1

1.GR VE AMA
evre kirlilii dnyada olduu gibi gn getike artan boyutlaryla lkemizde de
nemini hissettirmektedir. Gnmzde kentler iinde veya yakn evrelerinde kurulmu
olan zellikle kimya, besin, tekstil, kat ve deri gibi eitli endstrileri ieren
fabrikalarn atk sular ve ar metal iermeyen ehir merkezlerinde konutlarn mutfak,
banyo ve tuvaletlerinde ortaya kan ve ounlukla ehir kanalizasyon ebekesine
braklan evsel kkenli atk sular gl, deniz, akarsu gibi sular kirleten en nemli kaynak
haline gelmitir.
Zehirleyici zelliklerine ramen tadklar teknolojik nem nedeniyle ar
metaller endstride geni lde kullanlmaktadr. Toksik metaller sudaki dk
deriimleri halinde bulunmalarnda dahi insan salna zarar verebilir. zellikle
dericilik, tekstil ve metal kaplama gibi birok endstri dalnda rastlanan krom, kirlilii
oluturan ar metallerden birisidir. evre kirlenmesi, canllarn sal ve teknolojik
nemleri gz nne alndnda, krom metalinin sulu ortamdan uzaklatrlmas
gerekmektedir. Ar metal ieren endstriyel atk sularn artmnda iyon deiimi, ters
osmoz, adsorpsiyon, elektrodiyaliz, ntralizasyon, zc ekstraksiyonu, membran
yntemleri, kimyasal ktrme ve buharlatrma gibi yntemler uygulanabilmektedir.
Bu yntemlerden en uygun olanlar iyon deitirme ve adsorpsiyon yntemleridir.
almamzn amac, Dowex-88 kuvvetli asidik katyon deitirici reine
kullanarak, srekli bir sistemde farkl balang deriimlerindeki sulu zeltilerden Cr
+3
metal giderimi iin krlma erilerini elde ederek maksimum adsorpsiyon kapasitelerini
deneysel olarak bulmak, Thomas ve Yoon Nelson modellerini uygulayarak teorik ve
deneysel sonular karlatrmak ve HNO
3
ile reine desorpsiyonu yaparak yzde
desorpsiyonu bulmaktr.
2
2.EVRE KRLL
ada yaamn bir sonucu olarak ortaya kan kirlilik, gnmzde zerinde en
ok durulan ancak, en az zm getirilebilen konulardan birisidir. Kirlilik, ksaca hava-
su-toprak olarak tanmlanan evrenin kirlenmesi gibi konular da iermektedir.
evre kirlilii 16. Yzyldan sonra balamtr. Bu tarihe kadar tarmsal retim
potansiyelinin dk olmas, ktlklar ve salgnlar nedeni ile dnya nfusunda kayda
deer bir art olmamtr. Bu tarihten sonra tpta, endstride ve tarmda grlen
gelimeler dorudan dnya nfusunun artmasna yol am, artan nfusun ve
kentlemenin gereksinmelerini karlayabilmek iin tarmda ve endstride "daha ok
retim" zorunluluu ortaya km, bu kez daha ok retim daha ok artk ve atk
olumasna neden olmu ve bunun sonucu olarak evre kirlenmesi grlmeye
balamtr. zellikle 1970'li yllarla balayan dnemde teknolojideki gelimelere bal
olarak retimde ve tketimde grlen ba dndrc artlar ekolojik dengede ciddi
bozulmalara yol amtr.
Sanayilemenin oluturduu evre sorunlarnn ncelikli anlam son zamanlarda
byk lde deimitir. 1970' li yllarn banda evre kirlenmesi sadece hava, su ve
topran kirlenmesi olarak tanmlanrken ve evrenin her trl at kabul eden serbest
bir mal olduu dnlrken, bu gn bu deer yarglar tmyle deimi, evrenin de
bir kaynak olduu, zamanla kirlenerek tkenebilecei ve bu kaynan da kullanmnn
bir maliyeti olduu anlalmtr.
evre kirliliini oluturan temel unsurlar evsel ve endstriyel artklardr. Bu
artklar her hangi bir ilem grmeden dorudan doaya verildiinde "atk" adn alrlar.
Atklarn evre kirlilii oluturmayacak ekilde baka yerlerde deerlendirilmesi ya da
paralanarak doaya verilmesi ile evre kirlenmesi en aza iner ve bu denli kk bir
kirlilii doal sreler zaten temizleyebilir.
3
Tmyle biyolojik bir yaklam ile bakldnda evre kirlenmesi mmkn de-
ildir. Doadaki tm canl trleri yaamlarn srdrebilmek iin beslenmek zo-
rundadrlar ve bu aamada dklar dorudan evreye atlr. l bitki ve hayvan
artklar da ayn ekilde evrede kalr. Ancak doal dngler sonunda bu atklar
paralanarak baka canllar iin besin kayna olutururlar. Doada yaad evre ile
uyum iinde olmayan tek canl tr insandr. nsann yzyllardan beri sren faaliyetleri
sonunda tm ekolojik denge bozulmutur. Bir baka deyi ile insan gerek kendisi gerek
evresindeki fauna ve floray olumsuz ynde etkileyen, evresini doal ekolojik denge
ile temizlenemeyecek kadar kirleten tek canl trdr.
Ekolojik dengenin bozulmasnda atklar en nemli pay almakla beraber, ar ve
bilinsiz avlanma, topra smrrcesine yaplan tarm da ekolojik dengeyi bozmakta,
dolayl olarak doal temizleme srelerini olumsuz ynde etkilemektedir.
evre kirlenmesinin tmyle ortadan kaldrlmas bugnk teknolojik, eko-
nomik olanaklar ve evre bilinci asndan olas deildir. Tm modern yaamdan
vazgeilmesi halinde elde edilecek olan sadece daha ok kirlenmenin durdurulmas
olacak, ancak bugne kadar olan kirliliin birikintisi uzun yllar devam edecektir. Bu
durumda yaplmas gereken ey bir yandan daha ok kirlenmenin olabildiince
nlenmesi, te yandan mevcut kirliliin temizlenmesidir (Karpuzcu, 1991).
2.1. evre Kirliliinin Nedenleri
Bir yaklama gre evre kirliliinde asl nemli olan nfus art deil, gelimi
lkelerin yaratt kirliliktir. Nfus artnn evre kirlenmesi ve doal kaynak
tketimindeki pay sadece %10 kadardr. Dnya gelirinin %70' inin dnya nfusunun
%30 kadar tarafndan kullanld dikkate alnrsa evre kirlenmesinin temel nedeninin
nfus art deil tketim art olduu sylenebilir. Bu durumda evre kirliliinin temel
unsurlarndan biri sanayilemedir.
4
Sanayileme
Sanayi ve ticaretin gelimesi ucuz retim girdilerinin salanmasna baldr. Bu
ekilde oluacak artk deerler baka sanayilerin kurulmasna yola aar. retim
srecinde arz-talep balantsna gre fiyatna en kolay mdahale edilen girdilerden birisi
i gcdr. Sanayilemi tm lkelerde sanayi ve ticaretin gelimesi her zaman ucuz i
gc ile salanmtr. Ancak, yukarda da deinildii gibi ucuz i gc sanayi ve
ticaretin youn olduu blgelerde varolarn ortaya kmasna neden olmutur.
Sanayilemenin evre kirlilii zerindeki asl olumsuzluu dorudan kirliliktir.
Trkiye gibi sanayileme srecini devam ettiren lkelerde yine ucuz retim amac ile
ucuz yakt kullanlmakta, retim gerei olarak ortaya kan artklar dorudan alc
kaynaklara verilmekte, sonuta hava, su ve toprak kirlenmektedir.

Gerek i gerek d pazarda rekabet fiyat ve kalite asndan olumaktadr.
Kalitesi dk bir rn eer fiyat da dk ise pazarda alc bulabilmektedir. Yksek
kalitenin salanmas ise ilave maliyet unsurudur. Her ne kadar toplam kalite yaklam
ile kalitedeki artlar maliyete yansmamakta hatta maliyeti drmekte ise de toplam
kalite yaklam gelimekte olan lkelerde henz yeterince yerlemi deildir. Sanayide
ve ticarette yksek kaliteli bir rn ya da hizmeti daha ucuza pazara sunmak kukusuz
byk bir avantaj salamaktadr. Pazarda alclar rnn fiyat ve kalitesi ile
ilgilenirken, bu rnn retim srecinde ne denli evre kirlilii oluturduu, ekolojik
dengeyi ne denli bozduu ile nadiren ilgilenmektedirler.

Bu durumda, retim srecinde ortaya kan atklarn temizlenmesi iletme iin
retimde ek maliyet oluturarak pazar rekabetinde dezavantaj olacaktr. Gelimekte olan
lkelerde devletin kontrol eksiklii ve yaptrm gc zayfl nedeni ile sanayi
tesislerinin artma birimleri kurmalar bir anlamda sadece retim maliyeti asndan ele
alndnda caydrc bir faktrdr. letmelerin artma tesisi kurup bunu altrmalar
yerine ceza vermeleri daha karldr. Ayn retimi yapan ayn kapasite ve teknolojideki
iki tesisten artma tesisi kuran ve altrann retim maliyeti, bunu kurmayp cezaya
5
raz olana gre daha yksek olacandan Pazar payn yitirecektir. Bu durumda
sanayinin evre kirlilii oluturmas kanlmazdr.

Gelimi lkelerde ise, tersine olarak sanayi tesislerinin ya artma birimleri
vardr ya da cretini deyerek atklarn kamu ya da zel sektre ait artma tesislerinde
arttrrlar. Bu lkelerde artmdan gelen ek maliyetler retimde verimlilii artrmak ve
giderleri azaltmak ile giderilmitir. Dolays ile bu lke rnleri d pazarlarda rekabet
glerini korumaktadrlar. Gelimi lkelerin artlmalar ok pahal olan atklarn uzak
denizlere dkmeleri, pahal artm gerektiren retimleri gelimekte olan lkelerde
yaptrmalar da bilinen bir gerektir (Haktanr ve Arcak, 1998)
2.2. Kirliliin Boyutlar
Evsel, tarmsal ve endstriyel atklar evre kirliliini oluturan temel unsurlardr.
evre kirlilii ise basit olarak topran, suyun ve havann kirlenmesi olarak ele
alnabilirse de toprak, su ve havann ayr ayr kirlenmesi bir anlamda dierlerinin de
dolayl olarak kirlenmesine neden olmaktadr. Bunlar iinde ounlukla zerinde en ok
durulan kirlenme suyun kirlenmesidir. Suyun kirlenmesi havann kirlenmesine sadece
"s kirlenmesi" olarak etki ederken, havann kirlenmesi yamurlar aracl ile topra
ve suyu da kirletmektedir.
2.2.1. Su Kirlilii
Su kirlilii su kaynann kimyasal, fiziksel, biyolojik, radyoaktif ve ekolojik
zelliklerinin olumsuz ynde deimesi eklinde gzlenen ve dorudan veya dolayl
yoldan biyolojik kaynaklarda, insan salnda, su rnlerinde, su kalitesinde ve suyun
6
dier amalarla kullanlmasnda engelleyici bozulmalar yaratacak madde veya enerji
atklarnn boaltlmasn ifade etmektedir. Bu erevede Birlemi Milletler Dnya
Salk rgt (WHO) tarafndan sularda kirletici etki yapabilecek unsurlar aadaki
ekilde snflandrlmlardr.
a) Bakteriler, virsler ve dier hastalk yapc canllar: Sularn hijyenik adan
kirlenmesine neden olan bu organizmalar genellikle hastalkl ya da portr (hastalk
tayc) olan insan ve hayvanlarn dk ve idrarlarndan kaynaklanr.
b) Organik maddelerden kaynaklanan kirlenme: lm hayvan ve bitki artklar ile
tarmsal artklarn yzeysel sulara karmas sonucunda ortaya kan kirlenmedir.
c) Endstri atklar: eitli endstri faaliyetleri sonucu oluan fenol, arsenik,
siyanr, krom, cva vb. toksik maddeleri ierirler.
d) Yalar ve benzeri maddeler : Tanker kazalar ve petrol boru hatlarndan
kaynaklanr.
e) Sentetik deterjanlar : Temizlik maddeleri (fosfat ykl).
f) Radyoaktivite: Nkleer enerji santralleri, hastaneler, baz endstri kurulular,
aratrma kurulularndan kaynaklanan atklar ile nkleer silah denemeleri sonucunda
oluabilmektedir.
g) Pestisitler: Tarmsal savata kullanlan yapay organik maddelerdir.
h) Yapay organik kimyasal maddeler: Bu maddeler farmasotik, petrokimya ve zirai
kimya endstrilerince retilmektedir.
i) Anorganik tuzlar: Bu maddeler toksik olmayp ancak yksek dozlarda kirletici
olarak kabul edilirler.
j) Yapay ve doal tarmsal gbreler: Azot ve fosfordan kaynaklanan ikincil
kirlenme.
k) Atk s: Tek geili soutma suyu sistemlerine sahip termik santraller yzeysel
sulara byk miktarda atk s verir. Suyun scaklnn artmas bir yandan doal artma
srecini hzlandrrken te yandan sudaki oksijenin doygunluk deriimini azaltarak
anaerobik kokumaya neden olurlar.
7
Yukarda 11 madde halinde verilen kirleticilerin sadece "a" maddesi evsel
atklar ilgilendirmekte iken, "f" maddesi (radyoaktivite) dnda kalan 10 madde tarm,
tarma dayal sanayi ve tarma girdi salayan tesisleri ilgilendirmektedir.
Yaplan hesaplamalar yerkrede kii bana 470 milyon ton su olduunu
gstermektedir. Bu suyun %97' si deniz ve okyanuslarda, %3' ise tatl su kay-
naklarnda bulunmaktadr. Tatl su kaynaklarnn ise %75' i buzullarda, %25' i akarsu ve
gllerde bulunur. Akarsu ve gllerde bulunan suyun byk ounluu yeralt sulardr.
Sonu olarak tatl su kaynaklarnn ancak % 0,75' i akarsu, gl ve yeralt sular halinde
bulunmakta, tm su kaynaklarnn % 0,01 kadar yerst nehir ve gllerde bulunmakta,
bu durumda kii bana den yerst su kaynaklar kii bana ancak 47 bin ton
olmaktadr. Bir dier deyi ile yerst tatl su kaynaklar dnya nfusu tarafndan eit
olarak paylalr ise kii bana den 47 bin ton su, gnde 1000 litre hesab ile kii
bana 128 yl yeterli olacaktr. Bu miktara tarm ve endstride kullanlan miktar dahil
deildir. Ancak yer st akarsu ve gllerin byk ksmnn kirlenmi olmas, Amazon
nehri gibi dorudan insan kullanmna elverili olmamas gibi nedenlerle ime ve
kullanma suyu kaynaklar giderek azalmaktadr. Ortadou lkelerinde deniz suyundan
ime suyu retimi, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti 'ne Trkiye' den balon ile su
tanmas, turizm cenneti olarak tanmlanan Antalya' da turizm asndan byk
potansiyel sahibi deniz kysndaki pek ok kyde ime suyu olarak yaan yamurlarn
sarnlarda biriktirilmesi ve yazn bu suyun kullanlmas ime suyu salamadaki
tehlikeyi aklamaktadr. Bir yaklama gre temiz su kaynaklarnn tkenmesi
dnyann yok olmasna neden olacak en yakn potansiyel tehlikedir.
Evsel atklarn oluturduu evre kirlilii yannda sanayide oluan kirlilik ok
daha nemli boyutlardadr. Su kirlilii asndan endstri tesisleri byk dalm
gsterir. (Uslu ve Trkman, 1987)


8
2.2.2. Kat Atklar
Yaplan aratrmalara gre nfusun krsal - kentsel olmas, sosyoekonomik ve
sosyokltrel yaps ve tketim alkanlklarna gre deimek zere Trkiye'de kii
bana gnde ortalama 0.7- 0.9 kg kat atk oluturduu belirlenmitir. Bu miktar,
Trkiye genelinde ylda 15-20 milyon ton kat atk anlamna gelmektedir. Atklarn
bileimi ortalama olarak % 22 yiyecek art, %11 kat-karton,%4 plastik, % 2 cam,
%2 metal ve %59 dier eklinde olup %10-15' i geri kazanlabilir niteliktedir. Buna
gre Trkiye ' de ylda 2-3 milyon ton pn geri kazanlabilecei, bunun ekonomik
deerinin 1999 yl fiyatlar ile 10-11 trilyon TL olduu tahmin edilmektedir.
Deerlendirilebilir atklarn %48' ini kat-karton, %27' sini cam,%14' n metal ve
%11' ini plastik ambalaj malzemeleri oluturmaktadr. Gda sanayi geri dnsz
ambalaj materyali kullanarak kat atk birikiminde etkili olmaktadr.
Tarma dayal endstri dallar arasnda gda sanayinin pek ok dalnda nemli
miktarlarda kat atk ortaya kmaktadr. Bu kat atklar ileme sreci iinde
deerlendirilemeyen artklardr. rnein meyve suyu endstrisinde meyve ekirdei,
sap, posa, bitkisel ya endstrisinde hammadde cinsine gre kabuk, ekirdek, kspe
ileme srecinde artk nitelii tamaktadr. Bunlarn bir ksmna hayvan yeminde
olduu gibi nemli bir talep olurken, bir ksm yakt olarak kullanlmakta, bir ksm kat
atk olarak pe gitmektedir.
eker endstrisinde pancarn ksmen iyi temizlenememesi, ksmen de sadece
arlk olsun diye bilinsizce temizlenmemesi sonunda eker fabrikalarnda nemli bir
toprak ynts olmaktadr. Burada asl zc olan, birinci snf topran fabrikaya
getirilip, bunun iletme iin bir kat atk olarak giderilmesi gerekliliidir.

9
Krmz ve beyaz et sektrnde artklar rendering rnleri ile birlikte ou kez
yem olarak deerlendirilmektedir. Buna kar su rnleri sektr youn bir organik
maddeyi kat atk olarak atmaktadr.

Kirlenmi suyun artlmas, bir ekilde mmkn olmakla beraber, kirlenmi
topran temizlenmesi sadece bata gda ambalajlar olmak zere baz kat atklarn
temizlenmesinden ibarettir. Topran tarm makineleri rneinde verildii gibi, demir
ile kirlenmesi halinde tek temizleme yntemi yamur sularnn kirlilii temizlemesini
beklemekten ibarettir. Bu adan bakldnda topran kirlenmesi suyun kirlenmesine
oranla ok daha tehlikeli boyutlarda olabilmektedir (Karaca, 1999).
2.2.3. Havann Kirlenmesi
Hava kirlilii esas olarak enerji elde edilmesi amac ile uygun olmayan yakt-
larn kullanm ve/veya uygun olmayan teknolojilerin kullanmndan kaynaklan-
maktadr. Sanayide baca gazlarnn filtre edilmeden havaya verilmesi uygun olmayan
teknoloji olarak deerlendirilebilir.
Ormanlarn yok olmas, ozon tabakasnda delinme, nkleer denemeler vb.
nedenlerle atmosferin snmas da havada fiziksel kirlilik olarak nitelendirilebilir. Buna
bal olarak iklimde grlen deimeler tarm dier retim birimlerine gre daha fazla
etkilemektedir (Karpuzcu, 1984).
10
2.3.Kirliliin nlenmesi
evre kirliliine bir btn olarak bakldnda kirliliin ortadan kaldrlmas
yerine kirlenmenin nlenmesi en aklc zm olarak ortaya kmaktadr. Yer kredeki
tm sosyoekonomik ve sosyokltrel yap dikkate alndnda kirlenmenin tmyle
nne geilmesi bugn iin olanakszdr. Bunun yerine zellikle Trkiye gibi
gelimekte olan lkelerde bir yandan kirlenmenin olanaklar lsnde azaltlmas,
mevcut kirliliin temizlenmesi, atklarn yeniden kazanlmas gibi evre koruma
yntemleri beraberce uygulanmaldr.
Ekonomik ve sosyal kalknma faaliyetleri ile birlikte ortaya kan, evre ve insan
saln tehdit edici etkileri nitelik ve nicelik olarak en aza indiren ve doal kaynaklar
en verimli ekilde kullanarak bunlar srdrlebilir klan teknolojiler "evre dostu
teknolojiler" olarak tanmlanmaktadr. evre dostu teknolojiler genelde 4 ana balk
altnda toplanmaktadr.
- Bir ilem sonucunda ortaya kan zararl etkileri ortadan kaldrmaya yne-
lik teknolojiler: retim prosesinde deiiklik yaplmadan, retim sonucunda ortaya
kan atklara ve dier zararlara mdahale eden atk su artma teknolojileri gibi
teknolojilerdir.
- Proses deiikliine gidilerek, hammadde, yardmc madde, doal kaynak
girdilerini ve atk ktlarn en aza indirgeyen teknolojiler : Bunlar retim srecini
ve rn tipini deitirmeye ynelik olabilir. Daha az enerji, su ve kimyasal madde
kullanarak, daha verimli alan, nitelik ve nicelik olarak daha az/daha zararsz atk
reten prosesler ve son rnler bu kapsamdadr.
11
- Geri kazanm ve yeniden kullanm teknolojileri: Atklarn ve atk malzemenin
yeni malzemelere dntrlerek yeniden kullanmlarn salayan, evreye atlarak
zarar vermelerini nleyen ve doal kaynak tketimini azaltan teknolojilerdir.
- Eski ve geleneksel evre dostu teknolojiler: Gne enerjisi gibi ok eski
alardan beri bilinen geleneksellemi baz teknolojiler zellikleri gerei zaten evre
dostu olan, bir dier deyi ile evreye zarar vermeyen teknolojilerdir.

evre dostu teknolojilerin yukarda verilen genel erevesi iinde ikinci grupta
tanmlanan teknolojiler "temiz rn - temiz retim teknolojileri" olarak tanmlanrlar.
nc grupta yer alan "geri kazanm ve yeniden kullanm" teknolojilerinin retim
alannda ve retim prosesine entegre olarak gerekletirilenleri de "temiz retim
teknolojileri" kapsamna girmektedir.
Temiz retim, verimlilii artracak, hava, su ve topran kirlenmesini nleyecek,
atklar kaynanda yok edecek ve insan ile evre zerindeki riskleri en aza indirecek
proses ve rnlerin srekli ve birlikte kullanlmasdr. Temiz retimin temel ilkeleri ;
kirlilik kontrol iin temizleyici ve dzeltici deil nleyici yaklamlar esas almak,
hammadde ve enerjinin daha az tketilmesi ile atklarn azaltlmasn salamak, doal
kaynaklarn optimum kullanmn salayacak ekilde teknolojik proseslerin
iyiletirilmesi ve yeni proseslerin gelitirilmesini kapsamaktr.
Temiz retim teknolojilerinin kullanlmas, temiz retim kapsamnda tanmlanan
faaliyetlerin bir blmn oluturmaktadr. Bu nedenle "temiz retim" kavram esas
alnmakta ve temiz retim teknolojilerinin kullanlmas da bu kavram kapsamnda yer
almaktadr. Dier bir deyi ile temiz retimde teknoloji nemlidir ancak temiz retim
sadece bir teknoloji uygulamas deil, ayn zamanda sanayinin evreye bak ve
evreyle ilikileri iin yeni yaklamlar ve davranlar da ieren bir uygulamadr.
12
Kirliliin nlenmesine ynelik en nemli yaklam artmadr.
Artma
Artma ile asl kastedilen suyun temizlenmesidir. Tm artma sistemleri fiziksel,
kimyasal ve biyolojik artma gruplar iinde snflandrlabilir. Fiziksel artma ile suyun
iinde bulunan kaba maddeler zgara ve filtreler ile , kum vb. iri maddeler keltme
havuzlarnda bekletme ile, madensel yalar syrma veya iletme iinde santrifjlme
gibi ekillerle atk sudan ayrlabilirler. Kimyasal artma atk suda znm olarak
bulunan kirletici unsurlarn kimyasal reaksiyonlar ile znrl dk bileiklere
dntrlmesi ya da askdaki kat maddelerin keltilmesidir ve genellikle endstriyel
atk sulara uygulanr. Aerobik biyolojik artma ise prensip olarak suda znm halde
bulunan organik maddeleri mikroorganizmalara yedirmek, bu ekilde oluan biyolojik
ktleyi atk sudan ayrmaktr. Anaerobik biyolojik artma ise organik maddeleri
mikroorganizmalar ile daha kk molekllere dntrmektir. Bu dnm sonunda
metan gaz da elde edilir. Kalan kk molekll organik maddeler aerobik artm ile
kolaylkla artlabilecek forma dnr. Bir dier deyi ile anaerobik artma tesisleri
aerobik artma ncesi kullanlr. Gda endstrisi gibi organik madde yk fazla olan
atklar biyolojik artma ile temizlenebilir. Tarma dayal dier sanayi dallarnda
kimyasal artma sistemleri kullanlmaktadr.
Tm artma sistemleri pahal ve altrlmas zor olan temizleme birimleridir.
Atk suyun miktar, kirlilik konsantrasyonu, kirlilik eleri, gnlk dearj edilen
miktarn gn iinde miktar, bileim ve konsantrasyon dalm gibi faktrler tarafndan
etkilenir. Orta lekli (10 - 50 ton/gn st girii olan) bir peynir iletmesi iin biyolojik
artma sisteminin maliyeti iletmenin artma tesisi dndaki maliyetinin yarsna kadar
kabilmektedir. Trkiye 'de peynir iletmelerinin byk ounluu orta lekli
iletmelerdir ve gda sanayi dier sektrleri iin de artma sistemi maliyeti buna
yakndr (elebi, 1992)
13
3. METALLERN EVRESEL ETKLER
Antik alarda bu metallerin cevherleri ilenmeye balandndan beri metaller
insan faaliyetleri sonucu olarak doal evrimler dnda atmosfere, hidrosfere ve
biyosfere yaylmaya balamlardr. Yzyllar boyunca insanlar ar metalleri etkilerini
bilmeden tak, silah, su borusu vb eitli amalar iin kullanmlardr. Sanayileme ile
birlikte ar metal ieren kmrlerin yaklmaya balanmas ile endstri blgelerindeki
ar metal kirlilii ar boyutlara ulam ve ar metal kirliliinden kaynaklanan ilk
tanmlanan zehirlenmeler Japonyada ortaya kmtr.
Ar metaller, su kaynaklarna, endstriyel atklar veya asit yamurlarnn
topra ve dolays ile bileimde bulunan ar metalleri zmesi ve znen ar
metallerin rmak, gl ve yeralt sularna ulamasyla geerler. Sulara tanan ar
metaller ar derecede seyrelirler ve ksmen karbonat, slfat, slfr olarak kat bileik
oluturarak su tabanna ker ve bu blgede zenginleirler. Sediment tabakasnn
adsorpsiyon kapasitesi snrl olduundan dolay da sularn ar metal konsantrasyonu
srekli olarak ykselir. lkemizde de bata tuz ihtiyacmz karladmz tuz gl
olmak zere kapal gllerimizde yeterli evresel nlem almadmz ve su havzalarnda
kontrolsz sanayilemeye izin verdiimizden dolay ar metal konsantrasyonu srekli
ykselmektedir.
Ar metallerin ekolojik sistemde yaynmlar dikkate alndnda doal
evrimlerden daha ok insann neden olduu etkiler nedeniyle evreye yaynm sz
konusu olduu grlmektedir. Srekli ve kullanma bal kirlenmenin yan sra kazalar
sonucu da ar metallerin evreye yaynm nemli miktarlara ulaabilmektedir. (1979
Lengrichte imento tesisinden talyum kaa* ). Yllk olarak doal evrimler sonucu
7600 ton Cd, 18800 ton arsen, 3600 ton cva 332000 ton kurun atmosfere atlmakta
iken insan faaliyetleri sonucu dearj edilen miktarlar dikkate alndnda ise selen (19
kat), kadmiyum (8 kat), cva, kurun, kalay (6 kat), arsen, nikel ve krom (3 kat) ) daha
fazladr (Alexander, 2002)
14
Ar metallerin evreye yaynmn da etken olan en nemli endstriyel
faaliyetler imento retimi, demir elik sanayi, termik santraller, cam retimi, p ve
atk amur yakma tesisleridir.
Atk suda bulunan ar metallerin nemli bir miktar artma amurlarnda
bulunurlar. znm ksmlar ise yzey sular ve denizlere ulaarak bu blgelerde
kalrlar. Buralardan ar metaller tekrar mobilize olarak ime sularna ve besin zincirine
ulaabilirler. Besin zincirine ulaan ar metaller kimyasal veya biyolojik olarak
bnyeden atlamazlar ve akmle olurlar. Buna ramen canl organizmalarda her ne
kadar taban, hava veya sularda rastlanlan konsantrasyonlardan ok daha yksek oranda
ar metal konsantrasyon deerlerine ulalsa dahi, ok nadir olarak hayvan ve
insanlarda salk riski douracak ar metal akmlasyon snrna ulalr.
3.1.Ar Metallerin Etkileri
Ar metaller biyolojik proseslere katlma derecelerine gre yaamsal ve
yaamsal olmayan olarak snflandrlrlar. Yaamsal olarak tanmlananlarn organizma
yapsnda belirli bir konsantrasyonda bulunmalar gereklidir ve bu metaller biyolojik
reaksiyonlara katldklarndan dolay dzenli olarak besinler yoluyla alnmalar
zorunludur. rnein bakr hayvanlarda ve insanlarda krmz kan hcrelerinin ve bir ok
oksidasyon ve redksiyon prosesinin vazgeilmez parasdr.
Buna karn yaamsal olmayan ar metaller ok dk konsantrasyonda dahi
psikolojik yapy etkileyerek salk problemlerine yol aabilmektedirler. Bu gruba en iyi
rnek kkrtl enzimlere balanan cvadr (John, 1996).
Bir ar metalin yaamsal olup olmad dikkate alnan organizmaya da baldr.
rnein nikel bitkiler asndan toksik etki gsterirken, hayvanlarda iz elementi olarak
bulunmas gerekir.
15
Ar metallerin insan metabolizmasnda oluturduklar etki ve etkin olduklar
aamalarna sistemler asndan ksaca ele alrsak bunlar
*Kimyasal reaksiyonlara etki edenler
*Fizyolojik ve Tanm sistemlerine etki edenler
*Kanserojen ve mutojen olarak yap talarna etki edenler
*Alerjen olarak etki edenler ve
*Spesifik etki edenler olarak sralamak mmkndr.
4.KROM VE ZELLKLER
4.1.Kromun Fiziksel ve Kimyasal zellikleri
Simgesi : Cr
Kromun dier isimleri : Chrome, khromoa ve Frenck
Renk : Mavimsi beyaz parlak renkli bir metal
Atom Numaras : 24
Atom Arl : 51,996
Atom Hacmi : 7,23
zgl Arl : 7,19 gr/cm
3
Erime Noktas : 1907
o
C
Kaynama Noktas : 2671
o
C
Elektron Biimlenmesi : [Ar] 3d
5
4s
1
Ykseltgenme Dereceleri : 2+, 3+ ve 6+
zotoplar : 43-54
Balca Kararl zotoplar : 46-49, 51, 55, 56
Elektrik letkenlii :12
Kristal Yaps :ki kristal biimi vardr; gvde merkezli
kubik(alfa) ve yakn birlemi hegzagonaldir (beta, 1850
o
C nin stnde kararl).
16
Periyodik sistemde yeri :Periyodik tablonun 4. periyot VI B grubunda yer
alan kimyasal element, yerkabuundaki en bol bulunan elementler arasnda 17.srada
gelir ve doada serbest halde deil bata oksijen olmak zere baka elementlerle
birlemi halde bulunur. En nemli cevheri kromit mineralidir (FeO.Cr
2
O
4
). Yksek
tenrl cevherleri yaklak, %42-56 Cr
2
O
3
ve %10-26 FeO ile deien miktarlarda
MgO, Al
2
O
3
ve SiO
3
ierir.
Aktiviteleri : Cr
2+
, Cr
3+
e hzla okside olmasna karlk Cr
6+
,
Cr
3+
ya yava indirgenir. Cr
3+
, Cr(OH)
3
veya Cr
2
O
3
formuna hidroliz olurlar. Uuculuu
nemsizdir. Organik maddeler zerinde adsorpsiyon biyolojik birikime sebebiyet
verirler. Metal normal scaklklarda deniz suyuyla ve nemli ya da kuru havayla
tepkimeye girmez. Krom oda scaklnda seyreltik HCl ve H
2
SO
4
iinde yava
znr, buna karlk dumanl HNO
3
ve kral suyundan etkilenmez. Kostik alkaliler ve
alkali karbonatlardan etkilenir. Baz ykseltgeyici maddeler metal zerinde ince bir
oksit katman oluturarak metali slfrik asit gibi seyreltik minerallere kar da edilgen
duruma getirir (Budavari, 1998).
4.2 Kromun Bileikleri
Krom bileiklerinde ounlukla +2, +3 ve +6 deerlikte bulunur. Ayrca +1, + 4
ve +5 deerlikli olduu birka kararl bileii de vardr. +6 deerlikli durumunda
bulunduu en nemli bileikler kromat (CrO
4
2-
) ve bikromat (Cr
2
O
7
2-
) iyonlardr. Bu
iyonlar sanayide kullanlan bir dizi tuz olutururlar. Kromun en stabil bileii +3
deerlik ald bileikleridir. Kromlu bileikler oksitlenmeye son derece yatkndr.
Krom +3 deerlikli tuzlarndan klorr, slfat ve nitrat tuzlarnn suda znebilmelerine
ramen, baryum kromat suda znemez. Krom +3 deerlikli tuzlar bazik zclerde
az, asidik zeltilerde ok znr. Krom +6 deerlikli tuzlarndan potasyum, sodyum
ve amonyum tuzlar suda znr (ATSDR, 1999).
17
4.3 Kromun Kullanm Alanlar
Kroma endstrinin hemen her dalnda rastlanr. Krom, atmosfer korozyonuna,
kimyasal etkenlere, ykseltgenmeye (koruyucu oksit filmi), anmaya kar yksek bir
diren gstermesi ve ok sert olmas nedeniyle elik ve teki metallerin korunmasnda
kaplanmasnda, kaplama olarak yaygn bir ekilde kullanlr.
Krom +6 deerlikli tuzlar yaygn olarak metal temizleme ve kaplama
ilemlerinde, alminyumun anodik oksidasyonunda, balama maddesi olarak deri
endstrisinde, boyalarn, boyar maddelerin, patlayclarn, seramiklerin, kat
retiminde kullanlmaktadr. Dier taraftan krom +3 deerlikli tuzlar, yaygnl daha
az bir ekilde mordanlama maddesi olarak tekstil boyamasnda, seramik ve cam
endstrisinde ve fotoraflkta kullanlmaktadr. Ayrca s deitiricilerin korozyon
inhibitr olarak soutma sularnda pompalar korumada, metalrjide de ferrokrom,
silikokrom, ferrosilikokrom, zel elik ve metalik krom alamnn retiminde
kullanlr. ok sk olarak krom atklarnn balca kayna, metal kaplama ilemlerinde
kullanlan kromik asit banyosu ve durulama suyudur. ok geni kullanm alan bulan
bu ar metalin evreye geii de ayn oranda fazladr. Kromun kaynakland
endstriler ise; tersane, oto ve dier ykamalar, kmr madencilii, inorganik kimyasal
madde retimi, bobin kaplama, elektrik, elektronik, dkmhaneler, porselen
emayeleme, tutkal ve odun kimyasal maddeleri, ila retimi, cevher zenginletirme,
organik kimyasal maddeler ve plastik, petrol rafineleri, lastik ilemleri, sabun ve
deterjan, kereste rnleri, elektrik g istasyonlardr (Adato, 1993).
18
4.4. Krom Kirlilii
4.4.1 Su kalite kriterleri
nsan sal iin, Cr
3+
e izin verilen konsantrasyon, 170 g/L; Cr
6+
ya izin
verilen konsantrasyon ise 50 g/l. dir. Krom havada, toprakta, baz yiyeceklerde ve
biyolojik sistemlerin ounda bulunur (Chapman, 1996).
nsanlar iin ok gerekli olan bir eser element olarak bilinir. Krom doal sularda
ok nadiren bulunur. Yzey sularda konsantrasyonu genellikle 0,010 mg/l dan daha
azdr. Deniz suyunda, dier elementler arasnda yer alr ve genellikle 0.001 mg/l
konsantrasyonun olduka altnda bulunur. Krom doada en yaygn olarak Cr
+3
eklinde
bulunur.
4.4.2 Kromun sulu sistemleri ve atklardaki durumu
Krom sulu sistemler iinde hem krom +3 deerli hem de krom +6 deerli iyon
halinde bulunur. Balca endstriyel atklar ierisinde mevcut olan alt deerlikli krom
zellikle kromat (CrO
4
2-
) ve bikromat (Cr
2
O
7
2-
) halinde bulunmaktadr. Krom bileikleri
soutma suyuna korozyonu nlemek amac ile ilave edilmektedir. Ayrca
mrekkeplerin; boyar maddelerin ve boya pigmentlerinin imalatnda, krom
dibalanmas, alminyumun elektrolitik oksitlenmesi ve dier metallerin temizlenmesi,
kaplanmas ve elektrolitik kaplanmas ilemlerinde kullanlmaktadr. ok sk olarak
krom atklarnn balca kayna, metal kaplama ilemlerinde kullanlan kromik asit
banyosu ve durulama suyudur (Glhan ve Stk, 1970).
4.4.3. Kromun canllar zerine etkisi
Kromun zehirlilii, temasta olduu maddelere, kromun oksidasyon durumuna ve
ortamn pHna gre deiiklik gstermektedir.
19
A) Evsel sularn salanmas
1962 ylnda tespit edilen Avrupa ime suyu standartlar 6+ deerli krom iin
0,05 mg/l. lik bir snr tespit etmitir. Hayvanlar zerinde yaplan denemelere
dayanarak, insann zararl bir psikolojik etkiye maruz kalmadan +6 deerlikli krom
ieren ime suyunu iebildiini gstermitir (Wolf and Mc Kee, 1972).
B) Balklar ve sudaki dier canl hayat
Krom tuzlarnn su canllar zerine olan zehirlilii, maddelerin tr, scaklk,
ortamn pH, kromun deerlilii, zellikle sertlie bal olarak byk deiiklikler
gstermektedir. Balklar krom tuzlarna nispeten dayankldrlar. Ancak daha dk
yapdaki su canllar son derece hassastrlar. +6 deerlikli kromun balklar zerine +3
deerlikliden daha fazla toksit etkisi olduu gsterir bir sonuca ulatran herhangi bir
delil yoktur.
Verilen bilgilere dayanarak aadaki krom konsantrasyonlarnda krom +3 veya
krom +6nn balklara ve dier sudaki canllar zerine bir tehlikesi olmayaca
grlmektedir.
Balk yaam : 1 mg/l.
Dier su canllar : 0,05 mg/l.
4.4.4. Krom toksisitesi
Endstride kroma maruz kalma, elektroliz teknii ile (kromaj) kaplamadan da
olur. Burada ince taneli kromik asit tozlarna maruz kalnr. Endstride balca
absorpsiyon soluma yolu ile olmaktadr. Suda znenleri deri ile absorbe olabilir
(Kocaoba, 1999).
Kromik asit ve bikromatlarla meydana gelen zehirlenmeler sonucu, meslek
hastalklar olarak kabul edilen lezyonlar oluur. Bu lezyonlar, burun veya deri yaralar
ve kalc tekrarlayan egzamalar halinde deri ile ortaya kar (gvercin gz) ve ok ac
verir.
20
Krom ounlukla biyolojik materyallerde, proteinlerde, nkleik asitlerde ve ok
eitli dk molekl tartl ligandlarda + 3 eklinde bulunur. + 6 deerlikli ekli
oksidasyon potansiyeli ve biyolojik membranlardan kolaylkla geebilmesi nedeni ile
+3 deerlikli halinden ok daha zehirlidir (Baykut vd., 1987). Az ii ve cilt zerine
dorudan temas eden krom bileikleri alerjik dermatit yaralara yol aabilir. Toz ve
dumanlarn solunmas ile iddetli solunum yolu iltihaplar, burun iltihaplar ve
yrtlmasna neden olmaktadr. Akcier iltihab sonucu akcier kanserinin meydana
gelebilecei bildirilmitir. Kromik asit nefes darl krizlerine yol aar. Krom
bileiklerini yapan fabrikalarda, boya retilen yerlerde alan iiler arasnda ge ve
yava zehirlenme olaylar grlmtr. Bu kiilerde, ellerde ve ayaklarda souma,
titreme grlmektedir (Dkmeci, 1988).
4.4.5. Krom standartlar
Cr
6+
iin uluslar aras evre ile ilgili olan WHO, EPA (Birlemi Milletler evre
Koruma Ajans) ve Avrupa standartlar doal sularda maksimum 50 g/l Cr
6+
ya izin
vermilerdir (Loukidou et al., 2004). lkemiz iin belirlenmi olan deerler ise izelge
3.4. de zetlenmitir.
izelge 3.4. Cr
6+
iin baz standartlar
21
4.5. Atk Sularda Krom Giderme Teknikleri
Atk sulardaki kromun giderilmesi iin birok yntem mevcuttur. Uygulanacak
yntemin belirlenmesinde baz faktrleri gz nne almak gerekmektedir. Atk suyun
karakteristii, atk su ierisinde ki krom miktar, giderilmek istenen miktarn bykl,
iletme ncesi hazrlk ve iletme maliyeti, artm verimi sonucu atk miktar bu
faktrler arasnda sralanabilir.
Atk sularda ki kromun giderilmesinde kullanlan baz teknikler unlardr
(Genel, 1999):
Kimyasal indirgenme teknii: Art alt deerlikli krom ve bileikleri indirgeyici
zellikteki kimyasallar kullanlarak art deerlikli kroma indirgenir. Ancak
bu yntemle alt deerlikli kromun tamamn art deerlikli kroma
indirgeyememektedir. ndirgenen miktar, kullanlan indirgeyici bileie ve reaksiyonun
zelliklerine gre deimektedir.
yon deitirme teknii: yon deitiriciler, genellikle yukardan aaya akl
kolon tiplerinde kullanlr. Atk sularn ierisinde yer alan krom bileiklerini
gidermek iin anyon deitirici reineler kullanlmaktadr. Reine kapasitesi
dolduunda, tutulan iyonlarn uzaklatrlmas iin rejenerasyon ilemi uygulanr.
Anyon deitirici reinede en yaygn olarak kullanlan rejenerant sodyum hidroksittir.
Ters osmoz teknii: Ters osmoz, zeltideki znm tuzlar yar geirgen bir zardan
yksek basn kullanarak geirilmesi ve bu ilem srasnda kirleticilerin aradaki zar
tarafndan tutulmasna dayanan bir prosestir. Ters osmoz niteleri uygun hidrolik
kapasitenin salanabilmesi iin genellikle paralel olarak, daha verimli bir artm
salamak amacylada seri bal olarak ayarlanr. Ancak bu yntemle de btn bileikler
tam olarak uzaklatrlamaz. Artma verimi, uzaklatrlmas planlanan kirleticinin ve
kullanlan membrann zelliklerine gre deimektedir.
Adsorpsiyon teknii: Sularda krom giderim uygulamalarndan biri de dk maliyeti,
kolay bulunabilirlii ve kolay kullanm gibi sebeplerden tr birok sanayiyel ve zirai
22
atk veya sanayiyel ve zirai yan rnler ile zeolit, diatomit gibi toprak ve kil eitleri de
adsorpsiyon uygulamalar iin kullanlr.
5. ADSORPSYON
zeltinin dolgu maddesinin yzeyinde seici olarak tutulmalar sonucu
meydana gelen bir ayrma ilemidir. Kat taneciin yzeyinde bulunan atom, iyon yada
molekller birbirlerinden farkl zellikte, yksek bir enerji seviyesine ve yzey
aktiviteye sahip olan bir yzey tabakaya tutunurlar. Bu ynyle absorpsiyondan
ayrlrlar (ener vd., 1986).
Birok fiziksel, kimyasal ve biyolojik sistemlerde adsorpsiyon olay tercih
edilmekte ve zellikle sanayi uygulamalarnda su ve atk sularn artlmasnda ska
kullanlmaktadr.
5.1. Adsorpsiyon Mekanizmalar
Adsorpsiyon mekanizmas temelde fiziksel adsorpsiyon ve kimyasal adsorpsiyon
olarak ikiye ayrlr (Perry et al., 1985). Bu iki tip adsorps iyon arasndaki farklar aada
sralanmtr;
1. Fiziksel adsorpsiyonda, adsorbent ve adsorplanan molekller arasnda
zayf kuvvetler olan Van der Waals kuvvetleri etkili olup bu iki molekl
arasnda herhangi bir elektron alverii veya elektron paylam sz konusu
deildir. Buna karlk, kimyasal adsorpsiyonda, adsorplanan ve adsorbent
moleklleri arasnda karlkl elektron alverii veya paylam ile fiziksel
adsorpsiyondaki balara gre daha kuvvetli olan kimyasal balar
olumaktadr.
23
2. Fiziksel adsorpsiyon tamamen tersinir olup, adsorplanan molekllerin
adsorbent yzeyinden ayrlmas yani desorpsiyonu sz konusudur. Kimyasal
adsorpsiyon ise kimyasal artlar deimedike tersinmez bir reaksiyondur.
3. Fiziksel adsorpsiyon, adsorbent yzeyinde belirli noktalara sabit olmayp,
adsorplanan molekller yzeyin tamam zerinde hareket edebilir. Bu
ekilde kat haldeki adsorbentlerin yzey alanlarnn llmesi mmkn
olmaktadr. Fakat kimyasal adsorpsiyonda, adsorplanan molekller kat
yzeyde reaksiyona girdikleri adsorbent noktalarda kalarak kimyasal ba
olutururlar.
4. Fiziksel adsorpsiyonda, aa kan adsorpsiyon ss 10 kcal/mol n
altnda iken bu deer kimyasal adsorpsiyonda 40 kcal/mol den byktr.
5. Fiziksel adsorpsiyon ok tabakal olabilirken, kimyasal adsorpsiyon, tek
tabaka ile snrldr. lk tabakay takip eden tabakalardaki tutulmalar, ancak
fiziksel adsorpsiyon yolu ile oluabilir.
6. Fiziksel adsorpsiyonun meydana gelmesi iin ilave bir aktivasyon
enerjisi gerekmezken, kimyasal adsorpsiyonda gerekir.
7. Fiziksel adsorpsiyonun hz artan scaklk ile hzl bir ekilde derken,
kimyasal adsorpsiyonda adsorpsiyon hz scaklk ykseldike artmaktadr.
Kat yzeyindeki adsorpsiyon ilemi, difzyon kinetiine bal olarak
gereklemektedir.
5.2. Adsorpsiyon zotermleri
Adsorpsiyon izotermleri bir yzeye adsorbe olan adsorplanan molekller iin
denge artlarn gsterir. Genel olarak, adsorbe olan madde miktar, adsorplanan
konsantrasyonunun karmak bir fonksiyonudur. Adsorpsiyon izotermi, bilinen
miktardaki bir adsorbent ile farkl konsantrasyonlarda adsorplanan madde zeltilerini
24
dengeye ulatrarak elde edilir. lmler sabit scaklkta yaplr. Deney sonunda
zeltideki adsorplanan madde konsantrasyonlar adsorbent fazndaki adsorplanan
madde konsantrasyonlarna kar grafie ilenir.
Uygulamada en ok karlalan izotermler Langmuir, Freundlich ve
Brunaur-Emmet-Teller (BET) izotermleridir (Perry et al., 1985).
5.2.1. Langmuir zotermi
Langmuir izotermi adsorbentin yzeyinde alc noktalarn olduunu kabul eder.
Burada her alc noktann sadece bir molekl adsorplama yapaca kabul edilmitir.
Bylece meydana gelen tabaka bir molekl kalnlnda olur. Bunun yannda, tm
adsorpsiyon alanlar, adsorplanan molekllere kar eit miktarda ekim uygular ve
adsorbe olan bir molekl bitiik alandaki bir baka moleklle herhangi bir etkileim
iinde olmaz. Langmuir izotermi, kat yzeyler zerinde aktif adsorpsiyon alanlarnda
meydana gelen tutulmann fiziksel ya da kimyasal adsorpsiyon olup olmadn dier
izotermlere gre daha iyi aklamaktadr.
Langmuir izoterminde adsorpsiyon, adsorplanan maddelerin balang deriimi
ile birlikte lineer olarak artar. En ok doyma noktasnda, yzey tek tabaka ile
kaplanmakta ve yzeye adsorbe olmu adsorplanan madde miktar sabit kalmaktadr.
Bu kabullerden yola karak Langmuir aadaki eitlii karmtr;
m
x
=
) 1 ( KC
C Kq
m
+
(5.1)
Burada;
K ve q
m
= Langmuir izotermi sabiti
C = Adsorpsiyon tamamlandktan sonra zeltide kalan madde konsantrasyonu (mg/L)
x = Adsorbe olan madde miktar (mg veya g)
m = Adsorbentin ktlesi (mg veya g)
25
E. 5.1 u ekilde dzenlenebilir;
m x /
1
=
m
q
1
+
C Kq
m
1
(5.2)
Sonu olarak bir adsorpsiyon olay Langmuir izotermine uyuyorsa 1/(x/m)
deerine kar 1/C deerleri grafie ilendiinde K ve q
m
sabit deerleri grafikteki doru
eiminden ve dorunun grafii kestii noktadan gidilerek hesaplanr.
5.2.2. Freundlich zotermi
Freundlich, adsorpsiyon prosesini ifade eden bir ampirik denklem gelitirmitir.
Freundliche gre bir adsorbentin yzeyi zerinde bulunan adsorpsiyon alanlar
heterojendir yani farkl trdeki adsorpsiyon alanlarndan tekil edilmitir.
Freundlich izotermi aadaki ekilde ifade edilir.
m
x
= KC
1/n
(5.3)
Burada;
x = Adsorbe olan madde miktar (mg veya g)
m = Adsorbentin ktlesi (mg veya g)
K = Freundlich izotermi sabiti
C = Denge halindeki zeltide adsorbent konsantrasyonu (mg/L veya mol/L)
n = Freundlich izotermi sabiti
Freundlich denkleminin her iki tarafnn logaritmas alnrsa denklem u
ekildedir;
log (x/m) = log K + (1/n) log C (5.4)
26
log (x/m) e kar log C noktalandnda eer izoterm Freundlich izotermine
uyuyorsa bir doru elde edilir. Burada n ve K sabitleri dorunun eimi ve ekseni kesim
noktalarndan belirlenir. Eksenler logaritmik lektedir.
5.2.3. Brunaur-Emmet-Teller zotermi
Bu adsorpsiyon izotermine gre molekller adsorbentin yzeyine birden fazla
tabaka halinde adsorbe olur. BET denklemi Langmuir denkleminde olduu gibi
adsorbent yzeyinin niform olduunu kabul eder. Bir adsorpsiyon alanndaki
adsorpsiyon, komu alandaki adsorpsiyona etki etmez. Buna ilaveten adsorpsiyon
enerjisinin birinci tabakay tuttuu kabul edilmitir. Ancak birinci tabakaya ilaveten
yeni tabakalarn olumas da mmkndr. BET denklemi aadaki ekilde ifade
edilmektedir.
m
x
=
[ ]
s s
m
C C A C C
ACX
/ ) 1 ( 1 ) ( +
(5.5)
Burada;
x = Adsorbe olan madde miktar (mg veya g)
m = Adsorbentin arl (mg veya g)
A = zelti ve adsorbent yzeyi arasndaki enerji etkileimini ifade eden sabit
C = Denge halindeki zeltide adsorbent konsantrasyonu (mg/l veya mol/L)
x
m
= Birinci tabakay tamamen tekil iin adsorbe olan zelti miktar (mg/g veya
mol/g)
C
s
= zeltideki adsorbentin doygunluk konsantrasyonu (mg/l veya mol/L)
E. 5.5 yeniden dzenlenirse;
m x C C
C
s
/ ) (
=
]
]
]

m
Ax
1
-
]
]
]

m
Ax
A 1
(5.6)
27
Buradan hareketle C/C
s
deerlerine karlk C/[(C
s
-C)x/m] deerleri
noktalandnda eimi A-1/Ax
m
olan ve kesim noktas 1/A(x
m
) olan bir doru elde
edilir.
Langmuir, Freundlich ve BET izotermlerinin tamam atksu uygulamalarnda
adsorpsiyon verilerini analiz etmede kullanlmaktadr. Genelde, Langmuir ve BET
denklemleri kark zelti veya seyreltik zeltilerde Freundlich denklemindeki kadar
iyi uygulanamazlar (Benli, 2003).
5.3. Sabit Yatakl Kolonlarda Adsorpsiyon
Sabit yatakl adsorpsiyon kolonundan geen zelti hacmine kar k
akmndaki znen deriiminin deiimi ekil 5.1de gsterilmitir. Bu ekle gre
besleme zeltisinin deriimi C
0
dr ve ekil 5.1.aya gre kolondan kta znenin
sv iindeki balang deriimi C
a
dr. zelti balangta temiz adsorban yatann
iinden geeceinden yatan st ksmndaki adsorbanlar tarafndan znen hzl bir
ekilde adsorplanr. Adsorpsiyon blgesi aaya doru kaydka, k akmndaki
znen deriimi de artarak C
b
deerini alr (ekil 5.1.b). Kolondan, ekil 5.1.cdeki
duruma gelinceye kadar zelti getiinde adsorpsiyon blgesinin alt ksm yatan alt
snrna ular ve k akmndaki znen deriimi ilk kez nemli lde artarak
krlma noktasnda C
c
deerine ular. zelti gemeye devam ettike k
akmndaki deriim hzla ykselerek C
d
durumuna geldiinde kolon, zneni
adsorplama ynnden doygunlua ulam saylabilir (ekil 5.1.d.). Bylece doygun
blgenin alt snr kolonun dibine erimitir. k akmnda istenen standart aldnda
adsorbann rejenere edilmesi veya deitirilmesi gerekecektir.
Sabit yatakl kolonda adsorpsiyon verimi krlma erisi (dnl erisi,
breakthrough erisi) ile belirlenir. Krlma erisi zeltiden uzaklatrlan maddenin
davrann gsterir ve ounlukla adsorplanan maddenin deriimi, k deriimi veya
k akmndaki deriiminin giri deriimine oran (C
e
/C
0
) zamann veya kolondan
kan zelti hacminin fonksiyonu olarak ifade edilir. Krlma erisinin altnda kalan
28
alan integrasyon yntemi ile belirlenebilir. Adsorplanan madde deriimine kar
kolondan kan zelti hacmi grafie geirilerek maksimum kolon kapasitesi belirlenir.
Belirli besleme deriiminde ve ak hzndaki toplam adsorpsiyon kapasitesi (q
0
;mg/g)
aadaki gibi hesaplanabilir:
q
0
=

T
V
e o
m
dV C C
0
) (
(5.7)
Burada;
V
T
: yatak doyduu zaman toplanan zelti hacmi (L)
m: adsorban ktlesidir (g).
Sabit yatakl kolonda adsorpsiyon srecinin gerek hz ve ilergesi, akkan
hzna ve beslemedeki znen deriimi yksek olduunda yatan yksekliine
baldr. alma srasnda krlma noktasna ulama zaman nemlidir ve bu zaman
yatak yksekliinin azalmas, adsorpban tanecik boyutunun artmas ve beslemedeki
balang deriiminin artmasyla azalr (Kavak, 2004).
29

ekil 5.1. Sabit yatakl adsorpsiyon kolonundan geen zelti hacmine kar k
akmndaki znen deriiminin deiimi(Vergili, 2000).
Kolonda adsorpsiyon srecinin tasarm krlma erisinin veya deriim-zaman
profilinin belirlenmesini gerektirir. Bu amala Thomas ve Yoon-Nelson modelleri
kullanlabilir.
5.3.1. Thomas Modeli
Thomas veya tepkime modeli kolon verimi iin kullanlan modeller iinde en
ok kullanlanlardan birisidir. Bu model, adsorpsiyon ve desorpsiyon olaylarnn
Langmuir modeline uyduunu ve adsorpsiyon hznn ikinci mertebeden tepkime
kinetii ile kontrol edildii varsaymna dayanr ve yle ifade edilir:
(a) (b) (c) (d)
30
]
]
]

) (
exp 1
1
V C m q k C
C
o o TH o
e
(5.8)
Burada;
k
TH
: Thomas hz sabiti (L/mg dk)
: Hacimsel ak hz (L/dk)
V : Kolondan geen zelti hacmi (L)
Thomas modelinin dorusallatrlm ekli :
V
C k m q k
C
C
o TH o TH
e
o

,
`

.
|
1 ln
(5.9)
Kinetik katsay k
TH
ve yatan adsorpsiyon kapasitesi q
o
, tye (t=V/) kar ln[(C
o
/C
e
)-
1] grafie geirilerek elde edilebilir. (Aksu ve Gnen, 2004).
5.3.2. Yoon-Nelson Modeli
Yoon-Nelson modeli hem dier modellerden daha az kark hem de adsorbann
karakteristiiyle, adsorbann tryle ve adsorpsiyon yatann zellikleriyle ilgili ok
fazla detay gerektirmez. Yoon-Nelson modeli yle ifade edilebilir (Lin and Wang,
2002):
31
ln
YN YN
e o
e
k t k
C C
C

(5.10)
Burada;
k
YN
: Yoon - Nelson Hz sabiti (1/dk)

: Krlma erisine gre adsorplanan maddenin %50 adsorplamas iin gerekli

zaman (dk)
t: Krlma noktasna karlk gelen zaman (dk)
tye karlk ln(C
e
/(C
o
-C
e)
) grafii izilerek kesim ve eim noktalarndan k
YN
ve

deerleri elde edilebilir. Bu deerler kullanlarak q
0
yle hesaplanabilir:
q
0
=
2
1
C
0
(2

) = C
0

(4.11)
6. YON DEM
Bir kat maddenin etrafndaki svdan belirli iyonlar alp, buna karlk ekivalent
miktarda dier iyonlar svya vermesi esasna dayanan fizikokimyasal olaya iyon
deiimi denir. Bu deiim, ekivalent miktarda ki iyonlar arasnda ounlukla geri
dnl olarak gerekleir. Bylece uygulanan reaksiyonun tam tersi gerekletirilerek
balanan iyonlar tekrar zeltiye alnrlar. yon deiimi, olay ktlenin etkilemesi
kanununa uygun olarak yryen bir denge reaksiyonudur. Bu olayn hz, iyonlarn
porlar iine difzyonuna bal olarak deiir (Barlas, 1996).
32
6.1. yon Deitirici Maddeler
Doal iyon deitirici maddeler: Baz doal organik maddeler iyon deitirme
zelliine sahiptirler. Hayvan, bitki dokular ve toprak gibi maddelerin birou iyon
deitirme zellii gsterirler. Bu doal maddelerden bazlar un, samani odun, kat,
patates niastas ve topraktaki humustur. Doal maddelerin ou arttklar suya renk
vermekte ve artm ileminin izlenmesi zor olmaktadr. Ayrca rejenere edilmeleri de
son derece gtr.
Zeolitler, kristal alminyum silikatlardr ve katyon deitirici zellik gsterirler.
Zeolitler yumuak maddelerdir ve kimyasal olarak dayankl deillerdir. Porlarndaki
kar iyonlar fazla hareketli deildir.
Bir ok kmr doal iyon deitirici zellik gsterir. Bu maddeler kullanlmadan
nce uygun hale getirilmelidir. Bu ama dorultusunda, slfrik asit ile slfonasyon
sonucu slfane edilmi kmr oluturulur. Ayrca bitml kmr ve antrasit
slfonasyon ile kuvvetli katyon deitiricilere dntrlmektedirler (ntu, 1997-
Vergili, 2000)
Sentetik iyon deitirici maddeler: yon deitirici maddeler yaplarnda
asidik veya bazik fonksiyonel gruplar bulunan znmez granler maddelerdir. aplar
0,04-1,5 mm arasnda olan iyon deitirici kreciklerini tek tek ele aldmzda, her bir
krecii olduka kltlm bir snger olarak dnebiliriz. Snger iskeleti(matriks)
dev bir molekldr ve iinde ok sayda yk tayc gruplar bulunur. Yani krecik
elektriksel olarak ntraldir (Barlas, 1996).
Heterodispers ve monodispers olmak zere iki tip iyon deitirici kategorisi
vardr. yon deitiriciler fiziksel grnmlerine gre jel(mikroporz) ve makroporz
olmak zere iki gruba ayrlrlar. yon deitiricinin jel veya makroporz yapda olmas
polimerizasyon basamandan ileri gelir.
Jel tipindeki reineler, homojen yapda apraz balanm polimerlerdir.
Grnmleri effaftr. Polimerizasyon basamandan kaynaklanan doal bir poroziteye
33
sahiptirler. Yaygn olarak kullanlmaktadrlar. Jel yapdaki iyon deitirici reineler,
btn taneciklere dzenli olarak dalm deitirme noktalarna sahiptirler. Por aplar
10-30 A
o
dr.
Makroporz reineler iyon deiiminin taneciin iindeki gruplarda da
gereklemesini salayan daha geni porlara sahiptir ( minimum ap 100 A
o
). Bu
reineler makroretkler ya da sabit porlu reineler olarak da bilinirler. Mat bir
grnme sahiptirler.
Makroporz reinelerde apraz ba oluturan divinilbenzen miktar, jel yapdaki
reinelere gre daha fazladr. Bu durum reinenin daha az deitirme noktalarna sahip
olmasna neden olduundan makroporz reinelerin kapasiteleri jel yapdaki
reinelerden daha dktr. Jel yapdaki iyon deitiricilerin iletme verimleri daha
yksektir ve fiyatlar daha dktr (Vergili, 2000).
Makroporz reineler snger yaplarndan dolay daha iyi fiziksel dayankllk
gsterirler. Ozmotik kuvvetlerden fazla etkilenmezler. Makroporz anyonik reineler
daha fazla yzey alanna sahip olduklarndan organik kirlenmelere kar mikroporz
reinelerden daha dayankldrlar (Delsiva, 1996).
Monodispers iyon deitiriciler zel bir ynteme gre retilen hemen hemen
ayn byklkteki jel veya makroporz yapda, stiren-divinilbenzen
kopolimerizatlardrlar. Taneciklerin % 90dan fazlas belirlenen tanecik apndan en
fazla t0,05 mm sapma gsterir.
Monodispers reinelerle alrken dk basn kayb ve daha az reine yata
genilemesi olur. Monodispers reinelerde ters ykama esnasnda yatak genilemesi
standart reinelere oranla daha dktr. Monodispers reinelerin iinde ince tanecikler
bulunmad iin yatak ve zerinde bulunan sv arasnda net bir snr oluur. Bu sayede
kirliliklerin ykanp atlmas kolaylar ve ykama srasnda reine kayb, standart
heterodispers iyon deitirici kolonundaki basn kayb ile karlatrlamayacak kadar
dktr.
34
Monodispers iyon deitiriciler daha kk kolonlar ile almaya olanak verir.
Bylece yeni giriimlerde yatrm bedeli der, mevcut tesislerin iyon deitirici
kolonlarna monodispers reinelerin doldurulmas durumunda da kolona daha fazla
reine konabilir. Monodispers reinelerin baka bir avantaj ise iyon deitirici kolon
iindeki nozullar ve kolektrlerin tkanma riskinin tamamyla ortadan kalkmasdr
(Vergili, 2000).
6.2. yon Deitirici Tipleri
Katyon ve anyon deitiricilerdeki iyon tayc grubun cinsi iyon deiimi
olaynda ok nemlidir. yon tayc gruplarn asitlik ve bazlk derecesine gre kuvvetli
ve zayf asidik iyon deitiricilerden veya kuvvetli ve zayf bazik iyon deitiricilerden
sz edilir.
Kuvvetli asidik iyon deitirici: Slfonik asit gruplar
Zayf asidik iyon deitirici : Karboksil gruplar
Kuvvetli bazik iyon deitirici : Kuvarterner amonyum bileikleri
Zayf bazik iyon deitirici : Primer, sekonder ver tersiyer amonyum bileikleri
6.2.1. Kuvvetli asidik katyon deitiricier
Kuvvetli asidik katyon deitiriciler, slfonik asit fonksiyonel gruplarna
sahiptiler. Bu kuvvetli asidik katyon deitiriciler her pHda iletilirler, btn tuzlar
deitirirler ve rejenerasyon maddesinin byk miktarlarna ihtiya duyarlar.
35
Kuvvetli asidik katyon deitiriciler Na
+
formunda iken yumuatma amal, H+
formunda yumuatma, dealkalizasyon ve demineralizasyon amal kullanlrlar.
Aadaki eitliklerde tipik kuvvetli katyon deitirici reaksiyonu gsterilmektedir:
2RSO
3
-
H
+
+ CaCl
2
(RSO
3
-
)
2
Ca
2+
+ 2HCl
2RSO
3
-
Na
+
+ CaCl
2
(RSO
3
-
)
2
Ca
2+
+ 2NaCl
2RSO
3
-
Na
+
+ Ca(HCO
3
)
2
(RSO
3
-
)
2
Ca
2+
+ 2NaHCO
3
Bu reaksiyonlar geri dnldr. Tkenmi reine asit rejenerasyonu ile hidrojen
ya da sodyum formuna dntrlebilir.
6.2.2. Zayf asidik katyon deitiriciler
Zayf asidik katyon deitiriciler, deitirme noktalar olarak karboksilik
gruplara sahiptirler. Sadece bikarbonatlara balanm olan katyonlar (Ca
2+
, Mg
2+
, Na
+
vb) tutabilirler, kuvvetli anyonlarla (SO
4
2-
,Cl
-
,NO
3
-
) denge halindeki katyonlar
deitirmezler. Zayf asidik reineler esas olarak yumuatma ve dealkalizasyon amal
kullanlrlar.
Zayf katyonik reineler rejenerasyon maddesinin stokiyometrik miktar ile
rejenere edilirler. Kuvvetli katyonik iyon deitiricilerin rejenere edilmeleri iin ise
rejenerasyon maddesinin stokiyometrik miktarnn 2-3 kat gerekmektedir. Zayf asidik
katyon deitiriciler, kuvvetli katyonik reinelerden daha kolay rejenere edilebilirler
(Dorfner, 1972).
Bu tip reineler hidrojen formundaki kuvvetli asidik katyon deitiricilerle ayr
yatak vaya kark yatak eklinde kullanlrlar. Her iki durumda da alkalilik oluturan
iyonlar ilk olarak zayf asidik katyon deitiricide giderilir. Kalan iyonlar kuvvetli
katyon deitirici ile giderilir. Zayf asidik katyon deitiriciler kuvvetli asidik katyon
36
deitirici nitesinden gelen asit ile rejenere edilebilirler. Bylece iyon deitiricilerde
daha az su kirlilii oluur.
ekil 6.1. Kuvvetli ve zayf asidik katyon deitiricilerin ematik gsterimi (Dow
Chemical Company, 1998)
6.2.3. Kuvvetli bazik anyon deitiriciler
Kuvvetli bazik anyon deitiricilerin deitirme noktalarn kuvarterner amin
gruplar oluturur. Bu anyon deitiriciler, kimyasal aktivasyon prosesinde kullanlan
amin eidine bal olarak Tip I ve Tip II olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Tip I,
metil grubuna sahipken, Tip II de bu metil gruplarnn birinin yerine bir etanol grubu
vardr.
Tip I reineler sulardan anyon giderimi iin uygundur. Tip I reineler yksek
scaklklara kar dayankldrlar ve yksek alkalinite ile yksek silika gideriminin tercih
edildii sularda kullanlabilirler. Rejenere edilmeleri Tip IIden daha zordur. Tip I
reineler ayrca klorr formundan hidroksil formuna geerken Tip IIden daha ok
ierler (Korkisch, 1989).
Tip II reineler btn anyonlar giderebilir. Silika ve karboksil, bulunduklar
sularda toplam anyonlarn % 30undan fazla ise bu tip reineler bu anyonlar gidermede
daha az etkili olabilir. Tip II reineler kirlenmeye daha az maruz kalrlar ve iletme
masraflar Tip Ie gre daha azdr.
37
OH formundaki kuvvetli bazik anyon deitiriciler anorganik asitleri u ekilde
giderirler:
2R
4
N
+
OH
-
+ H
2
SiO
3
(R
4
N
+
)
2
SiO
3
2-
+ 2H
2
O
2R
4
N
+
OH
-
+ H
2
CO3 (R
4
N
+
)
2
CO
3
2-
+ 2H
2
O
Reaksiyonlar geri dnl olduklarndan, tkenmi iyon deitirici reine NaOH (kostik
soda) rejenerasyonu ile hidroksil formuna dntrlr.
6.2.4. Zayf bazik anyon deitiriciler
Zayf bazik anyon deitiriciler, fonksiyonel zelliklerini birincil (R-NH), ikincil
(R-NHR
1
), ncl (R-N-R
1
R
2
) ve bazen de kuvarterner amonyum gruplarndan alrlar.
Kapasiteleri kuvvetli bazik reinelerin iki katdr. Zayf bazik anyon deitiriciler
kuvvetli bazik anyon deitiricilerden nce kullanldklarnda organik kirlenmeye kar
maksimum korunma saland gibi rejenerasyon maliyeti de azalr (Vergili, 2000).
Zayf bazik anyon deitiriciler, dk alkaliniteye ve silika gideriminin gerek
olmad ya da kuvvetli asitlerin anyonlarnn (Cl
-
, SO
4
2-
,NO
3
-
) bulunduu sularda
kullanlabilirler. Zayf bazik anyon reineler kuvvetli asitler ile u ekilde reaksiyon
verirler:
2R
3
N
+
OH
-
+ H
2
SO
4
(R
3
N
+
)
2
SO
4
2-
+ 2H
2
O
R
3
N
+
OH
-
+ HCl (R
3
N
+
)Cl
-
+ H
2
O
Zayf bazik reineler NaOH, Na
2
CO
3
ve NH
3
ile rejenere edilebilirler (Awwa, 1990).
38
ekil 6.2. Kuvvetli ve zayf bazik anyon deitiricilerin ematik gsterimi
6.3. yon Deitiricilerle alma Yntemleri
yon deiiminin gereklemesi iin esas olarak yntem kullanlmaktadr:
1. yon deitirici ile suyun kartrld yntem (kesikli)
2. Kesiksiz yntem
3. Kolon yntemi
6.3.1. yon deitirici ile suyun kartrld yntem (kesikli)
Bu en basit iyon deiimi yntemidir. Artlacak su hacminin iine bir miktar
iyon deitirici reine ilave edilir. Dengenin belirgin bir ekilde deiime urayan
iyonlardan yana olduu iyon deiimi olaylarna uygulanr. Denge salandnda iyon
deiimi ilemi tamamlanr. Bu yntem giderilecek iyonlarn seicilii ok yksekse bir
avantaj salayabilir. Yani olduka snrl bir uygulamas vardr (Barlas, 1996 Dorfner,
1972).
6.3.2. Kesiksiz yntem
39
Kesiksiz yntemlerde iyon deitirici ve sv, kolonlar iinde birbirine doru
(ounlukla ters akm prensibine gre) hareket halindedirler. Ham suyun geirilii ve
rejenerasyon ayn zamanda gerekletirilir. Bunun iin doygunlua ulam iyon
deitirici ksm kk porsiyonlar halinde kolondan (filtreden) alnr. Rejerenere edilir,
saha sonra ykanr ve kolona tekrar verilir.
yon deitirici reinenin younluu suya gre ok az bir farkllk gsterdii iin
byle bir tesisin iletilmesi olduka zordur. Yukarya dou akmakta olan su karsnda
gerekli olan kmeye son derece g ulalabilmektedir. Teknik olarak ok masrafl bir
yntemdir.
6.3.3. Kolon yntemi
Kolon yntemi, en nemli ve laboratuarlarda en ok kullanlan yntemdir. yon
deitirici, bir cam veya plastik kolon iine doldurulur. Bu ekilde elde edilen sistem ile
istenilen btn ilemler gerekletirilir. yon deitiricinin yzmesini engellemek iin
ak yn yukardan aaya dorudur. yon deitirici bnyesindeki G
1
kar iyonunu,
kolon iine akan sv iinde bulunan G
2
iyonlar ile deitirmek istersek, deiim
olaynn ak aadaki ekilde gerekleir:
40

ekil 6.3. Kolon ynteminde iyon deiimi (iyon deiimi olaynn ak)
Sv kolon iinde yol aldka, deimekte olan iyonlar durmasan yeni iyon
deitirici ile temasa gelirler. Bu ekilde denge, her an daha ok istenilen yne doru
kayma gsterir. Buradaki iyon deiimi, iyon deitiricinin svyla basite kartrld
yntemlere gre, tam anlamyla gerekleir (Barlas, 1996).
yon deitirici kolonlarnn iletilmesinde u sra izlenir: ykleme, geri ykama,
rejenerasyon ve ykama.
Ykleme: Artlacak suyun iyon deitirici kolonuna verilmesi ilemidir. Bir
iyon deitiricinin iletme evrimi, yatan deitirme kapasitesine gre belirlenir. Bu
da deiebilir iyon ktlesine ve sonu olarak iki rejenerasyon arasnda artlan suyun
hacmine baldr.
Ekonomik ve uygun optimum kolon kapasitesi toplam kapasitenin % 50-75
civarndadr. Krlma noktasna (breakthrough point) ulaldnda kolon durdurulur.
41
Geri ykama: yon deitirici kolonlar yukardan aaya doru yklemesi
srasnda oluabilecek kanallamay, yatak zerinde ken kirlilikleri ve gaz
kabarcklarn gidermek amacyla rejenerasyon ncesi ham suyun giri ynne ters
ynde geri ykama yapllr.
Rejenerasyon: Bu ilem ykleme ile ayn ynde(doru akm) veya ters
ynde(ters akm) yaplabilir. Rejenerasyon admnda iyon deitirici reinenin tipi,
rejenerant maddesinin tipi, rejenerasyon zeltisinin konsantrasyonu, ak hz, scaklk,
rejenerasyon zeltisinin saflk derecesi ve temas sresi dikkate alnmaldr (Dorfner,
1972).
Doru akm rejenerasyonunun iki nemli olumsuz yn vardr: yon
kaaklarnn olumas ve kimyasal madde kullanmnn yksek olmas. yon kaa,
rejenerasyona ramen son iyon deiimi ilemi srasnda kolonun alt ksmnda kalmay
baarm iyonlardr. Bu durum yle aklanabilir: Normal olarak yukardan aaya
doru yaplan rejenerasyon srasnda, henz taze durumundaki (deiime uramam)
asit/baz nce st ksmlardaki iyon deitirici tabakalarn rejenere eder ve ancak daha
sonra konsantrasyonu azalm ve tuzlarla karm olarak alt iyon deitirici
tabakalarna ular. Bu duruma ramen daha iyi rejenerasyon sonular istenirse, o
zaman teorik miktarnn 2-4 misli kadar daha fazla kimyasal madde kullanlmas
gerekmektedir.
Doru akm rejenerasyonu sonucu ortaya kan bu iki saknca ters akm
rejenerasyonu ile giderilmektedir. Ters akm prensibinde ortaya kabilecek tek
problem, rejenerasyon maddesinin aadan yukarya hareketi esnasnda iyon
deitiricide karmalar olmasdr. Dz akmdaki tabakalar burada grlmez.
Dengeleme suyu kullanlarak veya kar basn uygulanarak bu karmn nne geilir
(Barlas, 1996)
Ykama: Rejenerasyondan sonra rejenerasyon zeltisinin fazlasnn iyon
deitirici kolonundan uzaklatrlmas ilemidir.
42
Ykama suyunun hz rejenerasyon zeltisinin hzna ve ykleme hzna
baldr. Bu iki hz birbirine ok yaknsa ykama tek kademe ve normal ykleme
hznda yaplr. Rejenerasyon hz ykleme hzndan farklysa ykama iki kademede
yaplr.
Birinci kademe yava ykamadr. Hz rejenerasyon zeltisi ile ayn deerde ve
ynde alnr. Rejenerasyon zeltisi kolondan tamamen uzaklancaya kadar bu ilem
srer.
kinci kademe hzl ykamadr. Uygun k salanncaya kadar kolondan
ykleme hzyla ayn deerde ve ayn ynde su geirilir (Glhan ve Aksoan, 1970
Benefield et al., 1982).
Desorpsiyon: Kat yzeyine tutunan taneciklerin bir zcyle kat yzeyinden
ayrlmasdr.
6.4. Dowex-88 yon Deitirici Reine ve zellikleri
rn: Dowex -88
Tr: Kuvvetli asidik katyon deitirici
skeleti(matriks): Stiren- Divinilbenzen, makro gzenekli
Fonksiyonel Grup: Slfonat
Kimyasal ve fiziksel zellikleri:
retilmi iyonik form : Na
+
Parack younluu(yaklak olarak) : 1,2 g/mL
nerilen ilem koullar:
Maksimum ilem scakl : 150
o
C
pH aral : 0-14
Rejenerant : NaCl zeltisi (http:// msdssearch.dow.com)
43
7. DENEYSEL ALIMALAR
Bu blmde srekli sistemde iyon deitirme yntemiyle Cr(III) n Dowex-88
reinesiyle giderimi iin yaplan deneysel ve teorik almalara yer verilmektedir.
7.1. Kolonda Balang Deriiminin Etkisinin Belirlenmesi
Kolonda adsorpsiyon almasnda kullanlan srekli deney sistemi ekil.7.1 de
verilmitir.
ekil 7.1. Srekli deney sistemi
Cam kolona 0,75 cm yatak yksekliinde katyonik iyon deitirici reine olan
Dowex-88 ile dolduruldu. 100, 150, 200 mg/L deriimlerindeki krom nitrat zeltisi
pompa ile 1,7 ml/dk ak hznda aa akl olarak kolona beslendi. Kolon
almalarna 480 dakika boyunca devam edildi. Kolondan geen zelti hacmine (V)
karlk kolon kndaki Cr
+3
un deriimi (C
e
) grafie geirilerek grafiksel
integrasyonla maksimum adsorpsiyon kapasiteleri belirlendi. Teorik modellerle
deneysel almamz karlatrmak amacyla bu alma iin en uygun olan Thomas ve
Yoon-Nelson modelleri kullanld. Srekli adsorpsiyon iin t ye kar
]
]
]
]

,
`

.
|
1 ln
e
O
C
C

44
grafie geirildi ve dorunu eiminden Thomas modelinde kinetik katsay (k
Th
) ve
kesim noktasndan adsorpsiyon kapasitesi (q
o
) hesapland. Ayrca t ye kar
( ) [ ]
e o e
C C C / ln
grafie geirilerek eiminden Yoon-Nelson kinetik katsays (k
YN
),
kesim noktasndan kromun adsorplanmas iin gerekli zaman ve Eitlik 5.11
yardmyla da absorpsiyon kapasitesi hesapland.
7.2.Kolonda Desorpsiyon almas
200 ppm balang deriimiyle yaplan adsorpsiyon almas sonucu elde edilen
zeltiye desorpsiyon ilemi uyguland.
Belirli miktardaki reineden (2,832 g) 2 M HNO
3
zeltisi pompa ile 1,7 ml/dk
ak hznda aa akl olarak kolona beslendi. Kolanda desorpsiyon almasna 480
dk boyunca devam edildi. Kolondan geen zelti hacmine (V) karlk kolon
kndaki deriim (C
e
) grafie geirilerek grafiksel integrasyonla desorplanan miktar
bulundu. Adsorplanan miktar da desorplanan miktara blnerek % desorpsiyon deeri
elde edildi.
8. DENEYSEL BULGULAR VE TARTIMA
Bu blmde kolonda iyon deitirme yntemiyle reine kullanlarak Cr
+3
n
giderimi iin elde edilen bulgular ve tartlmas yer almaktadr.
8.1. Balang Deriimlerinin Etkisi le lgili Deneysel Bulgular Ve Tartma
Dowex-88 reinesi kullanlarak yaplan iyon deiimi yntemi sonucu farkl
balang deriimlerindeki k deriimleri izelge.8.1.de verilmitir.
45
izelge 8.1. Kolondan kan farkl deriimlerdeki zeltilerin zamana gre hacim ve
deriim deiimleri
C
o
=100 ppm C
o
=150 ppm C
o
=200 ppm
t (dk) V (lt) C
e
(mg/L) C
e
/C
o

C
e
(mg/L) C
e
/C
o

C
e
(mg/L) C
e
/C
o

5 0,012 29,5 0,295 47,8 0,319 74,3 0,372
15 0,0278 31,2 0,312 49,5 0,33 76,7 0,384
20 0,0353 32,5 0,325 50,52 0,337 81,27 0,406
60 0,0966 33,6 0,336 57,39 0,383 95,43 0,477
90 0,1406 35,8 0,358 63,96 0,426 109,5 0,548
120 0,1841 37,6 0,376 80,87 0,539 115,2 0,576
150 0,2281 45,8 0,458 90,85 0,606 128,5 0,643
180 0,2721 52,5 0,525 98,58 0,657 137,5 0,688
210 0,3161 65,8 0,658 112,6 0,751 158,1 0,791
240 0,3601 74,17 0,742 120,5 0,803 180,7 0,904
270 0,4031 83,28 0,833 128,2 0,855 193,9 0,97
300 0,4461 86,84 0,868 135,7 0,905 200 1
330 0,4891 90,07 0,901 141,5 0,943 200 1
360 0,5321 93,17 0,932 142,6 0,951 200 1
390 0,5751 95,18 0,952 150 1 200 1
420 0,6181 96,95 0,97 150 1 200 1
450 0,6611 97,12 0,971 150 1 200 1
480 0,7041 100 1 150 1 200 1
46
ekil 8.1. Kolondan geen zelti hacmine gre zelti deiim grafii(krlma erileri)
izelge.8.1 ve ekil.8.1 incelendiinde eitli balang deriimlerinde yaplan
iyon deitirme deneyleri sonucunda balang deriimin artmasyla kullandmz
Dowex-88 reinesinin doygunlua ulama sresinin azald gzlenmitir.
8.2.Kolonda yon Deiimi Ynteminde Kullanlan Modellerin Bulgular Ve
Tartlmas
izelge 8.2-8.3 ve ekil 8.2 de kolonda kullanlan modeller ile ilgili bulgularna
yer verilmektedir.

0
50
100
150
200
250
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
V(lt)
C
e
(
m
g
/
l
t
)
Co=100 ppm
Co=150 ppm
Co=200 ppm
47
izelge 8.2. Farkl balang deriimlerindeki krom zeltisi iin kolonda adsorpsiyonla elde edilen sonular
Co=100 ppm Co=150 ppm Co=200 ppm
t (dk) Ce/Co ln(Co/Ce-1) ln(Ce/(Co-Ce)) Ce/Co ln(Co/Ce-1) ln(Ce/(Co-Ce)) Ce/Co ln(Co/Ce-1) ln(Ce/(Co-Ce))
5 0,221 0,871 -0,871 0,307 0,76 -0,76 0,371 0,523 -0,523
15 0,238 0,791 -0,791 0,326 0,708 -0,708 0,383 0,477 -0,477
20 0,247 0,731 -0,731 0,336 0,677 -0,677 0,406 0,381 -0,381
60 0,325 0,681 -0,681 0,412 0,478 -0,478 0,477 0,092 -0,092
90 0,389 0,584 -0,584 0,472 0,296 -0,296 0,547 -0,188 0,188
120 0,456 0,507 -0,507 0,532 -0,157 0,157 0,576 -0,306 0,306
150 0,525 0,168 -0,168 0,591 -0,429 0,429 0,642 -0,584 0,584
180 0,593 -0,1 0,1 0,648 -0,651 0,651 0,687 -0,786 0,786
210 0,658 -0,654 0,654 0,701 -1,102 1,102 0,791 -1,331 1,331
240 0,717 -1,055 1,055 0,749 -1,407 1,407 0,903 -2,231 2,231
270 0,769 -1,606 1,606 0,792 -1,772 1,772 0,969 -3,442 3,442
300 0,813 -1,887 1,887 0,829 -2,25 2,25 1 Tanmsz Tanmsz
330 0,851 -2,205 2,205 0,86 -2,812 2,812 1 Tanmsz Tanmsz
360 0,882 -2,613 2,613 0,887 -2,958 2,959 1 Tanmsz Tanmsz
390 0,907 -2,983 2,983 0,909 Tanmsz Tanmsz 1 Tanmsz Tanmsz
420 0,928 -3,459 3,459 0,927 Tanmsz Tanmsz 1 Tanmsz Tanmsz
450 0,944 -3,518 3,518 0,942 Tanmsz Tanmsz 1 Tanmsz Tanmsz
480 1 Tanmsz Tanmsz 1 Tanmsz Tanmsz 1 Tanmsz Tanmsz
48
izelge 8.3. Farkl balang deriimleri iin Thomas katsaylar, hesaplanan ve
deneysel adsorpsiyon kapasiteleri
Balang
Deriimleri (C
o
)
(ppm)
k
TH
(l/mg.dk) q
o(hesaplanan)
(mg/g)
q
o(deneysel)
(mg/g)
R
2
100 1,7.10
-4
7,502 8,681 0,9665
150 5,53.10
-5
9,462 9,509 0,9822
200 6,2.10
-5
8,311 10,234 0,8772
y =-0,0124x +0,857
R
2
=0,8772
y =-0,0108x +1,0499
R
2
=0,9822
y =-0,0107x +1,3372
R
2
=0,9665
-4
-3
-2
-1
0
1
2
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
t(dk)
l
n
(
(
C
o
/
C
e
)
-
1
)
100 ppm
150 ppm
200 ppm
ekil 8.2.Farkl balang deriimleri iin tye kar ln((C
0
/C
e
)-1) grafii
ekil.8.2 deki dorularn eimlerinden Thomas modeli kinetik katsaylar (k
Th
)
ve kesim noktalarndan adsorpsiyon kapasiteleri (q
o
) bulunarak izelge 8.3. te sonular
gsterilmitir.
49
ekil 8.3. Thomas modeline gre farkl deriimlerdeki krlma erilerinin
karlatrlmas
izelge 8.4. Farkl balang deriimleri iin Yoon-Nelson katsaylar, hesaplanan ve
deneysel adsorpsiyon kapasiteleri
Balang
Deriimleri
(C
o
)(ppm)
k
YN
(lt/dk)

(dk) q
o(hesaplanan)
(mg/g)
q
o(deneysel)
(mg/g)
R
2
100 0,0107 125 7,503 8,681 0,9665
150 0,0083 105 9,454 9,509 0,9822
200 0,0124 69 8,284 10,234 0,8772

0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
0 100 200 300 400 500
t(dk)
C
e
/
C
o
100 ppm deneysel
100 ppm teorik
150 ppm deneysel
150 ppm teorik
200 ppm deneysel
200 ppm teorik
50
y = 0,0107x - 1,3372
R
2
= 0,9665
y = 0,0108x - 1,05
R
2
= 0,9822
y = 0,0124x - 0,857
R
2
= 0,8772
-2
-1
0
1
2
3
4
0 100 200 300 400 500
t(dk)
l
n
(
C
e
/
(
C
o
-
C
e
)
)
100 ppm
150 ppm
200 ppm
ekil 8.4. Farkl balang deriimleri iin tye kar ln(C
e
/(C
o
-C
e
)) grafii
t ye kar
( ) [ ]
e o e
C C C / ln
grafie geirilen ekil.8.3 te dorunun
eiminden Yoon-Nelson kinetik katsays (k
YN
), kesim noktasndan kromun
adsorplanmas iin gerekli zaman ve Eitlik 5.11 yardmyla da absorpsiyon kapasitesi
hesapland.
ekil 8.5. Yoon-Nelson modeline gre farkl deriimlerdeki krlma erilerinin
karlatrlmas
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
0 100 200 300 400 500 600
t(dk)
C
e
/
C
o
100 ppm deneysel
100 ppm teorik
150 ppm deneysel
150 ppm teorik
200 ppm deneysel
200 ppm teorik
51
Balang deriimi arttka reinenin maksimum adsorplama kapasitesi artt
Thomas hz sabiti k
Th
, dengeye gelme sresi ve reinenin krom iyonlarnn %50 sini
adsorplamas iin geen sre () azald gzlendi.
Her iki model iinde bulunan R
2
deerlerinin 0,85 in zerinde olmas
adsorpsiyonun her iki modele de uyduunu gsterir. Ayn zamanda teorik ve deneysel
maksimum adsorplama kapasitesi (qo) deerleri de birbirine yakn kmtr.
8.3.Desorpsiyon le lgili Bulgular Ve Tartmas
izelge 8.5 te desorpsiyon sonucundaki k deriimi deerleri ve ekil 8.6.da
Dowex 88 reinesinin desorpsiyon grafiine yer verilmektedir.
izelge 8.5. Desorpsiyon sonular
t V(ml) Ce(mg/L)
0 0 0
5 13,5 500,8
15 29,8 395,2
20 38,8 320,3
30 55,3 265,7
60 102,8 168,1
90 150,3 135,4
120 197,8 92,6
150 245,3 76,5
240 387,8 58,9
270 435,3 52,3
360 577,8 50,7
420 672,8 47,2
450 720,3 43,8
480 767,8 39,1
52
ekil 8.6. Dowex 88 reinesi iin desorpsiyon grafii
Yaplan desorpsiyon ilemi sonucunda desorpsiyon verimi %100 olarak
bulunmutur. Bu sonu iyon deiimi olaynn tersinir olduunu gstermektedir.
53
9.SONULAR
Artma ilemlerinde adsorpsiyon sklkla kullanlan bir yntem olduu gz
nnde bulundurulduunda, verimin arttrlmas, sistemin maliyetini drmede son
derece nemli olduu sylenebilir. Ayrca pahal yapay adsorbanlar yerine doada
kolaylkla bulunabilen ve geri kazanm mmkn olan adsorbanlarn kullanlmas,
proses ekonomisine nemli katkda bulunacaktr (Kavak, 2004). Bu almada insan
salna ve evreye son derece zararl ar metallerden birisi olan Cr
+3
n Dowex 88
katyon deitirici reine kullanlarak srekli sistem ile sulu zeltiden Cr
+3
giderimi ve
reinenin geri kazanm iin Cr
+3
n desorpsiyonu incelenmitir.
eitli balang deriimlerinde yaplan iyon deitirme deneyleri sonucunda
balang deriimin artmasyla kullandmz Dowex-88 reinesinin maksimum
adsorplama kapasitesinin artt ve doygunlua ulama sresinin azald
gzlemlenmitir. Krom iyonlar deriimin artmasyla adsorpsiyonda nce bir art
grlm, konsantrasyonun daha fazla artmasyla belli bir deerden sonra adsorpsiyon
sabit kalmtr.Bu durum reinenin doygunlua ulatn gstermektedir.
Kolonun karakteristik parametrelerini elde etmek iin Yoon-Nelson ve Thomas
adsorpsiyon modelleri uygulanm ve srekli adsorpsiyon kapasiteleri belirlenmitir.
Bylece deneysel olarak bulunan adsorpsiyon kapasiteleri ile bu iki modelden bulunan
adsorpsiyon kapasiteleri ile karlatrlm ve almann modellere uygunluu
grlmtr.
200 ppm balang deriimiyle yaplan adsorpsiyon almas sonucu elde edilen
zeltiye desorpsiyon ilemi uygulanmtr. Yaplan desorpsiyon ilemi sonucunda
desorpsiyon verimi %100 olarak bulunmutur. Bu sonu iyon deiimi olaynn tersinir
olduunu gstermektedir.
54
Yaplan deneysel almalarda elde edilen bulgular gz nne alndnda,
Dowex 88 reinesinin Cr
+3
gideriminde etkili bir adsorban olduu dnlebilir.
Tm koullarn sabit olduu durumlarda (scaklk, ak hz, reine ykseklii)
balang deriiminin artmasyla deneysel verilerden hesaplanan adsorpsiyon
kapasitesiyle Thomas ve Yoon-Nelson modellerinde hesaplanan adsorpsiyon
kapasitesinin artt, Thomas hz sabitinin azald grlmtr. Ayrca Kalavathy, H ve
arkadalarnn yaptklar almann sonular bizim almamzn sonularna uygunluk
gstermitir.
55
KAYNAKLAR
Adato, N., 1993 Adsorption of Cu, Cd and Cr, yksek lisans tezi, Boazii
niversitesi, FenBilimleri Enstits.
Aksu,Z., ve Gnen,F.,2004, Biosorption of phenol by immobilized activated
sludge in 39,599-613s. a continuous packed bed:prediction of breakthrough
curves, process biochemistry,
Alexander R., 2002, Doktora Tezi, Mnih Teknik niveristesi
ATSDR, 1999, Toxicological profiles for mercury.
Awwa, 1990, Ion exchange and inorganic adsorption, water quality and
treatment, Mc Graw-Hill Book Company, New York USA, 561-600p.
Barlas, H., 1996, Atksularn artmnda iyon deitirici ve membran teknikleri,
yksek lisans ders notlar, stanbul niversitesi Fen bilimleri Enstits evre
Mhendislii Anabilim Dal.
Baykut, F., Aydn A., Baykut, S., .. Yaynlar, 1987, evre sorunlar ve
korunmas, Gryay Matbaaclk, stanbul 131-143s.
Benefield, D.K, Judkins, F.J.,Weald, L.B., 1982, Ion exchange, process
chemistry for water and wastewater treatment, prentice-hall inc., Englewood
Cliffs, N.J., 307-361p.
Benli, S., 2003, Sulardaki Kurun(II), Bakr(II) ve inko(II) iyonlarnn dolgulu
kolonlarda adsorpsiyonla giderilmesi, Yksek lisans tezi, G.. Fen Bilimleri
Enstits, Ankara, 1-3 s.
56
Budavari,S., ONeil, M.J., Smith, A. ve Heckelman, P.E., 1998, The merck
index; An encyclopediaod chemical, drugs and biological, 11. Bask,
Merck&Co., Rahway,N.J., USA
Chapman, D., 1996, Water quality assesments, a guide to the use of biota;
sediments and water in enviromental monitoring, 2. Bask, University Press,
Cambridge, U.K. 80-82p.
elebi, S.S., 1992, kinci ilemler: Dier aerobik ve anaerobik atk su artm
prosesleri, endstriyel atk su artm., TMMOB Kimya Mhendisleri Odas.,
Ankara.
KAYNAKLAR(devam)
Delsiva , J.F., 1999, Essentials of ion exchange, presentes at the 25th annual
WQA Conference.
Dow Chemical Company, 1998, Powerful chemical processing tools, Midland,
USA.
Dorfner, K., 1972, Ion exchange types, ion exchangers properties and
applications, ann arbor Science Publishers Inc., Michigan, 1-53p.
Dkmeci, ., 1988, Toksikoloji, akut zehirlenmelerde tan ve tedavi, Fatih
Genlik Vakf Matbaa letmesi, stanbul,336-354s.
Genel, Y., 1999, Baz kil mineralleri zerine krom, kurun, inko ve kobalt
iyonlarnn adsorpsiyonu, Doktora Tezi, Yznc Yl niversitesi Fen
Bilimleri Enstits, Van 19-21s.
Glhan, M., ve Aksoan, S., 1970, yon deitirme sistemi ile yumuatma,
sularn artlmas, 2.Cilt, Pima Yaynclk, stanbul, 183-292 s.
57
Glhan, M., ve Stk, D., 1970, Sularn artlmas, Cilt I, 3-11s.
Haktanr, K., ve Arcak, S., 1998, evre kirlilii. Ankara niversitesi Ziraat
Fakltesi Yaynlar 1503. A. . Ziraat Fakltesi Halkla likiler ve Yayn
nitesi, Ankara, 323s.
John H., Duffus, Howard G.J. Worth, 1996, Fundamental toxicology for
chemists Cambridge, UK : Royal society of chemistry information services
Kalavathy, H., Karthik, B., Miranda, L.R., 2010, Removal and recovery of Ni
and Zn from aqueous solution using activated carbon from Hevea brasiliensis:
Batch and column studies, Department of Chemiical Engineering, A.C College
of Technology, Anna University, Sardar Patel Road, Chennai 600 025, ndia
Karaca, Y., 1999, Kat atklarn kontrol ynetmelii ve ambalaj atklarnn geri
kazanm, TMMOB Gda Mhendisleri Odas Sorumlu Mdr Eitim Semineri
Program Bildirisi, Ankara.
Karpuzcu, M., 1984, evre mhendisliine giri. .T.. naat fakltesi ders
notlar. T naat Fakltesi Matbaas, stanbul, 339 s.
KAYNAKLAR(devam)
Karpuzcu, M., 1991, evre kirlenmesi ve kontrol, Kubbealt Neriyat No 28.
stanbul, 318 s.
Kocaoba, S., 1999, Deri atk sularndan kromun uzaklatrlmas ve geri
kazanlmas, Doktora Tezi, T
58
Korkisch, J., 1989 Ion exchange resins and fundamental concepts of ion
exchange, handbook of ion exchange resins their application inorganic analytical
chemistry, Volume 1, CRC Pres Inc., Florida, 3-53p.
Lin, S.H., ve Wang, C.S., 2002, Treatment of highstrenght phenolic wastewater
by a new two-step method, Journal of Hazardous Materials, 205-216p.
Loukidou, M., Zouboulis, A.I., Karapantsios, T.D. ve Matis, K.A., 2004,
Equilibrium and kinetic modelling of chromium (VI) biosorption by Aeromonas
caviae. Colloids and Surfaces A: Physicochem. Eng. Aspects 242, 93-104p.
Mc Kee, J.E. ve Wolf, H.W., 1972, Water quality criteria, california state water
resources control board publicaiton Na:3-A, California, USA
ntu, C., 1997, Trkiye sularnn ykama etkinlii asndan incelenmesi,
Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits.
Perry, R. H., Green, D. W., Maloney, J. O., 1985, Adsorption and ion exchange,
perrys chemical engineers handbook, 6th Ed., McGraw-Hill, 16.1 - 16.47p.
ener, B., Orbey, T., Temizer, A., 1986, Modern analiz yntemleri, Seldem
Yaynclk, Ankara, 109-134s.
Kavak, D., 2004, Adsorpsiyonla bor giderimini etkileyen parametrelerin ve
optimum deerlerinin belirlenmesi, Doktora Tezi, Kimya Mhendislii Ana
Bilim Dal
Uslu, O., Trkman, A., 1987, Su kirlilii ve kontrol., T.C. Babakanlk evre
Genel Mdrl Yaynlar Eitim Dizisi No 1. Ankara, 364 s.
KAYNAKLAR(devam)
Vergili, ., 2000, yon deitiricilerle su artmnda sk rastlanan sorunlar ve
zm aratrmalar, Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Fen Bilimleri
Enstits.
59