Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der.

Cilt 19, No 2, 175-184, 2004

J. Fac. Eng. Arch. Gazi Univ. Vol 19, No 2, 175-184, 2004

KARAYOLU ESNEK STYAPI TASARIMINDA YEN BR YNTEM: YKSEK PERFORMANSLI ASFALT KAPLAMA
Ebru ARIKAN ZTRK ve M. Krat UBUK*
Trafik Planlamas ve Uygulamas Anabilim Dal, Fen Bil. Enst., Gazi niversitesi, Maltepe 06570, Ankara, eozturk@gazi.edu.tr * naat Mhendislii Blm, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Gazi niversitesi, Maltepe 06570 Ankara, ckursat@gazi.edu.tr ZET Trkiyede ve bir ok lkede, bitml karm tasarmnda Marshall tasarm yntemi kullanlmaktadr. Ancak bu yntemde, karma uygulanan sktrma teknii (tokmaklama) uygulamadaki silindir sktrmasn tam olarak temsil edememekte, yresel iklim koullar ve scaklk deiimleri gerektii lde dikkate alnmad iin styap beklenen performansta hizmet verememektedir. Marshall tasarm yntemi ile yaplan karmlar, trafik yknn hafif olduu 1960l yllara kadar iyi sonu vermi, ancak daha sonra trafik yknn artmasyla, yapsal olarak salam olan yollarda bile tekerlek izi teekkl (oluklanma) meydana gelmeye balamtr. Bitml karmlarn performanslarn artrmak zere, Amerika Birleik Devletleri (A.B.D.) ve Fransa bata olmak zere ngiltere, Avusturya, Avustralya, Norve ve Finlandiyada deiik metotlar zerine almalar balatlm ve yaplan bu almalar takiben A.B.Dde, Stratejik Karayolu Aratrma Program uygulamaya konmutur. Bu programda, yourmal preste gerekletirilen ve Yksek Performansl Asfalt Kaplama ad verilen yeni bir karm tasarm gelitirilmitir. Bu almada, Yksek Performansl Asfalt Kaplama karm tasarm yntemi incelenmekte ve sistemin Marshall tasarm yntemi ile karlatrmas yaplmaktadr. Anahtar Kelimeler: Yksek performansl asfalt kaplama, Marshall karm tasarm.

A NEW METHOD FOR HIGHWAY FLEXIBLE PAVEMENT MIX DESIGN: SUPERPAVE

ABSTRACT Marshall method is widely used for bituminous mixture design in many countries including Turkey. However, Marshall method cannot fully emulate the compaction process, carried out by rollers in field, through hammering. Besides, since local climatic conditions and temperature changes are not considered thoroughly, pavements designed by this method exhibit inferior performance than expected. Pavements constructed utilizing by Marshall method performed well during 1960s when traffic loads were light, however, with increasing traffic loads the problem of rutting was detected even on structurally sufficient pavements. In order to improve performance of bituminous mixtures, several studies were initiated in different countries such as the United States, (US), France, United Kingdom (UK), Austria, Australia, Norway and Finland. Strategic Highway Research Program completed in the US, yielded a new method for bituminous mixture design called SUPERPAVE (SUperior PERforming Asphalt PAVEments) in which compaction process was emulated by a gyratory compactor. In this study, SUPERPAVE method was investigated and comparisons with Marshall Method were provided. Keywords: Superior Performing Asphalt Pavements SUPERPAVE, Marshall mix-design method. 1. GR 1900lerde petrol rafinerilerinin artmasyla asfalt kaplama endstrisinin gelimeye balamas, asfalt styap karm sistemleri hakknda almalarn balamasna neden olmu ve bu karm tasarmlar gelitirilerek gn getike kullanmlar yaygnlamtr. Karmn silindirler altndaki skmasn en iyi

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

temsil edecek metodun belirlenmesi iin ilk almalar 1950li yllarda A.B.Dnde balam ve ilk yourmal pres imal edilmitir. Bu almalardan yola karak, Fransada 1958-1968 yllarnda birka prototip yourmal pres yaplmtr. 1972 ylnda A.B.Dde U.S Army Engineers Waterways Experimentation Station tarafndan, Gyratory Compactor ad verilen bir yourmal pres gelitirilmi ayn yl Fransada Presse a Cisaillement Giratoire PCnin seri retimine balanmtr. 1.1. Asfaltn Davranlar Trkiyede halen kullanlan bitm snflandrma sisteminde, bitmn penetrasyon deerleri esas alnmaktadr. Penetrasyon deneyi btn asfaltlar iin 25Cde yaplmaktadr. ekil 1.1de, adet asfalt numunesinin farkl scaklklardaki kvamlar gsterilmektedir [1].

hem de elastik (yklemeden sonra eski eklini alabilen) davran gsterebilir. Dk scaklklarda elastik zelliklere sahip olan asfalt, yksek scaklklarda viskoz bir sv haline gelmektedir [2] (ekil 1.3).

ekil 1.2. Asfaltn zaman ve scakla gre davran [2]

ekil 1.1. Asfaltn farkl scaklklardaki kvam [1] ekil 1.1de grld gibi, 25Cde her numune sert olarak nitelendirilecek bir kvamdadr. Deien scaklk artlarnda A ve B asfaltlar birbirine benzer bir farkllk gsterirken, C asfalt scakln etkisiyle A ve B asfaltlarna oranla daha hzl yumuama gstermektedir. 60 Cde penetrasyonlar ayn olan B ve C asfaltlarndan C asfalt, dk scaklklarda Bden daha sert iken, yksek scaklklarda Bden daha yumuaktr. Asfalt snflar penetrasyon deerine gre ayn olsa da, farkl scaklklardaki davranlar farkl olmaktadr. Kullanlan geleneksel yntemde, balaycnn scaklk artlarna bal olarak farkl davranlar gsterebilecei gzard edilmektedir. Asfaltn davran, maruz kald scaklk ve yk/ykleme hzna gre deiiklik gsterir. Yava yklemenin (yava hareket eden veya duran trafik ykleri) yapaca etkiyi yksek scaklklardaki davranla, hzl yklemeyi ise dk scaklklardaki davranla temsil etmek mmkndr. ekil 1.2de grld gibi, asfalt imentosundaki 60Cde 1 saatlik ak miktar ile 25Cdeki 10 saatlik ak miktar birbirine edeerdir [1-3]. Asfalt viskoelastik bir malzemedir. Yani hem akc,

ekil 1.3. Asfaltn scakla gre yk altndaki Yksek scaklklarda asfaltn davran: l iklimi gibi scak koullarda ya da yava hareket eden veya park halindeki yklerin sebep olduu srekli ve deimeyen ykler altndaki yollarda, asfalt imentosu kvaml bir sv gibi davranr. Scak asfalt gibi viskoz svlar, akmaya baladklarnda, souma olsa bile eski durumlarna gelemedikleri iin plastik olarak nitelendirilirler. Tekrar eden tekerlek ykleri nedeniyle baz scak karm asfalt kaplamalar, tekerlek izlerinin olutuu kesimlerde akarlar. Bununla birlikte scak havalarda styapda oluan tekerlek izi, agrega zellikleri ile de yakndan ilgilidir [1,2]. Dk scaklklarda asfaltn davran: Souk iklim koullarnda ya da hzl hareket eden trafik ykleri altnda asfalt imentosu elastik kat bir davran gsterir. Ancak, asfalt imentosu dk scakllarda elastik kat davran sergilese de, ar yklendiinde krlabilir veya atlayabilir. Asfalt kaplamalarda souk havalarda s atlaklar grlr. Bu duruma, dk s nedeniyle kaplama yzeyinin bzlmeye almasnn ortaya kard gerilmeler neden olur [1,2]. Orta scaklklarda asfaltn davran: Pek ok evre koullar ar scaklar ile ar souklar arasndadr. Bu tr iklime sahip blgelerde asfalt, hem kvaml sv

176

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

hem de elastik kat zellikler sergiler. Asfalt stldnda, dzgn ve boluu az bir yzey elde edebilecek ekilde kartrmaya, agrega yzeyinin bitmle kaplanmasna ve sktrmaya imkan tanyan bir kayganlatrc gibi davranr. Souduunda ise agregay bir arada tutan bir yaptrc gibidir. Bu nedenle asfaltn davran viskoelastik olarak deerlendirilir. Yani scaklk ve yk/ykleme hzna bal olarak hem elastik hem de viskoz zellikler tar [1,2]. Asfaltn yalanma davran: Organik molekllerden olumas nedeniyle asfalt imentosu oksijenle reaksiyona girer. Bu reaksiyon oksidasyon olarak adlandrlr. Oksidasyon, asfalt molekllerinin yapsn ve komposizyonunu deitirir, asfalt imentosunun daha krlgan olmasn salar ve yalanmadan kaynaklanan sertleme srecini balatr. Scak iklim koullarnda hzlansa da, oksidasyon sertlemesi asfalt styaplarda yava gelien bir olaydr. Hatal sktrma ilemi uygulanm styaplarda erken oksidasyon sertlemeleri grlebilir. Byle bir durumda yetersiz sktrma, karm ierisinde birbiriyle balantl olan yksek oranda hava boluklar kalmasna neden olur. Havann karm iine daha fazla nfuz etmesiyle de daha yksek oranda oksidasyon sertlemesi meydana gelir [1,2]. Uygulamada, asfalt kaplama yapldktan sonra nemli miktarda oksidasyon sertlemesi meydana gelir. Scak karm tesisinde asfalt, scak agregayla kartrlr ve karm bir sre yksek scaklkta kalr. Bu aamada agrega etrafnda bir film tabakas oluturan asfaltta hzl bir oksidasyon reaksiyonu ortaya kar. Bu durum ksa sreli yalanma olarak ifade edilir. Oksidasyon sertlemesi su ve hava nedeniyle styapnn mr boyunca devam eder. Bu durum da uzun sreli yalanma olarak ifade edilir. Daha scak iklimlerde ya da iklimin scak olduu dnemlerde bu yalanma hzlanr [1]. Sertlemenin dier ekilleri buharlama ve fiziksel katlamadr. Buharlama, karmn hazrlanmas ve serilmesi srasnda oluur ve uucu asfalt bileenlerinin asfalttan ayrlmas eklinde olur. Fiziksel katlama ise, asfalt imentosunun uzun sre dk scaklklara maruz kalmas ile ortaya kar. Fiziksel katlama daha ok 0Cnin altndaki scaklklarda meydana gelir [1]. 2. NEDEN YKSEK PERFORMANSLI ASFALT KAPLAMA (SUPERPAVE)? Marshall karm ynteminde ncelikle karm oluturan agrega ve bitmn fiziksel zellikleri tayin edilir. Karmda kullanlacak agrega granlometrisi ve bitm yzdesi tespitinden sonra, eitli karmlar yaplarak en uygun agrega gradasyonu ve bitm yzdesi belirlenir. Marshall ynteminin amalanan, salam (durabil) bir styap elde etmek, trafik ykleri

altnda deformasyon gstermeyecek bir karm stabilitesi oluturmak, sktrlm karmda kusma, akma ve stabilite dkl olmakszn ok az miktardaki skmaya imkan verecek, ancak karm iinde rutubet ve fazla hava barndrmayacak ldeki boluu salamak ve segregasyona uramakszn uygun serimi ve ilenebilirlii salayacak bir karm oluturmaktr [4]. Ancak Marshall tasarm ynteminde, asfaltn scaklk ve ykleme artlarna bal olarak gsterebilecei farkl davranlar gzard edilmektedir [4]. Bu yntemde, viskozite, akn esas ls olmasna ramen, sadece yksek scaklklardaki viskoz davran ile ilgili bilgi verilmektedir (standart deney scaklklar 60 C ile 135 C arasndadr). Bununla birlikte, penetrasyon deneyi de sadece 25 C scaklktaki kvam belirtmekte, dk scaklklardaki elastik davran bu verilerden gereki olarak belirlenememektedir. Dolaysyla kaplamann hizmet verecei yerdeki iklim koullarnn deney koullar ile ayn olmamas eliki yaratmaktadr. Ayrca bu yntemde, asfaltn rafineriden kndan yol styapsndaki yerini alncaya kadar geen sre ierisinde maruz kald aktarma, pompalama, tama, stma, plentte kartrma ve serme-sktrma ilemleri srasndaki oksidasyon sertlemesi dikkate alnmamaktadr. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) karm tasarm ynteminde ise, asfaltlar, farkl scaklk koullarnda gsterdikleri performanslara gre snflandrlmlardr. Bu tr asfaltlara Performans Snf (Performance Grade) asfalt ad verilmi ve PG simgesi ile tanmlanmtr. Bununla beraber, Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) sistemi, asfaltn rafineriden kndan kaplama olarak hizmet verinceye kadar geen sre ierisindeki oksidasyon yalanmasn dikkate almakta ve asfalt deneylerinde bu durum simle edilmektedir. 3. YKSEK PERFORMANSLI ASFALT KAPLAMA (SUPERPAVE) BALAYICI ARTNAMES 1987 ylnda, Stratejik Karayolu Aratrma Program (SHRP) erevesinde, asfaltn fiziksel davranlarnn llmesi ile ilgili yeni deneylerin gelitirilmesine balanm ve yeni bir seri deney ekipmann ieren bir Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) Balayc artnamesi hazrlanmtr. artname AASHTO ve ASTM standartlarna gre deerlendirilmektedir. 3.1. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) Asfalt Deneyleri Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) asfalt deneyleri, malzemenin dorudan arazi

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

177

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

artlarndaki performans ile ilgili zelliklerini lmektedir. Bu deneyler asfaltn; yalanma, ilenebilirlik, oluklanma, yorulma ve termal etkilere kar performanslarnn belirlendii bir seri deneyler grubudur. Tablo 3.1 ve 3.2de bu deneylerin listesi, kullanm amalar ve deneyle ilgili performans zellikleri gsterilmektedir [1-3]. Tablo 3.1. Yksek performansl asfalt kaplama (SUPERPAVE) balayc deneyleri [1, 2] Deney Kullanm Amac Dner ince film Balaycnn oksidasyonunu deneyi (RTFO) (yalanmasn) ya da Basnl oksidasyon sertlemeyi simle eder. deneyi (PAV) Dinamik kesme Orta ve yksek scaklklarda deneyi (DSR) balayc zelliklerini ler. Dnel viskozite Yksek scaklklarda balayc deneyi (RV) zelliklerini ler. Eilme deneyi (BBR) Dk scaklklarda Dorudan ekme balayc zelliini ler. deneyi (DTT) Tablo 3.2. Yksek performansl asfalt kaplama (SUPERPAVE) balayc deneyleri performans zelikleri [1] Deney Ad Performans zellii Dnel Viskozite lenebilme ve Akma Deneyi Pompalanabilme Kalc Deformasyonlar Oluklanma Dinamik Kesme Yapsal Deneyi Yorulma atlaklar atlak Eilme Deneyi Dk Is Termal atlamalar Dorudan atla ekme Deneyi Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) balayc artnamesinin en nemli zellii, asfaltn mr boyunca kar karya kalaca kritik durumun deneylerle simle edilmi olmasdr. Orjinal asfalt numunesi zerinde uygulanan deneyler tama, depolama ve ilemeyi kapsayan ilk aamay temsil eder. kinci aama, karm hazrlama ve serme srasndaki asfalt temsil eder. Dner ince film etvnde asfalt, scaklk ve havaya maruz braklarak oksidasyonu salanr ve serme srasndaki sertleme tahmin edilir. nc aama ise, balaycnn uzun sre sonundaki yalanmasdr. Bu durum da, basnl oksidasyon deneyi ile simle edilmektedir. Dner ince film deneyi (Rolling Thin Film Oven RTFO): Asfalt balayclar iki deiik faktrden dolay yalanrlar. Bunlardan biri asfalt iindeki hafif yalarn buharlamas, dieri ise havadaki oksijen ile reaksiyon neticesinde oluan oksidasyondur. Plentte ve serim esnasndaki harmanlama ve kartrma ilemi srasnda, yksek scaklk ve hava ak olmas nedenleriyle, her iki olay da meydana gelir ve asfaltn yalanmasna katkda bulunur. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) artnamesi, bu olay
178

temsil eden dner ince film deneyini gerekli grr. Deneyin amac, oksidasyon sonrasnda buharlaan ktle kaybn belirlemek ve daha sonra yaplacak dier performans deneyleri iin yalanm numune elde etmektir [1-3]. Basnl oksidasyon deneyi (Pressure Aging Vessel PAV): Bu deneyde, uzun sreli yalanmay temsil etmek zere, asfalt numunesi bir basn kabna konarak etvde 20 saat sreyle scaklk ve basn etkisinde braklr. Deneyde kullanlacak asfalt, dner ince film deneyinde kullanlm olan asfalt numunesi olacaktr. Bylece kaplamann inaat ve hizmet srasnda karlaaca evresel koullar deneylere yanstlm olur [1-3]. Dinamik kesme deneyi (Dynamic Shear Rheometer DSR): Bu deney, asfaltn scaklk ve yk altnda yorulma ve oluklanmaya kar direncini tespit etmek amacyla gelitirilmitir. Deneyde asfalt numunesi biri hareketli (saa sola salnm yapan) olmak zere iki disk arasna yerletirilir. Numunenin, hareketli disk tarafndan uygulanan salnmlarn tekrar ile oluan burulma kuvvetine kar mukavemeti bilgisayar yardm ile hesaplanr [1-3]. Dnel viskozite deneyi (Rotational Viscometer RV): Dnel viskozite deneyi, asfaltn scak karm tesisinde, hangi derecede pompalanabilirlik ve ilenebilirlie sahip olduunun tespiti iin ak karakteristiklerinin belirlenmesinde kullanlr. Dnel viskozite; silindirik bir ubuun sabit bir scaklkta, asfalt numunesi iinde kendi etrafnda dn hzn sabit tutacak burulma kuvvetinin llmesi ile belirlenir. Bu deney, asfaltn pompalanp agrega ile kartrlacak kvamda olup olmadn anlamak amacyla, orjinal haldeki asfaltlara uygulanr. Ayrca viskometre, karm tasarmnda kullanlacak kartrma ve sktrma scaklnn tahmininde kullanlan scaklk-viskozite tablosunun hazrlanmasnda da nemli bir grev stlenir [1-3]. Eilme deneyi (Bending Beam Rheometer BBR): Asfalt, dk scaklklarda DSR ile alnacak sonulara gvenilmeyecek kadar sertleir. Bu nedenle, asfalt dk scaklklarda gzlemek zere SHRP tarafndan eilme reometresi gelitirilmitir. Deney genellikle sfrn altndaki scaklklarda gerekletirilir ve sabit yk uygulanan kiri eklindeki asfalt bir ubuun, bu yk altnda zaman iindeki sehimi izlenir. Deney scakl, asfaltn servis durumundaki karlaaca en dk scakla gre deiir. Bu deneyde RTFO ve PAV deneyleri ile yalandrlm numuneler kullanlr. Bylece servis durumundaki veya karm ve serme srasndaki asfalt deneyde temsil edilmi olur. Deney bilgisayar kontroll yaplr ve yine bilgisayar tarafndan anlk zaman-deformasyon ile zaman-snme sertlii grafikleri izilerek 60 sn sonundaki snme sertlii S ve snme oran m hesaplanr [1-3].

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Dorudan ekme deneyi (Direct Tension Tester DTT): Yaplan aratrmalar, asfaltn dk scaklklardaki sertlii ile kopma anndan nceki uzama oran arasnda bir iliki olduunu gstermitir. Kopma anndan nceki uzamas nispeten fazla olan asfaltlar snek (dktil), fazla uzamadan kopanlar ise gevrek (krlgan) olarak nitelendirilirler. BBR deneyi ile llen sertlik, asfaltn zayflama anndan nceki ekmeye kar kapasitesini anlatabilmekte yeterli deildir. rnein, baz asfaltlar yksek snme sertliine sahip olsa bile ok fazla miktarda ekilebilirler. Bu yzden SHRP aratrmaclar, bu tr sert fakat dktil asfaltlar iin bir deney gelitirmilerdir. Bu deneyde RTFO yada PAV deneyleriyle yalandrlm numuneler kullanlr. Kemik formu verilmi asfalt numunesi, dk scaklklarda iki ucundan zayflama anna kadar ekilir. Bilgisayar tarafndan hazrlanan gerilmeuzama grafiinde gerilme erisinin tepe noktas uzama oran iin kritik noktadr [1-3]. 3.2. PG Asfalt Snflandrmas Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) ynteminde asfaltlar, scaklk koullarnda gsterdikleri performanslara gre snflandrlmtr. Bu nedenle bu tr asfaltlara Performans Snf (Preformance Grade) asfalt ad verilmi ve PG simgesi ile tanmlanmtr. Sistemde, asfaltn tanmlanmas iin yaplan deneylerde asfalttan beklenen zellikler ayndr. Ancak bu zelliklerin beklendii scaklklar farkllk gsterir. Yani, performans snf asfaltlarda fiziksel zellikler sabit kalr ancak, bu zelliklerin elde edilecei scaklklar asfaltn kullanlaca yerdeki iklim artlarna gre farkllk gsterir. rnein PG 64-22 olarak adlandrlan bir asfaltta; 64C ve -22Clerde beklenen performans, PG 46-40 asfalt iin 46C ve 40Clerde beklenir. PG simgesini takip eden rakamlar, asfaltn hizmet verecei yerdeki en yksek ve en dk hava scaklklar ile ilgilidir. Tablo 3.3de performans snf asfaltlar ve uygulanacak deneyler gsterilmektedir. Ancak artname, ekilde gsterilen scaklklarla snrlandrlmamtr ve iki yne doru genileyebilir. Gerek duyulduka en yksek ve en dk scaklklar altar derecelik artlarla uzatlabilir [5]. Yani, PG 58-10 gsterilmemi olmasna ramen sistem iinde yer alr. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) ynteminde asfalt cinsinin belirlenmesinde, geni bir meteorolojik veri tabann kullanan ve istatistik kabullerle tahmin yapan bir yazlm kullanlmaktadr. 3.2.1. PG snf asfalt seim kriterleri Meteorolojik veri taban: Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) ynteminde, asfalt snf seiminde meteorolojik veri tabannn nemi

byktr. Meteorolojik veri taban oluturmak zere, meteoroloji istasyonlarnda her yl en yksek 7 gnlk scaklk periyodu ve en dk bir gnlk scaklk tespit edilir ve o istasyona ait ortalamalar ve standart sapmalar hem en yksek 7 gnlk periyot, hem de en dk bir gnlk scaklk iin hesaplanr. Bu hesaplamalarda 20 yldan az veriye sahip istasyonlar dikkate alnmaz [1,5]. Gvenilirlik: Gvenilirlik, bir yl ierisinde aktel scakln proje scakln gememe ihtimali olarak tanmlanmaktadr. Dk ve yksek scaklklarn seiminde SHRP ok esnek bir zellie sahiptir. rnein, ortalama 7 gnlk en yksek scakl 32C ve standart sapmann 2C olduu bir blgede, scaklklarn frekans dalm ekil 3.1deki gibi olur. Bu dalma gre bir yl iinde scakln 32Cyi ama ihtimali %50dir. Scakln 36Cyi ama ihtimali ise %2 olarak grlmektedir. Yani gvenilirlik %98 dir [1,5].

ekil 3.1. Gvenilirlik [1, 5] Hava scaklnn seimi: Ayn rnee devam edecek olursak, ekil 3.2de iki tasarm hava scaklnn istatistiksel deiimi grlmektedir. Normal bir yaz dneminde, ortalama 7 gnlk en yksek hava scakl 32Cdir. ok scak geen bir yazda bu ortalama 36Cye ulaabilir. Benzer bir yaklam k artlar iin de uygulanrsa, 4Clik bir standart sapma ile blgenin -21Clik bir ortalama en dk scakla maruz olduu grlr. Sonu olarak, ortalama bir k mevsiminde en dk scaklk 21Cdir ve ok sert bir k iin bu deer 29C olabilir [1,5].

ekil 3.2. Hava scaklklarnn seimi [1,5]

179

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

180

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Hava scaklklarnn kaplama scaklklarna dntrlmesi: Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) yazlm, kaplama yzeyinden 2 cm alttaki en yksek kaplama scakln ve kaplama yzeyindeki en dk scakl aadaki formllerle hesaplar [1,5].
T20 mm = 0,00618 E 2 + 0,2289 E + 42,2 (0,9545) 17,78
hava

(T

(3.1) (3.2)

Performans, byk lde kaplamann yaps ve trafikten etkilenir. Kalc deformasyon veya tekerlek izlerinin oluumu ise, agrega zelliklerinden dorudan etkilenir ve karmn kesme dayanmnn bir fonksiyonudur. Dk s atlaklar ise byk lde asfaltn zellikleri ile ilgilidir. Bunun iin asfalt seiminde pek ok faktr gz nnde bulundurulmaldr. Trafik hzna ve trafik saysna gre seim: Asfalt seiminde, kaplamann hzl hareket eden yklere maruz kald kabul edilmektedir. Yava hareket eden ar trafik yklerine maruz kaplamalar iin seilen PG grubunun bir st grubu, duran ykler iin ise iki st grubu (yksek scaklk) projede kullanlacak PG snf asfalt olarak belirlenir. Asfalt snfnn dk scaklkla ilgili deeri deimez. Trafik says,10.000.000 standart Edeer Dingil Yk (EDY) tekerrr saysndan fazla ise bir st grubun (yksek scaklk) seilmesinde projeciye insiyatif kullanma hakk verilmekle birlikte, 30.000.000i aan deerler iin hesap sonucu bulunan grubun bir st grubu seilmelidir [1,2]. 4. YKSEK PERFORMANSLI ASFALT KAPLAMA (SUPERPAVE) AGREGA ARTNAMES Kaplamalarda styap performansna etki eden faktrlerden biri de agrega zellikleridir. Bunlar [2,8]: Kaba agrega krlmlk oran nce agrega krlmlk oran Yasslk Kil ieriidir. Agrega kayna ile ilgili olan ve ocak zellikleri olarak adlandrlan dier zellik ise unlardr [2,8]: Anma Don kayb Zararl madde oran Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) agrega artnamesinde; kaba agrega krlmlk artlar,

Tmin = 0,859Thava + 1,7C

Burada; T20mm : Yzeyden 20 mm derinlikteki en yksek kaplama scakl, Tmin : Yzeydeki en dk kaplama scakl, Thava : T20mm iin ortalama en yksek 7 gnlk hava scakl, Tmin iin ortalama en dk 1 gnlk hava scakl, E : Projenin uygulanaca corafi blgenin derece olarak enlemidir. Buna gre corafi olarak 42 enlemde bulunan bir rnek iin, gerekli hesaplamalar yapldnda; %50 gvenilirlik iin,T20mm=52C Tmin=-16C %98 gvenilirlik iin, T20mm=56C Tmin=-24C bulunur. Hesaplanan bu deerler grafik verisi olarak alnr (ekil 3.3). Scakla gre asfaltn seimi: En az %50 lik bir gvenilirlik elde edilen ve en az 52C olan bir kaplama scakl, artnamede PG 52 ile akr. Yine ayn ekilde, %50 gvenilirlikle en dk scakla karlk gelen asfalt PG 16 dr. ekil 3.4de grlecei gibi %98 lik bir gvenilirlik elde etmek iin, yksek scaklk derecesi PG 58 (56Cden yksek scaklklardan korunmak iin) ve dk scaklk derecesi PG 28 (-24Cden daha dk scaklklardan korunmak iin) olan asfalt snfn semek gereklidir. Her iki scakla birden cevap veren asfalt snf PG58-28 dir ve %99luk bir gvenilirlie sahiptir [1,5]. unu da vurgulamak gerekir ki, doru asfalt snf seimi yapmak toplam performans garantilemez.

ekil 3.3. Kaplamann en yksek ve en dk scaklklar [1,5]

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004 181

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

ince agrega krlmlk artlar, yasslk, kil ierii, anma, don kayb ve zararl madde oran kriterlerle belirlenmitir. 4.1. Agrega Gradasyonu Klasik yntemde, logaritmik yatay eksene sahip agrega gradasyon grafikleri kullanlmaktadr. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) ynteminde ise, uygun gradasyonu belirlemek iin ssel kuvveti 0,45 olan gradasyon grafii kullanlr. Grafikte dey eksen yzde geeni gsterir. Yatay eksen aritmetik lekte, elek boyutlarnn 0,45 kuvvetini gsterir. rnein 4,75 mm elek boyutu, 4,750,45=2,02 olarak iaretlenir ve zerine elek boyut 4,75 yazlr. 0,45 ssel kuvvet gradasyon grafiinin zellii, maksimum younluk gradasyonunu gstermesidir. Maksimum agrega boyutundan balang noktasna izilen doru, maksimum younluu veren gradasyondur [6]. Superpave agrega gradasyonunda kullanlan maksimum boyut tanmlar aada verilmektedir. Nominal Maksimum Boyut: Malzemenin %10 dan fazlasnn stte kald ilk elein bir st elek boyutudur. Maksimum Boyut: Nominal maksimum elein bir st elek boyutudur. Grafiin nemli bir zellii de, maksimum agrega boyutundan balayp orjine kadar inen maksimum younluk hattdr. Maksimum younluk hattna yakn ve paralel olarak geen malzemelerin ierisinde, yeterli kalnlkta asfalt film tabakasnn olumasna izin vermeyecek kadar az boluk olmas nedeniyle, bu tr gradasyona sahip agrega karmlarnn kullanlmasndan kanlmaktadr [3, 6]. Grafikte nemli dier bir unsur ise, 2,36 mm elek ile 0,3 mm elek arasndaki yasaklanm blgedir. Bu blgeden geen karmlarda, ince kum snfndaki malzemenin, toplam ince malzeme iindeki oran

nispeten fazla olmas nedeniyle, sktrmada zorluk yaanabilecei ve oluklanma meydana gelebilecei dnlmektedir. Tasarm gradasyonunun, yasaklanm blge iinde kalmamak kouluyla, artname snr deerlerinin arasndan gemesi gereklidir. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE), gradasyonun yasaklanm blgenin altndan gemesini tavsiye eder ve trafik ykleri arttnda gradasyonun kontrol noktasna yaklamas gerektiini ifade eder (ekil 4.1). 5. YKSEK PERFORMANSLI ASFALT KAPLAMA (SUPERPAVE) KARIIM TASARIMI Superpave asfalt karm tasarm yntemi karmn kullanlaca blgenin scaklk ve corafi koullarna uygun performans snf bitml balaycnn seimi ile balar. Kullanlacak agregalarn fiziksel zelliklerinin artnamesine uygunluuna baklr ve karm gradasyonu, superpave gradasyon limitleri iinde, yasaklanm blge ve maksimum younluk izgisi dikkate alnarak belirlenir. farkl deneme karm gradasyonu ile ikier numune sktrlarak n tasarm almas yaplr. Bu almann sonucunda tasarm kriterlerine uygun olan karm gradasyonu seilerek tasarma balanr. Superpave karm tasarmnn nemli bir zellii de karmn sktrlmasnda yourmal sktrcnn kullanlmasdr. Sktrma enerjisi tabakalar iin sabit deildir, tabakann yaplaca blgenin ortalama en yksek hava scaklna ve yolun proje trafiine gre seilir [6]. Numuneler yourmal preste ykleme yaplarak sktrlr. Daha nce ifade edildii gibi Marshall yntemi, sktrmada tokmak kullanlmasnn tekerlek yklerinin kaplamaya yapt ykleme eklini yeterince yanstmamas ve briketlerdeki agregalarda darbeler sonucu krlmalarn olmas ndenleri ile baz dezavantajlara sahiptir. Yourmal preste ise, numune

ekil 4.1. Agrega gradasyon erisi [3]

182 Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

zerine dikey bir basn verilirken, belli bir eilme asyla koni izecek tarzda jirasyon hareketi yaplmaktadr. Bu hareket numune iinde kayma gerilmeleri dourarak bir yourma etkisi yaratmakta ve agrega tanelerini, krlma ve ezilmeye maruz brakmadan ynlendirerek uygulamadakine benzer bir skmay salamaktadr [7]. ekil 5.1de rnek bir yourmal pres grlmektedir.

lii ve sktrma problemleri nceden belirlenebilmektedir. Bu nedenlerden, Marshall metodunda darbeyle sktrmadan dolay oluan agrega danelerin krlmas (zellikle krlgan ve yass agregalarda) buna bal olarak boluk ve optimum bitm miktarnn azalmas gibi durumlar szkonusu olmamaktadr [6]. Superpave karm tasarmnn bir dier zellii de tm BSK tabakalar sktrrken ayn enerjinin kullanlmas ve % 4 hava boluu kar gelen bitm miktarnn optimum bitm olarak seilmesidir. Bu durumda, binder ve bitml temel tabakalarnda boluk % 4'e drld iin bitm miktar daha yksek olmakta ve karmlarn durabilitesi artmaktadr. Ancak trafk arttka sktrma enerjisi (dn says) artmakta, bitm miktar da buna bal olarak azalmaktadr [6]. Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) karm tasarm yntemi ile ilgili almalar Amerika Birleik Devletlerinde ve Avrupa lkelerinde devam etmektedir. A.B.D.nde ve Fransada bitm artnameleri deimitir. Avrupa Birliine girme yolunda olan Trkiyenin, bu birlikte yer alan dier lkelerle bitml kaplamalar konusunda ortak bir paydada bulumasnn gereklilii ortadadr. Trkiyede yollarn hizmet mrn artraca dnlen bu sistemle ilgili almalar devam etmektedir. Ancak bu yeni karm tasarm ynteminin Trkiye koullar (iklim, trafik yk, evre koullar ve yresel koullar) gz nnde bulundurularak deerlendirilmesi ve almalarn bu ynde gelitirilmesinin uygun olacaktr. KAYNAKLAR 1. 2. Din, E., Superpave, TCK 16. Blge Mdrl, Sivas, 1999. SUPERPAVE for the Generalist Engineer and Project Staff, US. Department of Transportation Federal Highway Administration, National Highway Institute, Publication No: FHWA HI 97-031, USA, July 1997. Din, E., ve Yazc, A., Superpave Bitm Deneyleri ve Agrega Gradasyonu, 3. Asfalt Sempozyumu, Ankara, 161-172, 16-17 Kasm 2000. nal, M., ve Kahramangil, M., Bitml Karmlar Laboratuvar El Kitab, TC. Karayollar Genel Mdrl Teknik Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara, 1993. Superpave Mix Design, Asphalt Institute, Superpave series No: 2, 1996. Orhan, F., Asfaltn Gelecei Superpave, 3. Asfalt Sempozyumu, Ankara, 146-160 16-17 Kasm 2000. Uluayl, M., Bitml Karmlarn Tasarmnda Yeni Gelimeler Yourmal Pres, Yollar Trk Milli Komitesi, Ankara, 1997.

ekil 5.1. rnek yourmal pres 6. SONU VE DEERLENDRME Karayollarnn her geen gn daha fazla trafie maruz kalmas, aralarn artan yk tama kapasiteleri ve evresel etkiler (iklim, corafik durum) gnmzde mevcut bitm snflandrma sistemlerini ve Bitml Scak Karm (BSK) tasarm yntemlerini yetersiz klm ve aratrmaclar problemleri zme konusunda yeni almalar yaparak, gnn koullarna uygun daha rasyonel yaklamlar ortaya koyma ynne itmitir. Amerika Birleik Devletlerinde Stratejik Karayolu Aratrma Program (SHRP) erevesinde gelitirilen Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) karm tasarm ynteminin, asfaltn snflandrlmasnda farkl scaklk koullarn dikkate almas ve karmn skabilirliinin ett edilmesinde kulland yourmal pres cihaz ile dier yntemlerden daha avantajl olduu dnlmektedir. Bununla beraber Yksek Performansl Asfalt Kaplama (SUPERPAVE) sistemi, performans esasl bir sistemdir ve deneyler ve analizler dorudan arazi performans ile ilgilidir. Ancak bu yntemdeki deney aletleri olduka pahal ve hassastr ve deneyler karmak olduundan bu konuda eitilmi, tecrbeli personele ihtiya duyulmaktadr. Bu yeni yntemde yourmal pres kullanlmas ile, karm arazi koullar benzer ekilde sktrlmakta, iri agregalar kullanlabilmekte, karmn skabilir-

3.

4.

5. 6. 7.

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004

183

E.A. ztrk ve M.K. ubuk

Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir Yntem: Yksek Performansl Asfalt Kaplama

8.

9.

Ba, R., Superpave: Scak Karm Asfalt styapnn Gelecei, Teknik eviri, Karayollar 2. Blge. Mdrl. Asfalt Bamhendislii, Ankara, 1999. nal, ., Superpave, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Trafik Planlamas ve Uygulamas A.B.D,. Karayolu styaps Dersi Seminer almas, Ankara, 1999.

10. Arkan ztrk E., ve ubuk, M.K., Karayolu Esnek styap Tasarmnda Yeni Bir yntem: SUPERPAVE, 1.Trafik ve Yol Gvenlii Kongresi, Ankara, 334-345, 25-27 Nisan 2001. 11. Superpave Construction Guidelines, US. Department of Transportation Federal Highway Administration, National Asphalt Pavement Association (NAPA), Special Report 180, USA, October 1997.

184

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 19, No 2, 2004