AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X

28X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

YEN LETM ORTAMLARININ GSTERGEBLM AISINDAN DEERLENDRLMES THE ASSESSMENT OF NEW COMMUNICATION AMBIENT IN VIEW OF SEMEIOTICS

Ahmet YATKIN1 zet Gnmzde iletiim kurma, olanaklar bakmndan olduka gelimi bir dzeydedir. Ulalmak istenen kiiye bireysel iletiim arac olan cep telefonundan ulalmakta, ok uzaklardaki bir yakn arkadaa bilgisayar araclyla grnt ve ses iletme ve o arkadatan ayn ekilde cevap alma mmkn olmaktadr. Btn bu ynlerden iletiim aknn sorunsuz olduu dnlebilir. Ama iletiim akna ilikin gerein sadece olumlu olduunu dnmek yanltc olabilir. nk gnmzde "iletiim kazalar" nn olduka youn yaand dnlmektedir. zellikle yeni iletiim ortamlar olan sanal dnyada bu kazalara hem birebir tank olunabilmekte hem de kitle iletiim aralarndan okunan, dinlenen, izlenen haberlerden bu tr vahim olaylara ilikin bilgiler alnabilmektedir. Sanal dnyada, kiinin karsnda grd ve konutuu kiilerin gerekliine ve gerek kiiliklerine ilikin yaad iletiim sorunsal, gnmz iletiim literatrnde tartma konusu olmutur. te bu noktada, "gsteren" ile "gsterilen" arasndaki ilikiyi irdeleyen gstergebilimden, incelenecek konuya k tutmas amacyla yararlanma yoluna gidilecektir. alma, yeni iletiim ortamlar olan "sanal alem" in gstergebilim erevesinden deerlendirilmesini teorik bir yaklamla ele alacaktr. Bunun iin ncelikle gstergebilim spesifik olarak incelenecek, daha sonra ana tema olan yeni iletiim ortamlar hakknda detayl bilgi sunulacak ve bu ortamlarn gstergebilim ile ilikilendirilmesine geilecektir. Anahtar Kelimeler: letiim, Gstergebilim, Sanal Alem, letiim Teknolojileri, Kiileraras iletiim Abstract: Communicating at current time is in a developed level in point of facilities. It is possible to communicate a person who one wants to reach by a mobile phone. It is also possible to transmit voice and image with a close friend by the help of a computer. It is thought that because of all these ways communication can be held without any problems. But it is deceiving to say that fact of communication flow is positive. In present times it is thought that a lot of communication mistakes are occurred. Especially new communication

Frat niversitesi letiim Fakltesi, ayatkin@firat.edu.tr

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

environments in the imaginary world have been a witness of these counties and it is received information about the desperate events by listening and reading news. On the contemporary communication literature canvassed communication problems for the reality of the person and his real personality who saw and talked to him. At this point it is benefit from semiotic that studies of sings and their references to explain this topic. This study is a theoretical study about imaginary world that has communication ambient. Because of this semiotics will especially be given information which is the main topic and the communication environments will be related with the semiotics. Key Words: Communication, semiotics, technology, communication among persons. Giri nsanlk tarihi, zellikle 1800l yllarda balayan ve iinde bulunduumuz zaman dilimine dein artarak devam eden byk bulularn insanln hizmetine sunulduu bir bilimsel atlm ierisindedir. Buhar makinesi, tren, uak gibi bululardan iletiim bilimin zel ilgi alanna giren sinema, radyo, televizyon, cep telefonu ve internet gibi gelimelere kadar tm yenilikler, bunun gstergesi olarak kabul edilebilir. Aletlerin makinelere dnt dnyamzda, yaam biimleri de eskiye nazaran modernlemitir. Sanayileme ve hizmet sektrne ynelmeler ile birlikte, kylerden kentlere gler artm, tek veya ift katl evler apartmanlara dnmtr. Deien yaam biimleri, insanlarn gnlk etkinliklerini de eitlendirmitir. Artk hobi olarak sadece kitap okumak, kahveye gitmek gibi aktivitelerle yetinilmemekte, internet ortamnda arkadalklar kurulup bilgisayar oyunlaryla dnyann batsndan dousuna rakipler seilebilmektedir. Bunlara ek olarak, kiinin istedii bir ii yapmas, maddi balamda bundan on-on be yl ncesine gre ok daha hzl hale gelmitir. nk artk resmi ve gerekli ilemler, internet eriimi sayesinde annda gerekleebilmektedir. Herhangi bir konu hakknda bilgi edinmek, imdilerde ok basit olmaktadr. Gstergebilim almann verimli olmas bakmndan gstergebilim zerinde durmak yararl olacaktr. lk nce, gstergebilimin neyi ifade ettiinin birka tanm araclyla anlalmasna aba gsterilecektir. Gerek szl, gerekse szsz gsterge sistemlerinin ve bu sistemlerin anlamn kurulmasnda ve yeniden kurulmasndaki rollerini konu alan bilim dal eklinde bir ifade kullanlmtr (Mutlu, 2004: 114). Burada iletiimsel bir etkinlie ait anlamn arkasnda yatan gereklerin bulunmas vurgulanmak istenmitir. imaginary world, communication

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Dier bir tanm yledir: Etrafnzdaki olgular, szckleri, saduyuyu; ksacas her eyi gzlemlerken, sradan gzken her eyin ardndaki, anlamlar zmek, onlarn ifade ettii ikincil anlamlar da grmek (www.sourtimes.org, 21.09.2007). Bu tanm, gereklii ortaya koymaktan bahsetmektedir. Bu ifadeye gre, birinin syledii bir szn, iyi dnlmedii takdirde, altnda yatan asl veya dier bir anlamn karlaca vurgusu ortaya karlabilir. En ok tannan temsilcilerinin Roland Barthes, Umberto Eco, Mihail Bahtin olduu belirtilmektedir (www.wikipedia.org.tr, 21.09.2007). ada gstergebilimin iki kurucusu olarak Amerikal pragmac filozof Charles Sanders Peirce ile svireli dilci Ferdinand de Saussure gsterilmektedir (Mutlu, 2004: 114). Bu sosyal bilimcilerden, rnein Umberto Eco "iaret bilim" cisi (dier adyla gstergebilim) olmann yannda, talyan edebiyat eletirmeni, akademisyen, gazeteci, roman yazar ve yeni a filozofu olarak ok ynl vasflaryla tannmaktadr (www.biyografi.info, 29.09.2007). Buradan da gstergebilimin nemli bir temsil gcnn var olduunu dnebiliriz. Bunu destekleyen bir ifadeye gre, gstergebilim veya uluslararas terminolojide geen ad ile semiyoloji, yirminci yzyln ortalarndan gnmze dein, pek ok sosyal bilim aratrmacs tarafndan ilgiyle takip edilen bir bilim/inceleme yntemi olarak nemini hala korumaktadr (Ulal, 2006: 122). Gsterge kavram, aadaki gibi tanmlanmaktadr: Bir baka eyi temsil eden ya da imleyen ey (Mutlu, 2004: 112). Peircein gsterge tanm da bu tanmla ayn dorultudadr. Gstergeyi, gstergebilimin nde gelen temsilcilerinden Barthes, bir rnek ile en iyi ekilde aa vurmaktadr: Gl, normalde sadece bir iektir. Ama gen bir adam onu kz arkadana sunarsa, bu bir gsterge olur. Gl, burada gen adamn romantik tutkusuna gnderme yapmaktadr ve onun bu anlama geldiini kz arkada da kabullenmektedir (Mutlu, 2004: 113). Bu gibi rnekleri oaltmak mmkndr. rnein bir tandk kiinin vefat etmesinin akabinde, yas tutulduunu anlatmak amacyla koyu renk ve tercihen siyah bir elbise giyinmek; dindar bir Yahudinin sakaln ve san uzatmas ve siyah bir elbise ile apka giyinmesi; Galatasarayl fanatik bir taraftarn sar-krmzl bir kravat takmas vb. durumlar Gstergebilimciler, gstergeyi gsteren ve gsterilen arasndaki ilikiye dayal olarak belirlemilerdir. Gsteren, bir dnceyi ya da anlam dile getirmede kullanlan szck ya da szckler eklinde ifade edilmektedir. Saussuree gre, bir gstergenin fiziksel biimi, bir szcn sesi veya yazl hali; bir fotorafn grnm olmaktadr (Mutlu, 2004: 112). "Gsteren"i, temsil etme yetenei olan bir kavram olarak dnmek gerekmektedir. Gsterilen, bir konumacnn aklnda olan ve zgl bir szc ya da deyii kullanrken iletmek istedii anlam ya da dnce olarak aktarlmtr. Saussuree gre, gstergeyi oluturan kavram ikilisinden biridir ve gstergenin gnderme yapt zihinsel 3

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

kavram ifade etmektedir (Mutlu, 2004: 116). Buradan iaretle, u vurgu yaplabilir: Gsterilen, gsterenin anlatabildii kadaryla alglanabilir. nl dilbilimci Saussure, Barthesn grsel bir gsterge olan gl rneine benzer bir rnei, dil gstergesi erevesinde ele almtr. Buna gre, dil gstergesi bir kavramla bir iitim imgesini birletirir. Bu iki e birbirine sk skya baldr ve insanlara birbirini artrr. Saussure, konuya Latince bir kelimenin, kiinin anadiline evrilmesi ve kavramn iaret ettii imge rnei ile aklk getirmitir. Hem Latince arbor kelimesinin anlamn aradmzda hem de Latincenin aa kavramn belirtmek iin kulland kelimeyi bulmaya altmzda, ancak dilin onaylad yaklatrmalarn gerekliine uygun dtn grrz, tasarlanabilecek baka herhangi bir yaklatrmadan kanrz. Saussure, btn belirtmek iin gsterge kelimesini, kavram yerine gsterilen ve iitim imgesi yerine de gsteren terimlerinin kullanlmasn salk vermektedir (Saussure, 1985: 71-72). Konuya arpc bir rnek de u yaklamla ortaya konmutur: Belli bir sa kesimi veya belli bir giyim tarz bir toplumsal gruba ait oluu ifa eder ya da bir modaya, belli bir rahatlk anlayna, bir gelenee tepki olarak da dnlebilir (Kran, 2002: 47). Burada gizil bir mesaj gnderimi sz konusu olmaktadr. Daha nceki tanmlardan birincisinde aklanan, anlamn yeniden kurulmas ve dierindeki ikincil anlam vurgusuna burada tank olunmaktadr. Btn gstergeler bir gsterenle, bir gsterilenden, bir dier ifadeyle, bir biim ile bir anlamdan oluurlar (Kran, 2002: 47). Tm bu tanmlamalarn ve aklamalarn yol acl sayesinde, gstergebilimi zellikle iletiim bilim asndan deerlendirirsek; aklanmak, tehir edilmek istenen bir dnceyi, duyguyu veya cismi (gsterilen), bir iletiim arac (yaz, dil, simgesel anlam tayacak bir nesne, fotoraf karesi) kullanarak (gsteren), dier kii veya kiilere aktarma srecini yorumlama, anlamlandrma (gsterge) sreci olarak dnebiliriz. Yeni letiim Ortamlar: "Sanal Alem" Dnyamz zaman ilerledike, byk deiimler sayesinde insanln yeniliklerle tanmasna sahne olmaktadr. Sanayi Devrimi ve sanayi toplumunun insanla getirdii kkl deiim ve dnmlere benzer bir srecin gnmzde de yaand ve zellikle yirminci yzyln son eyreinin, bu dnmn balang dnemi olduu ifade edilmektedir (zalayan, 1998: 22). Gerekten de bilgisayarlarn kiisel kullanma hazr hale getirilmesine ve insanlar aras iletiim balamnda, cep telefonu ve internet eriimi vastasyla bir dnm noktasnn yaanmasna belirtilen dnemden itibaren ahit olmaktayz. letiimde r aan cep telefonu, iletiim zgrl kastl olarak engellenmedike dnyann her kesinde insanlar birbirine balamaktadr. Ayn ekilde internet eriimi ile bu zgrlk elde edilebilmektedir. nsanlar iin olduka nemli bir ilevi yerine getirdii belirtilen internet, Bilgisayarla salanan, uluslararas bilgi iletiim a, bilgisayar a olmaktadr (www.turkcesozluk.org, 29.09.2007). 4

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

nternet bazen bir bilgiye ulamak iin en kolay seilebilen bir kitle iletiim arac olurken bazen de insanlarn tandklaryla veya tanmak istedikleriyle iletiim kurmasn da salayan kiiler aras iletiim arac olmaktadr. McLuhann ifade ettii "Kresel Ky" kavram, yeni iletiim teknolojilerinin haberlemeyi ve iletiimi iyice kolaylatrarak mesafeleri ortadan kaldrdn ve eriimi her an olanakl klmasyla tm dnyay bir "gezegen ky" e dntrdn vurgulamaktadr (Kse, 2006: 44). Bunu destekleyen bir gre gre, son yllarda biliim ve iletiim teknolojileri, zaman, mekan ve corafi uzaklk faktrlerinden kaynaklanan snrllklar ortadan kaldrmay; ses, grnt, hareketli grnt ve veri biimindeki tm enformasyon aktarmlarn tek ve esnek bir a iinde btnletirmeyi salayacak bir biimde gelimitir (Baaran, 29.09.2007). Bilgisayarlar aras iletiimde nemli bir fonksiyon ieren "messenger" kavram ile tanmlanp kurulan yeni iletiim ekli, yukarda ifade edilen "kresel ky" kavramnn ne kadar doru olduunun bir kant niteliindedir. "Messenger" kavram, ngilizce kkenli, tr isim olan bir kelimedir. ngilizceden Trkeye evirisi haberci, ulak, kurye eklindedir (www.sozluk.net, 29.09.2007). Messenger, iletiim kurmay amalayan kiilerin mekan uzakl gzetmeksizin birbirlerine bilgisayarlar araclyla sinyal gndermelerine ve birbirleriyle haberlemelerine imkan vermektedir. Elektronik postalarla balant kurmak da, gnmzde yaygn bir iletiim eklidir. Artk nemli evraklar dnda, en ok iletiim ilemini postaclar yerine elektronik alar gerekletirmektedir. "E-mail" dediimiz elektronik posta arac, gnmzde mektuplamay daha hzl bir hale getirmitir. Yukarda ifade edilen bu gelimeler de iaret etmektedir ki, yeni iletiim teknolojileri ve zellikle de internetteki "dijital retim ortam", medyann snrlarn giderek geniletmektedir. Bu gelimeler sayesinde artk sadece alc deil "retici" konumuna geen bireyler, internetin imkanlarndan yararlanarak tartmalara katlmakta, rnlerini deerlendirmekte ya da kendi retimlerini paylamaktadr (www.milliyet.com.tr, 29.09.2007). Bireyin aktif katlmna imkan veren bu "dijital retim ortam", "yeni iletiim ortamlar" kavramn da gndeme getirmitir. rnein Harvard niversitesi rencisi Amerikal Mark Zuckerbergin, ubat 2004te niversite arkadalarnn birbiriyle hzl iletiim kurabilmesi iin oluturduu Facebookun ksa bir srede bir lgnla dnt, sitenin tm dnyada 34 milyon kullancsnn bulunduu haber yaplmtr (arman, 12.10.2007: 2). Bu durum, yeni bir iletiim platformunun gelitiini belli etmektedir.

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Yeni letiim Ortamlarnn Gstergebilim Perspektifinden Analizi "Yeni iletiim ortamlar" olarak adlandrlan sanal iletiim dnyasndaki iletiim ak, bazen bir ev veya ofisten dierine eklindeyken, ounlukla da internet kafelerden gerekletirilmektedir. Gstergebilimin dil ile ve dil dndaki dier eitli iletiim vastalaryla kurulan insanlar aras iletiimdeki iaret ve sembollerin fonksiyonunu ele alan bir alma olduu (www.tiscali.co.uk, 29.09.2007) daha nceden rnekler yardmyla da aktarlmt. Gstergebilim, genellikle sanat, edebiyat, antropoloji, sosyoloji ve kitle iletiimi gibi geni bir disiplinler silsilesi iinde kullanlmaktadr (www.cudenver.edu, 29.09.2007). Yeni iletiim ortamlarn, bireyler aras iletiim eklinde deerlendirmek mmkn olduu gibi, sanal dnyann ayn zamanda bir kitle iletiim aracna dnebildiini de unutmamak gerekir. Konuyu iyi anlayabilmek iin aada deiik rnekler zerinde, konu ayrntl bir ekilde incelenecektir. Yeni iletiim ortamlar, ailesinden uzakta olan bir askerin hafta sonu izninde grntl ve sesli iletiim kurarak ailesiyle hasret gidermesine yardmc olabildii gibi, kt niyetli bir kiinin kendisiyle tanmak isteyen kar cinsteki birine komplo kurmas iin bir vasta da olabilmektedir. Birinci rnei gstergebilim asndan deerlendirmeye tabi tutarsak; askerin "webcam"deki grnts, hareketlerinin yansmas, kurduu cmleler ailesi iin "gsteren", askerin kendi varl "gsterilen", ailesi ile sanal iletiime gemesi "gsterge" olmaktadr. Bu rnekte, yeni iletiim ortamlarndan salanan grntl ve sesli iletiim, hem ailenin kendi yesinin can salndan emin olmasn salayacak, hem de askerin ailesine duyduu zlemi bir nebze giderecektir. kinci rnekte ise, irkin bir bayan, nl olmayan ama gzel bir mankenin fotorafn internetteki sohbet sitelerinden birine kendi fotoraf diye koymaktadr. Karsnda ise kendisiyle tanmak isteyen bir erkek vardr. Yazmalarda her ikisi de birbirine iltifat etmekte, erkek buluma teklif eder iken, bir bahane ile bayan onu oyalamaktadr. Bir gn, bu irkin bayan, fotorafa bakp ve yazmalardaki iltifat szlerine inanp ona balanan erkee, maddi olarak sknt ektiini bildirir ve bankadaki hesabna para yatrmas ricasnda bulunur ve en ksa zamanda geri deyeceini de yazsna ekler. Bu bayana gvenen erkek, paray yatrr ve bir daha da sanal dnyadaki sohbet ortamndan o bayana ulaamaz. Bu da, olduka olumsuz bir rnek olarak ele alnmtr. Buradaki mankene ait fotoraf "gsteren", aslnda irkin olan kt niyetli bayan "gsterilen", sohbet etme giriimi de "gsterge"dir. Bu rnekteki gsteren ile gsterilen uyumamaktadr. te bu iki zt rnek, yeni iletiim ortamlarnn nasl kullanlmas gerektiine dikkati ekmektedir. Gstergebilime gre, birinci rnekteki olumlu iletiim, birbirlerinden uzakta olan insanlarn birbirlerine anlatacaklar duygu ve dnceleri en kolay yoldan yerine getirmelerini salamaktadr. kinci rnekte de, kurulan sanal iletiim, iletiim kurmada farkl amalar tayan kiilerden kt niyetli olann amacna hizmet etmektedir. Daha nce defalarca kullanlan "sanal iletiim" kavram, "sanal"n gerekte yeri 6

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

olmayp, zihinde tasarlanan, mevhum, tahmini (Dil Dernei, 1997: 496) olarak ifade edilmesiyle de, bu yolla kurulan iletiimlerde tannmayan kiilere kar dikkatli olunmas mecburiyetini kendisinde saklamaktadr. nsanlar birbirine balayan yeni iletiim ortamlarnn, bir amaca hizmet eden vastalar olmalar gerekmektedir. Eer bu ortamlar ara olmaktan kp ama haline getirilirse, insanlar egemenlilikleri altna alrlar. Yeni iletiim ortamlarnn, fakslaryla, televizyonlaryla, uydu antenleriyle, fiber optik kablolaryla, bilgisayarlaryla, mobil telefonlar, ar cihazlar ve banka makineleriyle yaam tarzmz, alma biimimizi, birbirimizle iliki kurma ve srdrme alkanlklarmz kkl bir biimde deitirdii; bu arada grnmz, almamz, hatta uyuyuumuz gibi, her iki anlamda kimliimizin de deitii; kendimizi farkl algladmz ve tanttmz gr olarak savunulmaktadr (ahin, 29.09.2007). Yeni iletiim ortamlar olarak internet eriiminin saland sanal iletiimi dnmek daha doru olacaktr. Cep telefonlarnn devreye girdii kiiler aras iletiim de, yeni iletiim ortamlar ierisinde dnlebilir. Ayrca lkemizde henz hizmete girmemi olan "nc nesil mobil iletiim", cep telefonlarnn iletiimsel zelliini zenginletirecek, uzak mesafelerdeki kiiler aras iletiimde grsellik daha da aktif olacaktr. ahinin tespitine ek olarak, gerein tamamnn giderek bir grsel bellee hapsedilecei, dier duyularmzn kullanlmamaktan ilevlerini kaybetmeye yz tutacaklar, hatta iitsel hafzamzn da dokunma ve koklama duyumuz gibi giderek zayflayaca endiesi tanmaktadr (peki, 14.10.2007: 10). Bu endie, gnmzdeki ou insann saatlerce bilgisayarlarn monitrnden gzlerini ayrmadklarnn gzlemlenebilecei dnlnce hakl grnmektedir. Btn bu anlatlanlardan sonra, konuya aklk getirmesi amacyla, konunun dna kmadan, yz yze iletiim ile sanal iletiimin farkllklarn ele almak faydal olacaktr. Yz yze iletiimle sanal iletiim birbirinden ayrlmaktadr. nk yz yze iletiimde araya bilgisayarlar girmemektedir. Oysa sanal iletiimde mekanlar, Avustralyadan Grnlanda kadar uzanabilir. Yz yze iletiimde yz yze olma durumu, yani oradalk mevcut iken (Ik, 2000: 34) sanal iletiimde mekan paylam olmakszn ses, grnt ve yaz aktarm sayesinde balant kurulmaktadr. Kiiler aras iletiimde hi kuku yok ki, yz yze iletiim kurma, cep telefonu veya internet eriimi ile mekansal birliktelik olmadan kurulan iletiimden ok daha stndr. nk yz yze iletiimde kiilerin birbirine kar besledikleri duygularda samimi olma kanlmazdr. letiim sreci, kiilerin bir arada bulunmas avantajn sunar. Sanal iletiimde ise, insanlarn ne hissettiklerini, ilettikleri yaz, ses ve grnt unsurlaryla anlayabiliriz. rnein gsteren konumunda olan sevgi ierikli yaz, bu yaznn sonuna eklenen "mutlu yz" iareti, gerekte o kiinin mutlu olduunu anlamamz iin yeterli deildir. Barthesn verdii bir gencin kz arkadana iek sunmas rneinden yola karsak, bu olayda iki kii yz yze iletiim halindedir. Bu iki insan, ayn ortamda bulunma vasf ile 7

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

duygularn birbirine mutlaka yanstacaktr. Delikanl sevgisinin gstergesi olarak iekiye gitmi, gsteren konumundaki gl kz arkada iin satn alm, zaman harcayarak ve bir mekandan dierine ulaarak bir emek sarf etmitir. Sanal alemde ise, bu gl rneini milyonlarca iek resminden birini kz arkadana gndererek yapabilirdi. Bu iki iletiim durumunda byk farkllklar gze arpmaktadr. Birinde duyulan sevgiyi gsteren gl satn alnmakta, dierinde bu gl, bir internet sitesindeki mevcut fotolardan kopyalanmaktadr. Btn bu aklamalar dorultusunda, gstergebilim asndan incelendiinde, yeni iletiim ortamlarnda gsterenin gsterileni laykyla ifade edememe sorunu ile karlalmaktadr. Bu durum, zelikle daha nceden birbirini hi tanmayp sanal sohbet araclyla tanmak isteyenler arasnda vuku bulmaktadr. Etik ve Ahlaki Sorunlar Elektronik evredeki ahlaki sorunlar belirlemek iin, sorunlarn yeni veya zgn olup olmadn saptamak amacyla analitik bir yaklam ksmi somut sonular salayabilir. Elektronik ortamda gerekletirilen ilem ve eylemlere zg hata tiplerini tanmlamann mmkn olup olmayaca sorusunun cevab zerinde tam olarak uzlama salanmamakla birlikte, yeni teknolojik ortamn kendine zg sorunlar yarataca da kanlmaz bir gerektir. Dijital eitsizlik (saysal uurum) kavram, deiik corafi alanlarda sosyoekonomik koullar bakmndan farkllk gsteren ticari iletmeler ve bireylerin, BTne eriim imknndaki adaletsizlii ifade etmektedir. (Oru ve Aslan, 2002: 4) letiim ve bilgi teknolojileri alannda lkeler arasndaki ve lkeler iindeki eitsizlik olgusu 1970lerden bu yana tartlan bir sorundur. Bilgi yoksullar/bilgi zenginleri, iletiim sahipleri/iletiim yoksunlar gibi kavramlar bu nedenle kullanlmtr (Trkiye Biliim Dernei, 2004: 4). Ancak 1991den sonra bilgi toplumu tanmlarnn gelitirilmesi ve bu tanmn sosyoekonomik faaliyet alanlarnn btnnde kkl dnmlere yol aaca beklentisi, konunun nemini daha da artrmtr. Artk dijital eitsizlik (digital divide) veya eriim uurumu, bilgi toplumuna doru giden yolda ABDden Avrupaya kadar en nemli sorunlardan biridir. Eriim uurumu, bilgi toplumu olarak tanmlanan toplumlarda iki paral bir toplum yaratma tehlikesini beraberinde getirmektedir.3 Gnmzde dijital eitsizlik; telefon, bilgisayar, internet gibi aralara fiziksel eriim gstergeleriyle llmektedir (Colby, 2001: 124) Oysa bu yaklamn snrl olduunun kabul edilmesi gereklidir. rnein, gelecein etkileimli alar iin planlanan Asenkron Transfer Modu gibi- tekniklerde, kullancnn ierik gnderme yeteneinin drlp, ierik alma yeteneinin yksek tutulmas da saysal uurum kavram iine alnabilir. Ayrca, kullanm yeteneklerinde ve toplumsal kullanma ynelik hizmetlerin verilmesi konusunda da saysal eitsizlik gibi unsurlarn hesaba katlmas gerekir (TBTAK, 2002: 10). Sosyal adaletle ilgili nemli bir etik sorun elektronik hizmetlere ulamada ayrmclk ieren uygulamalar var ise ortaya kar. Vatandalarn on-line hizmetlere ulaabilirlii konusunda olduka yaygn bir endie vardr. Vatandalar ya teknik gerelere sahip deillerdir veya gerekli bilgi ve uzmanla sahip deildir. Eitlik ilkesinin ahlaki standard, sosyal yaama katlmak iin yaamsal olan temel hizmetlere ulaabilme hakknn bulunduu siyasi ve sosyal eitlie dayal bir toplum idealini ierir. (Hamelink, 2002:105). 8

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Bilgi ve enformasyon teknolojilerinin hz ve basitlik salayan zellikleri, kamusal karar alma ve tartma ortamlarn da tehlikeye atabilir. nternet var olan siyasi karlar hakkndaki sorunlarn oylamasnda kullanldnda, bilgisayar cihazlarna ve teknik bilgisine sahip olanlar daha fazla avantajl olacaktr. nternet ok byk miktarlarda malumatn bulunabilecei, fakat bunun kiisel bilgiye dntrlmesinin zorluklar yannda, muazzam miktarlardaki bilginin altnda boulma riskinin de bulunduu bir alan sunmaktadr. Dolaysyla enformasyona eriim, demokrasinin gelimesini dorudan garantilemez (Colleste ve Holmqvist, 2004: 11). Enformasyonun demokratik srelerde kullanm, bunun ancak kiisel bilgiye dntrlmesiyle mmkn olabilir. E-devlette ise, enformasyon teknolojileri effaflk ve aklk iin demokratik aralar olarak deerlendirilebilir ve yozlamay engelleyecek aralar olarak grlebilir. Elektronik ortamn belirledii sorunlar, elektronik ortamda yaplan ilemlerin, belirli etik sorunlarn ortaya kmasnda yeterli olduu sorunlardr. Bu kategorideki etik sorunlarn ortaya kmalar belirli bir teknolojinin kullanmyla ortaya kar. rnein kamusal ve ticari hizmetlere eriimde eitlikle ilgili ahlaki sorunlar, bu balk altnda ifade edilebilir Tketicilere ve mterilere belirli hizmetlerin sunulmasnda artk bilgi iletiim teknolojileri rutin olarak kullanlmaktadr. Burada dijital demokrasinin yapsndan kaynaklanan, bazlarnn daha az eriebilmesi eklinde bir eriim sorunu ortaya kmaktadr. Dijital eitsizliin yaratt etik, sosyal ve siyasi sorunlarn belirlenmesi ve nlenmesi pek ok lkenin gittike daha fazla dikkatini ekmektedir. Bu kategoride enformasyonun kalitesiyle ilgili ahlaki sorumluluk da yer alr. Bir kimse, bir irket, kamu kuruluunun veya baka birisinin zel nitelie sahip srlarn aklayp ifa ettiinde, bu aka etik bir sorun oluturmaktadr. Bir veri tabannda bulunan bilgiye her vatandan ulamas bu bakmdan soruna sebebiyet verebilir. Bu nedenle bilgiye eriim, mlkiyet ve gvenlik konular arasnda devaml bir eliki ve gerilim olmas kanlmazdr. Bununla birlikte bu sorunlara dijital olmayan geleneksel ortamlarda da rastlanabilir. Enformasyonun kalitesi ve tam olmasyla ilgili sorunlar, ayn zamanda teknik sofistike rnler iin sz konusu olabilecei gibi, geleneksel pazar ilikilerinde de benzer nitelikte ortaya kabilir. Bu bakmdan ilemler iin elektronik a kullanm, bu tr etik sorunlarn domasnda gerekli deildir. Bilgiye eriim ve enformasyon kalitesi gibi benzer ahlaki sorunlar dijital olmayan ortamlarda da kar. Gerekte bu durum enformasyonun toplanmas, depolanmas ve datmnda ve her aamasnda gzlenir. Bilgi iletiim teknolojilerine eriim ve kullanmndaki sosyal eitsizlik sorununa kar zm retecek politikalar, bu temelde sosyal eitsizlik ve yoksullukla mcadele de kullanlan geleneksel politikalar olabilir. Bu bakmdan dijital eitsizlik, var olan sosyal adalet sorunlarnn elektronik ortama uyarlanm haritasdr denebilir. Elektronik ortama zg sorunlar, etik meselelerin ortaya kmas iin elektronik ortam ve gerelerin hem gerekli hem de yeterli olduu ve elektronik ilemin doasndan kaynaklanan sorunlardr. Burada BTnin kullanm kendine zg ahlaki sorunlar yaratr. Bu ahlaki sorunlar negatif adan, zel bir biimde elektronik ortam dnda grlmemesiyle; pozitif adan ise teknolojik uygulamalarn kullanlmasyla karakterize edilir. letiim teknolojilerinin global ve her yere yaygn radikal ve kendine zg grnm enformasyon ile ifade edilmektedir. nternet toplumu olarak ortaya kan enformasyonalizm, kamusal ve sosyal yaam iin yeni bir etik altyap kurmaktadr. Enformasyonalizm bizlere sadece tek bir yeni kltrel formun sunulmad ancak, a yelerinin stratejileriyle ve 9

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

zihniyetleriyle katkda bulunduklar ve dier a ye- lerine gre deikenlik gsteren birden fazla kltrler ve deerler sunar (Castels, 2000: 214). Bilgi iletiim teknolojileriyle daha nce olmayan kendine zg bir alan ve kltr ortaya ktn kabul ettiimizde yeni ve nemli etik sorunlarn varln ve yeni etik zmler ve politikalar gelitirilmesi gerektii sonucuna varabiliriz. nternetteki gelimeler ve yenilikler devaml olarak bizim etik normlarmzn geride kalmasna yol amaktadr. Bu durumda srekli olarak beklenmeyen etik sorunlar ve siyasi boluklar domas kanlmaz olmaktadr. Geleneksel sosyal doku ve ahlaki sorumluluklar (karlkl sorumluluklar, gven vb.) elektronik ortamda gerekletirilen her trl etkileimin gvenlii konusunda yetersiz kalmaktadr. Bu bakmdan yeni durumun ve sorunlarn tanmlanmas asli neme sahiptir. Elektronik ortamda gerekletirilen ilemlerde ortaya kan etik sorunlar kavrayabilmek iin bilgisayar etii alanna bakmak gereklidir. Bilgisayar etii konusunda farkl tanmlama abalar olsa da (Parker, 1981; Gotterbarn 1991; Maner, 1996); bilgisayar teknolojisinin doasnn sosyal etkilerini aratrmak ve bilgisayar teknolojisinin etik kullanm iin uygun formller ve meru politikalar gelitirmek eklinde ifade edilebilir (Moor 1985). Bir baka deyimle ifade edilirse, bilgisayar ve yazlm sistemleri ahlaki sonular olabilecek ekilde grevlerini yerine getirirler ve bu tr sonularla dorudan insan menfaatlerini etkileyen sonular yaratabilirler. BTnin meydana getirdii sanal oluumlarn neden olduu/olaca yeni ve orijinal ahlaki sorunlar, -suni rnlerin bir tr iradilik sergiledii doruysa- karmak rneklerle karlatktan sonra tespit edilebilir. Bu tr ahlaki sorun rneklerinde sanal makinann yaratt ahlaki hatalarn zmlenmesi ve sanal ajann sahip olmas gereken ahlaki anlayn belirlenmesi gereklidir. Elektronik ortam ile iliki olan sorunlar, etik sorunlarn ortaya kmasnda ilemin elektronik olarak gereklemesinin ne gerekli ne de yeterli olmad sorunlardr. Van den Hoven bu kategorideki sorunlara rnek olarak internet reklamlar ve e- ticaret ilemlerindeki istismarlar gstermektedir. Bu on-line olarak gerekletirilen davranlardaki ahlaki sorunlar, elektronik ortam dndaki benzer davranlarda da ayn ekilde gzlemlenir. Burada eylemin ahlaki nitelikleri, onun elektronik ortamda gerekletirilmesinden tamamen bamszdr. Bu ilemlerin internet portal vastasyla yaplmas veya elektronik veri deiim protokollerinin kullanlmas ahlaki sorunu etkilememektedir (Van den Hoven, 2000: 133). Burada ahlaki kanaatler samimiyet ve drstle dayaldr. Bunlar esasnda geleneksel ticari veya dier ilikilerde de karakteristik beklentilerdir. rnein reklmlarn ieriklerinin doru, makul ve gereki olmas, abartl olmamas beklenir. Benzer olarak sipari edilen veya bedeli tahsil edilen mallar teslim edilmediinde ortaya kan, aldatma, taahhd ihlal ve ihmal ve savsaklama gibi etik sorunlar ierir. Tekrar sylemek gerekirse bu tr sorunlar, ticari ilemlerin elektronik ortam iinde veya dnda olsun gzlemlenen sorunlardr ve sadece elektronik ortam olduu iin ortaya kmazlar. Bu tr ahlaki sorunlarn ortaya kmas iin elektronik veya sanal olarak gerekli veya yeterli olan hibir ey yoktur. Bu sorunlara ynelik tedbir ama asndan bakldnda herhangi bir yeni ve zel tedbir gelitirmeye gerek olmad anlamna da gelebilir. Elektronik ortam olmadan da var olan bu sorunlar, geleneksel tedbirlerin gelitirilmesiyle engellenebilir. 10

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Sonu ve neriler amzda insan, her geen gn yenilikler ile karlat iin ilk nce bu teknolojileri nasl kullanacan renmek ile megul olmaktadr. Yeni iletiim teknolojilerinin bize kazandrd yeniliklerin hzna her insan, ayn lde cevap verememektedir. Bunda maddi olanaklar ve kiisel yetenekler kadar kiinin iinde bulunduu sosyal ortamlar da etkili olmaktadr. Wall Streetteki bir borsa uzman ile Kongodaki bir iftinin yeni iletiim teknolojilerinin getirdii kazanmlardan faydalanma dzeyleri farkldr. Yeni iletiim teknolojileri, kendisiyle beraber "yeni iletiim ortamlar" kavramn da iletiim bilimi literatrne katmtr. Yeni iletiim ortamlar, birbirlerini iyi tanyan insanlarn artlar gerei ayr yerlerde ikamet ettiklerinde, bu mekansal farklln iletiim kurma iin bir engel olmaktan kmasna imkan salamaktadr. 1990l yllarn ikinci devresinden itibaren insanlar, istedikleri her bilgiye "world wide web" denilen yeni bir dnyadan ulaabilmektedir. renmek, bilmek, haber almak hem daha kolay bir hale gelmi hem de saklanabilir olmutur. Bununla birlikte, sanal sohbet odalar, arkadalk siteleri bu dnya geniliindeki alarda (www) farkl ehirlerdeki hatta farkl lkelerdeki insanlarn birbirleriyle tanmalarna frsat vermektedir. Gstergebilim asndan bu yeni iletiim ortamlarnda dikkat edilmesi gereken nokta, gsterenin, gereklii yani gsterileni yanstp yanstmad sorunsaldr. letiime geilen kii, bu kiinin yz yze iletiime kyasla snrl olan iletiim ortamlarndan yansyan grntler, konumalar, yaz ile kurulan cmleler, duygu ve dnceleri anlatan simgesel belirteler gereklii, drstl, dolaysyla samimiyeti ne lde yanstmaktadr? Sonu olarak; yeni iletiim ortamlar, var olan ilikileri pekitirmek iin nemli bir iletiim arac olmaktadr. nsanlarn kendilerinden uzaklardaki sevdiklerine grnt ve seslerini iletmesi ve bunlarn karln almas, bu yeni iletiim ortamlar sayesinde, zaman ve mekan kstlamasn sona erdirmitir. Yeni iletiim ortamlar, byle gzellikleri olduu kadar tehlikeleri de mmkn klabilmektedir. zellikle yeni arkadalklarda bu husus sz konusudur. Kardaki kiiyi aldatma, grnt kaydedip antaj yapma giriimleri, defalarca kitle iletiim aralarnda haber olmutur. Yeni iletiim ortamlarn grnt, ses, duygu ve dnce balamnda, gerek olan hedeftekine sunma arac olarak kullanmak etik adan en doru yaklam olacaktr. Kaynaka BAARAN, F., (2007) nternet: Ynelimler, Olaslklar, http://bilgitoplumu.blogspot.com/2004/10/okuma-paras-2-internet-ynelimler.html, (11 Ekim 2004 Pazartesi tarihli okuma paras), 29.09.2007

11

AKADEMK BAKI DERGS Say 19, Ocak ubat Mart 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

CASTELLS, Manuel, (2004) The Power of Identity (The Information Age), Oxford: Blackwell. COLBY, Dean., (2001), Conceptualizing the Digital Divide, Communication Law and Policy, Vol: 6(1): 123-17. COLLESTE, Gran ve Holmqvist, Jan, (2001), Information Technology and Democratic Values, The ETHICOMP E-Journal, VOl:1(1): 1-13. Dil Dernei (1997) Trke Szlk A-Z, Tempo, stanbul IIK, M., (2000) letiimden Kitle letiimine, Mikro Yaynlar, Konya PEK, L., (2007) Sanal Aleme Yolladmz htiyarlar, 14 Ekim 2007 Pazar tarihli Zaman Pazar, Say: 46, Feza Gazetecilik, stanbul KIRAN, Z., (2002) Dilbilime Giri (Dilbilgisinden Dilbilime), Sekin Yaynclk, Ankara KSE, H., (2006) letiim Sosyolojisi Temel Kavramlar Antolojisi Fragmanlar, Yirmidrt Yaynlar, stanbul MUTLU, E., (2004) letiim Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara MOOR , JH., (1985), What is Computer Ethics?, Metaphilosophy, Vol: 16 (4): 226-275) ORU , Ejder, Seluk Arslan (2002), Saysal Uurumun nlenmesi: Stratejik Plan, Ankara: Telekominikasyon Kurumu. ZALAYAN, M., (1998) Yeni letiim Teknolojileri ve Deiim, Alfa Yaynlar, stanbul PARKER, D. B., (1981), Ethical Conflicts in Computer Science and Technology, Arlington: AFIPS Pres. SAUSSURE, F., (1985) Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar), Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara AHN, H., (2007) Yeni letiim Ortam ve Kimliimiz, http://www.medyakronik.com/akademi/makaleler/makaleler13.htm, 29.09.2007 ARMAN, H., (2007) Facebook: 275 Bin Trk Saran lgnlk, Sabah Gazetesi 12 Ekim 2007 Cuma tarihli basks, Merkez Gazete Dergi Basm Yaynclk, stanbul ULALI, S., (2006) mgebilim tekinin Bilimine Giri, Sinemis Yaynlar, Ankara VAN DEN Hoven, Jeroen (2000), The Internet and Varieties of moral Wrong Doing, Ed. Duncan Langford, Internet Ethics, London: Macmillan, 127- 153. www.biyografi.info (2007) http://www.biyografi.info/kisi/umberto-eco, 29.09.2007 www.cudenver.edu (2007) http://carbon.cudenver.edu/~mryder/semiotics_este.html, 29.09.2007 www.milliyet.com.tr (2007) http://www.teknoloji.milliyet.com.tr/detay.asp?id=1439, (10 Mart 2006 Cuma tarihli yaz) , 29.09.2007 www.sozluk.net (2007) http://www.sozluk.net/index.php?lang=tr&word=messenger&dil=en_tr, 29.09.2007 www.sourtimes.org (2007) http://sozluk.sourtimes.org/show.asp?t=gostergebilim, 21.09.2007 www.tiscali.co.uk (2007) http://www.tiscali.co.uk/reference/encyclopaedia/hutchinson/m0020310.html, 29.09.2007 www.wikipedia.org.tr 2007) http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6stergebilim, 21.09.2007 www.turkcesozluk.org (2007) http://www.turkcesozluk.org/search.php?record=0&word=internet&desc=summary&abbr_ 1=0&abbr_2=0&abbr_3=0&abbr_4=0&abbr_5=0&abbr_6=0&author=0, 29.09.2007 12