1

Dr. Elnur NSROV

YAXIN RQ DNYA SYASTND
(Beynlxalq laqlr Fakltsi cn Mhazirlr)

Near East In World Politician



_-V :~- - ---- ~'-~-
Bak 2010


2
NDKLR
Mvzu 1
Yaxn rq v Orta rq hadadr? Yaxn rq v Orta rq
mfhumlarnn mnas

Mvzu 2
Yaxn V Orta rqin Geostrateji V Geosiyasi Vziyyti

Mvzu 3 v 4
Yaxn v Orta rq Regionundak Dvltlr / Yaxn v Orta
rqd Etnik v Dini Vziyyt
LVAN
SURYA
ORDANYA
FLSTIN
SRAL

Mvzu 5
XX srin I yarsnda AB, Avropa dvltlri v Sovet Rusiyann
Yaxn v Orta rq siyasti

Mvzu 6
Trkiynin Yaxn v Orta rq siyasti

Mvzu 7
srail dvltinin yaranmas. Flstin problemi

Mvzu 1
Yaxn rq v Orta rq hadadr? Yaxn rq
v Orta rq mfhumlarnn mnas
II dnya mharibsindn sonra elmi tdqiqat v
beynlxalq siyastd tez-tez eidlmy balanan Orta
rq (Middle East) mfhumunu ilk df 1902-ci ild
amerikal tarixi v stratejist Alfred Thayer Mahan
National Review jurnalnda drc olunmu znn
The Persian Gulf and International Relations balql
mqalsind iltmidir. A.T.Mahan bu sz rbistan
yarmadas il Hindistan arasndak razini bildirmk
n istifad etmidi. Mllif ken srin vvllrind
ran krfzinin stratei hmiyyti v burada alman,
ingilis v rus nfuzunun toqqumasn izah edrkn
Orta rq mfhumu il Svey kanalndan
Sinqapura gedn dniz yolunun bir hisssinin
qorunmasnda byk hmiyyt ksb edn corafiyan
nzrd tutmudu. Lakin bu corafiyann konkret
srhdlri haqqnda danmamd. Mahandan sonra
ingilis qzeti The Times-in xarici siyast zr
redaktoru Valentine Chirol Orta rqin Problemlri
adl mqalsind ran krfzinin stratei hmiyyti,
Almaniyann ina etmk istdiyi Badad dmiryolu
xttinin krfz qdr atdrlmasnn ngiltrnin
regiondak v Asiyadak mnafelrin vuraca
zrrlri aqlamdr. Mllif burada Orta rq sz
il ran krfzi v trafndak regionu nzrd
3
tutmudu. Mahan v Chirolun ingilis dilin
qazandrdqlar Orta rq (Middle East) sz yava
yava elmi kimlik qazanmaa balamd. A.
Hamilton 1909-cu ild Londonda nr etdirdiyi
Problems of the Middle East kitab il bu mfhumu
politologiya elminin ltin daxil etmidi. Hmin
dvrd Hindistanda kraln mstmlk naibi olan
Lord Curzon da Hindistann qrbind qalan razilri
bildirmk n trtib etdiyi rsmi sndlrd Orta
rq (Middle East) szndn istifad etmidi.
Orta rq, Yaxn rq v rq Mslsi
kimi anlaylar qrbd, Avropada meydana
xmdr. Bu mfhumlaman istiqamtlndirn sas
amil Avropan dnyann mrkzi olaraq qbul edn
v dnyann digr regionlarn bu mrkz olan
yaxnlq v uzaqlna gr kateqoriyaladran
dnc trzidir. Avropan dnyann mrkzi olaraq
qbul edn anlay, dnc trzi yeni deyildir,
kklri tarixin drinliklrin gedib xr. Masir qrb
mdniyytinin formalamasna byk tsiri olmu
qdim yunanlar dnyan mdni cnub v barbar
imal olaraq iki qism ayrrdlar. Bu ikiy ayrma
Romallarda da olmudur, rq v qrb formasnda.
Roma imperiyasnn iki paytaxt var idi. Qrbdki
paytaxt Roma, rqdki is Konstantinopol idi.
XV srd avropallar Avropa xaricindki
dnyann kf etmy balayandan sonra in,
Yaponiya v Malaziyan Uzaq rq (Far East)
adlandrmdlar. rqin bu uzaq hisssindn
Avropaya daha yaxn olan, Aralq dnizinin rq
sahillrini is avropallar Yaxn rq (Near East)
adlandrmdlar. Belc Yaxn rq qrbd Uzaq
rq il Avropa arasndak regionu v sasn d XVI
srin vvllrindn etibarn Osmanl dvlti trfind
idar olunan razini ifad etmk n istifad
edilmidi. Qrblilr rq (east, orient) v ya Yaxn
rqmfhumundan il sadc Osmanl dvltin
iar edn v ya corafi mkan bildirn klm kimi
deyil, eyni zamanda mdniyyt v dini chtdn
digrlrini bildirn anlay kimi istifad etmidirlr.
Yaxn rq v Uzaq rq kimi anlaylarn
siyasi ltd z yerini mhkmlndirmsind
avropal imperyalistlrin Osmanl dvltin qar
apardqlar mbarizy rq mslsi adn
qoymalar v 1894-1995-ci illr in-Yapon
mharibsinin d rolu olmudur. ngilis arxeoloq v
syyah Hogarth 1902-ci ild nr etdirdiyi adl "The
Nearer East" kitabnda bu anlaya yeni bir rh
vermidi. Hogartha gr Yaxn rq corafi olaraq
Albaniya, ernoqoriya, cnubi Serbiya, Bolqarstan,
Yunanstan, Misir, rann byk bir qismi, Osmanl
dvltinin Asiyadak btn torpaqlar Qaradnizl
Xzr arasndak dalq v llk btn razini ehtiva
etmkd idi. I dnya mharibsi vaxt Osmanl
4
dvltinin Balkan yarmadasndak torpaqlarn
itirms, rbistan yarmadasnn bir hisssinin ingilis
v franszlar trfindn ial edilmsi Orta rq v
Yaxn rq anlaylarnn corafi srhdlrinin
dyimsin sbb oldu. Bel ki, Balkan y.adas artq
avropallar n rqin bir hisssi deyildi. vvllr
Yaxn rq aid etdiklri bir sra razilri d artq
Orta rq aid etmy balamdlar.
I dnya mharibsindn sonra ngiltr
hkumtind Mstmlklr Nazirliyinin
tabeiliyind Middle Eastern Department adl bir
idar qurulmudu. Bu mfhum artq rsmilik
qazanmd. I dnya mharibsi vaxt ingilislrin
ial etdiklri Flstin, ordaniya v raq bu idarnin
ixtiyarna verilmidi.
Corafi srhdlrinin qeyri-myyn olmas
Yaxn rq v Orta rq anlaylarnn
istifadsini slind tinldiriri. Bunlarla yana
imali Afrika v Orta rq (North Africa and
Middle East) anlay da istifad edilir. Near and
Middle East anlay il yana bunlarn hamsn
hat ed bilck formada cnubi-qrbi Asiya
(Southwest Asia) termininin istifadsi d son
dvrlrd xeyli yaylmdr.
Avropa v Amerikadak universitetlrin bir
oxunda Middle East Center v ya Near East
Center adl tdqiqat mrkzlri faliyyt gstrir. II
dnya mharibsindn sonrak dvrd bu
mrkzlrd regon lklri il bal ictimai, siysai,
iqtisadi, tarixi, mdni, strateji, corafi v digr btn
chtlri il tdqiqatlar aparlmaqdadr. Bu
mrkzlrin hat dairsindki lklr bzn bir-
birindn frqli olur. Msln bzilri Sudan, Liviya,
Cibuti v fqanstan Orta rq anlayna daxil
etdiklri halda digrlri bunun xaricind sayrlar.
Orta rq szn daha ox sivil v siyasi
dairlr istifad edirlr, beynlxalq tkilatlar v
mtbuat orqanlar bu klmnin istifadsind stnlk
vermirlr. Msln BMT-da bu klmnin istifadsi ox
yaylmamdr. BMT ivsind bu regionda faliyyt
gstrn UNRWA (United Nationals Relief and
Agency for Palestine Refugees in the Near East) Orta
rq deyil, Yaxn rq szn istifad edir. Livan,
Suriya, ordaniya, qrbi ri v Qzzd yaayan
Flstinli qaqn v kgnlr shiyy, thsil v
ictimai sahlrd kmk etmk mqsdi il qurulmu
bu tkilat 1950-ci illrdn bri burada xidmt gstrir.
BMT-nin regionda faliyyt gstrn baqa bir
qurumu (Economic and Social Commission for
Western Asia) ESCWA-dr. Mrkzi Beyrutda yerln
qurumun ura zvlri Bhreyn, Misir, raq, ordaniya,
Kveyt, Livan, Oman, Flstin, Qatar, Sudiyy
rbistan, Suriya, B v Ymndir. Diqqt dyr
5
bir xsus eyni regionda yerldiyi halda srailin bu
quruma zv olmamasdr. BMT trfindn nr
ediln Demographic Yearbookda Orta rq regionu
lklri Western Asia ad altnda tsnif edilmidir.
Ermnistan, Azrbaycan, Grcstan, Kipr, Bhreyn,
raq, ran, srail, ordaniya, Kveyt, Livan, Oman,
Flstin (Qzz ridi daxil), Qatar, Sudiyy
rbistan, Suriya, Trkiy, B v Ymn Qrbi
Asiya (Western Asia) regionu daxilind
gstrilmidir. Burada cnubi Qafqaz lklrinin d
bu regiona daxil edilmsi maraq dourur.
Bizim dnya siyasti rivsind
yrncyimiz Yaxn rqin hat dairsi is daha
kiikdir. Buraya Suriya, Livan, ordaniya, srail,
Flstin v Misir daxildir. Bada Flstin-srail
problemi, srailin region dvltlrin qar apard
tcavzkar siyast, bu lklrin daxili problemlri,
geostrateji v geosiyasi vziyyti, dini v etnik
tkkl, vtnda mhariblri, dnyadak gc
mrkzlrinin regiondak siyasi maraqlar kimi
mvzular yrncyik.

Mvzu 2
Yaxn v Orta rqin geostrateji v geosiyasi
vziyyti
Yaxn v Orta rq Avropa, Asiya v Afrika
qitlrini bir-birin yaxnladran, Atlantik okeann
Hind okeanna v Sakit okeana balayan, baqa szl
desk khn dnyan birldirn, geostrateji v
geosiyasi chtdn olduqca hmiyytli corafiyadr.
Bu corafiya Svey kanal, Dardanel v Bosfor
boazlar, Bsr (ran) krfzi kimi dniz yollarn,
eyni zamanda quru v hava yollarnn ksidiyi bir
yerdir. Xsusn d Bsr (ran) krfzinin bu
corafiyada yerlmsi regionun siyasi v strateji
hmiyytini artr. Bsr (ran) krfzi slam
dnyasnn qlbi adlandrsaq yqin ki, mbali
etmi olmarq. nki Bsr (ran) krfzi Yaxn v
Orta rq regionun demk olar ki, mrkzind qdr
uzanaraq bu regionun istniln nqtsin eyni
msafd dayanmaq imkanna malikdir. Bsr
krfzinin imali-qrb sahillrind dayanm,
tyyardayan v ballistik roketlrl tchiz edilmi,
donanma il Yaxn v Orta rq regionunun istniln
nqtsin zrb endirmk mmkndr. Bu da
krfzin stratei dyrinin n qdr yksk
olduunun dlillrindn biridir. Yaxn v Orta rq
regionunun qrbi Aralq dnizinin rq sahillri il
hmsrhddir. Bu da ad kiln regiondan Aralq
dnizi kimi mhm hmiyyt ksb edn su hvzsin
x tmin edir. Aralq dnizi tarix boyu siyasi
dniz kimi tannmdr. Adnn Aralq
6
(Mediterranean Sea) olmas da tsadfi deyil. nki
qdim dvrlrdn bri corafiyanaslar bu dnizi
dnyann ortasnda, arasnda yerln dniz
adlandrmdlar. Tarix boyu bir ox byk
dvltlrin siyasi, iqtisadi maraqlar mhz bu dniz
v trafnda toqqumudur. Yan v Orta rqi br
tarixinin v mdniyytinin beiyi adlandrmaq olar.
Tarix boyu bir ox mdniyytlr, dvltlr, dinlr
(slam, xristianlq v yhudilik) bu regionda
yaranmdr.
Masir dvrd Yaxn v Orta rq regionunun
strateji hmiyytini artran n mhm amil he
bhsiz malik olduu enerji ehtiyatlardr.
Dnyadak neft ehtiyatlarnn 60%-dn oxu bu
regionun payna dr.

Region lklrinin malik olduqlar neft
ehtiyatlar (milyard barrel):Sudiyy rbistan:
264,3, ran: 137,5, raq: 115, Kveyt: 101,5, Birlmi
rb mirliklri: 97,8. Region lklrinin gndlik neft
neft hasilat (1990-c il gstricisi): Sudiyy
rbistan: 6,82 milyon barrel, ran: 3,1 mln br, raq:
1,95 mln br, Kveyt: 1,13 mln br, Birlmi rb
mirliklri: 2,22 mln br, Suriya 388 min barrel, Misir
872 min br, Trkiy 72 min br, Qatar 415 min br,
Ymn 192 min br, Oman 677 min br, Bhreyn 42 min
br. Bu lklrdn Qatar, S. rbistan, Bhreyn,
Kveyt eyni zamanda byk tbii qaz
istehsallarndandr.
Siyasi, iqtisadi v hrbi chtdn bel mstsna
bir dyr malik olan Yaxn v Orta rq regionu XVI
srdn I dnya mharibsin qdr, ran istisna
olmaqla, Osmanl dvltin daxil olmudu. Lakin XIX
srd Osmanl dvltinin znn ziflm dvrnn
zirvsind olmas, bir ox daxili v xarici problemlrl
mul olmaq mcburiyytind qalmas bu regionun
ngiltr, Fransa, Rusiya, Almaniya, taliya kimi
dvltlrin mnafelrinin toqquduu, zlrinin siyasi,
iqtisadi v mdni hegemoniyalarn qurmaa
aldqlar corafiyaya evrilmsin sbb oldu.
Qrbin imperyalist dvltlri sylrini bu istiqamtd
birldirmkl yana eyni zamanda cnuba, isti
dnizlr enmk istyn digr bir imperyalist gcn,
7
Rusiyann qarsn almaq n d mkdalq
edirdilr. Osmanl dvlti uzun mddt imperyalist
gclrin arasndak bu rqabtdn mhartl isifad
etmi v balansladrlm siyast yeritmidi. Lakin
XX srin vvllrind dnyadak siyasi raitin
dyimsi Osmanl dvltini tin vziyyt sald.
ngiltr, Fransa v Rusiyann bir blokda birlmlri
Osmanl dvltinin bunlarn qarsndak Almaniya
v Avstriya-Macarstan ittifaqna yaxnlamaq
mcburiyytini meydana xartd. Almaniyann I
dnya mharibsi rfsind Osmanl dvltindki
hakimiyyt dyiikliyind mhm rol oynamasnn
yeni hkumtin Osmanl dvltini Almaniyann
yannda I dnya mharibsin daxil olmasna ciddi
tsiri olmudu. Osmanl dvltinin daxil olduu
hrbi-siyasi blok I dnya mharibsindn mlub
xd. ngiltr, Fransa v Rusiya mharibdn vvl
baladqlar gizli mqavillr gr mlublara aid
torpaqlar z aralarnda bldrmli idilr. Lakin
Rusiyada 1917-ci il inqilabndan sonra hakimiyyt
gln boleviklr ar Rusiyasnn balad gizli
mqavillri aqladlar. Mhariby sonradan
qoulmu AB-nn prezidenti Vudro Vilson
balanm gizli mqavillrin z hkmn itirdiyini
bildirmidi. Vilson 8 yanvar 1918-ci ild znn 14
maddlik prinsiplrini aqlad. Bu prinsiplr gr
Osmanl dvltinin lind sadc trklrin yaad
razilr qalacaqd. Geri qalan razisinin taleyini is
burada yaayan xalqlar zlri hll edckdilr. Lakin
AB tezlikl znn mharibdn vvlki
zntcrid siyastin qaytd. ngiltr v Fransa 24
aprel 1920-ci ild San-Remo konfransnda Yaxn v
Orta rqi z aralarnda bldrdlr. Yaxn v Orta
rqin masir dvltlri (srail istisna olmaqla)
ngiltr v Fransann mstmlkiliyindn xilas
olaraq yaranmdlar.
Mvzu 3 v 4
Yaxn v Orta rq Regionundak Dvltlr /
Yaxn v Orta rqd Etnik v Dini Vziyyt
MSR
Rsmi ad Misir rb Respublikas
(Cumhuriyyt Masr-ul rbiyy/--' -- -+-=)
imali Afrikann halisi n ox olan lksidir. Paytaxt
Qahir hridir. halisinin byk bir qismi Nil ay
boyunca mskunmamdr. Misirin razisi, Asiya
qitsind yerln Sinay yarmadas il birlikd, 1 020
000 km
2
-dir. Qrbd Liviya, cnubda Sudan v imali-
rqd Flstin v sraill quru srhdlrin malikdir.
Quru srhdlrinin uzunluunun cmi 2665 km-dir.
Bunun 11 km Flstin, 266 km srail, 1115 km Liviya v
1273 km Sudanladr. imalnda Aralq dnizi (sahil
2000 km), rqind is Qrmz dniz (sahil 1800 km)
var. 1869-cu ildn bri istifad ediln Svey kanal
8
Misirin razisindn kerk Aralq dnizi v Qrmz
dnizi birldirir v Hindistana gedn dniz yolunu
qsaldr. Misir tbii srvtlr chtdn el d zngin
lk deyil. lknin quru v isti iqlimi flora v
faunann znginlmsin mane olmudur. Nil
aynn traf yallq v mhsuldar torpaqlarla
rtldr. lknin digr yerlri is sasn sar rngli
llkdn ibartdir.
Afrika il Asiyan, Avropa il Hindistan v
Uzaq rqi birldirn quru v dniz yollarnn
ksidiyi Misir geostrateji chtdn mhm lkdir.
Afrika Birliyi, rb v slam lklri arasnda nfuzlu
lk olan Misirin 78 887 000 halisi var (iyul 2006) v
bu halinin 45% hrlrd yaayr. halinin 92%
mslmandr. Byk ksriyyt rbdir, lakin
Misird qbti v nubiyallar da yaayrlar. Misir ken
srin ikinci yarsndan etibarn inkiaf yoluna qdm
qoymu v hal-hazrda inkiaf etmkd olan
lklrdn biridir. lkd orta thsil pulsuz, ibtidai
thsil mcburidir. cnbilrin adqlarndan baqa
lkd 7 universitet faliyyt gstrir. Bunlardan n
mhuru l-zhr universitetidir. halinin 50%
savadldr. Misir 26 vilayt v hr bir vilayt d
qzalara blnr. Vilaytlr valilr, qzalar is qza
mdirlri trfindn idar olunur. Hr bir vilaytd
qzalardan gln tmsililrin tkil etdiklri vilayt
uralar faliyyt gstrir. Misir parlamentind 402
milltvkili var. bunlardan 10-unu prezident tyin
edir, geri qalanlar is 5 ild bir keiriln mumxalq
ssvermsind seilirlr. Misir dvltinin bas
fvqlad slahiyytlrl tchiz edilmi prezidentdir.
Prezident hkumti tkil edir v ali icraedici orqann
basdr. 1952-ci ild kral Fruqun hrbi evrili
nticsind hakimiyytdn uzaqladrlmasndan bri
Misir prezident sul-idarli respublikadr. Misir
adambana milli glirin gr Afrikann birinci
lksidir. Lakin dnya lklri siyahsnda 114-c
yerddir. Adam bana milli glir 1518 $-dr. Misirin
DM-si 328,1 milyard $-dr (2006). Bunun 14,7% knd
tsrrfat, 35,5% snaye, 49,8% xidmt sektorunun
payna dr. 2006-c il gstricilrin gr lknin
ixracat 24,22 milyard $, idxalat is 35,86 milyard $
olmudur. 1980-ci il qdr zif iqtisadiyyata malik
Misir prezident nvr Sdatn uurla yeritdiyi siyasi
kurs nticsind 10%-lik iqtisadi bym ld ed
bilmidi. Nil ay zrind barajlarn v su
anbarlarnn tikintisi hm enerjiy olan ehtiyacn sasl
surtd tmin edilmsi, hm d knd tsrrfatnda
mhsuldarln bir ne df artmasna sbb
olmudu. Bugn Misir knd tsrrfat mhsullarnn
ixracatna gr dnyann lider lklrindn biridir.
lkd nv enerjisindn d geni istifad olunur.
LVAN
9
lknin rsmi ad Livan Respublikasdr
(--'--'' -+-='/l-Cumhuriyyt-ul-Lubnaniyy).
Paytaxt 2 milyon halisi olan Beyrut hridir.
lknin digr byk hrlri Trablusam, Seyda,
Zhl v Nbatiydir. razisi 10 452 km
2
-dir. halisi
3 874 000 (iyul 2006). halinin 77% hrlrd yaayr
v 88% savadldr.
lknin quru srhdlrini cmi 454 km-dir.
Bunun 79 km srail, 375 km is Suriya il srhddir.
lknin Aralq dnizi sahilinin uzunluu 225 km-dir.
Livanda 400 min nfr yaxn Flstinli qaqn da
yaayr. Hal-hazarda Livan z daxilind hegemon
bir dvlt adlandrmaq ox tindir. nki lkd hr
bir etnik v dini qrupun z ordusu var. lkd 7 ayr
ordu qruplamas var. Livan parlamentli
respublikadr. lk 5 inzibati razi vahidin blnr.
Drd ild bir sekilrin keirildiyi parlamend 99
milltvkili olur. Prezident 6 ild bir, xristian
rblrdn seilir. Banazir snni rb, parlamentin
sdri is i rb olur. lkdki siyasi qruplar da
etnik v dini mnsubiyyt gr qurulublar. Msln
Falangelistlr xristianlardr, Mslman Qardalar,
Yoxsullar hrkat, Sosialist Partiyas, Bs partiyas,
raq Bsilri, snnilr v ilrin partiyalar, maruni
keilrin siyasi hrkat v.s. Ermnilrin siyasi v
terror tkilatlarnn bir oxunun mrkzi v ya
blri Livanda yerlir.
XX srin II yarsndan etibarn inkiaf edn
Livan iqtisadiyyatna srail ial v vtnda
mhariblri ar zrb vurmudur. lk razisinin
17% kin yararldr. Sdr aac Livann simvoluna
evrils d (bayrann zrind tsvir olunub) lknin
melri plansz istifad nticsind xeyli kiilmidir.
Livann DM 21.45 milyard $ (2006) olmudur. Bunun
7% knd tsrrfat, 21% snaye v 72% xidmt
sektorunun payna dr. 2006-c ild Livann ixracat
1.9 milyard $, idxalat is 9.3 milyard $ olmudur.
Livann adam bana milli gliri 6.288 $ olmaqla
dnyada 60-c lkdir.
Livan xeyli qarq dini v etnik tkkl
malikdir. halinin 83% rblr tkil edir. Livan
rblrinin 63% mslman, 8% druz, geri qalan is
maruni mzhbind olan xristianlardr. halinin 11%
yunanlar tkil edir. Yunanlarn 59% pravoslav, 41%
katolikdir. lk halisinin 5% ermnilrdn ibartdir.
Livan ermnilrinin hams pravoslav
mzhbinddirlr. lk halisinin 1% krdlr tkil
edir ki, bunlarn da hams snni mslmanlardr.
Livan halisinin 59,5% mslmanlardr. Mslman
halinin 60% i, 40% snnidir. Tqribn 7% druzda
mslmanlardan saylr. Lakin druzlarn dini
etiqadlar il slamn tml inam prinsiplri arasnda
ciddi frqlr var. Druzlarn etiqadna gr Allah yeddi
imamn cildin girmidir. n son Hakim bi-mrillahn
10
cildin girmidir. Druzluun tmlini atan Hmz
ibn li adl xs znn Allahn nuru olduu iddias
il x etmidir. Livan halisinin 20% maruni
xristianlar tkil edir. Marunilr katolik rblrdir,
lakin digr katoliklrdn dini etiqadlarna gr
myyn frqlri var.
SURYA
lknin rsmi ad Suriya rb Respublikas (s-
Suriyt-ul-cumhuriyyt-ul-rbiyy/ --' -+-='
- -'), paytaxt Dmq (am) hridir. 17,6 milyon
halisi il Suriya dnyann 55-ci, 185,1 min km razisi
il is dnyann 86-c lksidir. halinin 77%
savadldr. lknin quru srhdlrinin uzunluunun
cmi 2253 km-dir. Bunun 605 km raq, 822 km
Trkiy, 375 km Livan, 375 km ordaniya v 76 km
srailin payna dr. lknin Aralq dnizi sahilinin
uzunluu 193 km-dir.
Suriya oxpartiyal siyasi sistem malik olsa da
uzun illrdn bri Bs (rb milliytiliyi)
diktatorluunun hakimiyyti altndadr. Hakimiyyti
z lind saxlayan sd ailsi nseyridir.
Konstitusiyaya gr Suriyada sosialist xalq
demokratiyas rejimi mvcuddur. 250 deputatdan
ibart parlament faliyyt gstrir. slami hrkatlar
baxmndan Suriya tarixi kklr malik bir lkdir.
Dr. Sibainin 1940-c illrd balatd siyasi hrkat
Misird qurulmu Mslman Qardalar
hrkatnn Suriyadak davamna evrilmidir.
Suriyada hakimiyytd olan Bs rejimi slami siyasi
hrkata qar olduqca zorak tdbirlr l atr. Suriya
iqtisadiyyatnda sasn knd tsrrfat v
heyvandarlq stnlk tkil edir. 2006-c il
gstricilrin gr lkd DM 75 milyard $ olmu
v bunun 25,5% knd tsrrfat, 22,1% snaye v
52,4% xidmt sektorunun payna dmdr. Hmin il
lknin idxalat 6,6 milyard $, ixracat is 6,9 milyard $
olmudur. Adam bana milli glirin gr Suriya
dnyada 115-ci ldir, 1444 $.
Suriya etnik chtdn, rblrin stnlk tkil
etmsil birlikd, rngarng bir lkdir. lk
halisinin 88% rblr, 6% krdlr, 2,8% ermnilr, 1%
trklr, 1% yunanlardan ibartdir. Bundan baqa
Suriyada sryanilr, kldanilr, nsturilr, rkzlr v
yhudilr d yaayrlar. halinin 74% snni
mslanlardr. 11% nseyridir. Nseyrilr iliyin ifrat
cryanlarndan biri hesab olunur. Bel ki, nseyrilrin
dini etiqadna gr li ibn bu Talib (r.) Allahn
insan cildin girmi formasdr, bu kimi dini etiqada
sahib qruplara liillahi d deyilir. Nseyrilr sasn
Suriyann Lazkiyy rayonunda yaayrlar. Suriya
halisinin 3% druzlardr. Druzlar sasn Suveyd
(Cblu Druz) rayonunda mskunlablar. halinin
0,8% ismaili, 10% is xristiandr. lkd hminin 17
min yaxn yhudi yaayr.
11
ORDANYA
lknin rsmi ad ordaniya Haimi Kralldr
(l-Mmlkt-ul-Urduniyyt-ul-Haimiyy/ '--'
---'+' - -`). Paytaxt mman hridir. razisi 92,3
min km, halisi 5,2 milyondur. Rsmi dil rbcdir.
Quru srhdlrinin cmi uzunluu 1619 km-dir. lk
raqla 181 km, sraill 238 km, Sudiyy rbistan il
728 km, Suriya il 375 km, Qrbi ri (Flstin) il 97
km srhdd malikdir. Qrmz dniz sahilinin
uzunluu 26 km-dir. halinin 62% hrlrd
yaayr. n byk hr 1,5 milyon halisi olan
paytaxt mmandr. halinin byk ksriyyti
rblrdir (98%). Bundan baqa ordaniyada
yhudilr, rkzlr, eenlr d yaayrlar. halinin
93% mslman, 5% xristian, geri qalan hisssi is
yhudi, bhai v druzdur. halinin 86,7% savadldr.
ordaniya adndan da mlum olduu kimi
monarxiya sul-idarsi il idar olunur. lknin ilk
kral Abdullah ibn Hseyn l-Haimi olmudur.
lkd iki palatal parlament faliyyt gstrir. 30
zv olan Senat v 60 zv olan Tmsililr mclisi.
Senat zvlrini kral 4 il mddtin tyin edir. TM-nin
zvlri is sekilrl myyn edilir. ordaniya
iqtisadi chtdn xarici yardmlardan asl lkdir.
lk tbii srvtlr baxmndan kasb bir lkdir.
Yardm sasn neftl zngin rb lklrindn glir.
srail lknin kin yararl razilrinin byk bir
qismini ial etmidir. qtisadi inkiaf lngidn sas
sbblrdn biri d budur. 2000-ci il gstricilrin
gr lk DM-u 17.3 milyard $ olmudur. Bunun 3%
knd tsrrfat, 25% snaye v 72% xidmt sektoruna
aiddir. 2000-ci ild lknin idxalat 4 milyard $, ixracat
is 2 milyard $ olmudur. ordaniyann xarici borcu 8
milyard $ kemidir. Adam bana milli glirin gr
dnyann 101-ci lksidir, 2423 $.
FLSTIN
Yaxn v Orta rqin istr siyasi, istrs d dini
v etnik baxmdan n qarq v n probleml blgsi
Flstindir. Flstinin corafi razisi d, israilprst
media orqanlarnn shv tbliat nticsind, ksr
insanlar trfindn dzgn tannmr. Mlum olduu
kimi srail dvlti, eynn Ermnistan kimi, iallq
siyasti nticsind yaranm v razisi
genilnmidir. 1948-ci il qdr srail adl n corafi
n d siyasi bir yer yox idi. Qurulduu tarixdn bri
srail z razisini Flstinin hesabna
genilndirmidir. Oslo prosesi nticsind Flstind
qurulmu muxtar idar flstinlilr siyasi mnada
istiqlaliyyt v kimlik qazandra bilmmidir. 1948-ci
ild Flstinin bir hisssind srail dvlti qurulandan
sonra burada yaayan flstinlilr israilli pasportu
verilmidi. Buna gr d vaxt kedikc dnyann
mxtlif yerlrindn buraya kb gln yhudilr
srailin sl vtndalar, yerli hali, yni flstinlilr is
12
sraildki rb azlq v ya srail rblri
adlandrlmdlar. Belc flstinlilr z vtnlrind
etnik azla evrilmidilr.
Hal-hazrda Flstin torpaqlarnn zrind
srail dvlti mvcuddur. Flsdinin hquqi olaraq
srail idarsind olmayan Qzz v Qrbi ri
adlanan rizilrind is Flstin muxtariyyti vardr.
Bu muxtar idar flstinlilrdn daha ox srail srf
edir. Bel ki, muxtariyyt srail dvltindn hquqi
v faktiki olaraq asldr. Msln muxtariyyt
razisind yhudi mskunlar da yaayrlar.
Muxtariyytin thlksiz qvvlri sadc rblr
tsir gstr bilir, yhudi mskunlar zrind is,
mqavil rtlrin gr, he bir tsir qvvsin
malik deyillr.
Qrbi ridki halinin 91% flstinli rblr,
9% is yhudilrdir. Qzzd yaayan halinin is
demk olar ki, hams flstinli rblrdir. Az sayda
rkz var. rqi Qds v qbi ridki halinin 76%
mslman, 17,5% yhudi, 5,5% xristiandr. Qzz
halisinin 98,8% mslman, 0,7% xristian, 0,5% is
yhudidir. Flstindki mslman halinin byk
ksriyyti snni-afii mzhbinddir.
SRAL
Flstin torpaqlar zrind qurulmu bir
dvltdir. lknin rsmi ad srail dvltidir
(Medinat Yisael/ ). razisi 20770 km-dir.
Quru srhdlinin cmi uzunluu 1017 km-dir.
Bunun 266 km Misir, 51 km Qzz, 238 km ordaniya,
79 km Livan, 307 Qrbi ri (Flstin) v 76 km
Suriyaya dr. lknin Aralq dnizi sahilinin
uzunluu 273 km dir. lknin cnubunda Ncf
shras, cnubi-rqind l dniz (Lut gl) var.
srail prezident sul-idarsi il idar olunur. Prezident
7 ild bir lknin parlamenti olan Knesset trfindn
seilir. Knesset tk palatal 120 milltvkili olan
mclisdir. srailin iqtisadiyyat knd tsrrfat, snaye
v turizm saslanr. 6,4 milyon halisi olan srail hr il
AB-n milyardlarla dollar yardm il tchiz olunur.
lk 6 inzibati razi vahidin blnr. lk halisinin
76% yhudi (bunun 67% srail tvlldldr, geri
qalan glmdir), 24% qeyri-yhudidir ki, bunlarn da
byk ksriyyti rblrdir. lk halisinin 76%
musvi (yhudi), 16% mslman, 2% xristian, geri
qalan is digr dini qruplara mnsubdur. halinin
95% savadldr.
2006-c il gstricilrin gr sraild DM 166.3
milyard $ olmudur. Bunun 2,6% knd tsrrfat,
30,8% snaye, 66,6% is xidmt sektorunun payna
dr. 2006-c ild lknin ixracat 42.86 milyard $,
idxalat is 47.8 milyard $ olmudur. lknin 82
milyard $ xarici borcu var. Tcavzkar v ial bir
dvlt olaraq srail znn nv balqlar v orta
13
mnzilli roketlri il regionda ciddi thlk
mnbyidir.
Fransz inqilabnn Avropaya gtirdiyi
dyiikliklr yhudi dinin v xalqnn hyatna da
tsir etmidir. vvlc reformizm, sonra da Fransa
inqilab Avropada yhudilr qar olan dmnc
mnasibti dyimi, yhudilr Avropada daha rahat
yaamaa balamdlar. Bu rahatlq yhudi dini
etiqadnda myyn dyiikliy sbb olmudu. Bel
ki, yhudi etiqadna gr onlara ediln zlmlr
Msihin glmsi il nticlnckdi. Lakin hyat
rahatlam, Msih is glmmidi, bundan sonra
glmsini ummaq da mnaszlamd. Bu kimi
problemlrin dourduu ziddiytlr mxtlif
fikirlrin meydana xmasna sbb olmudu ki, bu
da z nvbsind 4 yeni mzhbin yaranmas il
nticlnmidi.
Ortodoksal yhudilik. Ortodoks (bel demk
mmkns pravoslav) yhudilri ferisilrin
davamlar da adlandrmaq olar. Tvrat, Talmud v
Rabbinlrin srlrinin sas referans olaraq qbul
edilmsi nticsind meydana xm yhudi ritin
(Halaxa) sx bal olan dindar yhudilr ortodoks
yhudilrdir. Ortodoks yhudilrin inancna gr
yazl Tvrat Musa peymbr yazdrlm, ifahi
Tvrat is (Mina, Talmud) ifahi olaraq vhy
edilmidir. Ortodoks yhudilrin etiqadnn sasn
Maimenidesin
1
on maddlik doqmatik (hkam)
prinsiplri tkil etmkddir. Onlarn qidsin gr
gr yhudi millti tvb ets, Tvratn btn
mrlrini yerin yetirs Yhova mtlq Msihi
gndrck v btn yhudilr srail qaydacaq,
Sleyman mbdini yenidn ina edcklr. ri hiyl
ortodoks yhudilr arasnda rbt grmkddir.
Msln abat gn (nb) ilmk, o cmldn evd
soba yandrmaq qadaandr. Lakin ortodoks yhudilr
avtomatik yanb-snn elektrik sobalarndan istifad
edirlr. nki nb gn sobaya toxunmurlar, o z
lazmi tempraturda snb yanr. Sionist yhudilrin
byk ksriyyti ortodokslardr.
Reformist yhudilik. Reformist yhudiliyin
tmli Avropada XIX srin vvlrind alman
yhudisi Abraham Geider v Moses Mendelson
trfindn atlmdr. Mendelson Avropada yaayan
yhudilri yaadqlar lk xalq il qaynayb
qarmaa armdr. Daha sonra Amerikaya kn
Mendelson eyni fikirlri burada da yaymdr. Bu gn
Amerika yhudilrinin 40%-ini reformistlr tkil edir.
On min yaxn reformist yhudi d sraild yaayr.
1885-ci ild AB-da Pittsburq forumunda alnan
qrarlar reformistlrin sas fikirlrini hat edir.

1
Moses Maimenides aristotelci yhudi IilosoIudur. Yhudi sxolastikasnn
banilrindn biridir. slam dini etiqadnn v mslman IilosIolarn tsiri altnda z
IlsIi dnc sistemini Iormaladrmdr.

14
Reformistlr ortodokslarn etiqadn qtiyytl rdd
edirlr. Onlarn inanclarn bel sralamaq olar.
1-n ali Tanr inancna yhudi dini sahibdir.
2-Qiyamt gn dirili, axirtd cza v
mkafat grmk yoxdur.
3-Msih glmyck.
4-Btn yhudilrin srail qayd ba
vermyck.
5-Tk Tanr inanc olan btn dinlr qar
tolerant olmaq lazmdr.
6-ctimai dalti tmin etmk sas vzifdir.
7-Masir hyata uyun olmayan btn yhudi
dini nnlri lv edilmlidir.
8-Tanah v Talmudun hr hkmn ml
etmk vacib deyil v.s.
Reformist yhudiliyi laisist yhudilk
adlandrmaq yerin dckdir.
Mhafizkar (conservative) Yhudilik.
Reformistlr etiraz olaraq meydana xmdr.
Qurucular haham saac Bermays v Zaxaria
Franklendir. Bu mzhb Amerika ortodoks
yhudiliyi d deyilir. srail ortodokslar il yegan
frqlri ibadtlrini ibrani deyil, ingilis dilind
etmlridir.
Mvzu 5
XX srin I yarsnda AB, Avropa dvltlri v
Sovet Rusiyann Yaxn v Orta rq siyasti
ngiltr I dnya mharibsindn sonra z mvqeyini
daha da mhkmltmi v dnyann n gcl lksi
olmaq statusunu qazanmd. Qalib dvlt olaraq
Yaxn v Orta rq regionunun byk bir qismi d
ingilis ialna uramd. Liviyadan Flstin qdr
olan razini l keirn ngiltr belc Aralq
dnizinin btn cnub sahillrini z hegemoniyas
altna almd. Halbuki hmin vaxta qdr ngilislrin
Aralq dnizindki hakimiyyti Cblttariq, Malta v
Kiprl mhdudlard v ngiltr rq ticart yollarna
sadc Aralq dnizindki donanmas il nzart ed
bilirdi. I dnya mharibsindn sonra is ngiltr
Yaxn v Orta rq regionunun (bundan sonra: YO)
istniln nqtsind hrbi baza qurmaq imkanna
sahib olmudu. YO regionunda yaratd vziyytl
ngiltr byk iqtisadi, siyasi v hrbi avantajlara
sahib olur v stnlk qazanrd. Lakin ngiltr bu
regionda he vaxt rahat nfs ala bilmmidi. Hr
eydn vvl regionun mslman xalqlarnn
qaldrdqlar qiyamlar ingilislri daim narahat etmidi.
ngiltr 1882-ci ildn etibarn faktiki olaraq Misiri
ial etmidi. 1914-c ild ngiltr Misiri z himaysi
altna aldn elan etmidi. 1919-cu ild qurulmu
Vfd partiyas Misirin ingilis mstmlkiliyindn
xilas olub z istiqlaliyytini qazanmas n
15
almd. 28 fevral 1922-ci ild Misir z
istiqlaliyytini elan etmidi. Misirin istiqlaliyytini
tanmaq mcburiyytind qalan ngiltr Svey
kanal trafndak ordularn geri kmdi v kanaln
thlksizliyinin tmini n burada hrbi qvv
saxlayacan byan etdi. zn Misir kral elan edn
I Fuadn bununla razlamas Misirdki
milliytilrin qzbin sbb oldu. Xsusn d Vfd
partiyas kraln bu hrktin qar xalq ktllrini
ayaa qaldrmaa nail oldu. taliyann 1936-c ild
Hbistana qoun yeritmsi ingilislrin Misir
siyastind dyiiklik etmsin sbb oldu. ngilislr
Misirdki btn qounlarn geri kmk, sadc
kanaln qorunmas n bir qdr hrbi qvvni
Misir razisind saxlamaq rti il Misirl
razladlar.
YO regionunun ingilis v fransz qvvlri
trfindn ial n lindn glni etmi rif
Hseyn (bu xs Mkk rifi ad il tannrd,
Osmanl dvltinin hakimiyyti dvrnd Mkk v
traf razilri idar edirdi) 1916-c ild zn btn
rblrin kral elan etmidi. Lakin bu onu himay
edn ingilislrin xouna glmmi v onu sadc
Hicaz kral kimi tanmdlar. rbistan
yarmadasnda rif Hseynin Hicaz krallndan
baqa Ncd mirliyi, mmar mirliyi, Asir v Ymn
imamlqlar da var idi. ngilislr yarmadada ox l-
qol aa bilmyn rif Hseynin olu Abdullah
1920-ci ilin aprelind ordaniya kral, digr olu
Feysal is 1921-ci ilin avqustunda raq kral elan
etdilr. . Hseynin bel hrkti Ncd miri
bdlziz ibn Sudu mmnun etmmi v mir
bdlziz Hicaz krallna hcum etmidi. Lakin .
Hseyn ingilislrin kmyi il bu hcumun qarsn
ala bilmidi. 3 mart 1924-c ild Trkiyd
kamalistlrin xilafti lv etmsindn drhal sonra, 7
martda . Hseyn zn xlif elan etdi. Bu hadis
mir bdlzizin yenidn Hicaz kralna mharib
elan etmsin sbb oldu v ncdlilr Mkkni l
keirdilr. . Hseyn ingilislrin kmyi il Kipr
qamal oldu. 1926-c ild mir bdlziz ibn Sud
zn Ncd v Hicaz mliki (kral) elan etdi. .
Hseynin ordaniya v raq idar edn oullar buna
qar xsalar da ingilislrin 1927-ci ild bdlzizin
hakimiyytini tanmas il onlar da bununla barmaq
mcburiyytind qaldlar. 1932-ci ild Sudiyy
rbistan krall quruldu. ngiltr il laqlri bir o
qdr d yax olmayan Sudiyy krall 1936-c ild
AB neft irkti Aramco il mqavil baladlar v
belc ingilislrin bu dvlt zrindki nfzuna son
qoyuldu.
ordaniya dvlti rsmi olaraq Milltlr
Cmiyyti trfindn 1922-ci ild qurulmudu. Bu
dvlti Flstindki ngilis bakomissar idar edirdi.
16
Formal olaraq dvltin bana . Hseynin olu
Abdullah gtirilmi v kral elan edilmidi. 1928-ci
ild ordaniya il ngiltr arasnda bu lknin
mstqilliyi haqqnda mqavil balansa da
ordaniya faktiki mstqilliyini 1946-c ild ld ed
bilmidi.
Flstin 25 aprel 1920-ci ild San-Remo konfransnda
Suriyadan ayrlaraq ngilis mandatna verilmidi.
ngiltr bu qrardan drhal sonra dnyann mxtlif
yerlrind yhudilrin krlb gtirilmsin,
flstinli rblrin torpaqlarnn llrindn alnalarq
yeni gln yurdsuz yhudilr verilmsin
balamd. Bununla da ngiltr o dvrd sionizmin
n byk dstkisi olmudu. 1882-ci ild Flstind
cmi 35 min yhudi yaayrd. 1905-ci ild Rusiyada
balyan anti-semit dalas Rusiya yhudilrinin
Flstin ktlvi k il nticlnmidi. 1914-c ild
Flstind 46 yeni yhudi koloniyas qurulmu v
dnyann mxtlif yerlrindn yhudilr krlb
bu koloniyalarda mskunladrlmdlar. Hmin bu
dvrd Flstind 650 min hali yaayrd, bunun
cmi 85 mini yhudi idi. I dnya mharibsindn
sonra AB-n yhudi mslsin dstk vermsi
ngiltrni daha da tviq etmi v 2 noyabr 1917-ci
ild bu lknin xarici ilr naziri Balfour Sionist
Fedarasiyasnn sdri lord Rotild mktub
yollayaraq ngiltr hkumtinin prinsip olaraq
Flstind yhudi dvlti qurulmasn qbul etdiyini
bildirmidi. Balfour Deklarasiyas adlanan bu sndi
1918-ci ild rsmi olaraq Fransa, taliya v AB da
qbul etdilr. 24 iyul 1922-ci ild Milltlr Cmiyyti
Flstinin ngiltrnini mandatna verilmsi qrarn
ald. Bu qrardan sonra yhudilrin Flstin k
daha da artm v srtlnmidi. rblrin ciddi
etirazlarna mhl qoymayan ngiltrnin krm
siyasti AB, Fransa v digr qrb dvltlri
trfindn dstklnirdi. 1921-ci ildn etibarn glm
yhudilrl yerli rbl arasnda silahl toqqumalar
balamd. 1929, 1933, 1937 v 1939-cu illrd bu
toqqumalar iddtlnrk dy evrilmidi.
ngiltr z yurd yuvalarn trk etmk istmyib
mqavimt gstrn rblr qar dzlmz
tdbirlr l atmd. 1939-cu ild Flstind halinin
say 1 435 145 nfr idi ki, bunun da 883 293- rb,
463 535-i yhudi idi. 1930-cu illrd taliya v
Almaniyada hakimiyyt glmi Hitlerl Mussolininin
rblri dstklyrk kmk gstrmlri ngiltrni
tvi salm v ingilis hkumti 10 il rzind
Flstinli rblrin mstqil dvltlrini qurmalarna
icaz vercyini byan etmidi. Bununla yana
ngilislr yhudi kn d mhdudladrmdlar.
Lakin bu byanat v tdbir n rblr n d yhudilr
trfindn razlqla qarlanmamd.
17
San Remo konfransnda YO paylalarkn
Fransann payna Suriya v Livan dmd. Yerli
hali trfindn iddtli mqavimtl qarlaan
Fransa Suriyaya byk ordu hisslri yeridrk
qiyamlara divan tutdu. Fransa lkni daha rahat
idar ed bilmk n federal vahidlr paralad. lk
ii Livan Suriyadan ayrmaq oldu. Osmanl
dvrnd kiik bir yer olan Livann razisi Suriya
torpaqlar hesabna bydld, Suriya is federal
vilaytlr blnd. 1920-ci illrd qiyamlar
yatrmaqla mul olan Fransa bunun qarsn zorla
ala bilmdi. Buna gr d daha rahat bir sula l atd.
1926-c ild Livanda, 1930-cu ild is Suriyada yerli
hkumtlr quraraq bu lklrin hr ikisini
respublika elan etdi. Yerli kukla hkumtlr formal
olaraq qalrd, sl idaretm is fransz caniinlrin
lind idi. Belc qiyamlarn qarsnn sasn almaq
oldu. nki lk halisi artq yerli hkumtlr
trfindn idar olunduqlarn znn edirdilr.
I dnya mharibsin YO regionunda mhm
bir pay ld etmk midi il girn Rusiyann bu
regiona dair siyasti bolevik inqilab v Rusiyada
hakimiyyt dyiikliyi nticsind dyimidi. z
d imperyalist olmasna baxmayaraq Sovet Rusiaya
YO xalqlarnn qrb imperyalistlrin qar
mbarizsini dstkldiyini byan edirdi. Lakin zif
olduu n regionda aktiv siyast yerid bilmirdi.
1930-cu illrd Sovet Rusiya YO rigonunda daha
aktiv olmaq mqsdi il bzi siyasi manevrlr giridi.
Lakin Avropada Hitler Almaniyas thlksinin
ykslmsi Sovetlri YO regionunda aktiv siyast
planlarn txir salmaa mcbur etdi.
Mvzu 6
Trkiynin Yaxn v Orta rq siyasti
Lozanna mqavilsi (1923) il Trkiy I dnya
mharibsi nticsind rsmi olaraq YO regionundan
ayrlm v qrb inteqrasiya yolunu tutmudu.
Trkiynin YO regionu il laqli ilk siyasi tbbs
prezident Mustafa Kamaln lksinin cnubi-rq
srhdlrinin thlksizliyini zmant altna almaq
mqsdi il balad Sdabad pakt (1937) olmudur.
Bu mqavil Trkiy, ran, raq v fqanstan arasnda
balanm dostluq v hmrylik mqavilsi idi. Bunun
xaricind istr Mustafa Kamaln, istrs d smt
nnnn prezidentliklri dvrnd Trkiy YO
regionundan v regionun problemlrindn uzaq
durmaa almdr.
II dnya mharibsindn sonra Trkiynin
rb lklrin dair siyastinind myyn
dyiikliklr mahid edilmy balamd.
Trkiynin bu lklrl bal aktiv siyasi kursa
keii mnimsmsi 14 may 1950-ci ild banazir
postuna yiylnn Adnan Menderesin dvrn
18
tsadf etmidi. A. Menderesin YO lklri
siyastini aktiv adlandrlmasnn sbbi bundan
vvl, llxsus Mustafa Kamaln dvrnd, bu
lklr qar tam bitrflik siyastinin
yeridilmsidir. Menderes hkumti dvrnd
Trkiy NATO-ya zv olmu (1952), bununla da
soyuq mharib dvrnd hans cbhd
olduunu aq-aydn gstrmidi. NATO-ya zv
olmaqla Trkiy znn qrbli mttfiqlrinin
mnimsdiklri YO siyastin d rik olmu v
dstklmidi. YO lklri qrb
imperyalizmindn yeni qurtulub istiqlaliyytlrini
qazandqlar n qrbl siyasi laqlri daim
problemli idi. Qrb bu istiqamtd Trkiynin
vasitiliyin ciddi ehtiyac duyurdu. Bel ki,
qrbynl siyasi kursu, qrb inteqrasiyan
mnimsmi Trkiy eyni zamanda YO
regionunda yerlirdi v region lklri il srlrl
lln mtrk tarixi kemi malik idi. Daha
dorusu Trkiynin varisi olduu Osmanl dvlti
srlr boyu YO regionunu idar etmidi. Bu hal
Trkiyy qrbl YO lklri arasnda bir nv
krp rolunu oynaya bilm imkan verirdi. Btn
bunlar Trkiynin YO lklri il siyasi, iqtisadi
v mdni laqlrinin inkiaf etdirmsin sbb
olmudu. Qrb bu laqlrin inkiafnda maraql
idi. nki inadla YO regionunda nfuzunu
artrmaa alan SSR-nin qars burada almaq
lazm idi. Bel bir balansladmada Trkiynin rolu
vzedilmz idi. Menderes hkumti dvrnd
Qrbin YO lklrindki mnafelri il Trkiynin
regiondak mnafelri eynildirilmidi.
ngiltrnin YO lklrinin bir oxunda hl
d hrbi bazalar var idi. Lakin qrb bloku sadc
hrbi bazalarla regionda z nfuzunu qoruyub
saxlamann mmknszlyn drk edirdi.
ngiltrnin YO lklrinin demk olar ki, hams
il ikitrfli thlksizlik mqavillri var idi. Lakin
ngiltr bu ikitrfli thlksizlik mqavillrini
mtrk pakt rivsind birldirmk istyirdi.
Bu mqsdl ngiltr rb bloku v ya
federasiyas quraraq YO-nin thlksizliyinin
tmini n mtrk silahl qvvlr qurmaq
niyytind idi. Bu qvvnin strateji hdflri v
mqsdlri qrb trfindn myynldirilckdi.
gr AB, Fransa v digr qrb lklri il yana
Trkiy v YO lklrinin daxil olduqlar oxtrfli
mdafi tkilatnn qurulmas n razla
glinsydi ngiltrnin bu strategiyasn hyata
keirmk mmkn olacaqd. YO lklrini bel bir
ittifaqda birldirmk n Misir v Trkiy
mhm rol oynayacaqd. ngiltr vvlc Orta
rq Komandanl, sonra is Orta rq Mdafi
19
Tkilat adlandrd bu plannn Misir trfindn
qbul edilcyin bh etmirdi.
Menderes hkumtinin YO regionuna dair
xarici siyasti sas tezis saslanrd:
1- YO-d sabitlik v thlksizliyini
qorunmas.
2- rb lklri il srail arasndak
ziddiytlrin hr iki trfi tmin edck
kild hll edilmsi.
3- Qrmz thlknin, yni kommunist
ideologiyann bu hssas corafiyada
yaylmasnn qarsn almaq n tsirli
thlksizlik mexanizminin qurulmas.
Burada bir eyi d qeyd etmk lazmdr ki,
Trkiy qrbl yaxn mkdalna rmn srail
dvltini n gec tanm dvltlrdn biridir.
Menderes hkumti Trkiynin qrb inteqrasiya
prinsipin sadiq qalacan vurulayr, bununla
yana yeni dvrn rtlrin uyun olaraq xarici
siyast sahsind yeni imkan v frstlrin
dyrlndirilcyini d bildirirdi. Adnan
Menderesin rhbrlik etdiyi Demokrat Partiyas
mxaliftd olduu illrd daim iqtidar rqdki
qonularla laqlr soyuq yanamasn tnqid
etmidi. Cumhuriyt Xalq Partiyasnn YO
lklri il msafli laqsi sadc mxaliftin
deyil bir ox ziyalnn v mtbuatn da tnqid
hdfin evrilmidi.
Banazir A. Menderes v X naziri Fuad
Kprl vvlki iqtidarn hakimiyyti dvrnd
hmiyyt verilmyn YO lklri il siyasi
laqlrin inkiaf etdirilmsi n zml
almdlar. Trkiy zif YO lklri n byk
qarda olacaqd. Trkiynin mhur tarixi
alimlrindn bir olan akademik Fuad Kprl X
naziri olduu dvrd dnyann harasnda olursa
olsun Sovet ekspansiyasna qar ciddi tdbirlrin
grlmsin trfdar olduqlarn, xsusn d YO
lklrinin SSR-nin tzyiq v tsirin mruz
qalmamas n Trkiy v AB mkdalnn
zruri oldunu byan etmidi. F. Kprl bu id
Misirin byk rolu olacan, Trkiynin hr eydn
vvl Misirl siyasi laqlrinin sviyysini
yksltmli olduunu bildirmidi. Misir Trkiynin
bu tbbsn mnfi mnasibt bslmidi. Misir
hkumti Trkiy slam v rb lklri zrind
vvllr olduu kimi yeni bir hegemoniya qurmaq
istyri deyrk z narahatln dil gtirmidi.
YO-in byk lklrindn Pakistan, ran v raq
Trkiynin bu tbbsn msbt mnasibt
bslyirdi, lakin Misirin itirak etmycyi bir
kollektiv thlksizlik mqavilsinin kifayt
etmycyi bilinirdi. Misirin bel mvqe nmayi
20
etdirmsi qrb lklrinin, xsusn d AB-n
nzrind Trkiynin dyrini v hmiyytini
artrrd. Trkiy d z nvbsind YO lklrinin
kommunist tsirind qalmamas n qrbin
kmyin mhtac idi. bel ki, Trkiy imal,
imali-qrb v imali-rq istiqamtlrind SSR v
Varava pakt lklri il hmsrhd idi.
Trkiynin cnubundak YO lklrinin Sovet
nfuz dairsin daxil olmas bu lknin faktiki
mhasirsi demk idi. Buna gr d Trkiy AB
X naziri John Foster Dullesin YO lklrinin
thlksizlik sistemin dair layihsini trdddsz
qbul etdi. 1953-c ilin maynda Dulles YO
lklrin sfrini baa vurduqdan sonra Ankaraya
glrk diplomatik tmaslara balamd. Dullesin
plan rivsind 24 fevral 1955-ci ild Trkiy il
raq arasnda Qarlql mkdalq Mqavilsi
balanm v belc Badad Paktnn sas
qoyulmudu. Paktn rtlrindn biri d digr
dvltlr n aq olmas idi. Lakin tezlikl Misir
v Suriya bu pakta etiraz edrk z aralarnda raq
daxil etmycklri bir ittifaq quracaqlarn
bildirdilr. 5 aprel 1955-ci ild ngiltr pakta
qouldu. Bu hadis pakt gclndirmidi. 1955-ci
ilin 23 sentyabrnda Pakistann, 3 noyabrnda da
rann pakta qoulmas il zv dvltlrin say 5-
atd. AB rb lklrinin etirazna v pakta bh
il yanamalarna sbb olmamaq n ittifaqa
qoulmam, amma iqtisaid v texniki dstk
gstrcyini byan etmidi. raq 14 iyul 1958-ci il
hrbi evriliindn bir il sonra (24 mart 1959)
Badad paktndan xdn byan etdi. ttifaqn
mrkzi Ankaraya krlmd. 18 avqust 1959-cu
ild Badad paktnn adnn dyidirilrk Mrkzi
ttifaq Tkilat (The Central Treaty Organization)
qsaca CENTO olduu byan edildi. CENTO-nun ilk
iclas 7-9 oktyabr 1959-cu ild Vainqtonda
keirilmidi. Tkilat slind mdafi mqsdi il
qurulsa da zv dvltlr arasnda iqtisadi, mdni
v texniki mkdalq msllri d mzakir
edilmidi. 1979-cu ilin martnda Pakistan v ran
CENTO-dan xdqlarn aqlamdlar. Bununla da
CENTO hquqi olmasa da faktiki olaraq sona
atmd.
ksr rb dvltlri il siyasi laqlrini
msbt mcrada inkiaf etdirn Trkiynin uzun
mddt, son vaxtlara qdr, Suriya il ciddi
problemlri olmudur. Xsusn d ken srin 90-c
illrin sonlarna qdr Trkiy haql olaraq Suriyan
separat PKK terror tkilatn dstklmkl
tqsirlndirirdi. Bundan baqa Suriyann Trkiyy
qar, son vaxtlar demk olar ki, unudulan, torpaq
tlbi v su problemi d iki lk laqlrin mnfi
tsir edn amillr olmudur. 1998-ci ild Suriyann
21
PKK-nn basn z razisindn xarmas msbt
addm kimi sciyylndirilmi v o tarixdn sonra
iki lk laqlir msbt istiqamtd inkiaf etmidi.
Son vaxtlar Trkiynin sraill Suriya arasndak
laqlrin normalladrlmasnda vasitilik etmsi
d laqlrin yax istiqamtd xeyli irlildiyini
gstrir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi 1950-ci ild sraili
rsmi olaraq tanyan Trkiy bu lk il laqlrind
daim msafli davranmd. Bunun sas
sbblrindn biri srailin qurulmasn dstklyn
dvltlrdn birinin d SSR olmas idi. SSR
qarsnda yalnzlamaya qar alan Trkiy qrb
dvltlrinin diplomatik chdlri il Flstin
torpaqlarnn blnmsin qar etirazlarn uzun
mddt davam etdirmdi. Bununla yana qrb
Trkiyni YO lklri arasnda qurulacaq siyasi
ittifaqa balq edcyi dncsi il bu iki dvltin
siyasi laqlrinin drinldirlmmsini tvsiy
etmidi. srail is indi olduu kimi o vaxt da rb
dvltlrinin dmnliyini Trkiynin dostluu il
kompensasiya etm siyasti gdmd.
1950-ci illrin axrlarnda Trkiy AB-la laqlrind
bu lkdki yhudi lobbisinin kmyindn geni
surtd istifad etmidi. Bu da myyn yaxnln
meydana glmsin sbb olmudu. Hmin dvrd
balayan Kipr problemind d srail Yunanstanla
Trkiy arasnda bitrf mvqe nmayi etdirs d
daha ox Trkiyni dstklmidi. Trkiynin 1958-ci
il hrbi evrilii vaxt raqdan qaan yhudilri qbul
edib srail getmlrin kmk etmsi sraill
laqlrin mhkmlnmsin sbb olmudu. ki lk
arasnda laqlr msbt tsir edn digr bir amil d
hmin illrd Trkiydn knll olaraq srail kb
gedn 40 min yhudil olmudu. Buna baxmayaraq
1967-ci ild srailin ial etdiyi torpaqlar, BMT-nin 242
No-li qtnamsin uyun olaraq, trk etmsini tlb
edn dvltlrdn biri d Trkiy olmudu.
1960-70 dneminde Trkiyede sol akmlar glenmi,
ayn dnemde Sovyetler Birliinin, Birlemi
Milletlerde ve uluslararas alanda etkinlii artmtr.
Bu dnemde Trkiye , Birlemi Milletlerde, Dou
Blou lkeleri, Araplar ve gelimekte olan lkelerin
oluturduklar gruplarn karsnda daha dengeli
politikalar izlemek zorunda kalmtr. Bunun sonucu
olarak da, 1967 Arap-srail savandan sonra alnan
Birlemi Milletlerin 242 sayl kararna paralel olarak,
srailin igal ettii topraklardan ekilmesini istemitir.
1970-ci illrd Trkiy BMT-nin srailin iallq
hrktlrini pislyn qrarlarn v Sionizmi irqiliq
olaraq tanmasn dstklmidir. BMT-nin bu cr
qrarlar xarmasna tsir edn sas amil hmin
dvrd rb lklrinin, hasilat azaldaraq neft
22
bhranna sbb olmalar v belc dnya siyastind
z sslrini daha ox eitdir bilmlri idi.
1975-c ild Trkiy Flstin Azadlq Tkilatn
(FAT) v onun lideri Yasir rfat Flstini tmsil
edn qurum olaraq tanmd. 1976-c Trkiy slam
Konfrans Tkilatnn zv olmu, bununla da xarici
siyastd rb lklri il daha sx tmas qurma
frstini ld etmidi. Bzi siyasi analitiklrin fikrin
gr Trkiynin YO siyastind rbynl siyasi
kursa keiinin yaxn glckd ASALA v PKK kimi
terror tkilatlarnn hdfin evrilmsind mhm
rolu olmudur. Yni srail v israilprst siyasi
qvvlr birbaa v dolayl yollarla bu kimi antitrk
terror tkilatlarn dstklmidilr. Flstin
mslsind rbynl kursu mnimsmsin
baxmayaraq rb lklri Kipr mslsind Trkiyni
yekdillikl dstklmmi v bu bard hmrylik
nmayi etdir bilmmidilr. 1978-ci ild AB-n
tviqi il Trkiy-srail laqlri yenidn yksli
mrhlsin qdm qoymudu. Bunda Misirin 1979-
cu ild sraili rsmn tanmasnn da rolu olmudu.
1980-ci illrin axrlarnda srailin tcavzkarln
artrmas v FAT-nn ar zrblr mruz qalmas
Trk-srail laqlrinin durunluq dvrn
kemsin sbb olmudu. laqilrin soyumasna
sbb olan digr bir hadis d 1988-ci ild Flsitin
mhacirtdki parlamentinin Flstin Dvltini elan
etmsi v Trkiynin, digr 40 dvltl birg, bu
dvlti tanyan ilk dvltlrdn biri olmas olmudu.
srail Trkiynin bu hrktini byanatla qnamd.
1989-cu ild zhak amirin slh plannn Trkiy
trfindn dstklnmsi iki lk arasndak
soyuqluu mlayimldirmi v 1991-ci ild I Krfz
mharibsinin balamas Trkiy-srail laqlrind
yenidn inkiafna sbb olmudu.
Trkiynin regiona dair mnimsdiyi siyasi
kursunda ken srin ikinci yarsnda, Ncmddin
rbakann banazirliyi dvrnd D-8 qurmaq
tbbsn nzr almasaq, sasl bir dyiiklik
olmamd. Son dvrlrd, yni dalt v nkiaf
Partiyasnn (AKP) hakimiyyti dvrnd Trkiynin
YO lklri il laqlrini inkiaf etdirmk n
ald mahid olunmaqdadr. Hamas liderinin
Ankaraya glii srair v trfda lklrin etirazna
sbb olmudu. Lakin rdoan hkumtinin Suriya il
srail arasndak danqlarda vasitilik etmsi, 2006-c
ild srailin Livana hcumundan sonra
slhmramllarn trkibind Trkiynin d Livana
hrbi kontingent gndrmsi kimi hadislr
Trkiynin YO regionunda daha aktiv rol oynamaq
niyytind oluunu gstrir.
Mvzu 7
srail dvltinin yaranmas. Flstin problemi
23
Siyasi sionizm milltilik cryanlarnn srtl
yayld Avropada XIX srd Teodor Herzl (1860-
1904) adl yhudi hquqnas-jurnalist trfindn
yaradlmd. T. Herzl 1869-cu ild qlm ald
The Jewish State adl kitabda siyasi sionizmin
tmlini atmd. Bazel hrind keiriln 1897-ci
ild I Sionist Konqresd mumdnya Sionist Tkilat
qurulmudu. Sionist ideologiyaya gr yhudilr
sadc ayr bir dini camaat deyil, tamamil ayr bir
millt v irdir. Bu irq mnsub olan btn insanlar
bir dvltin srhdlri iind yaamaldr. Bu
ideologiyann yarand dvrd Flstin kmk
mmkn olmad n yhudi dvltini Uqandada
qurmaq plan ortaya atlmd. Lakin daha sonra bu
fikirdn l kilrk yhudi milltinin tarixi
torpaqlar adlandrdqlar Flstind yhudi
dvltinin qurulmas qrarna glmidilr.
XIX srin sonlarnda yurdsuz yhudilrin
Flstin gtirilrk burada onlar n bir yhudi
dvlti (srail) qurulmasna xidmt edn sionist
ideologiyann banisi Teodor Herzl olmudur. Teodor
Herzl Osmanl hkmdar II bdlhmid sultann
yaxn dostu polyak qraf Nevlinski vasitsi il 5
milyon qzl pul vzind yhudilr Flstind
torpaq v muxtariyyt verilmsini tklif etmi, lakin
II bdlhmid bunu mnim dvltimin satlq
torpa yoxdur deyrk srt bir kild rdd
etmidi. I Dnya mharibsindn sonra 2 noyabr
1917-ci ild ngiltr banaziri Artur Ceyms Balfur
znn mhur Balfur (Balfour) Byannamsi il
yhudilr Flstind torpaq vd etmidi. Hmin
vaxtdan 1948-ci il qdr Avropadan yhudilr
Flstin krlm v 1948-ci ild Flstin
torpaqlar BMT-nin qrar il rblrl yhudilr
arasnda iki yer blnm, drhal srail dvlti
qurulmu v bunun ardnca da rb-srail mharibsi
balamd.
1930-cu illrd faist rejimlrin Avropada
sxdrdqlar yhudilr ktlvi kild Flstin
kmy balamdlar. ngiltr antisemit Almaniya
v taliyaya qar rblrin artan simpatiyasnn
qarsn almaq mqsdi il Flstin yhudi kn
mhdudladrmd. ngiltrnin bu qrarndan sonra
Flstindki yhudi terror tkilat Haqahan bir sra
terror aksiyalar trtdi v Flstin qeyri-leqal k
davam etdirdi. II dnya mharibsindn qalib xan
blokun zvlri ngiltr v AB Flstin mslsinin
qti hlli n BMT-y mracit etdilr. BMT-nin
1947-ci il noyabrnda qbul etdiyi qrara sasn
Flstin torpaqlar blrl yhudilr arasnda iki yer
blnck v hr bir xalq z dvltini qurma
hququna sahib olacaqd. BMT-nin bu qrar rblrin
etirazna sbb oldu v rb-yhudi silahl
toqqumalar qzd.
24
14 may 1948-ci ild BMT-nin qrarna uyun
olaraq David ben Qurion srail dvltinin
qurulduunu elan etdi. Bu elandan sonrak 24 saat
rzind Misir, ordaniya, Suriya, Livan v raq
ordular hcuma kerk srail dvltini elan edildiyi
raziy girmidilr. AB v ngiltrnin dstyi il
srail rblrin hcumunun qarsn ald v geri
oturtdu. rblrin tbbs il balayan bu hrbi
kampaniya srailin mvqeyini mhkmlndirdi. 1949-
cu ilin vvllrind BMT-nin tbbs il srail v
ona hcum edn (raq istisna olmaqla) rb lklri
arasnda mzakirlr aparlm v atks sazii
balanmd. Sazi gr Aralq dnizi sahili, Clil
v btn Ncf l srail verilir, Yhuda v
Samiriyy (Qrbi ri) ordaniyaya, Qzz Misir v
Qds hrinin qdim hisssi, yni rqi Qds
ordaniyaya, hrin qrbi is srail verilimidi.
srail dvltinin simvollarndan bayra
nnvi yhudi ibadt al tallit sas gtrlrk
hazrlanmdr. Rnginin mavi olmasnn sbib
Davudun (.s/yhudi dini dbiyyatna gr
peymbr-kral) qalxannn (magen David) rngin
mavi olmasdr. Lakin srail bayran baqa cr d
izah etidlr. A sthd paralel iki mavi zola Nil v
Frat aylarnn simvoludur. Ortasndak alt guli
sion ulduzu is byk srail demkdir. Mlum
olduu kim yhudi dini dbiyyatnda bir ne yerd
bu iki ayn arasndak torpaqlarn ard-ul-mvdud
yni yhudi tanrs Yhudann bni srail vd etdiyi
torpaqlar olduu yazlb. srail dvltinin gerbi
menora adlanan yeddi qollu amdandr. Bu simvol
da yhudi dini dbiyyatndan gtrlmdr.
fsany gr ''moriah'' adl yeddi buda olan bitki
varm. srailin himni hatikvah adlanr.
Yuxarda qeyd etdimiz kimi sionizm cryan T.
Herzl trfindn meydana gtirilmi v meydana
gldiyi ilk gnlrdn etibarn Flstind yhudi
yurdu qurulmas ideyasn mnimsmidir. Osmanl
dvlti sionistlrin v dstkilrinin bu istiqamtdki
btn chdlrini boa xarmd. ngiltr hkumti
1903-c ild sionistlr Afrikada, Uqanda razisind
yurd yeri verilmsini v burada yhudi dvlti
qurulmasn tklif etmi, lakin sionistlr bu tklifi
qbul etmmidilr. I Dnya mharibsindn sonra 2
noyabr 1917-ci ild ngiltr banaziri Artur Ceyms
Balfur znn mhur Balfur (Balfour) Byannamsi
il yhudilr Flstind torpaq vd etmidi. Balfur
byannamsindn sonra Flstin ktlvi kild
yhudi klri balamd. Glm yhudilr sasn
yerli rblrin lindn alnan torpaqlarda
mskunlardlar. Bu da tez-tez yhudi-rb silahl
toqqumalarna sbb olurdu. Bel toqqumalarda
yzlrl rb qtl yetirilirdi. Btn bunlar ngilis
ordusunun gz qarsnda ba verirdi. 1920-ci illr
25
bel lokal xarakterli silahl toqqumalarla kemidi.
1936-c ilin aprel aynda Flstin rblri rb Ali
urasn quraraq etirazlarn daha mtkkil
formada bildimk istmidilr. urann balatd
milli hrkat qiyama evrilmy balaynca ingilis
hkumti, sanki he bir ey bilinmirmi kimi,
mslni yerind yrnmk n Lord Peel adl xsi
Flstin gndrmidi. Lord Peel lksin qaydm
hkumt znn Peel Raportu ad il mhur olan
tssratn tqdim etmidi. Peel raportuna gr
rblrl yhudilrin birlikd yaamalar qeyri-
mmkn idi v Flstin torpaqlar mtlq bu iki etnik
nsr arasnda blnmli idi. Peel raportu rblrin
qzbin sbb olmu v 3 il, 1939-cu il qdr davam
edn bundan sonrak hadislr minlrl rbin,
yzlrl yhudinin v ingilis sgrinin lm il
nticlnmidi.
II dnya mharibsind Almaniya qarsnda
xeyli tin vziyyt dn ngiltr YO-d
almanlarn dstyi il ktlvi rb qiyamna imkan
vermmk n v bir nv regionun mslman
halisinin knln almaq mqsdi il byanat
yaymd. Flstin n a vrq adlanan bu
byanatda Flstinin iki yer blnmsi fikrindn
danld v qardak 10 il rzind flstinli
rblrin z dvltlrini qurma hququna sahib
olacaqlar bildirilirdi. Yhudilr ngiltrnin bu
byanatn mmnuniyytsizlikl qarlasalar da ciddi
etiraz etmmi v II dnya mharibsinin gediatnda
200 min yhudini Flstin krb gtirmy nail
olmudular. 14 may 1948-ci ild BMT-nin qrarna
uyun olaraq David ben Qurion srail dvltinin
qurulduunu elan etmi v bundan sonra ba vern
rb-srail mharibsini v nticsini yuxarda qeyd
etmidik. 25 may 1950-ci ild AB, ngiltr v Fransa
birg deklarasiya yaym, Misir, Suriya, Livan,
ordaniyann sraill baladqlar atks saziini sas
alaraq srailin mvcud srhdlrinin zmantisi
olduqlarn aqlamdlar. Bu srhdlrin
pozulmasna ynlmi chdlr qar mdaxil
edcklrini bildirmidilr.
rb lklri 12 iyunda iclas kerrk bu
trfli deklarasiyaya hquqi qiymt vermi v 21
iyunda bunu byanatla aqlamdlar. Hmin tarixd
Suriya, Misir, Sudiyy rbistan v Ymn
Mtrk Mdafiy Dair mkdalq Mqavilsi
balamdlar. Qsa mddt sonra ordaniya v raq da
bu mqavily qoulmudular. Byanatda bu lklrin
mmkn thlky qar silahlanmaq mcburiyyti
hiss etdiklri bildirilmidi. 1956-c ild srail Misirin
himaysind olan Qzzni ial etmidi. Bu hadisdn
sonra FAT-nn qurulmas fikri sslndirilmidi. Yasir
rfat bu rfd Kveytd znn rhbrlik etdiyi
l-Fth tkilatn qurmudu. 28 may-3 iyun 1964-c
26
il tarixlri arasnda keirilmi Flstin Kgnlri
Konqresind FAT-nn qurulmas qrara alnm v
1969-cu ild Yasir rfat FAT-n bas olmudu.
rlid haqqnda geni surtd danacamz
1967-ci il mharibsi srailin regionda z mvqeyini
daha da mhkmlndinmsi il nticlnmidi. BMT-
nin tkliflri tsirsiz qalrd. nki srail FAT-n
terror tkilat hesab edir v bu tkilatla rsmi gr
tklifini rdd edirdi. FAT da z nvbsind srail
dvltini tanmaqdan imtina edirdi. AB-n FAT-n
yox sayaraq ordaniya-srail danqlarn tklif
etmsi d rb lklrinin etiraz sbbiyl smr
vermirdi. Misir v Suriya da Flstind rb dvlti
qurulmayana qdr slh mqavilsinin gndm
gtirilmmsinin trfdar idilr. 26-29 oktyabr 1974-
c ild Mraked, Rbat hrind keiriln rb
Zirvsind FAT Flstinin gerk tmsilisi olaraq
qbul edilmi v AB-n FAT-sz danqlar plan
tnqid edilmidi. Rbat zirvsindn sonra rb
lklrinin tkidi il Flstin mslsi BMT-nin Ba
Mclisinin gndmin gtirilmi v Yasir rfat 13
noyabr 1974-c ild BMT-nin Ba Mclisind nitq
sylmk n dvt edilmidi. 22 noyabrda BMT BM-
nin ald qrarla Flsitindki rblrin milli
istiqlaliyyt v z mqddratn tyin etm (self-
determination) hquqlar tannm v FAT-na BMT
BM-nin iclaslarnda mahidsi statusunda itirakna
icaz verilmidi. 1976-c ild Misir v ordaniya BMT
T-nda srailin ial etdiyi torpaqlarn xmas v
mstqil Flstin dvltinin qurulmas bard qrar
qbul etmsi tklifi il x etmidi. Layih AB-n
veto qoymas il rdd edilmidi.