunmas kanlmazdr. Bana ulaan rivayetlere gre Ebu Necib'in kardeinin olu yal eyh ihabuddin es-Shreverdi mahede ve kelamn birlikte gerekletiini sylemitir. Bunu duyduum zaman onun makamn ve zevkinin mahiyetini anladm. Ama bu makamdan yukarsna ykselip ykselmediini bilmiyorum. Bildiimiz, onun tahayyl mertebesinde olduudur. Bu ise genele sirayet eden genel bir makamdr" Yine Shreverdiden (III:213)de: "eyh hakknda hsn zan beslemek gerekir. Onun kastettii ekli tecellidir kesinlikle "
408

demektedir. eyh, Badat'ta eyh Abdulkadir Geylani'nin (:561) arkadalaryla, zellikle mer el-Bezzaz (:608) ve Ebu Bedr et-Temaki ile grr. Bunlar eyhleriyle ve halifesi Ebu Mesud b. E-ibl ile ilgili haberleri ona anlatrlar (I:187201-233-248-522-558-588/II:14-19-49-80-90-130-131-201223-286-308-368-369-370-392-624-627-637/III:560). eyh, Badat'tan ayrlarak hacca gider. yle anlalyor ki ei ve henz stten kesilmemi kz Zeyneb de am kafilesiyle birlikte gelip Mekke'de onunla buluurlar. Hac'dan sonra eyh'in Anadolu'ya ve am'a dnd anlalyor (A:269-285). 609 ylnda, Malatya'da babas Keyhsrev'in yerine geen sultan Keykavus'la mektuplatn, 610 ylnda da Halep'te bn Sevdekin'e "et-Tecelliyat" kitabn erhettiini gryoruz. Sonra Umreye gider. 611 ylnn Receb, aban ve Ramazan aylarnda Mekke'de kalr. Orada "Tercmanu'l Evak" adl Divann yazar. Tekrar Halep'e dner ve "Zehairu'l A'lak" adl erhini kaleme alr. Oradan kk asya'ya gider. Harran' ve Kayseri'yi ziyaret eder (II:15). 612 ylnn Ramazan aynn banda Sivas'ta olduunu gryoruz. Ryada Sultan Keykavus'un Antakya'da Hristiyanlar malup ettiini grr. Bir mektupla bu zaferi nceden ona haber verir. 613 ylnda Malatya'da Kuds Kubbetu's Sahra mescidinin imam smail b. Muhammed b. Yusuf el-Ebazi (:656) ile grr. El-Ebazi, eyh'ten "Tacu'r Resail" kitabn dinler. 615 ylnda da "Ruhu'l Kuds" kitabn dinler. eyh, Malatya'da Keykavus'un mridi ve bir grup mridin mrebbisi olarak kalmaya devam eder. Alt yl boyunca kitaplarn ve erhlerini ondan dinlerler. Bu srenin sonunda vefal dostu el-Habei vefat eder. 618 ylnda Malatya'da olu Muhammed Sa'du'ddin dnyaya gelir. Yine baz kaynaklarda belirtildiine gre, 615 ylnda vefat eden
409

Mecduddin shak er-Rumi'nin dul ei ve Sadruddin elKonevi'nin annesiyle evlenir. Bu alt yl iinde eyh, zaman zaman Malatya'dan ayrlr. 617 ve 618 yllarnda Halep'te bir grup mritle beraber gryoruz. Yine Konya'da "Kamer" suresi menzilinin tecellisini yaadna rastlyoruz. eyh, Futuhat'n 330. babn bu surenin menziline tahsis etmitir (IV:110-115). Surenin ayetlerinin genel zellii iddet unsurunun galip olmasdr. nk surede u tarz sert ifadeli ayetler yer alr: "Benim azabm ve uyarlarm naslm!" "Haydi azabm ve uyarlarm tadn!"" Uursuzluu devaml bir gnde" "Cehennemin elemini tadn!"Surenin sonlarnda ise btn mahluklara egemen, kesin ve deimez kader ve kazadan sz edilir: "Biz, her eyi bir lye gre yarattk." "Kk byk her ey satr satr yazlmtr." Bu ayetlerin tecellisi eyh'e unlar syletmitir: - "Bu menzili Konya'da benzerini grmediim bir iddete sahip bir gecede bana gsterdi. Bu iddeti, hkmnn geerliliinden, kuvvetinden ve egemenliinden ileri geliyordu. Byle bir gecede bu menzili bana hasrettii iin Allah'a hamdettim. Bu, yok etme, kkn kurutma amacna ynelik bir hkm deildi. Bilakis mukadder bir vukua ilikin hkmd. Hkm bana varit olup da elime dnce, Allah'n bana indirdiklerini ve hakkn ben de takdir ettii hkmleri bildim. Bylece eyaya ilikin kaza ve kaderini tefrik ettim. Bunlar, kardeler arasnda adet olduu zere Allah yolunda kardeim olan bir zata (Allah rahmet etsin) yazdm ve meydana gelen hadiseleri ona anlattm. nk bana bir mektup yazmt ve hallerimi kendisine aklamam istemiti. te bu halin varit olmas da bu mektubun elime getii zamana denk geldi. Hemen ona yazdm." Sonra... eyh, adnn ihabuddin olduunu belirttii
410

kardeine yazd mektuba yer verir. Mektup 32 beyitlik bir kasideyle balyor. yle diyor: - "Dostun tarikatta harekete gemek ve tahkik etmek zere olduu makamlar elde etmek zere abaladnda dostunun nne zorlu bir engel kt. Bu engel, onunla mahedenin, maksada ulamann, varlk hakikatlerini tahakkuk ettirmenin arasnda girdi. Klc o kadar keskin idi ki bunun kaza ve kader engeli olmasndan korktum. Almasnn zor olduunu grdm. Benimle, kavumak istediklerimin arasna giriyordu. Sabah olmayan bir gecede bu engelin nnde durdum. inde neler barndrdn bilmiyordum bu gecenin. Hemen sarlacam bir ip aramaya baladm, kopmaz ipe (urvetu'l vuska)ya slam ipine sarlmak istedim.. Bana yle seslenildi: Var olduun srece talep etmekten ayrlma!.. Bu hitapla birlikte anladm ki ben, hayal huzurunda tecelli eden misali bir suretteyim. Varlk heykelini idare etme ilikisi henz kesilmemi ve ondaki hkm kalkmam. Hislerime geri dndm zaman iflas etmiliimin ortadan kalkm olmasndan dolay sevindim. Derhal grdklerimi nazmettim ve bulduum baz eyleri bu nazm araclyla dostuma syledim. Dostum onlara bakt zaman, onlara itimat etsin, Allah'n tuzandan emin olmaktan saknsn. nk ancak hsrana urayanlar Allah'n tuzandan emin olurlar. Dinlersen, benim lisanmla sana iletilen hakikatleri kavrarsn." Sonra eyh, 73 beyitlik esiz gzellikte bir kasideye yer verir. Kasidenin kafiyesi "Ra" harfidir. Yani "Kamer" suresinin ayetlerinin son harfi. Szlerini, mektubu gnderdii zattan sz ederek bu vakayla tamamlar: - "Mektubumun kendisine ulamasyla sevindi. Mektuba dikkatle bakt, inceledi. Mektup zerinde tefekkr etmesi sonucu iinde bir illet hasl oldu. Bu, g etmesinin ve sratle tanmasnn sebebi oldu. Birka gn kalmadan dere411

celere trmand. Maksudunun en yksek noktasna kt. Daru'l Beyda'da son nefesini vermesine ahit oldum, ruhunu teslim edinceye kadar yannda durdum. Sonra kavmimin bir an nce gelmemi istemelerinden dolay ayn gn yola ktm." Sanki eyh, arkadann "Kamer" suresinin sonunda iaret edilen makam tahakkuk ettirmek zere irtihal ettiini ima ediyor: "Takv sahipleri cennetlerde ve rmaklarn kenarlarnda, gl ve Yce Allah'n huzurunda Hak meclisindedirler." Bundan sonra ayn sene iinde vefat eder. Bir ok sekin alim ondan ders almt. Kutbuddin e-irazi bunlardan biridir. Ki kendisi, ihabuddin es-Shreverdi (:587) tarafndan ortaya atlan raki felsefenin en nl arihlerindendir. Farsa "el-Lemaat" kitabnn mellifi air nl sufi Fahruddin el-Hamdani el-Iraki de bunlardan biridir. Konevi, en byk tasavvuf kavram ve stlahlarnn Trkiye, ran, Afganistan, Hindistan ve in gibi arap olmayan lkelerin kltrlerine yerlemesini salayan en nemli halkalardan biri kabul edilmektedir. "eyh, Konya'da bir ilgin vaka daha yaar. 198. babda nefeslere hkmeden yedi isimden sz ederken bu vakay da zikreder. unlar sylyor: - "el-Bari (yaratan) ismi, zeki mhendisler, istimbat sahipleri, sanat eserlerini ortaya koyanlar ve ilgin ekiller izenler bu isimden yardm alrlar. Destekleri bu isimden gelir. lde gzel suretleri ekillendirenlerin yardmcsdr el-Bari. Bu hususta grdm en ilgin ey, Yunan ehirlerinden Konya'da bir ressamn eseriydi. Bizim yanmzda bulunurdu. Onu snamtk ve onda bulunmayan sahih tahayyl hususunda ona baz yararlarmz dokunmutu. Bir gn bir keklik resmi izmiti. Resimde gizledii bir kusur vard. Bizi resim lleri hususunda snamak zere
412

resmi bize getirdi. Resmi gerek keklik boyutlarnda byke bir tabaka zerinde izmiti. Yanmzda bir ahin kuu vard. ahin resmi grnce, onu elinde tutan kii salverdi. ahin penesiyle kapmaya alt. nk ekil ve tylerinin rengi itibariyle onu bir keklik olarak alglamt. Orada hazr bulunanlar ressamn sanat karsnda hayretlerini gizleyemediler. Ressam bana dedi ki: Bu resim hakknda ne diyorsun? Ona dedim ki: Kusursuzdur. Ancak onda gizli bir ayp var. Daha nce seyircilere bu kusuru sylemiti. Nedir o? Btn lleri gerek boyutlarda deil mi? dedi. Dedim ki: Ayaklarnda resmin lleri bakmndan bir kl geniliinde bir uzunluk var. Ayaa kalkt ve bam pt. Dedi ki: Bunu seni denemek iin bilerek yaptm. Hazr bulunanlar da onu tasdik ettiler ve bunu, bana haber vermeden nce kendilerine sylediini belirttiler. Ben, ahinin resmi penelemesine ve yakalamak istemesine hayret etmitim." eyh ve manevi olu M. Sadruddin Konevi: eyh, Mecduddin'in dul ei ile evlenince, tercih edilen gre gre, kadnn, 607 ylnda doan kk olu Muhammed Sadruddin'in terbiyesini de stlenir (A:270). Nitekim Anadolu'dan ayrlrken onu da yanna alr. 619 ylnda nce am'a, sonra Msr'a gider. eyh, Avhaduddin elKirmani ile grr. Belli bir mddet Sadruddin'in bakmn ona havale eder (A:271) ve onun hakknda hayrl tavsiyelerde bulunur. El-Kirmani bu grevi en gzel ekilde yerine getirir. Sadruddin'i maddi ve manevi olarak yetitirir. Onu beraberinde Hicaz'a gtrr. Sonra iki yl kadar iraz'da kalrlar. Sadruddin, her zaman el-Kirmani'nin kendisini yetitirmi olmasn itiraf etmitir. yle ki vefat ettii zaman, elKirmani'nin seccadesinin kabrine serilmesini ve cenazesinin onun zerine defnedilmesini vasiyet etmitir.
413

eyh, nihai olarak am'a yerlemeye karar verince, Sadruddin de yanna gelir, onun hizmetine ve sohbetine devam eder. Onun en yakn mritlerinden biriydi. eyh vefat edinceye kadar Sadruddin ondan ayrlmad. smail b. Sevdekin'le birlikte eyh'in en byk varisiydi. Bu ikisi eyh'in tarikattaki imamlk grevini srdrdler. Kitaplarnn, zellikle Futuhat'n nerini stlendiler. Dier baz kitaplarn da erhettiler. Btn Ekberi (eyh- Ekber'e izafeten) silsileleri Konevi'ye dayanr. Konevi, ann byk eyhleriyle salam ilikiler kurmutu. zellikle Celaleddin Rumi (:672) ile sk balar vard. kisi de Konya'da ikamet ediyor, birbirlerini ziyaret edip mzakerelerde bulunuyorlard. Birbirlerine byk sayg duyarlard. Celaleddin vefat edecei zaman, cenaze namazn Sadruddin'in klmasn vasiyet etmi ve Sadruddin de namazn klmt. Sadruddin, Necmuddin Kbra'nn (:618) iki byk rencisiyle de balant halindeydi. Bunlardan biri Saduddin b. Hameveyhi'dir (:650). Onunla Halep'te karlamt. br ise, Konya'da karlat Necmuddin er-Razi'dir. Msr'da mam Ebu'l Hasan Ali e-azeli (:656) bulutu. Bu arada filozof Nasiruddin et-Tusi (:672) ile mektuplard. Konevi geride ok deerli eserler brakmtr. eyh'in kitaplarnn devam ve erhi mahiyetindeki bu kitaplarn bazlar unlardr: "Miftahu'l gayb", "El-Fukuk Ala'l Fusus", "En-nefehatu'l ilahiye", "'cazu'l beyan fi te'vili mmi'l Kur'an", "erhu sufi li ahadisi'n nebeviye" eyh'in Sadruddin'e kar besledii derin sevgiyi gstermek bakmndan, onun Futuhat adl eserinin ikinci yazmasn ona hediye etmesi yeterlidir. Ayrca Fusus adl eserinin zel telkinini sadece ona yapmtr (A:332). Sadruddin, eyh'ten manevi ve terbiyevi miras almtr. Tarikatta has ve genel mritlerin bir ou da ondan istifade etmilerdir. Bunlardan biri sekin air, muhakkik arif
414

Afifuddin et-Tilmisani'dir (:690). ocukluundan beri Afifuddin, Allah ehlinin tarikatna kar gl bir eilim duyuyordu. eri ve lugavi ilimlerde salam bir konuma sahip olmutu. rfan uruna Tilmisan dolaylarndan yola karak arka seyahat etmitir. Anadolu'ya gelmi ve Sadruddin'le bulumutur. Sadruddin'in sohbetinde bulunmu, o da ona eyh'i tantmtr. Onu alp 634 ylnda eyh'in yanna gtrmtr. Yine eyh'in vefatndan sonra Msr'da Abdulhak b. Seb'in'le tantrmtr. bn Seb'in 650 ylnda Hac maksadyla Marib'den gelmiti. Afifuddin, bn Seb'in'den ayrlmam, sonunda dnr olmutur (A:303). Yksek nefes ve stn zevk ile ilgili eserler brakmtr. Bunlar yle sralamak mmkndr: "erhun li Fususi'l hikem" , "erhun li mevakifi'n neferi", "erhun li menazili's sairin li'l herevi". Bir de mehur bir Divan vardr. Kendisi e-abbu'z Zarif (:688) olarak bilinen, ili air emsuddin Muhammed'in babasdr. Bu air, 661 ylnda Msr'da dodu. Divan bilinmektedir. eyh'in am'a Yerlemesi eyh, Futuhat'n vasiyetler babnda unlar sylyor (IV:500): -"oka secde et ve cemaatten ayrlma. Eer gcn yetiyorsa am'da ikamet et. nk Resulullah'n (s.a.v) yle buyurduu sabittir: Size am'a yerlemeyi tavsiye ederim. nk oras Allah'n arznn en hayrl blgesidir. Kullarnn hayrllar da oraya ynelirler." eyh, 60 yana varnca bu Hadis-i erifi uygular. am'a yerleir ve 620 ylndan balayarak hayatnn sonuna kadar 18 yl boyunca orada kalr. Bu srada zaman zaman Haleb'e de gittii olur. nk orada bir evi vard ve orada muritlerle ve alimlerle buluurdu. Onlardan biri ed-Darir braim b. Sleyman'dr. Habur blgesinde bulunan Deyru'r
415

Raman halkndand. Bunlardan biri muhaddis emsuddin Muhammed b. Bertaku el-Ma'zami'dir. Burhanuddin smail b. Muhammed el-Eydeni de bunlar arasnda yer alr (III:40). eyh'le arkadalk eden Halep fukahasndan ikisi nldr. Biri Kemaluddin b. El-Adim'dir (:660). Kendisi "Tarihu Haleb" kitabnn yazardr. Burada kadlk grevini, sonra sultan el-Aziz'in (:634), ardndan sultan en-Nasr'n (:658) vezirliini stlenir. eyhi, Haleb fukahasna "Tercmanu'l Evak" adl Divannn erhi olan "Zehairu'l a'lak" okumakla grevlendirir. nk fakihlerin bazs divanda yer alan baz gazellerin anlamlarna tepki gstermilerdi. kincisi ise, Necmuddin Muhammed b. ani elMavsli'dir (:631). eyh, Futuhat'ta azamet halini anlatrken ondan da sz eder (III:225/IV:83-241) ve unlar syler: - "Alem, Hakk kapsayamad gibi u kulu da kapsayamaz. Bunun sebebi de alemin kendisini kapsayamayacak kadar dar olduunu mahede etmesidir. Bu makam ve bu makamn mahedesini gerekletiren birine rastlamamtm. Sadece Musul'da yaayan bir zat bu konumdayd. Hak, onu kendi durumuna muttali klmt. Ama iindeki srrndan haberdar etmemiti. Halini kendisine aklayacak birini aryordu. 628 ylnda bizimde bulunduumuz Haleb'teki Seyfuddi b. Alemuddin medresesinin mderrisi mam Necmuddin Muhammed b. Ebubekir b. ani el-Mavsli bana onu anlatt. Bizimle grmek istemiti. Yanmza geldiinde kendisine inen hali anlatt, ben de ona akladm. Bundan dolay sevindi, mutlu oldu. Kendisini anladm grd iin halini bana at. Azamet halinden geni bir paya ulatn grdm () Onu arkada edindik. Hali zere baki olmasna ramen, onu daha yukar bir makama karmaya altm () Onun gibi birini de biliye'de grmtm." eyh'in szn ettii Haleb alimleri arasnda (II:416)
416

ehrin byk kads Bahauddin b. eddad'dir (:633), onun halifesi, bn stad adyla bilinen kad Zeynuddin Abdullah b. eyh Abdurrahman (:636) gibi isimler yer alr. "te O, Allah'tr. O'ndan baka ilh yoktur. nnde de, sonunda da hamd O'nundur, hkm O'nundur. Ve ancak O'na dndrleceksiniz." (Kasas, 70) ayetinden alglanan ihtiyari tevhidi zevk olarak tahakkuk ettirdiine delalet eden ilgin ryay rivayet ederken bu ikisinden sz etmektedir. Bu ryada ei Meryem de beraberindedir. Onun hakknda: Tevhitten en geni paya, en byk nasibe sahipti, demektedir. eyhin hlas Suresi Hakknda Baz Aklamalar: Haleb'te eyh, dinde "hlas" suresinin, yani "Zmer" suresinin menzilinin tecelli etmesine ahit olur. nk bu surede "Dikkat et, hlis din yalnz Allah'ndr." ayetinde olduu gibi "hlas" kelimesinin trevleri ska gemektedir. eyh, 345. bab buna tahsis etmitir (III:181) ve bab u beyitlerle aar: - Her ahsn Kur'an'dan bir suresi var Allah'n kitabnda benim surem ise tenzil (Zmer)dir. Ulvi alemden getirip takdim ettiler nileri srasnda Mikail ve Cebrail () Bu sure bize Haleb'de tecelli etti. Sureyi grdm zaman bana denildi ki: Bu sureye insan veya cin hi kimse dokunmamtr. Onda ve onun iinde benim tarafma doru byk bir meyil olduunu fark ettim. Bundan nce girdiim bu menzilin yarsnda bana gsterilmiti. Sonra bana denildi ki: Btn mminler iinde bu sure sadece sana hastr. Bana bu sylenince, iareti anladm ve onun benim zatm. Suretimin ayn olduunu, benden bakas olmadn bildim. nk kadim ve hadis her varln srf kendisine ait
417

olup bakasna ait olmayan tek eyi, sadece zatdr. Dedim ki: Bu, benim! Bu esnada halis klnmann anlamn bildim. Kur'an okunduu zaman zerime inenleri de bildim. yle ki: "hlas" suresinin okunmasyla ilham indiinde, baka surelerin deil, sadece bu surenin "ihlas" olarak isimlendirilmesinin aynyla da rzklandm. nk surenin tamam Allah'a nispetlerden ve O'nun sfatlarndan ibarettir." eyh, am'a yerletikten sonra vaktini, ibadet etmek, rencilerle oturmak, onlar eitmek, kitaplarn dinletmek, zellikle hadis alimlerinin derslerine katlmak, kitap yazmak, hayatta olan ve olmayan Salihleri ziyaret etmek, arkadalarna mektuplar yazmak ve sorularna cevap yazmak eklinde taksim etmiti. eyh, ailesiyle birlikte Benu Zeki ailesinin tahsis ettii bir evde kalyordu. Nesiller boyu am kadlar bu aileden kmt. nk hicri altnc ve yedinci asrlarda bu aileye mensup yedi kii bu greve gelmiti. Aile, tarikat eyhlerine ve sufilere kar besledii sevgiyle biliniyordu. Bu aileye mensup olup da eyh'e balananlar arasnda kad Zekiyuddin Tahir b. Zeki (:668) de vard (:300). eyh, bu zatn evinde vefat etmiti. Burada iki kiinin yardmyla kendisi eyh'in nan ykamt. eyh'in evi, am'n kuzeyinde Babu'l Feradis hizasndaki erRevahiye medresesinin yaknnda bulunuyordu. eyh'ten yaklak alt asr sonra, manevi torunlarndan olup Futuhat' ilk defa basan Emir Abdulkadir el-Cezairi (:1300) bu evde ikamet etmitir. eyh'in am'da bulutuu alimler arasnda Benu Zevai ailesine mensup maliki kadlar da vardr. Bu aile Becaye'den buraya gelip yerlemiti. Sylendiine gre eyh, bu ailenin kzlarndan biriyle evlenir. Ayrca muhaddis Kad Abdussamed el-Haristani (:614) ile grr, Emevi camiinde ondan Sahih-i Mslimi dinler. Ona genel bir icazet verir. Kadi'l kuddat emsuddin el-Huyi (: 637)'ye gelince,
418

sylendiine gre, eyh'e bir kle gibi hizmet ediyordu (A:295). eyh, "Al-i mran" suresiyle ilgili 381. babda uykuda grlen ryalarn tabiri hakknda aklada bulunurken ondan sz etmektedir (III:508). Burada hayal hakknda unlar sylyor: - "Ryada slam ve Kur'an sana ya ve bal olarak gsterilir. Kayt, dinde sebat anlamndadr. Bor ise, rya grenin veya ryada grlen kiinin durumuna gre uzun veya ksa, bedenin bir ksmn kapatan veya tamamn kapatan, temiz veya kirli bir gmlek olarak grnr. am kads emsuddin Ahmed b. Muhezzibuddin Halil el-Huyi-Allah onu muvaffak klsn, meleklerle desteklesin, verdii hkmleri hatadan uzak tutsun-kadlk grevine getirilince, ryada birinin ona yle dediini grdm: Allah, sana temiz ve uzun bir gmlek giydirdi, sakn onu kirletme, ksaltma Uyandmda gidip ryay ona anlattm. Allah, onu ilahi vasiyetlere uyanlardan eylesin." eyhle tanan am fakihlerinden birisi de fakih Yusuf el-Krdi'dir. eyh, akam namazndan nce iki rekat namaz klmann snnet olduunu vurgularken ondan yle sz eder (I:492): "Arkadamz Zeynuddin Yusuf b. brahim eafii el-Krdi'den baka, zamanmzda bu snneti titizlikle yerine getiren bir fakih grmedim. Allah onu muvaffak klsn. Akam namazndan nceki bu iki rekat namazn ecrini Allah'tan baka kimse bilemez" Bunlardan biri de bn el-Lehib'dir. eyh, cnup olan kiinin (veya abdesti olmayan kimsenin), gusl aldktan (veya abdest aldktan) sonra trnaklarn kesmesinin ve tra olmasnn mstehap olduunu vurgularken ondan sz etmektedir (IV:445-446): "afak vakti gusl almam icap ettii iin hamama gittim. Orada Necmuddin Ebu'l Maali b. El-Lehib'le karlatm. Benim arkadamd. Bu srada kendisini tra etmesi iin berberi ard. Hemen: Ey Ebu'l
419

Maali! diye seslendim. Benim konumama frsat vermeden bana yle dedi: Abdestliyim ben. Ne diyeceini anladm." Zekasna, abuk kavramasna, bulunulan yerin gereklerine riayet etmesine ve hallerin belirtilerini sezmesine hayran kalmtm. Bunu benim davranmdan anlamt. Ona dedim ki: Allah sana bereket versin. Allah'a yemin ederim ki, sana, salarn tra ederken abdestli olman ve Allah' zikretmen iin seslenmitim Bana dua etti, sonra salarn tra etti." Bu hikaye, eyh'in arkadalarn nasl byk bir titizlikle eriatn incelikleri ve adab dorultusunda eittiini gzler nne sermektedir. eyhin lim Toplantlarna Katlanlardan Bazlar: am'da ve Haleb'de eyh'in rencilerinin ve has arkadalarnn dairesi gittike geniliyordu. 600 ve 617 yllar arasnda douya yapt seyahatlerde kitabn dinlemeye gelenlerin says 50 civarnda iken, Suriye'ye yerlemesinden sonra bu say 150'ye ulamt. Erkek dinleyicilerden on drt tanesi, ou zaman eyh'ten ayrlmayan kimselerdir. nk onlarn isimlerine yaklak olarak otuz toplantda rastlyoruz. Bu toplantlarn biri 617 ylnda Haleb'te, dierleri ise 633 ylnda am'da gereklemitir (A:305-306). Bu kiilerin isimleri yledir: 1-eyh'en olu Muhammed maduddin (:667). 2- eyh'in en yakn arkada bn Sevdekin. 3Abdulaziz el-Cebbab. 4- Hseyin b. Muhammed el-Mavsli. 5- Ebu shak brahim b. Muhammed el-Ensari el-Kurtubi (eyh II:637'de ondan sz etmektedir). 6- sa b. shak b. elHezbani. 7- Muhammed b. Ahmed el-Mayruki. 8- Yakub b. Muaz el-Verbi. 9- Yunus b. Osman ed-Dmaki. 10Nasrullah b. Ebu'l zz e-eybani b. Es-Saffar. Bu adam evini, Hadis eitimine tahsis etmiti. 11- brahim b. mer elKurai. am'n adil simalarndan ve en parlak hatiplerinden
420

biriydi, Annesi, Benu Zeki ailesinden am'n byk kads Muhyiddin Muhammed b. Ali'nin (:599) kzyd. 12- Ali b. Muzaffer en-Nebi (:656). Hadis alimiydi. Hisbe vazifesinde kad Sadruddin el-Bekri'ye yardmc olurdu. 13Nahiv ve lugat alimi Hseyin el-Erbili. Memleketi Erbil'den am'a g etmiti. 14- Muhammed b. Saduddin el-Ma'zami. eyh'in hsmyd. 615 ylnda Malatya'da ondan "Ruhu'l Kuds" kitabn, 617 ve 618 yllarnda Haleb'de baka kitaplarn dinlemiti. Dier dinlemeye gelenlerin says ise, am'da 35 ten fazladr. Bunlarn 27 den fazlas Futuhat ile ilgilidir. eyh, bu hsmlarndan "Netaicu'l Ezkar" adl eserinde "Elhamdulillahi rabbil alemin" zikrinden bahsederken, yle sz etmektedir: - "Bu yzden, Allah'n mahlukata hakim olan kader srrna muttali kld kii, bunu syledii zaman, "elhamdulillah" demesi onun iin bir gereklilik olur. Ama bunu bilirse ve sylemese, bir hccet ortaya koymas gerekmez. Bizden baka, Resullerin tabilerinden hibir kulun bu makama zevk olarak ulatn grmedim. Hsmm emsuddin Muhammed b. Purnaki'in makamnn, zevk olarak bu makamn hizasnda olduunu grdm. Aralarnda bir vasta yoktu. Resullerin izleyicileri arasnda nceki ve sonraki kuaklardan baka birini bu makamda grmedim. 631 ylnn aban aynn yirmi beine denk gelen Cuma gecesi onu bu ekilde grdm. Szn ettiimiz bu makama zevk olarak komu bulunan makamn sahibine ait olduunu bildiimiz alametleri ona haber verdim. Onu ahit olduumuz gibi grdm. Alametler onda tahakkuk etmiti. Onun adna sevindim. Yce Allah'n, cmertliinin ve ltfunun bir gstergesi olarak kulunu bir makamdan daha yksek bir makama kardn, daha aa bir makama indirmediini anladm." eyh'in kitaplarnn dinlenmesi toplantlarna katlp
421

isimleri zikredilen am ulemasndan eyh'in arkadalar arasnda ayrca u isimler de yer almaktadr: Eyyub b. Bedr b. Mansur el-Mukri. eyh'in bir ok kitabn istinsah etmitir. Arkada brahim b. Muhammed el-Kurtubi. Ebubekir b. Muhammed el-Belhi. O srada am'da vaizlik yapan nl Ebubekir Sleyman el-Hamevi (:649) ve onun oullar Ahmed (:687) ve Abdulvahid (:658) ki Abdulvahid babasndan sonra mescidlerde vaizlik yapmaya devam etmitir. Yine onun olu Muhammed b. Abdulvahid. Muhammed b. Yusuf el-Berzali (: 636). am'da imamlk ve hadis mderrislii yapmtr. Onun olu Ahmed. Es-Sai'in olu: maduddin (:674)el-Azraviye ve el-Hudayriye medreselerinin mderrisiydi. Alauddin Muhammed (:682). Kendisi el-Fethiye medresesinin mderrisiydi. zzuddin Muhammed. Bunlar arasnda et-Takviye medresesinin imam, es-Shreverdi el-Badadi'nin rencisi Muhmud b. Abdullah ez-Zencani (:675), sultan en-Nasr Yusuf'un (648658) halifelii boyunca am'da hatiplik grevini yrten Ahmed b. Muhammed et-Tikriti, Kad bn Zeki'nin olu Muhammed el-Kurai'nin olu Yahya'nn olu Musa, bn Sevdekin'in kardeinin olu Yusuf b. Dirbas el-Hamidi (:690) gibi isimler de yer alr. Yukarda yer alan izahlardan anlalaca zere eyh'in arkadalar am'n sekin ve herkesten hrmet gren alimlerinden olumaktayd. am Salihlerinden olup eyh'le grenlerden biri de Yahya el-Marakei'dir. eyh, aadaki kssada ondan yle sz etmektedir (I:267): - " am'da bizim yanmzda fazilet, edep ve din ehli bir adam vard. Marakeli olan bu adamn ad, Yahya b. Ahfes'ti. Babas am'da Arapay retirdi. Bir gn am'daki evinden bana bir mektup yazd. Ben de o srada am'daydm. Bana unlar anlatyordu:
422

- Ey dostum! Dn gece am camiinde Resulullah' (s.a.v) ryamda grdm. Osman (r.a) mushafnn korunduu blmenin yanndaki hutbe minberine inmiti. nsanlar yanna kouyor ve biat ediyorlard. Kalabalk biraz sakinlesin diye kenarda bekledim. Sonra yanna girdim ve elinden tuttum. Bana dedi ki: - Muhammedi tanyor musun? - Hangi Muhammed ya Resulallah? dedim. - bn el-Arabi, dedi. - Evet, tanyorum, dedim. (bn Arabi devamla unlar sylyor) Resulullah ona yle der: Biz ona bir emir vermitik. Ona de ki: Resulullah, sana emredileni yapman istiyor. Sen de onunla beraber ol. Onun arkadalndan yararlanrsn. Ona de ki: Resulullah sana diyor ki: Ensar methet. zellikle Sa'd b. Ubade'nin adn zikret. Sonra Resulullah, Hassan b. Sabit'i arr ve ona yle der: - Ey Hassan! Ona bir beyit ezberlet, Muhammed b. ElArabi'ye ulatrsn. O da bu beyit zerinde ayn kalp ve vezinde bir iir bina etsin. Hassan der ki: Ey Yahya! Ezberle. Sonra benim iin u beyti inad eder: Uykusuzluk ayrlmaz oldu, yattm yerden, mezarmdan im gcm gzya dkmek oldu Yahya der ki: Ben ezberleyinceye kadar beyti tekrarlad. Sonra Resulullah (s.a.v) bana dedi ki: - Ensar medheden iiri yaznca, onu ak bir hatla yaz ve Perembe gecesi sizin "Kabru's Sitt" dediiniz trbeye gtr. Orada ad Hamid olan bir adam greceksin. iiri ona ver. Bu ryay gren kii -Allah onu muvaffak klsn- bana
423

grdklerini anlatnca, hemen orackta dnmeden, zerinde almadan, llerini belirlemeden kasideyi yazdm ve ona verdim. Sonra bana yazdna gre, Kabru's Sitt denilen yere yats vaktinde ular. Diyor ki: Kabrin yannda bir adam grdm. Ben bir ey sylemeden dedi ki: Falann (bn Arabi) yannda gelen Yahya sen misin? Evet, dedim. Resulullah'n (s.a.v) emri zerine yazd kaside nerde? Yanmdadr, dedim. Kasideyi ona verdim. Kasideyi okumak iin mum na yaklat. Bu hatt okuyacak gibi grnmyordu. Dedim ki: Sana okumam ister misin? Evet, dedi. Kasideyi ona okudum. Kaside yledir: vn kaynam bn Sabit diyor Szn zevki ve iirin neesi Uykusuzluk ayrlmaz oldu, Yattm yerden, mezarmdan im gcm gzya dkmek oldu. Benim Anmem Ensar'n soyundan geliyordu. Buna iaret ederek yle devam ettim: Bu yzden ryay grenin grdklerini Ki cevap ve tekrar harflerinden olumaktadr En bata Ahmed'e itaat ederek diyorum yilerin efendileri kavmin vgsn dile getiriyorum Ben de Ensar'dan biriyim Bu yzden onlar vdm zaman soyumu vm olurum Bu minval zere devam eden kaside on yedi beyitten ibarettir. Bu arada eyh'in, sultanu'l ulema e-eyh zzuddin b. Abdusselam ile de yakn iliki iinde olduu anlalyor. EzZehebi, eyhi bn Teymiye'den yle rivayet eder: - "eyh Tacuddin Abdurrahman b. brahim el-Fezazi bana dedi ki: eyhimiz zzuddin b. Abdusselam beni, el424

Muhalla ve el-Mucella (bn Hazm'a ait iki kitap. Birincisi asl kitap, ikincisi ise, onun erhidir) adl kitaplar bn Arabi'den dn almak zere gnderdi." (Bkz. bn Kudame'ye ait elMuni adl eser ve erhi c.1, s.7 daru'l kitab el-arabi, Beyrut 1993-1403) eyh'in karlat am Salihlerinden biri de, hakknda u nitelemelerde bulunduu zattr (IV:491): - "Bana Sleyman ed-Dunbuli anlatt. Salih bir adam olduunu sanyorum. ok alard. Allah ile nsiyeti vard. am camiinde Aie zaviyesinde ed-Devlei blmesinde onunla oturdum. Aramzda konutuk. Bana dedi ki: Ey Kardeim! Elli seneden fazladr nefsim bana hi gnah telkin etmedi. Bundan dolay Allah'a hamdolsun." eyhin Baz Ryalar: eyh, am'da bir ok mahede, rya ve mjde grr. Bunlardan biri Resulullah' (s.a.v) grd ve Resulullah'n (s.a.v) kendisine meleklerden oluan Mele-i ala'nn, faziletli insanlardan Mele-i efadilden daha hayrl olduunu aklad ryadr. Bu ryay 624 ylnn Rebiul evvel aynn yirmisinde aramba gecesi grmtr (el-mubeerat/I: 527). 629 ylnn Cemaziyel evvel aynn 9 gecesinde grd bir mjdede, bin manevi evladnn olduunu grr. Bundan nce 628 yl 20 Rebiul evvelde, Hakk'n kendisine tavsiyede bulunduunu grr. Bununla ilgili olarak yle diyor (IV:485): - "Grdm mjdeli bir ryada bana yneltilen tavsiyelerden birinde Hak taalann szlerini vastasz olarak duydum. Bur avu kum miktarnda slak bir yerde Hakkn Musa ile konutuu mbarek mekanda bulunuyordum. Keyfiyetsiz ve mahlukatn konumasna benzemeyen bir kelamd. Kelamn ayn, dinleyenin anlamasnn aynyd. Kelamdan unu anlamtm: "Vahiy semas, memba arz ve skunet
425

da ol. Hareket ettiin zaman diriltici bir hareket olsun. Semavi vahiyden kaynaklanan hareketle sekine gereklesin." Bir dier rya hakknda eyh, unlar sylyor (elmubeerat): - "Ryada Allah'n bana seslendiini ve yle dediini duydum: "Ey kulum! Eer benim katmda yakn, ikrama mazhar olmu, nimetlere kavumu biri olmak istersen "Rabbim! Kendini bana gster, seni greyim" zikrini defalarca tekrar et." Baka bir mjdeli rya ile ilgili olarak unlar sylyor (II:264): - "Hak taalay ryada grdm. Bana yle diyordu: lerinde beni vekil kl. Ben de onu vekil kldm. Ondan sonra srf koruma grdm. Bundan dolay Allah'a hamdolsun. Allah bizi, onunla ona muhta kullarndan eylesin. nk Allah'a muhta olmak zenginliin kendisidir. nk o zengindir, sen fakirsin. Sen onunla btn alemlerden mstani olursun." Ayrca unlar sylyor (DY:261): - "631 ylnda 27 safer Cuma gecesi grdm bir ryada kendimi yuvarlak bir kabrin kenarnda grdm. Duvarda bir yaprak vard. Sanki kabir sahibi tarafndan yazlm bir ilahi mektup gibiydi. Katta bir aire ait, benim de ezberlediim iki beyit yazlyd: Bizi muhasebe edin ve tetkik edin Bizi yazn ve salam koruyun Yaptklarmza bakn Sonra ltfedin ve kurtulun nsanlar kabrin etrafnda durmu, Allah'n bu kabirde yatana bahettii nimetten dolay sevin gzyalar dkyorlard. Ben de yle diyordum: Keke air, u anda benim yaadm duygular ifade eder ekilde yle demi olsayd:
426

Bizi muhasebe edin ve tetkik edin Bizi yazn ve salam koruyun Gnahlarmza bakn Sonra ltfedin ve serbest kaln Benim zannm ve dncem lahmla ilgili olarak gerekleti Muhsin olarak len Atete yanmaz Uyandm. Bu sahneden dolay duyduum sevinci baka hibir zaman duymamtm." Bu ryadan iki ay sonra, yani 631 yl 28 Rebiul ahir Pazartesi gecesi eyh, Hak taalay ryasnda grr. Hak, onu grupla oturmaktan meneder: Uzatp duranlar (elMetatin), dkler (es-Sakatin) eyh yle diyor: "nc grubu unuttum. Ona yle dedim: Ey Rabbim! Uzatp duranlar kimlerdir? Dedi ki: Balang itibariyle alemi sonsuzlua kadar uzatanlardr. Oysa ben alemi yaratma ile balattm. Dedim ki: Dkler kimlerdir? Dedi ki: nsanlar gldrmek iin yalan yanl szler syleyenlerdir. Hlbuki bu szler Allah' kzdrr. Allah' kzdran szleri syleyen kii, onunla amacna ulaacan zannetmesin. Bilakis yetmi sene yanmak zere cehenneme yuvarlanacaktr" (DY:301) Bir dier mjdeli ryada (DY:361) Hak taalann, amel defterini sa eline verdiini grr. Hakk, bilinen vehinden baka, bilinmeyen bir vehiyle grr. Onu iki farkl surette zahir ve batn ismiyle grmtr. eyh, Futuhat'n 198. babnda Dnya semas ve bu semada yer alan Ay hakkndaki 27. fasl yazarken latif bir manevi vakay mahede eder. Bu mjdeli vakay yle vasfeder (II:449). - "Bu fasl yazdm gece, yani 627 yl Rebiul ahir ay drdnc gecesi olan aramba gecesinde, ki ubatn yirmisine denk gelmektedir, zahiri ve Batni olarak ilahi kimlii
427

apak olan bir manevi vakay gerek bir mahede ile grdm. Bunu, daha nceki mahedelerimiz arasnda da grmtm. Bu mahedede elde ettiim ilim, lezzet ve cokuyu tarif edemem. Ancak tadan bilebilir. Ne gzel vaka. Vuku bulmasnda yalan yoktur. Alaltc ve ykselticidir () Bu hviyette grdm gibisini grmedim, bilmedim, hayal etmedim ve aklmdan geirmedim ()" eyhin Fususul Hikemi Yazmaya Balamas ve Fususul Hikemin nsznde eyhin Syledikleri eyh, Rahman'n nefesinin deiik mazharlarn ve mertebelerini aklad 198. bab yazarken, bir yandan da Futuhat'tan sonra en nemli eseri olan Fususu'l Hikem'i yazyordu. "Mefatihu Fususi'l Hikem" adl eserimizde, Fususu'l hikem ile Futuhat'n 198. bab arasndaki rtl ama salam ilikiye dikkat ekmi ve ayrntl olarak aklamtk. nk Fusus'un yirmi yedi bab ile varln yirmi yedi mertebesi arasnda tam bir rtme vardr. Nitekim sz konusu babda bu hususu aklamtr. Fusus'un nsznde eyh, kitab yazma sebebini yle aklamaktadr: - "am'da 627 ylnn Muharrem aynn son on gecesinden birinde mjdeli bir ryada Resulullah' (s.a.v) grdm, elinde bir kitap vard. Bana dedi ki: Bu "Fususu'l hikem" kitabdr. Onu al ve insanlara ilet ki ondan yararlansnlar. Bize emredildii gibi Allah', Resuln ve bizden olan emir sahibini duyduk ve itaat ettik. Temenniyi tahakkuk ettirdim, niyeti halis klarak bu kitab ortaya karmak zere ama ve himmetimi arndrdm. Tamamen Resulullah'n (s.a.v) bana belirledii gibi, ne eksik ne de fazla. Yce Allah'tan, bu amelimde ve dier tm ilerimde beni, eytann zerlerinde hakimiyet kuramad kullarndan yapmasn, parmaklarmn yazd, dilimin konutuu ve kalbimin ihtiva ettii her eyde
428

beni, nefsimin i alemine ilka edilen subhani ilkasna ve ruhani nefesine has klmasn, koruyucu teyidiyle desteklemesini diledim. Ta ki fikir dayatan deil, mtercim olaym. Bylece kalp sahibi Allah ehli olanlar, bu kitaba vakf olduklar zaman, onun, karkln bulat nefsani amalardan mnezzeh kutsi makamdan olduunu bir hakikat olarak anlasnlar. Hakkn duam duyduunda icabet etmesini, sadece bana ilka edilenleri telkin etmemi, bu satrlar araclyla sadece bana indirilenleri indirmemi nasip etmesini temenni ediyorum. Kukusuz ben Nebi ya da Resul deilim. Sadece varisim, ahretim iin titizlikle amel etmekteyim () Allah'tan beni, desteklenen, bylece teyit eden, eriatla kaytlanan, bylece eriata bal kalan ve insanlarn bal kalmasn salayan kullarndan eylemesini, bizi, onun mmetinden kld gibi onun zmresi arasnda haretmesini diliyorum." Fususul Hikemin erhleri Hakknda; Bu kitap, aratrmaclar, ilim talebeleri arasnda byk bir ilgi uyandrr. eyh'in Futuhat'tan baka hibir kitab bu ilgiyi uyandrmamtr. Kitabn erh ve yorumlarnn says yzden fazladr. nce eyh'in rencisi bn Sevdekin (:646) tevil etmi, sonra rencisi, srrnn varisi Sadruddin Konevi (:673) "el-fukuk fi esrari mstenidati hikemi'l fusus" ad altnda erhetmitir. Konevi, erhin banda unlar sylyor: "Fususu'l Hikem kitab, en kamil imam, mkemmel nder eyhimiz, mmetin yol gstericisi, imamlarn imam, hakkn ve dinin ihya edicisi Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. El-Arabi et-Tai'nin (Allah rahmet etsin ve onunla ondan raz olsun) kaleme ald muhtasarlarnn en gzellerindendir. Bu eser inalarnn sonu ve inilerinin ahiridir. Muhammedi makam membandan, zati merepten ve teklik
429

ceminden varit olmutur. Nebimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v), Allah' bilme zevkinin zne amil, iinde zikredilen byk velilerin ve Nebilerin zevklerinin zirvelerine iaret etmektedir. Basiret sahibi, veli ve Nebilerin btn zevklerinin zne vakf, himmetlerinin ve evklerinin taalluk ettii eylerin neticelerinin farknda olan, btn haslalarn ve kemalatlarnn sonlarn idrak eden kimselerin yol gstericisidir. Bu kitap, onlardan her birinin kemal makamnn kapsad hakikatlere vurulmu bir mhr gibidir. dnyalarnda olan ve kendilerinden zuhur eden her eyin aslna dikkat ekmektedir." Konevi'den sonra, onun rencilerinin kaleme aldklar Fusus erhleri ortaya kt. Bunlar yle sralamak mmkndr: "el-Lemaat" mellifi Fahruddin el-Iraki (:688), Sa'duddin el-Fergani (:700), Afifuddin (:690), Meyyiduddin el-Cundi (:700) Bu zat, Fusus'a yapt erhin nsznde, eyhi Konevi'den Fusus'u nasl rendiini, onun da eyh bn Arabi'den rendii ekliyle kendisine aktardn anlatr ve yle der: - "Kitabn hutbesini bana erhetti. zerine inen gayp varidatlar iaretlerini gsteriyordu. Onun nefesiyle birlikte Rahmani nefes hissediliyordu. im dm onun esintilerinin ruhuyla dolmutu. simlerinin ve diriltici telkinlerinin en gzelleri en geni ekliyle ortaya kyordu. Mbarek batnyla benim batnm zerinde hal olarak akllara durgunluk veren tasarruflarda bulunuyordu. Yrym ve duruum zerinde kemal mahiyetli olaanst bir tesir brakmt. Bundan dolay yce Allah, hutbenin erhi araclyla kitabn btn ieriini anlamam salad. Bu yaknlk esnasnda kitabn srlarnn ieriklerinin en mahrem ksmlarn bana ilham etti. Allah raz olsun (Konevi) bende bu tesiri gerekletirince, yani ilahi emir yerini bulunca, bana anlatt ki, kendisi de kitabn musannifi eyhimizden (Allah raz olsun) kitab erhetmesini istemi, o da hutbedeki z
430

akl sahiplerine ynelik babn ierdii zleri ona erhetmitir. eyh, onun zerinde olaanst bir tasarrufta bulunarak kitabn ieriini anlayp bilmesini salamtr" yle anlalyor ki Fusus kitabna ilikin bu zel telkin, Ekberiler arasnda bu gne kadar kesintisiz devam etmektedir. Sonra el-Cndi'nin rencilerinden Byk Allame Abdurrezzak el-Kaani'nin (:730) erhi ortaya kt. Yine rencilerinden Davud el-Kayseri (:761), es-Semnani (:736) tarafndan erhler yazld. Ardndan Abdurrahman Cami (:898) ve Halife es-Safivi (:960) tarafndan erhler yazld. Sonra Abdulgani en-Nablusi (:1143) tarafndan sekin bir erh yapld. Abdulkadir el-Cezairi (:1300) Fusus'un baz blmlerini erhetti. Bir de Muhammed Cafer e-ihab ed-Dmaki (:1300) tarafndan bir erh yaplmtr. eyh, am'a yerlemesiyle birlikte vaktinin byk ksmn kitap yazmaya ayrd. nceki kitaplarna ve risalelerini son ekillerini verdi ki saylar olarla ifade ediliyordu. Dank vaziyette bulunan iirlerinin nemli bir ksmn "Divanu'l Maarif" adn verdii hacimli divannda toplad. Bu gn baslm bulunan "Divanu'l kebir" bu divann sadece bir blmn iermektedir. Bu arada baka kitaplar da yazd: Deerli kitab "Kefu'l ma'na an srri esmaillahi'l Hsna" gibi. Sz konusu kitabn sonunda unlar sylyor: "Bu kitapta Ebu Hamid elGazali'nin "el-Maksadu'l esma" adl kitabnda tahri ettii isimlerle yetindik. Allah'a hamdolsun. Kitab, 621 ylnda Ramazan aynda am camiinin kuzeyindeki mam Ebu Hamid zaviyesinde yazdk. Amacmz, bu hususta bizden talepte bulunan kiiye yardmc olmakt. Bu zat, arkadamz fakih imam erefuddin Ebu Muhammed Abdulvahid b. Ebubekir b. Sleyman el-Hamevi'dir. Allah basiretini nur431

landrsn" eyh'in bu dnemde kaleme ald dier baz eserler de unlardr: "Sevabu kadai'l havaic" (625), el-Fihris (627). Bu kitab o srada 20 yanda bulunan Konevi'ye yazmtr. eyh burada 248 telifinin adn zikreder. Sonra am meliki el-Eref Muzafferuddin Musa b. ElMelik el-Adil (:635)iin bir icazet yazar. (A:123) (1 Muharrem 632). Burada 270 ten fazla telifinin adn zikreder. 29 safer 629 (Aralk 1231). Byk ansiklopedik eseri "el-Futuhatu'l Mekkiye"nin yazmn tamamlar. Sonra baz slup deiiklikleriyle birlikte eseri ikinci kere yazar. 636 ylnda yazma ii sona erer (eyh'in eserleri iin bkz. R.G). Hazreti eyhin Hakka Yry mrnn son iki ylnda eyh, kendini biraz daha ibadete verir. Hal dili ise, "Nasr" suresini okumaktadr. Nitekim 274.bab "en ulu msemma menzili"adyla bu sureye tahsis eder (II:586). Bu arada baz has arkadalar, ahirete g etmesinin yakn olduuna ilikin iaretlerini anlam olmallar ki, srekli onunla beraber olur ve feyizlerinden daha youn istifade etmeye alrlar. brahimi-Muhammedi Haniflik mirasnda en geni paya sahip olduunu mahede ettii mjdeli bir haberin ardndan Mekke'de otuz sene nce nazmettii iiri hal lisaniyle tekrarlamaktadr: Bir hitap geldi bana Gayemin yanndan Bir sz syleyeyim diye Milletimin ocuklarna: Varlm ganimet bilin aranzda Gp gitmeden ben. Futuhat'n sonlarnda "el-mumit=ldren" isminin
432

anlamlarn yazaren bu anlam bir kez daha vurgular (IV:325) ve yle der: "Bu mesele ile ilgili bu bab kaleme aldm srada, iinde kimseyi grmediim evin bir kesinden birinin iir okuduunu duydum. Kimseyi gremiyordum, ama sesi iitiyordum. Bu szlerle kime hitap ettiini de bilmiyordum: Vasiyetini yap, nk sen yolcusun Karl kacan bir menzile doru Kazanlsn, nk sen Nasihatleri kabul edilmilerdensin Evin tarafndan seslendi Biri, lme ard Seni kendine davet etti Bu arya matemlerle karlk verme Bir eli geldi sana Ondan, en gzel balarla Ki rabbinle buluacaksn Ve bunda her trl maslahatn var. Dostun Dosta Kavumas 638 yl 22 Rebiulevvel (kasm 1240) Cuma gecesi gzleri gl sultann katndaki doruluk makamna dikildi ve hi ayrlmad en yce dosta (Refiku'l a'la) kavutu. Dilinden "AllahAllahAllah" szleri dklyordu. Hak taalay, Muhammedi surette Ahmedi gzle grme srr ebedi ve daimi bir salat olarak kald. arkada cenazesini ykad: Cemaluddin b. Abdulhalk, Kad bn Zeki, zhd sahibi abid ve muhaddis maduddin Abdullah b. Hasan en-Nahhas (:654) (IV:524). Benu Zeki trbesine defnedildi. Ebu ame'nin "Teracimu ricali'l karneyni's sadis ve's sabi'" adl eserinde vasfettiine gre cenazesi son derece gzeldi. Ad geen zatn kendisi de eyh'in cenazesine katlmtr. Ne kendisi, ne baka bir tarihi, ne de eyh'in herhangi bir
433

rencisi, bu gn Suriye'de ileri srld gibi, onun baz fakihlerin tertibiyle ldrldne ilikin bir ey sylemi deildirler. eyh'in lmnden 284 sene sonra Trk Sultan 1. Selim, Msr ve Suriye'yi istila ettikten sonra am'a girdi. Verdii ilk emir, eyh'in kabrinin zerine geni bir makamn, hemen yannda da bir caminin ina edilmesi oldu. 924 ylnda (5 ubat 1518) sultann da hazr bulunduu ilk Cuma namaz bu camide klnd. O gnden beri eyh- Ekber'in makam sevenleri tarafndan ziyaret edilmektedir. ark ve garb kaplayan kutsal nefesinin esintilerinden soluk almaktadrlar. Onun sevilen, yaknlardan klnan lnn mezar hakkndaki u szlerini hatrlamaktadrlar (I:530): - "Ne yce mezardr bu! Ebediyete kadar srse yeridir! Kendimiz ve kardelerimiz iin Allah'tan unu diliyoruz.. Ecelimiz geldiinde namazmz klan kiinin kula, gz ve lisan Hak olsun! Bizim, kardelerimiz, ocuklarmz, babalarmz, ailelerimiz, tandklarmz, cinlerden ve insanlardan btn Mslmanlar iin bunu istiyoruz. min! zzetin ve kereminle kabul et! "

434

eyh'in Tasavvuf Alanndaki Etkileri ve Ekberiyye Tarikat

eyh'in tasavvufi irfan meydannda gerekletirdii etkiyi, slam aleminde baka hibir mutasavvf gerekletirmemitir. Bu etkiyi eksen etrafnda zetlemek mmkndr: Birinci Eksen: Ekberiye-veya Hatemiye- tarikatnn silsileleri. Dier byk tarikatlara gre dar bir erevede kalmtr. Bunun sebebi, bu tarikata intisap edecek kiinin eriata ballk, ahlaki adaba uyma ve yksek marifetleri idrak bakmndan st dzey bir kapasiteye sahip olmasnn gerekli grlmesidir Ekberiye tarikatnn silsileleri hakknda aadaki kaynaklara bavurulabilir: -(Risale fi't Turuki's sufiye), Ebu Ali Hasan el-Ucaymi. Eseri 1073 ylnda tamamlamtr. Aralarnda Hatemiye tarikat da olmak zere krk tarikat iermektedir. Ebu Salim el-Ayyai (:1090) "Mau'l mevaid" adl seyahatnamesinde zetlemi ve burada, eyhi Safiyuddin Ahmed el-Kaai elMedeni'nin (:1071), bir ryada Fusus adl eseri eyh- Ekber'den dinlediini zikreder. Ondan sonra Ebu Abdullah Muhammed b. El-Medeni Kenun el-Fasi bu eseri zetlemitir. - (Sebtu ikazi'l kavabil), Medine alimi Burhan brahim
435

Gorani. eyh'in kitabna ilikin senedini zikrettii bu eseri 1077 ylnda tamamlamtr. - (Risale fi'tarikati'l hatemiye) ve (en-Nuru'l mazhar fi tarikati seyidi e-eyhi'l Ekber), Ahmed b. Sleyman elErvadi e-afii. Tarblusam'da 1275 dolaylarnda vefat etmitir. eyh Halid en-Nakibendi'nin en byk halifelerinden biridir. am'da medfundur. Hatemiye tarikatini Msr'da eyh Ali Hakei el-Bulaki'ye telkin etmitir. - (kdu'l cevheri's semin) ve "ithafu'l esfiya), eyh Murtaza ez-Zubeydi (:1205). Bu iki eserde Hatemiye tarikatna ilikin senedini zikretmektedir. - (es-Selsebilu'l main fi't taraiki'l erbain), Muhammed b. Ali es-Snusi (:1276). - (Camiu'l usul), eyh Ahmed b. Mustafa b. Abdurrahman el-Kemahuni (:1311). Ekberiye tarikatn yukarda ad geen Ahmed b. Sleyman el-Ervadi'den almtr. Ondan sonra eyh Cude brahim el-Msri (:1344) srdrmtr. Ondan sonra olu sa Cude tarikatn bana gemitir. - (ukudu'l esanid), Ebu Abdullah Muhammed Emin esSefercelani ed-Dmaki. Manzum bir eser olup 1319 ylnda am'da baslmtr. Ekberiye tarikatn Ali el-Mnir'den, o, yukarda ad geen Ahmed b. Sleyman el-Ervadi'den almtr. - (Fihrisu'l feharis), eyh Abdulhay el-Kettani elMaribi. 133 numaral "Ha" babnda eyh- Ekber'in hayatn anlatrken, onun kitaplar ve rivayetleri ile ilgili senetlerini zikretmektedir. - "Historie et Classification de l'ceuvre d'bn 'Arabi" Osman Yahya. Kitabn sonunda eyh'in kitaplarna ve tarikatna ilikin baz senetlere ve rivayetlere yer verir. ErRevdani'ye ait (Slatu'l halef) adl kitaptan kark bir silsile nakleder. Silsile kitabn mellifinden balar ve bn Arabi'yle
436

son bulur. - (et-Tizkari Li Muhyiddin b. El-Arabi fi'z zikra'l mieviyeti's samine li miladih) "et-Tarikatu'l ekberiye" balkl 12. blm, eyh Ebu'l Vefa et-Taftazani kinci Eksen: Birincisine gre ok daha geni kapsamldr. Bu da eyh'in kitaplarnn dnyann her tarafnda sufi ortamlarn ounda byk bir yaygnlk kazanmasdr. zellikle Futuhat ve Fusus adl eserleri sufi kltrn en nemli kaynaklardr. nk eyh, bu eserlerde kendisinden ncekilerin btn yazdklarnn zn toplam ve bunlara keyfiyet ve kemiyet olarak byk katklar sunmutur. Ayrca ondan sonra gelen hibir mutasavvf mellif nemli saylacak bir meseleyi ekleyebilmi deildir. Buna kkllne ve derinliine ramen eyh Abdulkerim el-Cili'nin ve onun dndaki son kuak mutasavvf Kutuplarn kitaplar da dahildir. Bunlarn yazdklarnn dolayl veya dorudan, imal veya ak kaynaklar eyh- Ekberin kitaplarnda mevcuttur. eyh'in retileri btn kollaryla birlikte byk tarikatlarn kitaplarna yansmtr. zellikle azeliye, Halvetiye, Nakibendiye, Ticaniye, Kadiriye ve drisiye tarikatlar buna rnek gsterilebilir. Son ada ise; gerek Mslman aydnlar, gerekse batda ve douda Mslman olmayan aydnlar arasnda eyh- Ekber'e ve kitaplarna kar giderek artan bir ilgi gzlenmektedir. Bunun nedeni, onun kitaplarnda geni bir irfan, kapsaml bir rahmet ve sevgi iklimi grmelerinin yan sra, tam anlamyla Kur'an'a ve Muhammedi snnete dayal evrensel kavramlarla karlamalardr. nc Eksen: En nemlisi de budur. Yani eyh'in sluk ve irfani terbiye metodu. eyh'in ruhaniyeti, huzuru ve manevi yardm nesiller boyunca ve gnmze kadar ter437

biye ve terakki yntemleri zerindeki etkisini gstermitir, gstermeye devam etmektedir. zellikle istidat ve yksek bir ilgiye sahip kimseler zerinde bu husus son derece belirgindir. Nitekim baz tarikat eyhleri bunu aka dile getirmilerdir. rnek olarak bir kan aada sunuyoruz: - Arife Sit el-Acem bint en-Nefis (:684). eyh'in "Meahidu'l esrar" kitabn erhetmitir. erhinin banda, bir mahedesinde Nebilerden oluan bir topluluun huzurunda eyh- Ekber'le konutuunu anlatmaktadr. - Allame muhaddis Ebu Abdullah Muhammed esSair b. Abdurrahman b. Abdulkadir el-Fasi (:1134). "elmenhu'l badiye fi'l esanidi'l aliye" adl kitabnda, bu kitab eyh- Ekber'in ruhaniyetinden aldn bilirtmektedir. - Kadiriye ve Nakibendiye tarikatlarnn eyhi mehur Allame Abdulgani en-Nablusi (:1143). Bu etkiyi Ekberi hakikatlerle dolu btn kitaplarnda grebiliriz. Yaad dnemde eyh- Ekber'in en byk savunucuydu. - Msr'da Halvetiye eyhi Mahmud el-Krdi (: 1195). Bir risalesinde, risaleyi yazmasnn sebebi olarak, ryada eyh Muhyiddin'i grmesini ve onun kendisine bir anahtar verip "Hazinenin kapsn a." demesini gsterir. Uyandnda eyh'in bu szlerini tekrarlamaktadr. En-Nebhani "Camiu Keramati'l Evliya" adl eserinde, elKrdi'nin hayatn anlatrken bu vakaya yer vermektedir. Mahmud el-Krdi, Ticaniye tarikatnn kurucusu Ahmed etTicani'nin (:1230) eyhidir. El-Krdi ise tarikat, byk muhaddis Muhammed b. Salim el-Hafnavi el-Ezheri'den (:1181) almtr. El-Hafnavi, Halvetiye tarikatn ihya eden Mustafa elBekri'nin (:1162) byk halifelerinden biridir. Bu zat elEkberi ualarnn en byk halkalarndan biri kabul edilir. Ekberiye irfanyla dolup taan onlarca eser kaleme almtr ve kitaplarn eyh Abdulgani en-Nablusi'ye okutmutur.
438

Halifelerinden biri, Ekberi merep rencisi nl eyh Muhammed Abdulkerim es-Seman'dr (:1189). Bu zatn tarikat Sudan, Yemen, Suriye ve dier ark memleketlerinde yaylmtr. El-Hafnavi'nin halifelerinden biri, Rahmaniye-Halvetiye tarikatn Cezayir ve Tunus'ta yayan eyh Muhammed b. Abdurrahman el-Cerceri el-Cezairi'dir (:1208). - Nakibendi eyhi Ahmed b. Sleyman el-Ervadi etTrablusi (:1275). Bu zat "en-Nuru'l Mazhar fi tarikati' eyh'il Ekber" adl risalesinde eyh'in ruhaniyetinden yardm aldn aka ifade etmitir. - Emir Abdulkadir el-Cezairi ed-Derkavi(:1300). Tarikat ve sluk olarak azelidir. Zevk olarak Ekberiye irfann tahakkuk ettirmede derinlemitir. Bunu "el-Mevakif" adl eserinde gzlemlemek mmkndr. eyh'le yaad manevi mahedelerini bu eserde zikretmitir (zellikle 372 numaral sahne dikkat ekicidir ). Futuhat' ilk kez basan odur. - eyh brahim el-Attar ed-Dmaki. eyh Celaluddin es-Suyuti (:911) "Tenbihu'l gabi bi tebrieti ibn el-Arabi" adl risalesinde ondan sz etmitir. Yine am'ta baslan fihristinde (1320 ylnda tamamlamtr) Futuhat' babas Muhmud el-Attar'dan rivayet ettiini belirtmitir. Futuhat'n rivayetini bitirdii sabah, babas kendisine, eyh Muhyiddin'i ruhani alemde grdn ve Futuhat' kendisinden rivayet etmesine izin verdiini haber vermitir. (Fihrisu'l feharis, elKettani, no: 62) eyh, manevi terbiye vazifesinin dorudan kendisiyle gren arkadalaryla snrl olmadn gzler nne seren manevi bir vakay zikretmektedir (III:431): - "Bu vehi yazdm gece (yani Futuhat'n "Ra'd" suresiyle ilgili 371. babnn 2. blmnde ar ve krs hakknda aklamada bulunurken) Hak, bir adam bana gs439

terdi. Orta boylu kumral bir adamd. nmde oturmu, hi konumuyordu. Hak bana dedi ki: Bu, bizim kullarmzdan biridir, onu yararlandr ki bu da senin mizannda olsun. Dedim ki: Kimdir? Dedi ki: Beerat'ta oturan Ebu'l Abbas b. Cudi'dir. Ben o srada am'da bulunuyordum. Dedim ki: Ey Rabbim! Nasl benden yararlansn? Ben neredeyim, o nerede? Bana dedi ki: Sen syle, o senden yararlanr. Onu sana gsterdiim gibi seni de ona gsteririm. O u anda, senin onu grdn gibi, seni grmektedir. Onunla konu, seni duyar. Senin dediin gibi syler. Bana am'da Muhammed b. El-Arabi bir adam gsterildi, bana bir ey retti ki, onu bilmiyordum, o benim stadmdr, der. Bunun zerine adama dedim ki: Ey Ebu'l Abbas! Mesele nedir? Dedi ki: Talep iin cehd ederdim, ie koyulurdum, btn gcm harcardm. Keif derecesine ulanca, matlub olduumu anladm. Bu abadan kurtuldum, rahat ettim. Ona dedim ki: Ey kardeim! Senden daha hayrl, Hakka daha ok vasl olmu, mahedesi daha tamam ve emri kefetmi kim var? Ona dedim ki: De ki: Rabbim! lmimi arttr!.. Teklif yurdunda rahat var m? Sana syleneni anlamadn! Matlub olduumu anladm" sznn ne demek olduunu anlamadn. Evet!.. Sen matlubsun, cehdin ve itihadn yznden. Bil ki!.. Bu dnya rahat dnyas deildir. Yaptn bir ii bitirdiin zaman, her nefeste karna kan baka bir ie koyul. Boluk nerede?!.. Bu szlerimden dolay bana teekkr etti. Allah'n bize ve ona gsterdii inayete bak!.."
440

Ayrca unlar sylemektedir (IV:80): "Allah'n, benimle sohbet etme fethini nasip ettii birini grmtm. Haller, ilimler ve harikuladeler hususunda bizden istifade etmiti. Allah ile gzel bir muameleye sahip olduu iin ona bu zellik bahedilmiti. Bana, sahip olduu her eyi benden istifade ederek elde ettiini haber verdi. Benim bundan haberim yoktu. Ben sadece Allah'a dua ediyorum. Allah kimin duasn kabul edeceini bilir." eyh le lgili Dnceler eyh'in dncelerine kar farkl tavrlar taknlmtr. Osman Yahya, eyh'in kitaplaryla ilgili eserinde alimler tarafndan reddeden ve savunan fetvalarn byk bir ksmna yer vermektedir. azeliye tarikatnn nc eyhlerinden biri olan eyh Ahmed Zervak (:899) "Kavaidu't tasavvuf" adl eserinin 85. kaidesi bal altnda bu kart tavrlar yle zetlemitir: "eyhimiz Ebu Abdullah el-Kori'ye benim de duyacam ekilde soruldu: "bn Arabi hakknda ne dnyorsun? Dedi ki: Her ilim dalnda her ilim erbabndan daha arifti. Denildi ki: Biz bunu sormadk. Bunun zerine dedi ki: Onun hakknda kafirlikten Kutuplua kadar zt grler ileri srlmtr. Denildi ki: Senin tercihin nedir? Dedi ki: teslimiyettir. Ben diyorum ki: nk tekfir etmede byk bir tehlike vardr. Tazim ise kiiye zarar verebilir. nk onu dinleyenler mphem ve mevhumlara tabi olabilir. Dorusunu Allah bilir." eyh "Muhammedi Velayet Hatemi" (yani kendisi) hakknda unlar sylemitir: - " Allah, onu srrnda tahakkuk ettirdii hakk bilme hususunda inkar ehliyle imtihan edecektir" (II:49). Bunun yannda mjdeli bir haberinde manevi evlatlarnn -yani halifelerinin- saysnn bine ulaacan bildirmitir (Kitabu'l
441

Mubeerat). Gerekten hibir zaman dilimi yoktur ki, eyh'in aklarna karlk mnkirlerine de rastlamayalm. Nitekim eyh Abdulvahhab e-a'rani (:973) "el-Yevakit ve'l cevahir" adl eserinde, eyhe byk sayg gsteren, onun kitaplarnn okunmasn tevik eden byk alimlerden oluan topluluktan sz etmektedir. Bunlar arasnda byk muhaddis, fkh usul alimi, nl dilci Mecduddin Ebu Tahir el-Firuzabadi (:817) yer almaktadr. El-Firuzabadi unlar sylemektedir: - "Benim sylediim, bir gereklik olarak benimsediim ve Allah'a kulluk ettiim dinin bir gerei saydm husus udur: eyh Muhyiddin, hal ve ilim olarak tarikat eyhidir. Hakikat ve ekil olarak tahakkuk etmi bir imamdr. Fiil ve isim olarak ariflerin ilimlerini ihya etmitir. Bir kii onun ululuu hakknda yakksz bir ey syledii, onun hakknda yanl dncelere dald zaman, bu, ona bir zarar vermez. nk o, bir eyin bulamasyla kirlenmeyen koca bir denizdir. Diyarlarn zerine yamur yadrmakla eksilmeyen bir buluttur. Duas gn yedi tabakasn delip geerdi. Bereketleri her yeri kaplar, ufuklar doldururdu. O, kesin olarak benim vasfettiklerimin stndedir. Yazdklarm sylemektedir. Buna ramen onu gerei gibi tanttm dnmyorum: nandm sylediim zaman bana ne gerekir Brak cahili, cahil, dmanlk zanneder Vallahi, vallahi, ulu Allah'a yemin ederim ki Din iin apak burhan ikame edene andolsun ki Sylediklerim onun menkbelerinin sadece bir ksmdr Bir ey eklemedim, bilakis eksik syledim. Ayrca unlar sylemektedir: Allah raz olsun, yazdklar takn denizler gibidir. Hi kimse bunlara benzer eserler yazmamtr. Bu kitaplarn en byk zellikleri, inceleyen
442

herkesin dinde karlatklar problemlere ve zorluklara zm bulmalardr. Bu zellik hibir zaman baka kitaplarda bulunmaz." stad Abdulkadir Ahmed Ata, eyh'in, 1389 ylnda yaynlanan "el-Abadile" adl kitabna yazd mukaddimede zetle unlar sylyor: "Son kuak ar Hanbelilerden bazlar eyh- Ekber'in mecazi szlerini ileri srerek ona sert eletiriler yneltmilerdir. Buna karlk baz alimler de hogrl eriatn temel prensiplerinden hareketle onu savunmular ve onunla ilgili deerlendirmede hak lleri ortaya koymulardr. Bu alimlerden bazlar unlardr: 1- eyh Celaluddin es-Suyuti, "beraetu ibn el-arabi min ta'ni'l gabi". 2- eyh Salahuddin el-Uaki, "miftahu'l vucudi'l eher fi tevcihi kelami'l eyh'il ekber". 3- eyh mer Efendi, "el-fethu'l mubin fi reddi i'tiradi'l mu'taridin ala muhyiddin. 4- Molla Katip elebi, "mizanu'l hak fi ihtiyari'l ahak". 5- eyh abdulvahhab e_a'rani, "el-yevakit ve'l cevahir fi akaidi'l ekabir" ve "tenbihu'l abiya ala ala katratin min bihari ulumi'l evliya". 6- Mesnevi arihi eyh Sar Abdullah Efendi, "Mir'atu'l asfiya". 7- El-Kamus mellifi eyh Mecduddin el-Firuzabadi, "eltibat". 8- eyh ihabuddin Ahmed b. Cafer el-Askalani, "elfetava el-hadisiye" ve "el-intisar li eimmeti'l emsar". rencisi emsuddin es-Sahavi'nin eyh- Ekber'le ilgili olarak ynelttii soruya u cevab vermitir: - " eyh, sahili olmayan dalgal bir denizdir. Dalgalarnn uultusu duyulmaz. Onun szleri koyu bir karanlkta parlayan bir ktr. Hatemi'yi eksiksiz anlatacak bir sfat yoktur.
443

Onu sdracak bir makam, bir hal bulunmaz. Onun bir niteliinin olduunu sylese, onun hakknda bilgi sahibi olmad ortaya kar." 9- eyh Abdulgani en-Nablusi, "er-reddu'l metin ala muntakisi'l arif muhyiddin". 10-Veli Muhammed b. Muhammed el-Kad, "sbatu hatemi'l evliya". 11- Cevkes (erkes?)zade Tevfik Efendi, "el-Levaihu'l kudsiye". 12-"Nefehatu'l uns" mellifi ve "Fusus" arihi eyh Molla Abdurrahman el-Cami, eyh- Ekber'in yksek mekann anlatmaya bamsz bir blm ayrmtr. Ayn durum saylar 150'yi geen Fusus arihlerinin ounluu iin de geerlidir. 13-"Ruhu'l Beyan" tefsirinin mellifi eyh smail Hakk, "el-Hitab". 14-El-Mukri'nin "Nafhu't Tayyib", el-Yafii'nin "Mir'atu'l cinan" adl eserlerinde anlattklar. Bunlarn dnda eyh'in hayatn anlatan veya onunla ilgili fetvalar karan onlarca alim ve imam'n syledikleri. rnein eyh'ul slam Zekeriya el-Ensari "er-Ravd" adl kitabn erhinde unlar sylemektedir: - "Dorusu bn Arabi grubunun tm sekin insanlardr. Dier sufiler gibi, onlarn szleri de kendi stlahlarna gre sadr olmutur. Bu da onlarn maksatlar itibariyle hakikattir. Ama bakalar iin tevile ihtiya vardr Dolaysyla onlarn inanlar, sahih anlamyla itikattr. bn Arabi'nin veli olduunu Allah alimlerinden oluan bir topluluk ifade etmilerdir." Bir de balangta ona kar kan, sonra insafa gelip, bu tutumlarndan vazgeen ve onu hakkettii yere koyan imamlar vardr. Siracuddin el-Balkini, zzuddin b. Abdusselam ve Takiyuddin es-Sebki gibi. Es-Sebki unlar sylyor:
444

- "eyh Muhyiddin, Allah'n ayetlerinden bir ayetti. Onun zamannda fazilet btn anahtarlarn ona vermiti." Son olarak ada slam dncesinin sekin simalarndan, ada davetilerden byk alim Prof. Dr. Muhammed Said Ramazan el-Buti'nin "Batinu'l ism, s.6768" adl kitabnda sylediklerine yer veriyoruz: - "bn Arabi'nin tavsiyelerini tutun! Futuhatn ona brakn. Kitaplarndan "Ruhu'l Kuds"u okuyun. Bu kitap, Mslmanlarn ayplarn, tantanal, ngrakl grntlerinin arkasndaki noksanlklar, tehlikeli hastalklar, riya, hret, dnya sevgisi, liderlik sevdasn gzler nne sermektedir. Hallerini, atahatn ve anlayamadnz szlerini kendisine brakn. Ancak nefislerinizde dnya gailesi ve hastalklar eriyip gidince, batl asabiyeti srdrmez dzeye varnca, dnyann size ynelmesi ile size srt evirmesi, sizin iin vc szler syleyenlerle, yaralayc eletiri oklarn size yneltenler arasnda hibir fark kalmaynca ite o zaman bu ikinci kapdan girebilirsiniz ve bu nemli meydana dalabilirsiniz." Allah velilerinin ve tarikat eyhlerinin byk ksmna gelince, onlardan biri olan Halvetiye tarikatnn imam Mustafa el-Bekri (:1162) unlar sylyor: Hatem soyundan gelen (Hatemi) Hatem(son veli) ile zenginlik hazinesini elde edersin Ya Rab! pimizi onun ipine bala Kemal semasnn bedridir o Bakalar hakikatte onun yannda hilal gibidir. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir. Bu blm, eyh'in "el-Mbeerat" adl eserinde zikrettii iki mjdeli haber ile noktalyoruz. Birincisi:
445

- "Ryada kyametin koptuunu grdm. nsanlar dalga dalga akn ediyorlard. lliyinde Kur'an okunduunu duydum. Dedim ki: Byle bir zamanda, hibir korku duymadan Kur'an okuyan bu adamlar kimlerdir? Denildi ki: Onlar Kur'an tayclardr. Dedim ki: Ben de onlardan biri miyim? Bunun zerine benim iin bir merdiven indirildi. Merdiveni trmanarak lliyinde bulunan bir odaya ktm. Byk kk baz insanlar Allah'n Resul brahim Halil'e (a.s) Kur'an okuyorlard. nnde oturdum. Ben de kendimden emin olarak mushaf ap okumaya baladm. Hibir korku, endie veya sorgu rpertisi hissetmiyordum. nsanlarn harin zorluklar olarak iinde bulunduklar durumu da fark etmiyordum. Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve haskullardr." Yce Allah da yle buyurmutur: ". Onlar (cennet) odalarnda gven iindedirler." (Sebe, 37) kincisi: Yce Allah, bir mahede olarak kyamet gn gzlerinin grd herkese efaat edeceini ve onlar kendisiyle beraber cennete gtreceini gsterir. Bu mjdeli haberi de Futuhat'ta, velilerin kalplerindeki hilm ve rahmetten sz ederken dile getirmitir: - "Tarikat ehlinin cmertliklerinin ve nefisleri bilmelerinin bir gstergesi de udur: Kyamet gn, Allah katndaki makamlar ortaya knca, onlara dnyada eziyet edenler onlardan korkarlar. Kyamet gn ilk olarak, kendilerine eziyet edenler, daha hesaba ekilmeden, onlar hakknda efaatte bulunurlar. Bunu Ebu Yezid el-Bistami ifade etmitir. Bizim yaklammz da budur. nk onlara iyilikte bulunanlara, bu iyiliin karl olan iyilik yeter. Onlar bu iyilikleriyle Allah katnda kendilerinin efaatileridirler. Veli
446

hakknda nceden iledikleri hayr onlar bu mertebeye ykseltir () Veli, Allah'tan, sverek, yererek ve hakknda hayr sylemek suretiyle verek kendisinden bahseden herkesi balamasn, affetmesini ister. Bunu kendi nefsimde tattm. Rabbim bana da bahetti bu duyguyu. Allah'a hamdolsun. Kyamet gn gzmn grd, tandm, tanmad herkes hakknda efaat edeceimi vaat etti. Yce Allah'tan bu kitab, bu Muhammedi nazarla okuyan herkesi cennete sevkedilecekler arasna katmasn diliyorum: "Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr." (Kyamet, 22) nk Hakk'n u hitab duyulacaktr: "Onlara merhametli Rabb'in syledii selam vardr." (Yasin, 58) "Gl ve Yce Allah'n huzurunda hakk meclisindedirler." (Kamer, 55)

447

448

449

450