TRKYEDE TEK PART YNETMNN OLUUMUNDA BASIN VE BASIN ET

zet
Basn etii gnmzde kitle iletiimin en nemli gelerinden biri olan gazete ve gazetecilerin siyasal ve toplumsal olaylar karsndaki mesleki tutumlarn ve siyasal iktidar ile olan ilikilerini belirleyen olgulardr. Bu olgular her lkenin toplumsal ve siyasal tarihsel sreleri iinde biimlenmektedir. rnein bat toplumlarnda bu olgular belirleyen en nemli etken, feodalizmin dalma srecinde kendini gsteren burjuvazi olmutur. Trk toplumunun tarihsel geliim sreci batl toplumlarnkinden tmyle farkl olmas, byle bir ilevi yklenen burjuvazi gibi bir toplumsal snfn olmamas nedeniyle, bu ilev devlet ya da devlet iinde yer alan yneticiler tarafndan yerine getirilmi, gazetecilik meslei ve anlay da doal olarak bu olguya bal olarak siyasal iktidara ve bu gelere baml bir biimde olumutur. ou kez de gazeteci de hami aramak zorunluluunu hep kendinde hissetmitir. Trk Gazeteciliinde kendine bir hami arama, egemen bir odaktan destek grme gelenei,I. Ve II Mehuriyyet dnemlerinde de bozulmam varln Kurtulu Sava Dnemine tam, Cumhuriyet in ilk yllarnda zellikle Tek Parti Dnemi inde en ak bir biimde kendini gstermitir. Bu anlay, kinci Dnya Sava boyunca, d siyasal koullara bal, ama baz deiiklikler gstererek ok partili dzene geene dek, Trkiyenin i ve d siyasasna egemen olmutur

Abstract
Press and Press Ethic in The Constitution of One-Party Government in Turkey At the present day, professional ethic is defined as a fact which determines the professional attitudes of newspapers and journalists which the most important parts of mass communication medias for social and political events and their relations to political power. These facts, was taken shape in their own historical and political processes of every country. As an instance, the most important element which had an effect on these facts was bourgeois emergence in the duration of breakdown of feodalism.

Because of the historical development process of Turkish society was diffirent from west countries and was not a social class like bourgeois which had a kind of function, this function was fulfiled by state or governers hence journalism profession and concept was formed depending to these elements and political power. Most of the time, journalists had in the feelings of searching a protector. The tradition of searching a protector and supporting by sovereign, had not broken in the term of I. Merutiyet and II. Merutiyet, had carried its existence to the War of Kurtulu, had showed itself in the first years of proclamation of Turkish Republic especially in the period of one-party. During the II. World War, this apprehension which was dependent on the foreign political conditions had evolved itself with a little changes until the transition to one-party governer and had sovereign to home policy and foreign policy of Turkey.

Anahtar szckler:
Etik, Milletveki Gazeteciler, Tek Parti, Milli ef, demokrasi

Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci Gazetecinin nesnel olma n koulu, zel yaamn dokunulmazl, kamu karlarnn ncelii, gazetecinin meslein olanaklarn zel karlar iin kullanmama zorunluluu , haber kaynann gizliliinin korunmas, iddet ve zorbalnn zendirilmemesi, kii ve kurumlar kk drc haberlerden kanlmas, haberde taraflarn tmnn grlerinin yanstlmasna zen gsterilmesi biiminde 1 uzatabileceimiz bu kurallar btn,gnmzde kitle iletiimin en nemli gelerinden biri olan gazete ve gazetecilerin siyasal ve toplumsal olaylar karsndaki mesleki tutumlarn ve siyasal iktidar ile olan ilikilerini belirleyen olgulardr. Bu olgular her lkenin toplumsal ve siyasal tarihsel sreleri iinde biimlenmektedir. rnein bat toplumlarnda bu olgular belirleyen en nemli etken, feodalizmin dalma srecinde kendini gsteren burjuvazi olmutur. Burjuvazi, aristokrasi karsnda, hem varln koruyabilmek, hem de siyasal iktidar zerinde sz sahip olabilmek iin, kendi tarihi boyunca hi dn vermeden savunduu, hep ne kard burjuva hak ve zgrlkleri olmutur. Bunu gerekletirebilmek iin, kendi geliim sreci iinde ortaya km bulunan matbaaya sahip km, onun teknik ve toplumsal ilevlerini gelitirmek iin srekli olarak aba harcam, bu yeni buluu kendi snfsal mcadelesinin bir silah haline getirmeyi baarmtr.
1

Aydn Engin: Medya Ahlak Gazetecinin Kendi Ahlakdr Birikim, Say: 117, Ocak 1999, s.26

Aristokrasi ile burjuva snfnn savam iinde geliip, biimlenen gazeticilik meslei, bu sre iinde ilke ve geleneklerini olutururken, bunlarn elde etmi olduu hak ve zgrlklerinin aristokrat snf karsnda korunmas, ve bunlarn geniletilmesini hep gzetmi, bu nedenle de bu ilkelere sk skya sarlm, bunda da baarl olmutur. Elde edilen bu hak ve zgrlkler iinde, kendi snfsal karlarna aykr yaynlara izin verilse de; ne o gn ne de bugn, bat toplumlarnda bir yabancnn gazete karmas mmkn deildir. Buna izin verilmez. Basn burjuvazinin kkenine uygun olarak, yerel ve ulusal niteliklidir. Dou toplumlarnn ve zellikle Trk toplumunun tarihsel geliim sreci batl toplumlarnkinden tmyle farkl olmas, byle bir ilevi yklenen burjuivazi gibi bir toplumsal snfn olmamas nedeniyle, bu ilev devlet ya da devlet iinde yer alan yneticiler tarafndan yerine getirilmi, gazetecilik meslei ve anlay da doal olarak bu olguya bal olarak siyasal iktidara ve bu gelere baml bir biimde olumutur. ou kez de gazeteci de hami aramak zorunluluunu hep kendinde hissetmitir. Trkiye de yaynlanan ilk gazete Takvim-i Vekayi nin Bab- Ali tarafndan zmir de yaayan Blak Bey adnda bir lventine kartlmas, yine ilk Trke gazete olan Ceride-i Havadis nin Miyop ril namyla tannan bir ngiliz vatandana devlet yardm ile yaynlanmas bir rastlant deil, kendine zg toplumsal bir yapya sahip olan Osmanlnn yneldii bir zorunluluktu. Bunu izleyen yllarda, kendilerine Yeni Osmanllar ad verilen, basn tarihimizde, ilk gazetecilik rneini veren muhalif guruplarn da, bu toplumsal gereklilik iinde bu gelenei bozmadklar, Msr Prensi Mustafa Fazl Paa dan parasal destek grdkleri, ya da karm olduklar gazeteyi bir antaj arac gibi ileri srerek saraydan para szdrdklar, ya da yksek bir memuriyet kopardklar bilinen bir gerektir. Trk Gazeteciliinde kendine bir hami arama, egemen bir odaktan destek grme gelenei,I. Ve II Mehuriyyet dnemlerinde de bozulmam varln Kurtulu Sava Dnemine tam, bu kez stanbul basnnn nemli bir ksm, stanbul Hkmeti ve galci glerden parasal destek grrken ve kendilerine bu nedenle Mtareke Basn denirken, ancak ok az bir blm kendi olanaklaryla, lme meydan okuyarak, Ankara Hkmetini destekleyebilme cesaretini gsterebilmitir.

I Kurtulu Savann hemen ertesinde, her siyasal iktidar gibi, Ankara Hkmeti de, kendi dnya grne uygun bir basn yaratmak istemi, basnn bal olduu yasa ve ynetmelikleri buna gre dzenlemeye koyulmutur. Eski stanbul basnnn nemli bir blm, Ankara da yeni kurulan rejimin ortaya koyduu siyasa nedeniyle Avrupa sermayesi ile olan ilikilerinin dolaysyla karlar zedeleneceini hemen farkeden eski ibirliki sermaye ile ibirliini glendirmekteydi. Yeni rejime kar tutumlarn, daha Lozan Bar Antlamas imzalanmadan dzenlenen zmir ktisat Kongeresi srasnda ortaya koymular,zellikle Hilafetin kaldrlmas srasnda da ok kt bir snav vermilerdi. Bu konuda olaylarn hzla gelimesi zerine stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri Bey Halife nin istifa sylentileri karnda bile Gnl istiyor ki bu istifa sz, ebediyen

gnlsz kalsn, nk dnya iin bir musibet olur2 diye yazp, Hilafet kurumunu savunurken, bunun hemen ardndan ngiltere nin smrgesi ve himayesi altnda bulunan smailiye mezhebinin liderleri Emir Ali ve Aa Han imzal Hilafetin kaldrlmasndan vazgeilmesi konusunda Gazi Mustafa Paa Hazretleri balkl mektubun, Hkmetin eline gemeden stanbul Basnnda yaynlanmas3 barda taran son damla olmu, Hkmet in bu szkonusu basnn d glerlerle ilikilerinin olduu konusunda kanlar glendirnmi, mektuplar yaynlayan gazetecilerin tutuklanmalarna neden olmutu. Hseyin Cahit (Tanin), Ahmet Cevdet (kdam), Velid Ebziya ( Tevhidi Efkar) ve bunlarn yaz ileri mdrleri olan Ltfi Fikri, Hilafet Yaveri Ekrem Bey ve Abdlkadir Kemali gibi nl isimler stiklal Mahkemesi nde yarglandlar. Fakat Hkmetin gerek niyeti basn susturmak deil, yanna ekmek zararlarn en aza indirmekti. Sonuta tutuklu gazetecilerin hepsi beraat etmi, hemen ardndan Mustafa Kemal lkenin ileri gelen basn mensuplarn zmirde yapaca basn toplantsna davet etmi, akam yemeinden onlara gerekli u mesajlar verilmitir: Arkadalar, Trk basn milletin gerek seda ve iradesinin kendini belirtmesi ekli olarak Cumhuriyetin evresinde elikten bir kale vcuda getirmelidir, bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi... Basn mensuplarndan bunu istemek Cumhuriyetin hakkdr....4 Mustafa Kemal Paa zmir de basnla bu toplant srasnda salanan uyum ok abuk bozulmutu. (Tunay 1981:84-86) Byk deiim ve dnmlerin yaand lkede ortaya kan toplumsal ve siyasal olgularn baz i ve d g odaklarn rahatsz etmekteydi. Oysa herhangi bir Bat lkesinde byle bir durumda gazeteler ve gazeteciler, konumlarn saptarken, toplumsal kkenine bal olarak ortaya kan, ulusal ya da snfsal bir bilin dorultusunda hareket ederken, bundan yoksun olan stanbul basn, eyh Sait isyan srasnda da ne olursa olsun yeni rejimin ba derde girsin mant iinde, bilerek, ya da bilmeyerek i ve d kkrtmalara alet olmulardr. stanbul basnnn bu tutumu, Trkiyeyi yneten ekirdek kadroda bu tr gazete ve gazetecileri ya yanlarna ekmek, bu olmuyorsa da susturmak yoluna gitmitir. eyh Sait isyan nedeniyle, 4 Mart 1925 ylnda karlan Takrir-i Skun kanunu Hkmete dorudan doruya basn zerinde etkili olma yetkisini tanmtr. Takrir-i Skun Kanunu TBMM nde grlrken Recep Peker unlar sylemitir: ....stanbul gazetelerinin memlekette ne kadar messese ve makam varsa tahribe getiini gryoruz. eyh Sait isyannn en birinci msebbibi bunlardr...5 Grld gibi, siyasal iktidar elinde tutan ulusalc ekirdek kadro i ve d odaklar ve onlarla ibirliini srdren stanbul basnn, lke karlar asndan, ister istemez sk bir denetim altna alma gereini duymutur6. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ile Hkmet basn etkinliklerini gvence altna almak, gazete ve gazetecilere bamsz bir alma ortam yaratmak istediini gstererek, bu konuda iyi niyetini ortaya koymu bulunuyordu..
2 3

(Tanin, 9 Terin-i Sani 1339 ( Kasm 1923); ( kdam, 10 Terin-i Sani 1339 - Kasm 1923) (kdam, 5 Kanun-u Evvel 1339 - Aralk 1923), 4 Hfz Topuz : Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi; kinci Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1996, s. 81-82
5
6

Ayn yerde Takrir-i Skun Kanunu nun basn ile ilgili birinci maddesi yledir: rtica, isyana ve memleketin nizam- itimaisini ve huzur ve skunu ve emniyet ve tahrikat vetevikat ve teebbsat ve neriyat hkmet , Reisicumhurun tasdiki ile resen ve idareten men en mezundur. bu ef al erbabn istiklal mahkemesine tevdi edebilir ( Sulhi Dnmezer: Basn ve Hukuku; Drdnc Bas, .. Yaynlar No:2213, stanbul 1976, s. 164.

Daha sonraki yllarda, belirli aralklarla, irili ufakl Krt hareket ve bakaldrlarna karn, yeni rejim kendini toplumun her kesimine, yava da olsa kabul ettirmeye ynelmekteydi. Reisi Cumhur, byk kurtarc Mustafa Kemal (Atatrk), Bavekil ise, smet (nn)yd. Trkiyenin tek partisi CHFnn Genel Bakan, o yce makamda bulunduu iin, Partinin liderliini de smet (nn) stlenmi durumdayd. Sindirilmi muhalefet7in u ya da bu biimde patlamasndan korkulmaktayd. Bu patlamann denetim altnda tutulmas, en azndan Cumhuriyetin ve onun simgesi haline gelmi olan devrimlerin bir yerde savunulmas gerekiyordu; te, gdml muhalefet8 ya da muvazaa (dankl d)9 diye adlandrlan Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas bu koullarda olmutu10. SCF TCFndan tmyle farkl bir biimde ortaya kmt. Bu parti TCF gibi TBMMnda ya da toplumsal bir kesimin yaps gerei, zlem ve istemlerinin ortaya karm olduu, siyasal gruplamalardan deil, Mustafa Kemal (Atatrk)n dnce ve giriimleri sonucu domutu11. CHFnn elitleri, zmirde patlayan, tm yurda dalga dalga yaylan yeni muhalefet hareketine-halk galeyanna derhal bir etiket bulmakta gecikmemilerdi: rtica..12 CHF, SCFnn kurulmasna Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan da kurulmu olsa, ilk gnden beri kar olmu iine sindirememi; iktidarn elinden gidecei korkusuna kaplm, bu partinin ortadan kalkmas iin, bask yapm, olaylar krklemi, hatta dzenlemiti 13 SCFnn iktidara gelme istei en fazla, Bavekil smet (nn)y kayglandrmt. Ayn TCF denemesinde olduu gibi, SCF mensuplarna akla gelmedik bask ve tertiplere giriilmesine gz yumduktan baka yeni muhalif frkay Reisi Cumhur Mustafa Kemal (Atatrk) ile kar karya getirebilmek iin Ali Naci (Karacan)a nklp14 adl gnlk bir gazete kartmt. Bavekil smet (nn)
7 8

Ahmet Aaolu : Serbest Frka Hatralar; Nebiolu Yyn. kinci Bask, stanbul, 1969, s.45. Timur Taner ; ok Partili Hayata Gei; letiim Yyn. st.1991, s. 623

evket Sreyya Aydemir : Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), nc Kitap, Remzi Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1969, s.624; Tark Zafer Tunaya : Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952), DoanKarde Yyn., stanbul 1952; 623. 10 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skn Kanunu yrrle girdi. Bylece tm muhalefet rgtleri ve basnn kapatld; tutuklamalar ve idamlar birbirine izledi. Muhalefet sindirilmiti. Ama, 1929 Ekonomik Bunalm geliyorum sinyallerinin birka yl nceden vermeye balamt. Bunalmdan en fazla etkilenen toplumsal dilim, alanlar kesimiydi. Bu nedenle, lkede, 1925 Temmuzundan 1933 ylnn bana kadar 35 grev ve direni eylemi yaand, bunlardan en nemlileri, telgraflarn, Erzurum, Samsun ve Adanada cret art istei ile balattklar grev, 1927 Ocanda bin kayknn alacaklar olan 25 bin liray alabilmek iin stanbul Liman letmesini basmalar, polisle atmalar sonucu o kayknn lmesi, ayn ylna Austos aynda, Nusaybinde 850 demiryolu iisinin kolluk kuvvetleriyle atmas ile lm ve yaralama olaylardr. (Bkz.: Kemal Slker: 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri, st. 1973.) te, sindirilmi muhalefetle, sokaktaki muhalefetin bulumasndan korkulmaktadr. 11 Aydemir,III,1969: 388; Tunaya,1952: 624
12

Oysa SCF, rejime tmyle sadk bir partiydi. Gerek Fethi (Okyar) gerek parti ileri gelenleri Gazinin en gvendii kiilerdi. Bir Dr. Reit Galip mi hilafeti ve eriat idi yoksa Mustafa Kemal (Atatrk)n kendi kzkardei mi? 13 Tunaya, 1952,627; etin Yetkin : Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Karacan Yyn., stanbul 1982 s. 236. 14 Tunaya gre; nklp Gazetesini be say eksii ile, tam koleksiyon halinde T.B.M.M. Ktphanesinde bulmak mmkndr. (MeteTunay : Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin

tarafndan beslenen bu gazetenin bayazlarn Ali Naci (Karacan)dan baka Yakup Kadri (Karaosmanolu) ve Burhan Asaf (Belge) yazmlardr. Ali Naci (Karacan), Bavekil smet (nn)ye yapm olduu bu hizmetlerinin karln birka yl sonra uzun sreli bol maala Bulgaristan A.A. muhabiri, Arjantine Bankas mmessili ve svireye Basn Ataesi olarak gnderilerek grmtr15. Fakat bu olayda konumuzu ilgilendiren asl nemli olay Yunus Nadi16 nin Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk sahibi olduu Cumhuriyet gazetesinde yaynlad, SCF nn kapatlmasnda nemli rol oynayan iki ak mektubudur. Trk gazetecilii mesleki etik tarihi asndan bir ibret belgesi olan, bu dorultuda ele alnmas gereken bu mektuplardan birincisinde Yunus Nadi, tm mesleki sorumluluunu ve tarafszln bir yana brakm, kendisini her bakmdan kollayan hamisi durumundaki Bavekil smet nn den yana bir tutum sergilemekte, yeni frka konusunda Reisi Cumhur Mustafa Kemal Atatrk aka tehdit etmekteydi. Aka ya Halk Frkas nn reisisin veyahut deilsin. Reisi isen bizimle beraber olacaksn: deilsen biz kendimize bir reis intihap edeceiz....yle dahi olsa biz kendimizi, bize emanet edilen Cumhuriyet in muhafazas vazifesini eksiksiz ifaya muktedir biliyoruz17. derken, ikinci k mektubunda ise Yunus Nadi bu tehdit dolu yaynn yle srdrecekti; Cumhuriyete ve inklaplarna nezaret etmek ve onlar muvacehesinde ( karsnda) azami takayyt gstermek ( dikkat ve zen gstermek) Reisicumhurun yalnz geliigzel bir vazifesi deil, hatta kanuni mecburiyetidir de. Eer bunlara dikkat etmezse, Reisicumhurun yegane crm olarak hyaneti vataniye ile itham olunabilecei tekilat esasiyede sarihtir.18 II SCFnn kendini kapatm olmas ve dier kk, muhalif sol partilerin de CHFnca ortadan kaldrlmasyla19 birlikte; gerek bu partinin, gerekse baka muhalif partilerin, yeniden kurulabilecei dncelerini, iktidar, basn organlar aracl ile, yeniden kurulabilecei dncelerini, iktidar, basn organlar aracl ile, halkn

Kurulmas (1923-1931); Yurt Yaynlar, Ankara, 1981, s. 519) 15 Tunay,1981: 518-519 16 Yunus Nadi Milli Mcadele balar balamaz, tm makinalarn toplayp, gazetesini Ankara ya tam ve Mustafa Kemal in hayranln kazanmtr. Cesareti ve kalemiyle ksa zamanda Gazi nin en yaknlar arasna katlm, gnlk bayazlaryla ulusal davaya saysz katklar salam olan Yunus Nadi ayn zamanda Mula milletvekili olarak grev yapmaktayd. Milli Mcadele zaferle sonulannca, Yunus Nadi bu hizmetlerinin dln grmekte gecikmedi. 1924 ylnda Recep Peker in Milli Mdafaa Vekillii srasnda, ttihat Terakki nin merkezi olan ve Krmz Konak Yunus Nadi, Hkmetin yardmlaryla, hristiyan propagandas yapan Matosyan Neriyat Evi nin matbaas satn alnarak, Avrupa dan getirilen malzeme ile takviye edildi. Yeni Gn gazetesi yerine, yeni rejimin adn tayan Cumhuriyet gazetesi bylece yeni tesislerinde yaynna balad. Yunus Nadi lnceye dek hem gazeteci, hem de milletvekili olarak, Atatrk n Trk, ulusal egemenlik ve cumhuriyeti ideallerine, sonuna dek bal kald. Gazete de o denli tutucu bir siyaset izlemekteydi ki, ulusal ideal dnda braknz sol ierikli bir yazy ve sylemi, en kk bir hafif merep yaznn , spor sayfasnn gazatede yeri yoktu. Yunus Nadi bu uurda, sola eilim gsteren en eski ve en yakn arkada olan Mehmet Zekeriya ile olan ilikisini kesmek zorunda kalmt.( Tekin Erer Tekin: Basnda Kavgalar; Yeni Matbaa, stanbul,1965, s. 23-25) 17 ( Cumhuriyet, 9 Eyll 1930) 18 (Cumhuriyet, 29 Eyll 1930) 19 Tunaya,1952: 635-638

zerinden silmeye alyordu20 Bylece, CHF karsna baka bir siyasal partinin kmas nleniyor, Tek Parti imaj kuvvetlendiriliyordu. Ne var ki, siyasal parti kimliinde olmasa bile, Tek Parti CHFnn karsnda henz toplumda etkin olan, olas muhalefeti oluturabilecek, bir ok kurulu bulunmaktadr21. Bunlardan en nemlileri, Trkiye Cumhuriyeti tarihinde, Tek Parti ynetiminin kurulmas srecinde olduka anlaml bir yeri bulunan Trk Ocaklarnn, Halkevlerine devredilmesidir. Trk Ocaklar, ttihat ve Terakki Frkasndan beri22 devam eden, Trk Milliyetiliinin olumasndan nemli bir ilevi bulunan bukltr merkezlerinin, 1910da kmaya balayan Trk Yurdu diye, etkin ve bilimsel bir yayn organ da bulunmaktayd. Mustafa Kemal (Atatrk)n bir demeci zerine(Cumhuriyet, 25 Mart 1931). Trk Ocaklar Kurultay, 10 Nisan 1931de toplanm, Ocan kendini kapatarak, tm mal varlnn23 24 CHFna devredilmesini kararlatrmtr25 26. Trk Ocaklarnn siyasal bir nitelik kazanmaya balamas, bu niteliini CHF izgisi dnda gelimesi, bu Ocaklarn kapatlmasnda temel bir etken olmutur27. Bu sre iinde, basna eki- dzen vermek iin Hkmet kollar svam, nce SCF destekleyen zmir gazetelerinin yazar ve sorumlu yaz ileri mdrleri tutuklanmtr28. 14 Eyllde Yeni asr n yazar Behzat Arif Yaz leri Mdr avukat Kadzade Bedri beyler tutuklanrken, CHF n tutan Anadolu gazetesinin Yazileri Mdr brahim beye yalan haber yazmaktan dava alm, tutuksuz yarglanmak zere serbest braklmtr. Fakat satanbul da yaynlanan SCF y destekleyen Son Posta yazar Ragp bey de tutuklanm, davas zmir deki gazetecilerin davasyla la birletirilmitir29. Ardndan, sorunu toptan zmek iin TBMM, 25 Temmuz 1931 gn toplanmas ve konuyu grmesi salanm, 15 Austos 1931 gn de, Matbuat Kanununu kabul etmitir30. Bylece tm basn CHF emrine girmektedir. Bu yasann en nemli zellii, genel siyasasna aykr yayn yapan gazetelere, hkmete kapatma yetkisini tanmasyd31. Trk Ocaklarnn ve dier derneklerin, Halkevlerinin bnyesinde toplanmas, niversite Reformu; yeni Matbuat Kanunu ile, basnn kontrol altna alnmas, ksacas, tek partili rejimin gittike otoriter bir yapya brnmesi,
20

(Vakit, 21 Terinisani 1930; 13 Haziran 1931); (Cumhuriyet, 18 Nisan 1931). etin Yetkin : Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yyn., 1. Basm, Ankara 1983, s. 51 22 Trk Ocaklarnn Cumhuriyet dnemindeki kurulu tarihi 23 Nisan 1924dr.
21

23

Fethi Elden : Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar, Trk Yurdu, Say: 300, Haziran 1964 elden, 1963 24 Trk Ocaklarnn mal varl iin bkz. Elden, 1963.. 25 (Vakit, 13 Nisan 1931. ) 26 Yetkin, 1983:, 52; Tunay, 1981: 296-299; Bu devir iin Basn bir soruyu ortaya atar: Fesih mi, lhak m? Vakit, 13 Nisan 1931. 27 Baydar Mustafa: Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar; Mente Kitabevi stanbul, 1967, s. 313vd 28 ( Hakimiyet-i Milliye, 7 Eyll 1930) 29 ( Hakimiyet-i Milliye, 15 Eyll 1930) 30 Bu yasann en nemli zellii, genel siyasasna aykr yayn yapan gazeteler Hkmeti kapatma yetkisi vermi olmasdr: Bkz. Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085; Resmi Gazete, Say: 1867 Tarih: 8 Austos 1931. Ayrca: Server skit: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar; Basn Yayn Umum Md. Yyn., Ank. 1943. 31 (Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085; Resmi Gazete, Say: 1867 Tarih: 8 Austos 1931. Ayrca: skit,1943.)

uluslararas platformda, siyasal ve ideolojik anlamdaki hzl bir dnmn Trkiyeye yansmasdr. Kuvay Milliye Ruhunun dourmu olduu I.TBMMnin demokratik ve oulcu yaps i ve d etkenlerin ortaya karm olduu bir sre iinde, tek-parti diktatrl grntsne dnt32. Parti devletine giden srecin hemen banda, CHF szcln yapan, ou milletvekili olan baz yazarlarn, yeni bir siyasal dzen aray iine girdiklerini, CHFnn alt ok biiminde anlatmn bulduu; ancak bu ilkelerin henz kesinlik kazanmad bir aamada eitli gerekeler gstererek, nasl bir siyasal sistemden yana olduklarn aklamlar, bu bunalml dnemi kendi gr alarna gre biimlendirmek istemilerdir. Trkiye, siyasal ve toplumsal adan bylesine nemli bir dnemete bulunurken ve iktidar kanad bir arayn iindeyken, Kadro Dergisi etrafndan toplanan bir grup aydn, Yakup Kadri (Karaosmanolu), evket Sreyya (Aydemir), Burhan Asaf (Belge), smail Hsrev (Tkin) ve Vedat Nedim (Tr) gibi tannm simalarn nderliinde toplumsal ve siyasal bir akm balattlar33. Kadronun radikal felsefesiyle, CHFnn grleri ve ulamak istei hedefler arasnda paralellikten te yakn bir ban bulunduu aktr. Bunun en gzel kant; Kadronun kurucularndan nn hl devlet grevlerinde bulunmasdr. Yakup Kadri (Karaosmanolu) ile Kadro hareketine sempatisi ve yaknl ile tannan Falih Rfk (Atay)n Mustafa Kemal (Atatrk)n evresinde yer almas yannda CHFnn ileri gelenleri de Kadro Dergisinde yazlar yazmaktadr. te smet (nn)nn Kadroda yaynlanan Frkamzn Devletilik Vasf34 adl, bamakalesinde CHFnn devletilik anlayn dile getirmitir. Makalede anlatlanlar ile, Kadronun dnceleri arasnda hibir eliki yoktu. III Dnya ekonomik bunalmnn doruk noktasna ulat, Faist ve Nasyonal Sosyalist Partilerin tm Avrupada egemen olmaya balad bu dnemde, 9-18 Mays 1931 tarihleri arasnda toplanan CHF nc Byk Kurultaynda35 smet (nn) ve Recep (Peker)in grleri byk lde kabul edildi. CHF ilkelerinin altya karld bu kurultayda, Recep (Peker) Altoklu flamann Parti bayra olarak kullanlmas grn ortaya att. Bu, talyada Faizmin sembol olan fasches ile eski Trklerde hukuki bir sembol olarak kullanlan okun mahirane bir sentezi idi. Eski Trklerde Okun Ortaasyadan beri egemenlik ve birlie
32

Bkz.: Samet Aaolu : Kuvay Milliye Ruhu (Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi) Baha Matbaas, st. 1973. 33 smail Hsrev Tkin, Kadroyu evket Sreyya ile birlikte dndklerini, karar verdiklerini, sonra konunun Yakup Kadriye ve Burhan Belgeye aldn onlarn da uygun grmesiyle, evket Sreyyann Atatrk ve nnden izin alndn syler. (Bkz.: H.Melda Kopyal: Kadro Hareketine Yaklamlar ve Kadronun Yntem Anlay, .. .F.Yyn., st.1983, . Hsrev Tkinle Konuma Konuan brahim Clga, s.14.) 34 smet nn : Frkamzn devletilik Vasf Kadro, Say:22, Terinievvel 1933, s.4. 35 Sivas Kongresi birinci Kurultay sayld iin 1927 ikinci, 1931 yl Kurultay ise nc olarak kabul ediliyordu.

davet anlamnda kullanld zaten bilinmektedir36. Bylelikle CHF da Altok ile, Trk toplumunu Altok bayra altnda siyasal birlie, Tek Parti-Tek Devlet-Tek ef otoritesini tanmaya Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve nklplk olarak ortaya konulan pratik ilkeleri altnda toplanmaya davet ediyordu. Bu kurultayda tzk ve programla ilgili grmeler Partinin belli bir ideolojiye sahip olmas ile ilgili tekliflerle renklenmiti37. Bugn herkesin solcu olarak tand Zekeriya (Sertel) bile, henz harf devriminin yaplmad bir dnemde, Resimli Ay dergisini Arap harfleriyle yaynlarken, 1928 ylnn Austos aynda, 1927 Kurultayndan bir yl sonra, talyan Faist hareketinin lideri Mussoliniyi ven yazlar yazmakta, onu Mustafa Kemal (Atatrk) ve Edisondan sonra dnyann nc byk dehas olarak nitelendirmekteydi38. Dnemin en etkili kiilerinden ankayann en bata gelen mdavimleri arasnda olan Falih Rfk (Atay); Bavekil smet (nn)nn ve CHF Ktib-i Umumisi Recep (Peker) ile birlikte, 1932 yl Mays ay iinde gerekletirilen talya gezisine katl, gezi srasnda Recep (Peker) ile birlikte Faist Partiyi ziyaret etmi39, Partinin almalarn yakndan izleme ve Faizmi tanma olana bulmutu. Falih Rfk (Atay)n bir baka zellii de Kadroculara yaknl ile tannmasyd. Bu grupla hkmet arasnda adeta kpr grevini stlenmi gibiydi. Falih Rfk (Atay) bu geziden, dolaysyla Faizmden ylesine etkilendi ki; dnnden hemen sonra Moskova-Roma adl bir kitap yazma gereini duydu. Bu kitabnda Sovyet rejimi ile Faist dzenin stnlklerini bir bir sayyor; ...Trk ynlarnn terbiyesi iin Moskovann yn terbiyesi metodlarn...devleti Trk iktisat iin Moskovann yn terbiyesi metodlar...nn benimsenmesini istiyor, ...Kemalizm durulmu, kitaplam, idarelemi bir dava deildir: yryen kmldayan, arayan, canl ve oynak bir ihtilldir. Bu ihtillin gz her tarafa doru ak olmas lazmdr... diyerek bu rejimlerin rnek alnmasn neriyordu40. Kadrocular dnda kalan Trk aydn arasnda totaliter rejimlere hayran olan yazarlar azmsanmayacak kadar oktur. Cumhuriyet Gazetesi sahibi ve bayazar ayn zamanda da milletvekili Yunus Nadi de Faizmi ven yazlar yazmaktadr. rnein, smet Paa ve Mussolini balkl bir yazsnda:... Faist talyann ne olduunu iyice anlamak iin onu yaamakla beraber, btn selahiyetleri kendi ahsnda hlasa etmekte bulunan Mussoliniyi grmek kafidir. Due, talyan milletinin ayn zamanda ileri atlm yksek bir fikri de tecelli ettiren ifadesidir. Faist M. Mussolininin ahsnda tpk ok gibi frlayan bu fikrin bklmez bir kol ile tatbik sahasna geirilmi eklidir...41 Trk devlet adamlarna yol gsteren, Trk siyasal rejimini biimlendiren daha baka yazarlar vardr. Bunlardan birisi:... ocuk

36

Osman Turan: Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten, C. IX, Say: 35, Temmuz 1945, s.305-318. 37 Hikmet Bila: CHP. Tarihi 1919-1979; Doruk Matbaclk, Ankara, 1979, s.109; Ouz nal : Trkiyede Demokrasinin Douu-Tek Parti Ynetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci, Milliyet Yyn., stanbul 1994, s.79. 38 Resimli Ay,1928: 26-27; Zekeriya Sertelin bu dorultudaki dier etkinlikleri iin bkz: Necdet Ekinci B. Kmbl, S. Saruhan S. Zekeriya Sertel, Amerikan Kltr Emperyalizminin ve Magazin Dergiciliinin ncs, Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaai HukukYaynlar, Antalya,2006.
39 40

(Cumhuriyet, 10 Mays 1932) Atay, 1932:5 41 ( Cumhuriyet 3 Haziran 1932)

devletindir. Buna inanmak lazmdr. ocuun yetitirilmesini doumundan itibaren devlet bakmna, devlet kontrolne brakmak lazmdr42. Demekte ve tek tip yurtta yetitirilmesini nermektedir. CHFnn yayn organ olan Hakimiyet-i Milliye gazetesinde devlet ynetiminde tek partinin yeterli olduu savunulmakta, bylelikle muhalefet partisinin kurulamayaca belirtilmektedir43 Siyasal iktidar iinde yer alan bir baka yazar Selim Srr (Tarcan) da, Halkevlerinin yayn organ lk dergisinde faist genlik rgtlerini vmekte, bu rgtlerin Trkiye iin model olabileceini belirtikten sonra bu faist rgtlerin uluslararas kardelik duygularn gelitirdii iin izcilie kar olunmas gerektiini szlerine eklemektedir44 Bu rnekleri oaltmamz mmkndr45. Bu rnekler, SCF ve Menemen olayndan sonra CHF ynetici ve yazarlarnn yeni bir atlma girilmesi ve bu atlmn CHP ats altnda gerekletirilmesi konusu zerinde varlan dnce birliinin bir sonucudur. Ama, bu gre varlrken, model olarak gsterilen rejimler ve partiler, otoriter ve totaliter nitelik tayanlardr. Fakat burada bir gerei belirlemekte fayda var; CHF faist ya da komnist partilerin rgtlenme biimlerinden ne denli etkilenirse etkilensin, bu parti iktidarnn temel siyasas, gerektiinde bu sistemlerin dnda, zaman zaman bunlara kar siyasalar izleyecektir46. IV 1935 ylna girildiinde, darda otoriter ve totaliter ynetim biimleri en gzde siyasal rejimler olarak ykselmesini srdrmektedir. Bu disiplin rejimlerinin lke koullarna uyarlamak arzusundaki CHF ynetici ve yazarlarnn Tek Parti, Tek ef kurumlarnn Devlet ve Ulus karsndaki konumlarn, toplumsal snflar zerine dncelerini bayrak yapan yaynlarn says da gittike artmaktadr47. Tm bir kar grubun varlna karn, Atatrkn lmnn ertesinde 11 Kasm gn, smet nnnn 322 oyla CHP Meclis Grubunda, Partinin Cumhurbakan aday olarak gsterilmesine karar verilmi48, nn grup toplantsnn
42

( Cumhuriyet 26 Nisan 1932) ( Hakimiyet-i Milliye, 4 Kanunu Evvel 1930). 44 Selim Srr Tarcan talyada Halk ve Genlik Tekilat lk, C.I, Say: 3, Nisan 1933, s.241-242 45 Bkz.: Mehmet Saffet nklp Terbiyesi lk, C.I, Say: 8, Eyll 1933 s.105-114; Kazm Nami Duru: Bizim Halklmz-Kemalizmann Evrensellii Cumhuriyet, 9 Mart 1935; Falih Rfk (Atay): Demokrasi ve Partiler Ulus, 11 Mays 1935. 46 Yetkin, 1983: 40-42 47 Ulus-Devlet-ef ve Parti zdeliini savunan, ven, meru gstermeye alan yaynlar 1928 ylndan itibaren grlmeye balam, II. Dnya Savanda Mihver devletlerinin gerileme dnemi olan 1943 yl sonlarna dek srmtr. Bkz. Kazm Nami duru: eflik ve Nasl ef Yetiir Yeni Kltr, lkkanun, 1938, s.293-298; Zeki Mesut Alsan: Siyasal Erginlik Ulus, 6 ubat 1935; Hasan R. Tankut: Tek Parti Fikri Ulus, 9 Haziran 1943; Mehmet E. Eriilgil: C.H.P.nin Memleketimize Getirdii Cemiyet ve Dnya Gr Ulus, 12 Eyll 1943. aydnlarn byk bir blm toplumsal isteriye tutulmuasna totaliter rejimlere ve onun liderlerine vgler yadrrken, ankayann Yalnz Adam Mustafa Kemal bu durumdan honut olmamas gerekir. Onun bu durumunu Hilmi Uran hatralarnda yle dile getirmektedir: Atatrk merhum, eski talyan diktatr Mussoliniyi hi sevmez... pek kzard... Bir gn Ankara Palasta resmi bir ziyafetten sonra salonda rastlad gen Faist talyan sefirine iltifat ederken, talyan diktatr Mussoliniyi kastederek, alayl bir lisanla ve orada bulunanlarn iitebilecei bir tarzda: <Ne yapyor senin Palyao...> demiti. (Hilmi Uran: Hatralarm; Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959, 322). 48 Uran, 1959:23.
43

hemen ardndan toplanan TBMM Genel Kurulunda oylamaya katlan milletvekillerinin oybirliiyle, Cumhurbakanl makamna oturmutur49. Tek Parti CHPnin elit kadrosu ve ordunun diretmesi, kendisinin bu glerle ibirlii sayesinde gereklemitir. smet nn Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan Bavekillikten alndktan sonra kendi kesine ekilmi, pek dikkati ekmemeye zen gstermi olduundan, 1938 yl boyunca gazetelerde ad pek ender grlmt. Cumhurbakanlna seilmesiyle birlikte basnda; Atatrkn ilkelerini en iyi bilen devlet adam nn olduu, Byk efin eserlerini srdrebilecek bu en sekin kiiye kinci Atatrk demekte bir an bile duraksamayaca trden yazlar kendini gstermeye balamt50. zetlemek gerekirse, Parti Devletine dnm Trk siyasal sistemi Atatrkn lmyle yeni bir dneme girmekteydi. Atatrkn lmnden hemen sonra balayan ve ok partili dzene geilmesine dek sren bu dneme Milli ef Dnemi, CHP Genel Bakan ve Cumhurbakan smet nnye Milli ef denilmitir51. Milli ef Dnemi, tek partili rejimin bir nceki dneminde olduka farkl baz zelliklere sahip olmutur. Her ne kadar lke koullar gerei otoriter yapya Mustafa Kemal Atatrk eilim gstermise de, Trk siyasal sisteminin Faist ve Komnist rejimlerinin totalitarizmine kaymasnda, CHPnin elitleri nnde hep bir set olmutur. Bunun en ak rneini, 1936 ylnda Recep Pekerin CHP ynetiminden, 1937 ylnda da smet nnnn Bavekillikten ve dolaysyla devlet ynetiminden uzaklatrlmasnda grmekteyiz. Atatrkn lmne bu balamda yaklaacak olursak, bir bakma smet nn ve Recep Pekerin ...mill eflerin hkmlerine candan uyan ve inanan disiplinli bir cemiyet kurmak davasnda...52 nlerinde duran en byk engel kendiliinden kalkm olmaktadr. Ancak, burada bir gerei daha vurgulamak zorundayz: nnnn Cumhurbakanlna gelinceye dek Milli eflik Trk siyasal yaamnn bir kurumu niteliini kazanmamtr. Atatrk de salnda 1927den beri lkenin banisi ulusun nderi, devletin reisi Ebedi efidir. Ama onun bu deimez bakanl manevi kiiliine bal adeta fiil bir durumdu. Ancak tzkte Deimez Genel Bakanlk diye bir kurum oluturulmamt. Siyasal tarihimizde bir tek kiiye Milli ef denilmitir. O da smet nndr. Trkiye Cumhuriyetinde grlen dayanmac Kemalizm, smet nn nn Milli eflik uygulamalar ile onun kiiliinde Faizm ve Nasyonal Sosyalizmi anmsatan anlamda bir totaliterlie dnyordu53 smet nnnn Cumhurbakan olmasnn ardndan 26 Aralk 1938 gn olaanst toplanan CHP Byk kurultay, gerekletirdii tzk deiiklii ile smet
49

Asm Us : Grdklerim, Duyduklarm-Merutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler, Vakit Matbaas, stanbul 1964, s. 31. 50 (Nadi, Cumhuriyet,13 Kasm 1938) 51 Cemil Koak: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Yurt Yyn., Ankara, 1986, s.68. 52 (Peker, lk, Nisan 1933:179) 53 Nadi,1979:16; Yetkin,1983:159 Atilla lhan: Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar; Bilgi Yyn. Ankara 1993, s. 64

nny, lkenin Milli efi , CHPnin ise Deimez Genel Bakan yapmtr. Bylece Parti-Devleti ynetimi, Atatrkn lmnden sonra son admlarn atm, yeni bir dneme ayak basmtr. Atatrkn manevi kiiliinden domu, fiili bir zellik gsteren, 1927 Kurultayndan beri sregelen Deimez Genel Bakanlk geleneini kurumsallatrmak, buna ek olarak Milli ef sfatn kabul etmek, Trk siyasal sistemini, Almanyada Hitler-Fhrer, talyada Mussolini-Due totaliter rejimlerine daha da yaklatrmtr54. smet nn, CHPnin, Deimez Genel Bakan ile birlikte, Milli ef olurken, benzer siyasal rejimlerin uyguland lke liderleri gibi rnein, bir Adolf Hitlerin Almanyada Nasyonal Sosyalizm, bir Benite Mussolininin talyada Faizmi, bir Fransisco Frankonun spanyada Falanjizmi kurarken, karlam olduu, bir aydn muhalefeti ile, ne CHPnin iinde ne dnda yz yze gelmitir. Aksine Trk gazetecisi , Milli eflik kurumun nasl karlam olduklarn u szleriyle pek gzle anlatmaktadr: <Milli ef> deyiminin ardnda eflii messeseletirmek isteyen bir gayret seziliyordu... Tzk deiikliine itiraz eden bir kii kmad. tiraz etmek yle dursun, dnya artlar deiip de smet nn <Milli eflik ve Deimez Bakanlk> payelerini kendisi zerinden silkip att gne dein biz onu avularmz patlayasya alkladk.55 Trk basnnn ve aydnnn byk bir blm, bu sz edilen lkelerde grlenin aksine, toplumsal sorumluluunu bir yana atm, Milli efini bylesine engin bir coku ile karlam, barna basmtr. Trkiye, siyasal anlamda dar ve sk bir dnemden geerken, basn kesimin byk bir blm ile birlikte Devletin nimetlerinden faydalanarak olduka rahat bir yaam dzeyine ulam bulunan CHPnin nde gelenleri, smet nny byle bir anlay iinde grmek istemiler, tm gazetecilik ideallerini bir yana atp onunla btnlemilerdir. nnnn kendisinin de , parti-devleti yapsnn en st katndaki yerini daha mutluk bir hale getirmek iin, byle bir btnlemenin gereini anlam olmas gerekir56. Bu anlamda; Ahmet Kutsi Tecer gre; Milli ef demek, milli hayatmzn uyank ba demektir57 ve ... Trk milletini, yaamann ve lmn efendisi yapan byk kymetlerin ta kendisinidir.58 Ksacas, Trkiyede siyasay belirleyen Milli ef smet nndr. nn ailesinden biri olan Metin Toker yllar sonra yle diyecektir.Meclis, Hkmet hukuken vardlar. Fakat politikay bizzat ve dorudan doruya smet nn idare ediyordu. Milli efin mahzurlu sayd her ey Trkiyede yasaktr... Bundan dolaydr ki, gazetelere gelen emirler arasnda bazen nasl yorumlar yazlmas gerektii bildiriliyordu... Baka emirlerde ise Milli efile hatta efin ailesi ile ilgili haberlerin byk verilmesi bildiriliyordu. Bu mutlak hakim smet nnnn kudretini dosta dmana gsterecekti. Bundan dolaydr ki, btn harp yllar esnasnda
54

Adolf Hitlerin Alman ulusuna Ein Volk, Eine Partei, Ein Fhrer olarak sunduu bu slogan, Trkedeki ifadesini Milli ef dneminde Tek Millet, Tek Parti, Tek ef olarak bulmutu. 55 Nadir Nadi: Perde Aralndan; ada Yyn. 3. Bask, st. 1979, s.17. 56 Ayn yerde. 57 Ahmet Kutsi Tecer: Dnden Bugne lk, Yeni Seri, Say: 3, kinciterin 1941, s.19. 58 (Ahmet Kutsi Tecer: lk, Cumhurresimiz nn Yeni seri, Say:36, 16 Mart 1943)

Cumhurbakann bir konserde, bir temsilde, at yarlarnda gsteren fotoraflar devlet zoru ile araf araf yaynland...59 V kinci Dnya Sava nn sonuna doru tm cephelerde Sovyetler Birliinin stnl ele almas, ngiltere ve ABDnin yannda saygnlnn artmas, Trk Hkmetinde Trk ve Turanc akmn bata Sovyetler olmak zere tm mttefiklerde tahrik yaratan bir unsur olaca dncesinin domasna yol amt. Bu nedenle 1943 ylnn bahar aylarndan balayarak Trk ve Turanclar ilk kez basnda ve kamuoyunda tartlmaya balanmt60. Olaylarn ardndan tm basn organlarnda Ulus Bayazar Falih Rfk Atayn nderliinde Turanc akm yerilmekte, kamuoyu bu konuda hazrlanmaktadr61. Nihal Atszn evi 7 Maysta, Necdet Sancarn evi 9 Maystan aranm, ayn gn Nihal Atsz ve Reha Ouz Trkkan tutuklanmtr. 15 Maysta Zeki Velidi Togan ve Hasan Ferit Cansever gzaltna alnm, tutuklamalar srm ve bu arada Diyarbakrda baz tutuklamalar olmutur62 nnnn olay bu kadar bytmekten amac, tm dnyann dikkatini ekmek, Trk ve Turanclarn nasl ezildiklerini tm mttefiklere gstermekti. Ne var ki, nnnn bu yolla Sovyetleri yattrma abas yine de baarszla urad. Trk ve Turanc kesime kar tutumu etkilemek istemi ancak bunda da d krklna dmt. Sovyetler Trkiyede olanlar, Turanclarn yarglanmalarn, maskaraca bir oyun olarak nitelendirmekteydi63. Mttefikler savan sonuna doru Trk Hkmetinden Almanya ile ilikilerini kesmesi istendii zaman, Basn Trk kamuoyu zerindeki grevininin ne olacan gayet iyi bilmektir. Sanki gizli bir el tarafndan ynlendirilircesine, Almanya lehine o gne dek yazdklarn unutmu, mttefik yanls olmaya o denli istekli grlmektedir. Trkiyenin Almanya ile ilikilerini askya alma srecinin balangc olan Mays 1944deki basnda yer alan makalelerin, Trk-ngiliz dostluunun vurgulamas dikkat ekecek boyutlardadr. Bu tr makalelerin zellikle gazeteci-mebuslar tarafndan kaleme alnmas hkmetin bu konuda tutumunu gstermesi asndan nemlidir64. Bu evrenin dnda yer
59

Bkz: Metin Toker Metin: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn., stanbul 1970, s. 24-26. Sabiha Sertel, Bir Roman Gibi; Ant Yyn, st,1969, s. 267. Bkz.: F.R.Atay: Irklk Turanclk Ulus, 9 Mays 1944; Z. Sertel: Trk Genliine Tarihten Bir bret Levhas Tan, 10 Mays 1944; A.E.Yalman: Hastalk Taklit Edilemez Vatan, 10 Mays 1944. Irklk ve Turanclk Tahrikat Yapanlar Hakkndaki Hkmetin Teblii ve tutuklananlarn tam listesi iin bkz.: Ayn Tarihi: No. 126, Mays 1944, s.21.

60 61

62

63

Reha Ouz Trkan : Tabutluktan Gurbete: Boazii Yyn., stanbul 1975. s.36; Weisband, Edward Weisbant: kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, Trkesi: M.Ali Kayabal, Milliyet Yyn., stanbul 1974, s.320. 64 Bkz.: Necmettin Sadak ngiltere le birliimizin Beinci Yldnm Akam, 12 Mays 1944; Asm Us: Trk-ngiliz Mterek Beyannamesinin Beinci Yldnm Vakit, 12 mays 1944; F.R. Atay Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944; O. Murat Gvenir: 2. Dnya Savanda Trk Basn; Gazeteciler Cemiyeti Yyn, st, 1991, s.198.

alan ve hkmetin d siyasasn eletiren biri daha vardr: Eski Dileri Bakan Tevfik Rt Aras65. Trk kamuoyu byle bir hava iindeyken TBMM olaanst toplanm, Babakan kr Saraolu hkmetin bu konudaki kararn yle aklamtr: ... Mttefikimiz ngiltere ttifak erevesi dahilinde bizden Almanya ile siyasi ve iktisadi bilcmle mnasebatmz kesilmesini istemilerdir. Hkmetimiz bu talebi inceden inceye tetkik ederek bunun ittifak erevesi dahilinde ve hakl bulunduunu grmtr ve msbet cevabn meclisin kabulne arzetmeyi kararlatrmtr... Babakan Saraolu konumasnn sren blmlerinde; sava boyunca Trkiyenin hi tarafsz olmadn, ngilterenin yannda yer aldn vurgulamak gereini duymaktadr. imdi de ngiltere ve ABD hkmetleri, Trkiyeden byle davranmasn istedii iin hkmet olarak byle bir karar aldklarn belirtmektedir. TBMMnden hkmetin kartm olduu bu karar, ertesi gn tm gazetelerin bamakalelerinde destelenmitir. Yeni Sabahta A.C.Saraolu ... Harp, artk btn demokrasi taraftarlarn sevindirecek, kesin bir istikamet almtr...66 derken, Tanin de H.C.Yaln Trkiyenin ... ngiliz Mttefiki olduunu hibir zaman saklamadn sempatisinin demokrasilere mteveccih olduunu...67 ne srmektedir. Daha dn, totaliter rejimlere hayranl ile tannm F.R. Atay da, deien siyasal koullara uygun olarak, Ulus ta Faizm ve Nasyonal Sosyalizm ile Demokrasiler arasndaki savan sadece bir devletler takmnn baka bir devletler takm ile mcadelesi demek... olmad... Trk milletinin de varlnn kurtuluunun demokrasiler davasnn muvaffak olmasna bal olduunu...68 (Atay, Ulus, 3 aastos 1944) savunmaktadr. Bu arada, Almanya ile ilikilerin kesilmesiyle ilgili TBMM kararndan sonra Hkmet, tm sava boyunca stanbulda gnlk ve Almanca yaynlanmasna izin verilen, Nazilerce finanse edilen Trkische Post gazetesi ile, yine stanbulda gnlk ve Franszca yaynlanan Mihver yanls Beyolu gazetesini kapatmtr (Gvenir, 1991:200) Bylece, Trkiye, sava boyunca izlemi olduu Milli ef smet nnye zg d siyasay terkediyor, Mttefiklerin istedii izgiye gelmi oluyordu. Bundan sonra i ve d siyasa alanlarnda ataca admlar, bir bakma d siyasal koullara, Mttefiklere, zellikle Sovyetler Birliinin savatan sonraki tutumuna balyd.
65

T.R. Aras 1944 ylnn ilk aylarndan balayarak d siyasa konularnda gnlk yazlar yazmaya balamt (ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan 7 Ocak 1944; Beklenecek Balca Ders: Mterek Emniyet Vatan 13 Ocak 1944; Hadiselerin Zaruretinden Doan Bir Teebbs Vatan 13 Ocak 1944; Trkiyenin Uluslararas Durumu Vatan 19 Haziran 1944. 66 Saraolu, Yeni Sabah 2 Aastos 1944 67 Yaln, Tanin, 3 Aastos 1944 68 Atay, Ulus, 4 ocak 1945)

Trkiye; 2 Austos 1944de Almanya ile her trl ekonomik ve siyasal ilikilerini kesmesinin hemen ertesinde, Hkmetin bu karar tm gazetelerin bamakalelerinde desteklenirken, yine; ngiltere ve ABDnin istei zerine 6 Ocak 1945 gece yarsndan geerli olmak zere, 3 Ocak 1945 gn Japonya ile ekonomik ve siyasal ilikilerini kesme kararn ald69 zaman, CHPnin daha nce totaliter rejimleri vp gklere karan, demokrasileri kk gren nde gelen gazeteci-milletvekilleri, bu kez deien dnya koullar nedeniyle demokrasilerden yana bir tutum alan youn bir abann iine girmilerdi. Tek Parti Hkmetinin grlerini basna yanstmakla ve basn ynlendirmekle tannm Falih Rfk Atay, 4 Ocak 1945 gnl makalesinde yle demekteydi: ...Bugnk insanln gerek menfaatini, harbin demokrasiler zaferi ile mmkn olduu kadar abuk bitmesinde gren Trkiye iin, bu uurda, kudret ve imkanlar iine giren herhangi bir yardma komak, yalnz politikas gereklerinden deil, ayn zamanda ahlak borlarndandr... 5 Ocak 1945 gnl yazsnda bir baka gazeteci-milletvekili olan Asm Us ise Falih Rfk Atay izleyen yazsnda; ...Harbin balad sralarda ngiltere ve Fransa ile yaptmz ittifak...kinci Dnya Harbinin daha il gnnde Milletle safna yaklatrm bulunuyordu... Trkiye... tarafsz bir siyaset gder gibi grnmtr. Faka harp ve sulh gayeleri bakmndan Birlemi Milletler tarafnda olduunu hibir vakit saklamamt...70 71 savn ileri srerken, Hseyin Cahit Yaln da hemen onlarn ardndan gelmekte, 7 Ocak 1945 gn; Trkiye Almanyaya kar harbe girmek imkann bulmamakla beraber Nazi davasna bir an iin meyil gstermi midir? diye sorduktan sonra; ... Amerika efkar umumiyesine bu hakikati izah imkan bulunduu zaman... Trk politikasn ve bu politikalarn tamamen hr demokrasiler idealinin ayn olduunu bkmadan, usanmadan anlatmak iktiza eder...72 demekteydi. Son olarak, 23 ubat 1945de TBMMnde alnan karar dorultusunda, Trkiyenin Almanya ve Japonyaya sava amas zerine, Avrupa basnnda bu kararn San Francisco Konferansna katlp, kendine pay karma olarak deerlendirilen yazlarda grlmekteydi. rnein bunlardan svirenin nl La Tribun de Geneve gazetesi 26 ubat 1945 gnl saysnda; TBMMnin kararnn harekatn seyrini deitirmek hususunda pek ge kaldn yazmakta
69 70

Ayn Tarihi, No: 1345 Ocak 1945 s. 13. Us, Vakit 5 Ocak 1945 71 Asm Us: Japonya ile Mnasebetlerimizin Kesilmesi Vakit, 5 Ocak 1945; Ayn Tarihi, No: 134 s. 31. 72 Yaln, Tanin, 7 Ocak 1945

ve Trkiyenin ... bir ngiliz teebbs karsnda bulunduunu...73 belirtmekteydi. Ayn gn, Trkiyenin Paris Bykelisi ve eski Dileri Bakan Numan Menemenciolu France Soir gazetesi muhabirine: ...Trkiyenin harp ilan etmesi memleketimizin 1939dan beri gtt siyasetin bir neticesidir...74 derken, garip bir rastlant ki, yine svirenin nl gazetelerinden La Suise ayn gnl basksnda, Menemenciolunu yantlarcasna: Trkiye, ancak amanlar Rusyadan ekilmeye balad zaman ngiltere ile ittifak yeniden canlandrabilmitir.75 demekteydi. Avrupada Trkiyeye kar bir kamuoyunun olumasna kar, Hkmetinin gdmnde hemen harekete geen Trk Basn, Trk siyasasn savunan yazlar yaynlamaya balamt. Necmettin Sadak 26 ubat 1945 gnl makalesinde; Trkiye ge kalm olmakla beraber... diye sze balayanlar var. ok ge kald, ie yaramaz diyen kt niyetliler de kacaktr...76 derken, Hseyin Cahit Yaln, Sadakn szn etmi olduu Kt niyetlilere yle seslenmekteydi: ... Biz demokrasi devletlerinin yannda mevki almakla hibir maddi ve ahsi peinde komu deiliz. Trkiye, Bakan Rooseveltin ve Bavekil Churchillin mdafaa ettikleri prensiplerin fiile konulduunu grmekten baka bir ey istemiyor. Biz Atlantik misaknn bir klavuz olmakla kalmayacak bir kanun kuvvetini kesbestmesi urunda demokrat milletlerin giriecekleri mcadelelerde daima beraber yryeceiz ve bu uurda her fedakarla katlanacaz...77 Falih Rfk Atay, 5 Mart 1945de unlar yazmaktayd: ... Trkiyenin eski ve yeni durum hakknda tartmalarda bulunmak hakk olan veya olmayan memleketler basnnda veya radyolarnda ileri geri bir hayli fikirler ileri srlmtr ve srlmektedir. En yanl ve kt niyetli tenkitiler bile... Almanyay boazlar tesinde Trk politikasnn Mttefiklere yardmnn hayati olduunu saklamamaktadr... Mttefiklere kar vazifemizi yapmz... San Fransisco Konferansna gitmekle beklediimiz mkafat, bar ve hrriyeti yeni bir dnyann mjdelerini almaktan ibarettir...78 Grld gibi, Trk Hkmeti kurulmakta olan Sava Sonras Dnya Dzeninde salam bir yer edinebilmek iin Mttefiklerin yannda yer alma ve zafere ortak olma abalarna Tek Partinin gazeteci-milletvekilleri de kalemleri ile desteklemilerdir.. Tm bu demokrat devletler yannda yer alma uralarnn tek bir nedeni vard; gittike daha belirgin ve tehlikeli bir durum alan Sovyet tehdidi...

73 74

(Ayn Tarihi, No:135: 36) (Ayn Tarihi, No:135: 35) 75 Ayn Tarihi, No:135: 37) 76 ( Sadak, Akam, 26 ubat 1945) 77 (Yaln, Tanin,26 ubat 1945) 78 ( Atay, Ulus, 5 Mart 1945)

kinci Dnya Sava yllarn da kapsayan dnemin mutlak hakimi Milli ef smet nn olmutur. CHP, TBMM, Bakanlar Kurulu, her konuda Milli efin onaylaycs olmulardr. nnnn alma ekibi olarak, emirlerine tartmasz uyacak kiileri setii, devlet makinesini en teferruatl arklarna kadar kendi eliyle ynetmek istedii, Babakan aarak, mstearlara, umum mdrlere direktifler verdii79 bilinmektedir. Bu nedenle Atatrkn lmnden ok partili dzene geinceye kadar lkenin en ulu siyasal kurum Milli eflik olmutur. Her eyden nemlisi Milli efin stn bir kiilii olduu kabul edilmitir. Bu balamda, dnsel olarak Milli eflik Faist talyadan, Nasyonal Sosyalist Almanyadan esinlenerek ortaya atlmtr. Lider tipi olarak da dnemin totaliter-diktatr tiplerle ortak siyasal zelliklere sahiptir. Bunun en gzel kant, Alman Nasyonal Sosyalist slogan Ein Volk, Eine Partei, Ein Fhrer Milli eflik rejiminin ulam olduu son aamaya uygun olarak Tek Millet, Tek Parti, Tek ef biiminde Trkede ifadesini bulmu olmasdr. Bu ise, CHPnin snfsz bir toplum yaratma ideolojisinin bir sonucudur80 VI Bu anlay, kinci Dnya Sava boyunca, d siyasal koullara bal, ama baz deiiklikler gstererek ok partili dzene geene dek, Trkiyenin i ve d siyasasna egemen olacaktr. Bu sre boyunca Milli eflik kurumunun varln srdrmek, egemenlik alann glendirmek ve geniletmek konusunda dayanm olduu en nemli desteklerden biri kendisine kaytsz bal milletvekili gazeteciler olmutur. Sz konusu bu gazeteci milletvekili gazeteciler siyasal iktidar ylesine kaytsz desteklemilerdir ki, Tek Parti Ynetimi smet nnn nderliinde Almanya, talya da ki totaliter rejimleri anmsatr Milli eflik kurulurken, bu lkelerin basnnn tepkisinin aksine en kk bir muhalefetle karlamak bir yana, rejimin biimlenmesini ke yazlaryla desteklemilerdir. kinci Dnya Sava nn sonuna doru dnya konjektrnn deimesi sonucu, d tehditlerin etkisiyle, smet nn, Milli eflik ten vazgemek zorunda kalp, ok partili yaama geerken de, ayn milletvekili gazeteciler eski yazm olduklarn yok sayp, yeni oluumun yine en byk destekisi olmulardr. Ne yazk ki Trkiyede gazetecilik etii siyasal iktidar ve gazeteci ilikisinin karlkl karlar zerine kurulmu, gnmzde bu olumsuzlua sermaye boyutu da eklenmitir.

79 80

Nadi, 1979:186) Yetkin, 1983:173

KAYNAKA

Gazeteler:
Akam Cumhuriyet Hakimiyeti Milliye kdam Ulus Tanin, Vakit, Yeni Sabah

Dergiler:
Ayn Tarihi: No. 126,134,135 Belleten, T.T.K., C.IX, Say: 35, Temmuz 1945 Birikim, Say: 117, ocak 1999 Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085 Kadro, Say:22, Terinievvel 1933 Resmi Gazete, Say: 1867 Tarih: 8 Austos 1931 Resimli Ay Dergisi, No: 54-56, Cilt: 5, Austos 1928 lk, Yeni Seri, Say: 3, kinciterin 1941 Trk Yurdu, Say: 300, Haziran 1964 Yeni Kltr, lkkanun, 1938

Makaleler:
(Alsan) Zeki Mesut: Tek Frka ile Murakabe Hakimiyeti Milliye, 4 Kanunuevvel 1930. Alsan Zeki Mesut: Siyasal Erginlik Ulus, 6 ubat 1935 Aras T.R ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan 7 Ocak 1944 Aras T.R Beklenecek Balca Ders: Mterek Emniyet Vatan 13 Ocak 1944; Aras T.R Hadiselerin Zaruretinden Doan Bir Teebbs Vatan 13 Ocak 1944; Aras T.R Trkiyenin Uluslararas Durumu Vatan 19 Haziran 1944.

(Atay): Falih Rfk Demokrasi ve Partiler Ulus, 11 Mays 1935. Atay F.R.: Irklk Turanclk Ulus, 9 Mays 1944 Atay F.R. Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944 Atay F.R: Byk Millet Meclisinin Dnk Karar Ulus, 3 Austos 1944 Atay F.R.: Beklediimiz Mkafat, Ulus, 5 Mart 1945 Aydn Engin: Medya Ahlak, Gazetecinin Kendi Ahlakndan barettir, Birikim, Say: 117, ocak 1999 Elden, Fethi: Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar, Trk Yurdu, Say: 300, Haziran 1964 Eriilgil Mehmet E.: C.H.P.nin Memleketimize Getirdii Cemiyet ve Dnya Gr Ulus, 12 Eyll 1943. Duru Kazm Nami: ocuk Devletindir Cumhuriyet, 26 Nisan 1932 Duru Kazm Nami: Bizim Halklmz-Kemalizmann Evrensellii Cumhuriyet, 9 Mart 1935 Duru Kazm Nami: eflik ve Nasl ef Yetiir Yeni Kltr, lkkanun, 1938 (nn) smet: Frkamzn devletilik Vasf Kadro, Say:22, Terinievvel 1933 Nadi Yunus: smet Paa ve Mussolini Cumhuriyet, 3 Haziran 1932. Nadi Yunus: Atatrk ve smet nn Cumhuriyet, 12 Kasm 1938; Nadi Yunus Yeni Cumhurreisimiz smet nn Cumhuriyet 13 Kasm 1938 (Peker): Recep Disiplinli Hrriyet lk, C.I, Say:3, Nisan 1933, s. 179. Sadak Necmettin ngiltere le birliimizin Beinci Yldnm Akam, 12 Mays 1944; Sadak Necmettin: Trkiyenin Verdii Kararn Tam Manas Akam, 26 ubat 1945; Saffet Mehmet nklp Terbiyesi lk, C.I, Say: 8, Eyll 1933 s.105114; Saraolu A.C.: Trkiye Hibir Zaman talya Olamaz Yeni Sabah, 2 Austos 1944

Sertel: Z. Trk Genliine Tarihten Bir bret Levhas Tan, 10 Mays 1944; Sertel, Sabiha: Bir Roman Gibi, Ant Yyn., stanbul 1969. (Tarcan): Selim Srr talyada Halk ve Genlik Tekilat lk, C.I, Say: 3, Nisan 1933, s.241-242 Tankut Hasan R.: Tek Parti Fikri Ulus, 9 Haziran 1943 Tecer Ahmet Kutsi: Dnden Bugne lk, Yeni Seri, Say: 3, kinciterin 1941 Turan Osman Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanlmas Belleten, T.T.K., C.IX, Say: 35, Temmuz 1945 Us Asm: Trk-ngiliz Mterek Beyannamesinin Beinci Yldnm Vakit, 12 mays 1944; Us Asm: Japonya ile Mnasebetlerimizin Kesilmesi Vakit, 5 Ocak 1945 lk, Cumhurreisimiz nn, Yeni Seri, Say: 36, 16 Mart 1943. Yaln H.C. Almanya ile Kprler Kesildi Tanin, 3 Austos 1944 Yaln H.C.: Trk Amerikan Dostluu Tanin, 7 Ocak 1945 Yaln H.C.: Trkiyenin Karar Karsnda Tanin 26 ubat 1945 Yalman A.E.: Hastalk Taklit Edilemez Vatan, 10 Mays 1944.

Aaolu Samet: Kuvay Milliye Ruhu (Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi) Baha Matbaas, st. 1973. Aaolu Ahmet: Serbest Frka Hatralar; Nebiolu Yyn. kinci Bask, stanbul, 1969. (Atay) Falih Rfk: Moskova-Roma; Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara 1932 Aydemir, evket Sreyya: Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), nc Kitap, Remzi Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1969.

Kitaplar:

Baydar Mustafa: Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar; Mente Kitabevi stanbul, 1967. Bila Hikmet : CHP. Tarihi 1919-1979; Doruk Matbaclk, Ankara, 1979, Dnmezer Sulhi: Basn ve Hukuku; Drdnc Bas, .. Yaynlar No:2213, stanbul 1976 Erer Tekin: Basnda Kavgalar; Yeni Matbaa, stanbul,1965. Ekinci Necdet, B. Kmbl B, . Saruhan S.: Zekeriya Sertel, Amerikan Kltr Emperyalizminin ve Magazin Dergiciliinin ncs; Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaai HukukYaynlar, Antalya,2006. Gvenir O. Murat : 2. Dnya Savanda Trk Basn; Gazeteciler Cemiyeti Yyn, st, 1991. Kandemir Ferudun: Serbest Frka Nasl kuruldu, Nasl Kapatld: Ekicigil Tarih Yyn. stanbul, 1955 Koak, Cemil: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Yurt Yyn., Ankara, 1986. lhan Atilla : Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar; Bilgi Yyn. Ankara 1993 lmen Sreyya: Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest Frka; Muallim Fait Gcyenir Yyn. stanbul, 1951 skit Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar; Basn Yayn Umum Md. Yyn., Ankara, 1943. Kopyal H.Melda: Kadro Hareketine Yaklamlar ve Kadronun Yntem Anlay, .. .F.Yyn., stanbul, 1983. Nadi Nadir: Perde Aralndan; ada Yyn. 3. Bask, stanbul, 1979. Okyar Ali Fethi: Devirde Bir Adam; Yayna Haz. Cemal Kutay Tercman Yyn. stanbul, 1980. Sabiha Sertel, Bir Roman Gibi; Ant Yyn, stanbul, 1969. Slker Kemal: 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri; stanbul, 1973. Taner Timur; ok Partili Hayata Gei; letiim Yyn. stanbul, 1991 Topuz. Hfz: Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi; kinci Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1996

Toker Metin: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn., stanbul 1970 Tunaya, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler 18591952); Doan Karde Yyn., stanbul 1952. Tunay Mete: Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931); Yurt Yaynlar, Ankara, 1981 Trkkan, Reha Ouz: Tabutluktan Gurbete; Boazii Yyn., stanbul 1975. Uran, Hilmi: Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara 1959. Us, Asm: Grdklerim, Duyduklarm-Merutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler; Vakit Matbaas, stanbul 1964. Us, Asm: 1930-1950 Atatrk, nn, kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar; Vakit Matbaas, stanbul 1966. nal, Ouz: Trkiyede Demokrasinin Douu-Tek Parti Ynetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci, Milliyet Yyn., stanbul 1994. Weisband, Edward: kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, Trkesi: M.Ali Kayabal, Milliyet Yyn., stanbul 1974. Yetkin, etin: Trkiyede Tek Parti Ynetimi (19301945); Altn Kitaplar Yyn., 1. Basm, Ankara 1983. Yetkin, etin: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay; Karacan Yyn., stanbul 1982.