syanlar ve eyh Said syan

Nokta Kitap 1. Bask 2007 488 Sayfa MEHMET AYDOAN

Yabanclarn Kk Asya diye isimlendirdikleri, bizlerin ise Anadolu adn verdiimiz bu byl corafya tarihi boyunca ayaklanmalara, isyanlara ve savalara sahne olmutur. Bizans dneminde yaanan Nika Ayaklanmas srasnda, bugn Sultanahmet Meydannn bulunduu yerde bulunan Hipodromda otuz binden fazla isyanc ldrlmt. Seluklular dneminde Babailer isyanyla balayan Anadoludaki ayaklanmalar ve isyanlar Osmanlnn yklna ve Cumhuriyetin ilk yllarna kadar devam etmitir. 1. Dnya Sava srasnda kan Ermeni isyanlar sonucunda her iki taraftan da ok sayda insan lm, Dou ve Gneydou Anadolu topraklar kana bulanmtr. syanlar sonucunda alnan tehcir kararyla Ermeni nfus g ettirilmi ve bu gler srasnda Ermeni kafileleri saldrlara uramlard. Ermenilerin tehcir kararndan nce yaptklar katliamlarn yaratt fke ve intikam duygular, Krt airetlerinin Ermenilere saldrmalarna yol am ve sonular gnmze kadar gelen bir dalga yaratmtr. 1920 ylnda o zamanki adyla Sivasta balayan Kogiri syan o dnemin en nemli isyanlarndan biridir. Krt airetlerinin bamsz bir Krt devleti kurmak istemesi sonucunda isyan bym ve sonunda Ankara Hkmeti tarafndan ok sert bir ekilde bastrlmt. 1925 ylnda balayan eyh Said isyan bir gibi bym, iin iine din ve hilafet de girince tm Dou ve Gneydou Anadolu blgesine yaylmt. syanclarn baz ehir ve kasabalar ele geirmeleri ve Diyarbakra saldr giriimleri zerine hkmet sert tedbirler alm ve isyan bastrlarak eyh Said ve arkadalar idam edilmilerdi. 1984 ylnda balayan PKK eylemleri de Krt isyanlarnn bir devam niteliindedir. Yirmi yldr sren eylemler, 40,000e yakn insann lmne mal olmu, lkeye yz milyar dolardan fazla yk getirmi ve yz binlerce insann topraklarn terk ederek baka ehir ve lkelere yerlemesine yol amtr. Elinizdeki bu kitap, Babailer isyanndan balayarak Dersim isyanna kadar geen sreteki kan isyan ve ayaklanmalar mmkn olduunca tarafsz bir ekilde siz okurlara aktarma amacn gtmekte ve bu isyanlarn bizlere okul kitaplarnda anlatlanlardan farkl niteliklere sahip olduklarn gstermeyi amalamaktadr.

ARKA KAPAK

I. BLM ANADOLU, RUMEL ve ORTADOU SYANLARI

Gordlevskinin Babai hareketinde belirleyici tanmlamalar ok yerindedir: Mazdek retisinin yanklar duyulmaktadr. Ky, kentin zerine yrd. Klece almann perian ettii kyllerle, zulmedici feodaller arasndaki kartlktan ykselen gerek bir snf savamyd. Eski dzen, kylleri, bar zamannda feodal iin almaya, sava zamannda ise onun urunda kan dkmeye zorluyordu. nan rtsyle kitleleri peinden srkleyen bu byk snf savamnn plan ve taktik izgileri burada izilmitir. Ekonomik Sebepler Baba lyas ayaklanmasnn eitli sebepleri bulunmakla birlikte bunun daha ok ekonomik sebeplere bal bir isyan olduu kabul edilmektedir. rnein, Rus Trkolog Gordlevski ayaklanmann ekonomik sebeplerle doan bir kyl ayaklanmas olduunu iddia etmektedir. Prof. Dr. Mustafa Akda, gre, kriz karsnda rintlii ve dervilii geim kaps olarak gren serseriler bu ayaklanmay gerekletirmilerdir. Yeterli mera ve klak bulamamaktan zaten zor durumda bulunan ve bir de hogrsz vergi memurlarnn ar vergileri altnda ezilen Trkmenler, ekonomik bakmdan ok zor durumda yayorlar ve bu duruma dnce ister istemez yaayabilmek iin yama hareketlerine girimek zorunda kalyorlard. Dinsel Sebepler Trkmenlerle yerleik halk arasndaki farkllklardan birisi de din alanndayd. Yerleik halk, medreselerde retilen ve

Babailer syan

Ayaklanmann Sebepleri

www.altinicizdiklerim.com

devletin resmi desteini salayan Snni Mslmanl benimsemiti. Buna karlk Trkmenler srekli gebeliin gerektirdii hayat yayor ve bylece Snni Mslmanln bekledii namaz, oru gibi ibadetleri yerine getiremiyorlard. Belki de bunun iin zamanlar olmad gibi bu konuda yeterli bilgilere de sahip deillerdi. randa Zerdt Ortodoksizmine kar ykselen Heterodoks (aykr) Mazdekizmin mutlak eitliki ve paylamc siyaseti, Heterodoks slamn (Aleviliin) iine girip yerletikten sonra isyanlar, kutsal kiilerin yani Ehlibeyt ve On iki mamlarn cn alma hareketleri olmaktan km ve kuramsal komnist ihtilaller niteliini kazanmlard. Babek Hurremiye Cebrail gzkr, Tanrnn onu dnyann sultan yapacan syler. Baba Resula kyl klnda Tanr (ya da Cebrail gzkr). Olunu kurdun (Kurt, Paulikien-Bogomil inancnda topal eytan simgeler) elinden kurtarrsa, kendisini Rumun sultan yapacana sz verir. Babek peygamberliini ilan etmitir ve mucize sahibidir; kl kesmez, ate yakmaz, dnceleri ve gelecei okur. Baba lyas zaten Baba Resulullah (Tanrnn elisi, peygamberi) adn tamaktadr. nsanlara gelecekten haber verir, hastalklarn ve dertlerini giderir. Kendisine ok ve kl ilemez. Babek bir kyde obanlk yetimi, Cavidann mridi olmutur. ldnde onun yerine getirilmi ve liderlik grevini yklenmitir. Baba Resul da bir aann yannda obanlk yapmtr. Ebul Vefa yolandan Dede Garknn mridi ve halifesidir. Elbistan ovasnda drt yz halifesini toplayan eyhi onu ba halife yapp, Anadoluda greve salmtr. Babek zndklkla sulanr; ikili ve kadnlarn katldklar toplantlar yapmaktadr. Babeki toplumunda her ey ortaktr. Baba Resul da ikili ve kadnlarn katld toplantlar yapan zndk ve inansz olarak anlr. Mal ve ganimet ortaktr, zel mlkiyet yoktur. Sryani Abul Farac, Baba hakikaten Allahn peygamberi olduunu syleyerek, Muhammedin yalanc olduunu ve peygamber olmadn iddia ediyordu. Baba Muhammede ne yalanc demi ve ne de onu yadsmtr. Byle yapmas, her inan, din ve milliyetten (feodallerin ezdii) halk kitlelerini ayaklanmaya arma siyasetine aykr derdi. te ikinci nemli sonu ya da nesnel olgu budur: Baba Resulullah, Karmatilerin inan ve dnceleri ve onlarn devam olan Nizari smaililerin Alamut lideri Hasan Sabbahn inan anlayyla harekete gemitir. Kendisini temsil eden simgesiyse Baba shakn bana giydirmi olduu kzl brkyd. Bylelikle halka gven salyordu. Ayrca insanlarn bireysel dertlerine areler buluyor, hekim gibi hastalar iyiletiriyor, hakim gibi davalara bakp aralarn dzeltiyordu. Babai tarikat eyhlerinden olan Hac Bekta Veli, Babai ayaklanmasna taraftar olmasna ramen bu savaa katlmamtr. Fakat kardei Mente bu savata ldrlmtr. lmnden sonra kurulan Bektai tarikat kendisini mrit olarak kabul etti. Bylece salnda ve ldkten sonra kendisinden feyiz alan insanlar ahlak bozukluklarndan kurtararak topluma ve insanla faydal, olgun insan (insan- kamil) olarak yetitirilmesinde etkili olmutur.

Babai Siyasetinin nansal Temelleri

Babai Siyasetinin Ykselii ve Ayaklanma Hazrl

Edirne yaknlarndaki Simavna kasabasnda domutur. Menakbnameye gre son Seluklu Sultan III. Alaeddin Keykubatn yeeni ve veziridir. Babas srail ise Rumeliyi fethe girien ilk gazilerdendir. Daha sonra Simavna Kads olmutur. Annesi Rum asll bir Hristiyanken Mslman olan Melek Hatundur. Bu srada Osmanl Devleti Fetret Devrindedir ve Bedreddin, Musa elebiyi desteklemitir. Musa elebi Edirneye hakim olunca Bedreddini kazasker yapt. Bu grev sayesinde Bedreddin, Balkanlarda yaayan halkla yakn ilikiler kurmutur. Musa elebinin kardei Mehmet elebi karsnda yenik dmesi zerine, 1413te ailesiyle birlikte znike srgn edilmi ve kendisine 1000 ake maa balanmtr. Bu srada Aydn ve Manisada Brklce Mustafa ve Torlak Kemalin ynettii isyan patlak verince, kaarak sfendiyar Beyliine snm ve Sinop zerinden Eflaka gitmitir. Daha sonra Edirneye dnmeye karar vermitir. syann eleba olduu iddiasyla padiahn emriyle yakalanm ve Edirneye varamadan Serezde aslmtr. lm tarihi eitli kaynaklarda 1416 veya 1420 olarak verilmektedir. Bedreddinin zmite srgn gnderilmesinden alt yedi yl sonra, eyhin nde gelen iki mridi, memleketlerine dnerek Bedrettinin fikirlerini benimsemi on binlerce mridi kendi etraflarnda topladlar. Bedreddinin yandalar Karaburunda duruma tamamen hakim olup, din, rk, milliyet ayrmcln gzetmeden, topra birlikte ilemek, beylik ve paalk gibi unvanlar tanmamak uygulamasna giritiler.

eyh Bedreddin

syan

www.altinicizdiklerim.com

Trkmen oymaklarnn, Yahudilerin, Sakzl Hristiyan Rumlarn ve adallarn da bulunduu bu kuvvetlerle Saruhan Valisi Sleyman Beyin askerleri arasndaki arpmalar gerekleti. Vali ve beraberindeki askerlerin byk bir kesimi kltan geirildi. ok iyi ve gl bir ekilde silahlanm, sava deneyimi de olan kalabalk bir Osmanl ordusu zmir-Manisa ynne doru harekete geti. Brklce Mustafa ve Torlak Kemal isyanlarnn Bedreddinin onayyla gerekleip gereklemedii belirsizdir. Ancak bu kiilerin Bedreddinin mritleri olduu konusunda tm kaynaklar hemfikirdir. Toprak ve mallarn mterek duruma getirilmesi, zel mlkiyetin kaldrlmas gerektii gr Dukasa gre Brklce Mustafaya aittir. Dinler arasnda fark olmad, btn dinlerin eit ve benzer ilkeler zerine kurulduunu savunan ve yayan eyh Bedreddinin bu isyan hareketiyle dorudan bir ilikisinin olmad, fakat iktidara duyduu krgnlndan ve muhalif kimliinden, dnemin huzursuz kitlelerinin faydaland sylense de elebi Mehmet isyanlarn bandaki kii olarak grd eyh Bedreddini kurduu bir heyet ile yarglam ve heyet eyhin mal ve ailesi korunmak artyla idamna karar vermitir. Bu fetva zerine eyh Bedreddin 1420de Serezde idam edilmi ve burada defnedilmitir. 1961de kemikleri, Sultan Mahmutun Divan yolundaki trbesi haziresine defnedilmitir.

Felsefesi

Bedreddin sevgiyi, insann btn ktlklerden kurtulmas, ycelmesi ve tanr katna ykselmesi olarak anlar. Eitlik ve kardelik dncesini hep n planda tutar. Doa ve insan olanaklarnn gerek kapsamlar ve gerek boyutlar iinde deerlendirilmesi gerektiini savunmutur. Onun savunduu dncenin zn ifade eden sylemi udur: lahi irade dahi, bir nesnenin (ancak) yeteneinde olan Allahn dilemesi demektir; yoksa, o nesnenin yeteneinde olmayan, Allahn istemeye yetkisi yoktur.

Bedreddin, hemen her eyin insanlar arasnda ortak, paylaabilir ve mubah olmasn bir eitlik ilkesi olarak grmtr. Osmanl topranda yaayan halklar arasnda, din farknn kaldrlmasn ve Mslman olmayanlarn da lke topraklarndan yararlanmas gerektiini ileri srmtr. Bu erevede bir toprak reformu ve buna kout olarak dinsel bir reform yaplmasn savunmutur. Bedrettin her ne kadar dini bilimler okumu olsa da kendisi daha ok toplumun ekonomik ve sosyal ynyle ilgilenmitir. br dnya yerine bu dnyaya ynelmitir. Her eyin insanda bulunduunu, doa ile insann btnln vurgularken, emein doayla ilikilerini aklamaya almtr. Bu nedenle retim tketim sorunlaryla da yakndan ilgilenmitir. Tanr mal, Padiah mal dncesine de kar kmtr. Yarin yanandan gayr her ey ortak tezini gelitirmitir. Bylece eyh Bedreddinde, retim aralarnn mlkiyeti asndan, ok ciddi bir sosyalist dnce anlaynn filizlenmi olduu ortaya kmaktadr. Bedreddine gre, dnyann topra ve bu topran btn rnleri insanlarn ortak maldr. Bedreddin bu balamda der ki: Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim, sen benim eyam kendi eyan gibi kullanabilmelisin, nk btn bunlar hepimiz iindir ve hepimizin maldr. O, bilginin nemi asndan bilgisiz kiilerde sezginin de olmayacan ne srmtr. Yanlmann esasen bilgisizlikten kaynaklandn, oysa bilgi ve akl ile yanla dmenin mmkn olamayacan syler. Bedreddin, varlk birlii denilen Vahdet-i vcutta insann tanryla birlii dncesine inanr. Bunun dnda Tanrnn kavranmasnn gln anlatr. Ona gre insan, zellikleri bakmndan Tanrdan bir paradr. Bedreddin akl konusunda baka bir yaklam getirerek akln Tanry kavrayamayacan ileri srer. Tanrnn kavranmas akln snrlarn aar. nsann akl gc Tanrnn bykln, kudretini kavramak iin yeterli deildir. Tanrnn varl tm evreni tamamlar. Evrenin varl yine Tanr ile varoluundandr. badetin koulu ve kural yoktur. Tanr her trl ibadeti kabul eder.

Trk soyundan gelen, Safevi tarikatnn bana geen smail, ii Trk ailelerine dayanarak siyasal birlii kurmu ve iilii devlet dini olarak kabul etmiti. smail sadece bedenen deil ayn zamanda ruhani reis sfatyla tarikatn banda bir mrit idi. ah smail, Anadoluya halife ad verilen Alevileri yollayarak yoksul halk kkrtyor ve Osmanl devletini zayflatmaya alyordu. Ayrca Trkmenler arasnda nezir ad altnda vergi toplatarak gelir kaynaklarn artrmaya alyordu. ah Kuluna Anadoluda eytan kulu denilmesine karlk randa ah Kulunun ok bilgili ve Tanrsal bir gce sahip olduuna inanlmaktadr. Buna gre ah Kulu, Kuran dzeltmekle kalmayarak mucizelerle de retisini gelitirmitir. Bunun iin kendisine sofi yani bilgin denilmektedir. ah Kulu, ah smailin babas eyh Haydarn halifelerinden Hasan Halifenin oludur.

ah Kulu syan (1511)

www.altinicizdiklerim.com

ah kulu isyan etmeden Anadolu ve Rumelideki Alevilere isyan iin hazrlkl olmalarn bildirdi. ah Kulunun Anadoluda ortaya kard hareket byk boyutlar kazand. Onu izleyenler, hkmetten memnun olmayan kyller ve Trkmen airetleriydi. Hkmet kuvvetlerine kar kazandklar bu zaferden sonra ah kulu, Ben ah smailin halifesiyim, devlet ve saltanat bana aittir, nikah lzumsuzdur diyerek helal ile haram arasnda fark gzetmemeye balad. Taraftarlar onun mehdi, peygamber, Allah olduunu bile iddia ettiler. ah Kulu kendisi mucizeler yaratr gibi yaparak ksa srede ok sayda taraftar toplad. 2 Temmuz 1511 tarihinde meydana gelen bu atmada Hadm Ali Paa ve ah kulu ld. Bunun zerine ticareti ve tccarlar himaye eden ah smail, gnderdii ordu ile bunlar ortadan kaldrd. Osmanl hkmeti, ah kulu olayndan sonra Isparta ve Antalya taraflarnda ele geirdii Alevileri Moraya srd.

ah kulu olayndan sonra yer yer Alevi Trkmen- kyl kesim eylemler ierisindeydi. Nur Ali Halife isyan, 1512 ylnda Tokat, Amasya, Yozgat ve orum yrelerindeki Alevi kitleler tarafndan gerekletirildi. Nur Ali, ah smailin halifelerindendi. Tokatta ah smail adna hutbe okuttu. ehzade Ahmetin (Yavuz Selimin kardei) isyan bastrmakla grevlendirdii Sinan Paay iki bin askeriyle ldrp, Sivas kuatt. ehzade Ahmetin olu Murat Kzlba olmu ve Nur Ali Halifeyle ibirliine girmiti. Safevi ordusunun aldranda yenilmesinin birinci nedeni ah smailin ateli silahlar kullanmayysa, ikinci nemli neden bu ok deerli iki Kzlba nderinin sava taktiklerini reddetmesidir.

Nur Ali Halife Ayaklanmas

Suhtelerin (softalarn) ayaklanmalar muhakkak ki sosyal tarihimizin en nemli olaylar arasndadr. Suhte isyanlarnn en nemli taraf, bu hareketin sadece Trk medreselerinde ve yalnz Trk olan renciler arasnda km olmasdr. Bu nedenle tamamen milli bir karakter tamaktadr. En nemli olay medrese rencilerinin yirmi, otuz ve hatta bazen yz elli kiilik gruplar halinde ayaklanm olmalaryd. Yalnz ehirlerin bu kadar Trk karakteri alm olmalarna karlk Hristiyan halk hakim vaziyette olduundan, Edirne ve Gmlcineden tede suhtelerin btn hareketlerinin hemen hemen ehirlerin iinde gerekletii gze arpmaktadr. 1559 ylnda gerek Anadoluda ve gerekse Rumelide suhteler kkl, bykl gruplar halinde dolayor, birka blk bir araya gelerek hkmet kuvvetlerine kar bir araya geliyorlard. Canik (Samsun) blgesinde suhteler ve leventler gurbet ve inne taifesi ile birlikte dolayor, ellerindeki cariyeleri kullanp gen bekar erkekleri etrafna toplayp ok sayda olaya karyorlard. Kanuniden sonra tahta geen olu II. Selim dneminde de suhte isyanlar artarak devam etmi, hkmetin de ceza tertibi iddetlenmiti. 1567de neler olduu bilinmemekle beraber, 1568 ylnda suhte hareketleri birer blge isyanlar karakterini kazanm, halk da iin iine girmiti. Kadlar, suhte isyan kadar karmasna sebep olarak beylerin rvet almalar ve trl bahanelerle halk soymalar olduunu ileri srmekteydiler. Halk suhtelere yardm ediyor, suhteler blgedeki gebe Trkmen airetleriyle birleiyordu. Sancakbeyi halkn suhtelere yardm ettiini, halk ise sancakbeyinin suhtelerden rvet aldklarn belirtiyordu. Suhteler beylerle birlikte kendilerine kar hareket eden halk oluk ocuk katlediyordu. II. Selim ld zaman suhte isyanlar btn Anadolu medreselerini iine alan genel bir ayaklanma manzaras alm bulunuyordu. 17. yzyln balarna kadar suhteler bir ekyalk dalgasnn etkisi altnda varlklarn devam ettirebildiler. Krsal kesimde ekyalarla sekban ordularnn yaygnlamasyla ve mcadelelerin, savalarn daha da alevlenmesiyle birlikte suhtelere kar taknlan tutumlar da deiti. lk defa, bu rencilerle tm ynlerini, sembolik glerini ve

Medreseli (Suhte) syanlar

Kanuni Sleyman Devrinde Suhte syanlar:

II. Selim Devrinde Byk Blge Ayaklanmalar:

www.altinicizdiklerim.com

karlarn hesaba katarak pazarlk edip anlamak iin ciddi bir aba sergilendi. Bu abayla suhteleri taradaki dier mcadelelerin dnda bamsz bir birim olarak yok etme fikri ortaya kt ve nitekim 1613 ylnda yok oldular. Suhtelerin bir ksm yava yava oluan ve krsal kesimin yamalanmas ve tahribi etrafnda rgtlenen baka gruplarn iine kartlar. Suhteler belki ayrt edici zelliklerini yitirdiler ama dier potansiyel ekya, haydut ve paral askerlerle ittifaka girdikleri lde saylarn ve rgtsel glerini artrdlar.

Celali syanlar, 16. ve 17. yzyllarda, Osmanl ynetimindeki da toplumsal ve ekonomik yapnn bozulmasndan kaynaklanan ayaklanmalarn tmne verilen addr. Bu ayaklanmalarn ad, bu kapsamdaki ayaklanmalarn ilkinin nderi olan eyh Celalden gelir. Bozoklu (Yozgat) olan eyh Celal, Mehdi olduu iddiasyla 1519da Osmanl ynetimine bakaldrd. Tokat yresinde balayan eyh Celal ayaklanmas, Alevi Trkmenler ve gebe yaayan dier arasnda destek buldu ve devletin ar vergi yk altnda ezilen binlerce iftinin de katlmasyla hzla yayld. Ayaklanma ayn yl kanl bir biimde bastrld. Osmanl Devletinin gtt Snni din politikas Alevi Trkmenlerde, gebeyi yerleik hayata geirip vergilendirmeyi amalayan yerletirme politikas dier gebe Trkmen ve Yrk boylarnda rahatszlk yaratmaktayd. Anadoluda ilk byk Celali hareketleri, medrese rencilerinin (suhte ya da softa) hareketi olarak ortaya kt. Medrese rencileri ve medrese bitirip i bulamayanlar Bursa, Konya, Bolu ve Samsun yrelerinde byk ayaklanmalar balattlar. Bu ayaklanmalar tarihe Suhte Ayaklanmalar olarak geti. Daha sonra, asker snfndan levent ve sekbanlar ayaklandlar. Bu arada Osmanl devletinin yerel yneticileri, g kullanarak halktan vergi toplamaya baladlar. Yerel yneticilerin zulm merkezi hkmet tarafndan n alnamaz duruma gelince III. Murat (1574-1595), III. Mehmet (1595-1603) ve I. Ahmet (1603-1617) soygunlara, yneticilere ve memurlara kar kyllerin silahla mcadele etmesini isteyen fermanlar kardlar. Celali ayaklanmalar, Osmanl toprak dzenini byk lde deitirdi. Ar vergiler yznden ya da Byk Kagun srasnda yerlerinden olan iftilerin topraklar mltezimlerin ya da yerel yneticilerin eline geti. Vergiler yznden borca giren kyller, iledikleri topraklar sonunda tefecilere kaptrdlar. Osmanl toprak dzeninin belkemii olan tmar sistemi bozuldu. Byk nfus hareketleri ortaya kt ve kentlere byk gler oldu. Tarmsal retim geriledi ve ktlk tarm rnleri fiyatlarnn ykselmesine yol at. On binlerce insan yaamn yitirdi ve pek ok yerleim yeri ykma urad. On , on drt sene devam eden Celali ekyal dolaysyla Suriye, Irak ve Anadolu adeta elden km gibi bir durumdayd. Asayi kalmam, ticaret durmu ve iktisadi durum ok gerilemiti. Nitekim tarihi Hammer, Avusturya Savann devlete, Celali fetreti derecesinde insan ve para kaybettirmediini yazmaktadr. Ayrca Celalilerin Safeviler tarafndan tevik grmesi ve ilerine ii unsurlarn katlmas, meseleyi daha da ciddiletiriyordu. 1596-1610 yllar arasnda Anadoluyu batanbaa saran Celali isyanlarnn Osmanl Devleti iin belli bal sonular unlardr: * Celalilerin faaliyet yllarnda kyl halk, kasaba ve ehirlere katndan tarlalar ekilmez oldu. Ticaretin de durmasyla Anadoluda byk bir ktlk ba gsterdi ve gda maddelerinin fiyatlarnda artlar grld. * Osmanl ordusunun temelini tekil eden ve tmarl sipahilie dayanan askeri tekilat bozulmaya yz tuttu. * Evvelce hazinenin zengin mukataalar bulunan Diyarbakr, Mardin, Rekka ve Birecik yresi sancaklarnda, ok sayda kyn harap ve adeta nfussuz kalmalar yznden, devlet gelirlerinde nemli dler oldu. Osmanl mparatorluundaki ekyalk faaliyetlerini ve bunlarn kitlesellemesini salayan ve bu hareketin niteliini belirleyen sebepleri saptamak greceli olarak zor bir olgudur. Bunun birinci sebebi, ekyalk trkleri, sylenceler, masallar vb. gibi tekilerin yaratt argmanlar temel alndnda, resmi sylemden farkl bir nitelik ortaya kmasndan kaynaklanan beylik metodolojik tartmadr.

Celali syanlar

Celali syanlarnn Nedenleri

Celali Ayaklanmalarnn Sonular

Ekyalk Hareketleri

Celalilerin Oluumu

Bu oluumu belirleyen iki temel sre nemlidir. Birincisi tmar sistemindeki deiikliklerin ve gittike artan vergilerin bir yan rn olarak isiz ynlarn oluumu sreci, ikinci olarak da ateli silahlarn bu kitleler tarafndan kolay ulalabilir hale gelmesiyle bu gruplarn, birer ekya veya paral askere dnt silahlanma srecidir.

Tmar sistemi, Osmanllara direkt merkezi hazineden deme yapmakszn ordu beslemelerinin topluma her trl sosyal hizmeti gtrmelerini kolaylatran bir sistemdi. Tmar sahibi, genellikle savataki hizmetleri karlnda dirlik

www.altinicizdiklerim.com

ihsan edilen bir sipahi olurdu. Sancak beyleri sradan tmar sahiplerinden ok daha byk dirlikler alr, ancak idari bakmdan onlarla ayn ekilde grev yaparlard ve yllk gelirleri iki yz bin ake ile alt yz bin ake arasnda deiirdi. Beylerbeyi, ylda ortalama alt yz bin-bir milyon ake getiren daha da byk dirlikler alrlard. Tmar sahipleri ise ylda ortalama iki bin ake kazanrd. Tmar sahibinin edinebilecei iki bin akeyle snrlyd. Dirlik bahedilen sipahi, geinebilmek iin buray idare etmek ve bykl sipahinin gelirine gre deien tam donanml kk bir sipahi grubu beslemek zorundayd. Tmar sistemi, nakit ihtiyacnn olmad dnemler boyunca sorunsuz bir ekilde ilemeye devam etti. 16. yzyln sonlarna gelindiinde ise tmar sahipleri ekonomik krizden en ok zarar gren grup oldu. nk hem devlete bamlydlar hem de kendilerini yeniden retmek iin geleneksel savalarn srmesine muhtatlar. Savama usullerinde deiimler, akenin deer kaybetmesi ve topraklarn iltizamla iletilmeye balanmas onlar derinden etkiledi. 1584den sonra meydana gelen yzde yz oranda enflasyon karsnda tmarlarn deerinin ayn kalmas, barda taran son damla oldu. Masraflarn karlamakta byk skntlara den sipahiler, reayadan fazla vergi talep ederken, seferlere de katlmaz oldular. Osmanllar balangta sipahi ordusuna ateli silahlarla donatlm birka birlik eklemilerse de yaplan savalarda baarl olunamamas zerine ordular ve sava usullerini yenilemek gerekmitir. Yeni ordularn kurulmas daha fazla para gerektirmekte ve hazineye daha fazla yk getirmekteydi. Bu yk karlamak zere devlet yeni yollar denemi, imparatorluun yaylmasnn durmas nedeniyle hazineye gelir aktarmas bakmndan, tek dzenli gelir kayna olan kyllere ynelmitir. Bir taraftan nakit vergileri daha sk ve dzenli hale getirirken, dier yandan da toprak sistemiyle oynamaya balam, sahipsiz sipahi topraklarnn askeri snftan olmayan servet sahibi kiilere satmaya balamtr. Topraklarn bu ekilde satlmas ve el deitirmesi, para karl birlikler besleyen ve topraklarn para para kylye kira olarak veren tara glerini yaratmtr. Devletin artk daimi ordulardan milis g ve paral askerlere yneldii bir srece girilmitir. Deien koullara ve giderek zorlaan ekonomik artlara karn kyller reaksiyon gstermek zorunda kalm, yaamlarn idame ettirebilmek iin topran terk ederek, yeni oluan kanallardan sisteme farkl ekilde entegre olabilme yollarn aramtr. Daha 1500lerin sonlarnda ky yerlerini ve topraklarn terk etmeye baladklarn gsteren kantlar mevcuttur. Binlerce eski kyl ve reayann kentlere yerleerek bir takm zanaat dallar ile uramaya balamlardr. Topraklarn terk eden ve gelir kaynaklarn yitiren kyller, geimlerini srdrebilmek adna geleneksel bir yntem izleyerek medreselere yneldiler ya da ateli silahlarla donanarak farkl toplumsal nitelie brnp ekya-paral asker kitlelerini meydana getirdiler.

Ekyalar ve Paral Askerler

Anadolu 16. yzyln ikinci yars ile 17. yzyln ilk yarsnda ykselmek isteyen kyllere belli bal frsat sunuyordu. Medreselerde suhte olabilirler ya da yerel iktidar sahiplerinin maiyetine girebilirler, nc olarak da Osmanl ordusuna katlabilirlerdi. Bu seeneklerin ilkinde, kiiye ksa vadede mevki ve salamayan bir dinsel eitim yer alyordu. Dier ikisinde ise silah sahibi olup en aznda geici bir dikey hareketlilik salayabilecek bir meslei renebiliyorlard. 17. yzylda silahlanma krsal kesimdeki en nemli dnm haline geldi. Kk gruplarda haydutlua balamayanlar, liderlerinin ayaklanma yoluyla yeni bir resmi grev ele geirme abasna destek oluyorlard.

Devletin giderlerini ksmaya ynelik dnml grevlendirme uygulamas olan terhislerin devlet ve toplum iin ok ykc etkileri oldu. Srekli ordularla rekabet iinde olmalar ve savalara gre hizmete alnp isiz braklmalar, terhis edilen birimleri hrnlatrd. Dnml grevlendirme uygulamas, onlar isiz kaldklarnda yaamlarn srdrmek iin bavurduklar yamacla baml hale getirdi. Bu sadece alt kademeler iin geerli deildi; liderler de duruma gz yumuyorlard. zetleyecek olursak, isizlikten milis glerine, oradan da sekban ordularna geen ekya, toplumsal bir tip olarak kyl topludaki esas kkeninden uzaklam, kendi dnyasnda bir para kalclk ve imtiyaz elde edebilmek iin savaan bir tip olarak belirmitir.

Sadrazam Kprl Mehmet Paa dneminde en byk Celali ayaklanmasn Abaza Hasan Paa kard. Abaza Hasan Paa, 1651 den 1659 ylna kadar Osmanl merkezi otoritesi iin tam bir dert olmutu. Abaza Hasan, Silahtar Ocanda eitim grp yetiti. Mtesellim (vergi toplama grevlisi) olarak alt. Etrafna toplad Anadoludaki 15 kadar Osmanl valisiyle birlikte Anadoludaki Celali ayaklanmalarnn en byn balatt. Bu ayaklanmay bastrmak zere grevlendirilen Diyarbakr Valisi Murtaza Paay 1658de Ilgn yaknlarnda bozguna uratt. K geirmek zere Antepe ekildi. Bir hileyle Halepe arld ve orada 30 adamyla birlikte ba vuruldu. Celali isyanlar uzun yllar boyunca Osmanl Devletine olduka zarar vermesine kar, hibir zaman, devleti ykmak

Abaza Hasan Paa Ayaklanmas

www.altinicizdiklerim.com

veya Osmanl Hanedanln devirmek adna bir giriimde bulunmadlar. Herhangi bir politik veya dini sylem gelitirmediler ve bu sylem etrafnda birleerek gl bir lider karmadlar. Ekya reisleri de tpk Osmanl elitleri gibi baary Osmanl tara idaresinde st dzey mevkiler elde etmekle bir gryor ve devletle btnletirilme peinde kouyordu. Bu yzden isyanlar sisteme muhalefet deil, sistem iinde hareketlilik kazanabilmek iin yaplan manevralard. Griswold, giderek daha fazla sayda Celalinin Osmanl sistemine dahil olmasyla, Celali liderlerinin Mslman kyl Trklerden sadk Osmanl askerine doru toplumsal ve siyasi bir dnm geirdiklerini, emirlerindeki adamlarn da padiahn arkasnda hizaya girdiklerini, Safeviler ve Habsburglarla savarken kuatma yapmak iin gerekli insan gcn saladklarn ve Osmanl ynetici elitinin faydaland nimetlerden nasiplendiini ileri srer. Barkey ise bu dnmn bizzat devlet tarafndan gerekletirildiini, merkezi ynetimin glendirilmesi ve tarann denetim altna alnmas adna, kyllerin silahlandrldn ve ekyaln bizzat devletin ortaya kard yapay bir hareket olduunu belirtir. Devlet, isiz gsz kimselerle paral askerin ekyalara dnmesinde en byk pay olan aktrdr. Merkezi ve blgesel dzeylerde bask ve denetim yaplar oluturma abalarnn bir yan rn olarak bu olguyu yaratmt. Osmanl Devleti snf tabanl hareketleri engelleyen denetim yaplarn yaratm, devreye sokmu ve maniple etmiti; ancak devlet kurumlar ayn zamanda askeri-idari hedeflerine ve meruluk salama amacna hizmet edecek topluluklar da meydana getirmiti. Celaliler ister devlet politikalarnn bir sonucu olarak alglansn isterse deien koullarn ve kriz ortamnn bir yan rn olarak olusun, niyetleri itibari ile deil, sisteme yeniden entegre olabilmek adna yeni zamanlara kar giritikleri faaliyetlerle isyanc kimlii kazanm kyl ynlardr. Kuyucu Murat Paa, 1. Ahmetin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Osmanl devlet adamdr. Celali isyanlarn bastrmada bavurduu sert yntemler ve asileri kuyulara doldurarak diri diri gmmesi nedeniyle Kuyucu sfat ile tarihe gemitir. eitli kaynaklara gre, Anadolu Trk halkndan yaklak 50-150 bin kiiyi ldrtt tahmini yrtlmtr. Aslen byk ihtimalle Hrvat olan Kuyucu Murat Paa, srasyla kethda, sancakbeyi ve ardndan Diyarbakr, Anadolu ve Rumeli Beylerbeylii yapm ve nihayet 1606 ylnda vezir-i azam olmutur.

Kuyucu Murat Paa

Patrona Halil isyan, Osmanl Devletindeki Lale Devrinin sonunu getiren ayaklanmadr. Ayaklanmann sebebi, Nevehirli Damat brahim Paann yol at zevk ve sefahat devrinden memnun olmayan bu yaplanlar israf olarak gren bir kitle olumu olmasdr Ayrca Lale Devrindeki idari, sosyal slahat ve mimari yeniliklere askeriyenin de ilave edilmesi yenierileri telalandrmt. rana sefer hali iinde bulunulmas, yeni tarzda kurulacak Asakir-i Nizamiyye ordusu iin Fransadan uzmanlar getirtilerek skdarda bir kla kurdurulmas, bozulmaya yz tutmu yenierileri, yenilikleri yanl anlayanlar ve Osmanl hanedan dmanlarn harekete geirdi. Damat brahim Paann, Patrona Gemisi syanna katlmak suundan affettii Patrona Halil ve stanbuldaki Trk serseri takmndan adamlar, makam hrsndaki kk rtbeli devlet adamlar ile vazifeden alnm memurlar ve karclar tarafndan isyana tevik edildi.

Patrona Halil syan

Osmanl Devletinin en yeniliki padiahlarndan biri olan III. Selim, Osmanl Devletinde bugne kadar gerekletirilememi bir dzenleme yaparak Nizam- Cedid ordusunu kurmutu. Bu kkl yeniliklerden memnun olmayan ve nemli grevlerde bulunan baz devlet adamlar Osmanl-Rus Savann devam ettii yllarda, stanbulda Yenieri aalaryla birlikte Nizam- Cedidi ortadan kaldrma planlar yapyorlard. Kendilerine Nizam- Cedid kyafeti giydirmekle grevlendirilmi olan Raif Mahmut Efendiyi ldren yenieriler, Kabak Mustafann liderliinde ayaklandlar. syann eitli sebepleri vard. Askeri slahat, yenierilerin ve orbaclarnn houna gitmiyordu. Zira Nizam- Cedid baarl olur ve oalrsa yenieri oca kapatlabilirdi. Yenierilerin defterdeki kaytlar, gerek saylarna oranla ok fazlayd. Maa, defterdeki kayda gre kyordu. Kontrol olmadndan, yenieri maalarn datanlar maalar aralarnda ya blerek gayr meru servet ediniyorlar ya da maa senetlerini, bir irketin hisse senedi gibi piyasaya sryorlard. Maa senetleri, piyasada alnp satlan tahviller gibi kymetli bir ticaret mal olmutu. Ricalden, ulemadan, halktan bazlar da yenieri senetleri alp satarak gelir temin elde ediyorlard. Alemdar Mustafa Paa, dmanlarla devaml temaslar neticesinde, devletin askeri ve idari yapsnda slahatn gerekli olduuna kesin inananlardand. III. Selim, slahat hareketlerine balayaca srada Kabak syan ile

Kabak Mustafa syan

Alemdar Mustafa Paa

www.altinicizdiklerim.com

yenieri zorbalar tarafndan tahttan indirildi. Yerine IV. Mustafa padiah oldu. III. Selimi seven, slahat hareketlerinin yaplmasn arzu eden ve devletin eitli yerlerinde grevler yapm olan Galip, Refik, Ramiz, Behi ve Tahsin Efendiler Alemdar Mustafann himayesi altna sndlar. Tarihte Rusuk Yaran diye geen bu alt kii III. Selimi yeniden tahta karmak iin almalara baladlar. Alemdar Mustafa Paa, 19 Temmuz 1808de Kabak Mustafay cezalandrmak iin stanbula geldi. Zorbalar ortadan kaldrlmaya, fesatlar srlmeye baland. Onun bu faaliyetlerinden memnun olan fakat nfuzunun artmasndan endielenen Sadrazam elebi Mustafa Paa kendisinden geriye dnmesini isteyince, Alemdar Mustafa 28 Temmuz gn on be binden fazla askerle Babaliyi bast. Sadrazamn mhrn ald. III. Selimi tahta karmak iin saraya gitti. Fakat orada gerekli tedbirler alnmad iin III. Selim ldrld. Hizmetkarlarnn yardmyla kurtulan ehzade Mahmut, Alemdar Mustafa tarafndan padiah ilan edildi. II. Mahmut padiah olur olmaz Alemdar Mustafaya sadaret mhrn verdi. Alemdar, slahata taraftar olmayanlar ve isyanclar temizledi stanbulun asayii saland. Bu srada Rumeli ve Anadoluda valiler balarna buyruk olmulard. Anadolu ve Rumelide vazifeli btn ayanlar devlet ilerini grmek zere stanbula davet edildi. Grmeler neticesinde ayanlar ile devlet arasnda kurulacak mnasebetlerin eklini ihtiva eden bir senet imzaland. Bu senede Sened-i ittifak denildi.

Arabistan topraklarnn Osmanl ynetiminde olduu dnemde 1737 ylnda Abdlvehhab olu Muhammedin yaymaya balad Vehhabilik yolu, Arabistandaki skuneti bozmutu. Hareketin ncs Muhammed ibni Abdilvehhab, 1744te Riyad yaknlarndaki Deriyye kasabasna yerleerek orada bir kabilenin bakan olan Muhammed ibni Suud ile ibirlii yapt. Bu ibirliinden Vehhabi isyanlar dodu. Bu yol siyasi bir hal de alnca, Osmanl Devletine kar blgedeki Bedevilerin desteiyle 1791de isyan ettiler. Muhammed ibni Suudun 1795te lm zerine Vehhabi isyanlarnn askeri ve siyasi liderliini olu Abdlaziz stlendi. syan ok srmeden Arabistana yayld ve isyanclar 1803te Mekkeyi ele geirdiler. Osmanl Devleti bu isyanlar bastrmak iin Msr Valisi Mehmet Ali Paay grevlendirdi. Mehmet Ali Paann olu Tosun Paa komutasndaki bir ordu 1812-13te Medine, Mekke ve Taif'i Vehhabilerden geri ald. Daha sonra Mehmet Ali Paa bizzat kendisi Abdlazizin zerine yrd. Balangta direnen Abdlaziz 1814te ani bir ekilde ld ve kuvvetleri dald. Ancak Vehhabi hareketi durmad. Osmanl ordularnn nnden kaan Trki ibni Abdullah, Vehhabi kuvvetleri yeniden toparlayarak 1821de bakenti Riyad olan bir Vehhabi devleti ilan etti. Bu ynetim balangta askeri hareketlerle, 1843ten sonra da Osmanl Devletine tabi olmay kabul ederek 1891e kadar ayakta kalmay baard. 1891de dalan bu ynetimi II. Abdlaziz ibni Suud 1902de yeniden toparlayarak Riyad merkezli Vehhabi ynetimin kuruluunu ilan etti. II. Abdlaziz, Arabistan yarmadasnda gcn artrmak iin ngilizlerle ibirlii yapt. Sonraki yllarda Arabistann dier blgelerini de ele geirerek topraklarn geniletti. Abdlaziz 26 Aralk 1915te ngiltereyle zel bir anlama imzalad. Anlamaya gre Abdlazizin ele geirdii topraklarn kesin ynetimi ona ait olacak, ondan sonra da ynetim ocuklarna geecekti. Ancak bu topraklarn yneticileri hibir ekilde ngilterenin aleyhinde olmayacaklard. 1. Dnya Savann Osmanl Devletinin aleyhine sonulanmas zerine bni Suud ynetimi 1921den sonra Hail, Taif, Mekke, Medine ve Ciddeyi de ele geirerek bugnk snrlarna ulat.

Vehhabi syanlar

II. Mahmut ilk olarak orduyu dzene koymak istedi. Alemdarn askerlik alanndaki dzenlemeleri, yenierilerin ayaklanmas ve Alemdarn ldrlmesiyle sona erdi. Devletin kurumlarnn dzene sokulmas iin byk aba harcayan II. Mahmut, radikal bir askeri reformun uygulanmas konusunda kesin kararn 1825 ylnda Msr kuvvetlerinin Mora syann bastrmadaki baars zerine vermitir. brahim Paann talim grm askerlerinin bu baars, II. Mahmutun modern bir ordu kurmak tasarsn derhal gerekletirmesine neden oldu. Bu tasary gerekletiremezse tahtn, hatta hayatn kaybetmesi iten bile deildi ama devletin yaamas da bu meseledeki baarya bal bulunuyordu. Yunan ihtilali ile baa kamayan bir askerin, her an yeniden patlamas muhtemel bir Rus savanda ne yapabilecei, artk yalnz padiah deil, btn devlet erkann ve bizzat yenieri generallerini dndrr oldu. Yine de II. Mahmut yenieri ocan kaldrmaktan ekiniyordu ve bu fikrini gerekletirmek iin on sekiz yl beklemiti. Yenierileri ayan ordularna gvenerek deil, kendi kuraca orduyla kaldrmay dledii akt. Kapkulu ocaklar iin hanedann hibir kutsall kalmamt. Bu hkmdar ve devlet erkan iin kesin kararlar almalarn gerektiren bir ihtard. II. Mahmut ilk anda kapkulu askerlerine taviz vermi grnyordu ve yeni kurulan modern askeri birlikleri (Sekban- Cedit) lavetti. On sekiz sene sonra yenieri ocan ortadan kaldrmak iin ulemann ve stanbul halknn desteini elde edecei uygun bir zaman bekleyecekti. Padiahn emri zerine devletin ileri gelenleri, uzun sren gelimelerden sonra Ekinci adyla talimli bir asker snfnn kurulmasn kararlatrdlar. Talimler 12 Haziran 1826da balad.

Yenieri syan ve Vaka-i Hayriye

www.altinicizdiklerim.com

Ayn gn stanbul kahvelerinde talimlere kar propaganda balad. Ulemann fetvalarna ramen yaplan i kafirleri taklit eklinde sayld. Nizam- Cedidin tekrar kurulmakta olduu, yenieri ocann kaldrlaca szleri karld. Takriben bir ay sonra yenieriler kazanlarn Atmeydanna kardlar (15 Haziran 1826). Saraya ve yeni dzene kar klasik ihtilal bir kez daha balam oldu. Btn bunlardan sonra peygamber sanca, padiah tarafndan Hrka-i eriften kartlarak Sultanahmet Camisi minberine konmak zere eyhlislama teslim edilmiti. Bu byk olay, habercilerle stanbulun drt bir tarafna duyuruldu. slam olanlar Hrka-i erifin altna davet edildi. Tm stanbul halk Hrka-i erifin altna kotu. Yenieriler 1807 ve 1808 isyanlarnda yaptklar gibi saldrya geecekleri yerde savunmada kalmlard; nk bu yenierilerin ummadklar byk bir saldryd. Kendilerine teslim olmalar teklif edilmi, yenierilerin bu teklifi reddetmesi zerine klalar kuatlm ve kaplar top ateiyle yklmt. Bundan byle yenieri kelimesi bile telaffuz edilmeyecek, yenieriler lehinde sz sylemeye cret edenler ar cezalara arptrlacakt. Bu tedbirler yenieri ocann tekrar ortaya kma ihtimalini azaltyordu. Vaka-i Hayriye diye anlan yenieri ve dier kap- kulu ocaklarnn ilgas, Trkiye tarihinin byk dnm noktalarnda biri, hatta modern devrin gerek balangcdr.

4 Nisan 1826da Petersburg Protokolu imzaland. Buna gre Yunanllar, Osmanl Devletine vergi ile bal zerk bir devlet haline getirilecek ve btn Trkler Yunanistandan kartlacak, ngiltere ile Rusya her trl kar hesaplarndan uzak olarak, bu neriyi Osmanl Hkmetine kabul ettireceklerdi. Petersburg Protokol, Yunanistan Devletinin kurulmas yolunda devletleraras diplomasi alannda atlan ilk adm oldu. Osmanl Devleti kendisine zorla kabul ettirilmeye allan artlar reddedince, protokolde imzas olan devletler hemen harekete getiler. ngiliz, Rus ve Fransz donanmalar Moray ve anakkale Boazn abluka altna aldlar. Navarinde demirlemi olan Osmanl-Msr birleik donanmas 20 Ekim 1827de ngiliz-Rus-Fransz birleik donanmas tarafndan yakld. Navarin olayndan sonra, devlet bykelilerini stanbuldan ekerek Osmanl Devletiyle ilikilerini kestiler. Navarin olay, Osmanl deniz gc asndan ok olumsuz bir dnm noktasdr. Birbirine denizlerle bal ktaya yaylm bulunan ve 16 bin mil kadar kys olan Osmanl Devleti, donanmasz bir deniz imparatorluu durumuna dmtr. Osmanl donanmasnn yedii bu byk darbeden sonra Rusya, emellerini gerekletirme frsat kt iin memnundu. Ancak Rusyann ar istekleri ve davranlar ngiltere ve Fransaya endielendiriyordu. Nitekim Fransa ve ngiltere, Mehmet Ali Paann askerlerini Mora ve Giritten karmak iin aralarnda bir protokol yaptlar. Paann Moradaki askerlerini geri ekmeyi kabul etmesi zerine, iki taraf arasnda 6 Austos 1828de bir szleme yapld. Eyll ay banda da Franszlar Moraya asker kartarak igal ettiler. Navarin olayndan sonra byk askeri g ve moral kaybeden Osmanl Devletinin bu durumundan istifade etmek isteyen Rusya, 1828 Nisannda Osmanl Devletine sava ilan etti. Batdan ve doudan iki cephe aan Ruslar doudan Erzuruma, Batdan ise Edirneye kadar ilerlediler. Edirnenin de dmesi zerine Osmanl Devleti bar istemek zorunda kald. Osmanl ve Rus temsilcileri arasnda Edirnede yaplan grmelerden sonra 14 Eyll 1829da Edirne Antlamas imzaland. Kk Kaynarca Antlamasndan sonra imzalanm, artlar en ar antlamalardan biri olan Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti, Yunanistan Devletinin kurulmasn kabul ediyordu.

Yunan syan

Kavala Ayan Hseyin Aann yeeni, Derbent Aas brahim Paann oludur. Milliyeti konusunda Trk tarihileri ihtilaf halinde olsa da Arnavut olduu pek ok kaynakla sabittir. Kavalal Mehmet Ali Paa, daha nceden kurduu plan uygulamaya sokarak 1831de olu brahim Paay bir bahane ile gl bir ordunun banda Suriyeye gnderdi. Akka kalesini alan brahim Paa, zerine gnderilen Aa Hseyin Paa komutasndaki Osmanl ordusunu yenerek Halep ve Adanay ald ve Konya nlerinde de Sadrazam Hurit Paay malup ederek Ktahyaya kadar ilerledi. Kavalal Mehmet Ali Paa karsnda dayanamayacan anlayan Babali, Rusyadan yardm istemek zorunda kald. Rusyann Boazlara inmesinden rahatsz olan ngiltere ve Fransa da iin ierisine girdi ve mesele uluslararas bir boyut kazand. Sonuta Kavalal Mehmet Ali Paann ilerlemesi durdurularak bar yapld ve kendisine Suriye ve Adana valilikleri verildi (1833).

Kavalal Mehmet Ali Paa syan

www.altinicizdiklerim.com

II. Mahmutun lm zerine Abdlmecitin tahta kmasndan hemen sonra Kaptan- derya Firari Ahmet Fevzi Paann Osmanl donanmasn skenderiyeye gtrerek Kavalal Mehmet Ali Paaya teslim etmesi yeniden Avrupal byk glerin mdahalesine yol at. Sonunda Kavalal Mehmet Ali Paa, Suriyeden ekilmek ve padiahn hkmranlk haklarn tanmak karlnda ailesinin Msr ve Sudan zerindeki irsi valiliini kabul ettirdi (1841).

lk Girit isyan 1770 ylnda Ruslarn tahrikleri sonucu balad; ancak isyan ksa srede bastrld. 1821 Yunan isyanna paralel olarak Giritte yeni bir ayaklanma balad. Bu isyan srasnda binlerce Trk ve Mslman ldrld. syan, 1825 ylnda 60 gemi ve 16 bin askerle adaya gelen brahim Paa tarafndan bastrld. Mora ve Girit isyanlarnn bastrlmasndan sonra Yunanistana bamszlk verilmesini isteyen Rus, ngiliz ve Fransz donanmalar, sava ilan etmeden ani bir basknla Navarinde Trk donanmasna saldrdlar. 1827 ylnda gerekletirilen bu saldrda 57 Trk gemisi batrld ve 8000 asker ldrld. Bunun ardndan 8 Mays 1828de Rusya, Osmanllara sava ilan etti. Sava sonunda 1830 ylnda imzalanan Londra Protokol ile Batl devletlerin himayesinde bamsz Yunanistan kuruldu. Hemen sonra Giritte ayaklanma balatld. lhak amal isyan ksa srede bastrlmasna karn, 1841 ylnda yeni bir isyan balad. Bu isyann da bastrlmasndan sonra, bu kez 1859 ylnda enosis amal yeni bir ayaklanma kt; ancak bu da bastrld. Btn bu isyanlarda perde gerisindeki kkrtc g ngiltere, Rusya ve Fransa desteindeki Yunanistand. 1864 ylnda ngiltere tarafndan Yedi Adann Yunanistana verilmesinden sonra enosis hevesleri artan Girit Rumlar, Yunanistan, Rusya, ngiltere ve Fransadan grdkleri silah ve para yardmna gvenerek 1866 ylnda yeniden ayaklandlar. Osmanl Devleti, 1866 yl sonuna doru sert nlemlere bavurarak ayaklanmay bastrd. Batl devletlerin basklarna boyun een Osmanl Devleti, ubat 1869da Girit sorunu hakknda Paris Konferans diye bir konferans toplanmasn ve bu konferansa katlmay kabul etti. Konferansn 18 ubat 1869da ald kararlara gre, Yunanistan ile Osmanllar arasnda yeniden diplomatik ilikiler kuruldu ve Girite verilen muhtariyet, Batl devletler tarafndan biraz daha geniletildi. Ekim 1878de varlan bir anlamaya gre adann valisinin bir Rum olmas kabul edildi. Vali muavini de bir Trk olacakt. Mecliste 80 Rum yeye karlk, 30 Trk ye bulunacakt. Trke yannda Rumca da resmi dil olacak, cinayetler ileyen isyanclar iin af ilan edilecek ve ada gelirleri ikiye blnecekti. Batl devletlerin basklaryla getirilen bu dzen ancak 10 yl yaayabildi. Yunanistan, 1889 ylnda Enosisileri desteklemek iin mdahale hazrlklarna balad. Saldrlarn Trklere ynelmesi zerine adaya 40 bin asker gnderen Osmanl ynetimi ayaklanmay bastrd. Ayaklanmann bastrlmasndan sonra eitli nlemler alan Osmanl ynetimi, 1 Aralk 1889da Girit Meclisini tatil etti. 1895 ylnda Osmanl Devletinin eitli i ve d sorunlarn frsat bilen Yunanistan, Girit Rumlarn enosis iin yeniden ayaklanmaya tevik etti. Osmanl Devleti, Batl devletlerin basklarna kar daha fazla direnemeyerek, Bat tarafndan hazrlanan nerileri 4 Eyll 1896da kabul etti. Batl devletler, Girite tam bir muhtariyet verilmesi iin padiaha bask yaptlar. Buna karlk adann hibir zaman Yunanistana balanmayacana dair gvence verdiler. Bu konuda verdikleri gvenceleri salamak iin ngiltere, Fransa, Rusya ve talya Girite sleneceklerdi. Bu erevede 18 Aralk 1897de Batl devletler Girit'e zerklik verdiler. Bylece Trkler, 1897 savan kazanmalarna karn Giriti kaybetti. Son adm atmak iin frsat kollayan Girit Rumlar ile Yunanistan, bekledikleri frsat 1909 ylnda yakaladlar. 1909da, Avusturyann Bosna-Herseki ilhak ettiini aklamasn frsat bilen ada Rumlar, Giritin de Yunanistana ilhak edildiini akladlar.

Girit syan

19. yzylda kan ve Osmanl mparatorluunun geleceini olumsuz ynde etkileyen ayaklanmalarn bir ksm din ve mezhebe dayanmtr. Genellikle Osmanl tebaasndan ayr dindeki topluluklar arasnda kan ayaklanmalar, devlet ynetimine kar olmamakla beraber devleti megul etmi ve ypratmtr. Suriyede yaayan halkn ounluu Mslmand ve slam mezhepleri dnda kalan Drziler Suriyede nemli bir cemaat oluturuyorlard. Cidde de bir ky ehri olarak bu tr zellikler gsteriyordu. stelik ngilizlerin ve Franszlarn himayesinde nemli bir Hristiyan kesim vard. Suriyede yaayan Hristiyan mezheplerinden biri olan Marunilerle Drziler arasnda zaman zaman atmalar oluyordu. Osmanl Devleti, esaslarn yabanc devletlerin tespit ettii 1856 Islahat Fermann ilan edince Mslmanlarla hukuk asndan eit hale gelen Maruniler hzla tekilatlanmaya baladlar. Asl amac, eitli rk ve mezhepten olan

Cidde ve Suriye Ayaklanmalar

www.altinicizdiklerim.com

10

tebaa arasnda eitlik salamak olan bu ferman, Cidde ve Suriyede Mslmanlarla Hristiyanlarn birbirlerine kar tavr almalar iin zemin hazrlad. lk tepki 15 Temmuz 1858de Ciddede ortaya kt. Byk bir halk topluluu, isyan arlarna uyarak Hristiyan halk zerine yrd. Devlet, Cidde olaylarnn nne geemiyordu. Bu durumu frsat bilen ngiltere ve Fransa, birlikte hareket ederek Ciddeye sava gemilerini gnderdiler. ehri topa tuttuklar gibi, olaylardan dolay sulu saydklar 10 kiiyi de idam ettiler. ngiltere ve Fransann intikam amac ile ehri topa tutmalar ve adam asmalar, Mslman halk ve bilhassa Drziler arasnda tepki yaratt. Bu durum Suriyenin Mslman halk zerinde de etkisini gsterdi. Suriyede Drzilerin Hristiyanlar aleyhine hareketleri Mays 1860da balad. Mays aynn sonunda Sayda ve Matn blgesinde, Said Canbolat ve Hattar Ahmet'e bal Drziler, Marunilere kar harekete getiler. Hayran ve Cebelde bulunan Drziler de Hasbeya, Raeye, Zahle ve Dayral Kamerde soykrma giritiler. Nihayet Avrupa devletlerince de sevilen ve tannan bir kii olan Fuat Paa Beyruta gnderildi. Fuat Paa Drzileri iddetle cezalandrd adam ldrenlerden 56 kiiyi idam ve ayaklanmalara katlan 111 askeri kuruna dizdirdi. Bu ayaklanmalardan zarar gren Marunilere tazminat verilmesi iin de Drzilerden ve ayaklanmaya katlan halktan zel bir vergi ald. Lbnanda tek bir kaymakamlk kurulmasna ve kaymakamn Hristiyanlardan seilmesine karar verildi ve karar, 9 Haziran 1861 Lbnan Nizamnamesi ad altnda imzaland.

Cidde Ayaklanmas:

Suriye Ayaklanmalar:

Arabi Paa Ayaklanmas, Msrda smrgelemeye kar Arabi Paa nderliinde 1882 ylnda kan ayaklanmadr. Slogan olarak Msr Msrllarndr kullanlmtr. Birbirinden farkl drt unsur Arabi Paann evresinde toplanmtr: Bat rnei anayasa ve bunun yol aacana inandklar canlanmay bekleyen kk liberal reformcular. Hristiyanln yaylmasndan ve ynetici snfnn dini ihmalciliinden tedirgin olan tutucu Mslmanlar. lkeden yabanclar atmak bahanesiyle eski ekonomik ayrcalklarn korumak iin mcadele eden honutsuz toprak sahipleri. Batl gler tarafndan uygulanan askerlik rgtn asker saysn azaltarak yeniden dzenleme politikas altnda ezilen albaylar. Ayn amata birlemi grnseler de bu birbirlerinden karlar temelde ok farkl olan gruplarn varl, Msr politikasn Nasr dnemine kadar srekli etkileyecektir. Bu ayaklanmay takiben skenderiye topa tutulmu ve 1882 ylnda Msrn tm ngiliz birlikleri tarafndan igal edilmi ve Msr yar-smrge durumuna dmtr. ngiltere bu rejimi 1914 ylna kadar srdrm ve Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana Almanyann yannda girince ngiltere bu devleti manda ynetimi altna almtr.

Arabi Paa Ayaklanmas

Yeni Osmanllara merutiyet ilan etme sz vererek V. Muratn yerine tahta karlan II. Abdlhamit, daha sonra ilk frsatta Anayasay askya alp meclisi feshetti ve 30 yl aan bir sre Osmanl mparatorluunu tam bir otoriteyle ynetti.
-

31 Mart Vakas

Kimilerine gre mparatorluu batran kimilerine greyse kurtaran Kzl Sultan, Birinci Merutiyetten sonra kinci Merutiyeti de bir kenara koymaya kalkt ama baarl olamad ve tahttan indirilerek Selanike srgne gnderildi. Seimler gerekletirildi ve 17 Aralk 1908de padiahn nutkuyla Meclis ald. Artk kinci Merutiyet dnemi balamt ama bir yandan da son derece ilgin bir tablo ortaya kmt. Perde arkasndaki iktidar partisi gibi devletin bandaki padiah da gizlice faaliyet yrtyordu. Abdlhamit el altndan taraftarlarnn rgtlenmesini salyor ve Makedonyadaki askeri ve sivil rgtlenmeye stanbulda ayn trden bir rgtlenmeyle kar kmaya hazrlanyordu. slam Birlii diye bir cemiyet kurulmutu ve padiahn olu Mehmet Burhaneddinin de iinde yer ald bu rgt, merutiyete kar kampanya yrtmeye balayacakt. Siyaset anlaynda slama zel bir yer veren ve ilk kez Halife unvann uluslararas politikada bir ara olarak kullanmaya alan Abdlhamite slamclarn sahip kmas doald. stanbuldaki ordu birlikleri iinde de Abdlhamit yanls bir rgtlenme hzla yaygnlayordu. Artk iktidara daha yakn olmak iin yeterince hazrlandn dnen ttihat ve Terakki, ubat 1909da Kamil

www.altinicizdiklerim.com

11

Paann yerine kendi adamlar olan Hseyin Hilmi Paann sadrazamla getirilerek hkmeti kurmasn isteyince Abdlhamit yanls hareket de daha ak faaliyete geti. Makedonya Cuntas kendi iktidarn kuruyor ve slam tasfiye ederek memleketi gavurlara teslim etmeye hazrlanyordu. Sonuta eski Rumi takvime gre 31 Mart 1325te, miladi takvime greyse 13 Nisan 1909da bir ksm renci, asker ve halktan insan sokaklara dklerek gsterilere baladlar. Meclisi basarak baz mebuslar tartaklayp, ikisini de ldrdler. eriata uygun bir ynetim ve Halife-Sultann yetkilerine sayg gsterilmesini istiyorlard. Arkasnda kendisinin olduundan kuku duyulmayacak bu ayaklanmay gereke gsteren Abdlhamit, has adamlarndan Ahmet Tevfik Paay hkmeti kurmakla grevlendirerek yeniden politik inisiyatifi eline ald. Merutiyetin silahl gc durumundaki Selanikteki nc Ordu Mahmut evket Paa komutasnda stanbula doru yola kt ve ayaklanmadan iki hafta sonra 24 Nisanda stanbula gelerek birka kk atmann ardndan durumu kontrol altna ald. Artk bakent ttihat ve Terakkinin Rumeli subaylarnn elindeydi ve kendilerine daha gvenli olan bu kadrolar Abdlhamiti tahttan indirecek adm da bu kez atacaklard. Bana gelecekleri gren Abdlhamit hemen hkmeti azlederek bir kez daha zamana oynad ama artk ok geti. eyhlislamdan gereken fetva alnd ve 33 y1 sonra, 27 Nisan 1909da tahttan indirilen Sultan stanbulda kalrsa entrikalarna devam edecei bilindii iin hem stanbuldan uzak, hem de merutiyetin mayaland ve ttihat ve Terakkinin kontrolndeki bir kente, Selanike srgn edildi. 1912ye kadar burada ikamet eden Abdlhamit daha sonra Beylerbeyi Sarayna getirilecek ve 1918deki lmne kadar burada kafes hayat srdrmek zorunda kalacakt.

ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan 23 Ocak 1913 gn dzenlenen hkmet darbesidir. Osmanl hkmeti Balkan devletleriyle Londrada masaya oturdu. 1878de imzalanan Berlin Antlamasnn 23. maddesini ne sren byk devletler, bir Osmanl eyaleti olan Bulgaristann ilerine aktan aa karmay hak gryorlard. Byk devletler Babaliye bir nota vererek Edirnenin Bulgaristana ve Ege adalarnn kendilerine braklmasn istediler. Dolmabahe Saraynda toplanan ve ileri gelen devlet adamlarnn katld ura-y Umumi durumu grt. Balkan Savann ilk evresinde alnan yenilgiler ertesi Kamil Paa hkmeti Londra Konferansnda nerilen Midye-Enez snrn kabule yanayordu. Osmanl ordusunun Lleburgaz ve Krklarelinde de yenilii hkmeti bsbtn kmaza sokmutu. Bu srada ttihatlar iktidar tekrar ele geirmek iin harekete getiler. Balkan Savandaki yenilgileri ve Edirnenin Bulgaristan'a terk ediliini frsat bilerek hkmete kar darbe planladlar. 23 Ocak 1913 gn Enver Paa ve Ittihat fedailerden Yakup Cemilin ba ektii grup Kabine toplant halindeyken Enver Paa ve yanndakiler Babaliye girdiler. Harbiye Nazr Mir Nazm Paa grlt zerine kabine toplantsndan balkona kp basknclara kar direnirken Yakup Cemil tarafndan alnndan vuruldu.

Babali Baskn

II. BLM ERMEN SYANLARI

Osmanlnn knt dnemine girmesini takiben Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun tevikiyle, imparatorluu oluturan milletler birbiri ardna bamszlk mcadelesine girimiler ve bunda baar salamlard. Bu gelimeler Ermeniler iin de rnek tekil etmi, onlar da Osmanllar paralamak isteyenlerin maddi ve manevi desteiyle yer yer ayaklanmalar balatmlardr. Bu dnemde dnya g dengesinde giderek daha nemli bir devlet olarak ortaya kan arlk Rusyas Osmanl topraklarn bir doal yaylma alan olarak kabul etmekte ve Osmanllarn srtndan gneyde scak denizlere alma hedefini gtmekteydi. Bu hedefe ulamak kulland balca aralar savalarn yan sra, Osmanl ynetimi altndaki Hristiyan toplumlarn hamisi roln oynamakt. Dier taraftan dnemin dier iki balca gc olan ngiltere ve da Osmanl Ermenilerini Protestanlk ve Katoliklie kazandrmak amacndayd ve bu amala stanbulda 1830da Ermeni Katolik, 1847de Ermeni Protestan kiliselerini kurdurmulard. Rusya, ngiltere ve Fransann Osmanl Ermenilerine ve dier Hristiyan toplumlara gsterdikleri bu ilginin gerisinde, aznlklar himaye grnts altnda Osmanl Devletinin iilerine mdahale edebilmek ve imparatorluu paralamak amac yatmaktayd. Ermenilere bu glerce Dou Anadoluda bir Ermenistan devletinin kurulmas vaat edilmiti. Halbuki sz konusu

Ayastefanos ve Berlin Anlamalar

www.altinicizdiklerim.com

12

dnemde bu blgedeki Ermeni nfusu blge genel nfusu iinde ancak % 15 orannda bir yer igal etmekteydi. Ermeni Milleti Nizamnamesinin 1863 ylnda ilannda sonra patrikler, daha ok milli ve siyasi cephelerde almaya balamlard. Bu nizamname, Ermenilerce muhtariyet iin bir adm olarak kabul edilmi, Lbnan-olaylar dolaysyla gerekleen Avrupal devletlerin mdahalesi genilerse, bu mdahalenin kendileri iin de faydal olaca midi uyanmt. Osmanl mparatorluunda bamsz Ermenistan iin balatlan isyanlar (1780-1862 yllar arasnda) bir sonu vermemiti. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan nce Ermeniler iin iki yol grnmektedir: a. Osmanl Devletine sadk kalmak, b. mparatorluk iindeki dier Hristiyan toplumlarn hareketlerini takip ederek almak ve Avrupa devletlerinin mdahalesini salamak 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Osmanllarn bar istemeleri zerine 31 Ocak 1878 tarihinde Edirnede yaplan mtareke ile sona ermi, bar artlar ise Ayastefanosta (Yeilky) tespit edilmiti. Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesinde geen Ermenistan tabiriyle byle bir lkenin varl Osmanl Devletine kabul ettirilmitir. Ancak bu anlama yrrle girmemitir. 1909 ylnda stanbuldaki 31 Mart Vakasnn akabinde, devletin geici olarak hkmetsiz kalmas Ermenilere aradklar frsat vermitir. Adanada 14 Nisan 1909 tarihinde meydana gelen Ermeni isyan, Avrupa devletlerinin dikkatlerini ekerek mdahalelerini salamak ve Adana, Mara, Mersin ve skenderunda Hnaklarn da yardmlar ile bir Ermeni Devleti kurmak amac ile yaplmtr. 13 gn sren Adana olaylarnda 20.000e yakn Trk ve Ermeni lm(tr). Erzurum syan 20 Haziran 1890da karlmtr. Kumkap Gsterisi Ermeni komitelerinin propaganda arac olarak kullandklar en nemli olaylardan biri Kumkap Gsterisidir. Hnakn stanbulda, srf adalet istemek amacyla silahsz olarak yaptklarn ne srdkleri bu gsteriyi 1. Sason syan syanlaryla n salan Sason, o zamanki sivil tekilata gre, yzden fazla ky olan, idari ve adli iler ynnden Siirte bal bir ileydi. Ermeniler 3 bin kii olarak Anduk Danda toplandlar. Aralarnda be-alt yz Mu kasabasn sarmak istediler. Bu amala Mu gneyinden Delicen airetine hcum ettiler. Bunlardan bir ksmn ldrdler, mallarn aldlar. Ellerine den btn Mslmanlarn dini inanlar aaland ve kendileri korkun ekillerde ldrld. Bu asiler Mu yaknndaki dzenli askere karda saldrda bulundular fakat oradaki askeri kuvvetin okluu yznden Mu kasabasn igal edemediler. Austos sonuna doru Ermeniler, Mu yaknnda Krtlere hcum ederek Glli-Gzat ile beraber iki- ky yaktlar. Zeytun syan Zeytunda Hnaklarn kard en nemli isyan, 1895 Temmuzunda gereklemitir. Hnak komitesinden isyan karmak iin gnderilen Agasi, Hraya, Abah, Nan, Melek ve Garubet adlarndaki Hnak propagandaclar olduu anlalmtr. Kendileri Zeytun'lulara silahlanmalarn, etraftaki Trklere, askeri kuvvetlere, nemli kasabalara saldrmalarn syleyerek gereken silah ve parann komite tarafndan gnderilmekte olduunu, hareket balar balamaz ngiliz filosunun da Mersin ve skenderuna geleceini bildirmilerdi. 16 Eyll 1895de Zeytun isyanclarnn, ky temsilcilerinin de iinde bulunduklar 100 kiilik bir Ermeni heyeti Karanlk Derede toplanarak isyann karlma eklini kararlatrmlardr. Bu karar zerine her tarafta birden isyanlar balam, telgraf telleri kesilmi, iki bini silahsz, drt bini silahl Zeytunlu saldrlara balamtr. Kla ve hkmet konan saran isyanclar, kaymakam, 50 subay, 600 er ve kumandanlar esir etmilerdi. Zeytun askerler tarafndan kuatlm, ancak tam sonu alnaca srada stanbuldaki eliler, Zeytun Ermenileri hakknda hkmete arabuluculuk teklifinde bulunmulard. Saray bu teklifi kabul etmi ve harekat durdurulmutur. Eliler, Halepteki konsoloslarn mzakereye memur etmilerdir. Alt devlet konsolosu 1 Ocak 1896da Zeytuna girmi ve 28 Ocakta Zeytun asileriyle bar yaplmtr. Van syan 1895te 14 Haziran 15 Hazirana balayan gece patlak vermi(tir).

www.altinicizdiklerim.com

13

II. Sason syan Sasonda 8 Austos 1895teki ilk darbe netice vermeyince, Tanaklar ikinci darbeyi 1897 Temmuzunda vurmak istemilerdi. Osmanl hkmeti 1901 ylnda Sasonun idaresini dzene koymak iin Taluri ve enik Tepelerinde kla yapmaya karar vermi, Ermeniler bu projeye kar kmlard. Antranikin ynetimindeki etelerle mcadele fiilen bu tarihte balamtr. Ancak asl isyan 1903 ylnn sonlarndan itibaren blgede her tarafa yaylmaya balamtr. 13 Nisan 1904te asiler zerine asker sevk edilmi, bunun zerine asiler fazla tutunamamlardr. Yldz Suikast Tanaklarn Trkiyedeki son teebbsleri Abdlhamite yaplan suikasttr. Adana Olay Gnlerce sren Ermeni tahrikinin ardndan Ermeniler iki Mslman gencini ldrp, katili de teslim etmemekte srar edince hadiseler gibi bym ve yaylm, Mslmanlarla Ermeniler 3 gn boyunca fiilen sokak sokak arpmlard. Cemal Paa anlarnda, Adana olaynda 17.000 Ermeni ve 1.850 Mslman ldn yazmaktadr. II. Van isyan Ermenilerin 1. Dnya Sava srasnda eitli blgelerde kardklar isyanlar iinde sonular bakmndan en nemlisi II. Van syan olmutur. O dnemde Vanda Trk, Ermeni, Nasturi ve Keldani cemaat arasnda ttihat ve Terakki, Tanaksutyun, Ramgavar, Hnak, Parti Serakan, Parti Karsakan adlarnda 4 parti ve 2 hayr dernei bulunmaktadr. Ermeni komitaclar, Van ve evresinde savan kndan itibaren balattklar terr daha da arttrmlardr. zellikle Mahmudiyede Mslmanlar toplu halde katletmi ve camileri ahra evirmilerdi. Osmanl Devleti o gnlerde anakkalede ve Irakta lm-kalm sava vermekte, Van blgesinde bulunan askerlerse Ruslarn Kafkaslardan yaptklar saldrlara kar savamaktayd. Bu durumu deerlendiren Ermeni eteleri, 15 Nisan 1915te nce Van evresinde, 17 Nisanda atakta (atak), 18 Nisanda Bitliste ve 20 Nisanda Vann merkezinde byk bir ayaklanma balatmlard. Bu arada lemerikte de Nasturiler ayaklanmlard. Van Valisi Cevdet Bey, Rus-Ermeni basks karsnda tutunamayarak 16/17 Mays gecesi ekilmi; bylece Van, Rus ve Ermenilerin eline gemitir. Ermeniler ehir ve evre halkndan yzlerce kiiyi katletmilerdi. Bu durum, Alman Bykelisi Wangenheim tarafndan Alman Dileri Bakanlna gnderilen 10 Mays 1915 tarihli telgrafta yle bildirilmitir: Van vilayetindeki Ermeniler ayaklanmlar, Mslman kylere ve kaleye saldrya gemilerdir. Kaledeki Trk garnizonu 300 kayp vermi, gnlerce devam eden sokak muharebeleri sonunda ehir asilerin eline gemitir. 17 Mays l915te de Van Ruslar tarafndan igal edilmi, Ermeniler dman tarafna gemi ve Mslmanlar katle balamtr. Bitlis istikametine doru 80.000 Mslman kamaya balamtr. Ermenilerin bu ihanetleri yznden Osmanl ordusunun ikmal yollar kesilmi, askere yiyecek ve cephane tayan kollar ise Ermeniler tarafndan vurulmutur. Bylece Trk ordusu geri ekilmek zorunda kalm ve saldrya geen Ruslar Erzurum, Bitlis ve Trabzonu a igal etmilerdi. Katledilenler Mslmanlar olmasna ramen, Ermeni Patrii Ermenilerin tecavze urad iddiasnda bulunmutur. Trk hkmeti batl devletlerin basksna uramamak iin bir aratrma komisyonu kurmak zorunda kalmt. Sivas, Van, Erzincan ve Erzurum yrelerinde yaplan incelemeler sonucunda, patriin ldrldn iddia ettii Ermenilerin sa olduu belirlenmitir.

Prof. Dr. Justin Mc Carthy Bir grup olarak Ermenilerin hayatlar iyileirken Mslmanlar modern a tarihinin en byk aclarndan birini yaadlar: 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda Bonaklar Srp katliamna maruz kald; erkezler, Abazalar ve Lazlar Ruslarca ldrldler ve yurtlarndan srldler. Trkler; Ruslar, Bulgarlar, Yunanllar ve Srplar tarafndan ldrldler ve yurtlarndan karldlar. Yine de Mslmanlarn ektii btn bu aclarn ortasnda Osmanl Ermenilerinin siyasal konumu srekli iyilemeye devam etti. nce Hristiyanlar ve Yahudiler iin eit haklar, yasayla teminat altna alnd. Eit haklar giderek bir gerek olarak hayata da geirildi. Hristiyanlar devlette yksek kademelerde grev aldlar. Aralarndan bykeliler, hazine yetkilileri, hatta dileri bakanlar kt. Aslnda gl Avrupa devletleri onlarn lehine mdahalelerde bulunduklar iin birok ynden Hristiyanlar Mslmanlardan daha geni haklara sahip oldu. Avrupallar Hristiyanlar iin zel muamele istediler ve istediklerini aldlar. Mslmanlarn ise bu gibi avantajlar yoktu.

Ermeni syanlar ve Osmanllar

www.altinicizdiklerim.com

14

te Ermeniler Osmanl mparatorluuna byle bir ortamda isyan ettiler. Yzyllarca sren bir bar, ekonomik stnlk ve srekli iyiye giden bir siyasal konum. Byle bir ortamn isyan nedeni olmas beklenemez. Bunun nedeni her eyden nce Ruslard. Hristiyanlarn ve Mslmanlarn nispi bir bar iinde yaaya geldii blgeler, Ruslarn Kafkasyal Mslmanlarn topraklarn istila etmesiyle paraland. Ermenilerin ou muhtemelen tarafsz kald; ancak kayda deer sayda Ermeni de Ruslarn yannda yer ald. Ermeniler casusluk yaptlar, hatta Ruslara silahl askerlerden oluan birlikler verdiler. Ermenilerin bundan saladklar nemli karlar vard. Ruslar 1828 ylnda gnmzde Ermenistan Cumhuriyetinin bakenti olan Erivan ald, Trkleri oradan kard ve Trk topraklarn vergi bile almadan Ermenilere verdi. Mslmanlarn zorunlu srgne tabi tutulmalar Birinci Dnya Savann ilk gnlerine kadar devam etti: 300.000 Krm Tatar, 200.000 erkez ve Abaza, 40.000 Laz ve 70.000 Trk. 1878 bar antlamas sonucunda Kuzeydou Anadolunun byk bir ksm Osmanllara geri verildi. Ruslara yardm etmi olan Ermeniler kendilerinden intikam alnacandan korkarak katlar. Hem Mslmanlar hem de Ermeniler, Rus istilalar srasndaki olaylar unutmamlard. Ermeniler Ruslar kazanrsa daha kolay zenginleeceklerini grdler. Bedava toprak edinme umudu -bu toprak Mslmanlardan alnm olsa bile- Ermeni iftileri harekete geiren gl bir drtyd. Ayaklanan Osmanl Ermenileri Rusyann ahsna kendilerine gl bir hami bulmulard. Rusya ayrca isyanclarn ayaklanmay rgtlemelerini ve Osmanl mparatorluuna gizlice inan ve silah sokmalarn salayan bir s durumundayd. Mslmanlar biliyorlard ki eer Ruslar Ermenilerin koruyucu melei ise Mslmanlarn da iblisiydi. Ne zaman Ruslar zafer kazansa topraklarn ve canlarn kaybettiklerini grmlerdi. Ruslar yeniden gelecek olurlarsa neler olacan biliyorlard. Ermenilerin Ruslarn safnda olduunu da grebiliyorlard. Bylece 800 yllk bar iinde birlikte yaamn sonu geldi. Rus Ermenileri milliyeti ideolojilerini Dou Anadoluya getirinceye dek Ermeni isyan Osmanl Devleti iin gerek bir tehlike tekil etmemiti. Baka partiler var olsa da Ermeni isyanna iki parti nderlik etti. Bunlarn birincisi olan Hnak htilalci Partisi -ki kendilerine Hnaklar denir- Rusyadan gelen Ermeniler tarafndan 1877de svirenin Cenevre kentinde kuruldu. Bu partilerin ikincisi olan Ermeni htilalci Federasyonu -yani Tanaklar- 1890da Tiflis kentinde kuruldu. ki parti de Marksistti. kisi de iddete dayanan yntemler kullanyordu. Hnak ve Tanak parti bildirgelerinde Osmanl mparatorluuna kar silahl ihtilal ars yer almt. Bu bakmdan Bulgaristan, Makedonya ve Yunanistandaki milliyeti ihtilalcilere ok benziyorlard. te yandan Yunanl ve Bulgar ihtilalcilerin aksine nfus yaps Ermeniler iin sorundu. Yunanistanda nfusun ounluu Yunanl, Bulgaristanda ise Bulgard. Ermenilerin zerinde hak iddia ettikleri topraklarda ise Ermeniler olduka kk bir aznlkt. Osmanl Ermenistan olarak adlandrlan Alt Vilayetin (Sivas, Mamretlaziz, Diyarbakr, Bitlis, Van ve Erzurum) nfusunun sadece yzde 17si Ermenilerden oluuyordu. Bu blgede nfusun yzde 78i Mslmand. Bu durum Ermeni ihtilalciler asndan nemli sonular douracakt; nk ihtilalcilerin istedii Ermenistann yaratlabilmesi iin tek yol, orada yaayan Mslmanlarn blgeden karlmasyd. Osmanllar hala Rusyayla yaplan 1877-78 savann yol at mthi kayplardan dolay sknt iindeydi. Kapitlasyonlar, borlar ve av peindeki Avrupal bankaclar yznden hala sknt ekiyorlard. Ayrca, kabul etmek gerekir ki Osmanllar ekonomi ynetimini iyi bilmiyorlard. Bunun sonucunda, bu ihtilalcilerle savamak ve Krt airetlerini dizginlemek iin gerekli yeni polis ve askeri birlikleri destekleyecek para yoktu. Doudaki asker ve jandarma says hibir zaman yeterli olmamt ve bu insanlar ou kez maalarn aylarca alamamaktayd. Bu kadar az parayla asileri yenmek imkanszd. Ermenileri isyancya dntrebilmek iin nce bu insanlarn olarak kendi kiliselerine ve kendi cemaat liderlerine kar duyduklar balln yok edilmesi gerekiyordu. syanclar, Ermenilerin en byk sevgi ve saygy ihtilale kar deil kiliseye kar duyduklarn grdler. Bu yzden Tanak Partisi kiliseyi etkin bir biimde kendi kontrol altna almaya azmetti. Ancak din adamlarnn byk ksm dinsiz Tanak'lara destek vermiyordu. Kilise ancak iddet kullanarak e geirilebilirdi. Tanak'lara kar kan kilise grevlilerine ne oldu? Kylerde ve kentlerde rahipler ldrld. Sonuta Osmanllarn isyanclar gereken ekilde cezalandrmas neredeyse imkansz hale geldi. Avrupallar, Osmanllarn Ermeni ihtilalcilerinin faaliyetlerini kabul etmesini istediler. Ama bu faaliyetler Avrupallarn kendi lkelerinde olmasna asla katlanamayacaklar trdendi. Tanaklar Osmanl Bankasn igal ettikleri zaman Avrupallar onlarn serbest braklmasn salad. Avrupa lkelerinin bykelileri Osmanllar Zeytundaki isyanclar affetmeye mecbur etti. II. Abdlhamiti ldrmeye teebbs edenler iin af karlmasn onlar salad. Rus Konsolosu, Rus vatanda olduklar iin Tanak isyanclarn Osmanl mahkemelerinde yarglanmasna izin vermedi. Osmanllarn yarglanp hkm giymelerini salad birok isyanc daha sonra serbest brakld; nk Avrupallar

www.altinicizdiklerim.com

15

bu isyanc ve katillerin affedilmesini istediler ve padiah tehdit etme anlamna gelecek szlerle bu isteklerini kabul ettirdiler. Osmanllarn Birinci Dnya Sava srasnda Douda urad kayplar iki etkenden kaynakland. Bunlarn ilki Enver Paann felaketle sonulanan Sarkam taarruzuydu. Enverin Aralk 1914teki Rusya taarruzu her bakmdan felaket oldu. Rusyaya saldran 95.000 Trk askerinden 75.000i ld. kinci etken ise Ermeni isyanyd. Ermeni milliyetiler ou kez u iddiay ileri srmlerdir: Osmanllarn tehcir emri vermelerine sebep Ermeni isyan deildi. Kant olarak da tehcir emrinin Mays 1915te yani aa yukar Vann Ermenilerce ele geirildii tarihte yaynlanm olduunu hatrlatrlar. Bu iddiann ardndaki manta gre, Osmanllar tehciri o tarihten bir sre nce tasarlam olmalydlar; dolaysyla isyan tehcirin nedeni olamazd. Osmanllarn tehcir olasln dnmeye Mays 1915ten bir ka ay nce balam olduklar dorudur. Mays 1915in Ermeni isyannn balangc olduuysa doru deildir. syan bundan ok nce balamt. Tanak liderleri bile Tanaklarn Ruslarn mttefiki olduunu aka kabul ediyorlard. Hovhannes Katcaznuni, yani Ermenistan Cumhuriyetinin kendisi de Tanak olan cumhurbakan, savan bandaki planlarnn Rusya ile ittifak olduunu sylemitir. 1910dan beri ihtilalciler Dou Anadolunun her yerinde brorler dattlar. Birbirinin ayn olan bu brorlerde Ermeni kylerinin nasl blgesel komutanlklar meydana getirmek zere rgtlenecekleri ve Mslmanlarn kylerine nasl saldrlaca anlatlyor ve gerilla savann incelikleri hakknda bilgi veriliyordu. Savatan nce Osmanl Ordusunun istihbarat birimleri Tanaklarn planlar hakknda raporlar gnderdiler: Tanaklar bir yandan Osmanl devletine bal olduklarn ilan ederken bir yandan da kendilerini destekleyenlerin silahlandrlmas iine hz vereceklerdi. Sava ilan edilirse Ermeni askerler Osmanl Ordusundan firar edip silahlaryla birlikte Rus ordusuna katlacaklard. Eer Osmanllar Ruslara galip gelmeye balarsa Ermeniler hibir ey yapmayacaklard. Ama bunun aksi olur da Osmanllar geri ekilmeye balarlarsa Ermeniler silahl gerilla eteleri oluturup plana gre saldrlarda bulunacaklard. Osmanl istihbarat yanlmamt. nk btn bunlar aynen oldu. Osmanllar ancak Ermeni isyannn balangcndan yedi ay sonra (26-30 Mays 1915) Ermeniler iin tehcir emrini verdiler.

III.BLM KURTULU SAVAI DNEMNDE IKAN SYANLAR

Dzce yresinde ba gsteren bu ayaklanmalar bir yandan hilafetin ve eriatn savunulmasna dayandrlmakla beraber, dier yandan erkezlik davas gdlen bir ierie de sahiptir. Blgede yaayan erkez ileri gelenlerinin sarayla yakn ilikide olmalar, gelien Anadolu hareketine kar olumsuz tavr almalarna sebep olmutur. Ksa bir zaman iinde Bolu, Hendek, Adapazar ve Safranboluda insanlar Mslmanlk gayretiyle ya da padiah yanls olduklarn gstermek amacyla ayaklananlarn safna katlmlardr. 23-31 Mays 1920 tarihleri arasnda balayan ayaklanmay bastrma harekat, 26 Maysta erkez Ethem kuvvetlerinin Dzceyi ele geirmesiyle ve ayaklanmann elebalaryla birlikte 53 kiiyi idam etmesiyle ve ayn gn Refet Bele kuvvetlerinin Boluya girmesiyle devam etmi, Refet Beyin 31 Maysta Geredeye girmesiyle sonulanmtr.

1. Dzce Ayaklanmas (13 Nisan 31 Mays 1920)

1924-38 yllar arasnda Trkiyede kan 18 ayaklanmadan yalnzca Menemen olaynn Bat Anadoluda km olmas onu farkl klmaktadr. Divan- Harp kararnamesinden, rgtlenmenin alt yl nce tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve apka devrimi zerine balad anlalmaktadr. Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra halifelik kaldrlm ve laik bir dnya gr benimsenmiti. Trbeler, mahalle okullar kapatld. Tarikatlk, eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, babalk, emirlik, naiplik, halifelik, byclk, frklk ve falclk 13 Aralk 1925 tarih ve 677 sayl kanunla yasaklanmt. Yeni rejimin eski ayrcalklarn yok ettii ve banda stanbul merkezli Nakibendi eyhi eyh Esadn bulunduu grup, Serbest Cumhuriyet Frkasnn olayl zmir gezisini bahane ederek byle bir giriimde bulunmulard. Burada ilgin olan nokta, Esat Hocann irticai faaliyetinin Cumhuriyet dneminden nce balam olmasdr. 31 Mart Vakasnn hazrlaycs olduu iddia edilen ve II. Abdlhamit dneminde de benzeri almalar yapan Esad Hoca, Erbile srldn ancak Sultan Reat zamannda stanbula dnebildiini sylemitir. rgtlenmenin beyin takmndan olan ancak eyleme katlmayan ve kendini halifeler halifesi olarak tantan Manisa Tabur Komutanlndan emekli Laz brahim Hoca, rgtlenmesini evre kasaba ve kyleriyle snrl brakmam, Karadeniz kylar, Kayseri, Bursa,

Menemen Olaylar (23 Aralk 1930)

www.altinicizdiklerim.com

16

Balkesir, Bergama ve Manisa bata olmak zere Anadolunun birok yerini dolaarak Nakibendi tarikatnn kk salmasna almtr. Esad Hoca ise stanbul Erenky ve Beykozda rgtlenmeyi srdrmtr. Esad Hoca sadece salt cahil halk, kara takkelileri deil, tahsilli, kltrl kiileri de etkileyebilmektedir. Menemen Olaynn tetikleyicisi Serbest Cumhuriyet Frkasnn olayl zmir gezisidir. SCF Genel Bakan A. Fethi Bey ve arkadalar, partinin rgtlenmesini gelitirdii Bat Anadoluya 3 Eyll 1930da balattklar gezinin 4 Eylldeki urak yeri zmirdi. Gvenlik gleriyle bata liman iileri olmak zere Fethi Beyin yapaca konumay dinlemeye gelen yaklak 50.000 kiilik halk kitlesi arasnda atma km, ok sayda kiinin lmne yol aan toplant, Cumhuriyet Halk Frkallarca sabote edilmiti. Serbest Cumhuriyet Frkas ile Cumhuriyet Halk Frkasnn ekimesi Menemen Olaynn ortaya kabilecei kargaa ortamn yaratmtr.

IV. BLM KRT SYANLARI

Mustafa Kemal, Anadoluda balataca harekat iin blgedeki Krt ileri gelenleriyle de grmekte ve onlarn desteini alma yolunda abalar harcamaktayd. Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit Paa araclyla Kogiri ve Dersimin nde gelenleriyle grme yapmak zere onlar Sivasa ard. Bu arya sadece, Kogiri airetinden Alian katld ve Sivasa giderek Mustafa Kemalle grt. Mustafa Kemal bu srada Kogiride birtakm hareketlenmelerin olduunu renmiti. Grmede Alian, amalarnn Krtlerin youn olduu blgede bir Krt devleti kurmak olduunu belirtirken, Mustafa Kemal de Erzurum kongresinde Krtlerin kendisini desteklemekten yana olduklarn syledi. Bu grmeden sonra Alian Sivastan milletvekili aday gsterildi; ancak daha sonra adaylktan ekildi. Mustafa Kemal ve arkadalar, gerekli hazrlklarn tamamlayarak Ankarada, stanbul hkmetinden ayr bir hkmet kurdular (23 Nisan 1920). te bu noktadan itibaren Anadoluda yeni bir ynetim kurmak isteyen Ankara Hkmetiyle, douda bir Krt devleti kurmak amacnda olan Krt liderleri arasnda bitmek bilmeyen atmalar ve ayaklanmalar balayacakt. Kogiri aireti 135 kye yaylm geni bir airetti. Bu kylerden 16 tanesindeyse sadece Kogiri airetine bal insanlar yaamaktayd. Bu blgedeki nfus ise 40.000 dolaylarndayd. Bu srada Dersimde de hzla rgtlenme almalar srdrlyordu. Btn bu rgtlenme almalar srdrlrken, TBMMdeki Krt milletvekillerinin says 72ydi. Aslen Dersim'li olan ve stanbul hkmeti tarafndan Zara, Divrii ve Kangala veteriner hekim olarak atanan Nuri Dersimi de (Baytar Nuri) blgedeki rgtlenme almalarna etkin olarak katlmaktayd. Krt bamszlk hareketinin almalar genilerken, bir yandan da kk apl basknlarla Trk askeri karakollar baslmaktayd. Bundan ama hem stratejik baz noktalar ele geirmek, hem de silah ve cephane elde etmekti. Bylesi istenmeyen durumlarn nne gemek isteyen Ankara, Kogiri airet reisi Alian Refahiye Kaymakamlna, kardei Haydar ise mraniye Mdrlne atad. Bamsz bir Krdistan kurma almalarn Dersim, Hozat ve ezek blgelerinde srdren Krt ileri gelenleri Hozatta yaplan toplantdan sonra Ankara Hkmetinin Krtlere kar tutumunu renmek iin soru sorulmasn kararlatrdlar. brahim Efendi (Baytar Nurinin babas) tarafndan u sorular hazrland: 1. Krdistan zerk idaresine onay veren stanbul Saltanat Hkmetinin kararn Mustafa Kemal Hkmetinin de resmen kabul edip etmeyeceinin aklanmas. 2. Krdistan zerk idaresi hakknda Mustafa Kemal Hkmetinin grnn ne olduu hususunda Dersimlilere acele cevap verilmesi. 3. Elaziz, Malatya, Sivas ve Erzincan hapishanelerinde mevcut btn Krt tutuklularn hemen serbest braklmas. 4. Krtlerin ounlukta olduu blgelerden Trk hkmeti memurlarnn ekilmesi. 5. Kogiri blgesine gnderildii haber alnan askeri mfrezelerin derhal geri arlmas. Bu sorulara Ankara Hkmeti tarafndan bir karlk verilmemekle birlikte, ortam yumuatmak amacyla Elazizden (Elaz) Dersime bir heyet gnderildi. Bu heyeti kovan Dersimliler bu kez Elaziz vilayeti vastasyla bir telgraf ektiler. 25 Aralk 1920 tarihinde ekilen telgrafta yle deniliyordu: Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine Sevr Anlamasna gre; Diyarbakr, Elaziz, Van ve Bitlis vilayetlerinde bamsz bir Krdistan kurulmas lazm geliyor, bu tekil edilmelidir; aksi takdirde bu hakk silah kuvvetiyle almaya

Kogiri Ayaklanmas

Kogiri Ayaklanmasnn Hazrlklar

www.altinicizdiklerim.com

17

mecbur kalacamz beyan ederiz. Btn gelimeleri yakndan izleyen Ankara Hkmeti ise k boyunca blgedeki durumunu salamlatrmasnn yan sra, Dersimli baz airet reislerinin Dersim milletvekili olarak Ankaraya gelmeleri konusunda aba harcamaktayd. Hozatta yaplan toplantdan sonra airetler arasnda ortaya kan gr ayrlndan yararlanan Ankara Hkmeti Diyap Aa, Meo Aa, Kango olu Ahmet Remzi ve Binba Hayrinin Dersim milletvekili olarak Ankaraya gelmelerini salad. Bylece Krtlerin bamszlk yolundaki almalarna ilk ciddi darbe vurulmu olmaktayd. Sonuta Krtler 6 Mart 1921 tarihinde mranly sardlar. Gece knceye kadar sren etin bir arpmann arndan, Albay Halisle birlikte birok subay ve asker ldrlrken 90 er de esir edildi. mraniye merkezine Krdistan bayra ekildi. Bu olay, ayn zamanda Kogiri syannn balangc kabul edilmektedir. Bunun zerine Ankara Hkmeti 10 Mart 1921 tarihinde Elaz Vilayeti, Erzincan Sanca ve Sivas ilinin Divrii ve Zara ilelerinde skynetim ilan etti. 13 Mart 1921 tarihinde alnan Vekiller Heyeti Kararyla Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa ayaklanmay bastrmakla grevlendirildi. Olaylar nlemekle grevlendirilen Nurettin Paa ncelikle blgeye takviye kuvvet ylmas almalarn yrtt. Nurettin Paa bu almalarnn yan sra, bir ynerge yaynlad. Bu ynergede, ayaklanmann bastrlmasnda nasl davranlaca anlatlmaktayd. Bu ynergede yer alan syan ve ekyalkta ayak diretenlerin mallarna el konulacak ve en yakn hkmet merkezine teslim edilecek ve evleri yaklp yklacaktr. Ayaklanmada ve ekyalkta direnenler tek kii olmayp ky halk olduklar takdirde bu ilem btn ky iin uygulanacaktr ibaresi kullanlacak yntemlerin yazya dklebilenleri olmas asndan olduka ilgintir. arpmalar nisan ay boyunca btn iddetiyle devam etti. Mays aynda arpmalar iddetini kaybetmi, olay hala bir arada bulunan kk gruplar yakalama ekline dnmt. Sonuta, 17 Haziran 1921 tarihinde ayaklanmann nderliini yapan Alian ve 32 kii teslim oldu. Bunun zerine de Kogiri syan bitmi oldu. Kogiri olaylar sert bir ekilde bastrlrken, uygulanan yntemler de Mecliste sert tartmalara neden oldu. Trkiye Byk Millet Meclisinin 4 Ekim 1921 gnk oturumunda Erzincan Milletvekili Emin Bey, Nurettin Paann uygulamalarn yle eletirmekteydi: Asi diyoruz ve zerine asker sevk ediyoruz. Onlar hkmetin tekmil metalibini kabul etmi bulunuyorlar. Nurettin Paann ben bunlar ember iine aldktan sonra hkmetin tekalifini daha tadit edeceim diyerek, ember altna aldm diyor ve tuttuunu ldrmeye, rzlara gemeye, namuslara taarruz etmeye kalkyor. Rica ederim hanginiz bu facia karsnda sabredebilirsiniz? Buna yandaki ocuklar bile tahamml edemezler ve byle bir eye maruz kaldnzda rica ederim, nasl karnza kanlara kurun atmazsnz? Refahiyede bir arkadam vardr, onu ihad ederek yirmi sene evvel buraya tavattun etmi, teehhl etmi bir Trk, servetine tama edilerek, kars cebren alnm ve sen Alevisin diyerekten emval ve emlaki yama edildikten sonra ldrlmtr. Efendiler; dnyann hangi yerinde byle bir hareket grlmtr ki, babasn bir evladn elinde bir ip, dier evladn elinde bir ip olarak ekilerek tam alt saat zarfnda bu suretle ldrlmtr? Rica ederim efendi, sen bu vaziyet karsnda asi olmaz msn? Bu tartmalardan sonra iddialar yerinde incelemek zere bir heyet oluturuldu ve olaylardan sorumlu tutulan Nurettin Paa grevinden alnd.

ngilizler, Musul sorununun zmlenmesinden nce Trkiye ve Rusyaya kar birer Krt, Ermeni, Asuri ve Keldani hkmeti kurma siyasetini izlemekteydi. Musuldaki zengin petrol yataklarn Trklere brakmak istemiyorlard. Bunun iin eitli yollardan altklar gibi, Sdda, Rumiye blgesine yerlemekte olan Ermeni ve Asurileri snr boyundaki Krt kabileleriyle uzlatrarak bir Krt ve Ermeni ittifak meydana getirmeye alyor ve bu ite baz Krtlerden yardm da gryordu. ngilizler, Trklere kar bu sinsi ve gizli planlarn gerekletirmek iin Iraktaki Ermeni ve Asurilerden faydalanma yolunu tutmulard. ngilizlerin Musul meselesi nedeniyle atklar bu mesele, siyasi ve askeri ok zorlu mcadeleler sonucunda taraflarn ksmen de olsa kabul ettikleri bir hattn iki tarafna ekilmekle halledilmi kabul edildi. Gerekte Trk birlikleri, ne asiler zerinde, ne de Musul meselesinin zmnde etkili olabilecek bir baar elde edemediler. ngiltereyle Trkiyeyi kar karya getiren Nasturi Ayaklanmas, dier ayaklanmalar da tetikleyecekti.

Nasturi Ayaklanmas (12-28 Eyll 1924)

www.altinicizdiklerim.com

18

D sebepler: Lozan Bar Antlamas, Trkiyenin d politikasnda sadece denge salam ve bir temel olabilmiti. Antlamann zmlemeyip sonraya brakt Musul, mbadele ve Osmanl borlarnn taksimi gibi siyasi ve iktisadi ok nemli meselelerin mzakere yoluyla zmnde Trk Hkmeti, zellikle Misak- Milli hkmlerini gerekletirmek bakmndan Musulun Trkiyeye iadesi konusunda kararl, ngiltereyse byle bir zm yoluna frsat ve olanak vermeme abas iindeydi. Trkiye, Musul halknn Krt olmas ve Krt ounluunun da Trk idaresinde bulunmas sebebiyle, keza, rk, din ve milliyet bakmlarndan Musulun Trkiyeye verilmesini ve bu grn gerekirse bir soruturma komisyonunun yerinde yapaca kontrol suretiyle ispatlanabilecei tezini savunuyordu. eitli fikirlerin karlamas sonunda, Milletler Cemiyeti meselenin milletleraras bir komisyonun gzleminde yaplacak plebisite gre zmne karar verdi. Her ne kadar iktisadi balant dnceleri Musulun Badata bal kalmasn gerektiriyor gibi grnyorsa da yerli halkn rk, din ve milliyet esaslar bakmndan oylarn Trkiye lehine kullanmas ihtimali ok kuvvetliydi. Buna karlk bu gerei sezen ngiltere, bir yandan Musul halknn Trkiye ile birlemek istemediini ispata urarken, bir yandan da Trkiyedeki memnun olmayan halk zmrelerini kkrtp dnya kamuoyuna, Trkiyeyi kendi i bnyesinde istikrarn bulamam bir lke olarak gstermek istiyordu. ngilizlere gre, milli hudutlar iinde bulunan baz Krtlerin bamszlk peinde kotuu bir srada, Musul Krtlerini de bu memleketin idaresi altna vermek, Milletler Cemiyetince elbette doru grlmeyecekti. Bu sebeplerle ngiltere, gizli servisi, Douya zel btn metotlarn kullanarak Trkiye iinde karklklar karmaktan bir an geri kalmyordu. ngilterenin, o sralarda Sovyetler Birlii ile dost olan Trkiyeyi, Ortadou dengesinde aleyhinde bir durum yaratabilecek kuvvete sahip olmasn engellemek iin, Trkiyedeki kar ihtilal hareketlerini bir de bu ynden krkledii bir gerekti. Bununla beraber kar ihtilalde yabanc mdahalesinin balca ve en nemli sebebi Musul meselesiydi. Krt Bamszlk Hareketi: Osmanl mparatorluunun ynetimi altnda bulunan Krtler, zellikle 19. yzylda imparatorluun karlat her zor dnemde kendilerini devletin kontrolnden kurtarmaya yeltenmilerdi. Srasyla 1828-1829 Trk-Rus Savandan sonra, 1834te Bulgar bamszlk isyan sonunda, 1880de ve daha sonralar bamszlk maksadyla ayaklandlar. Krt bamszlk hareketi zellikle Birinci Dnya Savandan sonra Osmanl mparatorluunun dalmas zerine daha ciddi bir ekilde kendini gstermeye balad. Osmanl mparatorluu, son yllarda zellikle Ermeni meselesinin Ruslar tarafndan ele alnmas zerine, dou illerinde Rusyaya dayanan Hristiyan Ermeni aznlna kar Krt airetlerini desteklemeye balamt. zellikle II. Abdlhamitin saltanat srasnda Krt airetleri ve bunlarn beyleri ok martlm ve baz beyler, vezirlik ve paalk rtbelerine ykseltilmilerdi. Bu dnemde Babali tarafndan tutulan ve ykseltilen birok Krt ileri gelenlerinin ocuklar iyi eitim grmler ve batdaki milliyeti akmlarla temas etmilerdi. Abdlhamit devri ve bu padiahn ayr ve hkmet siyaseti Krt bamszlk hareketinin balangcn tekil eder. Birinci Dnya Savanda Rusyann rgtledii Ermeniler, Trk ulusunun dou cephesi gerilerinde nemli bir tehlike olarak belirince, ulam hatlarn askeri birliklerle koruyamayacak durumda olan hkmet, Krt airetlerini milis alaylar halinde hizmete almt. Birinci Dnya Sava Osmanl mparatorluunun dalmasyla sonulanp Anadoluda geni bir Ermeni devleti kurulmas ihtimali ortaya kt zaman, Krt aydnlar fiilen bamszlk peine dtler bu gayelerinin gerekletirilmesi iin vaktiyle kurulmu Krt Teali Cemiyeti adndaki siyasi birlie drt elle sarldlar. Birliin merkezi stanbulda, ubeleri zellikle Diyarbakr, Elaz ve Bitliste bulunurdu. Cemiyetin gayesi, ngiliz mandas altnda bamsz bir Krt devleti kurmakt. Birinci Dnya Savandan sonra mtareke sralarnda birok aydn doulu Trk, direni rgtlerini kuvvetlendirmek iin Krt Teali Cemiyetine girmiti. Bu aydnlardan bir ksm Milli Mcadelenin balamasyla birlikte hemen o davaya katlmlar kendilerini Krt sayanlarsa zaman gelince ortaya kmak amacyla gizlenmilerdi. Krt Teali Cemiyeti, Damat Ferit Kabinesinin Byk Ermenistan projesine iddetle muhalefet ederken, tilaf ve Hrriyet Partisiyle zerk bir Krdistan kurulmas konusunda szleme yapmaktan geri durmuyordu. Bu cemiyet, cumhuriyetin ilanndan bir sre nce kapatlmt.

Ayaklanmann Sebepleri:

eyh Said Ayaklanmas (13 ubat-31 Mays 1925)

Sebepler:

www.altinicizdiklerim.com

19

Cemiyetin en faal yelerinden Kr adyla tannan Palulu Sadi, stanbulda 1924 sonlarnda ve 1925 Martnda, yani ayaklanmadan nce ve baladktan hemen sonra Byk Britanya Dileri Bakanl Dou ubesi memurlarndan Templetonla (gerekte Trk gizli polisinden Nizamettin Beyle) temasa geerek, Krt Bamszlk Komitesi Bakan Seyit Abdlkadir adna u neri ve isteklerde bulunmutu: ngiltere, Krt-devletinin kurulmasn destekleyecek ve devleti evre hkmetlerin hcumundan koruyacak; 1926 ilkbaharnda balayacak olan ayaklanmann ilk hedefi Diyarbakr ele geirmek ve Musul snrnda da ngilizlerle temas salamak olacak; Kurulacak Krt devletine Akdenizde bir k verilecek; Devletin bana Seyit Abdlkadir getirilecek ve kabinesinin tekili konusunda kendisine karlmayacak; ngiltere, devletin kurulmasna kadar Krtlere gerekli silah, cephane ve paray verecek; fakat bunlar Diyarbakr dtkten ve Musul snrnda temas salandktan sonra verilmeye balanacak, ilk taksit 250.000 altn olacakt. Hilafet Komitesi eyh Saidle anlat gibi, Krt bamszlk hareketini stanbuldan idare eden Seyit Abdlkadirle de mutabk kalmt. Bu anlamaya gre, ayaklanma 1926 ylnda patlak verecek, o zamana kadar hem askeri hazrlk tamamlanacak, hem de Trk kamuoyunun propaganda yoluyla kazanlmasna devam edilecekti. Bir yandan Krt bamszl, dier yandan saltanatn yeniden kurulmas gayeleriyle giriilen kar ihtilal, i ve d yardmlar saladktan sonra, sra karlacak ayaklanmann liderini tayin etmeye kalmt. eyh Said, aslen Elaz ilinin Palu ilesindendi. Kendisi Nakibendi tarikatnn byklerinden saylrd ve zellikle hayvanclkla geinirdi. eyh Said medreselerde eitim grm, dnemin en iyi din eitiminden gemi, Arap ve slam felsefesinin yannda eski Yunan felsefesi ile mantk derslerini okumutu. Arapay Krte kadar iyi konuuyor, okuyor ve yazyordu. Krtlerde sahip olunan koyun says, zenginlik lsyd. Bu adan bakldnda eyh Said varlklyd. O srye deil srlere sahipti. Koyun reticiliinin yannda ksr koyun ticareti yapyordu. Satn ald kolar yaz aylar boyuncu Bingl yaylalarnda otlatyor; sonbaharda Aa Memleket diye bilinen Musul, Kerkk. Sam ve Halep pazarlarna gtrp satyordu. Ticaret nedeniyle gneye yapt seyahatler bir bakma kendisi iin dostluklar pekitirme vesilesi oluyordu. Srnn ardndan, Krt nde gelenlerini ziyaret edip, konaklaya konaklaya pazar olan ehre gidiyor, dnte baka bir yol izleyerek grmeler yapyor ve dostlaryla buluuyordu. Yaknlarnn anlattklar, resmi kaynaklarn da doruladna gre eyh Said 1910lardan beri Krt sorunuyla meguld. O yzden koyun ticaretini bahane ederek at srtnda am ve Halepe uzun yolculuklara kyor, konaklad yerlerde Krt sorununu tartmaya ayordu. Dou blgesinin en zenginlerinden olan eyh Said gezip dolat yerlerde zellikle Zaza Krtleri arasnda byk nfuza sahipti. M.V. Guinet, Krt syan adl eserinde eyh Saidin liderliinde balayan Krt ayaklanmasnn gerek sebeplerini yle anlatmaktadr: Bu ayaklanma, Krt derebeylerinin cumhuriyet hkmetine bir tepkisidir. Dier bir deyimle eski slam geleneklerine bal ile yeni laik Trkiye arasndaki zddiyetin sonucudur. Cumhuriyet idaresinin, laik, liberal ve ferdiyetilik ilkeleri, bin senelik sosyal sistemiyle cepheden atmt. Ankarann yeni devrim kanunlar, Krtleri ilk kez modern kanunlarn nfuz ve hakimiyetine boyun emeye mecbur etmi, Krt airetlerini dzenli bir hayatn adetlerine uymaya ve onlar hi tanmadklar bir takm mecburiyetlere zorlamt. Bugn bile kan davalar gdlen bu blgelerde modern ceza usulleri ve kii dokunulmazl kanunlar uygulanmak istenmiti. Devrimciler, lke idaresini merkeziletirmek, eyhlerin nfuzunu temelinden ykmak, airetlerin kendilerine has zelliklerini ortadan kaldrmak ve nihayet btn eski gelenekleri yok etmek istemilerdi. lkenin bu paras henz modern fikirleri benimseyecek seviyede olmad iin demokrasi bir afet ve ktlk eklinde grnd. Ankarann hatas, Krt blgesi ile lkenin dier blgeleri arasndaki eitsizlii gidermekte ihmal gstermi olmasdr. Hkmetin aar usuln kaldrmas ayaklanma hareketinde etkili oldu. nk yeni vergi usul keseneki (mltezim) durumunda olan eyhlerin houna gitmemiti. Zira aar usulnde kylerinden vergi toplamakla grevli eyhler hayli menfaat salamaktaydlar. 1923te Ankarada ilan edilen devrim, 1908 devriminden ok daha farklyd. 1908 devriminde sadece merutiyet ilkeleri uygulanmak istenmi, geleneklere ve halkn inancna dokunulmamt. Yeni devrimse itimai ve dini reform getiriyordu. Bu devrimde cumhuriyet ilan edilmi, hilafet kaldrlm, medreseler kapatlm, kadnlara doal haklarn kullanma olana verilmi ve bir slam lkesinde ilk kez eriat kanunlar yerine medeni kanunlar kabul edilmiti. zellikle dou illerinde, Ankarann yapt devrimlerle dini hisleri rencide edilen binlerce Mslman son zamanlara kadar duyduklar nefreti saklamadlar. Le Comte de Gobineaunun dedii gibi Dou, dar kafal bu airet filozoflarnn klasik topradr. Bu seyyar dinperverler gerektiinde reaksiyonun en faal kiileri olmulardr. Dou Anadoluyu ok deiik kyafetlerle

Krt-ngiliz Grmeleri:

eyh Said:

www.altinicizdiklerim.com

20

dolaarak din propagandasyla halk cumhuriyete kar olmaya hazrlamlard. Onlara gre slam dini tehdit edilmi, Ankara ynetimi eriatn geleneklerini bozmu, kadnlara, erkeklerle serbeste mnasebette bulunmalar iin zgrlk vermi, birden fazla kadnla evlenme kaldrlm, boanma bir dzene balanmt. Bundan baka Kurann tercmesi, emlak usul ve idaresindeki deiik ceza kanunlar btn cumhuriyet idaresini dinsizlikle itham etmeye ve lkeyi yeni bir dzene sokmak isteyen devrimlerin bozukluunu ilana vesile olmutu. Bundan baka Krt ayaklanmasnn sebepleri arasnda sefaletin de nemli rol oldu. Osmanl Hkmeti bu blgeyi medeniletirmek hibir gayret gstermedii gibi, az da olsa yol ve okul inas bakmndan gsterdii ihmal o blgenin btn ynleriyle ilkel kalmasna sebep oldu. Birinci Dnya Sava bu durumu daha da vahimletirdi. Dnyann bu kesinde kalm ve derin bir cehalete terk edilmi olan bu arasna sanat da asla sokulmamt. Ticaret kavram da yoktu. Yolsuzluk tarmsal geliime engel olduu iin bu blge topraklar ilenmemi durumdayd. Krtleri dnyayla irtibatta bulunduran yegane limanlar skenderun ile Samsundu ve bunlarn Diyarbakrdan uzakl 400 kilometreden fazlayd. Bu sebeple bu yollarla gelen ihtiya maddelerinin maliyeti ykselmekte bu trl ar ve g ulatrma yznden blge rnleri normal artlar altnda ihra edilememekteydi. Dier sanklarn mahkemeleri yaplrken eyh Saidin de tanklna lzum grlmt. Said bu ardan kukulanm ve komite srlarnn meydana ktn dnmt. Bu sebeple yal ve hasta olduunu ileri srerek ifadesinin istinabe yoluyla (davann grlmekte olduu mahkemeye gnderilmek iin baka bir yerde bulunan bir tann oradaki mahkeme tarafndan ifadesinin alnmas) alnmasn istemiti. Olanlardan fazlasyla kukulanan eyh Said, bir yandan olu Ali Rzay Halep zerinden stanbula gndererek durumu saltanatlarla Seyit Abdlkadire bildiriyor, dier yandan da Bitliste ve Genteki adamlar aracl ile harp divannn kendisi hakknda tutuklama karar verip vermediini renmeye alyordu. Yusuf Ziya ve arkadalarnn tutuklanmas, eyh Saidin de tutuklanma tehlikesiyle karlam olmas, Halep ve stanbuldaki kar ihtilal eflerini de korkutmu ve ayaklanmaya hemen balama kararna sevk etmi oldu. eyh Said Piranda kardei Abdlrahimin evinde konuk bulunduu 13 ubat 1925 gn yanndaki adamlardan ikisinin firari mahkum olduu ve hkmet tarafndan takip edilmekte bulunduunun anlalmas zerine, bunlarn teslimini isteyen hkmet jandarmalar reddedilmi ve hkmetin emrine kar mukavemet ve silahla mukabelede bulunmutu. Bu direnmede iki jandarma yaralanm, dier erler ve subaylar esir edilmiti. Bylelikle ayaklanmann ilk silah Piranda patlam oldu. Evin sarldn gren eyh Said, jandarma temenlerine haber gndermiti: stediiniz adamlar benim yanmdadr. imdi bunlar yakalarsanz, benim eref ve haysiyetimi inemi olursunuz. Hkmetin kolu uzundur. Bu sulular istediiniz zaman yakalayabilirsiniz. Temenler yle karlk vermilerdi: Bizim grevimiz bunlar yakalamaktr. Bu i iin buraya geldik. Yakalayp gtrmek zorundayz. Krt geleneklerinde kiinin yanndaki kim olursa olsun dokunulmazd. Onu dmanna teslim etmemek Krt aristokrasisinde onursalln gereiydi. eyh Said, bu yzden subaylara, Ben kyden kncaya kadar, aradklarnza dokunmayn. Ben ayrldktan sonra yakalarsnz demekte, bir bakma yakasn, dolaysyla onurunu kurtarmaya alyordu. Ayaklanmann en nemli hedefini tekil eden Diyarbakr zerine, eyh Said bizzat hareket edecekti. 19 ubat 1925 akam eyh Said, emrindeki kuvvetlerle birlikte Diyarbakr istikametinde ilk aama olan Liceye hareket etti. 3. Ordu Mfettiliinin ayaklanmann nitelii hakkndaki dncesine gre olay, padiahlk, hilafet, eriat ve Abdlhamitin oullarndan birinin saltanatn temin gibi bir irtica propaganda maskesi altnda tamamen Krtlkt. Bu amala hazrlanmaktayken Piranda vakitsiz olarak balayan ayaklanma Piran, Lice ve Gen evresinde mahsur kalmt. Bir yandan Elaz igal eden asilere kar askeri tedbirler alnrken, dier yandan asilerin yamacl ve apulculuuna kar cephe alan halk silaha sarlm ve giritii atma sonunda 26 ubatta asi Krtleri ehri boaltmaya mecbur etmilerdi. Firar eden asilerin byk bir ksm Paluya doru ekilmilerdi. 23 ubat gn hkmet, durumu ve alnacak tedbirleri Halk Partisi Meclis Grubuna arz etti. Grupta nn de sz alm ve Parti Genel Bakan Vekili sfatyla yapt konumada, Cumhuriyetin ilanndan sonra eski devir taraftarlar ile mrteciler tarafndan teden beri yaplmakta olan kkrtmalar birok rnekler gstererek aklam ve olaya deinerek, olayn bugn olmasa bile ilerde nasl olsa meydana geleceini, dmanlarn teden beri dini vasta edip siyaset yaptklarn aklamt. Babakan Fethi Okyar, Elazn dmesine kadar olan btn bu olaylar, meselenin askeri ynn aklar. Siyasi niteliine gelince; asilerden ele geirilen belgelere gre, bir mektupta,

Ayaklanma:

Piran Olay:

Diyarbakr Cephesi:

www.altinicizdiklerim.com

21

gya Trkiye Cumhuriyeti o evrede 800 kiinin katline emir vermi ve bunlar ierisinde eyh Said de varm. Bu haberi de para karlnda elde etmi, bundan kurtulmak isteyerek nceden hazrlad ayaklanmay yapmaya mecbur olmu. Bu ayaklanmay yapmaktan maksad eriat salamaktan ibaretmi. D sorunlarn zmlenmek zere bulunduu u sralarda meydana gelen bu ayaklanmalarn nedeni ve kaynaklar aratrld zaman grlyor ki, gerek nedenler asiler tarafndan halka aka belirtilmemektedir. Din yok oluyor, slamiyetin yok olmasna yrnyor, dinin yaatlmasna ve korunmasna Allah tarafndan eyh Said memur edilmitir denilmi ve Saide Mehdi ss verilmitir. Bu suretle zavall halk en can alacak bir noktasndan aldatlmtr. teden beri btn felaketlerimiz, ayn silahn kullanlmas sonucu olmutur. Meclis, skynetimi oybirliiyle onaylam ve Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurtun nerisi ile Hyaneti Vataniye Kanununa bir madde eklenmesi hakkndaki neri acele olarak grlmeye balanmt. Oybirlii ile kabul edilen bu kanun maddesi aynen yleydi: Dini veya mukaddesat diniyeyi siyasi gayelere esas veya alet ittihaz etmek maksad ile cemiyetler tekili yasaktr. Bu gibi cemiyetleri tekil edenler veya bu cemiyetlere dahil olanlar vatan haini saylrlar. Dini veya mukaddesat diniyeyi alet ittihaz ederek devlet eklinin deitirilmesi veya devlet gvenliinin bozulmas veya dini veya mukaddesat diniyeyi alet ittihaz ederek her ne suretle olursa olsun ahali arasnda kargaalk ve blclk iin gerek tek bana ve gerek toplu olarak szl veya yazl veya fiili bir ekilde veya konuarak veya yaym yapmak suretiyle harekette bulunanlar vatan haini saylr. Babakan Fethi Okyar, kar ihtilali, irticai bir ayaklanma hareketi niteliinde gryor ve bunun dou illerine yayldn kabul ederek, skynetim tedbirlerinin yeterli olacan ileri sryordu. nnnn temsil ettii grupsa dou ayaklanmasn geni bir kar ihtilal teebbsnn ancak bir safhas olarak anlyor, rejimi devirmeye yneltilmi memleket apnda bir kargaalk hareketinin yok edilmesi ve ihtilali tamamlayacak olan devrim hamlelerinin yaplmas iin lzumlu koullar yaratacak en sert tedbirlere hemen bavurulmasn istiyordu. Bu tedbirlerin banda stiklal Mahkemelerinin kurulmas, ihtilal ve devrim ilkelerine aykr yayn yapan gazete ve dergilerin kapatlarak sahip ve yazarlarnn cezalandrlmas geliyordu. Bu arada muhalefet partisinin tara tekilatnda kar ihtilali destekleyici faaliyetin gittike artt grlyordu. Hatta Babakan Fethi Okyar, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi efleri ile grerek bu hususa dikkat ve parti tekilatn ya frenlemelerini ya da bsbtn kaldrmalar lzumunu iaret etmiti. Parti grubunda yaplan uzun tartmalar sonunda Cumhuriyetin en uzak tehlikelerden dahi korunmasn ve halkn skun ve tam bir rahata kavumasn, hkmetin kendisine den grevleri yapmada ok azimli ve ileri grl olmasn isteyen bir nerge verilmi ve 60 muhalife kar 94 oyla kabul edilmiti. Fethi Okyar bu nergenin kabuln, hkmetin, sz konusu meselelerde gerekli ileri grll ve azmi gsteremediinin parti grubunca kabul edilmesi anlamnda alm ve Cumhurbakan Atatrke istifasn vermiti. 3 Mart 1925 gn yeni hkmetin kurulmasyla grevlendirilen smet nn, 24 Mart gn kurduu kabineyi Halk Partisi Meclis Grubuna takdim etmi ve iileri program olarak kar ihtilalin bastrlmasndaki u tedbirleri Meclis Grubu Heyetine anlatmt: Skynetim ilan edilen blgelerdeki sular iin bir stiklal Mahkemesi tekil edilecektir. Skynetim blgesi dnda kalan memleket paralarnda ilenen siyasi ve asayi sularna bakmak zere de Ankarada ayrca ikinci bir stiklal Mahkemesi kurulacaktr. Ayaklanma blgesindeki stiklal Mahkemesinin idam kararlar derhal, Ankara stiklal Mahkemesinin kararlar ise meclisin onayndan sonra yerine getirilecektir. politika durumuyla ilgili btn tekilat, tesisat ve yaym, hkmetin istei ve Cumhurbakannn onayyla men edilecektir. Bu gibi yaynlarda bulunan gazeteler kapatlabilecek ve bunlarn sahip ve yazarlar Ankara stiklal Mahkemesine verilecektir. Parti grubunun onaylamas alndktan sonra, derhal Meclis Umumi Heyetine arz edilen yeni kabine ve hkmet program 23 muhalif, iki ekimsere kar 155 oyla kabul edildi ve ayrca hkmetin istei zerine ilk tedbir olarak uzun tartmalara yol aan Takriri Skun Kanunu 22 muhalife kar 122 oyla kabul edilmi oldu. 23 ubat 1925ten itibaren alnmaya balayan askeri tedbirler, ilk meyvelerini Diyarbakr muharebesi ile verdikten sonra, asilerle askeri kuvvetler arasndaki temas muhafaza edilmi ve iki tarafn hareketlerinde bekleyici bir manzara grlmeye balamt. Ordu birlikleri Erzurum, Mardin, Diyarbakr ve Malatya blgelerindeki ynaklarna devam ederken, asiler bu istikametlerde genilemeye ve ayaklanmay buralara sratmaya alyorlard. eyh Said, zellikle Dersim ve Mu beylerini kendi tarafna ekmeye alyor ve bunlara bu maksatla adamlar gnderiyordu. Eer eyh Said bu teebbslerine sadece Krdistan bamszl adna ve daha nce girimi olsayd, ayaklanmay Diyarbakr ve Mua da bulatrmas muhtemeldi. Fakat ayaklanmann gayesi dini kurtarmak ve zellikle Osmanl Halifeliini yeniden kurmak eklinde gsterilince, Gen ve Diyarbakr dnda bulunan ve eyh Saidin manevi nfuzu altnda bulunmayan Krt airetlerine ayaklanmay kabul ettiremedi. 12 Nisan 1925 eyh Said, Kasm ve Abdrrahman teslim oldular.

Asilerin Diyarbakra Saldrmas:

www.altinicizdiklerim.com

22

eyh Said ve arkadalarnn yarglanmasna 26 Mays 1925te baland. Aralksz 27 Haziran 1925e kadar devam eden yarglanmalar sonunda verilen karar 28 Haziranda tebli edildi. dam mahkumlar 28 Haziran 1925te gece yars aslarak idam edildiler.

Yarglanma

eyh Sait isyan, kendisinden sonra meydana gelen birok isyana kaynak oluturmas bakmndan olduka nem tamaktadr. Hkmet kuvvetleri eyh Sait syanndan sonra kaan ve dalara snan asilerle uramann yan sra, bu isyanda yer alm ve yenilgiden sonra yakalanmam kiilerin isyan hazrlklar ve isyanlaryla da uramak zorunda kalmtr. eyh Sait syanndan sonraki en kapsaml isyan Ar syanlardr. Paris Bar Konferansnda Ermeni delegesi olan Nubarla erif Paann kararlatrdklar ilkeler zerinde, Ermenilerle Krtler arasnda grmeler balamt. lk olarak, uzun sreden beri Ermenilerin Krtler aleyhine yaptklar propagandalara son verilmesi karar alnd. Bylece Ermeniler, hangi lkede olurlarsa olsunlar Krt Davasn savunacaklar, Avrupa ve Amerikada bulunan Krtler arasnda, bir Krt rgt kuruluncaya kadar arac olacaklar ve Krtlerin yaadklar topraklar da iine alan Byk Ermenistan davasndan vazgeeceklerdi. Bu erevede srdrlen grmeler sonucunda 1927 Eyll aynda Lbnanda bir toplant yapld ve Hoybun Cemiyeti kuruldu (Bu cemiyet 1939a kadar varln srdrd). Bu toplantya Tanak lideri Vahan Papazyan da katld. Cemiyetin kurulmasyla beraber Krtlerin almalarna verilen destek de artt. Cemiyetin kurulu almalar srerken, eyh Sait syanndan sonra Ar Dana snan Celali, Hasanan, Cibran ve Haydaran airetleri Celali Berhonun liderliinde bir isyan merkezi kurmu ve hazrlklara balamlard. Hoybun, Ardaki isyanclara her trl destei veriyordu. Silah ve cephane desteinin yan sra, ilkel de olsa bir matbaa makinesi de gnderilmiti. Bu makinenin ulamasyla birlikte Ar ve Gaziya Welat gazeteleri karlarak propaganda almalarna baland ve ayaklanmann amalar anlatld. Bu bltenler ayrca yurtdna da gnderilmiti. Bu sralarda Trk Hkmeti ile Iran Hkmeti arasnda bir snr dzeltmesi yaplarak Vann bir blm rana verildi ve Kk Ar Trkiye snrlar iine alnd. Bunun zerine isyanclarn ran yolu kapanm oldu ve ember ierisinde kaldlar. embere alnan Krtler ksa bir sre sonra btn ikmal yollar tkand iin alk tehlikesiyle kar karya kaldlar ve bir yarma harekatyla rana sndlar. syannn nderlerinin bazlarnn rana kamas, bazlarnn yakalanmas zerine isyan hareketi dalrken, askeri birlikler bir sre daha harekat srdrd. syana direkt olarak katlan birok ky yklrken, teslim olmamakta direnen birok kii de ldrld.

Ar Ayaklanmalar

Blgedeki bastrma harekatlarnn sonu gelmek bilmiyordu. Harekatn biri bitmeden br balyor, ayn sralarda birka harekat birden srdrlyordu. Blgede yrtlen politika gerei, Mutkinin 35 kynde yaayanlarn baka yerlere nakledilmesi gndeme geldi. Bitlis Valilii, bu 35 kyn naklini emretti. Valiliin bu emri zerine bu 35 kyde yaayan halk ayakland. Birok yerde srdrlen askeri harekat Mutki blgesinde yaayan Baban aireti zerine de yneldi. Baban airetinden isyana katlan herkesin yok edilmesine karar verilirken, 2. Tmen Komutanl 5 Temmuz 1927 tarihinde u emri yaynlad: Tedip harekat, verilen emir ve plan dahilinde yaplacaktr. Tedibat srasnda u hususlar gz nnde bulundurulacaktr: a. Askere silah atanlar bu ii kyce yapmlarsa, bunlarn kyleri yaklr ve hayvanlar msadere edilir. b. Bunlar, kyden bir ksm halk ise bu ilem yalnz bunlara uygulanr ve dierlerine ok iyi muamele edilir. c. Askeri kuvvet karsnda silahl olarak ekilen ve kaanlar takip edilir, yakalanr ve yok edilir.

Mutki Ayaklanmas

Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Ar ve Oramar isyanlarndan sonra, dou illerinde yapt incelemelerin ardndan Erzincana ilikin gzlemlerini Babakanlk ye ileri Bakanlna bir rapor olarak sundu. 18 Eyll 1930 tarihli bu raporda u saptamalar yer alyordu: Erzincan ilindeki incelemelerim srasnda ekonomiyi nemli surette zarara sokan ve bu il dahilindeki asayisizliin en nemli nedenlerinden olan Akirik, Krk, Dabey ve Haryi kylerine harekat yapmay zorunluluk olduunu

Plmr syan

www.altinicizdiklerim.com

23

grdm. 1. Genel Mfettilik blgesi dnda kalan bu kyler il jandarma kuvvetinin yetersizlii dolaysyla ciddi bir takibe uramadan, yaptklar ekyalkla, memleketin Trk halk zerinde byk lde olumsuz etki yapmakta ve civar Krt kylerini isyana tevik etmektedirler. Bu bakmdan bu kylere vergi ve asker vermelerini ve silahlarn teslim etmelerini tebli ederek, olumsuz bir sonu alnd takdirde bu blgede yoldan km tm Krt kylerine bir etki yapmak ve devlet nfuzunu hakim klmak iin Erzincana nakledilecek bir uak filosuyla bu kyleri tahrip etmenin uygun olaca dncesindeyim. Erzincan merkez ilesinde 10.000 Krt vardr. Bunlar Alevilikten faydalanarak mevcut Trk kylerini Krtletirmeye ve Krt dilini yaymaya almaktadrlar. Birka sene sonra Krtln btn Erzincan istila edeceinden endie edilebilir. rf olarak Trk, fakat Alevi olan birok Trk ky, Aleviliin Krtl ifade ettii zihniyetiyle anadillerini terk ederek Krte konumaktadrlar. Bu ie n ayak olan ve her isyana yataklk eden Rusaray, Mitini, nc, Krktendi ve Kelarik kylerinin esasl bir ekilde kayda tabi tutularak, bunlardan gerekenlerin Trakyaya nakli ve bu blgedeki baz reislerin il merkezinde ve polis nezareti altnda ikamet ettirilerek emniyete alnmalar gerekmektedir. Trk olan Alevi kylerinin Krte konumamalarna ve Trk dilinin btn blgeye yaylmas iin esasl tedbirler almaya ihtiya vardr. Gerekli tedbirlerin alnmas iin, hkmete karar alnmasn arz ve teklif ederim. 24 Ekim ve 14 Kasm tarihleri arasnda blgede youn bir harekat yrtlerek birok kii ldrld ve bata Krk ky olmak zere baz kyler yakld.

Krtler iin tad nem, yzyllar boyunca bu blgenin korunabilmi olmasnda, isyanlara kaynaklk etmesinde, stratejik ve taktik uygulamalara elverili bir arazi yapsna sahip olmasnda yatmaktadr. Btn bu zellikleriyle Dersim, Krtler iin asla vazgeilemeyecek bir kale gibidir. Cumhuriyetin ilanndan sonra, Dersim Harekatna kadar meydana gelen isyan ve bastrma harekatlar yle sralanmaktadr: Nasturi Ayaklanmas 12-28 Eyll 1924 eyh Sait Ayaklanmas 13 ubat-31 Mays 1925 Rakoran ve Raman Tedip Harekat 9-12 Austos 1925 Sason Ayaklanmalar 1925-1937 1. Ar Ayaklanmas 16 Mays-17 Haziran 1926 Koua Ayaklanmas 7 Ekim-30 Kasm 1926 Mutki Ayaklanmas 26 Mays-25 Austos 1927 II. Ar Harekat 13-20 Eyll 1927 Bicar Tenkil Harekat 7 Ekim 1927-17 Kasm 1927 Asi Resul Ayaklanmas 22 Mays 1929 -3 Austos 1929 Tendrk Harekat 14-27 Eyll 1929 Savur Tenkil Harekat 26 Mays 1930-9 Haziran 1930 Zeylan Ayaklanmas 20 Haziran 1930-Eyll ba 1930 Orarnar Ayaklanmas 16 Temmuz 1930-10 Ekim 1930 III. Ar Harekat 7-14 Eyll 1930 Plmr Harekat 8 Ekim 1930-14 Kasm 1930 Menemen Olay 23 Aralk 1930 Tunceli (Dersim) Tedip Harekat 1937-1938 Bu 18 harekattan, Menemen Olay hari hepsi douda meydana gelmitir ve bunlardan Nasturi isyan hari dierleri ya Krtler tarafndan karlan isyanlardr ya da Krtlere ynelik bastrma harekatlardr. Krtler iin bu kadar nemli bir merkez konumunda olan Dersim, gen Trkiye Cumhuriyetinin kurucular iin de ayn derecede nemlidir. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra geen 15 yl ierisinde ve zellikle de eyh Sait syanndan sonra srarla uygulanan bastrma hareketlerinden sonra Krtlerin etkinlii byk lde krlm ve ele geirilemeyen yalnz Dersim kalmtr. Dersimin de her yol denenerek tedip edilmesi halinde, Trkiye Cumhuriyeti olduka rahatlayacaktr. nk douda meydana gelen olaylarn bastrlmas iin harcanan para ve bu olaylarda meydana gelen asker kayplar Milli Mcadelede verilen kayplardan daha fazladr. Krtlerin youn olarak yaad blgeyi denetimine almak isteyen ve buralarda kendi otoritesini kurmak isteyen Trkiye Cumhuriyeti, bunun iin her yolu denemekten kanmamtr. Bu yollarn iinde anlamak kadar, zor kullanmak da vardr. Nasl Milli Mcadele srasnda zellikle Dersimli baz aalar elde edilmi ve milletvekili olarak Meclise alnmsa, anlamaya yanamayana ya da kar koyanlara ortadan kaldrmaya kadar varan yntemler uygulanmtr.

Dersim syan

www.altinicizdiklerim.com

24

Bu arada Dersimin corafi ve airet zelliklerini iyi kavrayan Ankara, nceleri srarla Dersimle uramak istememitir. nk hem Dersimde bir askeri harekat yapmak ok zordu, hem de silahl airet glerinin says dier blgelere oranla olduka fazlayd. Onun iin ncelikle Dersimi evreleyen blgelerde otorite salanmal, Dersimin btn ikmal yollan kesilmeli ve ondan sonra buraya bir harekat dzenlenmelidir. Bylece Cumhuriyetin 13-14 senelik bir dneminde douda hemen her blgede harekatlar yaplarak airetler yola getirilmi ve otorite salanmtr. Bu sralarda da Dersimde yaplmas dnlen olas bir harekatn gerek yasal, gerekse de askeri hazrlklar yaplmtr. Dersim harekat, blgeye ilikin son harekat olmal ve bir daha istenmeyen olaylarn meydana gelmesinin nne geilmeliydi. Mlkiye Mfettii Hamdi Beyin blgeye ilikin hazrlad ve ileri Bakanlna sunduu 2 ubat 1926 tarihli raporunda dedii gibi; Dersim, Cumhuriyet hkmeti iin bir bandr. Bu ban zerinde kesin bir ameliyat yapmak ve elim ihtimalleri nlemek, memleket selameti bakmndan mutlaka lazmdr. Cumhuriyet dneminde Dersime ynelik bir harekatn ilk hazrlklar 1927 ylna kadar dayanmaktadr. eyh Sait syanyla birlikte ilan edilen skynetimin kaldrlmasndan doan boluu doldurmak iin kurulan Genel Mfettiliin alma alan iinde, Dersim harekatna ynelik hazrlklar da vard. Kayt altnda yz tane baslan DERSM kitabnn 235. sayfasnda Dersimin slah esaslar alt madde altnda ele alnmaktadr. 1. maddedeyse, slahattan maksat u ekilde aklanmaktadr. Dersimde hkmet nfuzunu normal vilayetler derecesinde etmek ve bu mntka halkn ticaret, ziraat ve sanat yoluna sevk etmek ve hkmet vergilerini demeye yeterli bir hale getirmektir. Dersimin slah erevesinde yaplan bu hazrlklar deiik safhalara ayrlm ve bu safhalar iin yllk bir program yaplmtr. Birinci sene yaplmas gereken ilerse; silahlar toplamak, airet reislerinin uzaa srlmesi, sulu ve mahkumlarn yakalanmas, mkellefiyetlerini ifa etmeyenlere bunun ifa ettirilmesi, Kuzey Dersim halknn batya nakilleri, idare, adliye ve inzibat memurlarndan ie yaramayanlarn deitirilmesi ana balklar altnda toplanm ve bu balklar kendi ilerinde ayrntlandrlmt. Birinci yl yaplmas gereken ilerin arasnda bulunan dank iskann yasaklanmasnn nedeniyse mnferit binalarn birer ekya yata olmasna dayandrlmaktadr. Bu konuda alnmas dnlen nlemler de en az dierleri kadar serttir: Askeri harekat esnasnda mnferit evlerin yaklmas lazmdr. Geit ve boazlarda bulunan kylerin yklmas ve bu kylerin hkmet denetimine yakn kylere nakilleri, sarp yerlerde ina edilen kylerin de ayn suretle yklmas ve nakilleri gereklidir. Bu arada harekata baland andan itibaren devlet dairelerinde grev yapan yerli memurlarn deitirilmesi istenmekte ve yerli memurlar Dersimlilerin casusudur denilmektedir. Birinci yl yaplmas planlananlar aslnda yaplmas dnlen harekatn omurgasn oluturmakta ve harekat iin gerekli btn hazrlklar ve nlemleri kapsamaktadr. kinci yl yaplmas dnlenlerse bunlarn devam ve tamamlaycs niteliindedir. kinci yl bir yandan silah yoklamasna devam edilirken, bir yandan da devlet kurumlarnn yerletirilmesi almalar srdrlecektir. lk etapta, blgede devlet denetiminin temelini oluturacak yol yapmna balanacaktr. Liderlerinden ayrlm Dersimlileri, evredeki verimli yerlere toplamak ve onlara toprak vererek hem tarmla hem de ticaretle uramalarn salama ii de ikinci yln planlar arasndadr. Btn bunlarn yan sra devletin resmi ideolojisini yaymak iin de okullar almaldr. nc yl yaplmas dnlenlerse artk devletin varlnn tamamen pekitirilmesine ynelik almalardr. Bunun iin de yine yol yapmna ve ticaretin gelitirilmesine nem vermek bata gelmektedir. Dnemin ktisat Vekili Celal Bayar da 1936 ylnda douya yapt bir inceleme gezisinden sonra 69 sayfalk bir ark Raporu hazrlad. Bu raporda, blgede yaplmas gereken uygulamalara ilikin olarak u grler yer almaktayd: arkta bugn iin dahi tamamen yerletiimiz iddia olunamaz. Dayanacamz en mhim kuvvet ordumuz ve jandarmamzdr. Dou illerinde hakimiyet ve idare bakmndan gze arpan bariz bir hakikat vardr; eyh Sait ve Ar isyanlarndan sonra Trklk ve Krtlk ihtiras karlkl ahlanmtr. syan edenleri tenkil etmek iin iddetin manas anlalr ve yerindedir. syandan sonra, fark gzetmeksizin idare etmek de bundan ayr bir sistemdir. Takriri Skun Kanununun karlmasndan sonra, blgeye yaplmas dnlen harekata ynelik hukuki hazrlklar 1932 ylna dayanmaktadr. 14 Haziran gn kabul edilen 2510 no'lu skan Kanunu 21 Haziranda da Resmi

Harekata Ynelik lk Hazrlklar ve Airetler Hakknda Bilgi Toplanmas

www.altinicizdiklerim.com

25

Gazetede yaynlanarak yrrle girmiti. Bu kanunun ikinci maddesinde, iskan blgeleri e ayrlmakta ve yaplanmann Trk kltrnn younlamasnn istendii blgeler erevesi yaplmas yer almaktadr. Kanunun 10. maddesinde de airetlerin hkmi ahsiyetleri kaldrlmakta ve airet reislerinin tm gayri menkulleri devlete gemektedir. Kanunun 11. maddesindeyse Ana dili Trke olmayanlara ilikin dzenlemeler yer almaktadr: A- Ana dili Trke olmayanlardan toplu olmak zere yeniden ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurulmas veya bu gibi kimselerin bir ky, bir mahalleyi, bir ii veya bir sanat kendi soydalarna inhisar (tekel) etmesi yasaktr. B- Trk kltrne bal olmayanlar veya Trk kltrne bal olup da Trkeden baka dil konuanlar hakknda kltrel, askeri, itimai ve inzibati sebeplerle, cra Vekilleri Heyeti kararyla Dahiliye Vekili lzumlu grlen tedbirleri almaya mecburdur. Toptan olmamak art ile baka yerlere nakil ve vatandalktan skat etmek de (karmak) bu tedbirler iindedir. Kasabalarda ve ehirlerde yerleen yabanclarn nfusu, belediye snr iindeki btn nfus tutarnn yzde onunu geemez ve ayr mahalle kuramazlar. Bylece, Ana dili Trke olmayanlarn baka yerlere nakillerinin ve Trkletirilmelerinin kanuni dayana hazrlanm oldu. 1935 ylnda ise Dersimin vilayet tekilatna alnmas iin bir kanun hazrland. Dersimin isminin Tunceli olarak deitirildii bu kanun, Meclisin 25 Aralk 1935 gnk oturumunda grld ve kanun kabul edildi. 2884 no'lu bu kanunun birinci maddesinde, yeni oluturulan Tunceli iline Korkomutan rtbesinde bir kiinin vali ve kumandan olarak atanaca, bu valinin ayn zamanda Drdnc Genel Mfettiliin de mfettii olaca hususu yer almaktadr. Bu kanunun maddeleri, 32. maddeye kadar hi tartmasz olarak kabul edilmitir. 32. Maddenin grlmesi srasndaysa idam karar yetkisinin Meclisten alnarak, blgedeki vali ve kumandana devredilmesi konusu tartlmtr. Fakat bu tartmalar hazrlanan kanun maddelerinin deitirilmesini gerektirmemi ve 32. maddenin tamamlaycs konumundaki 33. madde de kabul edilmitir: dam hkmlerinin vali ve kumandan tarafndan tecile lzum grlmedii takdirde, infaz emrolunur. Dersim, yzyllardr srdrd fiili bamszln Cumhuriyet dneminden sonra da srdrmekteydi. Dersimde egemenlikleri devam eden airetlerin her birinin bir meclisi ve bir de btn airetlerin bal olduu Cemaat- Airan (genel meclis) vard. Burada alnan kararlara btn airetler uymak zorundayd. Ancak airetler arasnda bir husumet sz konusuydu ve baz airetler kendi aralarnda kavgalyd. Dersimde hkmet tarafndan yaplacak idari uygulamalarn duyulmas zerine airet reisleri toplantlar yaparak alnmas gerekli nlemleri ve nasl tavr taknlmas konularn grmeye baladlar. Airetler aras husumet yznden ortaklaa bir karara varmak da zorlamaktayd. O dnemde, Dersimin en etkin kiisi konumunda olan Seyit Rza da birlii salamakta zorlanmaktayd. Dersimin yola getirilmesi iin yasal ve askeri hazrlklar yapldktan sonra, adm adm uygulamalara geilmiti. Balangta, Dersimin evreyle balantsn salayan ve gerektiinde (yaklarak veya yklarak) korunma olarak kullanlan tahta kprlerin yerine yklmaz beton kprlerin yapmna balanmtr. Bu balang, Dersim zerinde egemenlik kurma harekatnn ilk admdr. Peinden aama aama dier uygulamalara geilecektir. Dersimde yaplmas dnlen harekat iinse zaman kollanmaktadr. Top ve tfekten nce kpr ve yolla Dersime girmeye alan hkmetin bu tavr, Dersimli airet reislerini telalandrmt. 1937 yl 21 Martnda iki yl srecek kanl arpmalarn ilk kvlcm aklmtr: Aalarn tahrikine uyan Demenanllar 21-22 Mart 1937 gecesi Kahmut Kprsn yaktlar ve karakola saldrya baladlar. Bunun arkasnda Seyit Rza da Sin Karakoluna saldrd (26 Mart 1937). Yrtlen imar almalarnn bu suretle nne geilmek istendii grlnce 1937 harekatna lzum hissedildi. Devlet kaynaklarnda olaylarn balangc byle anlatlrken, Krt kaynaklar da olaylarn kn yle anlatmaktadr: Silah toplamak bahanesiyle Yusufan aireti zerine askeri bir mfreze gnderilmiti. Bu mfreze askerlerinden bazlar, fakir bir kz taciz etmilerdi. Bunu haber alan airet reisinin olu Fndk, askeri mfrezeye hcum ederek, blge dna pskrtmeye mecbur kalmt. Bu sebeple Mazgirt blgesinde arpmalar balamt. Seyit Rzann olu Bra brahim Hozata gelerek, Abdullah Alpdoanla temasa gemi ve yaplmakta olan askeri harekatn durdurulmasn babas adna dilemiti. Bra brahim geri dnerken, Kurmay evketin hazrlam olduu bir plan gereince Bra brahim, Krgan aireti dahilinde Dest Kynde misafir bulunduu evde gece uyurken ldrtlmt. Gen evladnn ldrlmesinden mteessir olan Seyit Rza, Krgan airetinin merkezi olan Sin Kyn

Tunceli Kanunu

www.altinicizdiklerim.com

26

kuatarak katillerin teslimini istemiti. Trk generali bu hakl istei yerine getirmedikten baka, Bra brahimin katilleri Kurmay evketin emrine alnmlard. Bylece, Seyit Rzann neden Sin Karakolunu kuatt daha iyi anlalm olmaktadr. Bu olaylardan sonra iki taraf da artk bir savan kanlmaz olduuna karar vermiler ve bylece arpmalarn sahas genilemeye balamtr. Tuncelide Mart aynda balayan olaylarn Nisan aynda genilemesi zerine Bakanlar Kurulu, 4 Mays 1937 tarihinde tenkil harekatna karar verdi: Son gnlerde Tuncelide vukua gelen hadiselere dair raporlar 4.5.1937 tarihinde Atatrkn ve Marealin huzurlar ile tetkik ve mtalaa edilerek aadaki sonuca varlmtr: 1. Toplanan kuvvetlerle Nazimiye, Kecizeken, Sin, Karaolan hatuna kadar iddetli ve etkili bir taarruz harekatyla varlacaktr. 2. Bu defa isyan etmi olan blgedeki halk toplanp baka yere nakledilecektir. 3. Sadece taarruz hareketiyle ilerlemekle yetindike isyan ocaklar daimi olarak yerinde braklm olur. Bunun iindir ki, silah kullanm olanlar ve kullananlar yerinde ve sonuna kadar zarar veremeyecek hale getirmek, kyleri tahrip etmek ve aileleri uzaklatrmak lzumlu grlmtr. Not: Paraya acmakszn ilerinden ok sayda adam kazanp kullanmaya almak lazmdr. Bakanlar Kurulunun ald bu karar uyarnca 12 Mays 1937 tarihinde harekat balatlm oldu. Elaz ve Erzincandan kalkan uaklar, airetler zerine bombalar yadrmaya balad. Karadan yrtlen harekatta da airetlerin elindeki btn silahlar toplanmaya ve airet mensuplar da batya srlmeye baland. Yaz boyunca srdrlen arpmalar sonucunda Seyit Rza olduka g kaybetmiti. Sonuta Seyit Rza ngiliz Dileri Bakanlna 30 Temmuz 1937 tarihinde bir mektup yazarak, Krtlere destek olunmasn istedi: Sayn Bakan, Yllardan ben, Trk hkmeti Krt halkn asimile etmeye almakta ve Krt dilinin gazete ve yaynlarn yasaklayarak, ana dillerini konuanlara eziyet ederek, Krdistann bereketli topraklarndan gidenlerden byk bir blmnn telef olduu Anadolunun orak topraklarna zorunlu ve sistemli gler dzenleyerek, bu halka zulmetmektedir. Son olarak Trk Hkmeti, kendisiyle yaplan bir anlama sonucu, bu basklardan arndrlm Dersim blgesine de girmeye kalkmtr. Bu olay karsnda, Krtler gn uzak yollarnda can vermek yerine, kendilerini korumak iin, 1930da Ararat Tepesinde (Ar Da), Zilan ve Beyazt Ovasnda olduu gibi silahlara sarldlar. aydan beri lkemde tyler rpertici bir sava sryor. Sava olanaklarnn eitsizliine ve bombardman uaklarnn, yangn bombalarnn, boucu gazlarn kullanlmasna ramen, ben ve yurttalarm Trk ordusunu baarszla urattk. Direniimiz karsnda, Trk uaklar kasabalar bombalyor ve yakyor. Zindanlar yumuak bal Krt halkyla dolup tayor, aydnlar kuruna diziliyor, aslyor ya da Trkiyenin tecrit edilmi blgelerine srgn ediliyor. 3 milyon Krt, benim sesimden Ekselanslarna sesleniyor ve bu hkmetinizin yksek manevi etkisinden Krt halkn yararlandrmanz sizden istirham ediyor. Sayn Bakan, en derin sayglarmn kabuln rica ederim. Dersim Generali Seyit Rza K aylarnn yaklamas zerine askeri birlikler son darbeyi vurabilmek ve isyann nderi Seyit Rzay yakalayabilmek iin uramaktayd. Seyit Rzann Koan airetine ait Uzun Mee blgesinde bulunduunun renilmesi zerine, buraya uak ve topu desteiyle iddetli bir saldrda bulunuldu. Kozluca Muharebesi adyla anlan bu arpmada Seyit Rza emberi yarmay baarrken, kk kars Besi, olu eyh Hasan ve bin kadar adamn kaybetti. Bunun zerine Seyit Rzaya haber gnderilmi ve isteklerinin kabul edilecei, bunun iin de grme yaplmas istei bildirilmiti: Bu blgelerde Trkler iin k mevsiminde savamak imkanszd. Bu sebeple almalara ara vermek zorunluluu vard. Skunet mevsiminde hile yoluyla almann maslahata daha ziyade uygun olduunu takdir eden ordu kumandan, Munzur Dalarnda mevzi alm olan Seyit Rzaya Erzincan Valisi vastasyla haber gndererek, Dersimlilerin isteklerinin kabul edileceini, imdiden btn orduya atekes emri verilmi olduunu, esasen Dersimin mnferit baz airetleri mstesna dier airetler zerine henz askeri harekat yaplmadn, yaplmasna da lzum grlmediini ve vaki zararlar tazmine hkmetin hazr olduunu bildirerek, Seyit Rzay Erzincana getirmeyi baarm ve adamlaryla birlikte tevkif ettirmiti (5 Eyll 1937). Seyit Rzann yakalanmas baz kaynaklardaysa teslim oldu veya yakaland eklinde verilmektedir.

Hkmetin Tenkil Karar

Seyit Rzadan ngilizlere Mektup

www.altinicizdiklerim.com

27

Seyit Rza tutuklanmasnn ardndan yargland ve aralarnda kk olu Reik Hseyin, yeeni Yusufhan aireti reisi Kamber ve Kureyan aireti reisi Seyit Hseyinin de aralarnda bulunduu 10 arkadayla birlikte 10 Kasm 1937 tarihinde idama mahkum edildi. Haklarnda idam cezas verilen isyann nderi konumundaki on bir kii, 18 Kasm 1937de Elazn Buday Meydannda afaa kar asldlar. 1937 yl iinde srdrlen harekat, isyann lideri konumundaki Alierin ldrlmesi ve Seyit Rzann da idam edilmesiyle son bulmasna karn tedip harekatna 1938 ylnda da devam edilmesi kararlatrld. Ama, Krt hareketini bir daha kprdayamayacak hale getirmekti. Askeri birlikler Haziran aynda yeniden harekata balad. Silahlarn teslim eden ve kar koymayan, fakat daha nce isyana katlm olan Karaball, Ferhat, Pilvank, eyh Memedan, Karaca Seyit, Mazgirt ve Kureyan airetlerine bal ailelerin ou imha edilirken, bir ksmi da bat illerine gnderildi. Bunlarn barndklar kyler de bir daha geri dne imkan vermemek iin yaklp yklarak imha edildi. 1938 ylnda srdrlen 2. Dersim harekat srasnda askeri birliklerden 33 kii lrken, 60 kii de yaraland. syanclardan ise 163 kiinin ld belirlenirken, 866 kii de yakaland. Yaklan ky says ise 60t. 1938 ylnda srdrlen harekat sonrasnda Demenanllar dndaki btn airetler tedip edilirken, Demenanllar ekildikleri dal blgelerde 1942 ylna kadar direndiler.

www.altinicizdiklerim.com

28