Kuzey Kafkasyada Toplumsal Tabakalamann slamiyetle Birlikte Urad Deiim ve Tarihi Srece Etkileri

Emre AYGN (*)

Kafkas halklarnn dinsel tercihlerine, dini yaama tarzlarna ilikin bu yazy yazmak iin okuduklarmdan rendiim bir ey var; Kafkaslarda her an her ey olabilir. Dinsel ortam birok deikene bal olarak ba dndrc bir kaynama arz ediyor. Dastan-eenistan blgesi daha istikrarl iken, Kuzeybat Kafkasyada bu karmaa daha net izlenebiliyor. ncelikle unu sylemek gerekir ki Kafkatik kaynama olarak adlandrlabilecek bu durum, blge hakknda kalem oynatanlarn da birbirinden ok farkl ablonlar gelitirmelerinde gsteriyor kendini. Tarih yazmnn evrensel doas gerei bunda alacak bir ey olmamakla birlikte yine de manidar karlyorum. Trk yazarlar adeta bir OsmanlKafkas kader hatt kuruyorlar. Fakat Kafkas milliyetilerinin metinlerine baknca Ruslarn ve Osmanllarn neredeyse eit derecede sevilmedii mahede edilebiliyor. Hatta klecilik gibi birtakm gnahlar Osmanlnn yozlatrc etkisine balayanlar bile var. Kendi aralarnda da ayryor milliyetiler. Aytek Kundukhta Dastan taraftarl basknken, Tark Cemal Kutlu slami motiflerin daha fazla ne karld daha kabileler st bir tutum alyor. Btn bunlardan gayr olmak zere Kasumovlarn temsil ettii izgi, hem Kabardey milliyetisi olmas hem de Marksizmin bilimsel kavramlarn kullanmasyla apayr bir yaklam temsil ediyor. Kafkaslar ne ise metinlere yansmas da o sanki. Kafkaslar anlamak iin sadece biri ya da sadece brn okumak yetmiyor. Analizleri amaca hizmet eder hale getiren gl bir etken olarak Rus zulm dimalarda hala taze nk. Peki nedir bu kaynama? lk paragrafta ifade edilen saptamann uzants olarak Kuzeybat Kafkasyada slamn yaylmas Dastan kadar istikrarl bir izgi izlemiyor. Doa dinleri Hristiyanlk zerinde de slam zerinde de etkilerini srdryor; slam zerinde de her ikisi birden. Tavkul, KaraayMalkar blgesinin dini inanlarn anlatrken slamla Hristiyanlk ve eski doa dinlerinin i ie getiine dikkat ekiyor. Dinler birbirini yok etmiyor. Tornauda bu konuda arpc anlatmlar var. Bir ailede hem Mslman hem Hristiyan yeler olabiliyor. Kafkasyada Rusyann casusu olarak bulunan Tornaunun hizmetine tahsis edilen Abhaz ankrilovun kendisi Hristiyan babas Mslmandr. Mslman Abhazlar harap kiliselere dahi sayg duyuyorlar. Hristiyan ya da Mslman, eski dinlerden kalan klt alanlarna da sayg duyuyorlar ve hatta oralardan medet umuyorlar. Tornauda anlatlan bir olay bunun tipik rneidir. Dalardan geerken yrede bulunan ve tanrlarn kutsal kayalar olarak bellenen kayalk alandaki ukura btn Abhazlar gelenek gerei adaklk atarlarm. Buna karlk Abhazlarn kyya gelen haclar soyup ldrdn de aktaryor Tornau. Geri dier kabileler bu olaya byk tepki gsteriyorlar ve Abhazlara kar bir kan davas haline dntryorlar. Yine de olay ok arpc. Tornau, 1834-1838 yllar arasnda Kuzeybat Kafkasyada casusluk faaliyetinde bulunmu, Kafkaslara ikinci gidiinde tutsak dm ve iki yl boyunca tutsaklk hayat yaamtr. Drt yllk hizmet sresi boyunca ilerinde yaad Kafkasllar hakknda deerli bilgiler vermitir.

Yukarda deindiklerimiz dnda adalet, kadn erkek ilikisi, slamn etkisi gibi konulardaki gzlemlerini aktarmtr. Tornau, Abazeh kadnlarnn evlendikten sonra kimseye gsterilmediini, ama bekar kzlarla erkekler, hatta yabanc erkekler arasnda ka g olmadn syler. Tutsakl srasnda da bir gen kzn srekli yardmn grm. Kz, Tornaunun kendisiyle evlenmek istediini bile sanmtr. Konumuzla ilgili olarak din ve adalet ilerine de deiniyor. Ona gre asil erkesler slam kabul etmi, ama halk tabakas hala putperest dnemle kark inanlarn srdrmektedir. Bunun yannda Peygamberin hicretine Ruslarn neden olduunu syleyen Dastanl mollaya gz kapal inanan bir saf iman da var. Bir dava olduunda Prensin lehine olarak ceza bykse, eriat hkmleri rf hukukuna gre daha eitliki olduu iin eriat mahkemesi istiyor halk. Bir Nogay prensi olan kocasn aldatan kadnn srarla eriat mahkemesi istemesi dikkat ekici. Adam karsn ldrmekten bahsediyor nk. Abazehler demokratik kabilelerden oluu iin Tornauya gre mollalarn etkisi ok fazla ve daha dindarlar. Kasumovlarda bu durum u ekilde aklanyor: erkeslerin slami toplum dzenine ve eriat hkmlerine yaklamlar kabilelere gre farkllk gsteriyordu. Aristokratik dzenin hakim olduu Kabardeylerde Rus kanunlar gelinceye kadar eriat hkmleri geerliydi. Prens ve soylular koyu eriat taraftarydlar. nk eriat mahkemeleri onlarn idaresi altndayd ve eriat hkmleri onlarn karlarn koruyordu. Demokratik toplum dzenine sahip erkes kabilelerinde ise soylular eski geleneksel dzeni savunuyor ve kaybetmekte olduklar snf ayrcalklarn korumaya alyorlard. Oysa zenginlemi hr kyl tabakas eriat destekliyor, slam sayesinde eski prens ve soylularn hakimiyetini yenebilmeyi umuyordu. te bu ikili yap ve sosyal dengenin bozulmas yllarca erkesyay dalgalandrm, toplumun dayanma ve milli btnleme dncesi edinmesine engel olmutur. Kafkasyada demokratik ve prensli boylardan sz ettik. Bunlar kimlerdir? Prensli kabilelerin balcalar Kabardey, Bjedu, Besleneydir. Bu kabilelerde aristokratik yap vardr. Abazeh, aps, Natuhay gibi kabileler ise demokratik yapdadr ve bir soylu tabakas olmakla birlikte halkn gc nispeten daha fazladr. Dastan ve eenistann tersine slam Kuzeybat Kafkasya blgesine olduka ge girdi; 18.-19. yzyllarda. slam ilk benimseyen kabile 18. yzyl ortalarnda Kabardeyler olmutur. Demokratik olarak nitelediimiz kabileler daha ge girdiler slama; 18. yzyl sonu ve 19. yzyl bandan itibaren. Bu demokratik kabilelerde 18. yzyl sonlarndan balayarak soylu katmanlarn imtiyazlar trplenmeye balad ve dinin nemi arttka din adamlarnn da nemi artt. Kabardeyler gibi prensli kabilelerde ise eriat mahkemelerinin yukardaki alntda deinildii zere- asillerin hakimiyetinde olmas, din adamlarnn etkisini arttrmas bir yana dman gibi grlmesine bile yol amtr. amilin naibi Muhammed Eminin blgedeki faaliyetleri srasnda karlat tepkiler buna rnek gsterilebilir. slam, bu blgelerde hibir zaman Dastan-eenistan kanadnda olduu kadar birletirici olamyor. Kasumovlarn, din adamlarnn prens ve asilzadelerden olmad yolundaki iddialar doruysa bu da bir kant saylabilir, ama daha arpc olan vardr; halkn Rusyaya Hristiyan olmay da gze alarak snma talebi iletmi olmas. 1810daki kabileler toplantsnda dile getirilen bu konunun gerekten de zerinde dnmeye deer. Daha da ilginci erkes asillerinin de kyllerini elden karmamak iin Rus uyruuna gemeye almas vakalardr. Bir Rus komutan 19. yzyl balarnda bakente gnderdii raporda u ifadeleri kullanyor, erkesler Muhammed peygamberin dinindendirler, fakat dine pek nem vermezler. Hele Lezgi ve eenlerde olduu gibi, hi eriat tutkunu deildirler. 1826da Anapaya atanan Osmanl valisi Hac Hasan Paann aar almaya balamas zerine ayaa kalkan aps ve Nathukaylar, Biz gnll olarak Mslmanl kabul ettik ve kimseye de

boyun emeyiz demilerse de soylular bu vergiyi kabul etmilerdi. slamn kabilesel ve snfsal elimelerin younluunda nasl farkl yorumlar kazand grlyor. Adalet mekanizmalarnn da seyrine ilikin yukarda deindiklerimize birka ek yapalm. Rusyann 1807de rf mahkemelerini asillerin gcn trpanlamak iin ilga edip yerine eriat mahkemelerini getirmesi Kabardeyde slamn ve mollalarn egemenliinin artmasna yol at. Dinin gevek alglanna ve halk tabakalarnn egemenlere kar dini bir ayaklanma ideolojisi olarak grmesine karn birletirici ilev stlenen eriat uygulamalarnn ters teptiini gren Rusya, 1858de Kabardey Blge Mahkemesini kurdu. Bu mahkemede eriat ve rf hukuku birbirine o kadar kart ki Rus mahkemeleri tercih edilir oldu. Kasumovlara gre ise Kafkasyada birletirici rol stlenen slam deil mridizmdir. 1848de amile ibirlii iin heyet gnderen Kuzeybat Kafkasya bu tarihten sonra amilin imamat devletinin Naib Muhammed Emin eliyle uygulama alan oldu. Kundukhun aktardna gre General Fadeyev mridizmin dallar askeri/sosyal organizasyona kavuturduunu sylemitir. amilin mamat devleti gerekten de antik devrin Isparta modelini andrr ekilde bir asker devlet karakteri gstermektedir. Ekonomi, askere alma, iktisadi ykmllkler hep Rusyaya kar cihat esasna gre dzenlenmitir. Sonu olarak ana kavraylarmz unlardr; slam, Dastan-eenistan blgesinde, Kuzeybat Kafkasyaya gre daha yaygn, oturmu ve birletirici bir durumda. erkes blgesinde ise zellikle Osmanl-Dastan ayracnda (Ferah Ali Paann misyonerlik giriimleriyle younlaan Osmanl etkisi ile Dastan mollalarnn propaganda almalar) gelime gsteren slam, ncelikle asiller arasnda yaylyor. Kasumovlar bunu eriatn feodalizme uygun bir ideoloji olmasyla aklyor ve kant olarak da kitlelerin 19. yzyln ortalarnda mridizm yaylana kadar tam olarak slamlamadn gsteriyor. Tavkula gre Abazeh, Natuhay ve apslar arasnda mridizmin eitlik dncesi aristokrasinin umumi olarak gevemesine yol at. Din Kuzeybatda, gnlk yaamn iine farzlaryla birlikte, uygulanmas gerektii ekliyle girememitir. nanlar gevek ve eski dinlerden etkiler tar. slamn girmesiyle bir mollalar snf olutu. Bu snf kadim yneticiler kadar yetkili deildir (erkes blgesi iin). Fakat gitgide g kazanmalar Rusyann nceden asilleri etkisizletirmek iin ilerlik kazandrd eriat mahkemeleri yerine tamamen Rus mahkemelerini geirmesine yol at. Adalet mekanizmalar halk, asiller ve Ruslar arasndaki elikilere gre yn alm ve daha sonralar (zellikle yenilgiden sonra) Rus mahkemeleri geerli klnmtr. Fakat eriatn halka hrriyet salad sylenebilir. Tabii mridizmin slami eitlik, zgrlk, kardelik iarnn yaratt etkileri de gz ard edemeyiz.

(*) Ege niversitesi TDAE Trk Tarihi ABD yksek lisans rencisi

Kaynaklar: 1) Tark Cemal Kutlu; een Direni Tarihi, ed.Erhan Gngr, Anka Yaynlar, stanbul, 2005 2) Ali Kasumov, Hasan Kasumov; erkes Soykrm : erkeslerin XIX. Yzyl Kurtulu Sava Tarihi, TAKAV, Ankara, 1995 3) Aytek Kundukh; Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, haz.Tark Cemal Kutlu, Gzde Kitaplar, stanbul, 1987 4) Feodor Feodorovi Tornau; Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, ev. Keriman Vurdem, Kafkas Dernei, Ankara,1999 5) Ufuk Tavkul; slamiyetin 16. Yzylda Kafkasya Halklarnn Toplumsal Yapsna Etkisi, http://www.turansam.org/makale.php? id=259