slamda Bilim ve Teknik Cilt V

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org

slam'da Bilim ve Teknik

Fuat Sezgin
kinci Basm Nisan 2008 Genel Yayn Ynetmeni Nevzat Bayhan Yayn Danman Prof. Dr. skender Pala Yayn Koordinatr Hasan Ik eviri Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer Yayna Hazrlayan Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007. Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58 www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003. Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw

Renk Ayrm, Bask ve Cilt Entegre Matbaaclk A.. Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

SLAMDA BLM VE TEKNK

Cilt V

Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits Aletler Koleksiyonu Katalou

10) Fizik 11) Mimari 12) Sava Teknii 13) Antik Objeler

Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla

TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII ORTAK ALIMASIDIR.

indekiler
10. Blm: Fizik ve Teknik.............................................................................1
Teraziler ve lm Aralar ................................................................................. 3 Pompa Dzenekleri ............................................................................................. 16 Deirmenler ......................................................................................................... 30 Muhtelif Aparatlar............................................................................................... 35 Otomatlar ............................................................................................................. 49 Kilitler ................................................................................................................... 56 Perpetua mobilia .................................................................................................. 60

11. Blm: Mimari ........................................................................................63

Yksek Okullar .................................................................................................... 65 Hastaneler ............................................................................................................ 68 Camiler ................................................................................................................. 76

12. Blm: Sava Teknii .............................................................................91

Giri ..................................................................................................................... 93 Mancnklar ve Byk Ok Atarlar .................................................................... 106 Bombalar ve Roketler ....................................................................................... 120 Ateli Silahlar ..................................................................................................... 131 Sava Makineleri ................................................................................................ 136

13. Blm: Antik Objeler ...........................................................................139

Metal, Cam, Seramik, Ahap ve Ta Objeler .................................................. 141 Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii .............................................. 177

Bibliyografya ................................................................................................................... 207 Dizinler ............................................................................................................................ 214 I. ahs Adlar ..................................................................................................... 214 II. Kavramlar ve Yer Adlar .............................................................................. 219 III. Kitap Adlar ................................................................................................. 227

Blm 10

F i zi k v e T ek n ik

TERAZLER
Eski ada ve Orta ada ortaya kan terazilerin hepsi kaldral terazilerdir ve yatay bir eksen (miver) evresinde dndrlebilen bir terazi kolundan (amd, hem de aaba), arlk merkezi eksenin altnda bulunan bir kaldratan olumaktadr. Terazi kolunun birisine tartlacak nesne (yk) ve dierine onu tartacak olan arlklar, genellikle kseler ierisinde, aslr. Bu esnada kollar eit uzunluktadr veya deildir; bylece eit kollu ya da eit kollu olmayan teraziye sahip olunur.1 Terazinin teorik olarak incelenmesinde, ar ve hafif cismin tarifi, arlk merkezinin ve dayanak noktasnn karlkl konumlaryla, mevcut olan sabit, deiken ve bozulmaz dengenin belirlenmesi, bunun etkisinin olup olmad, arlklarn bizzat kaldra koluna m yoksa bu kaldra koluyla bal ve terazi koluna dikey olup ona doru meyleden sopalara m temas edip etmedii sorusunun incelenmesine ilk nce dikkat edilmelidir.2 Araplarn slamdan nce ve erken dnem slamda terazinin ilevsel bir biimine sahip olduklar kukusuzdur. Araplar, terazinin teorik bakmdan incelemesini Yunanlardan aldklarn da gizlememektedirler. Edebiyat ve doa filozofu el-C 3./9. yzyln ortasnda Yunanlardan miras olarak alnan nesneler arasnda ibreli teraziyi ve Romen terazisini (arasn) zikretmektedir3. el-arasn () arlk merkezi, dayanak noktasnn altnda bulunan eit uzunlukta olmayan iki kollu bir kaldratr. Tartlacak olan nesne, yk G1, daha ksa kolda dn noktasndan 1 uzaklndadr; tartmaya yarayan arlk G2, kantar srgs (rummne), daha uzun kolda ileri geri hareket ettirilebilirdir. Bir 2 mesafesinde denge mevcut ise, G11 = G2 2 veya G1: G2 = 2: 1 dir, yani G1 ve G2 arlklar denge esnasnda 2: 1 mesafeleriyle ters orantl olarak hareket eder.4 Grne gre, ilkin Arimed tarafndan formule edilmi olan orant teoreminin, Arap-slam kltr evresinde 3./9. yzyldan, belki de daha 2./8. yzyldan itibaren tad deerin nemi eksiksiz bir biimde kavranm grnmektedir. Her ne kadar 3./9. yzylda bu konuya ilikin yazlm Arapa eserlerin byk ksm kaybolmusa da, bu yazn trnn bilimsel aratrmalarn imdiye kadar malumu olan en nemli temsilcilerinden biri gnmze kadar ulamtr. Sz konusu eser, Arap-slam kltr evresinin en byk bilginlerinden birisi olan Sbit b. urra (. 288/901)nn Kitb el-arasn5 isimli kitabdr6. Eserlerinin ou gibi Sbit b. urrann bu kitab da Avrupada Latince evirisiyle dikkate deer bir etkide bulunmutur, her ne kadar yazarn kitaptaki en nemli baars, evirinin hatal olmas yznden okuyucunun gznden kayorsa da. Bu baar, onun, eskilerin malumu olmayan bir kantlama yntemi, karsamasnda sonsuz kk kavramna gtren bir infinitesimal dn tarzdr7. Arap-slam evresinde 6./12. yzyln bana kadar devam eden terazi ile ilgili teorik incelemelerin ve pratik baarlarn daha sonraki geliimi, Abdurramn el-zin (515/1121de yazmtr)nin bize ulaan Mzn el-ikme, Hikmet Terazisi, isimli mkemmel kitab saye5 Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von

1 Wiedemann,

Eilhard: Madde arasn, in: Enzyklopdie des Islm, cilt 2, Leiden ve Leipzig 1927, Sp. 810b. 2 a.e., Sp. 811a. 3 Kitb el-ayavn, ed. Abdusselm Hrn, cilt 1, Kahire 1938, s. 81; Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811b. 4 Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811a.

Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-21/141188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, cilt 21, Frankfurt 1997, s. 111-158); Jaouiche, Khalil: Li levre du qarasn de Tbit ibn Qurra. tude sur lorigine de la notion de travail et du calcul du moment statique dune barre homogne, Leiden 1976. 6 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, cilt 3, s. 260-263; Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170. 7 Buchner, Ferdinand: a.e., s. 162-163 (Tekrarbasm: a.y., s. 132-133).

T E K N K

mzn Arimdis el-zinye gre (Th. Ibelden, Die Waage s. 52)

sinde takip edilebilir. Bu kitap, konuya ilikin daha nce kaleme alnm literatr hakknda olduka iyi bir panaroma da aktarmaktadr8. elzin, ilkin Arimed tarz olarak nitelendirilen bir teraziyi (mzn Arimdis) tarif etmektedir9. Bu, allageldik eit kollu, sadaki altn iin, soldaki gm iin olan iki eit kefeli bir terazidir. Sa kolda, dengeyi salamak iin bir arlk kaydrlr.10 Hem teknik hem de yaznsal alanda sreen bir geliim iin yn gsteren temel itki, altn, gm ve dier metallerin ve de bunlarn alamlarnn incelenmesidir. Hi kukusuz Arimed geleneini temsil eden bu inceleme, amaca hizmet eden hareket ettirilebilir kefeli ve kantar srgl teraziler fiziksel terazi (mzn ab) kavramna gtrmtr. Tabip ve doa filozofu Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy er-Rz (. 313/925)11 slam dnyasnda bu teraziyle alm olan muhtemelen ilk kii idi.
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-balance, written by el-Khzin, in the twelfth century, in: Journal of the American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128); Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908, s. 73-162 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 45, Frankfurt 2001, s. 77-166); Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902. Metin Bombayda bulunan bir caminin bir yazmasna dayanlarak 1940 ylnda Haydarabadda neredilmitir (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 219-510). 9 Mzn el-ikme, ed. Haydarabad, s. 78-79 (Tekrarbasm: a.y., s. 392-395). 10 Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 51 (Tekrarbasm: a.y., s. 55).
8

er-Rz tarafndan tarif edilen fiziksel terazi12. (Th. Ibelden, Die Waage s. 154).

cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275-282; Cilt 5, s. 282 Cilt 6, s. 187-188; Cilt 7, s. 160, 271-272. 12 el-zin (Arapa metin, Haydarabad s. 83, Tekrarbasm s. 386) er-Rznin tarifini u ekilde alntlamakta: Her bir cismin ve bir dier cismin zerindeki onun [arlk] fazlalnn belirlenmesinde ve bu nitelii fiziksel bir terazi yoluyla tespit etmek konusunda mmkn olabildiince itina ile kontrol edilmi bir terazi alnr; terazinin itina ile kontrol ifadesinden u anlalmaktadr: Eit hacimde su alan ve arla gre eitleyen iki terazi kefesi alnr, daha dorusu kefeden bir eyin kesilip atlmas yoluyla deil, kefelerin d yznn bir trp ile eelenmesi yoluyla, nk aksi taktirde hacim kapasitesi kltlm olur. Eer iki kefe de eit ise, ayn ekilde itina ile kontrol edilmi bir terazi kolu alnr; terazi kolunun tamam d bkey olarak yaplm abbn (ibreli terazi) ekline sahiptir. Daha sonra ona bir kefe aslr. kinci kefeye yerini, terazi kolunun ucunda gsteririz, bu terazi kolu halka araclyla ipin ucuyla bu kefede aa doru ekilir. Halka sivri bir uca sahiptir. (Tercme Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 153; Tekrarbasm: a.y. s. 157). Sol terazi kefesinin iinde <gm kasesi, bu kase sabittir> , sadakinin ierisinde <altn kasesi, bu kase hareketlidir> durur ... Sabit olann iine, belirlenecek olan cevher, hareketli olann iine ise ona eit olan bir arlk gelir. Sabit kefe imdi suya daldrlr ve hareketli olan, terazi tekrar hareketsiz kalana kadar, h ye kadar oynatlr. Bundan sonra eer bir kez daha kefenin saf gm ya da saf altn kullanmnda, bulunduu a ve b noktas saptanrsa, alamn gerek deeri kolaylkla belirlenebilir. Yani deneme srasnda alamla birlikte kefe h deyse, altnn miktarnn gmnkine olan oran ah:hb gibidir. (Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158). el-zin (Arapa metin Haydarabad s. 86 ve 87, Tekrarbasm s. 380), er-Rznin terazisinin ikinci bir resmini vermektedir. Bu resim, aka demir arlklarn alternatif kullanmn gstermektedir (kr. Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).

11 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,

T E R A Z L E R

Hikmet Terazisi
(mzn el-ikme)

el-zinnin hikmet terazisi (mzn el-ikme), Enzyklopdie des Islama gre, Cilt 3, sp. 611 (Mad. mzn)

Modelimiz: Toplam ykseklik: 135 cm. Pirin, ksmen altn yaldzl, tezyinatl. Moment kolu hkkedilmi milimetre-skalas ve rakamlarla birlikte, uzunluk: 98 cm. Be altn yaldzl terazi kefesi arlkla birlikte. (Envanter No: E 1.01)

Terazi geliiminin en yksek basama olarak, 500/1115 ylna doru Eb tim el-Muaffer b. sml el-sfizr13 tarafndan gelitirilmi ve ada Abdurramn el-zin14 tarafndan mkemmeletirilmi olan tam hikmet terazisi (mzn el-ikme) grnmektedir.

Bkz. el-Beyha: Tar ukem el-slm, Dmek 1946, s. 125-126; Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 856. rd zevi l-rfn il nat el-abbn isimli teraziler hakkndaki kitab eksik bir yazma halinde gnmze ulamtr, Kahire, Dr el-Ktb el-Mriyye, Riyiyt 1021 (9 ff).

13

A terazi koluna (bkz. yukardaki izim) elzin, 6 cmlik bir kalnlk ve 2 mlik bir uzunluk vermektedir. O, ortada bir C parasyla glendirilmitir, aka grld zere bu yerde bkklkten kanlmaldr. Orada bir B apraz paras (ara) ieriden geirilmitir. Onun karsnda ayn ekilde bir F apraz paras, makasn alt ksmnda bulunmaktadr. Bu makasta yaklak m uzunlukta olan D dili oynamaktadr.

14 Brockelmann,

C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.

T E K N K

Yukardaki E apraz paras, bir ubua herhangi bir ekilde balantya getirilmi olan halkalara asldr. B ve F apraz paralarn tam olarak karlarndaki yerlere ya engeller veya delikler yerletirilmitir. Bunlara ipler balanr veya deliklerinden ipler geirilir. Bylelikle terazi kolunun byk arlnda olduka nemli olan eksendeki srtnmeden kanlr. Terazi kolunun alt ortasnn altnda grlen dme, terazi kollarnn zerindeki dili sabitlemeye veya doru tutmaya yaramaktadr. Dil buna ynelik olarak, alt ucunda, terazi kolunda bulunan bir delik iinden geen bir basz iviye sahiptir. el-zin, ayrca daha ksa terazi kollarnn da alnabileceini, fakat bu takdirde dier btn lmlerin buna uygun olarak daha kk olmas gerektiini sylemektedir. Terazi kolu, ekilde sunulduu gibi, sadece bir yzde deil, aksine her iki yzde blmlenmitir. Kefeler, sivri ular terazi kolunun yzeyindeki kk kertiklere yerletirilen ok ince elik halkalara (urb, kargalar) asldr. zellikle zgl arlk belirlemelerinde, yani alamlarn ve deerli talarn incelenmesinde be kefe kullanlr. Bunlardan H kefesi (aadaki resim fig. 5a) konik kefe, ya da el-kim, hakim adn tamaktadr, nk gerek ve sahte maddeleri vs. birbirinden ayrt etmeye yaramaktadr. Suya dalarken, batma esnasnda daha az direnle karlamak iin, alt taraftan konik ve sivri biim verilmitir. J kefesi, kanatl (mcenna) adn tamaktadr (Fig. 5b ve 5c, yandan ve stten grn). O, kendisine komu olan kefelere ok yaklatrabilmesi iin, her iki yanda girinti tekil eden eperlere sahiptir. Hareket ettirilebilir, munaal olarak da isimlendirilmektedir. Ayrca, bir tane daha hareket ettirilebilir K kantar srgs (rummne seyyre) de mevcuttur. Bu srg, daha hafif olan terazi kolu arlnn, mesela gerekli dengelenmesine hizmet eder; bu nedenle dengeleme (tadl) Rummnesi olarak da adlandrlr. Dier kefeler arlklar koymaya yarar. Terazisiyle el-zin, olduka byk bir kesinlie ulamtr; bu durum, terazi kolunun uzunluuna, kendine zg asla, arlk merkezinin ve dn ekseninin birbirlerine olduka yakn duruuna

el-zinye gre terazi kefeleri, Enzyklopdie des Islamdan, Cilt 3, sp. 611 (Mad. mzn).

ve aka grld zere tamamnn ok itinal teknik yrtmne baldr. el-zinnin kendi aklamasna gre, aletin tamam 1000 misl arln tartsa dahi, 1 abbe = 1/68 misl bile gsterilebilir, yani yaklak 4,5 kilogramda 75 santigram; 1/60000 lik bir kesinlie sahip oluyoruz. el-zin, terazisini deiik amalar iin kullanmtr. lk olarak allageldik tartm ilemi iin, zgl arln belirlenmesiyle ilgili olan btn ller iin, gerek (amm) ve kark metalleri incelemek iin, alamlarn bileimleri iin, dirhemi dinara evirmek iin ve dier birok ticari hesaplamalar iin. Btn bu ilemlerde kefeler, denge mevcut olana kadar ve birok durumda llmesi istenen arlklar taksimatta okunana kadar kaydrlabilir.15

des Islm, cilt 3, Leiden ve Leipzig 1936, Sp. 610b-612a; el-zin: Mzn el-ikme, ed. Haydarabad 1359/1940, s. 92 ff., (Tekrarbasm: a.y., s. 367den itibaren; ksaltlm ngilizce eviri: Ch. N. Khanikoff: Analysis and extracts of Book of the Balance of Wisdom in: Journal of the American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128; Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 112 ff. (Tekrarbasm: a.y., s. 116 ff.).

15 Wiedemann, Eilhard: Madde Mzn, in: Enzyklopdie

T E R A Z L E R

V E

L M

A R A L A R I

Demir, kalaylama izleri, rakamlar pirince kaklm. Genilik: 135 cm. (Envanter Nr. E 1.19)

Terazi

Arap-slam kltrnn ilk yzyllarndaki terazinin geliim evrelerinden bir numune bize ulamtr. Londradaki Science Museumda bulunan para 4./10. yzyl olarak tarihlendirilmektedir (bkz. alttaki resim). Terazi kolunun uzunluu yaklak 2,5 metredir16. Msrda satn alnan terazimiz, Londra numunesiyle artc bir benzerlik gstermektedir. Ya

bilinmemekte, ama kkeni, yapl tarz ve gnmze ulam hali 150 yldan daha fazlasna izin vermemektedir. Kol, 34 birim halinde, yaklak 2,9 cmye blmlenmitir (kitabeye gre: 60-230), bunlar her biri de 5 alt noktaya blmlenmitir.

Resim W.R. Knorrdan, a.y., pl. 11.

Bkz. Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the medieval tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin studies of the balance, Florenz 1982, Pl. 11, s. 117.

16

T E K N K

Genilik: 74,5 cm. Demir, pirin. (Envanter No: E 1.20)

Osmanl

Terazi

Dumbarton Oak Koleksiyonunda bulunan terazi (acc. no. 40.11), iddia edildiine gre Bizans, 5.-6. yzyl. W.R. Knorra dayanarak, Ancient Sources ..., a.y. pl. 4.

T E R A Z L E R

V E

L M

A R A L A R I

zgl Arln

Saysal Olarak Belirlenmeleri

Eski an bilginleri ... ok sayda ve tam lmler yapmlardr, nk aksi takdirde mesela, Arimed kendisine sorulan, Hieronun elenginin [Sicilya Kral Hieronun tacnn] bileimini belirleme problemini zemezdi; ayn ekilde Menelaus da. Ama bu hususta bize hibir rakam aktarlmamtr... el-Brnnin and Mslman bilginlerin elde ettikleri saysal deerler gnmze ulamamtr. Eb el-Fal [Cafer b. Al ed-Dme]dan en azndan kullanlan yntemleri renmekteyiz. Bildiimiz ilk haberler el-Brndendir ... el-Brn byk bir itina ile deney yapmtr. Btn tartmlar ve lmleri, ayn yerde ve ayn mevsimde gerekletirmitir; bylece baz hatalardan kurtulmutur. Karlatrlacak metalleri

Modelimiz: Cam kap, y kseklik: 34 cm, dereceli bardak ile birlikte. Pirin ibreli terazi sert aa zerinde, ykseklik: 48 cm. (Envanter No: D 1.23)

mmkn olabildiince ar bir ekilde sunmay denemitir. Bylelikle el-Brn, altn glkle eriyene ve kolayca katlaana kadar atete be kez arndrmtr. Cvay, kendisine tam saf halde grnene kadar bezlerle skmtr. Arndrlm kurunu kullanmadan nce, oluan oksit tabakasn bile gidermitir. O, ok byk bir ihtimalle, biraz daha gmn kartrlm olduunu bilmi, fakat son izlerini giderememitir. Ayn itinayla gm, bakr, demiri ve kalay ilemitir. nemleri nedeniyle iki alam da, bakr ve kalay bileimi bronzu(ufr) ve pirinci (ebeh) incelemitir.

10

T E K N K

Bu n almalardan sonra el-Brn, eit hacimlerin arlklarn belirleme problemine ynelmitir. Burada ilk olarak, nclerinin yntemlerinden yararlanmtr, o sadece Amed ibn el-Fal [el-Bur]nkiler hakknda daha ayrntl bilgiler vermektedir1. Amed ibn el-Fal, metal dkmnde allageldik dkm kalbn kullanmtr. el-Brnnin dkm kalb 40 misl2 demiri iine alyordu. Bu hacmin seimi muhtemelen tesadfi idi. el-Brn, dkm kalbna mercimek ekli verdi. Modelin boluunu deiik metallerle doldurdu ve daha sonra bu metalleri tartt. Sonucun doruluundan emin olmak iin, bunu defalarca tekrarlad. Her defasnda farkl deerler elde etti, nk kalbn hacmi sabit kalmyordu. Bu nedenle, bu yntemden vazgeti, <nk bu, kesinlik deil sadece tahmin vermekteydi>. Dayankl bir kalp edinmek iin, elikten bir rste yarm kre biiminde bir oyuu torna etti ve buray eritilebilir maddelerle dkmleyerek doldurdu, ktleyi ekiledi ve fazlal trpledi. Metalin yzeyi rsn dzeyi ile rtene kadar bir cetvel ile kontrol etti. Fakat bundan sonra da, tekrarlad denemelerinde birbirleriyle tam rtmeyen sonular elde etti. mdi, el-Brn bambaka bir ynteme dayanarak sonular elde etmeye giriti. ki A ve B elik plakasnda, parmak kalnlnda yuvarlak delikler ald. A ve B, daha sonra iki demir silindire, delikler birbirleriyle tamamen kar karya duracak ekilde saland. Delikler, ilerinden tam olarak belirlenmi kalnlkta teller ekmeye yaryordu, bu tellere daha sonra daima ayn uzunluk verildi. Bylelikle el-Brn, daima eit byklkte olan hacimler elde etmeyi umdu. Buna ramen tekrarlanan denemeler, ayn metalden olan tellerin arlklarnn birbirlerini tam olarak tutmadklarn gsterdi; bu nedenle bu yntemi de terk etti.3

Bu yzden el-Brn, llecek metalin dereceli bir bardaa daldrlarak suyun tarlmas yoluyla zgl arln tespit etme ihtimaline yneldi: Mucidin bizzat bildirdii zere, bir ok dene-

el-Brnnin piknometresi, yazma Beyrut 223.

4./10. yzylda yaamtr, el-zin tarafndan zikredilmekte, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad s. 56; Tekrarbasm a.y. s. 437). 2 1 misl 4,5 g. 3 Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28-29 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 45, Frankfurt 2001, s. 224-225).

1 Muhtemelen

meden sonra kaba nihai eklini verebildi (bkz. resim). Ona konik bir ekil verdi; byk taban yzeyi sayesinde kap uygun bir stabilite kazand ve iine ok materyal alabildi. st tarafna sabit genilikte dar bir boyun yapld. [...] En kk nesneler bir dar byklndeydi. Boynun ortasna eyrek daire biimine sahip bir boru lehimlenmitir; ucu, dar akan suyu tutan bir ksenin zerinde bulunmaktadr. Borunun st tarafna alan delikler, suyun boruda tutulmasn engelleyecektir. el-Brn bununla birlikte, bu amaca tam olarak ulalamadn sylemektedir.4 Bu srada el-Brn, lm ynteminde suyun niteliini ve derecesini gz nnde bulundurmaya ve

4 Bauerrei, H.: a.e., s. 41 (Tekrarbasm: a.y., s. 237).

T E R A Z L E R

V E

L M

A R A L A R I

11

btn denemelerini ayn su ile ve ayn mevsimde yapmaya zen gstermitir5. el-Brn tarafndan ve nemsiz baz tashihlerle dier bilginler tarafndan slam dnyasnda zamanla pek ok metalin ve deerli tan belirlenen zgl arlklar, modern deerlerle tamamen veya ok yakn rtmektedir6. Arap-slam kltr evresinin bu konuyla ilgili aratrma yntemleri, E. Wiedemannn kanaatine gre, Venedike de ulamtr ve oradan talyan bilginlere, onlar arasnda Galileo Galileiye7. Onun dncesine gre8 Galilei, Bilancettasnda hemen hemen ayn yntemleri kullanmtr, yani slam dnyasnda yaygn olan yntemleri. el-Brn tarafndan bulunan, su hacminin deimesi ilkesine gre ileyen cihaz, aslnda gnmzde yaygn olan, Avrupadaki bilinen ilk resimsel tasviri Wilhelm Homberg (1699)e dayanan (bkz. 1. resim) piknometreden9 baka bir ey deildir. Burada, tpk el-Brnde olduu gibi, sv, klcal borunun sivri ucuna ulancaya kadar doldurulmaktadr.10

Wilhelm Humberg (1699)in erken dnem Avrupal piknometresi, Gerland ve Traumllere dayanarak.

Piknometre daha sonraki hassasiyetine Johann Heinrich Geiler (1815-1879) ile ulamtr11. Modelimize benzer bir terazi, Eb el-Fal Allm (1010/1600 civar)nin n-i Ekber isimli eserinin 1893 tarihli Lucknow basksna dayanarak Th. Ibel12 tarafndan gsterilmektedir (bkz. resim).

Bkz. Wiedemann, E.: Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig) 20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 30-32); ayn yazar: ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr Mathematik (Frankfurt) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129, zellikle s. 125 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 147-168, zellikle s. 164). 7 Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, a.y., s. 541 (Tekrarbasm: a.y., s. 32); ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, a.y., s. 125 (Tekrarbasm: a.y., s. 164). Konunun Galilei tarafndan La Bilancettada ele aln iin bkz. Bauerrei, H.: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes, a.y., s. 62-64 (Tekrarbasm: a.y., s. 258-260); Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente, ed. Anna Mudry, cilt 1, Mnih 1987, s. 45-49. 8 ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, a.y., 125 (Tekrarbasm: a.y., s. 164). 9 Bkz. Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus ernster Zeit, 1917, s. 49-58, zellikle s. 54 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 858). 10 Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1965), s. 255.

5 Bauerrei, H.: a.e., s. 55 (Tekrarbasm: a.y., s. 251).

Th. Ibele gre Eb el-Fal Allmde terazi.

11 a.e. ve a.y. 12 Die Wage, a.y., 111 (Tekrarbasm: a.y., s. 115).

12

T E K N K

Areometre

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Ykseklik: 304 mm. ap: 44 mm. Baz svlarn zgl arlklar Arapa yazda. Kapakla birlikte cam silindir altn yaldzl pirinten. Yannda, sa tarafta cam kap ierisinde modern bir areometre. Sert aa plaka, kaplar iin olan oyuklarla birlikte. (Envanter No: D 1.24)

Yukarda birok kez anlan el-zin, Mzn elikmesinin1 birinci risalesinin yedinci blmnde gnmzde areometre olarak isimlendirilen, svlarn zgl arlklarn belirlemeye yarayan aleti (miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe) ele almaktadr. Aletin mucidi olarak us er-Rm isimli birisini anmaktadr, bu ahs m.s. 3. yzyldan 4. yzyla gei aralnda skenderiyede faaliyet gsteren Pappus ile zdeletirilebilir. Bu tr bir alet, ge antikitede, daha 415 ylndan nce biliniyor grnmekte2, fakat mucidin ismini ancak el-zin sayesinde renmekteyiz.
1

el-zin, aletin tarifine, dayand fizik ilkesiyle balamaktadr: Suya daldrlm olan eit arlkta (ve ayn cevherden) cisimlerin hacimlerinin oran, zgl arlklarn orannn tersidir.3

3 Bu

Ed. Haydarabad s. 28-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 472481). 2 Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physikalischen Experimentierkunst, a.y., s. 58; Bauerrei, H.: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes, a.y., s. 96 (Tekrarbasm: a.y., s. 292).

ifade, onu gnmze ulaan metinde rivayet edilen versiyonun tashihi olarak neren H. Bauerreiden gelmektedir (a.y., s. 98; Tekrarbasm s. 294). Esas versiyon yledir: Her bir ar cismin hacminin dier bir ar cismin hacmine oran, eer her ikisi de havada eit arlkta iseler, suda arln arla olan ters orann ayndr. (el-zin, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad s. 28; Tekrarbasm a.y. s. 481).

T E R A Z L E R

V E

L M

A R A L A R I

13

Bu prensip kabul edilecek olursa, eer cisimler ayn hacme sahip iseler, btn svlarn arlklarnn orann bize ok az zahmetle gsteren bir alet yaplabilir. Bu alet, insan bedeni sal iin faydal olan sorularda byk yarar da salar; btn bunlar, arlklar ve bir terazi kullanmaya gerek kalmakszn gerekleir.4 Bu alet yaklak el arn (yaklak 28 cm) uzunluunda ve iki parmak (yaklak 4 cm) eninde veya daha az ende bir ap olan bo bir silindirden olumaktadr. Materyal bakrdr (nus, bu kelime ara sra bakr alamlar iin de kullanlmtr5). Silindir, torna tezgahnda torna edilmitir ve mmkn olabildiince hafiftir. Ular, hafif ereve kasnaklarna (duff ) benzeyen ve torna tezgahnda mmkn olabildiince itina ile uydurulmu olan iki baz ile kapatlmtr. Alt yzeyin zerine ieri doru kurundan (raa) bir koni oturtulmutur ... Eer alet, bir kapta bulunan bir sv zerine oturtulursa, svnn yzeyinde tam dikey olarak durur ve herhangi bir yne doru eilmez.6 el-zin, alet zerinde izgiler ekme ynteminin ak tarifini7 bir resimle gstermektedir. Bizim resmimiz, Arapa metnin edisyonundan ve Bauerrein versiyonundan alnmtr (bkz. sadaki resim). Aletin yzeyine ilk nce silindirin uzunluunca bir s a b izgisi ekilir. Silindirin yaklak 1/6 veya daha az su yzeyinin st tarafnda bulunur (a yaknnda). a b ye, yukardan aa inen g j, e r, n m, paralel izgileri ekilir. a b paras, k; n r, d m ve l ye blnr, bunlar a k ya eittir. Silindirin yzeyine paralel bir kavis eklindeki bir cetvelle k, m1, n, l ile bir daire izilir; ayn ekilde a g e den geen bir daire izilir. Bu izgi, denge

el-zinye gre areometrenin yazt (skalalar) (Arapa edisyondan ve Bauerrein Almanca tercmesinden).

a.e., s. 28 (Tekrarbasm: a.y., s. 481); Bauerrei, H.: a.e., s. 98 (Tekrarbasm: a.y., s. 294). Tercme ileride ok az revize edilmitir. 5 Bkz. Allan, J.W.: Persian Metal Technology 700-1300 AD, Oxford 1979, s. 52. 6 el-zin: a.e., s. 29 (Tekrarbasm: a.y., s. 480); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s. 296). 7 el-zin: a.e., s. 30 ve 31 aras (Tekrarbasm: a.y., s. 477); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s. 296).

4 el-zin:

ekvatoru adn tamaktadr. Ekvatorun yukarsnda bulunan ksm, suyunkinden daha kk zgl arlklara tekabl eder, alt tarafta bulunan ksm ise suyunkinden daha byk zgl arlklara tekabl eder. Bundan sonra, a b izgisi saysal deerlerine gre harflerle iaretlenen 10 ksma blmlenir ve bu ksm noktalar arasndan g j ve a b de son bulan yay biiminde izgiler ekilir. g j zerindeki iki taksimat izgisi arasnda bulunan herbir yer, tekrar 10 ksma blmlenir, bylelikle g j 100 ksma blmlenmi olur. imdi, g j nin 100 ksm arasndan tabandaki dairelere paralel olan birbirinden eit uzaklkta kk izgiler ekilir. a b ve g j izgileri arasndaki yzeye b de balayan

14

T E K N K

ve a ya doru ilerleyen harfler halinde rakamlar yazlr; bunlar, dzenli olarak ilerleyen rakamlar izgisi (lei) olarak isimlendirilirler (sar eladed el-mstev). Verilen bu bilgilerden, daha sonra aletin zerine kaydedilecek (zgl) arlklarla orantl rakamlar iin bir norm bulmak amacyla, aadaki gibi ilem yaplr: 100 misl v.s alan bir kap, mesela bir devra (su testisi) [modelimizde bir cam silindir] var olduu dnlr. Kabn yksekliini iinde bulunan suya tekabl edecek ekilde 100 kabul ederiz. imdi, yukarda bahsedilen orantl rakamlar elde etmek iin, 100 ile 100 arplr ve bylece 10000 elde edilir ve bu 10000 daha nce areometreye kaydedilmi rakamlarla blnr, bunlara kadar svya dalana dek. Blme ileminin

sonular tabelada bir araya getirilir, daha dorusu hesaplandklar byklklerle birlikte, bundan sonra bizzat areometreye de n m ve e r arasna kaydedilirler. Taksimat izgileri eik bir cetvelle sralanr. Rakamlar a dan b ye doru giden ynde ilerler. Denge izgisinin yukarsnda bulunanlar, suya oranla daha ar svlarn altnda yer alan daha hafiflerine tekabl ederler. Hesaplamann temeli daha sonra ispat edilmektedir. Eb erReyn [el-Brn] risalesinde ona iaret etmitir.8 110 ila 50 hacimlerine tekabl eden zgl arlklar gsteren tabela olduka itinal bir biimde u formle gre hesaplanmtr: s = 10000 : a, s zgl arlk, a okunan hacim anlamna gelmektedir.9

a.e., s. 29-30 (Tekrarbasm: a.y., s. 479-480) H. Bauerrei tarafndan tercme edilmitir, a.e., s. 101102 (Tekrarbasm: a.y., s. 297-298). 9 Bauerrei, H.: a.e., s. 102-103 (Tekrarbasm: a.y., s. 298299).

8 el-zin:

T E R A Z L E R

V E

L M

A R A L A R I

15

Ahap, demir; : 5-30 cm (Envanter No. J 2.27-32)

Oylum lekleri
Msr, 13./19.-erken 14./20. yzyl ?

Farkl byklkte kile benzeri kaplar, olduka ince eperli flar veya badyalar gibi ince ahap f kerestesinden imal edilmiler, fakat dardan tamamen demirle sarlmlardr. Bundan, svlar lmek iin olduklar sonucu kabilir. Yalar kesin olarak tahmin edilemez; Msr Nizam Dairesinin daha yeni bir dalama mhr (sadaki resim), bunlarn herhalkarda daha 14./20. yzylda kullanmda olduklarn gstermektedir. Yapm daha eski bir gelenei temsil edebilir.

16

T E K N K

Helezonlu Pompa
Vida, nehir akntsyla ileyen bir su arkyla hareket ettirilmektedir. G aktarm, vidann yaklak 30 derecelik bir eimine izin veren iki dili ark vastasyla gereklemektedir. Vida, ahap bir silindir iine dnebilir olarak yerletirilmitir. Vidann dn esnasnda, su nehirden daha yksek bir dzeye itilir ve su bu dzeyden tarlalara sevk edilebilir. Su ark ve dili ark olmakszn basit bir helezonlu pompa, evvelce Romal bilgin Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio, . yaklak m.. 25)1 tarafndan De architectura2 isimli eserinde tarif edilmektedir. Yeni ada (1886) Hugo Blmmer3 bu alete iaret etmitir: Fakat bundan baka, maden oca sularn boaltmak iin Msrl diye adlandrlan bir vida (, cochlea) kullanl1 Bkz. Sarton, G.: Introduction

Modelimiz: Ahap ve plastik. Byklk: 101 x 62 cm masa ve saydam muhafaza ile birlikte. Elektromotor gsterim iin. (Envanter No: E 1.15)

to the History of Science, Cilt 1, s. 223-225. 2 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih 1987), cilt 2, s. 265-268. 3 Technologie und Terminologie der Gewerbe und Knste bei Griechen und Rmern, cilt 4, Leipzig 1887, s. 122-123 Strabon ve Diodora atflarla birlikte.

mtr. Bu, szde Arimedin bir Msr seyahatinde yapm olduu bulutur, fakat ok byk bir ihtimalle Msrda ok uzun zamandan beri bilinen bir mekanizma idi, Arimedin yapt bunu Avrupaya tamaktan ibarettir. 1914 ylnda F.M. Feldhaus4 u kukuyu dile getirmitir: Helezon pompa, Arimed helozonu veya Msr vidas olarak da adlandrlmaktadr. Arimed m.. 250 yl civarnda yapm olduu bir Msr seyahati srasnda helezonlu pompay tanmtr (Strabon, Kitap 17, 807; Diodor. Sicul., Kitap I, 34 ve 5, 37; Vitruvius, Kitap 10, 11). Buna gre makinann Msr kkenli olmas gerekiyor. Ama bu alet, Msrdan kalan hibir resimle bize ulam deildir; Msr, viday da bilmemektedir. Burada dile getirilen iki kukudan birincisine ilikin, bu kukunun argumentum ex silentio (susmak bir delildir)nun ktye kullanmndan baka bir ey olmad sylenmelidir. kincisine, yani Msrllarn viday tanmam olmalar gerektiine gelince, bu, kesin deildir.
4 Die

835.

Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, ..., a.y., Sp. 834-

P O M P A

D Z E N E K L E R

17

Dier yandan 1919 ylnda Albert Neuburger5 piramid yapmnda eik dzlemin kullanlmas balamnda unu sylyor: Arimed tarafndan bir Msr seyahatinde icat edilmi olmas gereken vida formunda kullanmyla, eik dzlem zel bir neme ulamtr. Bununla birlikte, vidann orada uzun zamandan beri ve hatta maden ocaklarnda su karmada kullanlm olduu varsaylabilir. 1956 ylnda E.J. Dijksterhuis6 de Arimed hakkndaki almasnda makinann muhtemelen ok daha erken teekkl ettii ve Arimedin onu Msrda sadece tanm olduu grn savunmutur. Ayn yl A.G. Drachmann7, aksi ynde radikal bir karma ulamt: Aksini gsterecek en kk bir delilin bulunmamasyla ok inandrc dorudan ve dolayl delillerin varlna dayanarak ben, Arimedin gerekten helezonlu pompann mucidi olduunu ve bunun hakl olarak Arimed Vidas diye adlandrld sonucuna vardm ileri sryorum.8 Bu soruna ilikin tartmaya kukusuz yabanc olmayan teknoloji tarihisi R.J. Forbes (1963)9 buna karn u not ile yetinmektedir: Arimedin Msr m.. 220 ylndaki ziyareti srasnda bu helezonu tarlalarn sulanmas iinde su pompaladn, bu tip pompann Nil Vadisi boyunca bunu sulama maksadyla kullanld syleniyor. Ben, Arimedin helezonlu pompay Msra yapt seyahatte icat etmi olmas gerektiini imkansz sayyorum. Bu aletin icad, Msrllarn uzun yllar sren piramit inalarnda eik dzlemi kullanmalar ve maden ocaklarndan su karma10 tecrbelerinin sonucu olarak grlebilecei kansndaym. Arimede muhtemelen, bu kazanmn nemini fark etmek ve Avrupada yaylmasna sebep olmak hizmeti borluyuz. Strabon11 daha
5 Die Technik des Altertums, Leipzig 1919, s. 211. 6 Archimedes, Kopenhagen 1956, s. 21-22. 7 The Screw of Archimedes, in: Actes du VIIIe Congrs

evvelce helezonlu pompann ber Yarmadas maden ocaklarnda kullanm hakknda bilgi vermektedir. Vitruv tarafndan tarif edilen vida, bir pedal arkyla hareket ettirilmekteydi12. 1929 ylnda Pompeide kefedilen bir duvar resminde13 bir helezonlu pompa ayn ekilde bir pedal ark tarafndan hareket ettiriliyor grnmektedir. Conrad Kyeser (1405), viday Testudo olarak adlandrmakta ve arklar boaltmak iin kullanldn sylemektedir14. Verdii resimde15 bir ark kolu, harekete geirici g dzenei olarak hizmet etmektedir. Helezonlu pompann daha nce Romallar araclyla Avrupann dier blgelerine yol bulmu olmas ihtimaline ramen, Arap dnyasnda, zellikle Msrda yaygn olan tiplerinin Bat Avrupa lkelerine, ilkin slam dneminde Kuzey Afrika zerinden ulam olduu tahmini elbette son derece isabetlidir16. Bu nedenle, Geronimo Cardanonun De subtilitate (1550)sinde kendisinin memleketi olan Pavia kentinden Galeaz de Rubeis isimli bir demircinin helezonlu pompay yeniden kefettiini iddia edebilmesi artcdr17. Aletin, bir su ark ve iki dili ark ile daha gelimi bir biimi Leonardo da Vincinin alet ve makine izimlerinde karmza kmaktadr:

12 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August

international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9 septembre 1956, cilt 3, Florenz 1958, s. 940-943. 8 a.e., s. 943. 9 Studies in Ancient Technology, cilt 7, Leiden 1963, s. 213. 10 Bkz. Neuburger, A.: Die Technik des Altertums, s. 211. 11 Strabon, Kitap 3, 147; The Geography of Strabo (Loeb), cilt 2, s. 45; Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 835.

Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih 1987), cilt 2, s. 267. 13 Bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, a.y., cilt 7, s. 213. 14 Kyeser, Conrad: Bellifortis Feldhausa dayanarak, Die Technik, a.y. Sp. 835. 15 Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 834. 16 Bkz. Singer, Charles et al. (eds.): A History of Technology, a.y., cilt 2, s. 677. 17 Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in: Hieronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Lyon basksnn yeni tpkbasm August Buckun bir girii ile birlikte, cilt 3, Stuttgart Bad Cannstatt 1966, s. 366; Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, a.y., cilt 7, s. 215.

18

T E K N K

Benim dnceme gre, her ikisi de, hem Leonardo hem de Taiyyeddn, helezonlu pompann Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi tipini gstermektedirler. Bir ark kolu tarafndan hareket ettirilen basit ilem, Msrda hala tarlalar sulamak iin kullanlmaktadr.

izim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 480.

Msrl ada helezonlu pompa.

Leonardonun helezonlu pompas, stanbuldaki daha gen ada Taiyyeddn (1553)in18 helezonlu pompasn aka andrmaktadr:

izim Taiyyeddnde.

el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 34; ayn yazar ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 243.

18

P O M P A

D Z E N E K L E R

19

Modelimiz: Ahap ve plastik. ller: 71 x 64 cm. Elektromotor gsterim iin. (Envanter No: E 1.14)

Koval Su Dolab
Bu dzenein bir ncelini olduka daha basit biimde olsa da Vitruv (. yaklak m.. 25)dan1 tanmaktayz. Aletimizin tarifi, 6./12. yzyldan sonra yazld aikar olan Arapa anonim bir kitapta bulunmaktadr. Olduka kukulu olan bal yledir: Bu, rnun (Heron) iki Yunan, Philon ve Arimedin ykleri ekmek, kreler, sular ve kseler hakkndaki eserlerinden ald eydir.2 Bu anonim eserde ele alnan dzeneklerin bir ksmnn, ilk yapmclar olarak anlan Yunan bilginlerle balantl olduunu tahmin edebiliriz. Fakat anlan aletlerin daha sonra, yani Arapslam kltr evresinde yaam olduu geliime ilikin soru aydnlatlmaldr. Bizim aletimizde sz konusu olan, iki kova zinBaukunst, terc. August Rode, cilt 2, s. 262. 2 Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen 1922, s. 2 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 197-247, zellikle s. 202).
1 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv:

ciri ile bir pedal ark vastasyla hareket ederek su karmaya yarayan bir dzenektir. 1903 ylnda Carra de Vaux3 tarafndan yaplan grafiksel rekonstruksiyonun daha sonralar tam doru olmad ortaya kmtr. 1918 ylnda E. Wiedemann4, onun yapt izimin grnlerini hatal veya keyfi diye nitelendirmiti. Eer bu yanl sunum, teknik historiografyasnda kklemi ise ve F.M. Feldhaus5 mesela Philonda ya
de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques, par Philon de Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et de Constantinople et traduit en franais, in: Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque Nationale et autres bibliothques (Paris) 38/1903/27-235, zellikle s. 209-212 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 37, Frankfurt 2001, s. 101-309, zellikle s. 283-286). 4 ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 151 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1513). 5 Die Technik, a.y. Sp. 831; ayrca bkz. Usher, A.P.: A
3 Carra

20

T E K N K

bir alttan geen su ile dnen ark, ya bir evirme koluyla ya da iinde bir adamn devaml yrtmekle hareket ettirdii dolapla alan tr kuyu kovas zincirinden bahsediyorsa, hayrete dmemeliyiz. Koval su dolabnn nemli lde bir geliimi, el-Cezer6 (600/1200 civar) tarafndan tarif edilen ve resmedilen su kaldrma makinalar arasnda ortaya kmaktadr:

Bu makinelerin nc tipi (bkz. izim) kendi ifadesine gre, gz yanltmak iin kendi kendine dnen ahap bir koum inei figr ekledii bir modeldir. Yani dzenek bir koum hayvan araclyla deil, su gc ile hareket ettirilmektedir. Dere suyunun bir ksm bir boru araclyla tekneye aktarlr, oradan daha alakta duran volana dklr ve bir kanal iinden akar. Akan suyun son te biri tamamen ya da ksmen suyu yukarya kaldran kovalarn iine ular. Modelimiz, koval su dolabnn imdiye kadar bilinen geliim tarihinde zirve noktasn temsil etmektedir. Bu model, el-Cezernin tarif ettii dzenein adeta daha gelitirilmi bir varyasyonudur. Ana fark, burada hareket ettirici su gcnn, bir kanatl ark ile (kseli ark yerine) kullanlmasnda ve akarsuyun (havuzdan dklen su yerine) sz konusu olmasnda yatmaktadr. Fakat modelimiz iin asl rnek, sadece bir kaynaktaki resim veya tanm deildir, bilakis 7./13. yzyln birinci yarsndan daha geen yzyln ortasna kadar ilevsel olan orijinal bir su dolabdr. Bu su dolab Meneet ey Muyiddn ad altnda tannmaktadr, am mahallesi e-liiyyedeki Yezd Irmann kysnda bulunmaktadr ve yaklak krk yl ncesinde ilemez hale gelene kadar bir hastaneye ve bir camiye su tedarik etmekteydi (yandaki resimler). Modelimizi ina etmek iin Halepli A.Y. elasann7 1976 tarihli ayrntl taslaklarndan ve tanmndan yararlandk.

el-Cezerde koval su dolab, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel, tpkbasm ed. Frankfurt 2002, s. 486.

History of Mechanical Inventions. Revised edition, New York 1954, s. 164. 6 el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, fol. 159b; Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser, a.y. s. 141-143 (Tekrarbasm: a.y., s. 1503-1505); Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 182-183; ayn yazar: Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der Wissenschaft, temmuz 1997, s. 80-85, zellikle s. 80-81.

7 Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 55-70; ayrca bkz. al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 45-47.

P O M P A

D Z E N E K L E R

21

amdaki Manaat ey Muyiddn

22

T E K N K

Avrupadan benzer bir dzenein bildiimiz en eski resimsel sunumu, Georgius Agricola (1556)nn De re metallica8 isimli kitabnda bulunmaktadr:

Leonardo da Vinci9 (1519)den bir evirme kolu ile ileyen bir kuyu kovas zincirinin izimini bilmekteyiz:

Agricola, De re metallica s. 173.

8 Agricola, Georgius: De

re metallica, translated by Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New York 1950, s. 173; Usher, A.P.: Machines and Mechanismus, in: A History of Technology, ed. Ch. Singer et al., a.y., cilt 3, s. 325.

9 Leonardo

da Vinci, a.y., s. 480.

P O M P A

D Z E N E K L E R

23

Modelimiz: Ahap ve plastik. Boyut 68 x 52 cm. Masa ve saydam muhafaza ile birlikte. Elektromotor gsterim iin. (Envaneter No: E 1.18)

Bir Su Dolab (Tympanum)

Davula benzer bir koval ark, Arapa muhtemelen nra veya siye olarak adlandrlmaktadr. Bu tip su kaldrcsnda, sarmal odacklar arkn ekseni evresinde dnmektedir ve bu esnada ilerine su almakta ve onu ark gbeinde bulunan bir boruya yollamaktadr. Byk su ktlesini ufak bir seviye fark zerine kaldrmaya yaramaktadr, yksek bir etki derecesine sahiptir ve anma paralar bakmndan olduka fakirdir. Bu yapnn kkeni hali hazrda bilinmemektedir. ki sr tarafndan hareket ettirilen bu tr bir su ark, el-arr (634/1237)nin Mamtnn Paris yazmasnda bulunan minyatrleri arasnda grlmektedir, Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 691. Bu tr su arklar Msrda yaylm olmaldr2.

1 Mller,

P.J.: Arabische Miniaturen, Cenevre 1979, Tafel 12. 2 Hill, D.R.: Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der Wissenschaft (Weinheim), temmuz 1997, s. 81; ayn yazar: Islamic Science and Engineering, Edinburgh 1993, s. 95-96; Delpeche, A., F. Girard, G. Robi-

ne, M. Roumi: Les norias de lOronte. Analyse technologique dun lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997, s. 226. Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting Wheels, Odense University Press 1973, s. 78-79.

24

T E K N K

kzler tarafndan hareket ettirilen sarmal su arknn resmi, Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan elarr (634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr, Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69. P.J. Mllerden, Arabische Miniaturen, Cenevre 1979.

Alman mimar Heinrich Schickardt (1558-1635) 1558-1600 yllar arasndaki talya seyahati srasnda Mailand yaknlarnda oradaki kanallar ve su dolaplar balamnda bir sarmal su ark tasla yapmtr3.

Breta (Kuzey talya) su kaldrcs tasla, H. Schickhardtdan, 1600. E. Kluckerte dayanarak.

3 Bkz.

Kluckert, E.: Heinrich Schickhardt, Architekt und Ingenieur, Herrenberg 1992, s. 47.

P O M P A

D Z E N E K L E R

25

Tesis
Durgun sulardan koum hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin (Beygirle Dndrlen Dolap)
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar), kitabnn su kaldran aletler hakkndaki beinci ksmnda be dzenek tarif etmektedir, bunlardan ilk drd koum hayvan ile dndrlmektedir. Modelimiz, orada tarif edilen dzeneklerden ikincisini1 gstermektedir.
1990, s. 300-314; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 180-181.
1 el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara

Modelimiz: Ahap ve plastik. Boyut 145 x 80 cm masa ve saydam muhafaza ile birlikte. Mekanik sert aatan, verniklenmi. Elektromotor gsterim iin. (Envanter No: E 1.07)

Su yzeyinde kazklar arasnda ( ve q) bulunan yatay eksenin (k) zerinde, ki bu eksen dikey eksen (w) ve dili arklar (h ve ) araclyla bir koum hayvan tarafndan dndrlmektedir, ksmen dili bir tek disk yerine eyrek daire evreleri dilerle donatlm drt disk bulunmaktadr. Dililerin her biri 90 karlkl yerletirilmitir. Drt diskin her birinin altnda kk bir

26

T E K N K

Beygirle dndrlen dolabn resmi, el-Cezerde, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel, tpkbasm ed. Frankfurt 2002, s. 481.

eksen, harekete geirme sopas arklar (n, r, y, f) ve kepeler (lm, ip, ou, ) ile birlikte bulunmaktadr. Her bir eksen kar karya konumlandrldklarnda be kazk (q, r, , t, ) dizisi arasnda bulunmaktadr. evresinin dilerle donatlm olan disklerin dililerinin, her biri 90 civarnda karlkl yerletirilmitir ki, bu diskler birbiri ard sra devaml su ykseltmektedir, bylece koum hayvannn gcnden bir nceki blmn dzeninden ok daha iyi yararlanlr, ki orada bu hayvan btn yolunun esnasnda almak zorundadr.2
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 140-141 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1502-1503).
2

el-Cezernin resminin E. Wiedemann tarafndan yaplan yeniden izimi.

P O M P A

D Z E N E K L E R

27

Pompa Tesisat

Su arkyla hareket eden

Modelimiz: Ahap ve plastik. Boyut: 100 x 70 cm masa ve saydam muhafaza ile birlikte. Pompalar pirinten. Elektromotor gsterim iin. (Envanter No: E 1.08)

Koum hayvanlar vastasyla hareket eden dner dolaplar balamnda el-Cezer1 (600/1200 civar), ark yardmyla rmaktan 20 arn (yaklak 11 metre) kadar ykseklie su kaldran bir dzenei tarif etmektedir. Bu dzenek, Taiyyeddn2 tarafndan da hidrolik aletler arasnda sunulmaktadr. Tesis, bir rman doal akntsndan faydalanmaktadr. Akntda bulunan su ark, bir aftta devam eden muntazam bir dnme hareketi yaratmaktadr. afta balanan bir dili ark, eksen mili balanm olan bir dier dili arka bu hareketi aktarr. Eksen mili ile hareket edebilir biimde bal olan bir krank mili, dnme hareketini mekanik olarak itme hareketine dntrr. Krank miline bal olan iki piston, suyu rmaktan emmek ve her bir odaca teslim etmek iin yatay olarak cereyan eden itme hareketinden yararlanr. Her harekette bir piston su emer, dieri suyu

yerinden iter. Odacklarn her biri iki supaba sahiptir, birisi ieri emme dieri boaltma supabdr. Pistonun emmesinden sonra emme supab odacklar kapatr, boaltma esnasnda su odacklara bal olan k borusuna ular. Oradan su, eer piston kar ynde hareket edecek olursa, geri akamaz, nk boaltma supab kapanr. O esnada ikinci pompa suyu emer. Bylece, k borusunda muntazam bir su akm oluur. k borusu, bundan sonra oradan suyun evlere veya tarlalara sevkedilebildii bir reservuara gtrr.

189: Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser, a.y., s. 145-147 (Tekrarbasm: s. 1507-1509). 2 al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976, tekrarbasm: 1987, faks. s. 29-32.

1 el-Cezer: a.e. ve a.y., s. 321-327; Hill, D.R.: a.y., s. 186-

el-Cezernin pompasnn yapm iin izim.

28

T E K N K

Alt Pistonlu Pompa

Taiyyeddn (1553)in

Modelimiz: Ahap ve plastik. Supaplar pirinten deri contalar ile birlikte. Arlklar ve eksantrik mili pirinten. ller: 89 x 79 cm, masa ve saydam muhafaza ile birlikte. Elektromotor gsterim iin. (Envanter No: E 1.13)

Arap kkenli Osmanl evrensel bilgin Taiyyeddn Muammed b. Marf (. 993/1585), 960/1553 ylnda yazlm olan pnmatik dzenekler hakkndaki (e-uru es-Saniyye f el-lt erRniyye1) kitabnda su pompalarnn iki variyantn tarif etmektedir. Bunlardan bir tanesi iki pistonla, dieri alt pistonla suyu rmaktan yukar doru karmaktadr. Birincisini bn er-Rezzz el-Cezernin kitab sayesinde daha nceden tanmaktayz (bkz. bir nceki pompa tesisat). kincisi, el-Cezerden sonra daha gen bir geliim evresinde olumu grnmekte. Bir rman tabii aknts, tesisi bir su ark vastasyla hareket ettirmektedir. Alt pompa, suyu, oradan devaml aktarlabilecei belirli bir ykseklie karmaktadr.
ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 36-38; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 50-52.
1 Ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn

Taiyyeddnden bir sayfa, e-uru ..., Yazma Dublin, Chester Beatty Lib. 5232.

P O M P A

D Z E N E K L E R

29

Su ark vastasyla oluan dnme hareketi bu modelde bir eksantrik miline aktarlmaktadr. Eksantrikler tek tek manivelalar harekete geirmektedirler, bylelikle dnme hareketi dorusal harekete dntrlr. Bunlar mil zerine yerletirilmi olarak sralanmlardr, bylelikle su gc simetrik olarak paylatrlr. Manivelalardan birisi harekete geirilirse, bir pistonun ve ona sabitlenmi bir arln yukar itilmesine neden olur. Bu ilem esnasnda ilgili pompa odacnda bir vakum oluur, bylelikle emme supab alr ve su emilir. Eksantrik manivelay tekrar serbest brakrsa, piston zerine oturtulmu arlk

vastasyla aa doru indirilir. Bu srada emme supab kapanr ve su, k borusu zerinden yukar doru pompalanr. Bu arada, bu ilemin bitmesinden sonra tekrar kapanan ve suyun geriye akmasn engelleyen boaltma supab alr. Ayrca bu supap, pompann tekrarlanan emmesinde bir hava tkanmasna neden olur, bylece hava boluu tekrar oluur ve su emilebilir. Alt pompann birbiri ardnca harekete gemesiyle devaml bir su aknts salanr. ok sayda piston pompal benzer bir Avrupal su kaldrcs Agostino Ramellinin2 1588 tarihli kitabnda bu tasla ile birlikte tarif edilmitir.

Pistonun inii esnasna suyun ykselii.

A. Ramellide (1588) pompa dzenei. Pistonun ykselii esnasnda suyun emilii.

2 The Various and Ingenious Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-Century Illustrated Treatise on Technology. Translated from the Italian and French with a biographical study of the author by Martha Teach Gnudi. Technical annotations and a pictorial glossary by Eugene S. Ferguson, Baltimore, 1976, s. 184 ve Tafel 62.

30

T E K N K

Gemi Deirmeni

Msnn olu (Ben Ms) 3./9. yzyln ortalarnda yazlm kendiliinden alan nefesli alet1 (bunun iin bkz. kataloun birinci blm, s. 202 f.) hakkndaki risalelerinde, bir gemi deirmenden (araba) bahsetmektedirler. Corafyac bn aval2 4./10. yzylda Diclede Musul civarnda benzerlerinin dnyada nadiren grlebilecei gemi deirmenlerinin (Arap. o. Urb) mevcut olduunu bildirmektedir. Bunlar ahaptan ve demirden ina edilmilerdi, nehrin ortasnda akntda demir zincirlere bal duruyorlard ve her biri iki ift deirmenta ile donatlmt. E. Wiedemann tarafndan bir araya getirilen rivayetler, gemi deirmenlerinin slam dnyasnda yzyllar boyunca yaygn olduklarn gstermektedir.

Modelimiz: Gemi sert aatan, su geirmez olarak vernikle kaplanm. Uzunluk: 80 cm. Yanlara takl su ark (gsterim iin elektromotorla altrlmakta), g aktarm yoluyla deirmen talarna (burada yalnz bir ift) bal. Plastik tekne sert aa masada, ller: 120 x 86 x 80 (ykseklik) cm. (Envanter No: E 1.03)

1 el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L. Cheikho in: el-Meriq (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 42, Frankfurt 2001, s. 19-33, zellikle s. 29); bkz. Wiedemann, E.: ber Schiffsmhlen in der muslimischen Welt, in: Ges chichtsbltter fr Technik, Industrie und Gewerbe

(Leipzig) 4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 863-864). 2 Kitb ret el-Ar, ed. J.H. Kramers, Leiden 1939, cilt 1, s. 219.

D E R M E N L E R

31

Gemi deirmeni, F. Veranzioda (1615)

15. yzyln ilk yarsnda Mariano Taccola gemi deirmenlerinin unsurlarn ieren taslaklar izmektedir (bkz. sadaki resim)3. bn aval tarafndan tarif edildii gibi iki ift deirmen ta olan bir deirmenin detayl bir tasviri Fausto Veranzionun 1615 tarihli Machinae novae isimli kitabnda4 bulunmaktadr (bkz. yukardaki resim).

M. Taccoladan, De ingeneis.

3 Taccola, Mariano: De ingeneis, cilt 2, tpk4 Veranzio, Fausto: Machinae

basm, Wiesbaden 1984, fol. 104v. novae, Mnih 1965, no. 18.

32

T E K N K

Yel Deirmeni

Modelimiz: Ahap, verniklenmi. Ykseklik: 60 cm. erideki dikey eksende 5 keten yelken. Elektro fle gsterim iin. (Envanter No: E 1.04)

Yel deirmenleri (ra, o. ar), grnd kadaryla daha slamdan nce randa yaygnd ve onlar hakkndaki bilgiler slam dnyasnn dier blgelerine de olduka erken ulamt. Tarihi Muammed b. Cerr e-aber (. 310/923) dnya tarihine dair byk kitabnda1, ikinci Halife mer (dnemi 13-23/634-644)in, ressam, marangoz ve ilingir olarak tannan ve daha sonra bu halifenin katili olan ranl Eb Lleye yle dediini yazyor: Bana bildirildi ki, eer istersem, sen rzgar gc ile ten bir deirmen ina edebileceini iddia etmisin, o yle cevap vermi: Evet, bu dorudur. Bunun zerine mer: yleyse bana byle bir deirmen ina et demi2. Sicistn (veya Sstn, Kuzeydou ran)daki yel deirmenlerine ynelik iaretleri el-sar (4./10.
Tar er-Rusul ve-l-Mulk, ed. M.J. de Goeje, Seri 1, cilt 5, Leiden 1879 (Tekrarbasm: Leiden 1964);Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 44 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228, zellikle s. 216). 2 Olayn bir baka versiyonu iin bkz. el-Mesd: Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher, ed. C. Barbier de Meynard, Paris 1864, cilt 4, s. 227, kr. a.e., cilt 2, s. 80; Wiedemann, E.: a.e., s. 44 (Tekrarbasm: s. 216).
1

yzyln ilk yars) veya onun daha gen meslekta bn aval gibi birok Arapa yazan corafyaclarda bulmaktayz3. Bu tr deirmenlerin harabeleri gnmze kadar o blgede bulunmaktadr.

Yel deirmenleri, Sstn, Kuzeydou ran, resim elUlm f el-slmdan, Tunus 1978, s. 204.
3 Wiedemann, E.: a.e., s. 217.

D E R M E N L E R

33

ed-Dmede yel deirmeni resmi.

ler, veya yksek bir da zirvesi veya uygun bir tepe veya kalelerin bir kulesini alrlar. Bunlarn zerinde st ste katlar kurarlar. Yukardakinin iinde dnen ve ten deirmen (ra) bulunur, alttakinin iinde hizmete amade rzgarn dndrd bir yelpaze ark (dlb) bulunur. Alttaki ark dnnce, yukarda arkn zerinde bulunan deirmen dner. Ne tr rzgar eserse essin o deirmenler dner, buna ramen bir tek [deirmen] ta mevcuttur ve resim yledir, grdn zere ... Eer her iki katn inasn gerekletirmilerse, resmin gsterdii gibi, alttaki kat iine drt mazgal penceresi (merm) yaparlar, surlardaki (esvr) at mazgallar gibi, fakat bunlar tersinedir, geni ksmlar dar ve dar ksmlar ieri doru evrilmi olmak suretiyle, hava iin bir kanal olutururlar, bylece onun iinden hava gl bir ekilde ieri girer, tpk kuyumcunun krnde olduu gibi. Geni u mansaba doru ve dar olan ieri doru durmaktadr; bu, hangi taraftan olursa olsun havann deirmene girmesine daha elverili olmas iindir.5 Byk ihtimalle ran kkenli yel deirmenleri, slam dnyasnn batsna olduka erken yol bulmulardr. Arap spanyadan corafyac Eb Abdullh el-imyer (866/1461 ylnda yazmtr), liman kenti Tarragonann zellikleri arasnda, rzgar gc ile alan deirmenlerin varln zikretmektedir6.
Yel deirmenleri, Canterbury Mezmurlarnda (1270), Ch. Singer (ed.)den, History of Technology cilt 2, s. 623.

Bir resimle birlikte yel deirmeninin en ayrntl tarifini corafyac emseddn Muammed edDme (. 727/1327)ye borluyuz4. Tercmesi yledir: Sicistnda rzgarlarn ... youn olduu bir blge bulunmaktadr. Bu blgenin sakinleri rzgar deirmenleri dndrmek iin kullanmaktadrlar ... Rzgar araclyla dnen deirmenlerin yapmnda u ekilde ilem yapmaktadrlar: Minare gibi yksek bir yerde [bir bina] ina ederNubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, ed. A.F. Mehren, Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimichqui, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 203, Frankfurt 1994), s. 181-182; Franszca terc. A.F. Mehren: Manuel de la cosmographie du Moyen-ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 204, Frankfurt 1994), s. 247.
4

5 E.

Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, Zur Mechanik ..., a.y., s. 46 (Tekrarbasm: s. 218). 6 er-Rav el-Mir f aber el-Ar, ed. E. Lvi-Provenal, La Pninsule ibrique au Moyen-ge, Leiden 1938, s. 126; Franszca terc. a.e., s. 153.

34

T E K N K

Yatay yel deirmenleri Veranzio (1615)da.

Bu tipin daha sonraki yaygnlna gelince, yaklak 7./13. yzyldan itibaren ine ulam olduu tahmini7 doru grnyor. Avrupada yel deirmeninin bilinen en erken geliimi 12. yzyla dayanmaktadr. 1270 ylnda Canterburyde yazlm olan bir Mezmurlar kitab, dikey kanatlar olan bir deirmenin ilk ngiliz resimlerini gstermektedir8. Fars tipinin birok izimi, Fausto Veranzio (1615)nun Machinae novae (yeni makineler)sinin arasnda karmza kmaktadr9.

Bu tip yel deirmeninin Avrupada gerekten de ina edilip edilmedii sorusu hl tam olarak cevaplandrlmamtr10. ed-Dmenin yukarda verilen tarifine gre, rzgar aparat alt tarafa yerletirilmiken, deirmen ta deirmenin st ksmnda bulunmaktayd. Daha sonraki gelime, bu dzenin, daha yeni resimlerin gsterdii gibi (bkz. yukardaki resimler), tersine dndrlmesine gtrmtr11. ran seyahatinde Sven Hedin, Sstnda kk bir yer olan 400 evlik Nehte bu tip 75 yel deirmeni sayabilmitir (kr. Resim s. 32)12.

Needham, Joseph: Science and Civilisation in China, cilt 4, ksm 2, Cambridge etc. 1965, s. 560. 8 Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer et al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford 1956, s. 623-628, zellikle s. 623; Wulff, Hans E.: The Traditional Crafts of Persia, Cambridge (Mass.) 1966, s. 286. 9 Machinae novae, Mnih 1965, no. 11, 13.

Ayrca bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, cilt 2, Leiden 1955, s. 111-116; Horwitz, Hugo Th.: ber das Aufkommen, die erste Entwicklung und die Verbreitung von Windrdern, in: Betrge zur Geschichte der Technik und Industrie 22/1933/93-102; al-asan, Amad Y. ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 5455. 11 Wulff, H.E.: a.e., s. 286-289. 12 Eine Routenaufnahme durch Ostpersien, Stockholm 1926, cilt 2, s. 141; kr. Wulff, H.E.: a.e., s. 286.

10

M U H T E L F

A P A R A T L A R

35

Makas Biimli Kaldra

Modelimiz: Astarlanm ahap ve pirin. Ykseklik 57 cm. (Envanter No: E 1.17)

Alman dilinde Nrnberg Makas olarak nitelendirilen bu dzenek, yukarda (s. 19) anlan, ierii ksmen Arimed, Philon ve Heron gibi Yunan bilginlerle ve de Byk skenderle ilikilendirilen Arapa anonim kitapta tarif edilmitir. Suriyede veya Irakta yaayan bir Arab, yazar olarak grme eiliminde olan Hans Schmeller1 bu aletin tarifini Arapadan Almancaya tercme etmi2 ve aralarn krokilerini sunmutur. Bu metnin verdii bilgiye gre, tek bir adam bununla 500 ral (yaklak 220 kilo)lk su arln bir defada kaldrabilecek durumdaym3. Nrnberg Makasnn tombaz kpr, merdiven veya hareketi makinelere tayan makas gibi dier ilevlerini Feldhaus4 anmaktadr. Modelimizin yapmnda, H. Schmellerin iziminden yararlandk.

zur Geschichte der Technik in der Antike und bei den Arabern, a.y., s. 2 (Tekrarbasm: a.y., s. 202). 2 a.e., s. 9-10 (Tekrarbasm: a.y., s. 209-210). 3 Die Technik, a.y., Sp. 910. 4 Die Technik, a.y., Sp. 910.

1 Beitrge

H. Schmellerin izimi, Beitrge zur Geschichte der Technik s. 9.

36

T E K N K

Dzenek

Is etkisiyle su kaldrmak iin

Kendiliinden kapanan supap (genleen havann dar kabilmesi iin)

Vakum pompasnn fonksiyon emas,

Basn dengeleyicisi (aksi taktirde su zerinde alt basn oluur).

Yunan, pseudo Yunan ve Araplarn teknik alanndaki bulularn byk farkllklarla tarif eden Anonim bir mecmuann1 bildiimiz drt yazmas arasnda Codices Gotha 1348 ve Leiden, Warn. 499 yazmalar ate araclyla su kaldrmaya yarayan dzenek sunmaktadr2.

Modelimiz: Astarlanm ahap, plastik, bakr ve pirin, ispermeet mumu. Ykseklik: 61 cm. (Envanter No: E 1.23)

tha 1348, Leiden, Warn. 499 (=or. 499, bkz. Voorhoeve, P.: Handlist of Manuscripts, Leiden 1957, s. 116-117). 2 Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei den Arabern, a.y., s. 26 f. (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 197-247, buras s. 226-227).

1 stanbul, Ayasofya 3187, Oxford, Bodl. Marsh 669, Go-

Olduka kltlm bir model halinde sunduumuz pompann ilevini H. Schmeller aadaki gibi tarif etmektedir: Yanan petrol lambalar vastasyla oluan sdan dolay, hava yukardaki yerden atlr, yani yenip bitirilir. Bunu izleyen soutma srasnda basn azalmas oluur, bylelikle dardaki hava basnc kanal ierisinde bulunan suyu yksee doru iter.3 Kaynamzn tarifine gre, bu dzenek 5-25 metre derinlikte bir kuyudan su karabilmekteymi. Bu yntemden pratik olarak ne kadar yararlanlabildii sorusu hl geerliliini korumaktadr.
3 a.e., s. 27.

M U H T E L F

A P A R A T L A R

37

Modelimiz: Bakr, pirin, paslanmaz elik. Kazann 30 cm. Istma spirali ve durdurma supab ile birlikte. (Envanter No: E 1.25)

et.

Buharla alan

Dner Dndrcs
Osmanl astronom ve mhendis Taiyyeddn, 953/1546 tarihli e-uru es-Seniyye f el-lt erRniyye isimli kitabnn 6. blmnde dner ii evirmeye yarayan dzenek tarif etmektedir. Birincisi, buhar gc kullanmyla hareket ettirilmektedir. kincisi, hareketi bir scak hava trbiniyle ayarlanan bir arlkla altrlmaktadr. ncs, nispeten kk bir gc, evirme koluyla hareket ettirilen dili arklar vastasyla aktarma prensipine gre imal edilmitir. lk dzenee ait modelimizde, kanatl dolapbenzeri bir trbin ile birlikte kapal, stlm su kazanndan bir boruyla dar kan buhar vas-

su tank, ocak

Modelimizin enlemesine ematik kesitleri

38

T E K N K

P.M. Grimaldinin buharl arabasnn rekonstrksiyonu.

Giovanni Brancann buharl arabasnn tasla.

tasyla i hareket ettirilmektedir. Taiyyeddnin tarifine gre, borunun az bir su kabna sokularak kazana yeniden su sevk edilir. Kazan yeniden doldurmak iin bu yeterlidir. Taiyyeddn bu tr buhar dzeneinin kendi zamannda olduka yaygn olduunu bildirmektedir. Giovanni Branca1 1629 ylnda bir buhar ark resmetmitir (bkz. 2. resim). Burada buhar, metal bir azdan kanatl dolaba doru flemektedir.

Dzenek, bir barut tokacn harekete geiriyormu2. Buhar gcnn kullanm, ileri bir basamaa Philippe-Marie Grimaldi ile ulam grnyor. O, 1671 yl civarnda buhar gcyle iletilen bir arabay Manurya Kayzeri Kang Hsiye takdim etmitir. Giovanni Canestrini (1835-1900) tarafndan 19. yzylda yaplan bir rekonstrksiyon (bkz. 1. resim) Mailandda Museo Nazionale della Scienza e della Tecnica mzesinde bulunmaktadr3.

1 Le

machine. Volume nuovo e di molto artifico da fare effetti maravigliosi ..., Roma 1629, figura XXV.

2 Bkz. Feldhaus, F.M.: Die Technik, a.y., s. 182. 3 Bkz. Needham, Joseph: Science and Civilisation

China, a.y., cilt 4, ksm 2, s. 225-228.

in

M U H T E L F

A P A R A T L A R

39

Scak Havayla alan

Dner Dndrcs
Modelimiz: Bakr, pirin, paslanmaz elik. Kazann 30 cm. Istma spirali ve durdurma supab ile birlikte. (Envanter No: E 1.26)

Resim Leonardo da Vinciden, a.y. s. 503.

Taiyyeddn, kendi dneminde ilki kadar yaygn olan, dner iini evirmeye yarayan ikinci bir mekanizma trn ok ksa tarif etmektedir. Burada, ileri dndrmek iin buhar trbini yerine, ocakta yukar doru kan scak havadan yararlanlmaktadr. Tpk su kaldrma aletlerinde olduu gibi, ek enerji, kurun bir aklden beslenmektedir. Bu, muhtemelen tpk bir saatte olduu gibi, makara zerinden ileyen bir arlk olarak tasavvur edilebilir. u demektir ki, bir aktarm dilisi zerinden ie tanan scak hava trbininin gc, ek kuvvet olamadan kzartmay yeterli hzda hareket ettirmeyi gerekletiremiyordu.

Leonardo da Vincinin1 Codex Atlanticus isimli eserinde (Fol. 5), duman veya daha ok, kebap iinin altndaki ateten yukar kan scak havayla altrlan bir dndrnn tasla (bkz. resim) bulunmaktadr2. Dili arkla g aktarmn gsteren bu resim, bizim rekonstrksiyonumuz iin ok faydal oldu. Bununla birlikte, onun taslana gre ina edilmi bir dzenein ilevsel olup olmayaca hususunda kukuluyum, nk grld kadaryla scak hava dnda baka hibir enerji kayna ngrlmemitir.

1 Leonardo da Vinci, a.y., s. 503. 2 Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte

nenbaues, Berlin 1899, s. 425-426.

des Maschi-

40

T E K N K

Krankl ve Dili ark Mekanizmal

Dner Dndrcs

Modelimiz: Pirin, paslanmaz elik. Ykseklik: 35 cm. (Envanter No: E 1.27)

stanbulda tanm olduu zere, ilk iki mekanik dner dndrcsn tarif ettikten sonra Taiyyeddn, kendisinin ve abisinin 953/1546 ylnda ayn yerdeki yaygn yapmlarda daha kolay tanabilir olan bir alet gelitirdiklerini eklemek-

tedir. Yeni dner dndrc, bir krank ve 1:10luk bir g aktarmn salayan ve bylece ar bir kzartmann yava dnmesini kolaylatran drt dili arkdan oluan bir iletme mekanizmasyla almaktadr.

M U H T E L F

A P A R A T L A R

41

Modelimiz: Ahap ve pirin, bakr arlk (8 kg). (Envanter No: E 1.12)

Dili ark Mekanizmal

Vin

Osmanl bilgini Taiyyeddn 960/1553 ylnda yazlm olan pnmatik dzenekler hakkndaki (e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye1) kitabnda, 3000 ral (yaklak 1450 kilo)lk bir arl binde birlik bir g kullanmyla kaldrmay mmkn klan bir dili ark sistemini (eddevlb el-mtedilet el-esnn) tarif etmektedir. ok kademeli iletme mekanizmal modelimizde g aktarm oran 1 : 150 dir.
izim Taiyyeddnden euru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye s. 26.
1 Ed. el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn

Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 25-26.

ve-l-Hendese el-

42

T E K N K

Palanga
Teknie dair Arapa kitaplarda ya da monografilerde ele alnan palanga trlerinden1 Osmanl bilgini Taiyyeddn2 olduka gelitirilmi bir tip tarif etmektedir. Bu tipte, belirli bir yk normal koullarda gerekli olan gcn altda biriyle kaldrlabilmektedir. Bunun iin Taiyyeddn, iki kez sekiz tahta makara kullanmakta ve bunlar silindir biiminde bir araya getirmektedir. Benzer bir palangaya Leonardo da Vincide rastlamaktayz3.
Modelimiz: Pirin ve elik. Bakr arlk yaklak 15 kg. Ayaklk paslanmaz elik. Ykseklik: 130 cm. (Envanter No: E 1.11)

Taiyyeddnden bir sayfa, euru es-Seniyye, yazma Dublin, Chester Beatty Lib. 5232.

Resim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 490. Bunlar Bekre (Makara/Bobin) veya Cerr el-Esl (Arlklar ekmek) kavramlar altnda incelenmektedir, bkz. Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 20 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228, zellikle s. 192). 2 Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye, faks. ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 27-28. 3 Leonardo da Vinci, a.y., s. 490. 4 Die Technik, a.y., Sp. 332.
1

F.M. Feldhausun4 antik palangalarda gerekletirilen iyiletirmelerin ancak 19. yzylda yapld gr bylelikle aslsz olmaktadr. Modelimizde orijinalde ngrlen makaralarn sadece yarsn gz nnde bulundurduk.

M U H T E L F

A P A R A T L A R

43

Dzenek

Nesneleri Sulardan Kaldrmak in (eneli Ekskavatr)

Modelimiz: Pirin silindir, uzunluk: 50 cm, iki menteeyle alp kapanabilir. Pirin zincirler. (Envanter No: E 1.05)

3./9. yzyln ilk yarsnda yaam Ben Ms (Msnn Oullar) olarak bilinen Ms b. kirin olu (Muammed, Amed ve el-asan), Kitb el-iyel 1 isimli kitaplarnda yznc dzenek olarak, nesneleri sulardan kaldrmaya yarayan bir alet tarif etmektedirler. yle diyorlar: Sarktldnda denizden maddeyi (cevher) ve kuyulara dm veya rmaklarda veya denizlerde batm olan nesneleri karan bir aletin nasl imal edileceini gstermek istedik. Bunun iin [ii bo] bir silindirin birbirinin ayn olan her iki yarsn, abjz ve wde, imal ederiz; bir yar dier yary arlk bakmndan birazck geerse, sz konusu ama iin daha iyidir, yani bir yarnn dier yary iine almas (yeyip yutmas) ve [ikincisinin] onun iine birazck girmesi iin.

ki silindirden herbiri, bir arn veya daha uzun olmaldr ... Aralarnda kk bir aralk bulunmamas iin, silindir yarlarndan birisi dierine gre dzenlenir (yarlr,. Daha sonra, bunlara iki mentee (nermzecetn) taklr, ...2. Dzenek dardan taklm zincirlerle suya sarktldnda, kavrayan silindir alr. Zemine geldiinde silindir ortaya taklm bir zincirle tekrar yukar doru ekilir. Bylece, silindir kapanr ve kavrad nesneleri kskaca alr.

1 Ed.

Amad Y. al-asan, Halep 1981, s. 376-379; ngilizce terc. Donald R. Hill: The Book of Ingenious Devices, Dordrecht v.d. 1979, s. 242-243.

rate aus dem Werk fil-ijal der Ben Ms (Zur Technik bei den Arabern, 7), in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348, zellikle s. 343-345 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 306-313, zellikle s. 308-310).

2 Tercme E. Wiedemann (czi deiikliklerle) in: Appa-

44

T E K N K

Ben Msnn eneli Ekskavatr (yazma Berlin).

Konstrksiyon izimleri (D.R. Hill, E. Wiedemanna dayanarak)

Kavrama silindiri, ak halde (utan grn)

Kavrama silindiri, ak halde (yandan grn)

Dikey taslak (ipler olmakszn)

M U H T E L F

A P A R A T L A R

45

iddetli Rzgarda da Snmeyen

Bir Lamba

Modelimiz: Pirin, ykseklik: 63 cm. (Envanter No: E 1.16)

izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma Berlin, or. quart. 739).

3./9. yzyln ortalarnda Ben Ms (Muammed, Amed ve el-asan b. Ms b. kir), Kitb eliyel isimli kitaplarnda1 iddetli rzgarda bile snmeyen bir lamba2 tarif etmilerdir.
Amad Y. al-asan, Halep 1981, zellikle s. 372373. 2 Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 204-205 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 355-356); The Book of Ingenious Devices (Kitb al-iyal) by the Ban (sons of) Ms bin Shkir. Translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht, Boston, Londra 1979, s. 238-239.
1 Ed.

Modelimiz, Ben Msnn tariflerine, verdikleri resme ve E. Wiedemann ve D. Hillin yorumlarna dayanarak oluturulmutur. inde lambann bulunduu yarm silindir, bir ayaklk ierisine kolaylkla dndrlebilir olarak yerletirilmitir. Buna sabitlenen pirin bayrak, hava hareketleri esnasnda kapal tarafla birlikte rzgara doru dnmesini salar, bylelikle k hava cereyan tarafndan sndrlemez. Bayran hafif hava cereyannda da dnebilmesi iin, yataklarn kolay hareketlilii ok nemli bir rol oynamaktadr.

46

T E K N K

Allah Lambas
(Sonsuz Ik)

Modelimiz: Pirin, ykseklik: 60 cm. Cam gr penceresi. Ahap duvar, ykseklik 80 cm. (Envanter No: E 1.06)

Arapa sirc Allh (Allah lambas) adyla bir ya lambas nitelendirilmektedir. Bu lambann fitili kendiliinden ileri kmakta ve ya kendiliinden ieri akmaktadr. Onu gren herkes, yadan ve fitilden hibir eyin asla tkenmediine inanr.1 Msnn olu (Ben Ms), 3./9. yzyln ilk yarsnda Kitb el-iyel isimli kitaplarnda2 bu tr bir lamba tarif etmilerdir. Lamba, kimsenin yeniden fitil srmesine gerek kalmakszn gnlerce yanabiliyordu. Ya otomatik olarak yeniden akyordu, grne gre miktar azalmakszn. Teknik olarak iddial bu sistem, lambann gizli bir rezervuardan kendi kendini yeniden doldurmasn temin etmektedir. lwz supap (bkz. 47. sayfadaki resim) yoluyla doldurma ileminden sonra, bu reservuarda yan e gagas zerinden dar akmasn engelleyen bir boluk oluur. Alalan ya seviyesi j araln aar amaz vakum kalkar, aralk tekrar kaybolana ve rezervuarda vakum

Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 203-204 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 354-355). 2 Kitb el-iyel, a.y., s. 368-371; ngilizce terc. Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 236-237.

yenilenene kadar, ya lambann iine akar. Asl lambann doldurulmas bu ekilde daima sabit kalmaktadr. amandras, fitilin reservuardaki azalan ya seviyesinde otomatik olarak yeniden itilmesine sebep olmaktadr. Kullanm amac hakknda Ben Ms yle demektedirler: Bu lambay din ileriyle uraan insanlar yakarlar. Onlar bu lambada, atein snmedii, yani atein ate borusu iinde kesintisiz olarak yand sonsuz bir lambann olduuna inanrlar, bu, Zerdtlerde ve Kilisede, yani Hristiyanlardaki durumdur. amdan (lambann taycs) ve ya deposu, sadece lamba grlecek ekilde duvara gizli olarak yerletirilirse, bu durum bakan kimse zerinde daha iyi bir etki brakr.3

3 Tercme E. Wiedemann, a.e., s. 203-204 (Tekrarbasm

s. 354-355).

M U H T E L F

A P A R A T L A R

47

D.R. Hillin yeniden izimi.

izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma Berlin, or. quart. 739).

D.R. Hill tarafndan nerilen bir fonksiyon modelinin izimi.

izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).

48

T E K N K

Resim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma Topkap Saray).

D.R. Hillin yeniden izimi.

Hayret Uyandrc Bir

me Kab

Msnn Oullar (Ben Ms) Kitb el-iyel 1 isimli kitaplarnda ime kaplar ve ayakl tabaklar iin onbe dzenek anlatmaktadrlar. Bunlar, onlarn ne denli akll bir tarzda ok eitli problemleri zebildiklerini gstermektedir2. Dzeneklerinin onbirincisi, bize model olarak hizmet etmitir. Bu ime kab sohbet mnasebetleriyle tehir edilmekteydi ve elenmeye yaramaktayd. Bu aletin ileyi tarz, hidrolik hesaplamalara dayanmaktadr. arap, yukardan yava yava kabn iine dklrse, soldan su, sadan arap akar. Su hzlca iine dklrse, soldan arap, sadan su akar. leyi tarz hakknda hibir bilgi vermemek iin, orijinalinde reservuar kapal olarak dnlm olmaldr.

Modelimiz: Ahap kutu 43 x 45 x 105 cm. Tezyinatl iki pirin reservuar, altn yaldzl. Besleme borular pirin ve plastik. (Envanter No: E 1.09)

el-iyel, a.y., s. 319-323; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 212213. 2 Wiedemann, E.: ber Trinkgefe und Tafelaufstze nach al-azar und den Ben Ms, in: Der Islam 8/1918/55-93, 268-291, zellikle s. 284-286, 291 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579, zellikle s. 1572-1574, 1579).

1 Kitb

O T O M A T L A R

49

Scak ve souk suyu nbetlee veren

Otomat

Modelimiz: Masa 84 x 62 cm, toplam ykseklik 170 cm. Armatrler pirinten. (Envanter No: E 1.28)

Ms b. kirin 3./9. yzyln ikinci yarsnda Badatda matematiki, astronom ve fizikiler olarak faaliyette bulunan1 Muammed, Amed ve el-asan isimli olu, mekanik dzenekler hakkndaki kitaplarnda2, su akn iki farkl kaynaktan veya reservuardan salayan ve iki nakil hattnn her birinden belirli faslalarda dnm-

s. 385-388; ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, Londra 1979, s. 246-247.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 246-252; cilt 6, s. 147-148. 2 Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981,

50

T E K N K

l olarak scak veya souk su akacak, dier nakil hattndan ayn faslalarda fakat aksi srayla akacak ekilde hazrlamaya ve dzenlemeye yarayan bir alet tanmlamlardr. Faslalarn ksaltlmasyla, musluk bataryasn anmsatan bir etkiye ulalr. Dzenein sa taraftaki scak su reservuarndan ve sol taraftaki souk su reservuarndan su, bu reservuarlarn altna yatay olarak taklm arkn zerine dklr. arkn dn hareketi sayesinde, onun altna yerletirilmi olan bir kvet dndrlr. Kvet ortadan iki odaca ayrlmtr. lk olarak scak su sa odaca akar, daha sonra yarm dnten sonra souk su akar. E zamanl

olarak sol odaca nce souk, daha sonra yarm dnten sonra scak su akar. Su bu odacklardan, byk bir aralk iinden geerek, altta bulunan, ayn ekilde iki odaca blnm kvete akar. Yukardaki kvetin dnyle su dar boalr. Yukardaki kvetin eyrek dnnden hemen sonra altta bulunan kvetteki ak deiir. Altta bulunan kvetten su bir tekneye akar. Bu teknede imdi su arknn ve yukardaki teknenin tek bir dn esnasnda drt kere her iki su nakil hattndan ak deiir. Ksa faslalar halinde dnml olarak scak ve souk su akar.

izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).

O T O M A T L A R

51

Elence Otomat
Bu alet, Muammed veya Amed b. alef elMurd (muhtemelen 5./11. yzyln ikinci yars, Endls) isimli bir kimse tarafndan Kitb elEsrr f Netic el-Efkr isimli kitabnda tarif edilen ve izilen 31 modelden birisidir. Kitabn sonraki drt modeliyle birlikte bu otomat, bir su saatine benzemektedir; nk belirli hareketler saptanm faslalar halinde ortaya kmaktadr, fakat zenli bir zaman lm mevcut deildir1. Bu model, J. Vernet, R. Casal, M.V. Villuendas2 ve Eduard Farr (Barselona)nin aklamalarna ve taslaklarna dayanarak yaplmtr3. Bu oto1 Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 37. 2 El captulo primero del Kitb al-asrr f nati

Modelimiz: Ahap kutunun eni: 110 cm. Su kaplar ve kanallar plastik camdan. Kseler ekilenmi bakrdan. Figrler dkme kalaydan. (Envanter No: B 1.09)

matta cvann kullanlm olmas kayda deerdir, bylece bu otomatla Alfons Cva Saati (bkz. cit III, s. 110 f.) arasnda bir balant meydana kmaktadr4. Dier yandan, konik supaplar, geciktirici sistemler, reaksiyon kontrolleri ve hassas basn dengelemesi gibi Arap tekniinin tipik unsurlarnn bulunmamas gze arpmaktadr5.

alafkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18. 3 Vernet, J. ve Sams, J. (eds.): El Legado Cientfico Andalus, s. 304-309.

4 Hill, Donald R.: Arabic 5 a.e., s. 39.

Water-Clocks, a..y., s. 39.

52

T E K N K

Bu karmak dzenek, yaklak yarm saat sonra bir mekanizma harekete geirmektedir (modelde zaman dakikalara indirgenmitir). Daha sonra, her iki kap alr ve iki rakkase ortaya kar. Ayn zamanda drt teke, kafalarn su imek iin indirir. Bunu mteakip bir ylan oynatcs bir su kaynandan yze kar ve rakkaseler eve doru
kitab iin: Hill, Donald R.: A Treatise on Machines by Ibn Mudh Ab Abd Allh al-Jayyn, in: Journal for the History of Arabic Science (Halep) 1/1977/33-46; Sabra, A.I.: A Note on Codex Biblioteca Medicea-Laurenziana Or. 152, a.y., s. 276-283; Villuendas, M.V.: A Further Note on a Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of Arabic Science (Halep) 2/1978/395-396; Vernet, J.: Un texto rabe de la corte de Alfonso X el Sabio. Un tratado de autmatas, in: AlAndalus (Madrid, Granada) 43/1978/405-421; Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s.36-46; Casals, R.: Consideraciones sobre algunos mecanismos rabes, in: Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345; Hill, Donald R.: Technologa andalus, in: El Legado Cientfico Andalus, s. 157 ff., buras iin s. 163-168, 304-309; Sams, J.: Las ciencias de los antiguos en al-Andalus, Madrid 1992, s. 250-257; Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb alasrr f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona. Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
6el-Murdnin

geri hareket ederler, bu esnada kaplar tekrar kapanr. Tekeler de yeniden kafalarn kaldrrlar. Bundan sonra ylan, su kaynann nnde yukar doru ykselir; biraz sonra ilk olarak ylan oynatcs, daha sonra ylanlar ortadan kaybolur.

izim el-Murdden, Kitb el-Esrr (Yazma, Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, orient. 152)6

O T O M A T L A R

53

Deiken ekilli

Fskiye

Modelimiz: Toplam ykseklik: 110 cm. Pirin ereveler plastik cam evresinde. Tezyinatl kse, kapak ve tahterevalli altn yaldzl pirinten. amandra ve borular bakrdan. (Envanter No: B 1.07)

1.

Bu, aslen, Ben Ms tarafndan 3./9. yzylda tarif edilmi olan iki dzenekten birisidir. bn erRezzz el-Cezer (600/1200 civar) bunu yetersiz grm ve kendi yapt dzeneklerle deitirmitir. Modelde, altta bulunan su haznesinde geriye doru aktarlan ve aslen dardan harekete geirilen su, yukar ksmda bir tahterevalli zerinden iki odacn sada bulunanna akar. Bu odack dolunca, bir amandra araclyla idare edilen tahterevalli arkeder, bylece sol odack dolar. Tam olarak hesaplanan bu zamanda, sa odacn suyu bir boruyla dar akar ve alttaki teknenin ortadaki memesinden tek fkrtmal fskiye olarak yukar kar. Daha sonra tahterevalli arkeder, bylelikle su sol odacktan ikinci boru zerinden boalr ve be fkrtmal fskiye olarak alt meme halkasndan yukar kar. Fasla aslnda yarm saat idi, modelimizde dakikaya indirgenmitir1.

ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 276-277; Wiedemann, E.: Die Konstruktion von Springbrunnen durch muslimische Gelehrte. II. Anordnungen von al Gazar fr Springbrunnen, die ihre Gestalt wechseln, in: Festschrift der Wetterauischen Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau 1908, s. 29-43, buras iin s. 36 ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 241-255, buras iin s. 248 ff.; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 158 ff.

1 Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm

54

T E K N K

2. el-Cezernin imal ve tarif ettii

Fskiyelerin kincisi

Modelimiz: Toplam ykseklik: 130 cm. Pirin ereveler plastik cam evresinde. Kvet ve krekler bakrdan. Tezyinatl kapak ve boru hatlar altn yaldzl. (Envanter No: B 1.08)

Burada da su bir tahterevalli zerinden nce sa odacn iine akmaktadr. Ayn zamanda bir krek, devrilecek ve bu esnada hem tahterevalliyi devirecek hem de odacn dar boalmasn mmkn klacak arla ulaana kadar suyla dolar. Sol odack dolarken, su iki fskiyeye doru kar: Bir su mantar sol yanda, bir su fkrmas sa yanda oluur. Belirli bir zaman sonra, sol odacn suyu boalr. Su mantar imdi sa yanda, su fkrmas sol yanda grlebilir. Fasla burada da aslnda yarm saattir, bizim modelimizde ise dakikaya indirilmitir1.

Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn ellm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 278-279; Wiedemann, E.: Anordnungen von al Gazar, a.y., s. 36 ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 248 ff.). Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 158ff.

O T O M A T L A R

55

el-Cezerde izimler, a.y., s. 280, 283.

Bellicorum instrumentorum liberinin 22r varanda Giovanni Fontana2 (15. yzyln ilk yars) bir Arap numuneyle tankl aa vuran bir fskiyenin ana hatlarn resmetmektedir (bkz. sadaki resim).

Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Milano 1984, s. 118.

56

T E K N K

Modelimiz: Pirin, 20 x 12,5 cm. Akrilik cam kutu. (Envanter No: E 1.02)

ifreli

Kilit

bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) kitabnn son blmnde bir dizi mekanik aralar ele almaktadr, bunlar arasnda bir sand 12 harfle kilitlemeye yarayan ifreli bir kilit (ufl yufelu al and bi-urf isn aer min urf el-mucem)1 yer almaktadr.

beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 308-348; Almanca tercme Wiedemann, E.: ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s. 232-244 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708, zellikle s. 1689-1701), ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 199-201.

1 el-Cmi

izim el-Cezerde, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 346.

K L T L E R

57

Kapak, drt ifreli kilitle ve bir dndrme topuzuna bal olan iki plakadan olumaktadr. Kapak plakas, taklacak yer olarak hizmet etmektedir. Altnda bulunan plaka, dndrme topuzuyla birlikte birbirinden ayr olarak srlebilen iki yarmdan olumaktadr. Bu sadece, kilitler belirli bir kombinasyon zere ayarlanrlarsa mmkndr. Kilitlerdeki daireler daha sonra, alt plakaya sabitlenmi emniyet pimlerinin iine kayabilecei bir kanal serbest brakr. Eer ifreli kilit bu i iin ngrlen bir sandn zerine yerletirilirse altta bulunan plaka dndrme topuzu yardmyla iki girintiye girebilir. E zamanl olarak bir silindir, kenara yerletirilmi olan bir klavuza srlr, bylece alttaki plaka artk i ie geirilemez. ifrelerin ayarlanmasyla silindir emniyet altna alnr. Arapada saysal bir deere tekabl eden on iki haneli harf ifresi ak kapakta kolayca deitirilebilir.

ifreli kilitin tanmn ve illustasyonunu ieren sayfa, elCezerden, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, Tpkbasm ed. Frankfurt 2002, s. 523.

58

T E K N K

el-Cezer (600/1200 civar)nin zamanndan kalan bir fildii kutucuk Arapa ifreli kilit ile birlikte (191 x 201 x 375). Madeni donanmlar ve kilit altn yaldzl bakr alamdan. Maastricht, Stichting Schatkammer Sint Servaas (Hollanda).

7./13. yzyldan ifreli kilitli dier iki kk mahfaza; soldaki: Khalili koleksiyonu, Londra, a.y. Cilt 12, No. 344. Yukardaki: Muammed b. mid el-fahnnin kutucuunun paralar, 597/1200 tarihli, Kopenhag, David Collection, Ref. No. 1/1984.

K L T L E R

59

Drt Srgl

Kap Kilidi

izim el-Cezerde, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 352.

bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) elCmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnn son blmnde drt srgl bir kap kilidi tarif etmektedir: Bunlar bir kapnn arka tarafnda bulunan tahta veya demirden drt srgdr, drt yana doru, fakat farkl ynlere dorultulmulardr. Bir srg saa, birisi sola, birisi yukar ve birisi aa doru alr. Drt srgde, kt niyetli birinin (ri) zorla ieri girebilecei hibir yer yoktur. Amak ve srgleri ileri itmek iin, iine takld delikten anahtar dar karlrsa, hi kimse srglemekle korunan eye eriemez ve srgleri elle yukar aa veya saa sola hareket ettiremez; ne srglemek iin ne de amak iin bunlar daha sonra hareket ettirilemez. Bunlar hareket ettirebilecek yegane ey anahtardr.1 Anahtarn ilevini bu ekilde anlattktan sonra el-Cezer, mekanizmann ve paralarnn ayrntl bir tarifini vermektedir.

el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 348-352; Almanca tercme Wiedemann, E.: ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s. 244-250 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708, zellikle s. 1701-1707), ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 202-203.

Modelimiz. Ahap, pirin ve plastik cam. ller: 51 x 43 x 58 cm. (Envanter No: E 1.10)

60

T E K N K

Modelimiz (a): Ahap, kurun arlklar, pirin yatak. ap 80 cm. (Envanter No: E 1.21)

Perpetuum mobile
Teknik ierikli Arapa anonim bir mecmuann (muhtemelen 6./12. yzyl, bkz. s. 35)1 bilinen yazmasndaki Perpetuum mobilelerin farkl biimlerinin sunumu, bir srekli hareketlinin, dardan enerji beslemesi olmakszn dnen bir makine dncesinin, daha o zamanda olduka yaygn olduu, hatta belirli bir gelenek iinde yer ald izlenimini uyandrmaktadr. Bu gelenein ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kaynaklarna dayand halihazrda bilinmemektedir. Avrupallar 19. yzyla kadar bylesine tutkuyla megul etmi olan2 bu dnce, daha 13. yzyl ortasndan nce Fransz mhendis Villard de Honnecourtda3 ve sonra daha gen hemerisi Peter Peregrinusda4 ortaya kmaktadr. Perpetuum mobilelerle ura, Avrupada o derece artmt ki, Acadmie Franaise 1775

Gotha 1348, fol. 105b yazmasna dayanarak; Leiden, Warn 499 (=or. 499), fol. 80a. Kr. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen 1922, s. 21 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 221).

der Technik, Leipzig 1910, s. 217-230. 3 Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033. 4 Bkz. Grant, E.: Dictionary of Scientific Biography X, 1974, Sp. 536b.

2 Bkz. Feldhaus, F.M.: Ruhmesbltter

P E R P E T U A

M O B I L I A

61

Modelimiz (b): Ahap ve pirin. ap 26 cm. (Envanter No: E 1.22)

Resim, Mariano Taccolann not defterinden (15. yzyln birinci yars)6. Sayfann alt tarafnda sava makinalarnn taslaklar bulunmaktadr. Bu Perpetuum mobile, modelimizde sunulan ile artc bir benzerlik gstermesi nedeniyle daha eski slami kaynaklarn, slam bilimlerini Avrupaya tama iinin ncleri iin ok nemli olduuna ilikin bir dier kanttr.

ylnda bu problemin artk hibir zm nerisini kontrol etmeme karar ald. Bildiimiz kadaryla fiziki ve astronom Taiyyeddn b. Marf, slam dnyasnda 10./16. yzyln ortalarnda Perpetuum mobilelerin samaln ifade eden ilk kiiydi5. Arapa mecmuamz, Perpetuum mobilelerin yedi trn tarif etmektedir, bunlardan drt

tanesi cva ile harekete geirilmektedir. Her ne kadar burada gsterilen modeller srtnme kayplar kukusuz biraz daha azaltlabilirdi kelimenin tam anlamyla ilevsel olmasa da, bununla birlikte manivela yasasnn ve moment hesaplamasnn ileri bir anlayn belgelemesi bakmndan ilgintir.

5 Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat, Anka-

ra 1966, s. 218.

6 De

ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a.

62

Blm 11

Mimari

G R YER N E

u satrlarn yazarnda, burada sunulan konuya bir giri yazmak iin yeterli ehliyetin eksik olmas bir yana, Arap-slam kltr evresinin gnmze ulaan mimari abidelerine nazaran, maketlerimizin az sayda olmas nedeniyle byle bir girie gerek kalmamaktadr. Bizim sekimiz, dnemleri iin rnek tekil eden kamusal ve belirli bir amaca ynelik az saydaki yaplara younlamaktadr. Bu yaplarda daima yksek snftan kiilerin ounlukla hkmdarlarn vakflar sz konusudur; yani bunlar her defasnda yalnzca daha ileri seviyedeki mimariyi ve mhendislik baarsn deil, ayrca camilerin yan sra zellikle hastanelere ve medreselere verilen muazzam kltrel nemi de gstermektedir.

YKSEK OKULLAR

Mustanriyye Medresesi
Badat

Maketimiz: Ahap ve plastik. lek yaklak 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 100 x 60 cm. elik sehpa ve saydam muhafaza. (Envanter No: F 05)

Bu byk medrese 625/1227 ylnda son Abbasi Halifesi el-Mustanr billh tarafndan Badatta, Dicle kysnda kurulmutur. Buras, drt ortodoks fkh ekolnn retim konularnn yan sra, tbbn ve matematiksel bilimler retiminin de elik ettii en eski Arap-slam niversitesi olabilir1. Medresenin ihtiyalarnn karlanmas, halife tarafndan kurulan bir vakf yoluyla gerekletiriliyordu. Ders veren hocalarn ve dier alanlarn says 400 idi. Medrese, Badatn Moollar tarafndan istila edilmesinden sonra yamalanan byk ve nemli bir ktphaneye sahipti. Halife, medreseyi sk sk ziyaret ediyor ve zel bir yerden dersleri ve bilginlerin tartmalarn dinliyordu. Halife arasra orada devlet konuklar iin resmi kabller de dzenliyordu.

Kaynak bilgileri iin bkz. Nc Marf: Tr Ulem el-Mustanriyye, 3. bask, Kahire, trz., cilt 1, s. 25-48.

Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-arr (634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr, Bir Basra Ktphanesinde Ders (634/1237), Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, fol. 5.

66

M M A R

Maketimizin dou cephesinden genel grn.

Fig. 1: Mustanriyye Medresesinin st katnn yatay kesimi, Irak Eski Eserler daresinin yap fotorafna dayanarak.

Plan Hansjrg Schmidden, Die Madrasa des Kaliden el-Mustansir in Baghdad. Eine baugeschichtliche Untersuchung der ersten universalen Rechtshochschule des Islam. Mit einer Abhandlung ber den sogenannten Palast in der Zitadelle in Baghdad, Mainz 1980. Fig. 2: Mustanriyye Medresesinin zemin katnn plan, Irak Antik daresinin restitsyonuna dayanarak.

M U S t A N S R Y Y E

M E d R E S E S

67

Yap, bakentin tahribine ve 1258 ylnda Mool istilasnda Abbasi Hanedannn kne ramen dayand... On yl sonra medrese tekrar ilerlik kazand. Son yzyllarda olduka ihmal edilmi grnmekteydi. 1945 ve 1962 yllar arasndaki restorasyonundan sonra bina, slam Kltr ve Sanat Mzesi olarak kullanlmaktadr2. Maketimiz, Hansjrg Schmidin vgye deer eseri temel alnarak yaplmtr.

n cephenin restitsyonu ve avluya bir bak, Hansjrg Schmidden, a.e.

Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen al-Mustansr in Baghdad, a.y., s.1.

68

M M A R

HAStANELER

Maketimiz: Ahap ve plastik. lek yaklak 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 100 x 70 cm. elik sehpa ve saydam muhafaza. (Envanter No: F 07)

Nreddn Hastanesi
am

el-Bmristn en-Nr adyla tannan bu hastane, Saladdn (Saladin) Eyyubinin selefi bir Trk olan Emr Nreddn Mamd b. Zeng tarafndan, 549/1154 ylnda kentin kurtarlndan hemen sonra kurulmutur1. Buras slam dnyasnn en mehur hastanelerindendi ve 13./19. yzyla kadar hizmet veriyordu. Ulu Camiinin ve i kalenin yan sra, slami dnemin amdaki en nemli abidelerinden saylmaktadr. Hastanenin ileme tarz ve

organizasyonu hakknda Endlsl bilgin bn Cubeyr (. 614/1217), 580/1184 tarihindeki am ziyareti dolaysyla, seyahatnamesinde2 u bilgileri vermektedir: Burada (am) yaklak yirmi okul ve biri yeni, biri eski olmak zere iki hastane bulunmaktadr. Yeni olan daha ok ziyaret edilmektedir ve daha byktr. Gnlk masraf yaklak on be dinardr. Orada hastalarn isimlerini, ilalar ve hasta bakm iin gerekli

Bkz. Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture, in: Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53, zellikle s. 4.

Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright, 2nd ed. rev. M.J. de Goeje, Leiden 1907, s. 283; Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture, a.y., s. 5.

2 The

H A S t A N E L E R

69

harcamalar vb. kaydetmekle grevli alanlar bulunmaktadr. Hekimler her gn sabah erkenden gelirler, hastalar muayene ederler ve her bir hastann durumunu gz nnde bulundurarak gerekli ilalarla yaplacak bakm ve gdalar dzenlerler ... Orada akl hastalarnn tedavisi de yaplmaktadr ...

E. Herzfelde gre, hastanenin yatay kesimi.

Gnmze ulam olanlarn en eskisi olan bu Bmristnn (akl hastanesi) plannn bir orta avlu etrafnda simetrik olarak ekillenen drt eyvan (tamkemer holler) esasna gre planland grlmektedir. avlunun ortasnda bir havuz bulunmaktadr. Dikdrtgen planl muarna takap iinden, muarna kubbeli kare bir n mekana girilir. Bu mekandan bat eyvanna geilir. Karsnda bulunan dou eyvan, bir kitabeye gre, muayene ve grme odasdr. Kubbeyle rtlm, dar doru penceresi olmayan drt kede bulunan odalar hasta salonlaryd.3

huser unter Bercksichtigung der Frage nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss. Berlin 1968, s. 80; kr. Sauvaget, J.: Les monuments historiques de Damas, Beirut 1932, s. 49-53.

3 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-

70

M M A R

dil Melike turhn Hastanesi

Anadolunun gnmze eksiksiz ulaan bu en eski hastanesi 625/1228 ylnda Fareddn Behrm hn kz ve Mengcek Beyliinden Amed hn refikas dil Melike Turhn tarafndan ina ettirilmitir. Hastane, Divriide (Sivasn gney dousu) Amed h tarafndan ina ettirilmi olan camiin bitiiinde ina edilmitir. Hastane ksm 32 x 24 metrelik bir alana sahiptir; cami ile birlikte btn klliyenin alan 32 x 64 metre ebadndadr1.

Maketimiz: Ahap ve plastik. lek yaklak 1 : 50. elik sehpa ve saydam muhafaza. (Envanter No: F 04)

Btn klliyenin plan ve kesiti (Terziolundan)

Hastanenin ieriden grn (tarihi fotoraf Terziolundan).

1 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-

huser, a.y., s. 121-125.

H A S t A N E L E R

71 Maketimiz (gnmze ulaan ksmn): Ahap ve plastik. Temel kaide 94 x 119 cm. (Envanter No: F 08)

alvn Hastanesi
Kahire
Arap-slam dnyasnda en ok tannan ve en nemli hastanelerden birisi de hi kukusuz Kahirede bulunan ve modern literatrde alvn hastanesi olarak isimlendirilen el-Mristn el-Kebr el-Manrdir. Kurucusu, Memlk Sultan el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn (dnemi 678-689/1279-1290)dur. nasna, amdaki Bmristn en-Nrye 675/1276 ylnda yapt bir ziyaret srasnda bu binadan etkilenerek niyetlenmitir. Kahirede tahta kmasndan be yl sonra, yani 683/1284 ylnda inaat balatmtr1.
in: Janus [Breslau] 1/1846/28-39, zellikle 32-38, Tekrarbasm in: Islamic Medicine Cilt 93, s. 126-145, zellikle s. 138 ff.)in tercmesi halinde belirli deiikliklerle verilecektir: Bu binann yapl nedeni uydu: el-Melik el-Manr henz Emr iken, 675/1276 ylnda Melik ehir Baybarsn idaresi dneminde Frenklere kar savat srada, amda iddetli bir kolik hastalna tutuldu ve hekimler onu, Nureddn e-ehd hastanesinden alnan ilalarla tedavi ettiler. yiletikten sonra ata binip hastaneyi ziyaret etti ve onu beendi, eer Allah ona hkmdarlk nasip ederse bir hastane yaptrmay adad. Daha sonra sultan olunca, bu ii gerekletirmeye giriti ve tercihi ubiyye binasndan yana oldu. Orann sahiplerine, onun yerine <Zmrt Kasr>n verdi ve Emr Alemeddn Sencer e-ucyi binann yapm iiyle grevlendirdi. Avluyu olduu gibi brakarak oray bir hastane haline getirdi. Buras drt byk salondan olumaktayd, her bir salonda bir fskiye ve avlunun ortasnda fskiye suyunun akt bir su rezervuar bulunmaktayd ... Bina tamamlandnda, bu hastane iin el-Melik el-Manr, Msr ve dier diyarlarda o kadar ok mlk vakfetti ki, buralardan senelik yaklak bir milyon dirhemlik bir gelir salanyordu ve parann hastane, mescid,

Kurulu ve ina ilerinin gidiat hakknda tarihi elMarz (766/1364-845/1442) el-ia ve-l-sr isimli eserinde ayrntl bir biimde bizi bilgilendirmektedir. Hastaneler tarihi iin yksek dkmanter bir deere sahip olan rivayeti burada zet olarak F. Wstenfeld (Macrizis Beschreibung der Hospitler in el-Chira,

72

M M A R

Btn klliyenin plan, Terzioluna dayanarak

1. Stunlu avlu. 2. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (erkekler). 3. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (kadnlar). 4. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (erkekler). 5. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (kadnlar). 6. Bakm personeli. 7. Bahekimin evine kan merdiven. 8. Mutfak ve yan odalar. 9. Tabutlar iin yer. 10. Cenaze ykama yeri. 11. Ambar. 12. Bahekim makam. 13. Cerrah makam. 14. Gzhekimi makam. 15. Sakfl (st rtk) adrvan. 16. Direkli avlu. 17. Tuvaletler. 18. Akl hastalar iin hcreler (erkekler). 20. Akl hastalar iin hcreler (kadnlar). 21. Terasa giden merdiven. 22. Su rezervuar.

medrese ve drl-eytm (yetimler bakmhanesi) denmesi gereken yerleri belirledi. Bunun zerine iecek dolu bir kadehi hastaneden getirtti, ondan iti ve yle dedi: Bunu bana eit olan ve daha dk sosyal seviyede olanlar iin vakfettim, bu binay sultan ve uak, asker ve emr, byk ve kk, hr ve kle, kadn ve erkek iin bir vakf olarak belirledim. O, bunun iin ilalar, hekimler ve orada herhangi bir hastalkta ihtiya duyulabilecek dier her eyi belirledi. Sultan, hastalara hizmet iin erkek ve kadn yatak yapclar grevlendirdi ve onlara maa tahsis

etti; hastalar iin yataklar kurdurttu ve onlar herhangi bir hastalkta ihtiya duyulan her trl yatak rtleriyle donatt. Her hasta grubuna zel odalar tahsis edildi: Hastanenin drt byk salonunu ateli ve benzeri trde hastalklara dar kimseler iin, bir avluyu gz hastalar iin, birini yarallar iin, birini ishal hastalar iin, birini kadnlar iin belirledi; bir oday nekahette olanlar iin iki blme ayrd, bir blmn erkekler iin, dierini kadnlar iin tahsis etti. Bu yerlerin hepsine su sevkedilmektedir. zel bir oda yiyecek piirmek, ilalar ve uruplar

H A S t A N E L E R

73

Hastaneye bir medrese eklenmiti, bundan Wstenfeld isabetli olarak bir akademi anlamaktadr. Tp konulu konferans-derslerin orada veya hastanenin zel odalarnda yaplp yaplmad kesin deildir. Akcier kan dolamn kefeden2 ve eviyle ktphanesini bu hastaneye vakfeden tabip ve ok ynl bilgin Al b. Eb el-azm bn en-Nefs (. 687/1288) de ok byk bir ihtimalle retim kadrosuna dahildi3. Daha 17. yzylda hastane iyi durumda bulunuyordu ve ancak 18. yzylda km grnyor. Bugn esas itibariyle, tayc duvarlar hl ayakta durmaktadr. 20. yzyln banda ayn isim altnda onun bitiiinde yeni bir hastane ina

edilmitir4. Msr hkmeti eskisini restorasyonla yeniden kullanlr hale getirmeyi de planlam bulunuyordu. 1818-1825 yllarnda Msr hkmeti tarafndan fabrikalar kurmakla grevlendirilmi olan Fransz mhendis Pascal Coste hastanenin birka deerli izimini ve plan taslan karmtr5. Hastanenin 684/1285, 685/1286 ve 686/1287 yllarndan vakf senedi 1913 ylnda Kahirede yeniden kefedilmitir ve halihazrda oradaki Vakflar Bakanlnda bulunmaktadr. Tp tarihisi Ahmed Issa Bey6 tarafndan Franszcaya tercme edilmi paralar 7./13. yzylda Arap-slam kltr evresinde hastane sisteminin yksek seviyesine tanklk etmektedir.

iin, dier bir oda ekerlemeler, balsamlar, merhemler v.b. iin idi. Deiik yerlerde stoklar muhafaza ediliyordu, bir odada sadece uruplar ve ilalar bulunuyordu ve bir odada tp derslerini vermek iin bahekim oturuyordu. Hastalarn says snrl deildi, aksine oraya gelen her muhta ve fakir kabul ediliyordu. Hastann oradaki ikamet zaman yine snrl deildi ve hatta oradan evde hasta yatanlara da hizmet edilip, ihtiyalar olan herey verilmekteydi.

ne (Frankfurt) serisinini 79. cildi. bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f Memlik el-Emr, tpkbasm ed. Frankfurt 1988, cilt 9, s. 350. 4 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y., s. 88-106. 5 Architecture arabe ou monuments du Kaire, mesurs et dessins de 1818 1825, Paris 1839 (Tekrarbasm: Bblingen 1975), s. 74-81. 6 Histoire des bimaristans (hpitaux) lpoque islamique, Kahire 1928, s. 61-72.
3

2 Bu konuya dair baz almalar iin bkz. Islamic Medici-

74

M M A R

Sultan . Beyazt darifas

Edirne

Maketimiz: Ahap ve plastik. lek 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 103 x 55 cm. elik sehpa ve saydam muhafaza. (Envanter No: F 06)

Bu hastane, 889/1464 ylnda bir medrese, bir cami ve bir imaret ile birlikte Edirnede, Tunca nehrinin kenarnda kurulmutur. Sultan II. Beyazt, bu klliyeden Edirnedeki sarayna saltanat teknesiyle gidebilmek iin caminin arkasnda, Tunca nehrinin kysna bir liman ina ettirdi.1 Terzioluna gre, hastane ksmdan olumaktadr: Asl hastane (dr e-if), byk merkezi bir kubbe ve 12 kk kubbe ile birlikte. Hemen yan banda kk bir i avlu evresinde gruplam odalar bulunan yap, ekseriyetle idari amalara hizmet etmektedir.

Ve medreseye bitiik bir ksmi yap, byk i avlu, mutfak ve amarhane ile birlikte. Asl hastane, yaklak 30 metre apnda, kapal odalar olarak alt hasta odas ve eyvanlar biiminde be hcresi olan byk altgen bir binadr. Hasta odalar ve hcreleri, kubbeli bir merkezi salonu evrelemektedir. Bylece, az sayda personelle birok hastaya bakabilme imkan salanmtr ... Burada, mimar Hayreddin, birinci yerde amaca uygun bir bina yapmtr. Hemen yan tarafta bulunan medrese yine eski medrese tipini gsterirken, hastanenin kendine zg biimi, mimarn fonksiyonu gz nnde bulundurarak yeni bir planlama anlayyla yeni yollar aradn kantlamaktadr.

huser, a.y., s. 190.

1 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-

H A S t A N E L E R

75

893/1488 tarihli 52 sayfalk bir vakf senedi sayesinde, hastanenin ileyii, organizasyonu ve finansman hakknda ayrntl biimde bilgilen dirilmi durumdayz2. Hastanenin deerli bir tarifini, mehur seyyah Evliya elebi (11./17. yzyl) vermektedir. Bu, Georg Jacob tarafndan 1912 ylnda Almancaya evrilmitir3. Bu eviriden, baz deiikliklerle birlikte, akl hastalarnn mzikle terapi edilmeleri hakkndaki aklamalar alnacaktr: Amma bu hakir Evliya garip eyler grdm: Merhum ve mafur Beyazid-i Vel Allah rahmet eylesin hazretleri vakfnamesinde hastalara dev, dertlilere if, divnelerin ruhuna gda ve sevdalarn gidermek zere on adet arkc ve sazc grevlendirmitir ki, bunlarn okuyucu, biri neyzen, biri kemanc, biri musikr, biri santurcu bir engi, biri ud olup, haftada kere gelerek hastalara ve delilere konser verirler. Kadir-i Mutlakn izniyle nicesi saz sesinden holanr ve suknet bulurlar. Dorusu, mzik ilminde nev, rast, dgh, segh, rgh ve szink makamlar zellikle bunlara [hastalara ve delilere] mahsustur. Amma, zengle ve bselik makamlar [alnr ve] rast makamnda

karar klsa, adama sanki hayat baheder. Btn saz ve makamlarda ruha gda vardr. Hastane, 1876 ve 1894 yllar arasnda Trk-Rus sava nedeniyle ksa bir kesinti ile birlikte, birinci dnya sava balangcnn ksa bir sre ncesine kadar iler vaziyetteydi. 20. yzyln ikinci yarsnn banda radikal bir restorasyon geirmitir.

Kubbeli salonun ksmi maketi, 1.-13. ve 21. odalarla birlikte, 31 x 31 cm. II. Beyazt hastanesinin plan (Terziolundan)

Vakf senedi hakkndaki literatr iin bkz. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y., s. 190-191.

3 Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke, in: Der Islam 3/1912/358-368, zellikle s. 365-368; kr. Kmmel, W.F.: Musik und Medizin, Freiburg ve Mnih 1977, s. 258-259.

76

M M A R

CAMLER

ehzade Camii
stanbul

Maketimiz: Ahap ve plastik. Kubbe kurun dkm. lek 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 117 x 94 cm. (Envanter No: F 09)

Maketimiz, bir cami klliyesinin d eklinin basit hatlarn vermektedir. Birok mimarlk tarihisi, bu komplekste, stanbulda byk camilerin ina dneminin balangcn grmektedir. Bu camilerin domasna ilikin problemde, Osmanl yap sanatnn iki nemli geliim basama ayrt edilmektedir: Yaklak 700/1300den itibaren Anadoluda ve Edirnede, Bizansn 857/1453 ylnda fethedilmesine kadarki balanglar ve daha sonraki Ayasofya ile dorudan doruya tanklk ve yeni bakentin dier antik antsal binalaryla tevik edilmi zgn, antsal stil1.
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul 1997, s. 57 ff.
1

ehzade camii, Osmanllarn en byk mimar olan Mimar Sinan (d. 895/1490, . 996/1588)n yapt byk caminin ilkidir. Cami kompleksi, Kanuni Sleyman (Muhteem) tarafndan 950/1543 ylnda len olu ehzade Memed iin yaptrlmtr. naatn balang yl tartmaldr; yap 955/1548 ylnda bitirilmitir. Planlama ve yrtm ile Sinn isimli yksek rtbeli bir subay grevlendirilmitir.

 E H Z A d E

C A M

77

ehzde Klliyesinin Sinana kadar uzanan ksmlarnn plan (Kubana gre) 1- Cami 2- ehzade Mehmetin trbesi 3- Rstem Paann trbesi 4- Mektep 5- maret 6- Kervansaray 7- Medrese

78

M M A R

Bu kii asker mimar olarak isim yapm ve daha evvelce de birka kk camii ina etmitir. Bizzat kendisi daha sonra bu gerekten antsal byklkteki ilk Sultan Camiini kendisinin raklk eseri olarak nitelendirmitir.2 Balangtan itibaren merkezi bir yatay kesim ekillendirmeyi tasavvur etmi olan Sinn, kubbe mekann iki deil, mekanda birlii salayan drt yarm kubbe vastasyla geniletme zmne bavurmutur. Gerekten bu, merkeziletirmeyi mekan geniletme ile balantlamak iin akla en yakn ve mantki yol idi; fakat bununla beraber bunda, kolaylkla yorucu bir etki gsterebilecek ar byk monotonluk ve ar simetri tehlikesi de bulunmaktayd. Ayrca, drt byk ana direk, kubbenin altnda biraz kaybolmu ve mekandan izole edilmi olarak durmaktadr; bylelikle zorunlu masif ktle etkisi hemen hemen maksada uymayan bir tarzda geerlilie ulamtr. Estetik bakmdan tereddt uyandrc eyler, inaat ilerinin bitiminden sonra bizzat Sinn tarafndan idrak edilmi grnyor o, bunu ikinci bir defa daha tekrarlamamtr. Bununla birlikte, btn plan imkanlarnn tutarl bir denemesini sezdiren eserin btn bakmndan burada, kendisinden daha sonra bundan sistematik adm-

larda canl bir etki brakan planlarn eitliliinin gelitirilecei model cami olduu tahmininde bulunulabilir.3 Cami toplam 183 pencereye sahiptir, bunlar ortak mekana btn ksmlarda simetrik bir aydnlk vermektedir. Pencereler, tezyinatl parmaklk ve renkli naklarn baz paralar ile birlikte hl eski revzenlerine sahiptir.4 Ana kubbenin uzunluu 19 metre, tepe ykseklii 37 metredir5. Btn klliyede caminin yannda bir medrese, bir sibyan okulu, bir imaret ve bir kervansaray dahildir. Bunlar avlu duvarnn d yanlarnda bulunmaktadr. Cami avlusunda ehzade Mehmedin trbesi vardr.

ehzade Mehmedin ve Rstem Paann ehzade Klliyesindeki pence st kitabeleri.

2 Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, Alman-

3 a.e., s. 238. 4 Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, Text5 Kuban, Doan: Sinann

ca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih 1975, s. 237.

band, Berlin 1907, s. 68.

Sanat ve Selimiye, a.y., s. 69.

 A H Z A d E

C A M

79

ehzade Camiinin i mekan, ana kubbeye bir bak ile, Yerasimosdan, stanbul6.

ehzade Mehmed trbesi

Yerasimos, St.: stanbul mparatorluklar Bakenti, stanbul 2000, s. 257.

80

M M A R

Sleymaniye Camii

Modelimiz: Ahap ve plastik. Kubbeler kurun dkm. lek yaklak 1 : 150. Temel kaidenin lleri: 155x 125 cm. elik sehpa. (Envanter No: F 01)

Sleymaniye Camii, kronolojik bakmdan Mimar Sinann ina ettii ikinci byk camidir. Sosyal ve kltrel kurumlaryla birlikte Osmanl mparatorluunda domu olan belki de en byk mimari klliyedir. naat 957/1550 ylnda balam ve 964/1557 ylnda bitirilmitir1. Bizzat Sultan Sleymann inaat yerini nermi olduu ve al merasiminde caminin anahtarlarn ve aln, yapnn mimar Sinana tevdi ettii rivayet edilmektedir2.

Sinan, minarelerin saysn drde karmtr. Caminin avlu tarafndaki daha yksek (her biri 76 m) olan iki minaresi er erefeye, avlunun d tarafndaki daha kk olan dier iki minare ise ikier erefeye sahiptir. Caminin sisteminde Cornelius Gurlitt3 stanbuldaki Beyazt Camiinin bir geliimini grmektedir: Merkezi mekann st rts olarak ana kubbe ve iki yarm kubbe mevcuttur.

1 Kuban, Doan: Sinann 2 a.e., s. 78.

sanat ve Selimiye, a.y., s. 78.

s. 69.

3 Gurlitt,

Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,

S L E Y M A N Y E

C A M

81

16

Sleymaniye kompleksinin plan (A. S. lgen) 1- Cami 2- Sultan Sleymann trbesi 3- Hrrem Sultann trbesi 4- Trbedarn evi 5- 1. Medrese 6- 2. Medrese 7- Hastane

8- Fakirler evi 9- Mutfak ksm 10- Sebil (eme) ve Sinnn trbesi 11- 3. Medrese 12- 4. Medrese 13- Kervansaray 14. Hamam 15. lahiyat yksek okulu (Dr el-ads)

Bu iki yarm kubbelerin her biri diyagonal yerletirilmi daha kk iki yarm kubbeyle desteklenmektedir, bylece 52,4 metrelik bir mekann st rtlmtr. Btn oturumda ve binann kademelendirilmesi sayesinde ve yerletirilen hcreler vastasyla hantal bir etki yaratmayan ve kntlaryla 7,44 ila 7,56 metre genilie sahip stunlarla tanan ana kubbe mekan, akll bir tarzda yan sahnlarn, deiik apl beer kubbe ile rtlmesi ile geniletilmitir. Dzen, kompozisyonun tam hakimiyetini gstermektedir, yle ki kemerler her yerde organik olarak ekillendi-

rilebilmitir. Ayn dnemin Rnesans ustalar, mesela bir San Gallo, kukusuz bunda, kubbelerin dayand kemerlerin yerlerinin eksenleri dier kk kubbelerinkiyle dmdelemesini ho grmezdi. Yan alann merkezi kubbesinin dzenlemesine dikkatle baklmaldr: Bir kemerin d tarafn stunlarna dayanann [sic!] zerine yerletirilmesi ve stalaktit bingisinin olduka hareketli formu sayesinde, zorluk aklc yakn bir biimde almtr.

82

M M A R

Sleymaniyenin takaps (A. S. lgen).

Caminin iki uzun kenarna isabet eden kubbeli mekanlar, caminin sundurmas olarak hizmet etmektedir. Buralara bir kap ve bu kapnn nndeki zarif bir giri iinden girilir. Hnkar mahfilinin nndeki giri, itina ile sslenmitir. Kenar mekanlarn arasnda dtan iki, iten bir kat halinde dar ve ieri doru gmme mahfiller uzanmaktadr. Stunlarn ve kemerlerin mimarisi, Trk mimarlk sanatnn yaratt en nefis ve mkemmel rneklerdendir: Ayn ekilde, nefis bir biimde blmlenmi girilerin, ana yapnn onlar aan kademelenmesiyle kar karya yerletirilmeleri, yksek sanatsal bir inceliktir.4 Toplam 138 pencere mekan aydnlatmaktadr5. Caminin arkasnda, kble tarafna bitien bir bahe bulunmaktadr, baheyi parmaklkl pencerelerle donatlm bir duvar evrelemektedir. Burada bu trn en muhteem eserlerinden birisi olan Sleymann 974/1566 ylnda bitirilmi trbesi bulunmaktadr, bu trbede Sleymann hemen yannda Hrrem Sultan (. 965/1558) ve II. Ahmed (. 1106/1695) ... gmldr.

mekan, ana kubbeyle birlikte (Foto: K. O. Franke).

Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y., s. 69-70. 5 a.e., s. 71.

4 Gurlitt,

Sleymaniyenin enine kesiti (A. S. lgen).

S L E Y M A N Y E

C A M

83

mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 263).

84

M M A R

Selimiye Camii

Edirnede bulunan Selimiye Camii, Mimar Sinann ina ettii nc byk camidir. Osmanl Sultan II. Selimin emri zerine yaplmtr. naat 976dan 982nin sonuna (Mart 1575) kadar devam etmitir1. Tamamlanmasndan ay nce, ok hasta olan sultan lmtr. Selimiye
1 Kuban, Doan: Sinann

Maketimiz: Ahap ve plastik. Kubbe kurun. lek yaklak 1 : 100. Temel kaidenin lleri: 100 x 100 cm. (Envanter No: F 02)

Camii genel olarak, Sinnn yaamn adad mesleinin ve yaklak yarm yzyl ierisinde youn almayla kazand tecrbesinin ve mimari kabiliyetinin zirve noktas olarak kabul

sanat ve Selimiye, a.y., s. 133.

S E L M Y E

C A M

85

Selimiye Klliyesinin plan, D. Kubana gre 1- Cami 2, 3- Medreseler

edilmektedir. Bu anlamda, ehzade Camiini raklk dneminde, Sleymaniye Camiini kalfalk dneminde ina ettiini, ama mimar olarak yeteneinin zirve noktasn Selimiye Camiinin inasyla ifade etmi olduunu syleyerek dncesini dile getirmitir2. Cami, btn byk yaplarda olaan olan ana ksmlar iermektedir: Avlu ve ana toplanma mekan, yani ibadet yeri (cami). Her ikisi

de zeminin zerinde yaklak bir metrelik eit ykseklikte durmaktadr ve birlikte yaklak 60 metre eninde ve 95 metre uzunluunda kapal bir dikdrtgen oluturmaktadr, bunun yanlarndan sadece minarelerin kaideleri ve gney yanda bulunan bir mihrap duvar hafif kntlar tekil etmektedir. Bu yzeyin hemen hemen yarsn avlu kaplamaktadr. Avlu dikdrtgen formdadr ve binann ana ekseninde bulunmaktadr. Drt yanda bulunan, yaklak 8 veya 9 metre uzunluktaki revaklar 24,80 x 37,40 metrelik bo avlu mekann evrelemektedir.

2 Kuban, Doan: Sinann

sanat ve Selimiye, a.y., s. 127.

86

M M A R

badet mekannn ana formu, d evresinde yine ana eksene paralel duran bir dikdrtgen olarak kendini gstermektedir, bununla beraber bu dikdrtgenin ortasnda dzgn bir sekizgen kaydedilmitir. Bu sekizgen, asl mekan ekirdeinin geliiminde ana formu oluturmaktadr. Sekizgenin her iki yanna doru arta kalan plan ksmlar, mekan, revaklar ve mahfilleri geniletmek iin kullanlmaktadr. Ana mekann i lleri, dikdrtgen olarak, yaklak 35,90 x 45 metre ebadndadr. Sekizgenin uzunluu, 10,50 metrelik bir stun mesafesinde olup, kubbe ap yaklak 31,40 metredir.3 Heybetli drt ana kemer, daha kk drt ara kemer tarafndan ayrlarak, burada gz alc cilalanm granit stnlar tarafndan tanarak, yan hollerin hemen hemen iki kat yksekliine erimektedirler. Ana kemerler, zerindeki muhteem kubbeyle talandrlmtr, ortancas daha yksektir ve olduka zengin kaburga formunda blmlenmitir.

Avlunun kble tarafndaki reva, nefis uyumlu ve antsal ilemeli mstakil bir revak olarak, olaanst bir tarzda ibadet yerine girii hazrlamaktadr.4 Osmanl sanatnn en zengin formlar halinde donatlm, mukarnaslar ve zengin tezyinat sanatyla sslenmi muhteem bir cmle kaps hcresi, imdi bizi avludan caminin ana mekanna, ibadet veya toplanma mekanna iletmektedir. Hemen yar karanlk, hal asklardan yaplan bir vintfank getikten sonra kendimizi ana kubbenin geni tonosu altnda buluruz. Giri zerinde bulunan cumba araclyla arttrlan en cesur beklentilerimizin, zerimizde ykselen bu muhteem kubbe tarafndan glgede brakldn grrz. Daire evresinde yukar ykselen sekiz tane muazzam, silindirvari biimde ama ok ynl olarak blmlenmi formdaki direklerden, kapal tarzda st ste duran sivri kemer eklinde iki sra kubbe kemerleri ykselmektedir. Bunlar ayn amaca, kubbeyi tamaya ve muhtemelen belirlenmelerinin tam da bu btnl yoluyla bylesine heybetli bir tesirde bulunmaya hizmet etmektedirler.5 Ana kubbe apnn i uzunluu, yani kubbeyi tayan duvarlarn ve stunlarn uzakl 31,50 metredir6.

3 Wegner, Armin: Die Moschee

Sultan Selims II. zu Adrianopel und ihre Stellung in der osmanischen Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung (Berlin) 25/1891/329-331, 341-345, 353-355, zellikle s. 341.

a.y., s. 137. Ayasofyann kubbe ap 31,40 metredir.

4 a.e., s. 341. 5 a.e., s. 341. 6 a.e., s. 342; Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye,

S E L M Y E

C A M

87

Selimiye Camiinin i grn, mihraba bak, minber ile birlikte (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 271)

88

M M A R

Sultan Ahmed Camii

Sultan Ahmed Camii, iinin ak mavi rengi dolaysyla Mavi Camii olarak tannmtr. Cami, Osmanl Sultan I. Ahmed (dnemi: 1012/1603 1026/1617)in emri zerine ina edilmitir. Mimar Mehmed Aadr. nasna, inaatn banisi henz 19 yanda iken, 1609 ylnda baland ve 1616 ylnda tamamland; bu tarihten sonra sultan sadece bir yl daha yaad. Sultann temel tan koymaya altn bir kazma ile katld rivayet edilmektedir1.
1

Modelimiz: Ahap ve plastik. lek 1 : 100. Temel kaidenin lleri: 130 x 100 cm. elik sehpa. (Envanter No: F 03)

lgrel, Mcteba: Madde Ahmed I, in: slm Amsiklopedisi, cilt 2, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf 1989 s. 33.

ou kimse bu yapy selatin camiilerinin en gzeli olarak kabul eder; mmkndr. Kubbelerin ve yarm kubbelerin kademeli yaps, tan gmms zarif grilii, minarelere ve kubbelere yerletirilen alemlerin altnyla birlikte kurun atlar, muhteem bir tablo bahetmektedir. Bu zengin d etki, ayrca minarelerin saysyla da younlatrlmaktadr: Alt minare bulunmak-

S U L t A N

A H M E d

C A M

89

Plan J. Freely ve H. Sumner-Boyddan, Istanbul, Mnih 1972, s. 152. Ana kubbeye bak (Foto: K.O. Franke).

tadr, yani stanbulun dier selatin camilerinin sahip olduklarndan iki tane fazla. Bylelikle bu yap, arlk hissettirmeksizin, heybetli bir ekilde arz- endam etmektedir; ve seyredenin belli belirsiz duyduu letafet, Sinnn byk camilerinin formlarndan yalnzca biraz daha narin ve zarif olan heybetli formlarna nispetle daha ziyade atmosferik olarak kalmaktadr.2 Mavi Camii, ap 23,5 metre ve tepe noktas ykseklii 43 metre olan bir kubbenin rtt hemen hemen kare eklinde bir mekandr (51 metre uzunlukta, 53 metre genilikte). Kubbe, drt geni sivri kemer tarafndan tanmaktadr, bu kemerler kubbe yuvarlan drt bingi zerinden heybetli fil ayaklaryla kelerinde iaretlenmi olan ekirdek mekann kare olan yatay kesimine aktarmaktadr.3 Daha nceleri renkli revzenlerle donatlm olan mihrabn duvar gibi, 260 pencereden ieriye k akn etmektedir. Alaca karanlk olmasa bile,
John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, a.y., s. 149. 3 a.e., s. 151.
2 Freely,

sisli olarak klandrlm mekann byl eski etkisini salamak iin, dier pencerelerin renkli caml revzenlerle donatlmas planlanmaktadr.4 Btn klliyenin camiye ait olan dier vakflar uygun bir bykle sahip olup, bir medrese (...), sultan trbesi, hastane ve kervansaray, sbyan mektebi, imaret ve ardan ibarettir. Hastane ve kervansaray 19. yzylda yklmtr, imaret Atmeydannn gney yannda bulunan Uygulamal El Sanatlar Merkezi binasna katlmtr. Sbyan mektebi yakn zaman nce restore edilmitir buras caminin d ihata duvarnn kuzey tarafndaki binadr. Haddizatnda olduka byk olan, ama camiye nisbetle kk grnen medrese, klliyenin ihata duvarnn dnda kuzey douya doru, kare planda alk olunmayan byklkteki trbenin ok yaknnda bulunmaktadr. Bu trbede ... refikas Ksem Sultann yannda, I. Ahmed ve olu: IV. Murad, II. Osman ve ehzade Beyazt yatmaktadr.5
4 a.e., s. 152. 5 a.e., s. 153-154.

90

M M A R

Sultan Ahmed Camiinin i mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 333)

Blm 12

Sava Teknii

GR
Tahmin edildiine gre, dier kltr evrelerinin bilgileri ve kazanmlar, bilimin baka hi bir alannda sava tekniinde olduu kadar hzla alnp benimsenmemitir. Mslmanlarn dnya tarihi sahnesinde grnmelerinden sonraki ilk yzyldaki fetihleri nedeniyle gerekleen hzl ve byk genileme u varsaymda bulunmaya izin vermektedir tabi ki tarihsel belgelere dayanarak: Mslmanlar, rakiplerinin silahlarnn daha yksek olan kalitesini abuk fark etmiler ve bunlarn bilgisini kendilerine mal etmilerdir. Bizansllarn yan sra ranllar da nceleri Mslmanlara stn olan hasmlarndand. Bu nedenle sava teknii hakknda Arap yaznndan bilinen en eski kitaplarn, Sasani dnemi Farslarnn veya Hintlilerin eserlerinin tercmeleri1 olarak ortaya kmalar artc deildir. 4./10. yzylda yaam olan bilim tarihisi bn en-Nedm, ahmerdanlar, mancnklar ve sava hileleri hakkndaki (Kitb ed-Debbbt ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-l-Mekyid)2 bir kitabn yan sra, ayrca rum ateinin bir trnn kullanm hakknda (Kitb el-Amel bi-n-Nr ve-n-Nef ve-z-Zerrt f el-urb)3 Arapa bir kitap kaydetmektedir. Byle bir arka plan nnde tarihi e-aber (. 310/923)nin rivayetini daha iyi deerlendirebiliriz, bu rivayete gre, Abbasi Halifesi el-Mutam Amorium kentinin (Ankarann gney bats) 213/837 tarihindeki fethinde seyyar ahmerdanlar cepheye srmtr (bkz. s. 137 f.). Bilimlerin evrensel tarihinde, Arap-slam kltr evresinin bu alandaki katksn abartl bir biimde deerlendirmeksizin, elbette sava tekniinin de ge antikite ile szde Rnesans arasndaki dnemde Arap-slam evresinde nemli bir geliim geirdii vurgulanmaldr. 3./9. yzyldan itibaren Arap-slam dnyasnda fizik, kimya ve
Nedm: Fihrist, ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 314315. 2 Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/196. 3 Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire, zellikle s. 196.
1 bn

teknik gibi alanlarda yzyllar boyunca srekli var olan ilerlemelerin, sava tekniine etkide bulunmakszn kalamayaca kendiliinden anlalr. slam lkelerinin silah tekniine olan katksn Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildephonse Fav 1845 ve 1858 yllar arasnda yaynlanan almalarnda4 geni lde netletirebilmilerdir. O tarihlerde ulaabildikleri sava teknii hakkndaki Arapa yazma eserleri incelemelerinden ve tarih kitaplarndaki rivayetlerden ulatklar sonular hala byk lde geerlidir. Bunun da tesinde, zamanla bulunan dier yazmalar ve tarihi rivayetler bizi daha ileriye gtrmektedir. Reinaud ve Fav tarafndan ulalan sonular ve Arap-slam kltr evresi bakmndan sava teknii tarihi konusunda savunduklar grler, 19. yzyln ikinci ve 20. yzyln ilk yarsnda bu konuya dair oryantalistik olmayan aratrmalarda olduka iyi bir ekilde dikkate alnmtr. Buna karn, 20. yzyln ikinci yarsndaki yaynlarda, J.R. Partingtonun History of Greek Fire and Gunpowder isimli deerli almas (1960), Joseph Needhamn Science and Civilisation in China (vol. 5, part VI, 1994) isimli kitabnn ilgili blm, Kalervo Huurinin Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesen aus orientalischen Quellen adl aratrmalarn mstesna tutacak olursak, bu sonularn hemen hemen hi kaydedilmedii5 gze arpmaktadr.
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la poudre canon, cilt 1 (texte), cilt 2 (planches), Paris 1845; Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de la poudre canon chez les Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 14/1849/257-327; Reinaud: De lart militaire chez les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237; Reinaud: Nouvelles observations sur le feu grgeois et les origines de la poudra canon, in: Journal Asiqtique, sr. 4, 15/1850/371-376. 5 Daha nce bundan Kalervo Huuri (Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen Quellen, Helsinki ve Leipzig 1941, s. 25) yaknmtr: Daha nce aratrlm topuluk tarihinde pek ok boluklar vardr. lkin, kendisini yalnzca antik ve Avrupal olgularla snrlamaktadr ve doulu olanlar dikkate almamaktadr .
4

94

S A V A

T E K N

Eer, Arap-slam kltr evresinin sava tek-

niinde gelitirilmi ya da kefedilmi baz yeni unsurlar ortaya koymaya girieceksem, burada kendimi byk bocurgatl ok yayyla, mancnkla,

at barutuyla (kara barut) ve ateli silahlarla snrlayacam. Bunlar, Avrupa sava teknii tarihinde 13. ve 14. yzylda yenilik olarak ortaya kan unsurlardr.

a) Bocurgatl Byk Ok Yay

Byk ok yaynn, evvelce Yunanlar, Romallar ve Sasani Farslarda topu snfna ait olan deiik trlerinden sadece bir bocurgat (aft ve krk) ile gerilen tipi konu edineceim1. Byk yayn (avs ez-ziyr) bir eidi olan krkl tipini, Mur b. Al b. Mur e-arssnin, 1948 ylnda Claude Cahen tarafndan ksmen yaynlanan ve Franszcaya tercme edilen Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb isimli bize ulaan eserinde ayrntl olarak tarif edilmekte ve bir resim ile donatlmaktadr2. Bu yay avs bi-l-Levleb adn tamaktadr. Okun Seladdn (dnemi: 569/1174-589/1193) dneminde kaleme alnan bu kitaptaki tarifi, onun daha o zamanda bilinen bir silah olduu izlenimini uyandrmaktadr. Bu ok, tarihi bn e-uveyr (d. 524/1130, . 617/1220) tarafndan da Msrdaki 467/1071 ylndan en gen Fatimi Halifesinin silah deposunda bulunan silahlar arasnda gsterilmektedir3. Verdii bilgiye gre, bir ok yaklak 2.200
Entwicklung des Kriegswesens und der Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, cilt 3, Breslau 1887, s. 174. 2 Un trait darmurerie compos pour Saladin, in: Bulletin dtudes Orientales 12/1947-48/103-163, zellikle s. 110, 131-132, 156. 3 Abdusselm b. el-asan e-uveyr: Nzhet elMulateyn f Abr ed-Devleteyn, ed. A.F. Seyyid, Kahire 1992, s. 134; Taiyyeddn el-Mariz: el-Mevi vel-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, Bl 1270, cilt 1, s. 417; Huuri, K.: a.e., s. 126.
1 Khler, G.: Die

gram arlndaym. Fransz tarihi Jean de Joinville, Msrllarn IX. Ludwigin 1249 ylndaki hal seferi srasnda Franszlar Manre yaknnda bu byk krkl yayla attklar rum ateiyle topa tuttuklarn bildirmektedir4. Arapa kaynaklarmzn tarifi, G. Khlerin5 bocurgatl yayn allageldik byk yay olduu, sadece daha byk boyutlaryla el okundan [Arap. avs el-yedd] ayrld ve bir bocurgat (tour) [Arap. levleb] ile gerildii ynndeki tahminini tasdik etmektedir. Sz konusu bu tip okun, Kayzer II. Friedrichin 1239 ylnda Accona sefer yapan bir kaptana orada tres bonas balistas de torno et de duobus pedibus (Arap. avs elar) satn almasn emrettii alet olduunu muhtemelen tasavvur edebiliriz6. Prens aladdn (Saladin)e ithaf edilmi olan savaclk ve sava teknii hakkndaki anlan bu Arapa kitapta7, byk boyutlu bir at yay olduka ayrntl bir biimde tarif edilmektedir. Eer yazar doru anlyorsam, o, bu okun, kendisinin daha yal ada Eb el-asan el-Abar el-skendernnin bir kazanm olduunu sylemektedir. Metnin edisyonunu yapp Franszcaya evirmi ve incelemi olan Claude Cahen8 de, yazarn verdii bilgiyi ayn ekilde anlamaktadr ve buna dayanarak Kalervo Huurinin9 grn rtmtr. Huuri, Moollarn 13. yzylda in tarz byk at yayn rana getirdiklerini iddia

Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, s. 53-60; Joinville: Histoire du roy saint Loys, Paris 1668, s. 39ff.; Huuri, K.: a.e., s. 126; Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 175, 187. 5 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 174. 6 Bkz. Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 175. 7 Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 106. 8 a.e., s. 129. 9 Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 123.

G R

95

etmiti10. Olgu bunun tam tersidir, Moollar bu gelitirilmi silah Mslmanlardan almlardr. Bu byk at yay (avs ez-ziyr), kitabn tarifine gre, en byk boyutlu, en uzak menzilli ve zarar verme bakmndan en etkili olandr. Kare eklindeki top kundann kanatlar yaklak 5,6 metre uzunluunda olabiliyordu. Kullanm iin aslnda yaklak 20 kiilik bir ekibe ihtiya duyulabilirdi, eer kullanlan teknik sayesinde tek bir adam bunu harekete geirmeseydi. Yay germeye yarayan bir bocurgat yapm, teknik donatma aittir. aftn sanda ve solunda bulunan paralarn her birinin uzunluu yaklak 3,3 metredir. Yaylar, mee aacndan ve hayvan boynuzundan imal edilmi olan, testereyle muntazam kesilmi ve birbirine yaptrlm pek ok ince levha tabakalerndan olumaktadr11. Yayn kalnl, yaklak 35 cm, orta byklktekilerde yaklak 24 cm ve kklerde 12 cm kadarm. Yazar, yaylarn saysnn e kadar artrlabildiini sylemekte ve bunu aadaki izimle gstermektedir (izim):

izim Murdan, Tabira, yazma Oxford, Bodl., Hunt. 264.

Bu tr byk at yay, Leonardo da Vincinin devasa bir konstrksiyonu dnme fantazisini uyandrm grnmektedir:12

Resim Leonardo da Vinciden, s. 291. Cahen (a.e., s. 151) yle demekte: Kalvero Huuri, nayant rencontr dallusion certaine au qaus az-ziyr que dans des auteurs postrieurs lapparition des Mongols, considrait cet engin comme apport par eux. Notre chapitre nous oblige adopter une conclusion contraire, et considrer cette arme comme ne au plus tard sous Saladin, et par consquent vraisamblablement apprise des Musulmans par les Mongols lorsquon la trouva employ chez eux. K.H. avait relev un certain nombre de mentions du ziyr dans dautres auteurs contemporains de Saladin (), mais pensait que le mot avait un sens vague; nous sommes en droit de conclure quil avait ds lors son sens prcis et que larme figure donc normalement dans les guerres contre Saladin et les Croiss entre 1187 et 1192, priode laquelle se rfrent toutes les citations. 11 Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 108; Franszca tercme, s. 129-130; Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Berlin 1928, s. 635; Schmidtchen, Volker: Kriegswesen im spten Mittelalter. Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990, s. 169.
10

slam dnyasndan, yaklak 2 metre uzunlukta bir ahap yay Paristeki Muse de lArme (Htel National des Invalides)de korunmaktadr. Aadaki resim, bu mzenin izniyle kullanlmtr. Yay, Suriyedendir ve 6./12. yzyldan gelmektedir (bkz. s. 96). Bileik yay birbirine yaptrlm (aa, boynuz, kirilerden imale edilmi), slam ncesi dnemden beri Orta Dounun tercih edilen av ve sava silah idi.

12

Leonardo da Vinci. Das Lebensbild eines Genies, Wiesbaden ve Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 291.

96

S A V A

T E K N

Resim: Yay, Muse de lArme (6./12. yzyl)

b) Denge Arlkl Mancnklar

Avrupada 7./13. yzylda silah tekniinde gittike artan ilerlemeleri aklama giriiminde G. Khler1, 1887 ylnda o dnemin yeni topuluk sistemi balamnda u mlahazada bulunmaktadr: Fakat bu dnemin balangcnda her yerde, bu gibi konularda en ok tecrbeye sahip kimseler olarak Araplarla karlamaktayz. Bununla birlikte, unu da not etmeyi gerekli grmtr: Bizansllarn yeni makinalarn mucitleri olmalar ve Araplarn onlar Bizansllardan alm bulunmalarnn ok muhtemel olmasna ramen, bu konuda Bizans etkisi ispatlanamyor. Daha sonra Khler, 7./13. yzyldan itibaren kullanlan denge arlkl mancnklar yeniliini, daha nceleri Yunanlarda ve Sasanilerde bilinen mancnklarla karlatrarak aklamaktadr2: Ksa koldaki petrariada etki gsteren insan gleri, bir dengeletirilmi arlk ile deitirilmektedir, bu yolla manevra mrettebat azaltlmakta iken, ayn zamanda da gllenin balang hz nemli lde artrlmaktadr, nk ksa kaldra kolunda aa den kar arlk, dme gc nedeniyle onun hzn arttrmakta ve bu, kaldra kolundaki glleye de aktarlmaktadr. Konuyu olduka ayrntl ele alrken Khler, bu mancnn Avrupaya talya3 yoluyla ve spanya Araplar4 araclyla ulat tahminini dile getirmektedir. Avrupadaki olduka hacimli materyalle karlatrmak iin, 20. yzyln ortasnda Arapa kaynaklardan ok az bu konuya ilikin bilimsel aratrmalarn hizmetinde bulunuyordu. Resimlere ve tariflere gre, her iki kltr evresinde kullanlan mancnklar kronolojik olarak deerlendirme-

Bu nedenle, sadece ok byk at yaylar iin bu yapm tarzna bavurulmu olmas ihtimali doru grlmyor. Dier taraftan, daha kk yaylarn elikten olmalar olasl vardr. 12. yzyldan gelen kaynamz bu konuda sessiz kalmaktadr, bununla birlikte, resimleri, daha kk yaylarn metalden (bu durumda elikten) yaplm olmalar gerektii izlenimini uyandrmaktadr. elik yayn imdiye kadar bilinen ilk anl, 8./14. yzyln ilk yarsna dnmektedir. O dnemden gelen anonim bir kaynak, elik yaylar ordu iin vazgeilmez silahlarn tek tek saymnda Hint yaylar (siyy Hindiyye) ad altnda 13. Bununla, am eliinden yaplgstermektedir m yaylarn kasdedilmi olmas muhtemeldir14. Avrupada elik yaylarn bilinen en eski kullanm hakknda 1435 ylndan bir envanterden bigi edinmekteyiz15.

Heerwesen der Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften (Gttingen) 26/1880, Historisch-philologische Classe, Abh. 1 ve 2, zellikle Abh. 2, s. 2 (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, cilt 2, Frankfurt 1986, s. 1-109, zellikle s. 79). 14 Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 120, 208. 15 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 181-182.

13 Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Das

1 Khler,

G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 173-174. 2 a.e., s. 190. 3 a.e., s. 194. 4 a.e., s. 195-196.

G R

97

ye ynelik, zellikle Memlkl turnuva ustas asan er-Rammh (. 694/1285)n sava teknii hakkndaki kitab, 1845 ylndan itibaren (bkz. s. 99) bu silahlarn icat tarihini tespit asndan yaklak bir zaman tahminini salyor. 6./12. yzyln ikinci yarsnda Sultan aladdne ithaf edilen, Claude Cahenin 1948 ylnda baz ksmlarn nerettii kitap, bize ta mancnklarnn deiik trlerinin, bir Arap, bir Fars veya Trk ve bir Bizans veya Frenk, ok ksa tariflerini vermektedir. En gvenilir olan Arap trdr, kullanmas en basit olan Trk trdr. Maalesef tarifler olduka ksadr ve ayrntlara ilikin kesin bir tasavvura izin vermemektedir. Verilen profil resimler arasnda sadece bir mancnn uzun kolunun formu kayda deerdir. Buna karn kitap, byk ok atc ve ayn zamanda ta mancn olarak hizmet etmekte olan bir Fars mancnnn tam resimsel sunumunu vermektedir. Bu, ileri seviyede gelimi bir tiptir. Bizans veya Frenk olarak nitelendirilen ta mancnnn ksa tarifi ve ksm resmi, bunun ksa kollar olan bir at mancn olduu izlenimini uyandrmaktadr5. Denge arlkl mancnklarn daha ak ve net resimlerini, bir yzyl sonra Memlkl turnuva ustas Necmeddn asan er-Ramm (. 694/1295, bkz. s. 99) vermektedir. Bu tipin daha gelimi formlar bn Erenbu ez-Zerdk (775/1374de yazmtr)n el-En f el-Mancn isimli kitabnda ortaya kmaktadr. Bunlardan birini arbu (Kara Boa) olarak adlandrmaktadr. Bu mancnk, ar ta glleleri frlatmaya yaramaktadr ve menzili ayarlamak ve hedefi hesaplamak iin bir lekle, ve de palanga ve etki gcn arttrmak iin bocurgat ile techiz edilmitir. Denge arlkl mancnklarn teekkl ve geliimi hakkndaki bu ksa aklamalarn ardndan, bunlarn slam dnyas dnda da daha sonraki yaygnlamalarna ilikin baz rivayetlere iaret edilecektir.

Denge arlkl mancnn olduka erken, 7./13. yzyln balangcyla beraber, Avrupada kullanldna ilikin birka haberi K. Huuri6 bir araya getirmitir. Ayrca o, birok Avrupal kaynaa da iaret etmektedir. Bu kaynaklarda, bizim bn Erenbu ez-Zerdkn kitab vastasyla hakknda ayrntlar rendiimiz, 1291 ylndaki Accon (Akk) kuatmasnda Mslmanlar tarafndan heyecan uyandran byk makine olarak caraboga (carabouhas, carabaccani) adyla anlan, olduka ileri seviyede gelitirilmi tipten sz edilmektedir7. Arapa kaynaklara gre, kuatmada 92 (veya daha fazla) mancnk toplanmtr8. Bu balamda byk neme sahip olan kukusuz, byk denge arlkl mancnn bu tipinin ne zaman ve nasl in kltr evresine ulatna ilikin ince ve Farsa kaynaklarn rivayetleridir. Rivayete gre, Cengiz Hann torunu ve Dou Mool mparatorluunun kurucusu olan Kubilay Han, 1268 ylnda balayan Sng-Chinay fethetme giriimi srasnda amansz bir mukavemetle karlamt. Bu mukavemeti, zellikle kuzeyde bulunan stratejik nemi haiz Hsing-Yng ve Fn-Chng kentlerinin kuatmas srasnda yaamt. Bir kumandannn nerisi zerine Kubilay, batdan, Arap-slam blgelerinden, iki mhendisi iki denge arlkl mancnk kurmak greviyle artmt. Bu iki mhendis, -Ss-M-Yn (sml) ve -Lo-W-Tng (Aleddn), tarafndan kurulan makinelerin yardmyla 1272 ve 1273 yllarnda her iki ehrin fethi gereklemiti ve bu fetihler, Moollarn indeki egemenliini garantilemiti. ine bu yolla dardan getirilmi olan mancnklar hu-hu (Mslman) phao olarak isimlendirilmitir9.

5 Kr.

Cl. Cahenim Tabirat Erbb el-Elbbn metnine dt notlar, a.y., s. 158.

Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 62 ff. 7 a.e., s. 174-175. 8 el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk, cilt 1, ksm 3, Kahire 1939, s. 764; Quatremre, E.: Histoire des sultans mamlouks de lgypte, cilt 2, Paris 1842, s. 125; kr. Huuri, K.: a.e., s. 173. 9 Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la poudre canon chez les Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 14/1849/257-327, zellikle s. 292-304; Needham, Joseph: Science and Civilisation in China, cilt 5, ksm 6, s. 219221.

98

S A V A

T E K N

Dnemin bir kronikisi Chng-Ss-Hsao, buna ilikin unlar kaydetmektedir: [Mool] haydutlar Hsing-Yng ehrine kar, burann kulelerini ve duvarlarn korkun bir etkiyle tahrip etmi olan Mslman mancnklar kullanmlardr, bylelikle [vali ve kumandan] L Wn-Hun olduka taciz edilmitir ... Mslman mancnk tipi aslen, Mslman lkelerden gelmitir. Allageldik mancnklardan ok daha glyd. Bunlarn en bynde ahap ereve, zemindeki bir ukurun zerinde duruyordu. Gllelerin ap birka ayak lsndeydi. Yere dtklerinde ya da drt ayak derinlikte bir ukur ayorlard. Eer [topular] byk mesafeye at yapmak istiyorlarsa, [kar] arl arttryorlar ve daha geriye [kola] takyorlard; daha yakn bir hedefleri olduunda, onu [arl] daha ne doru, [kaldra noktasna] daha yakna yerletiriyorlard.10 Konuyu sonlandrrken, Leonardo da Vincinin dikkate deer bir denge arlkl mancnk izimi geriye brakt anlmaldr (bkz. s. 119daki modelimiz)11. O, iziminde, kol ekseni evresine bir ark yerletirmektedir, bu ark bir mesafe ayarlaycs ilevini yerine getiriyor grnmektedir. D. Hill12, evvelce bu izime iaret etmitir. J. Needham13, Leonardonun mancn Mariano Taccola14 (. yaklak 1458) vastasyla tanm olduunu sylemektedir. Kanaatimce, Leonardonun izimi byle olmakla birlikte, Taccolann sunumundan olduka uzaktr. Onun mesafe ayarlaycs ve birok ip demetleriyle glendirilmi kollar, bir doulu numuneyi anmsatmaktadr.

c) Ateli Silahlar
Mslmanlar yaylmalarnn ilk on yllarnda ehir kuatmalar esnasnda, Sasanilerden ya da Yemenlilerden miras aldklar1 ta mancnklar cepheye soktuklar gibi, Bizansllardan da alp benimsedikleri rum ateini kullanmaktadan geri kalmamlardr. 97/715 ylndaki stanbul kuatmasnda, ateli maddeyi, yani nef (petrol)i, kullandklar2 bilinmektedir. Daha nce anld gibi (bkz. s. 94), erken Abbasi dneminde, her halkarda 4./10. yzyldan nce, rum atei hakknda Arapa bir kitap domutur. Yzyllar boyunca, sadece Arap-slam kltr evresinde deil, baka blgelerde de kullanlan bu etkili sava maddesi iin, hi kukusuz zamanla farkl bileim formlleri gelitirilmitir. 13. yzyldan olduka gelitirilmi bir bileim hakknda, muhtemelen bu yzyln sonuna doru domu olan Liber ignium ad comburendos hostes3 isimli kitap sayesinde bilgilenmekteyiz. Latince olarak gnmze ulaan yaklak alt sayfadan oluan bu kitapk, Marcus Graecus isimli bir kiiye atfedilmektedir ve farkedilebilir bir dzenden uzak bir forml koleksiyonundan ibarettir4. J.R. Partingtona5 gre, kitapn yazar, 12. veya 13. yzyldan bir Yahudi veya spanyol idi6. Liber
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 134 ff. 2 Bkz. Anonim: el-Uyn ve-l-adi f Abr elai, ed. J. de Goeje, Leiden 1869, s. 24; Canard, Marius: Textes relatifs lemploi du feu grgeois chez les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes (Cezair) 6/1946/3-7. 3 ou edisyonlar ve tercmeler iin bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science, Cilt 2, ksm 2, s. 1037-1038; ngilizce tercme ile birlikte en yeni edisyon Partington tarafndan yaplmtr, a.e., s. 42-57. 4 Partington: a.e., s. 58. 5 a.e., s. s. 60. 6 Partington (s. 60) yle demektedir: [Henry V.L.] Hime kitabn yazarnn veya mterciminin bir Yunan veya Mslman (o hi <Yunan Atei > adn kullanmyor) deil, bir Yahudi veya spanyol olduunu dnyordu; zira o Arapa kelimelerin Latince karlklarn ya bilmiyor ya da onlar o kadar alk olduklar iin tercmeye ihtiya duymuyordu (alkitran ve zembac evrilmeden alnmtr, bakr iin kullanlan Arapa nus amer, aes rubicundus not cuprum diye ifade ediliyor...).
1

eval and Renaissance Studies (Los Angeles) 4/1973/99114 (Tekrarbasm: D.R. Hill: Studies in Islamic Technology, Variorum Collected Studies Series 555, 1998, No. XIX), s. 104. 13 Needham, Joseph: Science and Civilisation in China, cilt 5, ksm 6, s. 204-205. 14 Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science, Cilt 3, ksm 2, s.1552.

10 Needham, Joseph: a.e.,s., 221. 11 Leonardo da Vinci, a.y., s. 294. 12 Trebuchets, in: Viator. Journal of the Center for Medi-

G R

99

igniumun ana forml, bildik yan yan sra saf kkrt, arap tortusu, sarcocolla (ayn isimli bir ran aacnn reinesi), karasakz, yemek tuzu ve petrolden (neft) olumaktayd7. Liber igniumdaki en gelimi forml, gherile ve at barutu (kara barut) bilgisini ortaya koymaktadr. Fakat gherilenin rum atei ile ilikisi yoktur, aksine kkrt ve kmr ile ilikili olarak gerek at barutuna gtrmektedir ve bu havai fieklerin ve topu patlangacnn imali ile snrldr8. Kitab yaklak olarak tarihlendirmeye ve bilim tarihsel adan deerlendirmeye ynelik 1845 ve 1849 yllarnda yaynlanan almalarnda9 Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildefonse Fav, iin zn kavram grnyorlar. Onlar, Arapa, Farsa ve ince kaynaklardan birok tarihsel rivayetlere, zellikle de asan er-Ramm (. 694/1295)n Kitb el-Fursiyye ve-l-Menib el-arbiyye10 adl deiik redaksiyonlar halinde gnmze ulaan sava teknii hakkndaki kitabna dayanyorlard. Reinaud ve Fav, Liber igniumun tarihlendirmesini veya domasn 1225 ve 1250 yllar arasnda gryorlard11. Konuyla uzun yllar sren uralar sonrasnda, ateli silahlarn douuna ilikin soru hakknda iki bilgin u gre ulamlardr: Eski ada Yunanlar ve Romallar savalarda belirli yakc maddeleri kullanmlardr, fakat bunlarn bileimleri olduka basit formllerle snrl idi. Bizansllar tarafndan ge dnem antikitede kullanlm ve kendilerine ilkin byk yarar salam olan askeri ate sanat kayda deer bir iyiletirme yaamtr, bununla birlikte son mkemmelletirmeleri inliler
G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 168. 8 a.e., s. 169. 9 Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 ve Du feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de la poudre canon chez les Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 14/1849/257-327. 10 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, 1. Suppl.-Bd., s. 905; neir d ayf el-Abbd, Badd 1984 ve Amed Y. alasan, Halep 1998. 11 Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 282.
7 Khler,

yapm grnmektedir. Hi olmazsa inlilerin, ate kompozisyonlarnn imalini deitirecek maddeyi, yani gherileyi farkeden ilk kimseler olduklarna kuku yoktur. Araplar inlilerden belirli sayda ate maddelerini alarak kendilerine mal ettiklerinde, at barutunu oluturan ana maddeyi kartrmay onlardan renmilerdir: Gherile, kkrt ve kmr.12 Araplarn kimya alannda kaydettikleri ilerlemeler veya en azndan onlarn kullanmnda gerekletirdikleri gelime, gherileyi arndrmay nemli lde iyiletirmelerini salamtr13. Reinaud ve Favye gre, inliler gherileyi kefeden ve havai fiek imalinde ilk kullananlardr. Onlar ayrca, bu maddeyi kkrt ve kmr ile kartran ve karmn yanmas sayesinde oluan itme gcn ilk farkedenlerdir. Bu, onlar havai fiek imal etme fikrine gtrmtr. Araplara gelince, at barutunun patlama gcn fark etmiler, kullanmlar ve onunla ateli silahlar icat etmilerdir14. inlilerin daha 13. yzyldan nce gherileyi ve onun patlama zelliini tanm olduklar tespitine ramen, Araplarn bu bilgiyi inlilere mi borlu olduklar, yoksa onlarda bamsz bir gelimeyle kar karya m olduumuz sorusu bugne kadar yantsz kalmaktadr. Konunun bugne dek ele alnnda, at barutunun ana unsuru olan gherilenin 13. yzyldan nce Arap-slam kltr evresinde bilinmediinden hareket edilmektedir. Bu tartma, zellikle in dnda gherilenin imdiye kadarki bilinen en eski anlna dayanmaktadr. Abdullh b. Amed bn el-Bayr15 (. 646/1248)n basit ilalar kitabnda (el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aziye), Maribli bilginlerce bu maddenin brd ad altnda bilindii anlmaktadr.

dicine serisi, cilt 69, Frankfurt 1996), s. 30; Franszca tercme L. Leclerc, Trait des simples, cilt 1, Paris 1877 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 71, Frankfurt 1996), 71; bkz. Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 14-15.

12 Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 260. 13 a.e., s. 261. 14 a.e., s. 327. 15 Ed. Kahire 1291 H., cilt 1 (Tekrarbasm: Islamic Me-

100

S A V A

T E K N

bn Eb Uaybia (. 668/1270)nn tp tarihi eserinde yapt bir alntdan, tabib Abdullh b. s bn Bateveyh (. 420/1029 civar)in Kitb elMuaaddimt veya Kenz el-Eibb isimli kitabnda, gherilenin yapay buz imali iin kullanmn ayrntl bir biimde tarif etmi olduunu renmekteyiz16. Buna, daha E.O. von Lippmann 1906 ylnda dikkat ekmiti17. Arap yaznnn gherilenin at barutu imali iin kullanm hakkndaki bilinen en eski rivayetini Reinaud ve Fav18 (19. yzyln ortas) asan el-Ramm (. 694/1295)n kitabnn Paris yazmasnda bulmulardr. Ayrca, sava konusuna ilikin nemli bir anonim kitabn (el-Mazn f Cmi el-Funn) Petersburgda korunan yazmasnda19, bir topun ve bir tfein tarifini grmlerdi (bkz. s. 133). Bu, iki bilgini, at barutu itme gc kefinin Arap-slam kltr evresinde gerekletii kanaatine gtrm, at barutunun ilk kullanm yerinin Dou Avrupada, Don nehri boyunca uzanan blgede olmas gerektii eklindeki dncelerini revize etmek zorunda kalmlard20. Reinaud ve Fav tarafndan Petersburg yazmas vastasyla elde edilen, at barutunun itme gcnn Arap-slam kltr evresinde en
Uyn el-Enb f abat el-Eibb, ed. A. Mller, cilt 1, Kahire 1299 H. (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 1, Frankfurt 1995), s. 82-83. 17 in: Abhandlungen und Vortrge zur Geschichte der Naturwissenschaften, cilt 1, Leipzig 1906, s. 122-123; bkz. Sezgin, F.: GAS, cilt 3, s. 335. 18 Bkz. zellikle Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 261 ve De lart militaire, a.y., 200. 19 Hali hazrdaki signatr C 686, bkz. Chalidov, A.B.: Arabskije rukopisi Instituta Vostokovedenija, cilt 1, Moskova 1986, s. 493. 20 Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309. Yazmann analizi iin (burada Kitb el-Mazn ve-Cem el-Funn) bkz. Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de St.Ptersbourg, in: Bernhard Dorn: Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg 1846, s. 452-460; Reinaud, J.: De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237, zellikle s. 203-205, 218-219, 221, 223, 226-227 ve Reinaud ve Fav: Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309-314 (burada yazarlar at barutunun itme gcnn kefedilmesi hakkndaki grlerini Araplarn lehine tashih etmektedirler).
16

ge 8./14. yzyln ikinci yarsnda bilinmi olmas gerektii sonucu, bn Erenbu ez-Zerdk (774/1373de yazmtr)n Kitb el-En f elMancn isimli kitabyla destekleniyor. Topkap Saray Ktphanesinde (III. Ahmed, 3469) bulunan bu resimli yazma21 daha o zamanda hayli gelimi top tiplerinin izimlerini iermektedir. Kukusuz biz ne bn Erenbu ez-Zerdkn yaad zaman, ne de anonim Kitb el-Mazn (8./14. yzyl)un muhtemel yazm tarihini, ilk ateli silahlarn douu iin st snr olarak kabul edemeyiz. Her iki yazar da, ncelleri ve ardllar gibi, kitaplarnda dnemlerinin ve corafi evrelerinin bilgilerini kaydetmilerdir. Onlar ilgilendiren, objelerin kkenine ve dou zamanlarna ilikin soru deil, bilakis kendilerinin halihazrda bildikleri durumun tarifidir. Bundan dolay bn Erenbunn kitabnn 774/1372 tarihli yazmas Arap-slam kltr evresinde ateli silahlarn douu iin bize bir en yukar (Terminus a quo) deil, bir en aa (Terminus ad quem) tarihleme snr vermektedir. Arap-slam dnyasnda bir ateli silahn kullanmna ynelik imdiye kadar bilinen en eski iaret, Sicilmsa ehrinin 672/1273 ylndaki kuatmas mnasebetiyle mevcuttur. nl tarihi bn aldn tarih eserinde, Merinid Sultan Eb Ysuf Yab (dnemi: 656/1258-685/1286)un Sicilmsaya kar mancn (mancnklar), arrdt (byk at yaylar) ve hindm en-nef (at barutunun atelenmesinden sonra demir gllelerin yataktan (izne) frlatld bir silah) cepheye srdn rivayet etmektedir22. lk olarak bu rivayete dikkat ekmi olan Reinaud ve Fav, bu haberin ieriinin gerekliinden kuku duymaktadrlar, zellikle u nedenle, nk bu

Bkz. Ritter, H.: La Parure des Cavaliers und die Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam 18/1929/116-154, zellikle s. 150-151. Yazmann balk sayfasnda bulunan tarih yanltr, kitap Mngli Bu (. 782/1380)ya ithaf edilmitir; fol. 58b ve 126a, ayrca 21 ramazan 774 tarihli bir, fol. 181b, ve cum. II 775 tarihli bir dier kolofon bulunmaktadr (Ritter). 22 Tar bn aldn, ed. all ade ve Sheyl Zekkr, Beyrut 1981, cilt 7, s. 249.

21

G R

101

rivayet, onun ada kaynaklar tarafndan tasdik edilmemektedir23. Yaklak 60 yl sonra, 774/1334 ylnda, Nasriler Sultan I. Eb el-Veld sml (dnemi: 713/1314725/1325), Lisneddn bn el-abin Granada tarihi hakkndaki eserinde rivayet ettii zere, Hristiyanlar tarafndan igal edilmi olan kar kalesini (Huescar, Granadann yaklak 110 km kuzey dousunda) topa tutmu ve neft ile ileyen bir aletten scak demir bir glle frlatmtr ... (ram bi-l-le el-um el-mtteaze bi-nnef kret add mumt ...)24. Mteakip bir beyitte top grlts gk grlts ile karlatrlmaktadr. bn el-abin aktard rivayet, daha 18. yzylda bilginlerin dikkatini ekmiti. spanyol oryantalist M. Casiri25 bunu Latinceye evirmiti. Ondan, dierlerinin yan sra tarihi Jos Antonio Conde26 (1765-1820) de bunu almtr. Pasajlarn Casiri evirisinde, muhtemelen onun kulland yazmada demirden kelimesi bulunmamaktadr. Bu, bir dizi bilginin bn el-abin gerekten bir topu mu27 yoksa daha ziyade byk bir mancn m28 kastetmi olabilecei sorusunu sormalarna neden olmutu. spanyol kroniklerde bulunan baz rivayetler Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda 1331, 1340 ve 1342 yllarnda vuku bulan savalarda kullanReinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 73-77; kr. Partington, J.R.: A History of Greek Fire, a.y., s. 191. 24 el-a f Abr arna, ed. M. A. nn, cilt 1, Kahire 1955, s. 398; Quatremre, E.: Observations sur le feu grgeois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 15/1850/214-274, zellikle s. 255-257; Allouche, I.-S.: Un texte relatif au premiers canons, in: Hespris (Paris) 32/1945/81-84; Colin, G.S.: in: Encyclopaedia of Islam. New Edition, cilt 1, Leiden 1960, Sp. 1057. 25 Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, cilt 2, Madrid 1770, s. 7. 26 Historia de la dominacion de los Arabes en Espana, Paris 1840, s. 593 (grlmedi); bkz. Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 70. 27 rnein Quatremre, E.: Observations sur le feu grgeois, a.y., s. 258 ff.; Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 222-223. 28 Bunun iin bkz. Partington, J.R.: A History of Greek Fire, a.y., s. 191-193, 228.
23

lan ateli silahlara ilikin bilgi vermektedirler29. Bu konu hakkndaki son sz G. Khlere30 brakyorum: 1325 ylndan itibaren gerekten ateli silahlarn sz konusu olduu ve Araplarn bunlar Batya sevketmi kimseler olduklar kanaatini kazanmak iin, bu veriler Arap litelatr ile balantl olarak anlalmaldr.

Bombalar ve El Bombalar
Orta Asyada, randa ve Volga blgesinde yaplan arkeolojik kazlar sayesinde bilinen kreselkonik kaplar, uzun bir sre, mimari sslemeler, cva ve takdis edilmi su kaplar veya lambalar olarak kabul edililiyordu. Bizim burada bombalarla ve el bombalaryla kar karya olduumuz dncesi, ilkin geen yzyln yirmili yllarnn sonuna doru kendini kabul ettirmeye balad. Bu yeni yorumun ncs Wsewolod von Arendt idi1. Byk lde korunarak gnmze ulam olan bu kaplar, alk olunmayan bir salaml ortaya koymaktadr ve gze arpar ince boyunlar vardr. Suriyede bulunan baz numuneler fet-fet (zafer-zafer), bi-am (am [ehir]da) veya dua ifadeleri gibi yaztlar tamaktadr. Bu bombalarn dou ve yayl yerleri hakknda Arendt, dncelerini yle dile getirmektedir: Kresel-konik biimli kaplara Mslman dounun hepsinde rastlamaktayz. slam, gerekten bu nesnenin tpk bir yaylma faktr gibi karmza kmaktadr. Ateli silahlar tarafndan hkmsz braklana kadar bu nesneden slam, zafer dolu ilerlemesinde bir sava arac olarak faydalanm.2

29

Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 70-72 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 223; Partington, J.R.: A History of Greek Fire, a.y., s. 191, 193-195. 30 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 223. sphrisch-konischen Gefe aus gebranntem Ton, in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde (Dresden) N.F. 3/1931/206-210. 2 a.e., s. 209.
1 Die

102

S A V A

T E K N

Arendtin tahminine gre, bu kaplar, rum atei gibi hem ate maddelerini hem de patlama maddesini iermekteydi: Bombalarn ieriinin patlayc tesiri, kesinlikle kuku gtrmez; bu olaanst salamlktaki kaplarn eski kalelerin mezarlarnda karlalan paralar buna tanklk etmektedir. Bu nedenle biz eski kil bombalar srf yangn karclar olarak gremeyiz. Yanabilir ok az materyale sahip olan Asya ehirleri ve kaleleri iin bunlarn etkileri ok az olurdu.3 Bu durum, bombalarn bu tr frlatlna ilikin u sonulara izin vermektedir: Hemen hemen btn kaplar, daralma gsteren bir boyna sahipti. Bu daralma, ince bir sicim ile sarlmak iin belirlenmi grnmektedir. Bombalarn, savalarda, kabn boynunu saran ve dier ucu kemere veya semere taklm, daha sonra frlatmak iin kullanlm olan bir sicimle tanm olmalar muhtemeldir. Bomba, daire hamlesiyle frlatlm olabilir, bu arada sicim bombalarn uu menzilini arttrmas gereken bir sapan roln oynamtr.4 Arendt, aratrmalarnda Moskova Tarih Mzesinde kullanmna ak materyale dayanabilmitir. Bu sayede, amda bulunmu olan ve kendisinin dolayl yoldan bilgi sahibi olduu bomba tipi arasnda bir yaknlk bulunduunu tahmin etmektedir5. Zengin sslemeli kaplar, 7./13. ila 8./14. yzyl olarak tarihlendirmektedir6. Kaptan koparlm olabilecek minicik paracklar analize etme imkanna sahip olmamaktan dolay hayflanmaktadr7. Arendtin bu dilei, Maurice Mercierin8 abalar sayesinde yerine getirilmitir. Suriyede Fransz deniz subay olarak bulunan Mercier, 1916dan itibaren Kahire Mzesinin sanat eserlerini koru-

ma grevlileriyle defalarca temasa gemi ve eski Kahiredeki arkeolojik kazlarda bulunmu olan bu tr bir dizi malzemeyi mlkiyetine geirmitir9. Aratrmalar sresince, Kahirede bulunan numunelerin I. Amalrich tarafndan 1168 ylnda ehrin kuatlmas10 srasnda Msrllarn kullandklar sava aralarndan olduu kanaatine ulamtr11. Bu tahmininde Mercier, tarihi el-Marznin rivayetine dayanyor, buna gre, yukar Msrn valisi olan vir b. Mucr es-Sad (. 564/1169) bu kuatma iin 20.000 rrt nefi ve 10.000 meal nr Kahireye gndermitir12. Bombalarda, at barutlu ve sv yakc maddeli olanlar ayrt etmektedir. O, yukarda bahsedilen IX. Ludvigin ordusuna kar 1249 tarihli el-Manra savunmasnda da her iki tip bulmaktadr (bkz. s. 94)13. Gnmze ulaan Kahire, skenderiye, Kuds, am ve Tripoli (bugnk Lbnanda) bombalarnn Mercier vesilesiyle elde edilen kimyasal analizleri, onu, Arap-slam lkelerinin gherile ile olan tanklklarnn genelde kabul edilenden ok daha erken bir dneme dayand kanaatine gtrmtr, kukusuz bu kanaati tarihi kantlarn desteine dayanyordu. skenderiye Feneri kulesinin eski saraynda 1798 ylnda bulunan bombalarn analiz sonucunu 1937 ylnda yaynlamtr14. Gerekli analizleri yapm olan kimya enstitlerinin raporlarn Mercier, Arap-slam dnyasndan gnmze ulaan bir dizi bomba fotoraflaryla birlikte 1952 ylnda yaynlanan Le feu grgeois isimli kitabnn sonunda uzmanlar dnyasna sunmutur.

3 Die sphrisch-konischen Gefe, a.y., s. 209. 4 a.e., s. 210. 5 a.e., s. 209. 6 a.e., s. 209. 7 a.e., s. 209. 8 Ulat sonular Le feu grgeois. Les feux

de guerre depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952, isimli eserinda kaydetmitir.

Ren: Histoire des croisades et du Royaume Franc de Jrusalem, cilt 2, Paris 1935, s. 525534. 11 Mercier, M.: a.e., s. 98 ff., 104, 125 ff. 12 el-Mevi ve-l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, a.y., cilt 1, s. 338; Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 73. 13 Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 77, 125. 14 Quelques points de lhistoire du ptrole. Vrifications par le laboratoire, in: IIme Congrs Mondial du Ptrole, Paris 1937, cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s. 87-95; bkz. ayn yazar: Le feu grgeois, a.y., s. 99.

9 a.e., s. s. 94. 10 Bkz. Grousset,

G R

103

Merciernin edindii15 kanlar arasnda u bizim iin nemlidir: Msrllarn, I. Amalrich tarafndan kuatlmalar srasnda, kuru patlayc madde ile doldurulmu bombalar kullandklar 1168 yl, bu tip iin en gen tarihi snr (terminus ad quem) olarak saylabilir. Bu tip, asan erRammn kitabnda avrr (tek. rre, testiler) veya karrz m (Suriye testisi) olarak geen bomba veya el bombas olmaldr16. Daha sonra, 1959 ylnda Henri Seyrig17, arkeolog olarak Antiquits syriennes balkl makalesinde, frnlanm kilden olan ve o dneme kadar olduka farkl olarak sv (cva, parfm veya iecekler) vazolar, bombalar veya Eol-toplar (bkz. aa) olarak anlalm olan bu kresel-konik kaplarn mahiyetine ilikin soruyu sormutur. O, ilk iki aklamann, kaplarn fiziksel karakterleri nedeniyle kabul edilemeyeceine meyletmektedir. una iaret etmekte: Bunlar ilk olarak, alt tarafta sivrilmektedir ve bu nedenle dik konulamazlar, ikinci olarak, bunlar ime kaplar olarak hizmet etmek iin ilerine ok az ey alabilirler ve nc olarak, 3 ila 5 mm, ounlukla 4 ila 5 mm apl olduka dar boyunlara sahiptir, bu nedenle svlar rahatlkla doldurulamaz18. El bombalar konusunda da Seyrig19, dar boyunda bir engel grmektedir. Bunlar byk miktarda barut ile doldurmak zordur ve byle bir deneyin yaplp yaplmad da kendisinin malumu deildir. Ona gre bu hipotezi savunmu olan M. Mercier, bu tr pratik bir denemeye iaret etmemektedir20. Ayrca, gnmze ulaan numunelerde sadece nadir durumlarda yanc maddelerin bulunabilecei dncesini dile getirmektedir21. Kimyasal bir analiz bu bakmdan hayal krklna uratc sonular verebilirmi.

Seyrigin son itirazlarna ynelik olarak denilebilir ki, o, Merciernin22 kitabn tam olarak okumam, ayrca kendisinin bu konuya ilikin dip notlarnn ieriiyle bir dereceye kadar eliiyor grnmektedir. Seyrig, ayrca u dncesini de dile getirmektedir: Bombalarn ou dekore edilmitir23 ve bunlarn bazlar dua ve baar dilekleri tamaktadr24. Bombalar-teorisi taraftarlarnn, baz uluslarn oklarn tezyinatla bezedikleri25 cevaplar onu ikna etmeye yetmemektedir26. Onun temellendirmesini burada tekrarlamakszn, sava teknii hakkndaki Arapa kitaplarda resmedilmi olarak bulduumuz, asan er-Ramm (yazma Paris)n veya bn Erenbu ez-Zerdkn (yazma Topkap Saray) kitaplarnda olduu gibi, ou ate toplarnn ok fazlaca dekore edildiini sylemeliyiz. Seyrig, bildii hipotez arasnda Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) hipotezini favorize etmeye meyletmektedir. Bu top, buhar fleci ince bir delik ile donatlm metal bir kredir, bu kre suyla doldurulur ve bundan sonra atee konulur, buharn <iddetli frmesini> gstermek iin.27 Aeolipilei evvelce Heron ve Vitruv biliyorlard. 1951 ylnda yaynlanan makalesinde W.L. Hildburgh28, frnlanm kilden kaplarmzn bir tr Eol-topu olup olamayacan

36/1959/38-89, s. 81-89: 75. Flacons? Grenades? olipiles? 18 a.e., s. 83. 19 a.e., s. 85. 20 a.e., s. 85. 21 a.e., s. 85.

15 Le feu grgeois, a.y., s. 123-126. 16 a.e., s. 94, 126. 17 in: Syria. Revue dart oriental et darchologie (Paris)

22 Le feu grgeois, a.y., s. 131-150; ayrca bkz. kitabn ekinde bulunan Mercierin mlkiyetindeki materyalin No. 1-8 ieriklerinin listesi. 23 Antiquits syriennes, a.y., s. 85. 24 a.e., s. 84. 25 a.e., s. 85. Burada Fr. Sarre (Das islamische Milet, Karl Wulzinger, Paul Wittek, Friedrich Sarre, Berlin ve Leipzig 1935, s. 76)ye atfta bulunmaktadr. Sarre unu vurgulamaktayd: Bir nesneyi, ssnn gze arpp arpmadna dikkat etmeksizin tezyin etmek ok byk lde slam sanatnn karakterine uymaktadr. Metal bir aletin grnmeyen alt taraf, sklkla tpk grnen taraf gibi zengince donatlr. Ayrca Fr. Sarrenin daha nceki aklamalarna da bkz., Keramik und andere Kleinfunde der islamischen Zeit von Baalbek, in: Baalbek. Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchunge in den Jahren 1898 bis 1905, cilt 3, H. Kohl, D. Krencker, O. Reuther, Fr. Sarre, M. Sobernheim, Berlin ve Leipzig 1925, s. 133-135. 26 a.e., s. 86. 27 Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970), Sp. 26. 28 Aelopiles as fire-blowers, in: Archaelogia (Oxford) 94/1951/27-55; bkz. Seyrig, H.: a.e., s. 89.

104

S A V A

T E K N

kendisine sormaktadr. Daha sonra 1965 ylnda Richard Ettinghausen29 konuyla sanat tarihi asndan ilgilenmitir. Henri Seyrigin temeli salam itirazlarna dayanarak, onun syledii gibi, kaplarn bombalar diye aklanmas imdi ona kukulu gelmektedir. Dierlerinin yan sra Seyrig tarafndan ortaya atlan itirazlardan birisine, kaplarn zerinde besmele gibi dua ifadelerinin mevcudiyetine iaret etmektedir30. Bildii yorumlar arasnda E. von Lenzin31, burada muhtemelen cva kaplarnn sz konusu olduu ynndeki yorumunu olguya en yakn olan olarak saymaktadr, her ne kadar tam uygun olan olmasa da32. Bununla birlikte Ettinghausen, kendini bununla balamamakta ve yazmalarn incelenmesinin, kimyasal tetkiklerin ve aerodinamik deneylerin gelecekte aklk ve netlik salayabilecei midini dile getirmektedir33. O, maalesef M. Mercier tarafndan kaydedilmi kimyasal analiz sonularn tanmam grnmektedir. Konu hakknda halihazrda bildiim en yeni aratrma A sphero-conical vessel as fua, or a gourd for beer adn tamaktadr ve A. Ghouchani ve C. Adle tarafndan yaplmtr34. Bu almada, fua kelimesinin Arapa-Farsa literatrde bir ime kab anlamnda yaygn olarak kullanldna ilikin imdiye kadarkinden daha ok ey renmekteyiz. Bununla birlikte iki yazar, isabetli olarak, bir fuanin baka amalara da hizmet etmi olabileceinin altn izmektedirler35. Yazarlar, irab henen (afiyet olsun!) yazsn tayan bir dizi kabn fotoraflarn vermektedir-

29 The uses of sphero-conical vessels in the Muslim East, in: Journal of Near Eastern Studies (Chicago) 24/1965/218-228. 30 a.e., s. 225. 31 Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/19121914/367-376; bu grn rtmesi iin bkz. Gohlke, W.: Handbrandgeschosse aus Ton, a.y., s. 378-387. 32 Ettinghausen, R.: The uses of sphero-conical vessels, a.y., s. 224. 33 a.e., s. s. 226. 34 Muqarnasda yaynlanmtr. An annual on Islamic art and architecture (Leiden) 9/1992/72-92; ayrca bkz. Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans Persian; one mans coconut is another mans grenade, in: Muqarnas 10/1993/275-285. 35 A sphero-conical vessel, a.y., s. 73-76.

ler ve bunlar thick body, narrow opening, and short neck [ince gvde, dar az ve ksa boyun] ile karakterize edilen kresel-konik kaplar olarak nitelendirmektedirler. Elbette bu kaplarn hepsi kresel-konik bir forma ve ifade edilen niteliklere sahip deildir. Yazarlar, benim kanmca, en nemli belirtilerden birisini ihmal etmilerdir. Bizim iin bomba olmalar muhtemel objeler, dayanak olmakszn dik konulamayacak ekilde alt taraftan sivrilmektedir. Kukusuz fu olarak nitelendirilen kaplar farkl amalar iin kullanlmtr36. Kk el bombalar, mancnklar tarafndan frlatlan byk numunelerden farkl olarak, yaklak 3 ila 5 mm apnda ok dar bir aza sahipti. Bu az demek ki barut doldurmaya deil, ateleme fitilinin getii boaz tekil ediyordu. Hemen hemen btn el bombalarnda gzleyebildiimiz gibi, topuz benzeri boynu, gbekli gvdeden bir kanal ayrmaktadr. Bu zellik, o tr bombalarn yapm tarzna ilikin karsamalarda bulunmaya izin vermektedir. Gbekli alt ksm, iki yarm halinde ayr ayr imal edilmektedir ve daha sonra birletirilmitir. Ayn ekilde, ateleme fitilli tek tek frnlanm st ksm, ancak barutla doldurulduktan sonra alt ksmnn zerine oturtulmutur. Kanal her iki ksmn balant yerini iaretlemektedir. Friedrich Sarre37, 20. yzyln otuzlu yllarnda bulunmu ve tanmlanm olan tatan dkm kalplarna iaret etmitir, onlardan ikisini fotoraf halinde vermitir (bkz. resim). Bunlar, kurundan basz ivilerle birbirlerine balanmtr. Berlinde yaplan kimyasal bir analiz, kullanlan tan dk seviyedeki sertliinden dolay kolay ilenebilen ve scaa kar nispeten dayankl olan kloritten olutuu sonucunu vermitir.

36

Emilie Savage-Smith de bu tr kaplarn bir tipolojisi ve Khalili koleksiyonundakilerin tariflerini yapma denemesinde bundan hareket etmektedir. Bombalar ihtimalini darda brakmaktadr, bkz. Sphero-conical vessel: a typology of forms and functions, in: Science, Tools and Magic. Part Two: Mundane Worlds, Oxford 1997 (The Nasser D. Khalili Collection od Islamic Art, vol. 12, part 2), s. 324-337. 37 Das islamische Milet, a.y., s. 77-78.

G R

105

Sarresnin, el bombalar imali iin dkm kalplarnn sz konusu olduuna dair gr kesinlikle kabul edilemez, nk gnmze ulaan ta kalplar zengince dekore edilmi vazo benzeri kaplar ekillendirme amal dnlmtr. Ayrca, bu kalplar kurun basz iviler nedeniyle frnda piirmeye uygun deildir, daha ziyade metal dkm modeli veya cam model sz konusudur. Ta kalplardan bir tanesi hkkedilmi <eyh Paa> yazt tamaktadr.38 Fu olarak adlandrlm olan bir bomba tipini, Resuliler Sultan el-Muaffer Ysuf b. mer (. 694/1294) el-Mutara f Funn euna isimli kitabnda tarif etmektedir. Bu tip,

at barutuyla doldurulmu ve bir ateleme fitiliyle donatlm, olduka sertletirilmi salam mukavvadan olumaktadr39. Son olarak, asan er-Rammn kitabnn (yazma Paris, Bibl. Nat. 2825) evvelce 150 yldan daha nce E. Quatremre40 tarafndan belirtilmi olan dikkat ekilmi olan aydnlatc bir yerine iaret edilmelidir. At barutunun (brd) kullanm balamnda yazar, mzraklarn ucuna sabitlenmi olan (mrekkebe al rus er-rim) vazolardan (kzn fu ) bahsetmektedir. Bylelikle, gerektiinde bombalarn (atelemeden sonra) mzraklara bal olarak da dmana frlatldn renmekteyiz.

Burada deerli aklamalar iin bayan Gisela Helmeckeye (Museum fr islamische Kunst, Berlin) teekkr ediyorum. 39 Ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989, s. 206-207.

38

40 Observations

sur feu grgeois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 15/1850/214-274, zellikle s. 246.

106

S A V A

T E K N

ekme Gl Mancnk

Modelimiz: Tahta ve elik. Frlatma kolunun uzunluu: 82 cm. (Envanter No: G 1.01)

ekme gl mancnk, ez-Zerdk (775/1374 civar) tarafndan sultan mancn (mancan suln) olarak nitelendirilmektedir1. Burada, gerekli kaldra gc insan gcnden temin edilmektedir2. Bizim izimimize gre, alet on asker tarafndan kullanlabilecek ekilde hazrlanmtr. Askerler, sa ve sol tarafta halkalara balanm olan ipleri beraberce ve birdenbire aa ekmek suretiyle frlatma kolunu sratyorlard3.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
1 el-An f el-Mancn, ed. . Hind, Halep 1985, s. 100-

G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 164 ff.; Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 171. 3 el-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 100.

2 Khler,

102.

MANCINIKLAR

107

Modelimiz: Ahap ve elik. Frlatma kolunun uzunluu: 70 cm. (Envanter No: G 1.02)

Denge Arlkl Mancnk

ez-Zerdk (775/1374 civar), mancnn Avrupal mancnk (mancn frenc) olarak nitelendirdii bir formunu bilmektedir. Grld kadaryla burada, Frenkler tarafndan kullanlm olan kar arlkl mancnkla (trebuchium) kar karyayz. Mancnklarn bu tipinin daha 13. yzyln ilk yarsnda Avrupada bilindii tahmin edilmektedir1. Alametifarika olarak ez-Zerdk bu mancnn kolaylkla her yne doru dndrlebildiini anmaktadr2. Talarla dolu iki ahap sandk, eit bir frlatma kuvvetiyle eit vurma gc salar.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 37.

Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 64-65. 2 el-An f Mancn, a.y., s. 97-99.

108

S A V A

T E K N

Denge Arlkl Byk

Mancnk

Modelimiz: Sert aa. lek: 1:20. Frlatma kolunun uzunluu: 80 cm. (Envanter No: G 1.03)

arbu (kara boa) olarak adlandrlan byk mancnk, grne gre daha sonralar, 9./15. yzyldan itibaren toplara gitgide yer amak zorunda olan mancnklarn en yksek geliim basaman oluturmaktadr. Bunu, ayn byklkteki ncellerinden ayrt eden karakteristik zellikler unlardr: Pedal ark ve palanga araclyla ykseltilen glerin kullanlmas, hedef iin a lerden ve montajda bir tesviye aracndan yararlanlmas. ez-Zerdk1 bu mancnn fonksiyonunu ve kullanmn tasvir etmekte, paralarnn olduka tam resimlerini aktarmaktadr. Ayrca, bu byk mancnn mancan ez-ziyr olarak adlandrlan (bkz. s. 110) ve grld kadaryla 7./13. yzylda slam dnyasnda olduka yaygn olan bir dier tipinden de bahsetmektedir. Bu mancnk esas itibariyle, aralarna yatay bir direin, yani dnme ekseninin sabitlendii iki iskeleden olumaktadr. Bu eksenin evresin-

izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

1 el-An, a.y., s. 66-68.

M A N C I N I K L A R

109

Rededdn Falallhn dnya tarihinden (Cmi et-Tavr) kuatma sahnesi, yazma Edinburgh University Library, Or. 20, fol. 124 b. Nsha, yazarn hala hayatta olduu 707/1306 tarihinde yazlm ve resimlendirilmitir.

izim asan er-Ramm (. 694/1295)dan, Kitb elFursiyye f Resm el-Cihd, Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825.

de, dnme ekseniyle iki farkl uzunlukta paraya blnm olup sallanabilen bir frlatma kolu takl bulunmaktadr. Frlatma kolunun ksa ucunda talarla dolu bir sandk bulunmaktadr; daha uzun olan kaldra kolunun ucu bir ipe bal ta veya bir baka glleyi tamaya yarayan bir kefe ile balantl bulunmaktadr. Uzun kaldra kolu iplerle, bocurgatlarla ve pedal arklaryla aa doru ekilirse, e zamanl olarak ksa kol kar arlk ile yukar doru kalkar ve bir kanca ile salamlatrlm uzun kolu gergi altnda tutar. imdi, eer gllenin yerletirilmesinden sonra mandal serbest braklrsa kar arlk ksa kolu aaya doru iddetle eker, uzun kol e zamanl olarak yukar doru yerinden frlar ve yksek yaydaki yk, ounlukla talar veya yakc glleleri hedefe frlatr.

110

S A V A

T E K N

Modelimiz: Sert aa; lek: 1:20. 59 x 85 cm. (Envanter No: G 1.20)

Denge Arlkl Mancnk

Ok Atarl
Bu mancnk tipi, daha nce anlan arbunn bir trdr ve Arapa ez-ziyr adn tamaktadr. kisi arasndaki ana fark, bunun ta veya dier byk hacimli nesneler yerine ar oklar frlatmasnda yatmaktadr. Bu amala, denge arlna hizmet eden talarla dolu kaplar, masif bir demir cisim ile deitirilmitir. Oklar aftn ucunda kanat benzeri stabilatrlere sahipti. Bunlar, frlatma koluna sabitlenmi bir ipte bulunan uygun bir kanca yardmyla mancnn temelindeki bir raya ekilebilecek ekilde biimlendirilmiti. Grne gre, rayn eimi hedefe gre ayarlanabiliyordu. Kitb el-En f el-Mancn

izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 61.

M A N C I N I K L A R

111

izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 65.

Klavuzlu ok atma rampasnn bir rekonstrksiyon denemesi (montaj)

yazar1 ez-Zerdkn anmad eyi, okun dikey izgiye doru ok ekilmemesi iin raya nden uygun bir klavuzun, mesela kpr biiminde bir klavuzun takldn tahmin edebiliriz. Bu mancnn at yn dier byk mancnk trndekine karn 180 ye yerletirilmitir.

slam dnyasnda oklarn ve baka projektillerin atmnda, kar arlkl mancnn artrlm frlatma gcnden yararlanlmaya ne zamandan itibaren balandn halihazrda bilmemekteyiz. Mur e-arss (6./12. yzyl)nin Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb isimli eserindeki aklamalarndan, bu ortak etkinin daha Saleddn (Saladin) dneminde bilindii (bkz. s. 121 ff.) anlalmaktadr.

1 el-An, a.y., s. 92-96.

112

S A V A

T E K N

Denge Arlkl Mancnk

Byk Ok Atar

Modelimiz: Ahap ve astarlama materyali, 100 x 45 x 54 cm. (Envanter No: G 1.19)

Bu sava aleti, yukarda anlan (bkz. s. 94) Mur b. Al e-arss (6./12. yzyl)nin Sultan Saladdne ithaf edilen Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb1 isimli kitabnda tarif ettii sava aletlerindendir. Bunu denge arlkl Fars mancn (mancan Fris ) olarak isimlendirmekte ve stad Eb elasan el-Abra el-skendernnin bu aleti kendisine tasvir ettiini ve krokisini izdiini sylemektedir. Bu alette, bocurgat ift makara ile deitirilmitir. Kar arl kaldrmak ve yay germek iin gereksinim duyulan g, makaralar ve mancnn yeterli uzunlukta tutulan kolu yardmyla aktarlmaktadr. Tetiklemeyle birlikte e zamanl olarak ta projektilin frlatm ve okun atm harekete geirilir.
1

izim Murdan, Tabira, yazma Oxford, Hunt. 264, fol. 129b ve 130.

Yazma Oxford, Bodleian Library, Hunt. 264 (fol. 133b-136b), bzk. Cahen, Cl.: Un trait darmurerie, a.y., s. 119-120 ve pano III, no. 14.

M A N C I N I K L A R

113

Bocurgatl Byk Ok Atar

Modelimiz: Ahap, metal. 110 x 80 cm. Kiri, gsterim amacyla elastik sicimden. (Envanter No: G 1.17)

Arapas avs bi-l-levleb olan bir veya bir ok bocurgat araclyla gerilen bu tr byk ok atar, daha 5./11. yzylda Arap-slam kltr evresinde yaygnd (bkz. s. 94). 6./12. yzylda Mur b. Al e-arss (6./12. yzyl) tarafndan Sultan Saladdne ithaf edilen sava teknii kitabnda (Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb) ayrntl bir biimde tarif edilmitir (bkz. s. 94). Modelimizde, esas itibariyle 8./14. yzyldan el-En f el-Mancnda bulunan izime uyduk.
izim el-En f elMancn, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469. izim Murdan, Tabira, yazma Oxford, Hunt. 264, fol. 112b. Yukardan grn, zerine bu byk ok atarn yerletirildii kulenin duvarlarn da iine alyor grnmekte.

114

S A V A

T E K N

Modelimiz: Ahap, kam, pirin, sicim. 55 x 45 cm. (Envanter No: G 1.18)

izim Murdan, Tabira, yazma Oxford, Bodl., Hunt. 264.

Byk Yayl Ok Atar

(Ballista)
Mur e-arssnin (6./12. yzyl, bkz. s. 94) Tabirat Erbb el-Elbb1 isimli kitabnda tarif ettii deiik byk yayl ok atar tipleri arasnda, st ste ina edilmi ve tek bir bocurgat ile gerilen, yani tek bir kimse tarafndan yalnz bana kullanlabilen byk istihkam siperli oklu byk ok atma yaynn (avs ez-ziyr bi-l-levleb) en gelimi bir biimi bulunmaktadr. Modelimiz basitletirilmitir
Yazma, Oxford, fol. 80b; tercme Cahen, Cl: a.e., s. 131.
1

M A N C I N I K L A R

115

Arap Denge Arlkl

Mancnklarn

Avrupadaki Yaylm
Mancnklarn Arap-slam kltr evresinde Roma Kayzer dneminden bilinen ncellerinin (onager) aksine, ileri seviyede gelitirilmi ve

6./12. yzyldan itibaren tarifler, resimler ve kaynak tanklklar vastasyla varl ispatlanabilir olan tipi, en ge 13. yzyln ilk yarsnda Batda tannm grnyor (bkz. s. 108). Enstitmzn mzesinde, Arap ncelleriyle karlatrlmas amacyla, Avrupal mancnklarn drt modeli bulunmaktadr. Bunlar Werner Freudemann 1990 larda yapmtr.

1.
Modelimiz: Sert aa. lek: 1:20. Frlatma kolunun uzunluu: 50 cm. (Envanter No: G 1.05)

Villard de Honnecourt (13. yzyln birinci yars, bkz. s. 60)un verdii bilgilere dayanlarak yaplm bir mancnk modeli. Eugne Emmanuel Viollet le Duc (1814/1879)un yaygn rekonstrksiyon izimleri1 gvenilmez grnmektedir. Modelimiz, W. Freudemann tarafndan tashih edilmi teknik verilere dayanarak yaplmtr.

Resim R.A. Browndan, Castles. A History and Guide, Poole 1980, s. 81.

1 Modelimizin

resmi Liliane ve Fred Funckennn resmi iin bkz. Rstungen und Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985, s. 54.

116

S A V A

T E K N

2.
Modelimiz: Sert aa. lek: 1:20. Frlatma kolunun uzunluu: 62 cm. (Envanter No: G 1.04)

Avrupal mancnk, yaklak 1405 tarihinden, Eichstttli Konrad Kyeserin Bellifortis1 isimli kitabnda (1405 tarihinde bitirilmitir) bulunan bir resme gre ina edilmitir. W. Freudemann, modeli, ilevsel yapmak iin resme oranla biraz iyiletirmitir2.

Neir Gtz Quarg, Dsseldorf 1967 ( bkz. Hermann Heimpel, tantma yazs in: Gttingische Gelehrte Anzeigen 223/1971/115-148); Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen, Soest 1983, s. 123, 192. 2 Freudemann tam tamna resme gre ina edilmi bir modelin fonksiyonel olamayacan not etmektedir, nk 1.: Sol uta ray kirilerini kapatan oluk zerindeki balant paras frlatma ilemini imkansz klar ve 2. Frlatc ok ksadr. Frlatc ipleri bocurgat aft altnda serbeste hareket etmemektedir. Ayrca Freudemann gerekli detaylar tamamlamtr ve oranlar, zellikle pedall arklar yerli yerine koymutur.

Resim Kyeserden, Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. philos. 63, fol. 48a) W. Gohlkeye dayanarak, Das Geschtzwesen des Altertums und des Mittelalters, in: Zeitschrift fr Historische Waffenkunde V, 12 (Dresden 1909-1911) s. 385, resim 41.

M A N C I N I K L A R

117

Modelimiz: Sert aa. lek: 1:20. Frlatma kolunun uzunluu: 87 cm. (Envanter No: G 1.06)

3.

Bir dier Avrupal mancnk, yaklak 1405den. Bu da Eichstttli Konrad Kyeser tarafndan Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. philos. 63, fol. 30)de resmedilmi, hem de lleriyle verilmitir ve 1990 yl civarnda W. Freudemann tarafndan yaplmtr. Bunda ayrca ok ilgin olan, harekete geirme mekanizmasnn resimde aka farkedilebilir olmas ve eksiksiz bir biimde modelinin yaplmasnn mmkn olmasdr.
Resim Kyeserden, Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. philos. 63, fol. 30a)

118

S A V A

T E K N

Resim yazmadan, Viyana Cpv 3069, Schmidtchene dayanarak, Mittelalterliche Kriegsmaschinen, a.y., s. 189.

Modelimiz: Sert aa. lek: 1:20. Frlatma kolunun uzunluu: 100 cm. (Envanter No: G 1.07)

Avrupal mancnk, W. Freudemann tarafndan u modeller temelinde ina edilmitir: Konrad Kyeser, Bellifortis (yazma fol. 30 ve 77) ve Cod. Germ. 600, Bayerische Staatsbibliothek, Mnih (1390 civar) yazmasndan1 ve Viyana Cpv 3069 yazmasndan2 birer resim.
Resim, Cod. Germ. 600, Bayerische Staatsbibliothek, Mnih (1390 civar).

4.

Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Berlin 1928 (Tekrarbasm: Dsseldorf 1987), s. 626-627, 719, resim 2. 2 Schmidtchen, V.: a.e., s. 189, resim 58.

1 Rathgen,

M A N C I N I K L A R

119

Resim Leonardo da Vinci den s. 294.

Mancnk

Mesafe Ayarlaycl

Modelimiz: Ahap, metal, sicim. Ykseklik dikey frlatma koluyla birlikte: 1,17 m. (Envanter No: G 1.21)

Bu mancnn Leonardo da Vinci tarafndan yaplm olan iziminden yukarda (s. 98) bahsedilmiti. Bu izim, modelimize temel tekil etmektedir. Bu mancnkta bir mesafe ayarlaycsnn kullanld hatrlatlmaldr, Arap model-

lerden en ge 8./14. yzyldan itibaren tandmz gibi (bkz. s. 134). Mesafe ayarlaycs bir ark formunda mancna yerletirildii iin belirli bir ilerleme kendini gstermektedir.

120

S A V A

T E K N

Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

Modellerimiz: Seramik, kil boyama. a) 19 cm (Envanter No: G 2.18). b) 18,5 cm. (Envanter No: G 2.19).

Yangn Tenceresi ve <Biyolojik> Bomba

Gherile ieren bir karmla doldurulmu pervazl bir yangn tenceresi (dr) zellikle patlama tesiri amacna ynelik olarak imal edilmitir. Bu ara yakc madde ile doldurulmu borucua (ikr) sahiptir ve atelemeden sonra bir mancnktan veya bir mzrak yardmyla frlatlr1. Model (b) <B-Silah>nn bir erken formunu temsil etmektedir, akrepler veya ylanlar gibi tehlikeli hayvanlarla doldurulmu bir bombadr, ok sayda kk hava delikleriyle karakterize edilmitir.

1 Reinaud ve Fav: Du

feu grgeois , a.y., (1849), s. 44; resim ksm pl. II, fig. 23; von Romocki, S.J.: Geschichte

der Explosivstoffe. I. Geschichte der Sprengstoffchemie, der Sprengtechnik und des Torpedowesens bis zum Beginn der neuesten Zeit, Berlin 1895, s. 71-72.

B O M B A L A R

121

Resim ez-Zerdkdan, elEn, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

avrr (tek. rre, testi) resmi, asan er-Ramm, K. El-Fursiyye, yazma Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol. 88.

Resim el-Mazn f Cmi el-Fnn, yazma Leningrad C 686, fol. 146.

122

S A V A

T E K N

Modellerimiz: Seramik, kahverengi mlek sr, fitil. Ykseklik 17-19,5 cm (Envanter No: G 2.03-06).

Bombalar

Btn resimler Khalili Collectiondan, a.y. Cilt 12,2 s. 324, 334f.

B O M B A L A R

123

Modellerimiz: Seramik, kahverengi mlek sr, funya. Ykseklik 10-16 cm (Envanter No: G 2.11-17).

Yakc ve/veya patlayc maddeler tayan sava gemilerinin resmi, asan er-Ramm, K. el-Fursiyye, yazma Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol. 100.

124

S A V A

T E K N

Alev Fkrtc
(and musafa)

Modelimiz: Bakr, lehimlenmi. Uzunluk: 30 cm. (Envanter No: G 2.22)

bn Erenbu ez-Zerdk1 (774/1373)n Kitb el-En f el-Mancn isimli kitabnda, yakn arpmada kullanlan ve mzrak uzunluunda alev retebilen bir alev fkrtcs (and [el-] musafa) tarif edilmektedir. Bu silah, iki boru zerinde silindir bir fle ile bal olan metal uzunca bir petrol resevuarndan olumaktadr. Yanc madde kk bir aleleme dzenei tarafndan atelenirken, bir pompayla yanc madde bu fleten pskrtlr.
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 99.

Yazma, a.y., s. 98-99; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 108.

R O K E T L E R

125

Resim asan er-Rammdan, Kitb el-Fursiyye, yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825, fol. 101b.

e-ayyr el-mecnn

(Torpido veya Roket)

Memlkller dneminin nl turnuva ustas Necmeddn asan er-Ramm1 (. 694/1295) gherile, kkrt ve kmrden oluan bir itici karm ile ileyen roketler ve projektiller hakkndaki aklamalar arasnda <kendi kendisine hareket eden ve yanan yumurta> olarak isimlendirdii bir dzenek tarif etmektedir. Resimli nshada bu da verilmektedir. Metin ve resim (bkz. 2. resim), zellikle daha sonralar ortaya konacak Avrupal bilgilerle birlikte bir araya getirildiinde, geri ilkel, ama znde olduka
1

Modelimiz: Bakr, lehimlenmi. Uzunluk: 36 cm. (Envanter No: G 2.07)

Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye, yazma Paris, Bibl. Nat., ar. 2825, fol. 101b; Reinaud ve Fav: Du feu grgeois , a.y., s. 45, resim ksm pl. II, fig. 32.

gelimi kendinden hareketli bir torpidonun sz konusu olduu hususunda hibir kuku brakmamaktadr. ki i bkey demir sac ... birletirilmektedir ve kee ile contalanmtr, bylelikle yassltlm armut eklinde ii bo bir cisim (...) oluturmaktadr. Bu cisim <petrol, metal yonga ve iyi karmlarla> asan, iyi karm sznden daima fazla gherile ieren karm anlamaktadr doldurulmu ve iki ubuk (...) destei ile byk bir roket (...) donatlmtr. asan, hangi elemanla <kendi kendine hareket eden ve yanan

126

S A V A

T E K N

Bu balamda, bir roket-torpidonun gerekten basit bir tarifinin Konrad Kyeser (1405)in Bellifortisinde bulunmasna kulak kabartlabilir3. Torpidolarn roketlerle birlikte, Giovanni Fontana (15. yzyln ilk yars)nn Bellicorum instrumentorum liber isimli kitabnda ortaya kmas daha dikkate deer grnmektedir4. S.J. von Romocki5 19. yzyln sonuna doru, Fontanann bu alette asan er-Ramm izledii grndeydi. Bizim kanaatimize gre, asan er-Rammn kitabnn mutlaka Fontanann kayna olmas gerekmez. Onun kitab, yalnzca bu konu hakkndaki akla en yatkn, halihazrda bildiimiz eserdir ve bu eseri karlatrma yaparken dikkate alabiliriz. Arap-slam kltr evresinde sava sistemi ve silahlar hakknda ok sayda risalenin yazld ve bunlardan bazlarnn, zellikle Hal seferleri srasnda, Avrupaya ulat hususunda hi bir kuku duyulamaz. Sava aletleri ve baka teknik kazanmlar sz konusu olduunda, Arap-slam kltrnn Fontanaya Resim: Fontanann Le macchine cifrate, s. 126 ve dier Avrupal biliginlere olan etkisi de phesiz kitaplardan fayyumurta>nn hareket edeceini metinde syledalanmayla snrl kalmamtr. Bu balamda memektedir; bununla birlikte, izime bir bakldHallar kukusuz byk bir rol oynamlardr. nda, dzenein ne Reinaud ve Favnin arzu ettii gibi umak iin, ne de mesela uygun bir alanda ileri doru kaymak iin belirlenebilmi olmasn ... yeterince aklar.2 3
Kr. von Romocki, S.J.: a.e., s. 153. Burada yazar, Arap-slam kltr evresine olan bir ball dnmek yerine, u karsamada bulunmaktadr: Burada, asan er-Rammda, evvelce daha ileri seviyede gelimi roket-torpidonun en eski biimine sahibiz. Fakat burada da tarif aka grld zere, sadece bir plana deil, bir denemeye dayanmaktadr; zira yazar sadece teorik olarak bir roketi su zerinde ayn ynde tutabilmenin, havada olduundan daha iyi, ksa bir ubukla salanabileceini bilemezdi. 4 Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Mailand 1984, s. 126. 5 von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I. Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 230, 236, 240.

Romocki, S.J.: Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 70-71; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 118; Partington, J.R.: A History of Greek Fire and Gunpowder, a.y., s. 203.

2 von

R O K E T L E R

127

2 Resim ezZerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

Bomba

Kimyasal Sava Maddeli

Kitb el-En f el-Mancn (8.14. yzyl)da1 bir tencerenin (dr) bir bomba anlamnda deiik tamamlayc unsurlardan, bunlar arasnda afyon ve arsenik bulunmakta, hazrlanan ierii tarif edilmektedir. Bununla, dmanda boucu bir etki yaratmak amalanmtr. Bu bomba, el-dr el-mntin li-l-musafa olarak isimlendirilmitir2. Muhtemelen mancnklardan frlatlm, byk ok atarlarla veya icabnda elle de atlmtr3.

Modelimiz: Bakr, lehimlenmi. Uzunluk: 55 cm. (Envanter No: G 1.12)

1 Ed. Halep, a.y., s. 174.

2 Yazmada dr muntin el-Musefe. 3 asan er-Rammn kitab da etkili

tamamlayc unsurlar arsenik ve afyon olan zehirli ve uyutan buharlar imal etmek iin talimat iermektedir (bkz. asan erRamm: Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye, a.y., s. 141- 156- 161- 163; von Romocki, S.J.: Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 74).

128

S A V A

T E K N

Osmanl

Roketleri
Hi phesiz Arap-slam geleneini takip ederek Osmanl mhendisi Lgar asan eleb, Sultan IV. Murad (dnemi: 1032/1623-1049/1640) dneminde sekiz kk kenar kanatl bir roket imal etmitir. Roketin yakt, yaklak 50 okka (yaklak 60 kg) at barutundan olumu olmal. O dnemden Trk tarihi Evliya elebinin1 rivayet ettii zere, asan eleb, roketiyle stanbul Boaz zerinden uabileceini ve ek kanatlar yardmyla yere konabileceini sultana gstermitir. Bu balamda ilgin olan, John Wilkins2 (1638)in bildirdii zere, 1555 ve 1562 yllar arasnda stanbulda Habsburg elisi olarak bulunan Ogier Ghislain de Busbecqin, evvelce Sultan Sleyman (dnemi: 926/1520-974/1566) dnemindeki uma denemelerinden haber vermesidir. Osmanl roketleri hakknda ilgin resimlerle birlikte ayrntl bilgileri, Sultan III. Ahmed (dnemi: 1115/1703-1143/1730) dneminde faliyette bulunmu olan mhendis Ali Aa Umm el-az isimli kitabnda vermektedir3. Onun tarafndan imal edilen roketlerin uzunluu 7-8 metre imi. evrelerinin ls hakknda ise, bir insann kesinlikle kucaklayamayacan sylemektedir. Bu kitap imdiye kadar hemen hi bilinmedii iin, ondan askerlik ve teknik tarihi bakmndan ilgin olan birka resim daha burada sunmak yerinde olsa gerektir.
Her iki modelimiz: Bakr, lehimlenmi. Uzunluk: 67 cm. (Envanter No: G 1.13)
1 Seyhatnme, stanbul 1969, cilt 2, s. 335-336; Terziolu,

Arslan: Trk-slm kltr evresinde IX. yy.dan XVIII. yy. Sonuna kadar uma denemeleri ve tekniine ait elyazma eserler, in: lim ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63, zellikle s. 61-63; ayn yazar: Handschriften aus dem Gebiet der Technik und Aerodynamik sowie der ersten Flugversuche im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-trkischen Kulturbereich, in: Istorija aviacionnnoj, raketnoj i kosmieskoj nauki i

techniki, Moskova 1974, s. 246-256, zellikle s. 253-255; Kaar, Mustafa: in: slm Ansiklopedisi (stanbul: Trkiye Diyanet Vakf), cilt 16, 1997, s. 315-316. 2 Wilkins, John: Discovery of a New World, Londra 1638 (grlmedi, bkz. Cook, H.K.: The Birth of Flight, Londra 1941, s. 29, bkz. Terziolu, A.: a.e.). 3 Yazma stanbul, Topkap Saray, Badad Kk, no. 368.

R O K E T L E R

129

Resimler Ali Aadan, Umm el-az, yazma Topkap Saray, Badad Kk no. 368.

130

S A V A

T E K N

Resimler Ali Aadan, Umm el-az, yazma Topkap Saray, Badad Kk no. 368.

A T E L

S L A H L A R

131

Modelimiz: Paslanmaz elik, ykseklik: 30 cm. Namlu ykseklii ayarlanabilir. Projektil, uzunluk 17 cm. (Envanter No: G 1.16)

Top
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yzyl) tamamlayc aksamyla birlikte bir top resmedilmektedir. Bu top, Arap-slam kltr evresinde 7./13. yzyln ikinci yarsna kadar izleyebileceimiz bir geliim basamandan (bkz. s. 100) kmaktadr. Top, midfa veya mikale adn tamaktadr. el-En kitab, mesafe skalalarnn derecelendirilmesiyle farkllk gsteren tip sunmaktadr. Birinci tipin skalas onbirli blmlemeye (bkz. resim a) sahiptir, ikincisininki ondrtl blmlemeye (bkz., resim b), ncsnnki tekrar alt blmlere ayrlm onlu blmlemeye (bkz. resim c) sahiptir. Derecelendirilmi hedef mekanizmas Trke bir kelime olan und adn tamaktadr ve bugne kadar ateli silahlarn ateleme mekanizmas anlamnda kullanlmaktadr. ok ksa bir tarifle, hedef ayarlamada mesafelerin aadan yukar doru kademe kademe ykseldiine iaret edilmektedir.

Modelimizin doldurulmu durumda bir dier grn, el-Endan taslak ile birlikte.

132

S A V A

T E K N

Resim a

Resim b

el-Enden bir dier sunum, mesafenin aka grnen snrlandrlmas.

Resim c Yukardaki resimler ezZerdkdan el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

Ok benzeri projektilli erken dnem Avrupal bir topun resmi: Walter of Milimeteden, De nobilitatibus sapientiis et prudenciis regum, 1326 civar; yazma Oxford, Christ-Church Library Nr. 92, fol. 70b.

A T E L

S L A H L A R

133

Ateli El Silah
Ateli el silahnn halihazrda bildiimiz en eski tarifi, yukarda anlan (s. 100) Petersburg yazmasnda bulunmaktadr. Reinaud ve Fav tarafndan yaplm olan 1849 tarihli Franszca eviriden, silah teknii historiografyasnda maalesef layk olan itina ile gznne alnmamtr. Grebildiim kadaryla O. Baarmann1 bu konuda takdire ayan bir istisna tekil etmektedir: En eski, Dou kkenli, Avrupada 14. yzyln ikinci eyreinde gittike yaygnlaan ateli silahlarn ncelleri olarak nitelendirilecek, donanma fiekleri araclyla tesirde bulunan silahlar, ate mzra ve madfaa, en basit trde mekanizmalard ve kullanmlar iin kabzalarla donatlmlard. Ateli silahlarn kullanl yapmnn bu tr, onlarca yl boyunca yegane olarak kalm ve yeni yeni ortaya kan dierlerinin yannda varln olduka uzun sre devam ettirmitir. Birinci figr (Petersburg Asya Mzesinin 14. yzyln bandan gelen Arapa yazmasna gre) son olarak anlan ksa, tahtadan, havan benzeri silahlarn kullanmn gstermektedir.
el-Mazndan, yazma Leningrad C686, fol. 156 Die Entwicklung der Geschtzlafette bis zum Beginn des 16. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu der des Gewehrschaftes, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 54-86, zellikle s. 55.
1 2 Meine

Modelimiz: elik, uzunluk: 81 cm. (Envanter No: G 2.21)

Geri Baarmann, yazmada bir topla ilikili olan resmi yanllkla ve muhtemelen pek de uygun olmayan izimden etkilenerek, havan benzeri ateli el silah olarak kabul etmitir. Orada tarif edilen ate mzann ayrntlarn esasl bir ekilde tetkik etmemektedir. Ate mzranda sz konusu olan, bir kombine ateli el silahdr. Bir mzran arka ksmnda, oraya bir at barutu dolumu yerletirebilmek iin yeterli bir yer oyulmutur. Projektil bir ok veya tyl ok biimine sahiptir. Mzrak, yaklak 10 cm arka ucunun nnden sivri uca kadar uygun bir biimde oyulur. Metnin bu ve dier ayrntlar, bize yukardaki modeli ina etmeyi olanakl klmtr. Almanyada bir nceki yzyln banda Robert Forrerin mlkiyetinde bulunan 15. yzyldan gnmze ulam bir ate borusunun resmi Arap-slam kltr evresinde olan bu en eski ateli el silahn anmsatmaktadr2.

Resim Forrerden, s. 26.

gotischen Handfeuerrohre, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 23-31. Ayrca bkz. Reinaud ve Fav: Du feu grgeois , a.y., s. 311-313.

134

S A V A

T E K N

Modelimiz: Ahap, andrma, hkkedilmi pirin. Uzunluk: 40 cm. (Envanter No: G 1.14)

Balistik Skala
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yzyl)1 bir balistik skalann imdiye kadar bilinen en eski resmini bulmaktayz. Mzn el-arb vel-bad olarak isimlendirilen bu tr bir ara kar arlkl mancnklarn hedef mekanizmasnda kullanlmtr.

Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

1 Ed. Halep, a.y., s. 48-49.

A T E L

S L A H L A R

135

Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

Balistik

Tesviye Arac
Kar arlkl byk boyutlu mancnklarn Arapslam dnyasnda yksek bir geliim basamana erimelerinden sonra, mancnklar dikmede zemini tesviye etmek iin zel bir aletten faydalanlmtr. Aletin ismi mzn el-ar dr1.

1 ez-Zerdk:

49.

el-An f Mancn, ed. Halep, a.y., s. 48-

Modelimiz: Pirin, parlatlm. Ykseklik: 32 cm. (Envanter No: G 1.15)

136

S A V A

T E K N

stihkam Kuleleri
el-Enq f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yzyl)1 istihkam ve kale kulelerinin birka resmi bulunmaktadr, onlardan bir tanesi modelde temsil edilmektedir.
1 Ed. Halep, a.y., s. 107-118.

Modelimiz: Ahap, verniklenmi. 75 x 75 x 75 cm. (Envanter No: G 2.01)

Aadaki (sol) iki resim asan er-Rammdan, Kitb el-Fursiyye, yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825.

S A V A

M A K N E L E R

137

Modelimiz: Ahap, elik kaplamal. Ykseklik: 45 cm. (Envanter No: G 2.02)

zafa

(ahmerdan Kobal Zrhl Araba)

4./10. yzyln balarndan bir rivayet, sava teknii bakmndan manidardr. Buna gre, Abbasi ordusu Amorium1 kentinin 213/837 ylndaki fethinde, tekerlekli krsler (kers tateh acel) ad altnda, hareketli kuleler kurmutur2. Bunlar debbbe adn tamaktayd3.
1 Bugn Asar Kale, Ankarann gney batsnda bir ha-

rabe, bkz. Canard, M.: Encyclopaedia of Islam, New Edition, Cilt 1, 1960, s. 499. 2 e-aber: Tar, ed. de Goeje, 3. series, cilt 2, s. 1248; Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 152. 3 Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 152.

Resim ezZerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.

138

S A V A

T E K N

Bu balamda, evvelce m.. 880/865 ylnda olumu olan, Nemrutlu bir kabartma zerinde, srlebilir bir ahmerdan ko bann tasvir edildii sylenmelidir4. slam dnyasnda bu sava aracnn geliim aamalar sorusu henz tetkik edilmemitir. ahmerdan ko bann zafa olarak isimlendirilen olduka ileri seviyede gelitirilmi bir ekli, 8./14. yzyldan el-En f el-Mancn isimli kitapta karmza kmaktadr5. Bu dzenek, kalelerin kaplarn ve duvarlarn krarak amaya hizmet ediyordu. ounlukla kaplamal ve projektillere ve yakc maddelere kar korunmu olan dzenein iinde bir mrettebat bulunmaktayd. Bunlar, demirden muazzam bir dipii kesintisiz bir ritimde kapya veya duvara, yklana kadar arpyorlard. Bize ulaan resim, ahmerdan ko bann tamamen zrhlandrldn aka gstermektedir. Bu ahmerdan ko ba, n tarafta zemin plakasna menteelerle sabitlenmi olan ve su hendekleri zerinde kpr kurabilmek iin demir zincirlerle aa salnabilen alr kapanr bir kprye sahipti. Bayerische Staatsbibliothek ktphanesinin yazmasndan, Mnih cod. germ. 734, aadaki iki resim bu ahmerdan ko ba tipi ile byk bir benzerlik gstermektedir6:

Resim J. Wrschmidtten, Kriegsinstrumente ..., s. 260.

Giovanni Fontana (15. yzyln ilk yars)nn Bellicorum instrumentorum liber isimli kitabnn7 banda srlebilir bir ahmerdan ko ban resmetmesi dikkate deerdir. Bunu Arapa alphasat olarak adlandrlan sava arac yaztyla donatmaktadr. alphasat kelimesinin Arapa ez-zafe teriminin bozulmu eklinden domu olduunu tahmin etmekteyim.

Resim V. Schmidtchenden, Mittelalterliche Kriegsmaschinen, a.y. s. 152, resim 21. Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, a.y., s. 1318; Wrschmidt, J.: Kriegsinstrumente im Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265, zellikle s. 260. 5 Ed. Halep, a.y., s. 122. 6 Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen, a.y., s. 152, resim 21.
4 Bkz.

Resim Fontanadan, Le macchine cifrate, s. 101.

Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni Fontana, a.y., s. 101.

Blm 13

Antik Objeler
Metal, Cam, Seramik, Ahap ve Ta

ANTK OBJELER

141

Kozmetik Alet-Edevat
Ge antikite/Bizans? Buluntu yeri: Anadolu. Bronz, kemik. (Envanter No: J 239-58)

142

ANTK OBJELER

Tbbi Aletler Seti

Emevi/Erken Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)

Sekiz pirin obje: 1. Eik cmbz Uzunluk: 7,4 cm (Envanter No: J 39-4) 2. Cmbz Uzunluk: 8 cm (Envanter No: J 39-5) 3. Cmbz Uzunluk: 7,7 cm (Envanter No: J 39-6) 4. Cmbz Uzunluk: 8 cm (Envanter No: J 39-7) 5. Cmbz, engelli? Uzunluk: 6 cm (Envanter No: J 39-8) 6. Makas Uzunluk: 12,4 cm (Envanter No: J 39-1) 7. V-ekilli alet, iki delikli Uzunluk: 10,6 cm (Envanter No: J 39-2) 8. ne Uzunluk: 10 cm (Envanter No: J 39-3)

ANTK OBJELER

143

6 Cmbz/Kska
5.-6./11.- 12. yzyl Npr Bronz Uzunluk: 12,5-21,4 cm (Envanter No: J 22-27) kr. Khalili Collection, cilt 12, nr. 364, s. 398.

Dilbasan
Erken slam Kuzey Anadolu Bronz, uzunluk: 27, 6 cm. (Envanter No: J 64)

atal

Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl) Kuzey ran (aberistn) Bronz, uzunluk: 28 cm. (Envanter No: J 61)

Kepe ve engel
Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl) Suriye Bronz, uzunluk: 53 cm, eklem menteesi ile birlikte. (Envanter No: J 63)

144

ANTK OBJELER

1. Gm, Uzunluk: 20,3 cm (Envanter No: J 37)

2. Bakr, Uzunluk: 17,6 cm (Envanter No: J 32)

3. (Dilbasan) Bakr, Uzunluk: 16,7 cm (Envanter No: J 36)

4. Bronz, Uzunluk: 18,2 cm (Envanter No: J 35)

5. Bronz?, Uzunluk: 14,3 cm (Envanter No: J 34)

5 Yass Kak

orsn (5.-9./11.-15. yzyl)

Kr. James W. Allan, Nishapur, Metalwork of the Early Islamic Period, New York 1982, s. 90.

ANTK OBJELER

145

1. l ka? Gm, Uzunluk: 26 cm (Envanter No: J 38)

2. Bakr, Uzunluk: 18,3 cm (Envanter No: J 33)

3. Bakr, Uzunluk: 15,5 cm Hacim: 25 ml (Envanter No: J 31)

4. l ka? Bakr alam, Yazt Uzunluk: 14,5 cm Hacim: 25 ml (Envanter No: J 30)

4 ukur Kak

orsn (5.-9./11.-15. yzyl)

slam dneminde randa bronz sorunu iin bkz.: J.W. Allan: Persian Metal Technology 700-1300 AD, London 1979, s. 45-55.

146

ANTK OBJELER

Yass Kak
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl) Kuzey ran (aberistn)
Gm, Uzunluk: 19 cm (Envanter No: J 62)

ANTK OBJELER

147

Havan

Seluklu (6.-7./12.-13. yzyl) Npr?

Bakr alam (batruy ?), krmz pas. ki yaz kua (el-fiye salk tekrarlanmakta) iekli fonun nnde, figrl madalyon tarafndan kesintiye uram. : 13 cm (Envanter No: J 29) Yaynlanm: Sothebys, Islamic Works of Art, London April 1990. Kr.: Khalili Collection, cilt 12, nr. 197, s. 314; Bu formun kar paras anlmamakta. Kurun, inko ve kalay -sk sk yanllkla bronz olarak nitelendirilmitir- ile birlikte olan bakr alam iin kr. J.W. Allan: Persian Metal Technology 700-1300 AD, a.y., s. 53 f.

Havan

(Osmanl, 12./18. yzyl?)

Havann yaygn geleneksel formu.

Pirin : n cm (Envanter No: J 365) Kr. lombre dAvicenne. La mdecine au temps des califes, s. 136 f. A.U. Pope: A Survey of Persian Art, cilt 13, s. 1280 (Berlin, Staatl. Mus.); . Kkerman: Maden Dkm Sanat, stanbul 1994, s. 27.

148

ANTK OBJELER

Mrekkep Hokkalar (mibara)

Seluklu 6./12. yzyl Npr

Bakr alam, dekoratif yaztl iki kuak. : 7,5 cm, mrekkep izleri. (Envanter No: J 40)

ift kulplu, kapanabilir bir orsn mrekkep hokkasnn yaygn tipi; gnmze ulam bir ok numunenin formu dikkat eker bir biimde deimezken, dekorlar dnem tekniinin genel yaygnln gstermektedir (elbette yarlmalar bir yana): Dkm rlyef, gravr, farkl renkli metal dolgular (yani savat ve reine ktleleri); geometrik, iekli ve figrl, kukusuz edebi bakmdan tercih edilmi.

Tty (inko oksidi) ilavesiyle birlikte bakrdan pirin alam ve de sonuncunun masrafl sunumunu el-Brn (362/973-440/1048) K. el-Cemhir f Marifet el-Cevhirde tarif etmektedir. Bronz (az miktarda kalay ve dier metallerin eklenmesiyle oluan bir bakr alam) slam geleneinde nadiren, buna karn ok fazla kurun ieren bakr balantlar daha sk kullanlmtr, kr. R. Ward, Islamic Metalwork, London 1993, s. 29f., ayrca J.W. Allan, Persian Metal Technology.

Kr. A.U. Pope: A Survey of Persian Art, a.y., cilt 13, s. 1311f. ve 1335; Christies London, catalogue Islamic Art ..., October 1997, no. 237 ve October 1999, no. 306. Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum, Kuweyt 1990, no. 29; K. v. Folsach: Islamic Art: the David Collection, Copenhagen 1990, no. 320-32.

ANTK OBJELER

149

2 Havan

Msr, erken 15./ge 20. yzyl.

Pirin, : 13 cm, ykseklik: 19 cm; havan tokma: 23,5 cm. (Envanter No: J 224)

Pirin, renkli metal dolgular. : 12 cm, ykseklik: 14,5 cm; havan tokma: 22 cm. (Envanter No: J 225)

150

ANTK OBJELER

3 Kse
Osmanl
Kalayl bakr, : 7,5 cm, (Envanter No: J 234-36)

ANTK OBJELER

151

3 Ateleme elii
Kvlcm kartmak iin Safevi (11./17. yzyl)
elik, ekile dvlm Uzunluk: 12,2-15 cm, (Envanter No: J 57-59)

Cam Keser

Safevi (11./17. yzyl)

Elmas, eliin iine yerletirilmi, Kabza akik. Uzunluk: 9,3 cm (Envanter No: J 60)

Mhr

Seluklu (6./12. yzyl) Npr

Bronz?, Davut Yldz-Damgas : 1,6 cm, (Envanter No: J 55) kr. James W. Allan, Nishapur, a.y., s. 72 (Metropolitan Mus. 39.40.135)

152

ANTK OBJELER

Hacamat ekmenleri
Marib, daha eski.
Pirin, lehimlenmi, Ykseklik: 9,6 cm, (Envanter No: J 90-1 ve 2) Kr. lombre d Avicenne. La mdecine au temps des califes, a.y., s. 293.

Ayarl Gnye
Marib (?), daha eski
Pirin, hkkedilmi, 50-Skala Ykseklik: 11,2 cm. (Envanter No: J 91)

Makaral akl
Seluklu (6./12. yzyl) Dou Anadolu
Bronz?, akln uzunluu: 16,7 cm, makarann eni: 8,3 cm. (Envanter No: J 65) kr. . Kkerman, Maden Dkm Sanat, a.y., s. 40.

ANTK OBJELER

153

2 Pense
Dentolojik? Ya ve kkeni bilinmiyor.
elik, uzunluk: 16 ve 17 cm. (Envanter No: J 93 ve 94)

Fitil Pensesi
Safevi (11./17. yzyl) ran
elik, uzunluk: 16,5 cm (Envanter No: J 28)

3 Olta nesi
ddia edildiine gre erken slam Gney ran
Bronz? Uzunluk: 33-43 mm (Envanter No: J 84-1, 2 ve 3)

154

ANTK OBJELER

ki kk terazi, pirinten: 1. Terazi kolunun genilii: 11 cm, kselerin : 7,5 cm. 2. Terazi kolunun genilii: 17 cm, kselerin : 6,5 cm.

9 dairesel arlk: 1, 3, 5, 7, 12, 21, 45, 92 g. 6 drt keli arlk: 0,3-1,6 g. Cmbz, elik, uzunluk: 10,5 cm.

Altn Terazisi Seti

cr (13./19. yzyl) fahn

Hkkedilmi mahfaza, oyulmu, 23,5 x 14,5 x 4,5 cm (Envanter No: J 88) kr. Khalili Collection, cilt 12, nr. 380, s. 404.

ANTK OBJELER

155

Altn Terazisi Seti

Osmanl?
Hkkedilmi mahfaza, 12,5 x 7,3 x 2,2 cm (Envanter No: J 233)

156

ANTK OBJELER

9 Arlk
Anadolu?
Pirin, : 56-160 mm. (Envanter No: J 237 1-9)

ANTK OBJELER

157

6 Arlk
Ya ve kkeni bilinmiyor.
Bakr alamlar, : 16-64 mm. (Envanter No: J 238 1-6

9 Arlk
Abbasi?
Bakr alamlar. : 15-25 mm, 14, 26, 26, 28, 28, 29, 29, 30, 57 g. (Envanter No: J 86 1-9) kr. James W. Allan, Nishapur, a.y., s. 90 f.

158

ANTK OBJELER

Ayakl Kadeh
3./9.-5./11. yzyl. Npr
Yeilimsi cam, eritilerek yaptrlm ssleme ipleri, tamir edilmi; Ykseklik: 12,5 cm (Envanter No: J 21) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 136; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 152 (4./11. yzyl), benzer aplikasyonlar no. 160.

Lamba
Emevi? Suriye
Serbest fleme, yeilimsi cam; kirelenmeler, bunun dnda zarar grmemi; iddia edildiine gre alt kollu bir polychandn paras. Ykseklik: 8 cm (Envanter No: J 20) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt 1, Glas, No. 13. Serbest yzen fitilli bu lamba tipi bir ge antikite gelenei olabilir, ayrca bkz. Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass, Atina 1977, No. 91-93.

ANTK OBJELER

159

ki Hacamat ekmeni?

3./9.-4./10. yzyl Nsbr

Yeil cam, taklm emme borusu ile, flenmi, zarar grm; : 4,5 ve 3,5 cm (Envanter No: J 03 ve 05) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt 1, Glas, No. 14-15. Qaddoumi, La variet dans lunit, Kuveyt 1987, s. 108; Khalili Collection, a.y., Cilt 12-1, s. 42f: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des califes, a.y., s. 186; Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass, Atina 1977, No. 387; Sothebys Catalogue Islamic Works of Art, London 10./11. October 1990, No. 45; A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf 1974, No. 236 (Syrien 2.-3. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y., No. 239-243 (3./9.-5./11. Jh.).

el-arr, Mamt, yazma Leningrad, fol. 165a.

Huni?

Erken Abbasi Suriye

Yeilimsi, kabarckl cam; zarar grmemi, grld kadaryla kar parasz. Uzunluk: 27 cm. (Envanter No: J 01) Kr. Science Museum, London: No. A79640, A79571, A638600, A6073.

160

ANTK OBJELER

Huni

3./9.-4./10. yzyl Nsbr

Yeilimsi cam, ok hafif zarar grm emzik, Ykseklik: 10 cm. (Envanter No: J 04)

Bir kar para malumumuz deildir.

ANTK OBJELER

161

Hacamat ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl Nsbr

Mavi cam, koparlm emzik, Uzunluk: 9 cm (Envanter No: J 02) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 15, gnmze ulam ok geni memeli.

3 Hokkack ve 1 Kk ie
3./9.-4./10. yzyl Nsbr
Renksiz cam, ar gkkua renkli, sa dta ieri doru kertilmi dekor ile birlikte. Ykseklik: 5, 3, 4,5 ve 3,5 cm. (Envanter No: J 09, 10, 11, 12) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 25, 92-94, 164-165; lombre d Avicenne. La mdecine au temps des califes, no. 150; Chr. Clairmont: Benaki Mus., Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 274, 311; hepsi levanten olarak grlmtr; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 42 ve 100 (3./9.-4./10 yzyl).

162

ANTK OBJELER

Mrekkeb Hokkas
3./9.-4./10. yzyl Nsbr

Yeil, formlu fleme cam, Ykseklik: 8 cm. (Envanter No: J 15) Olduka benzer: A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 397 (Naher Osten, 6.-8. Jh.?); ran Bastan Mzesi, Tahran no. 6849: Persia, 9th10th c. (bkz. The Arts of Islam, Hayward Gallery: The Arts Council of Great Britain, 1976, no. 118); Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 90 daha baka literatr ile birlikte.

Lamba
Kaln duvarl, yeilimsi cam, 2 kulp, ncsnn krlma yeri. Ykseklik: 11 cm. (Envanter No: J 17)

ANTK OBJELER

163

Asma Lamba
Emevi? Suriye (Halep?)
Yeilimsi cam, yaptrlm. 3 kulp, ieride yerletirilmi silindir fitil tutturac. Ask tertibat muhtemelen orijinal deil. : 8 cm (Envanter No: J 18) Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 12, 135; K. v. Folsach: Islamic Art: the David Collection, a.y., no. 226 ve 227; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 235 (10.-11. yzyl).

Mrekkep Hokkas?
3./9.-4./10. yzyl Nsbr
Yeil cam, ar ykanm; iki kvrma kulpuk. : 11 cm. (Envanter No: J 16) Kr. The Arts of Islam, Hayward Gallery, a.y., no. 118 (Derek Hill Coll., Inkwell of blue glass, Persia 9th-10th c.; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 229.

164

ANTK OBJELER

Kk ie
Emevi? Suriye?
Sarms cam, koyu kahverengi eriyiklerle birlikte (inek derisidekor, burada gen). Ykseklik: 12 cm. (Envanter No: J 14) kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf 1974, no. 332 (Irak/Suriye? 7.-9. yzyl); Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 128 dier literatr ile birlikte. Bunda ve gelecek paralarda erken slam dneminde kesintisiz devam eden antik tekniklerin rnekleri sz konusu olduundan bir tarihlendirme gtr.

Kupa

3./9.-4./10. yzyl Nsbr?

Jaspe cam, takma kulp; fevkalade iyi durumda. Ykseklik: 15 cm. (Envanter No: J 06) Cam kabn bilinen en eski formlarndan birisi, allageldik olduu zere alabastron veya merhem kab olarak saylmtr; ounlukla, burda olduu gibi, ayaklksz. Kr. Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 388; A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 399 (Krug, N.-O. Iran?, 7.-8. Jh.); Europisches und auereuropisches Glas, Museum fr Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, 2. bask 1980, no. 1 (antik) dier literatr ile birlikte.

ANTK OBJELER

165

ie
5./11.-6./12. yzyl

orsn?

Sarms, (optik) fleme cam formlu krk dikey oluklu (hurma ie), ykseklik: 22,5 cm. (Envanter No: J 08) kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 45 ve 46 (Suriye 1. yzyl); Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 211; Berlin, Museum fr Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, a.y., no. 40-46.

Kk ie
9.-11. yzyl

orsn?

Yeil, fleme cam formlu, apraz oluklu (kambur desen). Mkemmel durumda. Ykseklik: 8,5 cm. (Envanter No: J 07)

kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 41 ve 286 (Naher Osten, 8.-10. Jh.); C.-P. Haase et al. (ed.): Morgenlndlische Pracht, Islamische Kunst aus deutschem Privatbesitz, Hamburg 1993, no. 87; Europisches und auereuropisches Glas, Museum fr Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, a.y., no. 79 (Persien? 8.-10. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y., no. 120 ve 121 (4./10.-5./11. yzyl).

166

ANTK OBJELER

Kk ie
Emevi? Suriye?
Cam (ar ykanm) eritilmi kahverengi girlantlarla birlikte. Ykseklik: 9 cm. (Envanter No: J 13)

Drtl
Pigman Ksesi 3./9.-4./10. yzyl Nsbr
Ta 6,5 x 7 x 3 cm. (Envanter No: J 42) Baharat, sos, tatl vs. iin olan oklu-kseler pek ok kez belgelenmitir (rnein: Art islamique dans les collections prives libanaises, Beyrut 1974, no. 36), fakat ounlukla seramik veya metalden. A. Schopene gre (ifahi bildirim), burada sz konusu olan bir sulu boya kutusudur.

ANTK OBJELER

167

Mrekkep Hokkas?
6./12.-7./13. yzyl Nsbr?
Kuars mine mayas seramii (krklar doal kilden deil, aksine beyaz kil ve potasyum karbonat ile tlm mineral ve cam katklardan oluan bir karmdan); monokrom, ivit mavisi feldispat sr. : 11 cm. (Envanter No: J 41) kr. Khalili Collection, a.y., cilt 9, no. 179-182. Bu formun kar paras yoktur. zellikle tlm cam ilavesiyle Sngun fazla frnlanm ta malzemesine benzeyen bir etkinin salanmak istendii nemli bir seramik tekniinin rnei.

168

ANTK OBJELER

4 Yzk Ta
Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl) ran
Akik, din yaztlar beyaz laka halinde. Genilik: 23-28 mm. (Envanter No: J 75, 77, 78, 79)

2 Yzk Ta
sol: Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl) ran
Nefrit, hkkedilmi, genilik: 33 mm. (Envanter No: J 76)

sa: Timur dnemi (9./15. yzyl)? ran

Yede, hkkedilmi, grnd kadaryla bir kk crcr delgi ile. Ar anm (yeniden perdahlanm?); belirsiz geometrik kufi yazt negatif grnmekte. Genilik: 28 mm. (Envanter No: J 74)

2 Mhr Yzk Ta
Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl) ran
Akik, hkkedilmi. Genilik: 17 ve 20 mm. (Envanter No: J 72 ve 73)

kr. Khalili Collection, a.y., cilt 16, no. 587 (orada yzk ierisinde).

ANTK OBJELER

169

84 Cam Mhr
Emevi ve daha sonraki dnem, Msr ve dier kkenler.
Cam, nakedilmi yaztlar ve desenler. Emevi dneminden baz Msr paralar yazt vastasyla tarihlendirilebilir1; mavimsi, gk kua renkli camdan basit desenlerle (J 55 envanter numaramzn trnn mhr damgasn oluturduklar gibi) birlikte olan dierleri ran kkenli olabilir.

: 9-33 mm. (Envanter No: J 87 1-84)

Bu tr plaketler erken Emevi dneminden itibaren zellikle standartlatrlm ve tartlm ilalarn ve/veya gda maddelerinin resmi mhrlenmelerinde kullanlmtr2. Tarihlendirilebilir en erken rneimiz Kahire defterdar Ubeydullh b. el-abb (102-116/720-734)dan gelmektedir.

1 Dudzus, W.: Umaiyadische glserne Gewichte und Eichs- 2 Hamerneh, S.K. ve Awad, H.A.: Arabic Glass Seals tempel aus gypten in: Aus der Welt der islamischen Kunst, on Early-Century Containers For Materia Medica, in: diyt aleb, cilt III, Halep 1977, s. 32-41. Festschrift fr Ernst Khnel, Berlin 1957, s. 274-282.

170

ANTK OBJELER

Amulet?

3./9.-6./12. yzyl? Nsbr?

Kalker, hkkedilmi kuf yazt li-ibih bereketn min Allh (Allahn bereketi sahibine olsun) ve hayvan figr. slam ncesi mhrleri anmsatmakta. 6,4 x 6,4 x 1,5 cm. (Envanter No: J 52) kr. Khalili Collection, a.y., nilt 12, no. 79 (metalden), olduka benzer: Bibl. nat. de France, Cabinett de mdeailles, Chab. 2262, in: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des califes, a.y., s. 185.

Mhr
6./12. yzyl? Nsbr?
Bakr alam, yazt. 3,2 x 3,2 x 0,4 cm (Envanter No: J 54)

ANTK OBJELER

171

Genilik: 16 mm (Envanter No: J 83)

Genilik: 34 mm (Envanter No: J 80)

4 Mhr
20 x 20 x 16 mm (Envanter No: J 81) 10 x 10 x 16 mm (Envanter No: J 82)

13./19. yzyl orsn

Saf kuvars, hkkedilmi, yer yer delikli. slami saf kuvars iin genel olarak kr. R. Pinder-Wilson, Studies in Islamic Art, Londra 1985, s. 145-150.

4 Arlk

ddia edildiine gre neo-Babil (m.. 7. yzyl) Mezapotamya/Elam

Hematit, Genilik: 18-25 mm; arlk: 4, 5, 7 ve 16 g. (Envanter No: J 85 1-4) Perdahlanm yar-deerli talardan arlklar slam dneminde de yaygn idi; kr. mesela Khalili Collection, cilt 12, nr. 381 (Mool-Hindistan 13./19. yzyl). Hematit arlklar, <Old Babylonian, 2000-1600 BC, provenance unknown>, British Museum, WA 117891-900.

172

ANTK OBJELER

Deri Basks
3./9.-6./12. yzyl Nsbr?
Kalker, hkkedilmi, para; 7,5 x 10 cm. (Envanter No: J 51) kr. R. Pinder-Wilson, Stone press-moulds and leatherworking in Khurasan, in: Khalili Collection, cilt 12, s. 338-355.

Kuyumcu Avadanl?
3./9.-6./12. yzyl Nsbr?
Kalker, uzunlamasna 4 tarafn hepsinin zerinde deiik figrlerle hkkedilmi; 2,8 x 5,4 x 2,1 cm. (Envanter No: J 47)

ANTK OBJELER

173

Dkm Kalb ?
3./9.-6./12. yzyl Nsbr?
Ta, 7 x 5 x 2,5 cm. (Envanter No: J 50)

Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl Nsbr

Ta, iki taraftan hkkedilmi, 9 x 8,5 x 1,1 cm. (Envanter No: J 46)

3 Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl Nsbr
Ta, 9 x 5,5 x 1,5 cm. (Envanter No: J 43)

Ta, 6,5 x 5 x 1,5 cm. (Envanter No: J 44) Ta, 4,5 x 7,2 x 1,2 cm. (Envanter No: J 45)

174

ANTK OBJELER

Pirin, 3,4 x 1,5 x 0,8 cm. (Envanter No: J 56)

Dvme Paras
ve projektiller iin 3 Dkm Kalb 3./9.-6./12. yzyl Nsbr?
Bakr alam, 7,1 x 2,4 x 0,4 cm. (Envanter No: J 53) kr. . Kkerman, Maden Dkm Sanat, a.y., s. 10 (Anadolu 13./19. yzyl).

Ta, 4,2 x 2,4 x 1,3 cm. (Envanter No: J 49) Ta, 6 x 6 x 2,5 cm. (Envanter No: J 48)

Form/Model ?
Ge 12./18. yzyl (Zend) rz
Ta, hkkedilmi, balmumu bask, : 9,5 cm, kalnlk: 3 cm. (Envanter No: J 69)

ANTK OBJELER

175

Eya Bask Damgas

Erken 13./19. yzyl (cr) fahn

Ahap, oymal: Rstemin ejderha ile sava. 18 x 20 x 5,5 cm. (Envanter No: J 66)

Eya Bask Damgas

Erken 13./19. yzyl (cr) fahn

Ahap, oymal. 15,5 x 19 x 5,5 cm. (Envanter No: J 67)

176

ANTK OBJELER

Mal veya Gmrk Damgas

<No.64> Vekleddevle adyla Tarih: [1] 137 (=1725) Kirmnh?
Ahap, oymal. 13 x 8 x 6 cm. (Envanter No: J 68)

Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii

Giri
19. yzylda Avrupal sanat erbab, o zamana dein retilen tezyin sanatn artk zamana uymadnn bilincine vardlar. Fransz devrimiyle, yeni alc snflar, tezyin sanatn balca mterileri olmulard. Bylece, daha byk mteri saysn memnun edebilmek iin endstriyel olarak imal edilmi dk fiyatl mallarn retimi balad. Hem zel reticiler, hem de resmi kurullar, tezyin sanat ierisinde geni kapsaml bir reform hareketine girime gerekliliini duydular. Ortaya kmakta olan ulusal devletlerin bir dneminde ulusal sitiller de ancak byle tevik edilebildi. Bu geliim srecinde resmi tezyin sanat okullar kuruldu. Ulusal stillerin ve uluslararas ticaretin teviki iin, 1851den itibaren sadece Avrupa devletlerinin deil, Yakn ve Uzak Dou ve dnyann dier blgelerinden lkelerin de katld uluslararas fuarlar dzenlendi. Bu arada slam lkelerinin sanat son derece karakteristik bulundu. ok saydaki tezyin sanat okullar ve yeni oluan tezyin sanat mzeleri, bu lkelerin sanat objelerini satn ald. Bununla birlikte, zel ve firma koleksiyonlar da dodu. Sanatlar ve teorisyenler btn sanat trlerini gz nnde bulundurdular ve materyal tekniini, dekorasyon sistemlerini ve renk ekillendirmelerini incelediler. Her kuramsal hareket, karakteristik saylan paralar seili rnekler halinde sunmak ve aklamak iin yaynlara gereksinim duyar. Bu yolla, olgunlamaya hizmet eden rnek eserler iin bir pazar dodu. En mehur eserler, Christopher Dresser1, Adalbert de Beaumont ve Eugne Collinot2, Albert Racinet3 ve Achille Prisse dAvennesin4 eserleriydi ve bunlar Owen
dan yaplmtr, Berlin; redaksiyon Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften. 1 The Art of Decorative Design, Londra 1862. 2 Recueil de dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859 ve Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt, Paris 1883. 3 Lornement polchrome. Recueil historique et pratique, 2 cilt, Paris 1869. 4 L art arabe daprs les monuments du Kaire depuis le

Giri ve objelerin tarifleri Annette Hagedorn tarafn-

Jonesin Grammar of Ornament 5 isimli eserine dayanarak ortaya kt. Seramik ve cam, Avrupa pazarna byk etkide bulunmu olan trlerdi. Evlerin ve konutlarn dekoru iin seramik fayanslar rabet gryordu (Minton Hollins & Co., Fliesen, Inv. Nr. J 360, bkz. s. 200). Fakat Avrupal firmalarn rnleri sadece Avrupa pazarna srlmyordu, ayrca Dou lkelerinde de sipariciler buluyordu. Mesela Msr Hidivinin nl seramik sanatlarna, Ulisse Cantagalli (Florenz), William de Morgan (Londra), Vilmos Zsolnay (Pcs) ve New Yorklu cam sanatcs Louis Comfort Tiffanyye verdii sipariler bilinmektedir. Osmanl sultanlar, saraylarnn ve trbelerinin dekorasyonu iin, hatta camiler iin Thodore Deck gibi seramikileri grevlendirmilerdir. 1865 ylnda Eugne Collinot (Paris), Nareddnin Fars seramiini yeniden diriltmek iin gsterdii abalarndan dolay ran ahndan bir onur madalyas almt. Hippolyte Boulenger (Choisy-le-Roi) stanbuldaki Yeni Caminin bir ksmnn dekorasyonuna davet edilmiti. Bugn Avrupa seramik ve cam objeleri slam dnyasyla ilikisi ierisinde yakndan incelenecek olursa u durum gze arpar: Avrupal firmalar tarafndan retilmi paralarn byk bir ksm, Osmanl sitilinde veya o sitilden tretilmi dekor biiminde yaplmtr. Bu durum, her eyden nce u sebepten ileri geliyor: Osmanl sanatnn iek dekorlar, mkemmel bir biimde yaplan iki boyutlu resmetme tarzyla gzleri kamatryordu. Ayrca, Avrupal alclar iin bunlar, yeniden tannabilen ieklerden (gller, smbller, karanfiller, laleler) dolay ekici idi. Bu tr dekor motifleri ya dorudan doruya alnarak benimsenmi ya da dekorlarn detaylar kendine zg yaratmlara eklemlenmitir.

VIIe sicle jusqu la fin du XVIIIe sicle, Paris 18691877. 5 The Grammar of Ornament, Londra 1856.

178

ENDSTR

Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften koleksiyonunda, slam dnyas sanatnn Avrupadaki balca uyarlama rnekleri bulunmaktadr. Bunlar burada anlmaldr: Bir tabak (envanter no. J 358, bkz. s. 198), 10./16. ve 11./17. yzyl Osmanl seramiine olan direkt yaknlk ierisinde Thodore Deckden doduu haliyle. Ph.J. Brocard bir Memlk cam iinin kopyasn retmiti (Vaso J 340, bkz. s. 180). Dier paralar, rneklerin dorudan kopyalarnda sadece detaylar kullandlar ve yalnzca bu elemanlarn bir araya getirilmesi bile kendine zg baarl bir alma idi. Bu tr objeler ou kez, dekorasyonlarnn prensiplerini anlamaya ve bu temelde yeni olanlarn yaratabilmek iin rneklerden renmeye hizmet etmilerdir. Lobmeyr firmas, dikkate deer bir biimde, rettii camlarn alt tarafnda Arapa metinlerin Almanca tercmesini sunmu ve bylelikle paralara akademik bir karakter vermitir. Bu dnemde gelitirilmi olan yeni teknikler, ki bunlar yalnzca o tr youn tartmalar srasnda gelitirilebilmitir, inovatif ve Avrupa tezyin sanatnn gelecei iin belirleyiciydi (kr. Th. Deck, Tabak J 361, bkz. s. 201; Lobmeyr, deiik formlar: J 343-345, 347 ve 349 bkz. s. 184-186, 188, 190). Uyarlamann nc variyant, dekorlar iin, slam sanatnda allageldii zere genel taslan paras olan, ama burada bamsz tek motif haline getirilmi motiflerin kullanld paralarla belgelenmitir. Bylelikle, adeta antsallatrlmtr. Bu tr dekorasyonlar, historizm dnem zihniyetine uymutur. Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften koleksiyonunda bu, Pfulb & Pottier firmasnn kupasdr (Env. No. J 342, s. 183)

Uyarlamann drdnc tarznda gze arpar bir biimde slami rneklere bavurulmu, fakat yine de kendine zg eyler yaratlmtr, Fritz Heckert firmasnn vazosu (Env. No. J 348, s. 189) ve Delfli De Porceleyne Fles firmasnn vazosu (Env. No. J 363, s. 202) bunlardandr. zellikle de bu paralar, tasarmclarn slam sanatnnn derin bilgisine sahip olduklarn gstermektedir. Bunun iin Avrupay dolamlar, hem genel ve zel koleksiyonlardaki, hem de slam dnyas lkelerindeki objeleri uzmanlk bilgilerini ilerletmek iin incelemilerdir. Koleksiyonda modern sanata doru bir geliimi gz nne seren nemli paralar, her ne kadar Dou sanatyla aka ilikili olsalar da, kendilerine zg bir stile sahiptir. Ayrca, fikir verici olarak sadece slam dnyas sanat deil, Dou Asya sanatnn da etkide bulunduu dikkat ekmektedir. Clment Massier firmasnn prodksiyonu olan parada, anlamndan koparlm soyut desen repertuvar olarak hizmet etse de, Arap hattnn modern seramie hangi etkide bulunabildii akca grnmektedir (Env. No. J 364, s. 203). Buna karn, Lobmeyr firmasnn uzun boyunlu vazolar (Env. No. J 3571 ve 357-2, s. 197), Dou Asya kltr evresinden gelen etkileri gstermekte ve dekorasyonlarnda Arnuvo diye adlandrlan yeni sluba olduka yaklamaktadr. Koleksiyonun objelerinin tm, historizm dneminde, rnein dorudan kopyasnn daha o zamanlar Arnuvonun balang dnemine tekabl eden yeni dekor biimlerine gidi yolunu gstermektedir. Bunlar, slam ve Dou Asya dnyas sanatnn, Avrupa tezyin sanatnda modern bir dekor stilinin geliimindeki nemini gstermektedir.

CAM & SERAMK

179

Cami asma lambas biiminde

Vazo

Anonim, muhtemelen Fransa, 19. yzyln ikinci yars, formlu fleme, renksiz cam, sr boyama mavi, krmz ve altn renklerde. Krmz kontur izgileri. Zeminde kaznm imza veya firma markas. Ykseklik: 23,5 cm; ap: 19,5 cm. (Envanter No: J 339)

Bu vazo, 8./14. ve erken 9./15. yzyln Msr cami asma lambalarnn ok yaygn formunu ve dekorasyonunu izlemektedir. Bu dnemde, Memlkl Msrnda hkmdarlarn ve saray mensuplarnn camiler iin yzlerce asma lamba sipari edilmitir1. Srl cam ve altn boyama tekniinin kalitesi nedeniyle, Avrupada Rnesanstan itibaren cami asma lambalarna hayranlk duyulmutur. 19. yzylda lambalarn ou Msrdan Avrupaya getirilmi ve zellikle Paris sanat pazarnda satlmtr. Bylece, zel koleksiyonlara girmi ve ayn zamanda yeni yeni oluan tezyin sanat mzelerinin koleksiyonlar iin btn Avrupada aranan inceleme objeleri olmulard. Bu lambalar, Avrupal birok cam imalathanesi tarafndan ya kopyaland ya da az ok zgr bir biimde Memlkl stilini izleyerek taklit edildi. Nihayet, ge 19. yzylda cami asma lambalar biiminde tamamen yeni, Avrupal dekorlara sahip vazolar olutu. Bu vazonun dekoru, Paris Spitzer koleksiyonunun Pfulb & Pottierin Paris koleksiyonunda bizzat grebildikleri2 orijinal bir cami asma lambasyla ilikilendirilebilir. Bu asma lamba, 760/1360 yl civarnda Kahirede domutur.

Burada biim, iki yaz kua ve iekli motifler tayan madalyonlar alnarak benimsenmitir. Dekor deitirilmitir. Vazo, altnla olduka ar dekore edilmi ve boyun eklenti yerine, altndan yaplm birok iek geitinden oluan bir kuak eklenmitir. Bu motif de, altn fonsuz olsa da Memlk cami asma lambasnn yzey ekillendirmesinde sklkla kullanlmtr. Karlatrlabilir cami asma lambalarnn ou 19. yzylda ska kopya edilmitir. Brocard (Paris)3,
3

Wiet, Gaston: Lampes et bouteilles en verre maill, Kahire 1912 (=Catalogue gnrale du Muse Arabe du Caire). 2 Kr. La collection Friedrich Spitzer, 3 cilt, Paris 1893.

Kr. Hartford, Wadsworth Atheneum (resim in: McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic Revival, in: The Connoisseur 205/1980/278-281, buras s. 280).

180

ENDSTR

Lobmeyr (Viyana)4, Heckert (Petersdorf)5, Gall (Nancy)6 ve Inberton (Paris)7 gibi, nl ve dierlerine gre daha byk cam reticileri, kopyalarn markalamlardr. Ayrca dier firmalarn imzasz paralar da domutur ve bunlarn sahteleri daha sonra sk sk sanat pazarlarna ulamtr. Burada tarif edilen obje, aslen zeminde evreyi dolaan kuakl bir daire biimindeki marka iareti ile donatlmt. Bununla birlikte, paray orijinal diye satabilmek iin imza bilinmeyen bir zamanda tralanmtr. Dier koleksiyonlarda bulunan karlatrlabilir birok objeden bazlar:
4

Viyana sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Inv. Nr. Gl 553 (resim in: Neuwirth, Waltraud: Orientalisierende Glser, cilt 1: J & L. Lobmeyr, Viyana 1981, s. 54). Nrnberg, Gewerbemuseum der Landesgewerbeanstalt Bayern, Inv. Nr. 1623/1 (resim in: Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen, in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 8093, buras s. 83). (foto ayn yazar; resim in: Schlesisches Glas aus der 2. Hlfte des 19. Jahrhunderts: zur Sammlung schlesischen Glases im Kreismuseum Hirschberg (Riesengebirge) und zur Ausstellung in Haus Schlesien, Knigswinter 1992, Kat. Nr. 50. 6 Kr. Nancy, Muse de lEcole de Nancy, Inv. Nr. 171 (resim in: Doris Moellers, Der islamische Einflu auf Glas und Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt/Main vd. 1992, Kat. Nr. 56). 7 Kr. K000unstmarkt 1988 (resim in: Auktionskatalog Sothebys 13.7. 1987 tarihli, Lot 272).

Kr. yukarda karlatrma rnei olarak yaplan tanmlamann ierisinde. 5 Kr. Hirschberg: Kreismuseum, Inv. Nr. MJG 203/s

Vazo
Philippe-Joseph Brocard, Paris Serbest fleme1, yeilimsi, transparan cam. Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde. Sr dekoru ierisinde altn izgiler. Zeminde imza krmz yaz halinde: Brocard Paris 1869. Ykseklik: 31,8 cm. (Envanter No: J 340)

Boysuz, keskin hatl bir ayak emberinden vazo karn, yumurta biiminde ykselmekte ve dz olarak ykselen vazo boynuna geisiz bir biimde ulamaktadr. Vazonun boynu, st bitiminde vurarak ksaltlp geniletilmi halka ile keskin hatl hale getirilmitir ve kse benzeri bir boaltma az ile son bulmaktadr. Vazo, atal yaprak tutunma filiziyle sslenmi iki yatay kuak ile dekore edilmitir, krmz, mavi ve yeil sr ile yaplm. Vazonun karnndaki daha geni olan alt kuak, beyaz fonlu madalyon ile kesilmektedir, madalyonlarn dekoru da ayn ekilde atal yaprak tutunma filizinden olumaktadr. Bu motifler, ge antikiteden beri devam eden bir dizi geliim basama ierisinde olumu ve slam sanatna girmitir. Bunlar, mimari dekorasyonda, hem minyatrclkte hem de uygulamal sanatn birok trnn dekorasyonlarnda slam dnyasnn btn blgelerinde kullanlmtr.

CAM & SERAMK

181

Karndaki madalyonlardan, sitilize edilmi hayvan balarnda son bulan bitki motifleri kmaktadr. Bu tr motifler, 5./11. yzyldan itibaren Seluklu sanatnda gelitirilmi ve bu dnemden itibaren slam sanatnn btn trlerinde dekor repertuvarna girmitir. Bu vazo, 8./14. yzyldan, uzun boyunlu bir Memlk iesinin kopyasdr2. Brocardn vazosunu rettii dnemde bu Memlk vazosu Baron Edmond de Rothschild (1827-1905)in, Paris, byk slam sanat koleksiyonuna aittir3. Koleksiyonu bir ziyareti esnasnda vazo Brocardn dikkatini ekmitir. Brocardn vazosu, Memlkl rnein tamamiyle bir kopyasdr. Dekorlar da yapca orijinali izlemektedir. Fakat Brocard, bitki motiflerinin dekor izgilerini ve madalyonlar ierisindeki izgi yatan basitletirerek dekor unsurlarn deitirmi-

tir. dentik bir para (fakat imzasz) 1873 ylnda stereichische Museum fr angewandte Kunst iin Viyana uluslararas sergisinde satn alnmt4. Vazo burada incelenen koleksiyonda daha 1869 ylnda retildii iin, Brocardn, bulunmu olan rnekleri yllar sonra bir kere kopya ettii anlalmaktadr. mzasz paralarn retiminden, Brocard camlarnn mterilerinden bazlar tarafndan ya gerek Dou camlar olarak hediye edildii veya satld sonucunun karlp karlamayaca belirlenemez, fakat dnlebilir. Mzelerde veya zel mlkiyetlerde bulunan baz nemli cam koleksiyonlarndaki cam ileri, burada bahsedilenler gibi, otantik Orta a camlar olarak deerlendirilmitir. Bu tr camlar Baron Edmond de Rothschildin koleksiyonunda da bulunuyorlard.

McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic Revival, a.y., s. 280. 2 Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt, Berlin 1929, Tafel 115, Nr. 14; Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris 1927 (=Manuel dart musulman, cilt 2); Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines Ornaments, Wiesbaden 1949, s. 223-227.

Annette: Die orientalisierenden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in: Mergl, Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20. Jahrhunderts, Passau 1995 (=Schriften des Passauer Glasmuseum, cilt 1), s. 84-89, buras s. 86 f.; Auktionskatalog Christes, London 14. 10. 2000, s. 46. 4 Inv. Nr. Gl 1052; Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resim 36.

3 Hagedorn,

182

ENDSTR

Kse
Philippe-Joseph Brocard, Paris Serbest fleme1, renksiz cam. Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde. Sr dekoru ierisinde altn izgiler ierisinde tezyinat unsurlar. Zeminde imza krmz yaz halinde: J. Brocard, Meudon2 (1867 ve daha sonra). ap: 20,5 cm; ykseklik: 11,5 cm. (Envanter No: J 341)

Ayak emberi olmakszn ykselen kse, hafif karnl, bunun zerinde araya ekilen duvar ile birlikte dikey eride kadar sarp yokulu. st bitiminde, ince, dikey bir erid, ince, keskin hatl az kenarn oluturmaktadr.

Bu kse ile Brocard, iyice kopya etmeksizin 8./14. yzyln Suriye metal ilerine dayanmtr3. Yapt kapta, Suriye ve Msrn genel olarak yaygn ukur kap biimine dayanmsa da, slami dekoru szm ona daha iyiletirilmi doulu bir stilde deitirmitir (bu tabir 19. yzylda cmerte kullanlan bir nitelemedir). Daha nceki yzyllarn slam sanatnda, dekor unsurlarn birbirleriyle balamak iin yan yana yerletirilmi ve dolaan kenarlar yoluyla birbirlerine geirilmi madalyonlar ve kartular gibi dekor motiflerinin st ste oturtulmalar allageldik deildi. ok katllk sadece baz yzey paralarnn dekorasyonunda bulunmaktayd. Brocardn bu parada setii gibi, i ie geiiklik, ilkin spanyol-Arap sanatnda aranm ve kullanl-

McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic Revival, a.y., s. 280. 2 Parisin gneydousunda. Burada 1756 ylndan itibaren Madame Pompadourun atosunun bir yan binasnda cam tasfiye iletmesi Cristalleries de Svres kurulmutu, bu iletme onun lmnden sonra erkek kardei tarafndan Royales de Svres ad altnda devam ettirilmitir. 1870 ylnda firma, Alfred Landier ve Charles Haudaillein ml-

kiyetine gemitir. Signatr J. Brocardn da Meudonda altn anlatmak istemektedir. 3 Bu form iin karlatrma rnei bir su kabdr, Suriye/Msr kkenli ve 8./14. yzyldan gelmektedir (Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Inv. Nr. I.921, bkz. Brisch, Klaus (ed.): Islamische Kunst, Mainz 1985).

CAM & SERAMK

183

mtr. Bunun iin iyi bir rnek Elhamrann yalanc mermer dekorasyonlardr. Bu dekorlar Owen Jones 1856 ylnda Grammar of Ornaments isimli almasnda, yzey blmlemesi ve renk bakmndan mkemmel diye tasvir etmektedir. Brocard tarafndan, tezyin sanat reformu hakkndaki tartma, grld kadaryla dikkatle takip edilmitir. Bylece o da, Owen Jones tarafndan hayranlk duyulan spanyol-Arap sitilinde paralar retmitir4.

Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka objeleri: Karlatrlabilir paralar: Ayn formda, fakat farkl dekorda ve daha byk: Stuttgart, Wrttembergisches Landesmuseum, Inv. Nr. 1981-3.5 Biraz farkl formda: Paris, zel koleksiyon.

Kupa Bardak
Pfulb & Portier, Paris ve Nizza Formlu fleme, renksiz cam. Renkli sr boyama altn renkli fon zerinde. Zeminde imza krmz sr renginde: A. Pfulb 1877 170 [model numaras]. Ykseklik: 25,0 cm. (Envanter No: J 342)

Pfulb & Portierin bu kupa barda iin dorudan rneklerden tretilemeyecek bir biim gelitirilmitir. Olduka geni knt tekil eden ayak zerine, hemen hemen dikey olarak yerletirilen ayak emberinden ykselen bir kupa bardak oturtulmutur. me kabnn st ksmnn biimi, 7./13. yzyln ikinci yarsnn Suriye ince uzun bardaklarn anmsatsa da, oranlarn deitirildii gzlenebilir, nk kupa bardak burada daha dar ve daha yksek biimlendirilmitir. Dekorasyon, ayak ve kupa bardak zerinde olduka belirgin parlayan srl dekor motifleri olan be altn yzeyden olumaktadr. Bardan ana motifi, yukardan yuvarlaklatrlm bitimleri bulunan rgl bir yldz madalyondur.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka objeleri: Varova, Nationalmuseum, Inv. Nr. 157.478 (Resim in: Wesenberg, A. ve Hennig, W.: Historismus und die Historismen um 1900, Berlin 1977, s. 99); Limoges, Muse National Adrien Dubouch, Inv. Nr. V 330- 331 (resim in: Moellers, D.: Der islamische Einflu, a.y., no.77).
4 Kr. Frankfurt, Museum fr Angewandte Kunst. 5 Resim Moellers, D.: Der islamische Einflu, a.y., resim

no. 15.

184

ENDSTR

Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nr. 3873)1 (Tasarm, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878) Renksiz, Kristal cam2. Altn boyama, mavi sr boyama. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. ap: 38,0 cm. (Envanter No: J 343)

Taban dekoru, kenarlar alt yarda ksmen kesien 12 sivri-oval alandan olumakta. Sivri ovaller nbetlee mavi sr dekor veya altn dekor ile sslenmi. Her iki sivri utan ieri doru yaz uzantlarndan kan ve hemen geometrik olarak dmlenmi olan mavi alanlar soyut yaz ile donatlm. Mavi motiflerle birlikte olan altn renkli alanlar, kenarlarnda altn ve mavi renkli dier fantazi iekleri bulunan, st ste duran
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV, sayfa P. 2 Bir dizayn tasla zerindeki bilgi, Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst. 3Yazar, yaztlarn okunmas ve kelimesi kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke (Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye ve bay Prof. Dr. A. Karouni (Berlin)ye kranlarn sunmaktadr. Hazrlanan nak taslanda, Viyana sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV, sayfa P, u (yanl) tercme verilmektedir: Zekilik en iyi temeldir ve takva insanlarn en iyi eyidir. Taban arka yznde beyaz sr renginde u (ayn ekilde yanl)
1

iki palmet ieinden ibaret iekli bir dekor ile doldurulmutur. Sivri ovallerin arasndaki bingilerde bunlara benzer iek dekorlar bulunmaktadr. Sivri ovaller her defasnda altn renkli boyama ierisindeki yaz dekorlar tarafndan evrelenmitir. Taban merkezi, Davud yldzl bir dekor tarafndan oluturulan dairev bir alan ile kaplanmtr. Yldzn ularndaki bingiler her defasnda daire formasyonlaryla kesilmektedir. Alann evresinde bir yaz kua dolanmaktadr, ierisindeki metin: Akl en iyi dayanaktr ve takva en iyi elbisedir.3 Oniki sivri oval alan u yaztla evrelenmitir: Kim kendisini ilgilendirmeyen bir konuya ilikin bir ey sylerse, houna gitmeyen eyler duyar.4
tercme verilmektedir: Zekilik insann en gl dayanadr ve drstlk onun en iyi niteliidir. 19. yzylda kimin bu tercmeleri nerdii bilinmemektedir. Her iki durumda libs (elbise, giysi) yerine en-ns (insan) okunmutur. 4 Ayn nak tasla zerinde bu yazt u ekilde tercme edilmektedir: Kim yabanc eylere burnunu sokarsa ondan zarar grr.

CAM & SERAMK

185

Disk
Arap Stilinde (Nr. 5524)
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878) Renksiz cam. Altn boyama, mavi sr boyama. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. ap: 29,0 cm. (Envanter No: J 344)

Bu disk, yaz kuaklarn kesen drt daire ile birbirlerine bal iki yaz kuandan (kenarda ve ayna evresinde dnen) oluan bir sistem tarafndan dekore edilmektedir. Taban merkezi dekore edilmemi cam zerinde bir yldz motifi ile kaplanmtr. Dairelerin arasndaki yzeyler atal yaprak motiflerinden oluan sr dekorla rtldr. Dekor ekillendirmeleri, Memlkl metal veya cam ilerine dayanmaktadr1. Evvelce Prisse dAvennes, Kahirenin Orta a sanat hakkndaki eserinde byle bir disk resmetmiti2. Burada ele alnan byk taban, somut bir rnekle ilikili olup olmad veya Manchytka ve Schmoranz tarafndan incelenmi ok sayda Memlkl orijinallerden olan bir Pasticcioyu temsil edip etmedii bilinmemektedir. Yaz kuaklarnn ve atal yapraklarn dekor motifleri bu taban doduu dnemde birok rnek eserde bulunmaktayd ve ayrca, Viyana sterreichisches Museum fr
1 Cam: Tabla, 14. yzyln ortas, ap 21,6 cm (New York,

angewandte Kunst Mzesinde bulunan orijinaller yoluyla tasarmclarn bir motifler derlemesini setikleri ve bunlar dekorlara ynelik olarak biraraya getirebildikleri bilinmekteydi. Altnn ve mavinin renkli bir tarzda biraraya getirilmesi, 15. ve 16. yzyl spanyol seramik sanatndan bilinmektedir ve burada bahsedilen disk benzeri objelerin renkli ekillendirmelerine hizmet etmi olabilir. 15. ve 16. yzyl spanyol seramiklerinin Alman dili blgesinde olduka rabet edilen rnekleri btn tezyin sanat mzelerinde bulunmaktayd3. Manchytka ve Schmoranz, muhtemelen modellerini amak iin, tasarmlarnda slam dnyasnn deiik stil eilimlerini birletirmeyi denemilerdir. Taban merkezindeki yazt: Mlk tek ve kahhr olan Allahndr.4 Drt daire madalyonun kenarlarnda iki kez u ifade bulunmaktadr: Bizi riyadan koru!5
Muse de Cluny Mzesinin 19. yzylda uygulamal sanatn btn Avrupal reticileri tarafndan incelenmi olan geni kapsaml koleksiyonu nihayet yaynlanmtr, in: Robert Montagur: El reflejo de Manises: cermica hispano-moresca del Museo de Cluny de Paris, Madrid 1996. 4 Objenin arka yznde Almanca serbest bir eviri verilmektedir: Allah hayrhahdr. Allah iyidir kurtar bizi riyakarlktan. 5 Yazar, bu objenin yaztlarnn okunmas ve kelimesi kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke (Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye kranlarn sunmaktadr.
3 Paris

Metropolitan Museum, Bequest of Edward C. Moore, Inv. Nr. 1891 91.1.1533), resim in: Carboni, Stefano und Whitehouse, David: Glass of the Sultans, New York vd. 2001, s. 273. Metal: Prisse dAvennes, Lart arabe daprs les monuments du Kaire, bkz. resim in: The Decorative Art of Arabia. Prisse dAvennes. Foreword by Charles Newton, London 1989, Plate 84. 2 Prisse dAvennes, Lart arabe daprs les monuments du Kaire, bkz. resim in: The Decorative Art of Arabia. Prisse dAvennes, a.y., Plate 84.

186

ENDSTR

Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1178/79) Serbest fleme, renksiz cam. Altn boyama, sr boyama mavi renkte. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. ap: 18,0 cm. (Envanter No: J 345)

Taban nak, Boteh (Farsa, yazl btah, okunuu bte) olarak isimlendirilen drt desenden bir araya getirilen dekor unsurlar araclyla oluturulmutur. Boteh-desen, ran hal ve kuma sanatnda nemli bir motiftir. Bu formunda, yana meyleden bir ucu veya bir damlay anmsatmaktadr; kelimenin anlam: allk. Tabak, tasarm taslaklar zerinde Arab. decorirt [!] olarak nitelendirilen bir nak motifleri grubundan kmaktadr1.

Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Nak taslaklar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV. Walter Spieglde, Glas des Historismus, Braunschweig 1980, s. 264, zde bir tabak olarak

ran stili altnda tasnif edilmektedir. Manchytka & Schmoranzn nak izimlerinin bazlar ran olarak nitelendirilmekteyse de, tasarmlar iek dekorlarnn stilinde farkllk gstermektedir.

CAM & SERAMK

187

Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana Renksiz cam, Altn boyama, sr boyama ak ve koyu mavi renklerde. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Dizayn 1878 civar. Ykseklik: 13,5 cm; ap: 14,5 cm. (Envanter No: J 346)

Kk vazo, enli ayak zerinde, silindir, yukar doru hafife geniletilmi, geni knt oluturan aza intikal eden gvde. Vazonun dekoru, Manchytka & Schmoranz tarafndan, kullandklar modelin bilgisi olmakszn ran olarak nitelendirilen tasarmlar izlemitir1. Ayrca ayak, sitilize edilmi yaprak motifleri arasna yerletirilmi olan bir atal yaprak tutunma filizi tarafndan dekore edilmitir. Gvdenin dekorasyonu stilize edilmi iek motiflerinden oluan bir tutunma filizi ile balamaktadr. Bu tutunma filizi, gvdenin bitiminde daha youn dolgu ile tekrarlanmaktadr. Altn boyama ierisindeki yaprak ve ieklerden bir kompozisyona
1

sahip madalyonlar, gvde zerinde deimektedir. Madalyonlar, arabesklerle doldurulmutur. Bunlar, altn dairelerden bir erit tarafndan erevelendirilmektedir. Yaprak ve iek boyama ierisine, iine inci yerletirilmi birka soyut dairev halka eklenmitir. Vazo azn, gl yapraklaryla doldurulmu bir ondle tutunma filizi sslemektedir. Dekorun kendine zg olan yan, farkl doulu ve Avrupal motiflerin yanyana bulunmalardr. Ayrca, tasarm iin karakteristik olan spanyolArap stilinden esinlenmi arabesklerin2 de sanat tarafndan bamsz olarak yaplm olmasdr, nk sanat, yzeyi simetrik ve geni ara alanlarla doldurmutur.
2 Arap

Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, dizaynlar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV., rnein sayfa FF.

a.y.

sanat iin kr. Montagut: El reflejo de Manises,

188

ENDSTR

ift Kulplu Vazo

J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nak muhtemelen 1878, Johann Machytka ve Franz Schmoranz tarafndan)1 Serbest fleme, renksiz cam, Altn boyama ve sr boyama koyu ve ak mavi, yumuak yeil, krmz ve sar renklerde. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Ykseklik: 22,5 cm. (Envanter No: J 347)

Bu vazo, Lobmeyr tarafndan srlm orientletirilen camlardandr. Arap sitilindeki seri ile akrabadr2, fakat bu vazonun hibir model numaras bilinmemektedir. Lobmeyr, birok kez armaan olarak Avrupa ve Dou mzelerine gitmi olan paralar ve numunelik paralar retmitir. Bu tr numuneler, sat iin dnlmemitir; firmann potansiyelinin gsterilmesine yaram ve snrl saydaki mzelerde inceleme rnekleri olarak hizmet etmitir. Alak bir ayak zerine, knt tekil eden vazo karn oturtulmutur. Vazo karn bir profil halkas ile sonlandrlmakta ve bundan sonra dz olarak ykselen silindir bir boyna gemektedir. Vazo, bir profil halkas ve dar doru genileyen bir boyun az ile sonlandrlmaktadr. Naklanmam iki kulp, karn ve boynu birbirine balamaktadr3. Kulplar altn renkli bitimleriyle, sanki metal destekler tarafndan tutuluyormu gibi grnmektedir. Boyun ve karn, altn ere-

Tasarm ekibi 1878-1880 yllar arasnda (belki daha uzun) bu firma iin almtr. Lobmeyr firmasnn Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst mzesinde bulunan ariv belgeleri arasnda, burada bahsedilen kaba ait hibir tasarm izimi bulunmad iin, Machytka ve Schmoranzn sitilistik bakmdan benzer objelerinden hareketle, tasarmclarn onlar olduu sonucu karlabilir. Karlatrma iin ayn formun, fakat baka dekorlar halinde Osmanl sanatna dayanan, camlarnn nak rnekleri yine yukarda ad geen mzede korunmaktadr. 2 Kr. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resimler s. 33, 36, 37, 44. Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall, Viyana 1999, resimler s. 239, 358 ff. 3 Vazo formu en az drt deiik dekorla gerekletirilmitir. Kr. resimler in: Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall, a.y., s. 239, 358. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resim 14, Berlin, Kunstgewerbemuseum.

veler tarafndan kuatlan alanlarla sslenmitir. Mavi kprcklerden, ieri yerletirilen yumuak yeil, kare eklinde ssleme alanlaryla oluturulan iskelet, karn ve boyun yzeylerini tekil etmektedir. Alanlar dnml olarak, zerlerinde sar glbezek iekleri oturan stilize edilmi yumuak yeil renkli yapraklara sahip salnarak ykselen kklerden oluan bycek bitkilerle ve kendilerinden koyu mavi yapraklarn byd saplarn zerinde bulunan stilize edilmi bir tr karanfil iekleri olan bycek bitkilerle dekore edilmitir. Her iki dekor tipi de, 10./16. ila 12./18. yzyl Osmanl dekor sanatna dayanmaktadr4. Ayak ve profil halkas geometrik dekor motifleriyle sslenmitir. Btnyle dekor, birbirine eklenerek yan yana oturtulmu resimlerden olumaktadr.
Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of Ottoman Turkey, Londra 1989.
4 Atasoy,

CAM & SERAMK

189

Vazo
Fritz Heckert, Petersdorf/Piechowice, Kreis Hirschberg/Jelenia Gra (sabk Schlesien, bugn Polonya) 1879/80den 1900 civarna kadar. Formlu fleme, renksiz cam. Sr boyama mavi, yeil, leylakkrmz, altn renklerde, kesilmi kontur izgileri ierisinde. Zemindeki imza altn renginde: FH Co 67 [seri no]. Ykseklik 24,0 cm; vazo karnnn ap: 17 cm. (Envanter No: J 348)

Dairev karnl ve iki ssleme kulplu vazo. Bu vazo, kullanma hazr btn yzeylerde krmz, mavi, sar, yaprak yeili ve altn renkli kontur halinde sr renkleriyle donatlmtr. Bitki motiflerinin btn unsurlar, olduka geni bir yzey oluturan iki boyutlu tarzda realize edilmitir. Heckert, bu objenin tezyinatnda, bamsz olarak iyice dzenlenmi bir dekor sistemine, unsurlarn kompoze ettii ran-Hint sanatndan esinlenmitir. Bu vazoda kullanlan renklerde Heckert, aka grld zere Owen Jonesn Grammatik der Ornamenteinde gelitirdii teorilere dayanmaktadr. Orada Jones, sadece istisna durumlarnda ikincil renklerle zenginletirilebilecek fon renginin, krmz, mavi ve sar, kullanmn ne kadar nemli olduunu vurgulamtr1. Heckert burada, zarif dolgu rengi olarak az saydaki nemli motifte ak yaprak yeilini kullanmtr. Jonesi izleyerek tezyinat detaylarnn kontur izgilerini altn renginde uygulamtr, onun verdii aklamaya gre: Renkli fon zerinde deiik renklerin kullanld yerde, tezyinat altn renkli kontur [...]araclyla fondan izole edilmitir.2 Bu renklendirme, zellikle yzey ekillendirmesinin merkezi alanyla ilgilidir.
1 Jones,

Firmann daha baka objeleri dier koleksiyonlarda bulunmaktadr: Heckert firmasnn nemli karlatrma rnekleri, tamamen baka formlarda olsa da, bugn deiik tezyin sanat mzelerinde korunmaktadr3. a.e., s. 81. Kr. Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, a.y., s. 84 f. 3 Olduka byk bir koleksiyon Hirschberg Kreismuseumda bulunmaktadr. Haus Schlesien (Knigswinter)da 1992 ylnda dzenlenen bir sergide mzeden 19. ve erken 20. yzyln Schlesien cam sanatnn 101 objesi (onlardan 26 Heckert cam) sergilenmitir ve bir tantm brornde kataloglatrlmtr, kr. Schlesisches Glas ..., Knigswinter 1992. slami stildeki nemli paralara Berlin tezyin sanat mzesi sahiptir, bkz. Barbara Mundt, Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der Weltasustellungen, Berlin, cilt 6), kat. Nr. 70, 71, 72.
2

O.: Grammatik der Ornamente, Londra 1856, s. 6-8, Prposition [Regel] 14-28.

190

ENDSTR

ift Kulplu Vazo

J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nak Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878/79) Renksiz cam, Altn boyama ve sr boyama ak mavi, siyah ve yeil renklerde. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Ykseklik: 17,5 cm. (Envanter No: J 349)

Altn kaplama zemin halkas zerine, zengin dekorla kapl bask-kresel bir kap gvdesi oturtulmutur: Her iki n yzde, merkezde her biri ok geitli birer madalyon bulunmaktadr. Madalyon altn renginde boyanan bir rg beze-

menin nnde sr renklerinde uygulanm lale ve karanfil motiflerinden oluan iekli bycek bir bitkiye sahiptir. Madalyonlar arasndaki bo yzeylere karanfil motifleri farkl renk pozisyonlarnda yerletirilmitir. Saplar, realist olarak yeil renklendirilmilerdir, iekler ise beyaz ve ak mavidir. Vazo boynunun zerine, karlatrlabilir motiflerden bir tutunma filizi konulmutur. Bir hayret nlemi olan maallah ifadesinin drt kere yer ald geni bir yaz kua omuzlar sarmaktadr1. Omuz kua zerine iki yuvarlak kulp yerletirilmitir.
1

Zeminde beyaz sr halinde Almanca tercme olarak Der Wille Gottes geschehe / Tanrnn istei olsun grnmektedir.

CAM & SERAMK

191

Sehpa

Pirin ayaklkla tutulan iki cam plakadan

Philippe-Joseph Brocard, Paris Opak cam, sr boyama, ak mavi, beyaz, krmz ve yeil renklerde. Alt plakann kenarnda krmz yazyla imza: Brocard 1876 achat. Toplam ykseklik: 78,0 cm. (Envanter No: J 350) 12 geit biiminde kavis

12 geit tarznda kavislendirilmi iki plakann her biri, dnml olarak iki farkl desenden oluan sekiz dairesel biimin meydana getirdii madalyon halkasndan ibaret bir dekor ile donatlmtr. Her plakann ortasnda, plakann kenarna paralel olarak arabesk ii dekor dolgulu kavislendirilmi bir 12-geit-kart bulunmaktadr. Arap tarzn andran soyutlayc bitki motiflerinden oluan bu unsurlar, 9./15.-10./16. yzyln Osmanl-znik seramiinin motiflerinden seilmi

bir dekorasyonun ierisinde bulunmaktadr. Bu dekorasyon kompozisyonunun en gze arpan tamamlayc paras, salnan saplarda zengin yaprak iiyle byyen fantazi iekleridir. Btnn tamamlayc paras olan yapraklar, Osmanl sz motifine tekabl eden yapraklardr. imdiye kadar hibir karlatrma rnei bilinmeyen bu srad masa, Brocardn alclarna temin edebildii biim eitliliinin ne kadar byk olduunu kantlamaktadr.

192

ENDSTR

Kulplu Silindir Kupa

J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1875 civar Serbest fleme, renksiz cam. Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Ykseklik: 15,0 cm. (Envanter No: J 351)

Bu kupa, 16. yzyldan itibaren Alman dil blgesinde gelimi olan ve o zamandan beri geni bardak (Humpen) olarak nitelendirilen bir biimi izlemektedir1. Bardan alt ksmndaki dekor, floral unsurlarla doldurulmu ok-geitli kavislerden olumaktadr. Kupa, historizm dneminde doduunu aka gstermesine ramen, normal ly aan dekordan ayrlmaya ve olduka sade bir biimde dekore etmeye ynelik hangi olanaklarn mevcut olduu kendini belli etmektedir2.

1Kr. Tait, Hugh: European: Middle Ages to 1862, in: masterpieces of Glass, Londra: British Museum 1968, s. 127-192, buras s. 160, 167. 2 Kr. Mundt, B.: Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der Weltaustellung, a.y., o. Pag., Neurenaissance.

CAM & SERAMK

193

Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana, taslak 1880 renksiz cam, Altn boyama ve sr boyama ak mavi, deniz mavisi ve beyaz renklerde. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Ykseklik: 23, 0 cm. (Envanter No: J 352)

eri ekik ayakl, knt tekil eden karnl ve huni boyunlu bu vazo, deiik kkenli motiflerin bir araya getirilmesiyle dekore edilmitir. Vazo karn ve boyun, ilerine aa doru ak drt geit yerletirilmi ok geitli madalyonlarn bir yaps ile kaplanmtr. Vazo zerinde drt dekor kua dolanmaktadr. Vazo ayandaki ve karndan boyna gei pervazlar geometrik, antik motiflerdir: Ayan zerinde birbiriyle kesien, yukars ak, ierisine iki fronton formu yerletirilmi

altgenler bulunmaktadr. Boyunda bir meandermotifi oluturulmutur. Vazo karnndaki pervaz, bir atal yaprak tutunma filizini gstermektedir, boyunda bir atal yapraktan pervaz yaplmtr. Bu vazonun motifleri, model eserlerden alnabilmi motiflerdendir. Her motif kendine ait bir yaam srmektedir, farkl desen kataloglarnn herhangi bir balantsna ulalmaz. Bylelikle, vazo iin bir btn saylabilecek taslan olutuu sylenemez.

194

ENDSTR

Kse
Muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1880 civar, imzasz Serbest fleme, renksiz cam. Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde. Ykseklik: 10,0 cm; ime ksesinin ap: 10,5 cm. (Envanter No: J 353)

Bu biim, geni knt oluturan bir ayaktan balamaktadr, bu ayaktan, enli ve alak bir boru ykselmektedir. Ksenin hemen altnda bir profil halkas boruyu blmektedir. Bu boru yukarda bir yayvan ime ksesine kavumaktadr. Camn dekoru kahverengi, seramik eya zerindeki sr anmsatan bir tutunma filizinden oluturulmaktadr. me ksesi, mavi, ivi biimli desen dilimlerinde oluan bir elenk tarafndan gya tutulmaktadr.

Bu bardakta en gze arpan, kaligrafik olarak hoa ekillendirilmi beyittir. Bu beyit iki dikdrtgen, dar yaz pervaz ierisinde bulunmaktadr (bkz. alttaki resim, ikinci msra). Bu, ranl air fi e-rz (. 792/1390 veya 791)nin bir gazelinin ok alntlanan balang beytidir. Tercmesi: Saki! kadehimizi arabn nuruyla parlat. arkc sen de syle: Dnyann ileri arzumuza gre gidiyor.

CAM & SERAMK

195

ki Bardakl Srahi
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1885 civar Serbest fleme, orta mavi cam. Kesme, altn ve gm dekor. Zeminde kesilmi Lobmeyr monogram. Ykseklik: Srahi: 26,0 cm; bardak: 10,5 cm. (Envanter No: J 354-1, 354-2, 354-3)

Burada tarif edilen camlar, deiik renklendirilmi cam eitleri halinde retilmilerdir. Orta mavi, sarms ve yeil renklerde olan camlar bilinmektedir. Dekor, kalkk iek dallarn geitlerle ayrlm alanlarda gstermektedir. Srahi zerinde, bant-

lardan kan bycek bir bitkiden iek dallar bymektedir. Dekor, bardaklarda yukarda ve aada dolaan ssleme eritleri ile sonlandrlmaktadr. Srahide bu ssleme eritleri, ayak ksmnda, karnn zerindeki bitki dekorunun st tarafnda ve de kabn boynunda dolanmaktadr. Bu gibi camlar farkl Dou lkelerinde srlm veya diplomatik hediyeler olarak sunulmutur. rnein, firmann Osmanl Sultan II. Abdlhamid (dnemi: 1293/1876-1327/1909)e verdii bir hediye bilinmektedir1.

Kr. Sonat, Gksen: Bohemian Glassware, in: Antika (stanbul) 2/1985/8-10, buras s. 10.

196

ENDSTR

Vazo ve Kulplu Srahi

Altn A Dekorlu

J. & L. Lobmeyr, Viyana, naklama 1875 civar Hafif gk kua renklerinde parldayan, renksiz cam, iine fleme altn a ile. Zeminde Lobmeyr monogram altn renginde. Srahi: Ykseklik: 29,4 cm. (Envanter No: J 355) Vazo: Ykseklik: 14,5 cm. (Envanter No: J 356)

Vazonun ie ekik olarak ykselen ayan karnl, kse biiminde bir gvde izlemektedir. Ksa boyun genice evrilmi bir kenara kavumaktadr. Vazo st ksmda, vazo gvdesi zerine atlm izlenimi brakan, stilize edilmi pskl eritli bir altn a ile dekore edilmektedir. Vurarak ksaltlp geniletilmi dairelerden bir araya getirilen bir sra, st uta bir ssleme kua oluturmaktadr. Ayak, oval, birbirleriyle kesien ekillerden bir erit ile dekore edilmitir. Literatrde benzer ekilde dekore edilmi camlar, neo-Rnesans sitilinden saylmaktadr. Lobmeyr firmasnn benzer ekilde dekore edilmi camlarna nispetle bu cam, dekorunun son derece sadelii ve stilize eden dekor unsurlar ile gz kamatrmaktadr1. Srahi ayn seridendir.

W. Neuwirth, Lobmeyr, a.y., s. 377 braun, grn gestreift eingeblasen mit Emailnetz serisinden rnekler resmetmektedir. Burada saaklarn psklleri daha canldr.

CAM & SERAMK

197

Benzer Vazolar ifti

J. & L. Lobmeyr, Viyana, 19. yzyln sonu. Mat cam, altn boyama ve renkli sr boyama. Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde. Ykseklik: 42,0 cm. (Envanter No: J 357-1, 357-2)

Bu vazolar temel formlarnda uzun boyunlu vazolara tekabl etmektedir, 18. ve 19. yzyldan inden bilindikleri zere1. Burada ele alnan rnekler, hafif oval vazo karnnn yerletirildii bir zemin emberi zerinde durmaktadr. Vazolarn karnndan dairesel bir vazo boynu dikey olarak ykselmektedir. Vazo aya, salnan motiflerden bir kuak ile dekore edilmektedir. Bu kuak ierisinde Dou Asya signatrlerini andran bir motif bulunmaktadr. Karn zerindeki olduka hareketli iek dekoru, karmakark uuan, saplardaki dairesel yaprak biimli kk atal yapraklardan oluan ieklerden ibarettir. Bunlar hafifce eik olarak vazonun zerine oturtulmulardr. Boyun, stun biiminde ykselen, geometrik olarak birbirlerine geirilen motiflerle sslenmitir. Bu motifler 1854den sonra, baz Japon limanlarnn almasndan itibaren Avrupa ve Kuzey Amerika pazarlarna gelen Dou Asya sanatndan esinlenmi grnmektedir. Bu yzden daha 1867 ylnda Owen Jones 1856 tarihli Grammar of Ornament isimli almasna bir tamamlama cildi2 yaynlam ve bylece Dou Asya sanatna ynelik nceki yadsmasn revize etmitir. st boyun bitimini diyagonal olarak dikilmi atal yaprak motiflerinden oluan dar bir halka dolanmaktadr. Vazonun mstakil ksmlar be altn erit tarafndan birbirlerinden ayrlmaktadr. Bu altn eritlerle vazonun tektoniki tamamen darda braklmaktadr. Sr renkleri, dier Lobmeyr camlarnda olduu gibi tek renkli olarak kalnca vurulmam, bilakis ksmen pitoresk olarak glgelendirilmitir.
1 Kr. Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass, Londra 2 Jones,

1968, nr. 169. Owen: Examples of Chinese Ornament selected from Objects in the South Kensington Museum and other Collections, Londra 1867.

Vazolarda dekor, slam (boyun halkasnda) ve Dou Asya motiflerinin detaylarndan art arda bir araya getirilmitir. Bu gibi camlar, rneklerinin yaamaya devam etmesine ramen, dekorasyonlaryla Arnovaya olduka yakn durmaktadrlar. Bunlar, tasarmclarn eskiden olduu gibi, grlen rneklerden kendi dekorasyonlarn gelitirdiklerine, fakat bununla birlikte yeni dekor tiplerine bir rnektir. Karn zerindeki dekor, izgisel salnan iekli dekora, vazo boynunun geometrik soyut motifleri ise Arnova akmnn prist dekor eitlerine yaklamaktadr. u halde vazolar, Lobmeyr firmasnn modern zamana giden yolunu sezdirmektedir.

198

ENDSTR

Resim N. Atasoy ve J. Raby, znik, a.y., no. 404 ve 255.

Tabak
Thodore Deck, Paris, 1860/65 civar Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama. Arka yzde hkkedilmi signatr TH Deck ap: 30,5 cm. (Envanter No: J 358)

Bu tabak Deck tarafndan Osmanl-znik seramii stilinde yaplmtr; 970/1560 civarndaki retim rneklerini izlemektedir1. Bu seramik rnekleri, dengeli dekorlar ve mkemmel srlama teknikleri nedeniyle 19. yzylda aranan koleksiyon objeleriydi. Taban ortasndaki tezyinat alan, taban kenarnda bulunan bir ss kuayla erevelenmitir. Sslemeler, Osmanl tabaklarnn veya kselerinin byk ounluunda da olduu
1 Kr.

gibi, ssn zenginletirilmesi iin kenar evresinde uzanmaktadr. Ar stilizasyonuyla Decktabann bu ksmnn tezyin sanat, Osmanl numunelere artk uymamaktadr2. Burada Deck, innovatif unsurlar sunmay denemektedir.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri: Thodore Deckin Osmanl stilindeki seramikleri Avrupada birok koleksiyonda bulunmaktadr. Almanyada nemli paralar Berlin (Kunstgewerdemuseum) ve Kln (Museum fr Angewandte Kunst)de korunmaktadr.
2 Kr. rnekler in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik.

Rackhamdaki Ex-Adda koleksiyonunda bulunan tabaklar. Resim in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., resim 404.

The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., passim.

CAM & SERAMK

199

Kare eklinde Yayvan Kse

eri ekik Keli

Thodore Deck, Paris, 1870 civar Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama mavi, krmz, mavi-yeil, yeil, mor ve siyah renklerde. Zeminde krmz marka damgas TH Deck , Fr. Levillainin1 bir tasarmna gre reticinin portresiyle birlikte bir rlyef marka, hafife kalkk kontur izgileri ile, ayrca bir noktadan ve daha kk noktann formasyonundan oluan bir motif. ller: 21,5 x 21,5 cm. (Envanter No: J 359)

Kompozisyon, belirli bir rnei kopyalamakszn, 10./16. yzyl Trk znik seramik dekorasyonunun unsurlarndan bir araya getirilmitir. Deck, burada daha ziyade znik seramiinin sevilen motiflerinden oluan, kendine zg bir kombinasyon tertip etmitir. Ksesi iin lalelerden, karanfillerden, erik ieklerinden ve daha yakndan belirlenemeyen alt paral bir iek tipinden oluan bir kompozisyon semitir. Bu motifin nne merkezi olarak yerletirilmi dairesel glbezek iei donuklatrlmtr. iekli bycek bitki, Osmanl tipolojisini izlemektedir. Orada da, tek tek dekor unsurlarnn keyfi olarak grnen kesimeleri mevcuttur2. Ksenin biimi, slam sanatnda allageldik deildir ve Dou Asya sanatndan bir esinlenmeyi tahmin ettirmektedir. Kare biimi nede1 Ferdinand

niyle bu kse, karofayanslarla karlatrlabilir. Bununla birlikte, Osmanl karofayans seramiinde sonlandrlm dekorlar alldk deildir, nk mstakil karofayanslar ounlukla daha byk bir dekor sisteminin parasyd. Btn bakmndan farkl stillerden oluan bir kompozisyon olarak bu kse, 19. yzylda Avrupa historizminin tipik rnei olarak deerlendirilebilir. Ksede Deck, deiik trde Avrupa d stillere olan ainaln kantlamaktadr.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri: Thodore Deckin Osmanl sanatndan tretilmi dekorlu seramikleri Avrupada bir ok koleksiyonda bulunmaktadr. Biim bakmndan benzetilebilir bir para bugne kadar bilinmemektedir. Fakat Deckin ok farkl stillerde ve biimlerde duvar tabaklar ve dier dekor seramikleri rettii bilinmektedir3.
2

Levillain bilinmeyen bir zamanda Th. Deck atlyesi alanlarndand (bkz. Sandor Kuthy, Albert Anker. Fayencen in Zusammenarbeit mit Thodore Deck, Zrh 1985, s. 23).

Kr. Paris, Louvre, Env. Nr. 6643 (Resim 363 in: N. Atasoy ve J. Raby, The Pottery of Ottoman Turkey, a.y.) 3 Kr. Dou Asya sitilinde duvar tabaklar, Heuser koleksiyonu. Hamburg, Mnih 1974, Kat. Nr. 30.

200

ENDSTR

Karofayans Pano
Drt Karofayanstan Yeni dnemden ereve ierisinde

Minton, Hollins and Co., Stoke on Trent Preslenmi kil ktlesi. Srlama renkleri krmz, mavi, sar, kula, pembe, limon kf, yaprak yeili renklerde, beyaz zemin zerinde. Arka yzde derin bask damga: Minton, Hollins & Co. Patent Tile Works, Stoke on Trent. Karofayanslar, her biri: 20,0 x 20,0 cm. (Envanter No: J 360)

Pano, drt kare karofayanstan olumaktadr. Dekor aka grld zere, slam dnyasndan rnekleri izlemektedir. Fakat yapraklarn ve ieklerin canll ve gl renkleri nedeniyle karofayanslar, ak seik Avrupa kkenini gstermektedir. Yzey blmlemesi, palmett ve lotus iekleriyle, glbezeklerle ve kvrk dal yapaklaryla bezenmi iki sivri ulu oval desen sisteminden olumaktadr. Dekor detaylar 10./16. ve 11./17. yzyl Osmanl ve Mool-Hint tiplerini anmsatsa da, burada esin kaynaklarnn zgrce ilenmesiyle yeni bir yaratm ve zellikle bsbtn bamsz bir renk paleti baarlmtr1. Karofayans tasarm, Minton in Stoke on Trent firmasnn geni ariv materyali ierisinde, ne model izimleri arasnda ne de mevcut sat kataloglarnda belgelenebilmitir. Dekorun baarlan yeni konsepsiyonundan dolay tasarm, Minton firmas iin tasarmc olarak alt srada Christopher Dresserin erken dnem eseri olarak snflandrmak mmkn olabilir. Dresser, tasarmlarnda doulu rnekleri olduka stilize edilmi biimde yeniden dzenlemitir. Burada

bahsedilen rnek, Osmanl ve Hint sanatndan modelleri standardize bir yzey ekillendirmesine balamtr. Karofayanslarn renk ekil verimi, Mool-Hint rneklere olduka yakn durmaktadr, ki bu, ngiliz sanatlarnn ve sanat kuramclarnn slam dnyasnn bu blgesinin sanatna ne kadar gl bir biimde vakf olduklarn kantlar. Mintonun rnei slam dnyasnn deiik sanatsal stillerinin bir Pasticciosudur.
Karlatrlabilir rnekler dier koleksiyonlarda: Stoke on Trent, City Museum, Inv. Nr. 54 P 1954 ve Stoke on Trent, Minton firmasnn ariv mzesi, yukardaki Env. Nr. Karofayans, farkl renk kombinasyonunda olsa da ayn dekorasyona sahiptir.

Trk ve Hint sanatnn rneklerini 19. yzyln tasarmclar, Jones, Racinet, Collinot/Beaumont, Prisse dAvennes ve Parvillenin yukarda (s. 177) bahsedilen model eserlerinden tanyorlard. Dier taraftan onlarn ou slam dnyasnda seyahat da etmilerdi.

CAM & SERAMK

201

ki Yayvan Kse
Enli, yass kenarl
Thodore Deck, Paris, 1865 civar Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama. Yass rlyef dekor merkezi dairesel alanda, evreyi dolaan ssleme kua. 1. Koyu ve ak mavi, koyu meneke rengi, krmz ve bal rengi, iki beyaz ayrma eridi. Arka taraf, st yzn renklerinde strktrize edilmemi izgi desenleri ile birlikte. ap: 22,0 cm (Envanter No: J 361) 2. Koyu ve ak mavi, iki beyaz ayrma eridi. Tek renkli arka taraf. ap: 21,5 cm. (Envanter No: J 362) Her iki parann zemininde koyu meneke renginde birbirleriyle bal harflerden oluan THD marka damgas

Kselerin dekorunda, Msr Memlkl sanatnn 665/1265 yl civarndan deiik unsurlar birbirleriyle balanmtr. Fakat d kenarn zerindeki bamsz duran bir dekor motifinden oluan kuak, muhtemelen Thodore Deck atlyesinin bir buluudur: Bir yaprak, yaprak filizi zerinde bamszca durur biimde tasvir edilebilecek ekilde iple sklmtr. Taban ana motifi, nesih slubundaki bir yaz kuadr. Bunun ierisinde Memlk Sultan es-Sultn el-Melik e-hir (Baybars, dn. 658/1260-676/1277)in ad her birinde iki kez, eldil el-Mchid ilavesiyle anlmaktadr, yazt bir harf salatasna dnmeden nce. Deck atlyesi, somut modellere veya model eserlerin resimlerine gre alm grnmektedir. 1865 ylna kadar Beaumont ve Collinotun eserininin sadece ilk basksnn yaynland1 ve Deckin paras iin olan model, bu almadaki rneklerle uyumad iin, Deck herhalkarda bu model esere dayanarak deil, muhtemelen, orijinallerin nnde almtr2. Taban merkezinde, dairesel bir alanda asma yapraklarndan ve zmlerden bir atal yaprak tutunma filizi fark edilebilir. Bu tutunma filizinin merkezine, serbest duran anaforik bir glbezek yerletirilmitir. Yaz kua ve asma tutunma filizi arasna tek tek yapraklardan kuaklar eklenmitir. Bu yapraklar ayn ekilde Memlkl dekor repertuvarndan tannmaktadr, ama burada stilize edilmitir.
1

Deck atlyesi dekor ve renk ekil verimi iin numunelikler de retmi olmas nedeniyle, deiik renk verimlerinden dolay bu rneklerde retme paralar sz konusu olduundan hareket edilebilir.
Karlatrlabilir para dier mzelerde: dentik bir para koyu mavi ve beyaz renklerde Guebwillerde, Muse Florial, bulunmaktadr.
2

Beaumont, A. ve Collinot, E.V.: Recueil de dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859.

Yazar, yazt deerlendirmesinden dolay Stefan Heidemanna en iten kranlarn sunmak istemektedir, Lehrstuhl fr Semitische Philologie und Islamwissenschaften, Universitt Jena.

202

ENDSTR

Vazo

ran ya da Suriye dkme kab biiminde

De Porceleyne Fles, Delft (Hollanda), 1910dan sonra Seramik, dekor lster halinde (Nieuw Delfts Luster), sr alt boyama beyaz ve trkuaz renklerde. Zeminde imza mavi renkte ve firma markas dkme emzii olmayan bir ie formunda, bir izgi altnda: Delft. Ykseklik: 15,0 cm. (Envanter No: J 363)

Knda ve rann dier ehirlerinde birok yeni seramik teknolojileri ve kap biimleri gelitirilmiti, fakat bu dnemin ran kaplarnn eitliliine ramen tam bir kar para bulunamamtr. De Porceleyne Fles firmasnn tasarmclarnn birok inceleme objelerinde kendilerine zg bir dekorasyon gelitirdikleri kabul edilebilir.
Firmann baka paralar dier mzelerde: Den Haag, Gemeentemuseum (deiik paralar). De Porceleyne Fles firmasnn kendi mzesinde, Delft (deiik paralar). Resimler in: Herboren Orint. Islamitischen Nieuw Delfts Aardewerk, Den Haag 1984, passim.
1 Kr. Krug, Washington, D.C., Freer Gallery of Art, Inv. Nr. 09.370 (resim in: Ettinghausen, Richard: Medieval Near Eastern Ceramics in the Freer Gallery of Art, Washington 1960, Fig. 21 ve Atil, E.: Ceramics of the World of Islam, a.y., Nr. 32.

Bu vazo, form ve renk yaps bakmndan 6./12.7./13. yzyln ran seramiklerini izlemektedir. Dkme emzii, Kn (ran)dan 6./12. yzyldan bir testi ile rtmektedir1. Bu dnemde

CAM & SERAMK

203

Vazo

Su ana formunda
Clment Massier, Golfe-Juan (Cannes yaknnda) Kuvars mine mayas seramik, parlak srlama bir toprak boyas renginde, ayn ekilde perdahlanm bir mlek sr zerinde. Zeminde parlak imza halinde: C.M. Golfe Juan A.M. [=Al maritimes] France 1892. Ykseklik: 23,0 cm; ap: 38,0 cm. (Envanter No: J 364)

ressamlarnca da yabanclatrma efektleri iin kullanlmtr2. Srlama teknii, ift katl meydana getirilmi lster ile olan balantsyla Massier tarafndan 1889 tarihli uluslararas fuardan itibaren sunulmutur3.
Firmann dier koleksiyonlardaki paralar: Parlaklatrma teknii: Berlin, Brhanmuseum, Kat. Nr. 469 (Karl H. Brhan, Kunst der Jahrhundertwende und der zwanziger Jahre. Sammlung Karl H. Brhan, Berlin. Cilt 2, Teil 1, Berlin 1976); Koleksiyon Heuser, Kat. Nr. 101 (Sammlung Heuser 1976); Oriental dekor: Sammlung Giorgio Silzer, Kln 1976, resim 273.
1

Bu vazonun formu, ran ve Msrda 7./13. yzyldan erken 9./15. yzyla kadar domu metal kakmal su anaklarndan tretilmektedir1. Massier, btnyle daha k bir etki brakt ve kendisi daha standart bir biim ahengine ulat iin, biimi deitirmektedir. Dekorasyon, Arap harflerine yakn olmakla birlikte okunabilir bir metin vermeyen unsurlardan olumaktadr; harfler daha ziyade vazo zerine serpilmi kelime ve harf paralar etkisi brakmaktadr. Arapa yaz kullanlmas nedeniyle orientletiren bir dekor domaktaysa da, bu dekor, modeli tamamen bamsz kullanmyla modern bir dekor stilinin geliimine ynelik olanaklar aka gstermektedir. Arapa yaz artk, soyut dekor ahenkleri iin temel haline gelmiti. Arapa yaz ile olan uzlama, erken 20. yzyl

rnekler: Msr, 1290-1310; Paris, Muse du Louvre, Inv. Nr. 331. 19. yzylda Vasselot koleksiyonunda, Paris, resim in: Atil, E.: Renaissance of Islam, a.y., s. 74 f.; ran, erken 15. yzyl: Londra, Victoria ve Albert Museum, Inv. Nr. 1872-1874, 1874 ylnda Londral bir bayan koleksiyoner tarafndan satn alnmtr, resim in: Assadullah Melikian-Chirvani: Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Century, Londra 1982, s. 334. 2 Arapa yazy soyut resim kavramna dntren yazarlar, rnein Paul Klee ve Wassily Kandinskydir. Bunun iin kr. Ludwig, Horst: Aspekte zur orientalischen Ornamentik und zur Kunst des 20. Jahrhunders, in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 122-138, buras s. 125-129. Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise. Klee Macke Moilliet, Stuttgart 1982. 3 Brhan, K.H.: Kunst der Jahrhundertwende, a.y., s. 334.

204

205

Bibliyografya ve Dizinler

206

B B L Y O G R A F Y A

BBLYOGRAFYA

207

lombre dAvicenne. La mdecine au temps des califes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe 1996. Agricola, Georgius: De re metallica, translated by Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New York 1950. Allan, James W.: Nishapur, Metalwork of the Early Islamic Period, New York 1982. Allan, James W.: Persian Metal Technology 700-1300 AD, Oxford 1979 (Oxford Oriental Monographs, 2). Anon., el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai, ed. J. de Goeje, Leiden 1869. von Arendt, Wsewolod: Die sphrisch-konischen Gefe aus gebranntem Ton, in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde (Dresden) N.F. 3/1931/206-210 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 166-170). Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of Ottoman Turkey, Londra 1989 (Yenibask 1994). Baarmann, O.: Die Entwicklung der Geschtzlafette bis zum Beginn des 16. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu der des Gewehrschaftes, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 54-86. Baer, Eva: Metalwork in Medieval Islamic Art, Albany, N.Y. 1983. el-Beyha, Al b. Zeyd: Tar ukem el-slm, ed. Muammed Kurd Al, Dmek 1946. Ben Ms: el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L. Cheikho in: el-Meri (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 42, s. 19-33). Ben Ms: Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981. [Ben Ms, Kitb el-iyel ] The Book of Ingenious Devices (Kitb el-iyel) by the Ban (sons of) Ms bin Shkir, translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht v.d. 1979. Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Diss. Erlangen 1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 45, s. 193-324). de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne: Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt, Paris 1883. de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne: Recueil de dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859. Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschinenbaues, Berlin 1899.

Berlin, Museum fr Islamische Kunst, bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ... Brisch, Klaus (ed.): Bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ... Brhan, Karl H.: Kunst der Jahrhundertwende und der zwanziger Jahre. Sammlung Stiftung [Karl H.] Brhan, Berlin, 3 cilt, Berlin 1973-1985. Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/192021/141-188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, cilt 21, s. 111-158). Cahen, Claude: Un trait darmurerie compos pour Saladin [e-arssnin Tabirat Erbb el-Elbbnn ksmi edisyonu ve Franszca tercmesi], in: Bulletin dtudes Orientales (Beyrut) 12/1947-48/103-163 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 84, s. 11-75). Canard, Marius: Textex relatifs lemploi du feu grgeois chez les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes (Cezair) 6/1946/3-7. Carboni, Stefano und Whitehouse, David: Glass of the Sultans, [exhibition held at the Corning Museum of Glass, Corning], New York vd. 2001. Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques, par Philon de Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et de Constantinople et traduit en franais, in: Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque Nationale et autres biblioth-ques (Paris) 38/1903/27235 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 37, s. 101-309). Casals, R.: Consideraciones sobre algunos mecanismos rabes, in: Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345. Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-asrr f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona. Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, eds. Joseph Casulleras ve Julio Sams, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653. Clairmont, Christoph W.: Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass, based on the notes of C[arl] J[ohann] Lamm, Atina 1977. Coste, Pascal: Architecture arabe ou monuments du Kaire, mesurs et dessins de 1818 1825, Paris 1839 (Tekrarbasm: Bblingen 1975). Delpeche, A., F. Girard, G. Robine, M. Roumi: Les norias de lOronte. Analyse technologique dun lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997. Dijksterhuis, Eduard Jan: Archimedes, Kopenhagen 1956 (Acta historica scientiarum naturalium et medicinalium, 12); (Tekrarbasm: Princeton 1987).

208

B B L Y O G R A F Y A

[ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cosmographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F. Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 204). Drachmann, Aage Gerhardt: The Screw of Archimedes, in: Actes du VIIIe Congrs international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9 septembre 1956, cilt 3, Florenz 1958, s. 940-943. Dresser, Christopher: The Art of Decorative Design, Londra 1862 (Tekrarbasm: New York 1977). Dudzus, Wolfgang: Umaiyadische glserne Gewichte und Eichstempel aus gypten in: Aus der Welt der islamischen Kunst, Festschrift fr Ernst Khnel, Berlin 1957, s. 274-282. The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt, Leiden ve Londra 1960-2002. Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden ve Leipzig 1913-1938. Ettinghausen, Richard: The uses of sphero-conical vessels in the Muslim East, in: Journal of Near Eastern Studies (Chicago) 24/1965/218-228 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 240-257). Europisches und aussereuropisches Glas. Museum fr Kunsthandwerk am Main, 2., geniletilmi bask, Margrit Bauer ve Gunhild Gabbert, Frankfurt a. M. 1980. Feldhaus, Franz Maria: Ruhmensbltter der Technik. Von den Urerfindungen bis zur Gegenwart, Leipzig 1910. Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970). von Folsach, Kjeld: Islamic Art. The David Collection, Copenhagen 1990. [Fontana, Giovanni] Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Milano 1984. Forbes, Robert James: Studies in Ancient Technology, 9 cilt, Leiden 1955-1964. Forrer, Robert: Meine gotischen Handfeuerrohre, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 23-31. Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul. Ein

Fhrer, Almanca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih 1975. Funcken, Liliane ve Fred Funcken: Rstungen und Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985. Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente, ed. Anna Mudry. talyanca, Franszca ve Latinceden tercme, 2 cilt, Mnih 1987. [el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-z smail b. ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik aralarn bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices [tpkbasm ed., yazma stanbul, Topkap saray, no. 3472], Ankara: Kltr Bakanl 1990. [el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200), Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat al-iyal/Compendium on the Theory and Practice of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002. Gerland, Ernst ve Traumller, Friedrich: Geschichte der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1965). Ghouchani, A. [Abdullh cn] ve C[hahryar] Adle: A sphero-conical vessel as fua, or a gourd for beer, in: Muqarnas (Leiden) 9/1992/72-92. Gohlke, Wilhelm: Handbrandgeschosse aus Ton, in: Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/1912-1914/378-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 147-157). Grousset, Ren: Histoire des croisades et du Royaume Franc de Jrusalem, cilt 2: Monarchie franque et monarchie musulmane, lquilibre, Paris 1935. Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise. Klee Macke Moilliet, Stuttgart 1982. Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, Textband ve 2 Tafelbnde, Berlin 1907-1912. Haase, Claus-Peter, Jens Krger ve Ursula Lienert (eds.): Morgenlndische Pracht, Islamische Kunst aus deutschem Privatbesitz. Ausstellung im Museum fr Kunst und Gewerbe, Hamburg ... 1993, Bremen 1993. Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in: Mergl, Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20. Jahrhunderts, Tittling bei Passau 1995 (=Schriften des Passauer Glasmuseums, cilt 1), s. 84-89. Hamerneh, Sami K. ve Henry A. Award: Arabic Glass Seals on Early-Century Containers or Materia Medica, in: diyt aleb. An Annual Devoted to the Study of Arabic Science and Civilization (Halep) 3/1977/32-41.

B B L Y O G R A F Y A

209

Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass. A selection, Londra 1968. el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn we-l-Hendese el-Mknkiyye el- Arabiyye, Halep 1976 (Tekrarbasm: 1987). el-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic Technology. An illustrated history, Cambridge 1986. Hauptmann, Almut: Metall, Stein, Stuck, Holz, Elfenbein, Stoffe bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ... el-zin, Abdurramn: Kitb Mzn el-ikme, ed. Haydarabad 1359/1940 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47, s. 219-510). Hedin, Sven: Eine Routenaufnahme durch Ostpersien, Stockholm 1918-1926. Herboren Orint. Islamitischen Nieuw Delfts Aardewerk [sergi Den Haag], ed. Bernadette van RijckvorsleDeBrujin, Delft 1984. Herzfeld, Ernst: Damascus: Studies in Architecture, in: Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53. Hildburgh, Walter Leo: Aelopiles as fire-blowers, in: Archaelogia (Oxford) 94/1951/27-55 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 183-217). Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, Halep 1981. Hill, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, bkz. el-Cezer. Hill, Donald R.: Islamic Science and Engineering, Edinburgh 1993 (Islamic surveys). Hill, Donald R.: Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der Wissenschaft (Weinheim) 1997,7, s. 80-85. Hill, Donald R.: On the Construction of Water-Clocks. An Annotated Translation from Arabic Manuscripts of the Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976 (Occasional Paper Turner&Devereux. No. 4). Hill, Donald R.: A Treatise on Machines by Ibn Mudh Ab Abd Allh al-Jayyn, in: Journal for the History of Arabic Science (Halep) 1/1977/33-46. Hill, Donald R.: Trebuchets, in: Viator. Journal of the Center for Medieval and Renaissance Studies (Los Angeles) 4/1973/99-114 (Tekrarbasm: D.R. Hill: Studies in Islamic Technology, Londra: Variorum 1998, No. XIX). Horwitz, Hugo Th.: ber das Aufkommen, die erste Entwicklung und die Verbreitung von Windrdern, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie 22/1933/93-102. Huuri, Kalervo: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen Quellen, Helsinki ve Leipzig 1941 (Studia Orientalia, 9,3); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 81, s. 1-272).

Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 45, s. 1-192). bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat el-Eibb, ed. August Mller, 2 cilt, KahireKningsberg 1299/1882 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 1-2). bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f Memlik el-Emr / Routes toward Insight into the Capital Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin, cilt 1-27, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1988-1989 (Series C 46, 1-27) Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (Series C 46,28-30). [bn Cbeyr] The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright, 2nd ed. rev. By M[ichael] J[an] de Goeje, LeidenLondon 1907 (E.J.W. Gibb Memorial Series, 5) (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 172). [bn aldn] Tar bn aldn, ed. all ade ve Sheyl Zekkr, Beyrut 1981. bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed Abdudllh nn, cilt 1, Kahire 1955. [bn aval, Kitb ret el-Ar] Opus geographicum auctore Ibn aual ... cui titulus est Liber imaginis terrae, ed. Johannes Hendrik Kramers, Leiden 1939 (Bibliotheca geographorum arabicorum, 2); (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 35). bn Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig 1872. Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1992-1998. Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002. Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995-1998. Islamische Kunst, Loseblattkatalog unpublizierter Werke aus Deutschen Museen, ed. Klaus Brisch, Mainz 1984-1985, 1.: Berlin, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Museum fr Islamische Kunst, [1.] Glas, bearb. v. Jens Krger. [2.] Metall, Stein, Stuck, Holz, Elfenbein, Stoffe, bearb. von Almut Hauptmann. Issa Bey, Ahmed: Histoire des bimaristans (hpitaux) lpoque islamique, Kahire 1928. Jacob, Georg: Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke, in: Der Islam (Strassburg) 3/1912/358-368. Jaouiche, Khalil: Le livre du qarasn de bit ibn Qurra. tude sur lorigine de la notion de travail

210

B B L Y O G R A F Y A

et du calcul du moment statique dune barre homogne, Leiden 1976 (International Academy for the History of Science, 25). de Joinville Jean: Histoire du roy saint Loys, Paris 1668. Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament selected from Objects in the South Kensington Museum and other Collections, Londra 1867 (Tekrarbasm: Londra 1987); Almanca bask: Grammatik der chinesischen Ornament, Kln 1997. Jones, Owen: The Grammar of Ornament, Londra 1856; Almanca bask: Grammatik der Ornamente, illustriert mit Mustern von den verschiedenen Stylarten in 112 Tafeln, Londra 1856 (Tekrarbasm: Nrdlingen 1987). Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans Persian; one mans coconut is another mans grenade, in: Muqarnas (Leiden) 10/1993/275-285. Khalili Collection, bkz. Savage-Smith, Emilie: Science, Tools & Magic. Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the waterbalance, written by el-Khzin, in the twelfth century, in: Journal of the American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128). Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the medieval tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin studies of the balance, Florenz 1982 (Istituto e Museo di Storia della Scienza, Monografia, 6). Khler, Gustav: Die Entwicklung des Kriegswesens und der Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, 3 cilt, Breslau 1886-1889; burada cilt 3, ksm 1: Die Entwicklung der materiellen Streitkrfte in der Ritterzeit. Krger, Jens: Glas, bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ... Krger, Jens: Nishapur. Glass of the early Islamic period. New York 1995. Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul 1997. Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul 1994. Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines Ornaments, Wiesbaden 1949, 2. bask Graz 1977. Kmmel, Werner Friedrich: Musik und Medizin: ihre Wechselbeziehungen in Theorie und Praxis von 8001800, Freiburg ve Mnih 1977 (Freiburger Beitrge zur Wissenschafts- und Universittsgeschichte, 2).

Kyeser, Conrad: Bellifortis, ed. Gtz Quarg, Dsseldorf 1967. Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt, Berlin 1929-1930 (Forschungen zur islamischen Kunst, 5). Leclerc, Lucien: Trait des simples par Ibn el-Bethar (m. 646/1248), 3 cilt, Paris 1877-1883 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 71-73). El Legado Cientfico Andalus [catlogo de la exposicin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams, Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992. von Lenz, Eduard: Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/1912-1914/367-376 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 367-376). Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen, in: Weltkulturen und moderne Kunst, Ausstellung ... fr die Spiele der XX. Olympiade, Leitung: Siegfried Wichmann, Mnih 1972, s. 80-93. el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk, ed. Muammed Muaf Ziyde, cilt 1, ksm 3, Kahire 1939. Marf, Nc: Tr Ulem el-Mustanriyye, 3. bask Kahire, trz. Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum, Kuweyt 1990. [el-Mesd: Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher] Maoudi, Les Prairies dor, texte et traduction par A. Barbier de Meynard, 10 cilt, Paris 1861-1877. Mercier, Maurice: Le feu grgeois. Les feux de guerre depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952. Mercier, Maurice: Quelques points de lhistoire du ptrole. Vrifications par le laboratoire, in: Actes du Deuxime Congrs Mondial du Ptrole, Paris 1937, cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s. 87-95. Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris 1927 (Manuel dart musulman, 2). Moellers, Doris: Der islamische Einflu auf Glas und Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt am Main vd. 1992 (Europischen Hochschulschriften, Reihe 20: Kunstgeschichte, 134). Morrison McClinton, Katharina: Brocard and the Islamic Revival, in: The Connoisseur (Londra) 205/1980/278-281. Mundt, Barbara: Historismus, Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der Weltausstellungen, Berlin 1973 (Kataloge des Kunstgewerbemuseums Berlin, 6). el-Muaffer Ysuf b. mer: el-Mutara f Funn e-una, ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989.

B B L Y O G R A F Y A

211

Mller, Paul Johannes: Arabische Miniaturen, Cenevre 1979. Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 2000-2003. Needham, Joseph: Science and Civilisation in China, 10 cilt, Cambridge vd. 1954-1985. Neuburger, Albert: Die Technik des Altertums, Leipzig 1919 (Tekrarbasm: Leipzig 1980). Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall, Viyana 1999 (Neuwirth-Dokumentation, 1). Neuwirth, Waltraud: Orientalisierenden Glser, J. & L. Lobmeyr, Viyana 1981 (Handbuch Kunstgewerbe des Historismus). Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de St.-Ptersbourg, intitul : Kitb el-Mazn ve-Cmi el-Funn [Arapa olarak] in: Bernhard Dorn: Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg 1846, s. 452-460 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 84, s. 1-9). Partington, James Riddick: A History of Greek Fire and Gunpowder, Cambridge 1960 (Tekrarbasm: Baltimore 1990). Pinder-Wilson, Ralph: Stone press-moulds and leatherworking in Khurasan, in: E. Savage-Smith (ed.), Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997, s. 338-355. Pope, Arthur Upham: A Survey of Persian Art. From prehistoric times to the present, cilt 13: Metalwork, Minor Arts, Ashiye vd. 1981. Prisse dAvennes (Achille-Constant-Thodor-)mile: Lart arabe daprs les monuments du Kaire depuis le VIIe sicle jusqu la fin du XVIIIe sicle, Paris 1869-1877 (Tekrarbasm: Paris 2002). [Prisse dAvennes mile] The Decorative Art of Arabia. Prisse dAvennes. Text by Jules Bourgoin, foreword by Charles Newton, London 1989. Qaddoumi: La variet dans lunit, Kuveyt 1987. Quatremre, tienne: Histoire des sultans mamlouks de lgypte, cilt 1,1-2; 2,1-2, Paris 1837-45. Quatremre, tienne: Observations sur le feu grgeois, in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4, 15/1850/214-274 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 85, s. 294-354). Racinet, Albert: Lornement polychrome. Cent planches en couleurs , Paris 1960 (Tekrarbasm: Paris 1996); Almancas: Das polychrome Ornament, Stuttgart 1874. [Ramelli, Agostino:] The Various and Ingenious Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-

Century Illustrated Treatise on Technology. Translated from the Italian and French with a biographical study of the author by Martha Teach Gnudi. Technical annotations and a pictorial glossary by Eugene S. Ferguson, Baltimore, 1976. Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Berlin 1928 (Volker Schmidtchen tarafndan yeniden yaynlanm ve bir giri yazlmtr, Dsseldorf 1987). Reinaud, Joseph-Toussaint: De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 76, s. 1-45). Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la poudre canon (Histoire de lartillerie 1re partie), Paris 1845 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 87). Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de la poudre canon chez les Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4, 14/1849/257-327 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 85, s. 223-293). Ritter, Hellmut: La Parure des Cavaliers und die Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam 18/1929/116-154 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 76, s. 116-154). von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.: Geschichte der Sprengstoffchemie, der Sprengtechnik und des Torpedowesens bis zum Beginn der neuesten Zeit, Berlin 1895 (Birinci ksm Die ersten Explosivstoffenin tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 1-84). Sabra, Abdelhamid I.: A Note on Codex Biblioteca Medicea-Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of Arabic Science (Halep) 1/1977/276-283. von Saldern, Axel: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf 1974 (Dsseldorf Kunstmuseum mzesinin katalou). Sams, Julio: Las ciencias de los antiguos en al-Andalus, Madrid 1992 (Collectiones MAPFRE 1492/18); (Colleccin Al-Andalus, 7). Sarre, Friedrich: [Keramik.] V. Kriegsgert, in: Theodor Wiegand (ed.), Baalbek. Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren 1898 bis 1905, cilt 3, Berlin ve Leipzig 1925, s. 133136 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 174-176). Sarre, Friedrich: [Die Keramik der islamischen Zeit von Milet] IV. Tongranaten oder Handbrandgeschosse, in: F. Sarre, Karl Wulzinger ve Paul Wittek, Das islamische Milet, Berlin ve Leipzig 1935, s. 76-78 (Milet, 3,4); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,

212

B B L Y O G R A F Y A

cilt 80, s. 174-176). Sauvaget, Jean: Les monuments historiques de Damas, Beirut 1932. Savage-Smith, Emilie (ed.): Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997 (The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, 12,2). Savage-Smith, Emilie: Sphero-conical vessel: a typology of forms and functions, in: Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997, s. 324-337. Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting Wheels, Odense 1973 (Acta historica scientiarum naturalium et medicinalium, 28). Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen 1922 (Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizine, 6); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39, s. 197-247). Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen el-Mustansir in Baghdad. Eine baugeschichtliche Untersuchung der ersten universalen Rechtshochschule des Islam. Mit einer Abhandlung ber den sogenannten Palast in der Zitadelle in Baghdad, Mainz 1980 (Baghdader Forschungen, 3). Schmidtchen, Volker: Kriegswesen im spten Mittelalter. Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990. Schmidtchen, Volker: Mittelalterliche Kriegsmaschienen, Soest 1983. Seyrig, Henri: Antiquits syriennes 75. Flacons? Grenades? olipiles? in: Syria. Revue dart oriental et darchologie (Paris) 36/1959/38-89 (burada zellikle s. 81-89); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 225-233). Silzer, Giorgio: Sammlung Giorgio Silzer. Kunsthandwerk vom Jugendstil bis zum Art Deco, Kln 1976. Singer, Charles Joseph et al. (eds.): A History of Technology, cilt 2: The Mediterranean civilization and the middle ages, c. 700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford 1956, cilt 3: From the Renaissance to the industrial revolution c. 1500 c. 1750, Oxford 1957. [Strabo: Strabonos Geografikon] The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, 8 cilt, Cambridge 1917 (Loeb Classical Library). e-aber, Muammed b. Cerr: Tar er-Rusul ve-lMulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 cilt, Leiden 1879 ff. (Tekrarbasm: Leiden 1964). Taccola, Mariano: De ingeneis. Ed. with notes on technology in renaissance by Gustina Scaglia, 2 cilt, Wiesbaden 1984. Taiyyeddn: Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt

er-Rniyye, tpkbasm ed. in: Amed Y. el-asan, Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye, Halep 1979. Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966. Terziolu, Arslan: Handschriften aus dem Gebiet der Technik und Aerodynamik sowie der ersten Flugversuche im IX.-XVII. Jhd. im islamischtrkischen Kulturbereich, in: Istorija aviacionnnoj, raketnoj i kosmieskoj nauki i techniki, Moskova 1974, s. 246-256. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss. Berlin 1968. Terziolu, Arslan: Terziolu, Arslan: Trk-slm kltr evresinde IX. yy.dan XVIII. yy. sonuna kadar uma denemeleri ve tekniine ait elyazma eserler, in: lim ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63. Usher, Abbott Payson: A History of Mechanical Inventions, revised edition, New York 1954. Veranzio, Fausto: Machinae novae [yaklak 1615 tarihli Venedig basksnn tekrarbasm], Mnih 1965. Vernet, Juan, R. Casal ve Mara Victoria Villuendas: El captulo primero del Kitb al-asrr f nati al-afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18. Vernet, Juan: Un texto rabe de la corte de Alfonso X el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-Andalus (Madrid, Granada) 43/1978/405-421. Villuendas, Mara Victoria: A Further Note on a Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of Arabic Science (Halep) 2/1978/395-396. [da Vinci, Leonardo] Leonardo da Vinci. Das Lebensbild eines Genies. Mit Beitrgen von Giorgio Nicodemi et al. Wiesbaden ve Berlin 1955, 8., geniletilmi bask 1977. [Vitruv, De architectura] Des Marcus Vitruvius Pollio Baukunst. Aus der rmischen Urschrift bersetzt von August Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrich ve Mnih 1987). Ward, Racher: Islamic Metalwork, London 1993. Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer et al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford 1956, s. 623-628. Wegner, Armin: Die Moschee Sultan Selims II. zu Adrianopel und ihre Stellung in der osmanischen Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung (Berlin) 25/1891/329-331, 341-345, 353-355. Welch, Anthony: Calligraphy in the arts of the Muslim world, Folkestone 1979.

B B L Y O G R A F Y A

213

Wesenberg, Angelika ve Wolfgang Hennig: Historismus und die Historismen um 1900, Berlin 1977. Wiedemann, Eilhard: Apparate aus dem Werk fil-ijal der Ben Ms (Zur Technik bei den Arabern, 7 ), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 306-313). Wiedemann, Eilhard: Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig) 20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 30-32). Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer, cilt 1-2, Hildesheim 1970. Wiedemann, Eilhard: Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke und Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1984 (Series B 1, 1-3). Wiedemann, Eilhard: Die Konstruktion von Springbrunnen durch muslimische Gelehrte. II. Anordnungen von al Gazar fr Springbrunnen, die ihre Gestalt wechseln, in: Festschrift der Wetterauischen Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau 1908, s. 29-43 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 241-255). Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus ernster Zeit, 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 853-862). Wiedemann, Eilhard: ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr Mathematik und Naturwissenschaften (Frankfurt a.M.) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 147-168). Wiedemann, Eilhard: ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213251 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708). Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 351-376).

Wiedemann, Eilhard: ber Schiffsmhlen in der muslimischen Welt, in: Geschichtsbltter fr Technik, Industrie une Gewerbe (Berlin-Tempelhof) 4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 863-864). Wiedemann, Eilhard: ber Trinkgefe und Tafelaufstze nach al-azar und den Ben Ms, in: Der Islam 8/1918/55-93, 268-291 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579). Wiedemann, Eilhard: ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516). Wiedemann, Eilhard: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228). Wrschmidt, Joseph: Kriegsinstrumente im Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 86-95). Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften (Gttingen) 1880, (Abhandlungen der Historisch-Philologischen Classe der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttin-gen, 26); (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, Schriften zur arabisch-islamischen Geschichte cilt 2, Frankfurt a.M. 1986, s. 1-109). Wstenfeld, Ferdinand: Macrizis Beschreibung der Hospitler in el-Chira, in: Janus (Breslau) 1/1846/2839 (Tekrarbasm in: Islamic Medicine serisi Cilt 93, s. 126-145). Wulff, Hans E.: The Traditional Crafts of Persia, Cambridge, Mass. 1966. Yerasimos, Stefanos: stanbul mparatorluklar Bakenti, stanbul 2000. ez-Zardk: Kitb el-An f el-Mancn, ed. sn Hind, Halep 1985.

214

D Z N

DZN
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbd, d ayf 99 n. Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb Muammed 99 Abdullh b. s bn Bateveyh 100 Abdurramn el-zin 3, 4, 4 n., 5, 6, 10 n., 12, 12 n., 13, 13 n., 14 n. Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn aldn, Eb Zeyd 100 Abdlhamid II., Osmanl sultan 195 Abdsselm b. el-asan bn e-uveyr 94, 94 n. Adle, Chahryar 104 Agricola, Georgius 22 Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn 71 n., 94 n., 97 n., 102 Amed b. Cafer b. Yab el-Fris el-star, Eb s 32 Amed b. el-Fal el-Bur 10 Amed b. alef el-Murd bkz. Muammed b. alef Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 100 Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms Amed h (Mengcek Beyliinden) 70 Amed b. Yay bn Falallh el-mer 73 n. Ahmed I, Osmanl sultan 88, 89 Ahmed II, Osmanl sultan 82 Ahmed III, Osmanl sultan 128 Alemeddn Sencer e-uc 71 n. -Lo-W-Tng (Aleddn) 97 Ali Aa 128, 129 Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn Eb el-asan 73 Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 32 n. Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn Eb el-asan 5 n. Allan, James W. 13 n., 144, 145, 148, 151, 157 Allouche, Ichoua-Sylvain 101 n. Amalrich I. 102, 103 Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 3 von Arendt, Wsewolod 100, 101, 102 Arimed 3, 4, 16, 17, 19, 35 Atasoy, Nurhan 188 n., 198, 198 n., 199 n. Atl, Esin 202 n., 203 n. Awad, Henry A. 169 n.

Baarmann, O. 133 Bach, Wolf-Dieter 78 n. Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 32 n. Battisti, Eugenio 55, 126 n., 138 n. Bauerrei, Heinrich 10 n., 11 n., 12 n., 13, 13 n., 14 n. de Beaumont, Adalbert 177, 200 n., 201, 201 n. Beck, Theodor 39 n. Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed, Amed ve el-asan) 30, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53 Beyazt, Osmanl ehzadesi 89 Beyazt II., Osmanl sultan 74, 75 el-Brn bkz. Muammed b. Amed Blmner, Hugo 16 Boulenger, Hippolyte 177 Branca, Giovanni 38 Brisch, Klaus 182 n. Brocard, Philippe-Joseph 178, 180, 181, 182, 183, 191 Brockelmann, Carl 4 n., 5 n., 99 n. Brhan, Karl H. 203, 203 n. Buchner, Ferdinand 3 n. Buck, August 17 n. Byk skender 35

C
Cafer b. Al ed-Dme, Eb el-Fal 9 Cahen, Claude 94, 95 n., 97, 97 n., 112 n., 114 n. el-Ci bkz. Amr b. Bar Canard, Marius 98 n., 137 n. Canestrini, Giovanni 38 Cantagalli, Ulisse 177 Carboni, Stefano 185 n. Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 17 Carra de Vaux, Bernard 19, 19 n. Casals, R. 31, 51, 52 Casiri, Michael 101 Cassulleras, Josep 52 Cv, all yani Khalil Jaouiche 3 n Cengiz Han 97 el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz Chalidov, Anas B. 100 n. Cheikho, Louis 30 n.

 A H I S

A D L A R I

215

Chng-Ss-Hsao 98 Clairmont, Chr. 158, 159, 160, 161, 164, 165 Colin, Georges S. 101 n. Collinot, Eugne 177, 200 n., 201, 201 n. Conde, Jos Antonio 101 Cook, Hartley Kemball 128 n. Coste, Pascal 73

Freely, John 78 n., 89, 89 n. Freudemann, Werner 115, 116, 116 n., 117, 118 Friedrich II., Roma Kayzeri, Sicilya ve Kuds Kral 94 Funcken, Liliane u. Fred 115 n.

G
Galilei, Galileo 11 Geiler, Johann Heinrich 11 Gerland, Ernst 11 n., 12 n. Ghislain de Busbecq, Ogier 128 Ghouchani, A. 104 Girard, Franois 23 n. Gnudi, Martha Teach 29 n. de Goeje, Michael Jan 32 n., 68 n. Gohlke, Wilhelm 104 n., 116, 132 n. Grcus, Marcus 98 Grant, Edward 60 n. Grinaldi, Philippe-Marie 38 Grousset, Ren 102n. Gurlitt, Cornelius 78 n., 80 Gse, Ernst-Gerhard 203 n.

D
Deck, Thodore 177, 178, 198, 199, 200, 201 n. Delpeche, Anette 23 n. ed-Dme bkz. Muammed b. brhm Dijksterhuis, Eduard Jan 17 Diodorus Siculus 16, 16 n. Dorn, Bernhard 100 n. Drachmann, Aage Gerhardt 17 Dresser, Christopher 177, 200 Dudzus, Wolfgang 169 n.

E
Eb Abdullh bkz. Muammed b. Abdulmunim Eb el-Fal Allm 11 Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al Eb el-asan (b.?) el-Ebra el-skendern 94, 112 Eb Lle 32 Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed Eb el-Veld sml I., Nasiriler sultan 101 Eb Ysuf Yab, Meriniler sultan 100 Erenbu bkz. bn Erenbu Ettinghausen, Richard 104, 104 n., 202 n. Evliya elebi 75, 128

H
Haase, Claus-Peter 165 f (ranl air) 194 Hagedorn, Annette 177, 181 n., 189 n. Hamarneh, Sami Kh. 169 n. Harden, Donald B. 197 n. el-arr bkz. el-sm b. Al Hrn, Abdsselm 3 n. el-Hassan, Ahmed Ysuf veya Ahmed Y. el-Hassan

F
Fareddn Behrm h 70 Farr(-Oliv), Eduard 51 Fav, Ildephonse 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99 n., 100, 100 n., 101 n., 120 n., 125 n., 133 n., 126 Feldhaus, Franz Maria 16, 17 n., 19, 35, 38 n., 42, 60 n., 103 n., 138 n. Ferguson, Eugene S. 29 n. Flgel, Gustav 93 n. von Folsach, Kjeld 148, 153 Fontana, Giovanni 55, 126, 138 Forbes, Robert James 17, 17 n., 34 n. Forrer, Robert 133 Franke, K.O. 82, 89

18 n., 20, 20 n., 26, 27 n., 28 n., 34 n., 41 n., 42 n., 43 n., 45 n., 49 n., 99 n., 106 n., 124 n., 125 n. asan eleb 128 el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms asan er-Ramm el-Adeb Necmeddn 97, 99, 103, 107, 109, 121, 123, 125, 126, 126 n., 127 n., 136 el-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed Haudaille, Charles 182 n. Hayreddin (Osmanl mimar) 74 el-zin bkz. Abdurramn el-zin Heckert, Fritz 178, 180, 189 Hedin, Sven 34 Heidemann, Stefan 201 n. Heimpel, Hermann 116 n. Helmecke, Gisela 104 n., 184 n., 185 n.

216

D Z N

Hennig, Wolfgang 183 n. Heron (Arap. rn) 19, 35, 103 Herzfeld, Ernst 68, 68 n., 69 Hiero II., Sicilya kral 9 Hildburgh, Walter Leo 103 Hill, Donald Routledge 18 n., 20 n., 23 n., 25 n., 27 n., 28 n., 34 n., 43 n., 44, 45, 45 n., 46 n., 47, 48, 48 n., 49 n., 51 n., 52, 53, 54, 56, 59 n., 98, 98 n., 106 n., 124 n., 125 n. Hime, Henry V. L. 98 n. el-imyer bkz. Muammed b. Abdulmunim Hind, sn 106 n. Homberg, Wilhelm 11 Hoover, Herbert Clark 22 n. Hoover, Lou Henry 22 n. Horwitz, Hugo Th. 34 n. Huuri, Kalervo 93 n., 94, 94 n., 95 n., 96 n., 97, 97 n., 98 n., 106 n., 107 n., 137 n. rrem Sultan 82

J
Jacob, Georg 75 Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all de Joinville, Jean 94, 94 n. Jones, Owen 177, 183, 189, 189 n., 197, 197 n., 200 n.

K
Kaar, Mustafa 128 n. Kandinsky, Wassily 203 n. Karoumi, Awni 184 n. el-sm b. Al b. Muammed el-arr 23, 24, 65, 159 Keal, Edward J. 104 n. Khanikoff, Nicolas 4 n., 6 n. Klee, Paul 203 n. Kluckert, E. 24, 24 n. Knorr, Wilbur Richard 7, 7 n., 8 Kohl, Heinrich 89 Khler, Gustav 94, 94 n., 96, 96 n., 101, 101 n., 106 Ksem Sultan 89 Kramers, Johannes Hendrik 30 n. Krencker, Daniel 103 n. Krger, Jens 158, 159, 160, 163, 165 Kuban, Doan 76 n., 77, 78 n., 80 n., 85, 85 n., 86 n. Kubilay Han 97 us er-Rm (Pappos) 12 Kunitzsch, Paul 75 n. Kuthy, Sandor 299 n. Kkermen, nder 147, 152, 174 Khnel, Ernst 169 n., 181 n. Kmmel, Werner Friedrich 75 n. Kyeser, Konrad 17, 17 n., 116, 117, 118, 126

I
Ibel, Thomas 4, 4 n., 6 n., 11 Inberton 180 Issa Bey, Ahmed 73 bn Bateveyh bkz. Abdullh b. s bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed bn Cbeyr bkz. Muammed b. Amed bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm bn Erenbu ez-Zerdk 97, 100, 103, 106, 107, 108, 110, 111, 120, 121, 124, 127, 132, 134, 136, 137 bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed bn aval bkz. Muammed b. Al bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz bn e-uveyr bkz. Abdsselm b. el-asan lgrel, Mcteba 88 n., 101 n. sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir Beduzzamn 20, 25, 26, 27, 27 n., 28, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 59 n. -Ss-M-Yn (sml) 97 el-ar bkz. Amed b. Cafer

L
Lgar, asan eleb 128 Lamm, Carl Johan 181 n. Landier, Alfred 182 n. Leclerc, Lucien 99 n. von Lenz, Eduard 104 Lvi-Provenal, Evariste 33 n. Levillain, Ferdinand 199, 199 n. von Lippmann, Edmund Oskar 100 Lobmeyr, J.&L. 178, 180, 184, 184 n., 186, 186 n., 187, 187 n., 188, 188 n., 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197 Ludwig IX. 94, 102 Ludwig, Horst 180, 203 n. L Wn-Hun 98

 A H I S

A D L A R I

217

M
Machytka, Johann 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188 n., 190 Mngli Bu 100 n. el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir el-Manr, Abbasi Halifesi 98 Marf, Nc 65 n. Massier, Clment 178, 203 McClinton, Katharina Morrison 179 n., 181 n., 182 n., Memed (ehzade, Kanuni Sleymann 2. olu) 76, 78 Mehmed Aa, Osmanl mimar 88 Mehren, August Ferdinand 33 n. el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl Sultan 71, 71 n., 72 n. el-Melik e-hir Baybars 71 n., 204 Melikian-Chirvani, Assadullah 203 n. Menelaos (Menelaus) 9 Mercier, Maurice 102, 102 n., 103, 103 n., 104 Mergl, Jan 181 n. el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al Migeon, Gaston 181 n. Minton Hollins & Co. 177, 200, 201 Moellers, Doris 180 n., 183 n. Montagut, Robert 185 n., 187 n. de Morgan, William 177 Mudry, Anna 11 n. Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn 101 Muammed b. Abdulmunim el-imyer, Eb Abdull 33 Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-Varr el-Badd, Eb el-Ferec 93, 93 n. Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 9, 10, 11, 14, 148 Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb el-seyn 68 Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm 30, 31, 32 Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 32, 93, 137 n. Muammed (veya Amed) b. alef el-Murd 51, 52 Muammed b. mid el-fehn 58 Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr e-f ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb Abdullh 33, 34 Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn 18, 28, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 61

Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms

Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin. Rhazes veya Albuchasir 4, 4 n. Mundt, Barbara 189 n., 192 n. el-Murd bkz. Muammed b. alef Murat IV., Osmanl sultan 18, 89 Mur b. Al b. Mur e-arss 94, 95, 111, 112, 113, 114 Ms b. kir bkz. Ben Ms el-Mustanr billh, Abbasi Halifesi 65 el-Mutam, Abbasi Halifesi 93 el-Muaffer b. sml el-sfizr, Eb tim 5 el-Muaffer Ysuf b. mer, Resuli 105 Mller, August 100 n. Mller, Paul Johannes 23 n., 24

N
Nareddn (cr), ran ah 177 Neuburger, Albert 17, 17 n. Newton, Charles 185 n. Needham, Joseph 34 n.,, 38 n., 98, 98 n., Neuwirth, Waltraud 180, 181 n., 188 n., 196 n. Nreddn Mamd b. Zeng, Suriyede Zengiler hkmdar 68

O
Olnine, Alexis 100 n. mer, Halife 32 Osmn II., Osmanl sultan 89 el-mer bkz. Amed b. Yay

P
Pappos 12 Partington, James Riddick 93, 98, 98 n., 101 n., 125 n. Parville 200 n. Peter Peregrinus 60 Philon 19, 35

Pfulb & Pottier 178, 179, 183 Pinder-Wilson, Ralph 171, 172 Pope, Arthur Upham 147, 148 De Porceleyne Fles 178, 202

Pompadour, Jeanne-Antoinette Poisson 182 n.

Prisse dAvennes, (Achille-Constant-Thodore-) mile 177, 185 n., 200 n.

218

D Z N

Q
Qaddoumi 159 Quarg, Gtz 116 n. Quatremre, tienne 97 n., 101 n., 105

R
Raby, Julian 188 n., 198, 198 n., 199 n. Racinet, Albert 177, 200 n. Ramelli, Agostino 29 Rathgen, Bernhard 95 n., 118 n. er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy Reinaud, Joseph-Toussaint 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99 n., 100, 100 n., 101 n., 120 n., 125 n., 126, 133 n. Rededdn el-Falallh 109 Reuther, Oskar 103 n. Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy Ritter, Hellmut 100 n. Robine, Grard 23 n. Rode, August 16 n., 17 n. von Romocki, S. J. 120 n., 125 n., 126, 126 n., 127 n. de Rothschild, Edmond 181 Roumi, Muhammad 23 n. de Rubeis, Galeaz 17 Rstem Paa 78

Selim II., Osmanl sultan 84 Seyrig, Henri 103, 104 Sezgin, Fuat 8, 49 n., 100 n., 150 Sinan, Mimar (Osmanl mimar) 76, 77, 78, 80, 84, 89 Singer, Charles 17 n., 22 n., 34 n. Soberheim, Moritz 103 n. Sonat, Gksen 195 n. Spiegl, Walter 186 n. Strabon 16, 16 n., 17, 17 n. Sumner-Boyd, Hilary 78 n., 89, 89 n. Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76, 80, 82, 128 ade, all 100 n. vir b. Mucr es-Sad 102 emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm

T
Taccola, Mariano 31, 31 n., 61, 98 Tait, Hugh 192 n. Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf Tekeli, Sevim 61 n. Terziolu, Arslan 69 n., 70, 70 n., 72, 73 n., 74, 74 n., 75 n., 128 n. Thierbach, Moritz 133 n. Tiffany, Louis Comfort 177 Traumller, Friedrich 11 n., 12 n. Trn, prenses (Fareddn Behrm hn kz) 70

SS

Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 3 Sabra, Abdalhamid I. 52 Saccaro Battisti, Giuseppa 55, 126 n., 138 n. Saiyid, Aiman Fud 94 n. von Saldern, Axel 159, 162, 164, 165 liiyye, Muammed s 105 n. Sams, Julio 51 n., 52 da San Gallo, Giuliano 81 Sarre, Friedrich 103 n., 104 Sarton, George 6 n., 60 n., 98 n. Sauvaget, Jean 69 n. Savage-Smith, Emilie 104 n. Schickard, Heinrich 24 Schiler, Thorkild 23 n. Schmeller, Hans 19 n., 35, 36, 36 n., 60 n. Schmid, Hansjrg 66, 67 Schmidtchen, Volker 95 n., 116 n., 118, 118 n., 138 n. Schmoranz, Franz 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188 n., 190 Seladdn Ysuf b. Eyyb el-Malik en-Nir (Saladin), Eyybi sultani 68, 94, 95 n., 111, 112, 113

U U
Ubeydullh b. el-abb 169 Usher, Abbott Payson 20 n., 22 n. lgen, Ali Saim 81, 82

V
el-Vsi bkz. Yay b. Mamd Vekleddevle 176 Veranzio, Fausto 31, 31 n., 34 Vernet, Juan 51, 51 n., 52 Villard de Honnecourt 60, 115 Villuendas, Mara Victoria 51, 52 Viollet le Duc, Eugne Emmanuel 115 da Vinci, Leonardo 17, 18, 22, 42, 95, 95 n., 98, 119 Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio) 16, 16 n., 17 n., 19, 103 Voorhoeve, Petrus 36 n.

K A V R A M L A R

v e

Y E R

A D L A R I

219

W
Wailes, Rex 34 n. Walter of Milimete 132 Ward, Rachel 148 Wegner, Armin 86 n. Welch, Rachel 148 Wesenberg, Angelika 183 n. Whitehouse, David 185 n. Wiedemann, Eilhard 3 n., 6 n., 11, 11 n., 19, 20 n., 26, 26 n., 27 n., 30, 30 n., 32 n., 33 n., 42 n., 43 n., 44, 45, 45 n., 46 n., 48 n., 53 n., 54 n., 56 n., 59 n. Wiet, Gaston 179 n. Wilkins, John 128, 128 n. Wittek, Paul 103 n.

Wright, William 68 n. Wulff, Hans E. 34 n. Wulzinger, Karl 103 n.

Wrschmidt, Joseph 138 n.

Wstenfeld, Ferdinand 71 n., 73, 96 n.

Y
Yay b. Mamd el-Vsi 24, 65 Yerasimos, Stefanos 79, 83, 87, 90

Z
Zekkr, Sheyl 100 n. Zsolnay, Vilmos 177 Zerdk bkz. bn Erenbu ez-Zerdk

II. Kavramlar ve Yer Adlar

A - A
Accon (Akk) 94, 97 A ler (denge arlkl byk mancnkta) 108 Arlklar (Antik) 156-157, 171 Amed h Camii (Divrii) 70 Akademi bkz. Medrese Akcier kan dolam 73 Akl hastalar 69, 75 el-le ellet tuzammiru bi-nefsih (kendiliinden alan nefesli alet, Ben Msnn) 30 Alev fkrtcs (and el-musafa, ez-Zerdkta) 124 Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben Msya gre) 46-47 alphasat (=muhtemelen ez-zafa) 138 Altn 9 Altn boyama 179, 184 Amorium (Ankara yaknnda) 93, 137 amd (dndrlebilen terazi kolu, kaldral terazilerde) 3 Amulet (3.-9/6.-12. yzyl?, Npr?) 170 Anadolu, antik objeler 141, 143, 152, 156, 162 Antik objeler (metal, cam, seramik, ahap ve ta) 141176

araba (gemi deirmen) 30 Arabeskler (bir vazonun motifi) 187 Arap hattnn Avrupa seramiinde dekor olarak kullanlmas 178 Areometre (svlarn zgl arln belirlemek iin) 12-14 ara (Abdurramn el-zinnin terazisinde apraz para) 6 Arnova 197 arrde bkz. Byk at yay Arimet Helezonu (cochlea, helezonlu pompa) 16 Asar Kale (Ankara yaknnda harabe) 137 n. At Meydan (stanbulda) 89 Ate borusu (silah) 133 Ate mzra (silah) 133 Ate, su pompasnn yardmc arac 36 Ateleme elii (kvlcm kartmak iin, Safevi 11./17. yzyl) 151 Ateli el silah 133 Ateli silah 94, 98-101 Avrupa 17, 22, 34, 61, 179, 199 Avrupa cam ve seramii, orientletirici stilde 177-203 Aya Sofya 76 Ayarl gnye (Maribden) 152

220

D Z N

B
Badat 65, 66, 67 Bakr 9 balista de torno (avs bi-l-levleb) 94 Balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ), denge arlkl mancnklarda 134 Balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk denge arlkl mancnkta 108, 135 Ballista ( byk yayl ok atar) 114 Bardaklar, ince uzun bardaklar (Suriye, 7./13. yzyl) 183 brd (barut) 99, 105 Barut / at barutu (brd) 94, 99, 100, 102, 105 Basn dengelemesi, hassas 51 bekre (makara/bobin, palanga) 42 n. Berlin 188, 198, 203 Beyazt Camii (stanbul) 80 Bibliothque nationale, Paris 23 bilancetta (piknometre, Galilei tarafndan kullanlan) 11 el-Bmristn en-Nr bkz. Nreddn Hastanesi Biyolojik bomba 120 Bizans 76 Bocurgatl byk ok yay (avs bi-l-levleb) 94-96, 113 Bomba 101-105, 120-123 Bomba, kimyasal sava maddeli 127 Boteh deseni ((Farsa btah, dekor motifi) 186 Breta (Kuzey talyada) 24 Bronz (ufr) 9 Brhanmuseum, Berlin 203 Buhar gc 37-38 bselik (makam) 75 Byk at yay, ok atar (arrde) 94-96, 100, 112, 114, 127 Byk at yay, bomba atan 127 Byk at yay (avs ez-ziyr) 94, 95 Byk at yay, Leonardo da Vinci 95

Cami, Sultan Ahmed Camii (stanbul) 88-90 Cami, Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83 Cami, ehzade Camii (stanbul) 76-79 Cami asma lambas, Msr 179 Canterbury 33 caraboga (carabouhas, carabaccani, mancnk) 97 cerr el-esl (arlklar ekmek, palanga) 42 n. Cmbz (Emevi-erken Abbasi) 142 Cmbz (Npr, 5./11.-6./12. yzyl) 142 Cva 9, 51, 61, 103, 104 Cvayla alan saat, spanyol-Arap 51 cochlea (helezonlu pompa) 16 Cristalleries de Svres 182 rgh (makam) 75 atal (Sasani veya Emevi, Kuzey ran) 143 atal yaprak tutunma filizi (dekor motifi) 180, 185, 187, 193, 197, 201 ekme gl mancnk bkz. Mancnk eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin) 43-44 engi 75 evirme kolu (kuyu kovas zincirinde) 22 iek dekorlar, Osmanl sanatnda 177, 191 ift kulplu vazo (Lobmeyr, Viyana 1878) 188, 190 in, gherile 99 in, denge arlkl mancnk 97-98 in, yel deirmeni 34

D
Damga, kuma bask damgas (19. yzyl, fahn) 175 Damga, mal veya gmrk damgas (1725, Kirmnh?) 176 Dr e-if bkz. Hastane David-Kollection, Kopenhag 58 debbbe (ahmerdan koba, hareketli top kuleleri) 93, 137, 138 Deerli talar / mcevherat 9, 11 Dekor motifi, Osmanl 177 Dekor sanat, Osmanl 188 Dekor stili, Avrupa tezyin sanatnda 178 Delft 202 Demir 9, 10 Den Haag 202 Denge arlkl mancnk bkz. Mancnk Denge ekvatoru (areometrede) 13 Deri basks (9.-12. yzyl, Npr) 172 ed-devlb el-mtedilet el-esnn (dili ark sistemi)

C
Cam, Avrupal, orientletirici stilde 177-203 Cam ii, Memlk 178 Cam keser (Safevi, 11./17. yzyl) 151 Cam reticileri, Avrupal 179 Cami 76-90 Cami, Ahmed ah Camii (Divrii) 70 Cami, Beyazt Camii (stanbul) 80 Cami, Selimiye Camii (Edirne) 84-87

K A V R A M L A R

v e

Y E R

A D L A R I

221

40, 41 devra (su testisi) 14 Dicle 30 Dilbasan (erken slam, Kuzey Anadolu) 143 Dnr 6 Dirhem 6 Disk Arap stilinde (Lobmeyr, Viyana 1878) 185 Dili ark sistemi (ed-devlb el-mtedilet el-esnn) 40, 41 Divrii 70 Don Nehri 100 Dkm kalplar (9.-12. yzyl, Npr) 173, 174 dvlb (yel deirmeninde ark) 33 dgh (makam) 75 Dzenek, s etkisiyle su kaldrmak iin 36 Dzenek, eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin) 43-44 Dzenek, nesneleri sulardan kaldrmak iin (eneli ekskavatr) 43-44

Granada 101 Guebwiller 201 urb (karga, Abdurramn el-zinnin terazisinde halka) 6 Gherile 99, 100, 102, 125 Gm 9

H
abbe (arlk ls) Hacamat ekmeni (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 160 Hacamat ekmeni (erken Abbasi, Suriye) 159 Hacamat ekmeni (Maribden) 152 Hacamat ekmeni (Npr, 3./9.-4.-10 yzyl) 159, 161 Hal seferleri 126 el-kim (hakim, Abdurramn el-zinnin terazisinde) 6 am (Suriyede) 101 Hastane (Dr e-if), Sultan II. Beyaztn (Edirne) 74-75 Hastane, alvn Hastanesi (Kahire) 71-73 Hastane, Nreddn Hastanesi (am) 68-69 Hastane, Prenses Trnn (Divrii) 70 Hastaneler 68-75 Havai fiek 99 Havai fiek, Osmanl 128-130 Havai fiekler 99 Havan (Msr, ge 20. yzyl) 149 Havan (Osmanl, 18. yzyl?) 147 Havan (Seluklu, Npr) 147 Helezonlu pompa 16-18 Hieronun elengi (Sicilya Kral Hieronun tac) 9 Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Abdurramn el-zin) 3-4, 5-6 Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Eb tim el-sfizr) 5 hindm en-nef (silah) 100 Historizm 178, 192, 199 izne (yatak, silahta) 100 Hokkack (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161 orsn, antik objeler 144-145, 165, 171 orsn, mrekkep hokkas 148 Hsing-Yng (inde bir kent) 97 Huescar (kar, Granada yaknnda) 101

E
Edirne 74, 76, 85 Elence otomat, el-Murdnin 51-52 Eksantrik mili 29 El bombalar 101-105 Elhamra 183 El oku (avs el-yedd ) 94 Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) 103

F
Fn-Chng (inde bir kent) 97 Fskiye, el-Cezernin 53-55 Fitil pensesi (Safevi, 11./17. yzyl, ran) 153 Fizik 3-61 Fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr er-Rzde) 4 fua (kap) 104 fura (bomba tipi) 105

G
Gazel, balang beyti, bir kse zerinde 194 Geciktirici sistem 51 Gemeentemuseum, Den Haag 202 Gemi deirmeni (araba) 30-31 Geni bardak (Humpen) 192 Gewerbemuseum der Landesgewerbeanstalt Bayern, Nrnberg 182 Golfe-Juan (Cannes yaknnda) 203

breli terazi (abbn) 3, 4 n. ne (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl) 142

222

D Z N

ikr (bombada borucuk) 120 maret (Cami kompleksinin paras) 74, 89 nfinitesimal dn biimi 3 ran, yel deirmeni 32 ran-Hint sanat 189 fahn, Antik objeler 154, 175 skenderiye 12, 102 skenderiye Feneri 102 spanyol-Moresk sanat 182, 183 stanbul 18, 40, 76, 80, 88 stanbul Boaz 128 stihkam kuleleri 136 kar (Huescar, Granada yaknnda) 101 talya 11, 96 vn (tamkemer holler) 69, 74 znik seramii 191, 198, 199

K
abbn (ibreli terazi) 4 n.; ayrca bkz. breli terazi Kadeh, ayakl kadeh (3./9.-5./11. yzyl., Npr) 158 Kahire 71, 102, 179, 185 alavn Hastanesi (el-Mristn el-kebr el-Manr), Kahirede 71-73 Kalay 9 Kaldra, makas biimli 35 Kaldral teraziler 3 Kap kilidi, drt srgl (el-Cezernin) 59 Kara boa bkz. arbu arbu, caraboga (kara boa, mancnk) 97 Karasakz 99 (arasn) 3 el-arasn (Roma terazisi) 3 Karofayans pano, drt karofayanstan oluan, yeni dnemden ereve ierisinde (Minton, Hollins and Co., Stoke on Trent) 200 karrz m (Suriye testisi), bomba 103 arrt nef 102 rre (testi) = Bomba (asan er-Rammda) 103, 121 aaba (kaldral terazilerde dndrlebilen bir terazi kolu) 3 Kse (muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana 1880 civar) 194 Kse (Philippe-Joseph Brocard, Meudon 1867) 182 Kse (Thodore Deck, Paris 1870 civar), kare eklinde yayvan kse, ieri ekik keli 199 Kseler (yayvan), enli, yass kenarl (Thodore Deck, Paris 1865 civar) 201

Kseli ark 20 Kn (randa) 205 Kak, ukur (orsn 11.-15. yzyl) 145 Kak, yass (orsn 11.-15. yzyl) 144 Kak, yass (Sasani veya Emevi 7.-8. yzyl, aberistn) 146 avs el-ar 94 avs bi-l-levleb 94, 113 avs el-yedd 94 avs ez-ziyr 94, 95 avs ez-ziyr bi-l-levleb 114 Kemanc 75 Kepe ve engel (Abbasi, Suriye 8.-9. yzyl) 143 kers tateh acel (tekerlekli kuleler) 137 Khalili Koleksiyonu, Londra 58 dr (tencere), bomba 120 el-dr el-mntin li-l-musafa 127 siyy hindiyye (Hint yaylar) 96 Kska, tbbi alet (Npr, 5./11.-6./12 yzyl) 143 Kzartma dndrc, buharla alan (Taiyyeddne gre) 37-38 Kzartma dndrc, krankl ve dili ark mekanizmal (Taiyyeddne gre) 40 Kzartma dndrc, scak havayla alan (Taiyyeddne gre) 39 kzn fu (testiler) 105 Klorit 104 Kopenhag 58 Koval ark bkz. Tympanum Koval su dolab 19-22 Kozmetik alet-edevat (Anadolu, ge antikite, Bizans?) 141 Kln 198 Kmr 99, 125 Kuds 102 ufl yufelu al and bi-urf isn aer min urf el-mucem (ifreli kilit, el-Cezernin) 56-58 und (topta hedef mekanizmas) 131 Kunstgewerbemuseum, Berlin 188 n., 198 Kupa (3./9.-4./10. yzyl.?, Npr?) 164 Kupa bardak (Pfulb & Portier 1877) 178, 183 Kupa, kulplu silindir (Lobmeyr, Viyana, 1875) 192 Kurun 9 ubiyye binas, Kahire 71 n. Kuyumcu avadanl (9.-12. yzyl, Npr) 172 Kk masa, pirin ayaklkla tutulan iki cam plakadan (Philippe-Joseph Brocard, Paris 1876) 191

Kseler, Osmanl 150

K A V R A M L A R

v e

Y E R

A D L A R I

223

Kkrt 98, 99, 125

L
Lamba (Emevi, Suriye) 158 Lamba (erken slam, Bat Anadolu) 162 Lamba, Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben Msya gre) 46-47 Lamba, asma lamba (Emevi?, Suriye) 163 Lamba, iddetli rzgarda da snmeyen lamba (Ben Msya gre) 45 levleb (bocurgat) 94 Limoges 183 Londra 7, 58, 203

M
Maastricht 58 Mailand 24, 38 Makamlar (mzikal) 75 Makas (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl) 142 mancan ez-ziyr 108, 110 mancan fris (denge arlkl Fars mancn) 112 mancan suln (sultan mancn) 106 mancan, o. mancnt, mancn (mancnk) 93, 97, 98, 100, 137 Mancnk (bn el-ab) 101 Mancnk, Avrupal mancnklar (K. Kyeser) 116-118 Mancnk, balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ), denge arlkl mancnklarda 134 Mancnk, balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk denge arlkl mancnkta 108, 135 Mancnk, bomba atan 127 Mancnk, ekme gl mancnk 106 Mancnk, arbu (kara boa, byk denge arlkl mancnk) 97, 108-109 Mancnk, denge arlkl Arap mancnklar, Avrupa geleneinde 115 Mancnk, denge arlkl mancnk 94, 96-98 Mancnk, denge arlkl mancnk, ez-Zerdkta 107 Mancnk, denge arlkl mancnk, mesafe ayarlaycl, Leonardo da Vincide 98, 119 Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 110-111 Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 112 Mancnk, Yunanlarn ve Sasanilerin 96 mancn ifrenc (Avrupal mancnk) 107 Manivela yasas 61 el-Manra (Msrda) 94, 102 el-Mristn el-kebr el-Manr bkz. alavn Hastanesi

Mavi Cami bkz. Sultan Ahmed Camii Meander-motifi (bir vazo zerinde, dizayn 1880) 193 Medrese (Akademi), alvn Hastanesinde (Kahire) 71, 72, 73 Medrese (Akademi), Sultan II. Beyazt Hastanesinde (Edirne) 74 Medrese / niversite, Mutaniriyye Medresesi, Badat 65-67 Medrese bkz. Mutaniriyye Medresesi Medrese, Sultan Ahmed Camiinde (stanbul) 89 Medrese, ehzade Camiinde (stanbul) 78 Memlk cami asma lambas 179 Memlk metal veya cam ileri 185 Memlk sanat 201 Memlk uzun boyunlu vazolar 181 Meneet ey Muyiddn (e-liiyyedeki su dolab) 20-21 Mentee (nermzec) 43 merm (yel deirmeninde at mazgallar delikler) 33 Mesafe ayarlaycs 119, 134 meal nr 102 Metal iler, Suriye 184 Metaller 6, 9, 11 Metropolitan Museum, New York 185 n. Meudon (Pariste) 182, 182 n. Mezar kitabesi, ehzade Mehmed trbesinin 78 Msr 7, 16, 94, 179, 182, 201 Msr vidas (Helezonlu pompa) 16-18 midfa bkz. Top miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe (svlarn zgl arlklarn belirlemeye yarayan areometre) 12-14 Mimari 64-90 misl (arlk ls) 6, 10, 14 mzn Arimdis 4 mzn el-ar (Balistik tesviye arac, byk denge arlkl mancnkta) 108, 135 mzn el-ikme (hikmet terazisi, Abdurramn el-zin) 3-4, 5-6 mzn el-ikme (hikmet terazisi, Eb tim el-sfizr) 5 mzn el-arb ve-l-bad (Balistik skala, denge arlkl mancnklarda) 134 mzn ab (fiziksel terazi, Eb Bekr er-Rzde) 4 Model (18. yzyl, rz) 174 Moollar, Badatta (1258) 65, 67 Moment hesaplamas 61 Moskova 102 Moskova Tarih Mzesi 102

224

D Z N

Muarnas (mimaride) 69 munaal (hareket ettirilebilir, Abdurramn el-zinnin terazisinde kefe) 6 Muse de lArme (Htel National des Invalides), Paris 95, 96 Muse de Cluny, Paris 185 n. Muse du Louvre, Paris 203 Muse Florial, Guebwiller 201 Muse National Adrien Dubouch, Limoges 183 Museo Nazionale della Scienza e della Technica, Mailand 38 Museum fr Angewandte Kunst, Kln 198 Musikr 75 Mutaniriyye niversitesi, Badat 65 Musul 30 mcenna (kanatl, Abdurramn el-zinnin terazisinde kefe) 6 Mhr (13./19. yzyl, orsn) 171 Mhr (6./12. yzyl?, Npr?) 170 Mhr (Seluklu, 6./12. yzyl, Npr) 151 Mhr yzk ta (Zend/cr, ran) 168 Mhr, cam mhr (Emevi vs.) 169 Mhr, dalama mhr, Msr Nizam Dairesinin 15 Mrekkep hokkas (mibara), Seluklu (6./12. yzyl) 148 Mrekkep hokkas (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 162 Mrekkep hokkas (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 163 Mrekkep hokkas (Npr, 6./12.-7./13. yzyl) 167 Mze, slam Kltr ve Sanat Mzesi, Badat 67 Mzik terapisi, akl hastalarnda 75

Nreddn Hastanesi (el-Bmristn en-Nr), amda 68-69 Nrnberg 180 Nrnberg Makas 35

O
Olta inesi (erken slam, Gney ran) 153 onager (Roma dneminden mancnk) 115 Orant teoremi (Arimed) 3 Osmanl dekor sanat 188, 189 Osmanl karofayans seramii 199 Osmanl sultanlar 177 Otomat, scak ve souk suyu nbetlee veren (Ben Msya gre) 49-50 Oylum lekleri, Msr (yaklak 19./20. yzyl) 15 lm aralar 3-14 rgl yldz madalyon, kupa bardak zerinde (Pfulb & Portier, Paris ve Nizza 1877) 183 sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Viyana 180, 181, 184, 184 n., 185, 186 n., 188 n., 197 zgl arlk, zgl arlk belirleme 6, 9-14 zgl arlk, svlarn 10, 12

P
Palanga (byk denge arlkl mancnkta) 97, 108 Palanga (denge arlkl ok atarl mancnkta) 112 Palanga, Taiyyeddne gre 42 Palmet iei (tabak dekoru) 184 Parfm 103 Paris, 95, 96, 179, 182 n., 183, 185 n., 201, 203 n. Pavia 17 Pedal ark (byk denge arlkl mancnkta) 108 Pedal ark (helezon pompada) 17 Pedal ark (kuyu kovas zincirinde) 20 Pense, dentolojik 153 Perpetuum mobile 60-61 Petersdorf (Schlesien) 180, 189 Petraria 96 Petrol bkz. Neft phao (Arap-slam kltr evresinden ine gtrlm olan mancnk) 97 Pigman ksesi (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 166 Piknometre, el-Brnde 10, 11 Piknometre, J.H. Geilerde 11 Piknometre, W. Hornbergde 11 Piramit inaas 17 Pirin (ebeh) 9

N
Nancy 180 National Museum, Varova 183 nra (koval ark) 23 Neft (nef), petrol 98, 99, 101, 125 Neft lambalar, su kaldrmak iin olan dzenekte 36 Neh (Sstnda) 34 Nemrut (Ninovada) 138 Neo-Rnesans 196 nermzec (mentee) 43 nev (makam) 75 New York 185 n. Neyzen 75 Nsbr, antik objeler 143, 147, 148, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 166, 170, 172, 173, 174 Nizza 183

K A V R A M L A R

v e

Y E R

A D L A R I

225

Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (A. Ramellide) 29 Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (el-Cezerye gre) 27 Pompa, alt pistonlu (Taiyyeddnin, 1553) 28-29 Pompei 17 Projektiller, dkm kalplar (3./9.-6./12. yzyl, Npr?) 174

ra (yel deirmeni) 32-34 rast (makam) 75 ral (arlk ls) 41 Reaksiyon kontrolleri 51 Roket (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda) 125-126 Roma terazisi (arasn) 3 Royales de Svres 182 Rum atei 94, 98, 102 rummne (kaldral terazilerde kantar srgs) 3 rummne seyyre, rummne tadl (Abdurramn el-zinnin terazisinde kantar srgs) 6

S
siye (koval ark) 23 e-liiyye (amn mahallesi) and el-musafa (alev fkrtcs, ez-Zerdkta) 124 Santurcu 75 Sarcocolla (aa reinesi) 99 Sasaniler, Sasani ran 93, 94, 96 sar el-aded el-mstev (areometrede) 13 Sava gemileri, patlayc maddeler tayan 123 Sava hileleri (iyel) 93 Sava teknii 93-138 sz motifi (Osmanl) 191 Science Museum, Londra 7 segh (makam) 75 Selimiye Camii (Edirne) 84-87 Seramik fayanslar, Avrupal firmalarn 177 Seramik, Avrupa, orientletirici stilde 177-203 Seramik, ran 177, 202 Seramik, spanya 185 Seramik, znik 191, 198, 199 Seramik, Osmanl 199 Scak hava trbini 39 Sicilmsa 100 Sicistn (Sstn, Kuzeydou ran) 32, 33, 34 Silah 100

Silindir palanga (Taiyyeddne gre) 42 sirc Allh (Allah lambas, sonsuz k, Ben Msya gre) 46-47 Sstn bkz. Sicistn Sivas 70 Sonsuz k bkz. Allah lambas Sonsuz kk kavram 3 St. Servaas, Maastricht 58 Stoke on Trent 200 Stuttgart 183 Su ana (ran, Msr) 203 Su ark 16, 20, 23, 24, 27, 28, 29, 30 Su, nitelii ve derecesi 10 ufr (bronz) 9 Sultan Ahmet Camii (stanbul) 88-90 Sng Hanedan 97 Supap, konik 51 Suriye 143, 182 Suriye ince uzun bardaklar 183 szink (makam) 75 Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83 Srahi, iki bardakl (Lobmeyr, Viyana, 1885) 195 ahmerdan koba, hareket ettirilebilir (debbbe) 93, 137, 138 akl, makaral (Seluklu 12. yzyl, Dou Anadolu) 152 am 20, 21, 68, 71, 102 am elii 96 arap tortusu 99 ebeh (pirin) 9 ehzade Camii (stanbul) 76-79 ifreli kilit (ufl yufelu al and bi-urf isn aer min urf el-mucem), el-Cezernin 56-58 rz 196 ie (orsn, 5./11.-6./12. yzyl) 165 ie, kk (orsn, 3./9.-5/11. yzyl) 165 ie, kk (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161 ie, kk (Suriye, Emevi?) 164

Tabak (Lobmeyr, Viyana 1878) 184 Tabak (Th. Deck, Paris 1860/65 civar) 178, 198 Tabak, Boteh desenli (Lobmeyr, Viyana 1878/79) 186 aberistn, antik objeler 143, 146 Tarragona 33 Ta mancn, mancnk 93, 97, 98 e-ayyr el-mecnn (roket, asan er-Rammda) 125126

226

D Z N

Teknik 3-61 Terazi, fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr er-Rzde) 4 Terazi, altn terazisi seti (acr, fahn) 154 Terazi, altn terazisi seti (Osmanl?) 155 Terazi, Msr (yaklak 13./19.-14./20. yzyl) 7 Terazi, Osmanl (stanbul) 8 Terazi, zgl arl saysal olarak belirlenmesi 9-11 Terazi, teraziler 3-14 Tesis, durgun sulardan koum hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin (beygirle dndrlen dolap), el-Cezerye gre 25-26 Tesis, koum hayvanyla ileyen (el-Cezerye gre) 25-26 Testudo (helezonlu pompa, K. Kyeserde) 17 Tesviye arac, balistik (mzn el-ar ), byk denge arlkl mancnkta 108, 135 Tezyin sanat mzeleri, Avrupa 177, 179, 185 Tbbi aletler (antik Anadolu, ran, Suriye) 143 Tbbi aletler (Emevi, erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl) 142 Top (midfa, mikale) 100, 101, 131-132 Top kuleleri, hareketli yani srlebilir ahmerdan koba (debbbe) 93, 137, 138 Topu patlangac 99 Torna 13 Torpido (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda) 125-126 trebuchium (denge arlkl mancnk) 107 Tripoli (Lbnanda) 102 Tunca nehri 74 Tty (inko oksidi) 148 Trbe, Sultan Ahmet Camiinde (stanbul) 89 Trbe, Sultan Sleymann (stanbul) 82 Trbe, ehzade Memedin 78 Tympanum (davula benzer koval ark) 23-24

V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin (Kahire) 73 Vakf senedi, Sultan II. Beyaztn hastanesinin (Edirne) 75 Varova 183 Vazo (Heckert, Petersdorf in Schlesien, 1879 ila 1900) 178, 189 Vazo (Lobmeyr, Viyana 1878 civar) 187 Vazo (Lobmeyr, Viyana 1880 civar) 193 Vazo (Ph.-J. Brocard, Paris 1869) 180 Vazo ayrca bkz. ift kulplu vazo, Uzun boyunlu vazo Vazo ve Kulplu srahi, altn a dekorlu (Lobmeyr, Viyana 19. yzyln sonu) 178, 197 Vazo, cami lambas formunda (muhtemelen Fransz, 19. yzyln ikinci yars) 179 Vazo, ran ya da Suriye dkme kab biiminde (De Porceleyne Fles, Delft) 178-202 Vazo, su ana formunda (Clment Massier, GolfeJuan 1892) 203 Victoria ve Albert Museum, Londra 203 n. Vin, dili ark mekanizmal 41 Viyana 179, 180, 181, 184, 184 n., 185, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197 Wrttembergisches Landesmuseum, Stuttgart 183

W
Y

U
Udcu 75 Uluslararas sergiler 177, 181, 203 Uzun boyunlu vazolar (Lobmeyr, Viyana, 19. yzyl sonu) 178, 197 Uzun boyunlu vazolar, in 197 Uzun boyunlu vazolar, Memlk (14. yzyl) 181 byk yayl ok atar (Ballista) 114

Yangn tenceresi, bomba 120 Yay, Hint yay (siyy hindiyye) 96 Yay, elik, Avrupada ilk anl, 96 Yay, slam (Muse de lArme, Paris) 95-96 Yel deirmeni (ra o. ar) 32-34 Yel deirmeni, resim, Canterbury Mezmurlarnda (1270) 33 Yel deirmeni, resim, ed-Dmede 33 Yel deirmeni, resim, Veranzioda 34 Yemek tuzu 99 Yeni Cami, stanbul 177 Yezd (Suriyede rmak) 20 Ylan oynatcs, el-Murdnin elence otomatnda 51-52 Yldz motifi (dekor) 185 Yzk ta (18.-19. yzyl, ran) 168

Z
zafa (zrhl araba, ahmerdan kobal) 93, 137-138 zengle (makam) 75 Zrhl araba, ahmerdan kobal (zafa) 93, 137-138 ez-ziyr (mancnk) 110

K T A P

A D L A R I

227

III. Kitap Adlar

el-le ellet Tuzammiru bi-Nefsih (Ben Ms) 30 K. el-Amel bi-n-Nr ve-n-Nef ve-z-Zerrt f elurb (anon.) 93

A A

Histoire du roy saint Loys (Jean de Joinville) 94 n. K. el-iyel (Ben Ms) 43, 45, 46, 47, 48, 49

Bellicorum instrumentorum liber (Giovanni Fontana) 55, 126, 138 Bellifortis (Konrad Kyeser) 17, 115, 116, 117, 118, 126 Bibliotheca historica (Diodorus Siculus) 16 La Bilancetta (Galileo Galilei) 11

el-a f Abr arna (bn el-ab) 101 rd Zevi l-rfn il nat el-abbn (Eb tim el-Muaffer b. sml el-sfizr) 5

K
K. el-arasn (Sbit b. urra) 3 Kenz el-Eibb bkz. K. el-Muaddimt Liber ignium ad comburendos hostes (Marcus Graecus?) 98, 99

K. el-Cmi Beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f nat el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 20, 25, 26, 27, 53, 54, 56, 57, 58 el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn elBayar) 99 Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 109 Codex Atlanticus (Leonardo da Vinci) 39

K. ed-Debbbt ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-lMekyid (anon.) 93 De architectura (Vitruvius) 16, 17, 19 De ingeneis (M. Taccola) 31, 61 De re metallica (Georgius Agricola) 22 De nobilitatibus sapientiis et prudenciis regum (Walter of Milimete) 132 De subtilitate (Geronimo Cardano) 17 Le diverse ed artificios machine (Agostino Ramelli) 29

Machinae novae (Fausto Veranzio) 31, 34 Le machine (Giovanni Branca) 38 el-Mazn f Cem el-Funn (anon., 8./14. yzyl?) 100, 121, 133 el-Mamt (el-arr) 23, 24, 65, 159 el-Mevi ve-l-tibr bi-Zikr el-ia ve-l-sr (elMariz) 71 n., 72 n., 94 n., 102 Mezmurlar (Canterbury 1270) 33, 34 Mzn el-ikme (el-zin) 3, 4 n., 6, 10 n., 12, 12 n., 13 n., 14 n. el-Mutara f Funn e-una (el-Muaffer Ysuf b. mer) 105 K. el-Muaddimt veya Kenz el-Eibb (bn Bateveyh) 100 Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher (el-Mesd) 32 n.

el-En f el-Mancn (bn Erenbu ez-Zerdk) 97, 100, 106, 107, 108, 110, 111, 113, 120, 124, 127, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 138 K. el-Esrr f Netic el-Efkr (el-Murd) 51, 52

Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar (emseddn Muammed ed-Dme) 33 Nzhet el-Mulateyn f Abr ed-Devleteyn (Abdusselm b. el-asan e-uveyr) 94 n.

Fihrist (bn en-Nedm) 93 K. el-Fursiyye ve-l-Menib el-arbiyye veya K. elFursiyye f Resm el-Cihd (asan er-Ramm) 97, 99, 103, 105, 109, 121, 123, 125, 127

er-Rav el-Mir f aber el-Ar (el-imyer) 33 er-Rile (bn Cubeyr) 68

Geographica (Strabo) 17, 17

Seyhatnme (Evliya elebi) 75, 128 K. es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk (el-Marz) 97 n.

228

D Z N

Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f elurb (Mur e-arss) 94, 95, 97 n., 111, 112, 113, 114 Tar (bn aldn) 100 n. Tar ukem el-slm (el-Beyha) 5 n. Tar er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) 32 n., 137 n. e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye (Taiyyeddn) 28, 37, 41, 42

U U Umm el-az (Ali Aa) 129 Uyn el-Enb f abat el-Eibb (bn Eb Uaybia) 100 el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai (anon.) 98 n.