2.

RZGR ENERJ S N N EVRESEL ETK LER

Yenilenebilir kaynaklardan rzgr enerjisi, temiz ve tkenmez olu u nedeni ile gelece in enerjisi olarak kabul edilmektedir. Rzgr enerjisi, asl nda evirime u ram gne enerjisidir. Yzeylerin (su, toprak) gne n al p yans tmas , atmosferde s de i imine neden olur. S cak havan n ykselmesi ile atmosfer bas nc d erek so uk hava ktleleri, ykselen havan n yerini almakta; bu da rzgr olu turmaktad r. Gne enerjisinin % 1-2lik k sm rzgr enerjisine dn r. Rzgr, kinetik enerji (hareketle olu an i yapabilme yetene i) ta maktad r. Rzgrdan sa lanacak enerji, gcne ve esti i sreye ba l d r. Enerji, yksekli e ba l olarak artmaktad r. Tarihte bu enerjinin kullan m , M. 2800l y llara kadar dayanmaktad r. Mezopotamya ve inde kullan m amac daha ok sulamad r. Yel de irmenleri, ilk olarak skenderiyede geli tirilmi tir ve tar msal rnleri tmek ve su pompalamak iin kullan lm t r.

2.1. Rzgr Trbinleri

Rzgr trbinleri, yel de irmenlerinin teknoloji ile geli mi halidir. Rzgr n sahip oldu u kinetik enerjiyi, elektrik ya da hareket enerjisine evirirler. Modern rzgr trbinleri gnmzde elektrik retiminde gelecek vadetmektedir. Trbinlerin ortalama 20 y ll k mrleri vard r ve toplam 120.000 saat al mak zere tasarlanm lard r.

Rzgr n h z , trbinin retti i enerji miktar a s ndan olduka nemlidir. rne in; rzgr h z n n 11 mil/saatten 12 mil/saate kmas , retilen enerji miktar nda % 33 oran nda art sa lamaktad r. Elektrik l birimi watt, tketim birimi ise kwattt r. Bir rzgr trbini, y lda 4700 kwatt saat elektrik retebilir; bu da bir evin y ll k enerji ihtiyac n kar layacak niteliktedir. 19821992 y llar aras nda Kaliforniyada 15.000 rzgr trbininden olu an bir rzgr iftli i olu turulmu ve bu iftlikten, San Francisco ehrinin y ll k enerji tketimine e de er elektrik retilmi tir.

Resim 2.1: Rzgr trbinleri

Rzgr trbinlerinin kuleleri elikten ya da betondan yap lmaktad r. Kuleler boru biimindedir ve aplar 12 metre aras nda de i ir. Tekne k sm elikten yap lmaktad r. Titre imden kaynaklanan grltnn engellenmesi iin tekne, lastik izolasyonla kaplanmaktad r. Trbinin pervanelerine rotor denir. Rotorda 13 kanat bulunmaktad r. Kanatlar n uzunluklar ise 10-30 metre aras ndad r. Rzgr n kinetik enerjisi, rotorda mekanik enerjiye dn r. Enerji jeneratre, oradan da elektrik hatt na aktar l r. Trbin, kanat yap lar gere i hep ayn yne dner. Gvenlik a s ndan trbinlerin a k alanlarda konumland r lmalar gereklidir Rzgr enerjisi bak m ndan deniz alanlar karasal alanlara gre daha elveri lidir. Ayr ca karada uygun alanlar n azl ve manzaray olumsuz etkilemeleri nedeni ile trbinler gnmzde daha ok deniz k y lar na kurulmaya al lmaktad r.

lk deniz st rzgr iftli i Vindeby tesisleridir. Bu tesiste trbinler k y dan 1,5 km uzakl kta ve aralar nda yine 1,5 km olacak ekilde konumland r lm t r. Trbinler rotor konumlar na gre yatay ve dikey eksenli olmak zere ikiye ayr l rlar. Halen dnya ap nda 40 n zerinde trbin reticisi vard r. Sektrde 40.000 ki i al maktad r. Bu da trbin sektrnn dnyada asl nda olduka geli ti ini gstermektedir.

izim 2.1: Rzgr trbininin k s mlar

2.1.1. Yatay Eksenli Rzgr Trbinleri

Bu trbinlerin rotorlar yatay eksende al rlar, di er tiplere gre teknolojik ve ticari a dan daha fazla tercih edilirler. En verimli enerjiyi temin edebilmek iin, rotor daima rzgr ak ynnde olmal d r. Yatay eksenli trbinlerin o u rzgr nden alabilecek ekilde tasarlan rlar. En kt taraflar , srekli rzgra bakmas iin bir dmen sistemine ihtiya duymalar d r.

Resim 2.2: Yatay eksenli rzgar trbini

2.1.2. Dikey Eksenli Rzgr Trbinleri

Dikey eksenli trbinlerin verimi yatay eksenlilere gre daha azd r. nk kanatlar yere yak nd r ve d k rzgr h z n al rlar. Bu yzden ticari alanda kullan mlar olduka azd r. Daha ok deneysel amalar iin kullan l rlar.

Kanatlar d ey eksende al r. En nemli avantajlar rzgr her ynden alabilmeleridir. Bylece dmen sistemine ihtiyalar olmaz. Dnme h zlar d k oldu u iin daha az riske sahiptirler. Ayr ca sessiz olmalar ndan dolay kentsel alanlara daha uygundurlar. Rzgr trbinlerinin kentsel alanlara yak n koyulmas n n en nemli faydas , retilen elektri in ta n rken kay plar n olmamas ve hemen tketilebilmesidir.

Resim 2.3: Dikey eksenli rzgar trbini

Resimde de grld gibi, dikey eksenli trbinler bir e it rp c y and rmaktad r.

2.2. Rzgr Enerjisinin Avantajlar

Rzgr enerjisinin etkin kullan m sayesinde; Rzgr enerjisinin kullan m ile birlikte y lda 30 bin ton karbon dioksit, 80.000 ton kkrt dioksit gibi zararl maddelerin k nlenmi olacakt r. Bu sektr sayesinde yeni i olanaklar sa lanacakt r. lke ekonomisine katk sa lanacakt r. Di er lkelere ba ml l k azalacakt r. Rzgr; dnya, gne ve atmosfer oldu u srece tkenmemesi ve rzgr tesislerinin kurulumu ile i letilmesinin di er tesislere gre daha kolay olmas nedeni ile nemli bir enerji kayna d r. Ayr ca rzgr trbinleri modler olduklar iin, istenilen byklkte retilerek tek ya da grup halinde kullan labilirler. Ticari trbinlerin i letmeye al nmas , in aat n ba lamas ndan retime gei ine kadar 3 ay gibi k sa bir srede gerekle ebilir. En nemlisi de rzgr enerjisi temiz bir enerji kayna d r.

2.3. Rzgr Enerjisinin Dezavantajlar

Trbinlerin grsel ve estetik a dan olumsuzluklar vard r. Rzgr trbinleri grlt yapabilirler. Ku lmlerine sebep olurlar. 3 kmye kadar radyo ve televizyon al c lar n kar t rabilirler.

Haberle mede parazitler olu tururlar. Rzgr srekli olmad iin, retim de eri sabit tutulamaz. Rzgr trbinleri byk alan kaplamaktad r. Yat r m maliyetleri yksektir.

2.4. lkemizde Rzgr Enerjisi Kullan m

Trkiye, rzgr enerjisi a s ndan olduka ansl bir konumdad r. Avrupa Rzgr Enerjisi Birli inin haz rlad rapora gre lkemizdeki rzgr enerjisi, tm Avrupa blgelerindeki rzgr enerjisine e ittir. Ancak bu potansiyelin, di er lkelerle k yasland nda ok da etkin kullan lmad ortadad r. rne in Almanya, tm dnyadaki rzgr gcnn %38ini elinde bar nd rmaktad r. Ancak lkemizde rzgr trbini say s ; gc 55 KW de erinde olan e meAltunyunus turistik tesisleri rzgr trbini ile gc 1.1 KW olan Ankaradaki E E (Elektrik leri Ett daresi) rzgr trbini ve TB TAK-MAM Yerle kesinde bulunan 2 KWl k bir sistemle s n rl d r. Trkiyede rzgr enerjisi kullanma al malar , 1980 y l nda Elektrik leri Ett daresi taraf ndan ba lat lm t r. lk al malar rzgr potansiyelini lmeye ynelik olmu tur. Halen rzgr enerjisi ile ilgili al malar devam etmektedir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl rzgr verileri toplamakta, Elektrik leri Ett daresi ise rzgr enerjisi ile ilgili Ar-Ge al malar yapmaktad r. lkemizde kullan lan enerjinin byk bir blm bat blgelerinde (%12 zmir, %24 stanbul) tketilirken retim do u blgelerimizde yap lmaktad r. Y ll k ortalama rzgr h z (m/sn) 3.29 2.69 2.65 2.45 2.46 2.38 2.12
Tablo 2.1: Blgelere gre rzgar gc potansiyeli

Blgeler Marmara Gneydo u Anadolu Ege Akdeniz Anadolu Karadeniz Do u Anadolu

Y ll k ortalama rzgr gc yo unlu u (W/m2) 51.91 29.33 23.47 21.36 20.14 21.31 13.19

Tabloda da belirtildi i gibi en yksek de er Marmara blgesinde, en d k de er de Do u Anadolu blgesindedir. Rzgr enerjisinden faydalanma al malar da blgelere gre farkl l klar gstermektedir. rne in, Bat Anadolu blgelerinde rzgr enerjisinden mekanik enerji elde

edilerek su pompaj sistemleri yap lmaktad r. Bu pompaj sistemleri sulama amal kullan lmakta, ancak uzun vadeli verim al namamaktad r.

3. JEOTERMAL ENERJ N N EVRESEL ETK LER

Jeotermal enerji, yer kabu unun e itli derinliklerinde birikmi bas n alt ndaki e itli kimyasallar ieren s cak su, buhar ya da gaz halindeki s enerjisidir. Bu kavram yerkre s s olarak da tan mlanabilir. Yeryzne ya la ula an sular n bir k sm , gl ya da denizlere ta n rken bir k sm da gzenekli rezervuarlara ya da fay hatlar n takip ederek magmaya yak n alanlara iner. Burada magma etkisiyle s n p bas n kazanarak yeryzne tekrar kar ve termal sular olu tururlar. Yer merkezine do ru ortalama s cakl k art , 30C/kmdir. Hipotermal blgelerde bu s cakl k 70Cden yukar ya kabilir. Bas nl termal sular, yeryzne kabilmek iin yerkabu unun atlak ya da k r kl noktalar n izlerler. Depremler sonucunda sular yeryzne kmak iin yeni yollar bulur.

ekil 3.1: Yer kabu unun yap s

Su kaynaklar n n s cakl klara gre s n fland r lmas u ekildedir:

20C ve zeri 20C - 34C 34C - 40C 40C - 50C 100Cnin zerindekiler

Termal sular Epitermal sular Mezotermal sular Hipotermal sular Buhar

Jeotermal enerji do al olarak kendili inden ortaya kabildi i gibi, yap lan sondaj al malar yla da elde edilebilir.

Resim 3.1: Jeotermal enerji kayna

3.1. Jeotermal Enerjisinin Kullan m ekilleri

Milattan nceki dnemlerde de insano lu jeotermal enerjiyi anak, mlek yap m , banyo, s tma ve yemek pi irme arac olarak kullanm t r. Gnmzde ise bu enerjiden do rudan ya da dolayl ekilde yararlanmak mmkndr. Dolayl yntemde daha ok elektrik elde etmede yararlan l r. Do rudan kullan m ise s tma, serac l k ve endstri alan iin geerlidir ki jeotermal enerjiden en ekonomik ekilde yararlanma yolu da budur. Jeotermal enerjinin kullan lmas iin baz ko ullar n olu mas gereklidir. Fiziksel zellikler ve s yeterli ise alana bir kuyu a larak al ma ba lat l r. Jeotermal enerji, bugnk teknoloji ile elektrik retiminde, s tma ve kurutma i lemlerinde, e itli kimyasallar n elde edilmesinde ve tedavi amal kapl calar ile turistik tesislerde kullan lmaktad r. A a daki tabloda; jeotermal enerjinin s cakl k derecesi ve denk gelen kullan m alan gsterilmektedir.

Ak kan S cakl (C)

160 140 130 120 110 100 90 80 60 50 40 30 20

De erlendirme ekli
Kereste, bal k gibi rnlerin kurutulmas Konservecilikte, iftlik rnlerinin kurutulmas nda eker endstrisi, tuz elde edimi Temiz su elde etmek, tuzluluk oran n n artt r lmas Kerestecilik, imento kurutulmas Organik maddeleri (yosun, et, sebze) kurutma Bal k kurutma, yn y kama ve kurutma Ev ve sera s tmas Sera ve ah r s tmas Mantar yeti tirme, kapl calar Toprak s tma, kent s tmas Yzme havuzlar , kapl calar n s t lmas ; ev s tma Bal k iftlikleri
Tablo 3.1: Jeotermal enerjinin s cakl klara gre kullan m alanlar

3.1.1. Merkezi Is tma

Jeotermal enerjinin en yayg n ve do rudan kullan m merkezi s tmad r. Merkezi s tma gnmz teknolojisinde 3 grupta toplan r: S cak sulu s tma sistemleri Buharl s tma sistemleri Kaynar sulu s tma sistemleri S cak sulu s tma sistemleri 95C ile gerekle tirilir. Bylece tesisata direk ba lanabilirler. Yksek bas nl buhar sistemleri ise, daha geni alanlar n s t lmas iin kullan lmaktad r. rne in fabrika, hastane gibi yap lar n s t lmas . Merkezi s tma sistemleri 4 ana blmden olu maktad r:

3.1.1.1. Kuyu Ba
Pompalama, gaz ayr t rmas ve dozajlama gerekle tirilen blmdr.

3.1.1.2. Su Nakil Hatlar

Is tma yap lacak yer jeotermal enerji kayna ndan uzaksa, enerji topra a gmlen elik borularla aktar lmaktad r. Teknik ve ekonomik artlar uygun oldu unda mesafe 150 200 km kadar kabilmektedir.

3.1.1.3. Da t m ebekesi
Merkeze gelen enerji, e anjr ad verilen aralarla temiz suya aktar larak kullan m sa lan r. D k s cakl klardaki jeotermal ak kanlar s pompalar sayesinde s tmac l kta kullan l r. S cakl k 5Cye d t nde bile s pompalar ile verimi sa lamak mmkndr. Jeotermal s tman n maliyeti kmrle s tman n ancak 1/5ine denk gelmektedir. Enerji, s tmada kullan ld ktan sonra rezervuar kayalara geri gnderilir. Bylece hem evre kirlili i yaratmam olurlar hem de kendilerini yenilerler. Merkezi s tman n etkin olarak kullan m yla, her binada ayr ayr bulunmas gereken kalorifer kazanlar na ve bacalar na ihtiya kalmayacak; bu da hem maliyet hem de gvenlik a s ndan avantaj sa layacakt r. Ayr ca hava kirlili ine neden olan birok yak t da bu ekilde kullan lmayacakt r.

. Resim 3.2: Jeotermal enerji ile bir caddenin s t lmas

3.1.2. Sera Is tma

Bitkilerin yeti tirilebilmeleri iin en az 15Cye ihtiya vard r. K n bu s cakl n sa lanmas iin ilk olarak kapal bir ortama ve bitkilerin fotosentez yapmalar iin de gne e ihtiyalar vard r. Bu amala metal iskeletin zerine cam ya da plastik malzeme kaplanarak seralar olu turulmu tur. Serac l kta jeotermal enerjinin kullan lmas ile verim % 4060 aras nda artt r lmaktad r. Jeotermal enerji ile s t lan seralarda, dllenme iin gerekli s dan daha fazla bir s varl oldu undan verim olumlu etkilenmektedir. Bu sayede sera ii rutubet ykselmemekte ve e itli hastal klar olu mamaktad r. Ayr ca ideal i s cakl k nedeni ile hormonsuz retim de sz konusu olmaktad r.

Resim 3.3: Sera

Seralar n en etkin ekilde s t labilmeleri iin byklklerinin en az 25.000 m2 olmas , k aylar nda d hava ortam s cakl n n ise 0Cden d k olmamas gerekir. Ayr ca jeotermal enerji kayna n n k s cakl n n 100C olmas verim a s ndan nemlidir. Ancak lkemizde 5060Cde kullan lan sistemler de retilmi tir. Jeotermal kaynak ile seran n uzakl kay plar olu abilmektedir. n n 10 kmden fazla olmas durumunda s

u an lkemizde 635 dnmlk alanda sera s tmas mevcuttur.

3.1.3. Endstriyel Alanda Kullan m

Jeotermal enerji dnyada ve lkemizde birok endstriyel alanda kullan lmaktad r. Bu alanlar u ekilde s ralayabiliriz. Yiyeceklerin kurutulmas nda ve sterilize edilmesinde Konserve retiminde K t ve dokmalar n a art lmas nda eker, ila ve st fabrikalar nda dam tma ve mayaland rma etkeni olarak So utularak ime suyu elde edilmesinde ama rhanelerde y kama suyu olarak Tropikal bitki retimi ile bal k iftliklerinde kullan lmaktad r. Jeotermal enerjiden dolayl ekilde yararlanma yollar ndan biri de elektrik retimidir. 150200Cden yksek olan kaynaklarda, yeryzne kurulan dzeneklerle elektrik elde etmek mmkndr. retim, a lan kuyudan suyun ve buhar n ayr t r lmas , buhar n jeneratre giderek elektrik enerjisi olu turmas esas na dayanmaktad r. Kaynaktan elektrik retimi ilk olarak 1904 y l nda, talyada gerekle mi tir. Bugn ba ta ABD ve talya olmak zere Meksika, Japonya, Yeni Zelanda ve Trkiyede jeotermal enerjiden elektrik retimi yap lmaktad r.

3.2. Jeotermal Enerjinin Avantajlar

Tkenmeyen bir enerji kayna d r. Temizdir. ok amal s tma uygulamalar iin de kullan labilmektedir.(Tar m, konut, sera) Rzgr, ya mur gibi meteorolojik ko ullardan ba ms zd r. Haz r enerjidir. Di er yak t trlerine gre daha ucuzdur. Yang n, patlama gibi riskleri yoktur. Verimlilik % 95in zerindedir. Lokal bir enerji kayna oldu u, ithali ve ihrac , uluslararas bir paras olmad iin sava ve uluslararas problemlere neden olmaz. Konutlara s tma amac ile kmr, mazot ve odun ta mac l n ortadan kald raca ndan ehir iindeki trafik ykn de azaltacakt r. Maliyeti, elektrik retimi ya da s tma amac yla kullan lan di er enerji kaynaklar ndan daha ucuzdur. zellikle elektrik d uygulamalarda yerli teknoloji kolayl kla geli tirilebilmektedir. Kaynaklar n lkemiz dzeyinde da l m da enerji gereksinimimizin niteli ine uymaktad r. Genellikle elektrik a n n fazla oldu u Bat ve Kuzeybat Anadoluda yksek s cakl kl elektrik retimine elveri li kaynaklar; Ortado u ve

Anadoluda ise s tma amac yla kullan ma el veri li d k s cakl kl kaynaklar bulunmaktad r. Arama sondajlar ayn zamanda retim sondaj oldu undan, uygulamaya gei sresi k sad r. Jeotermal santrallerin yap m sresi, di er santrallere oranla daha k sa olup bu sre ortalama 3 y ld r. Birden ok amaca ayn anda hizmet edebilir.

3.3. Jeotermal Enerjinin Dezavantajlar

Yukar da belirtilen birok avantaja ra men jeotermal enerjinin zellikle santrallerle dezavantajlar da vard r. Jeotermal kaynaklar geli tirme maliyetleri birok faktre gre de i iklik gstermektedir. rne in, kaz n n byk olmas gl sondaj makinelerini getirmeyi gerektirebilir. Ayr ca kayalar n ok sert olmas ya da yksek s cakl k gibi durumlarda da maliyet etkilenebilmektedir. Maliyeti artt racak bir di er sebep de keltme e ilimi ta yan bile enler ya da karbondioksit, hidrojen slfr gibi gazlard r. Jeotermal enerjiden yararlanmay olumsuz etkileyen bir di er faktr de uzakl kt r. Kayna n kullan laca alana uzak olmas , zel bir tekni in olu turulmas na neden olur Elektrik elde edilen sistemlerin dn m verimlilikleri d k oldu u iin evreye byk miktarda at k su b rak lmaktad r. At k s , geni bir alana yay larak bulut olu umlar n etkileyip iklim de i iklikleri yapabilmektedir. At k sular n borularla deniz ve gllere verilmesi de ekolojik dengeleri de i tirebilmektedir. Ancak evreye verilerek harcanan s n n merkezi s tmada kullan larak tekrar kazan lmas mmkndr. Jeotermal kuyular evrede grlt kirlili ine yol aabilirler. Kuyularda grlt 120 DByi a abilir. Bu tr durumlarda ise grlt susturucu olarak adland r lan atmosferik separatrler kullan larak grlt 85 DBye d rlebilir. At k sulardaki bor gibi baz kimyasallar bitkilere zarar verebilmektedir. Santraller i letilirken yeralt ndan ekilen su, gme gibi tehlikelere sebep olabilmekte; bununla birlikte suyun ekilmesi ya da yeralt na enjekte edilmesi durumunda deprem olu umu ihtimali artabilmektedir.

3.4. lkemizde Jeotermal Enerji Kaynaklar

Trkiye jeotermal potansiyeli a s ndan Avrupada 1., dnyada 7. s radad r. Yap lan ara t rmalara gre lkemizde, 600den fazla s cak su kayna ve 170 adet jeotermal saha oldu u tespit edilmi tir. Bu sahalar n 11 tanesi elektrik retimine uygundur. Elektrik retimine en uygun sahalar daha ok Bat Anadoluda yer almaktad r. Is tma uygulamas nda yararlan labilecek saha say s da 92 adettir. Bu kaynaklar n %95i d k ve orta s cakl ktaki kaynaklardan olu maktad r. Bunlardan 5 tanesi elektrik retiminde, di erleri de daha ok merkezi s tmada kullan lmaktad r. Jeotermal enerjinin blgelere gre olan da l m a a daki ekildedir.

Blge Marmara Ege Karadeniz Anadolu Do u Anadolu Akdeniz Gneydo u Anadolu

Enerji Potansiyeli (MWt) 133.60 697.27 20.11 159.20 26.60 7.00 1.95

Tablo 3.2: Jeotermal kaynaklar n blgelere gre da l m

Buna gre en zengin blgeler Ege, Anadolu ve Marmara iken jeotermal enerji bak m ndan en fakir blge Gneydo u Anadoludur.

lkemizde ilk ke fedilen jeotermal kaynak; 1968de Denizli-K z lderede olmu tur. Bu kaynak lkenin en nemli jeotermal potansiyeline sahiptir. Sahada 17 derin sondaj kuyusu a lm , 200212Cdeki s cakl ktan elektrik retimi elde etmek amac yla santral kurularak evredeki kyn elektrik ihtiyac kar lanm t r. K z ldere tesisleri gnmzde 20 MWt kapasiteye sahiptir. Bu sahadan y ll k 12 MWt elektrik retimi yap lmaktad r.

Saha Ad
Denizli-K z ldere Ayd n-Germencik Manisa-Ala ehir-Kavakl dere Manisa-Salihli-Gbekli anakkale-Tuzla Ayd n-Salvatl Ktahya-Simav zmir-Seferihisar Manisa-Salihli-Caferbey Ayd n-Sultanhisar Ayd n-Y lmazky zmir-Balova zmir-Dikili

Mevcut S cakl
200212 200232 213 182 174 171 162 153 150 145 142 136 130

(C)

Tablo 3.3: Trkiyedeki nemli jeotermal kaynaklar

Trkiyenin olas jeotermal enerji potansiyeli, 31.500 MWtt r. Ancak bu enerjinin %7si kullan lmaktad r. Kullan lan jeotermal enerjinin lke ekonomisine katk s ise y lda 3 milyar dolard r. lkemizin artan enerji ihtiyac n gz nne al rsak, jeotermal enerjinin hem ekonomimiz hem de evre a s ndan sa layaca yararlar olduka fazlad r. Bu yzden mevcut potansiyeli en iyi ekilde de erlendirmek son derece nemlidir. Trkiyede bu

alandaki al malar Maden Teknik Arama Genel Mdrl (MTA) yrtmektedir.

3.5. lkemizdeki Jeotermal Enerjinin Kullan lma ekilleri

lkemizde geni yay l ma sahip olan jeotermal kaynaklardan yararlan lmas , zellikle son y llarda daha da artm t r. Kullan m alan daha ok merkezi s tmada, kr merkezlerinde, serac l kta ve elektrik retiminde sz konusudur. lkemizde jeotermal enerjiyi do rudan kullan m kapasitesi 1229 MWtt r. Buna gre Trkiye, jeotermal enerjinin do rudan kullan m nda dnya 5.si olmu tur. lkemizdeki jeotermal kaynaklar n o unlu unun orta ve d k s cakl kta olmas nedeni ile enerjinin de erlendirilmesi do rudan yap lmakta, bu amala daha ok s tma amal kullan lmaktad r. Is tma uygulamalar nda zellikle merkezi s tma daha fazlad r. Gnmzde Gnen, Simav, K r ehir, Afyon, K z lcahamam, Kozakl , Manisa, Edremit, Bal kesir, Sand kl ve Balova gibi merkezler jeotermal enerji ile s t lmaktad r. Bu merkezlerden Afyon-Sand kl , lkenin en uzun su ta ma hatt na sahiptir (8600 m). AfyonSand kl da 7000 konut, merkezi s tma ile s t lmaktad r. Trkiyede Denizli, Ktahya ve zmir-Alia a merkezlerinde jeotermal enerji kaynaklar ndan konut s tmas n n yan nda elektrik retimi de gerekle mektedir. lkemizde jeotermal enerjinin kapl ca olarak kullan m da olduka geli mi tir. zellikle Balova, K z lcahamam, Afyon, Oruo lu, Gediz, Havza, Ayder, Yalova, Gnen merkezleri nemli termal tesislerimizdendir. lkemizde jeotermal enerjinin serac l kta kullan m yine kaynaklara yak n blgelerde gerekle mektedir. rne in Denizli, Ktahya, Simav, Afyon, K r ehir, Gnen, Erzincan, anl urfadaki seralarda jeotermal enerji s tma amac yla etkin olarak kullan lmaktad r. Jeotermal enerjinin bu kullan m alanlar n n d nda, K z lderede 120 ton karbondioksit retimi, Gnende deri tabaklama, yine K z lderede yn a artma amac yla da kaynaklardan yararlan lmaktad r.

2. B OKTLE ENERJ N N KAYNAKLARI

Yeni yenilenebilir enerji kaynaklar iinde en byk teknik potansiyele Biyoktle sahiptir. Ana bile enleri Karbonhidrat bile ikleri olan bitkisel ve hayvansal kkenli tm maddeler Bioktle Enerjisi olarak tan mlan r.

Resim 2.1:Bioktle Enerji Kaynaklar

Bioktleye rnek olarak a alar , M s r, bu day gibi zel olarak yeti tirilen bitkileri, otlar , yosunlar , denizdeki algleri, evlerden at lan meyve ve sebze art gibi tm organik pleri, hayvan d k lar n , gbre ve sanayi at klar n saymak olanakl d r. Bioktle enerjinin tkenmez bir kaynak olmas her yerde yeti tirilebilmesi zellikle k rsal alanlar iin uygun ve canl organizmalar n kkleri olarak ortaya kan Biyoktle genelde gne enerjisini fotosentez yard m yla depolayan bitkisel organizmalar olarak adland r l r. Bioktleyi ayn zamanda bir organik karbon olarak kabul edebiliriz. Bitkilerin bioktlenin fotosentezi s ras nda kimyasal olarak zellikle selloz eklinde depo edilen ve daha sonra e itli ekillerde kullan labilen bu enerjinin kayna gne tir. Gne enerjisinin bioktle biimindeki depolanm enerjiye dn m insan ya am iin esast r.

2.1. Bioktle Enerji e itleri

Biyoktle Enerjisini Klasik ve Modern olmak zere iki grupta ele almak mmkndr.

2.1.1: Klasik Biyoktle

Bilinen bitki yakma ve hayvan at klar ndan yararlanma yntemleri Klasik Biyoktle olarak adland r l r. ( Resim 2-2, Resim 2-3 ) Bu Enerji kayna tm geri kalmi toplumlarda en fazla yararlan lan enerji trdr.

Resim 2.2: Klasik Biyoktle ( Odun )

Resim 2.3: Klasik Biyoktle ( Tezek )

2.1.2: Modern Biyoktle

Modern yntemlerle bitkilerden Biyodizel, Biyoetamol elde etme gibi yeni uygulamalar ise Modern Bioktle olarak adland r lmakta ve yenilenebilir enerji kaynaklar aras nda yer almaktad r. ( Resim 2.4 )

Resim 2.4: Modern Biyoenerji Kaynaklar

Bitkisel Bioktle ye il bitkilerin gne enerjisini fotosentez yolu ile do rudan kimyasal enerjiye dn trerek depolanmas sonucu olu maktad r. Fotosentez ile enerji ieri i yakla k olarak 3,1021 J/ y l olan organik madde olu maktad r. Bu de er dnya enerji tketiminin 10 kat enerjiye kar l k gelmektedir. Enerji ormanlar , e itli a alar, ya l tohum bitkileri( Kolza, Ayie i, Soya ) Karbonhidrat bitkileri, ( Patates, Bu day, M s r, Pancar ), Elyaf Bitkileri ( Keten, Kenevir, Soryum ) Protein Bitkileri ( Bezelye, fasulye, Bu day )Bitkisel Art klar Dal, Sap, Saman, Kk, Kabuklar, Hayvansal At klar ile ehirsel ve endstriyel at klar Bioktle Enerji teknolojileri kapsam nda de erlendirilmektedir.

2.2. lkemizdeki Bioktle Enerjinin Kaynaklar

Trkiye bioktle materyal retimi a s ndan, gne lenme ve alan kullan labilirli i, su kaynaklar , iklim ko ullar gibi zellikleri uygun olan lkedir. lkemizde tar msal rnler bioktle enerji kayna n n nemli blmn olu turmaktad r. Modern Bioktle kullan m na geilmesi lke ekonomisi ve evre kirlili i a s ndan nem ta maktad r. Bir ok lke bugn kendi ekolojik ko ullar na gre en uygun ve en ekonomik tar msal rnlerden alternatif enerji kayna sa lamaktad rlar. lkemizde bu potansiyele ve ekolojik yap ya sahip lkeler aras ndad r. lkemizde enerji ormanc l ynnden ekonomik de eri yksek ve h zl byyen a a trleri vard r.( Akkavak, K z la a, K z lam, Me e, Di budak, Sedir, Selvi, F st k am vb) lkemizdeki yabanc kkenli a alar iinde ise Okaliptus, Papilus gibi trleri saymak olanakl d r. Ayr ca tar msal, evsel ve sanayi at klar lkemizdeki en byk biyoktle enerji kaynaklar d r.

2.3. lkemizde Kullan lma ekilleri

Trkiye de klasik bioktle enerji kaynaklar enerji retiminde nemli bir orana sahiptir. lkemizde1995 verilerine gre odun % 30, tezek % 10 oran nda enerji retimi iinde yer almaktad r Trkiyede uzun y llardan beri k rsal blgelerde Bioktle kaynaklar olan odun, bitki art klar , tezek konutlarda s tma ve yemek pi irme amal olarak tketiliyor. Bu kaynaklar toplam olarak halen lkenin birincil enerji tketiminin yzde 10unu ve konutlardaki enerji tketiminin yzde 40 n olu turuyor. Bioktle nin sanayile mi lkelerdeki birincil enerji tketimindeki pay yzde 3n alt nda ise de, baz lkeler bioktle enerji kayna n nemli lde kullan yor. rne in Finlandiya yzde 15, sve yzde 9, Amerika yzde 4 oran nda bioktleden retilen enerjiden faydalanmaktad r. lkemizde Modern Bioktle Enerji kullan m ise biyodizel yak t olarak yeni yeni kullan lmaktad r.

3. H DROELEKTR K ENERJ N N EVRESEL ETK LER

Hidroelektrik Enerji, suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dn trlmesi ile sa lanan bir enerjidir. lkemizdeki mevcut ya miktarlar ve akarsular m z n durumu gz nne al nd nda bu enerji kayna ndan gvenilir olarak tam kapasite ile yararlanma oran m z ancak % 65 olabilecektir

3.1. Hidroelektrik Enerjinin Avantajlar

Su kaynaklar ndan enerji retiminde yararlan labilen lkelerde g ve enerji ihtiyac zamanla farkl l klar gsterecektir. Bu farkl l klar en iyi kar layabilen su gc tesisleri baraj santralleri olmaktad r. Ak mlar n mevsimler aras nda de i iklik gstermesi durumunda da en etkili yntem baraj hazneli santraller kullanmakt r. Byk su gc potansiyeline sahip lkemizde de su gcnden o unlukla baraj hazneli santrallerle yararlan lmaktad r. evre kirlili i yaratmaz. Kullan m s ras nda gaz, kl gibi zararl at klar olu turmamaktad r. Pik Enerji ihtiyac nda ok h zl devreye girdi inden hemen enerji retmek mmkndr. Acil Durumlarda su ak kesilince h zla devreden kar larak tehlike nlenmi olur. Do al kaynaklar kullan ld iin d a ba ml de ildir. Yap lan yat r m sadece enerji iin de il tar m alan nda sulama ime suyu ve ta k n amal olarak ta kullan lmaktad r.

3.2. Hidroelektrik Enerjinin Dezavantajlar

Enerji retimi ve di er amalarla olu turulmu haznelerin evre zerindeki olumsuz etkileri a a daki ekilde grupland r labilir. 321. Fiziksel evreye olan etkileri. 322. Biyolojik evreye olan etkileri. 323. Sosyolojik evreye olan etkileri

3.2.1. Fiziksel evreye Etkileri

Resim 3.1: Hidroelektrik santrali

Haznelerin su geli tirme projelerinin o u ekosistemde de i ikli e yol amaktad r. Bu de i ikliklerin ba l calar akarsu ak dzeninin de i mesi, baraj haznelerinin byk alanlar su alt nda b rakmas ve yer alt seviyesinin ykselmesi gibi sak ncalard r. Bu etkilerden ba ka zararl sonular ortaya km baz rnekler vard r. rne in, M s rda yap lm olan dnyan n en byk barajlar ndan Aswan Baraj evreye olan zararl etkileri yznden ele tirilmi tir (Biswas, 1981). Nil nehrinde ve sulama kanallar n n in as s ras nda yeralt suyu seviyesinin ykselmesi ve bunun sonucu bu da topra n tuzlanmas na yol aarak masrafl drenaj sistemlerinin in as n gerektirdi i gzlenmi tir. Ayr ca haznede tutulan milin sonucu olarak barajdan b rak lan temiz suyun nehir yatak ve k y lar nda a r erozyona neden oldu u gzlenmi tir. Bu sorunlar n zmlenmesi iin al malar yap lm t r. Baraj haznelerinin kaplad byk alanlar tarihi yap lar n, tar m arazilerinin ve fiziki gzelliklerin bir daha geri gelmeyecek ekilde yok olmas na neden olmaktad r. rne in, Keban haznesi arkeolojik olarak ara t r lmam , pek ok tarihi de erleri, yap lmakta olan Oymap nar haznesi ise dnyan n en byk Karst p nar n ve evresindeki do al gzellikleri su alt nda b rakm t r.

3.2.2. Biyolojik evreye Etkileri

Sulama amac n da ieren geli tirme projelerinin en nemli sonucu, su kaynakl hastal klar n yayg nla mas d r. Sulama sistemleri, parazitler ve humma, ci er trematodu, s tma gibi hastal klar yapan canl lar iin uygun bir ortam olu turmakta ve bu yzden milyonlarca insan ve hayvan hastal klardan etkilenmektedir. Gnmzdeki sulama ebekeleri geli tirilmeden nce tar m, mevsimsel ya lara ba l oldu u iin smklbcek-sistosom paraziti ve insan aras nda belirli bir denge vard ve hastal a yakalanma oran d kt. Smkl bcekler ya mur mevsiminde artarak insan ve parazitler aras ndaki temas sa l yor, kuru srete enfeksiyon olmuyordu. Oysa y ll k sulama projelerinin gerekle mesinden sonra smklbcek iin ya am ortam son derece uygun hale gelmi ve say lar nda art olmu tur. Su geli tirme ve sistosomiya aras ndaki ilgi dnyan n pek ok lkesinde gsterilmi tir.

Baz durumlarda sulama amac yla uygulanan su geli tirme projeleri toplam besin maddesi retimini azaltacak sorunlar ortaya karmaktad r. Bu sorunlar tuzluluk ve alkalinler yznden toprak veriminin azalmas sonunda da verimli arazinin kayb olmaktad r. Bu tr sorunlar Pakistan, Peru, Afganistan, Hindistan, Meksika, Suriye ve Irakta gzlenmi tir. Gney Hindistanda byk barajlar n yap lmas beklenmedik halk sa l sorunlar na yol am t r. Barajlar n yap lmas yznden topra n alkali zellik gstermesi sorghum bitkilerinin malibden ve florr alabilmeleri iin uygun bir ortam sa lam t r. Bu durum bak r bo alt m h z nda art a neden olmu , baz kemik hastal klar ve ruhsal bozukluklara yol am t r (Fiabane, 1977).

3.2.3. Sosyal evreye Etkileri

Su geli tirme projelerinin sosyal etkileri do rudan ya da fiziksel ve biyolojik etkiler sonucu dolayl olabilir. Bu etkilerin bir k sm olumlu bir k sm da olumsuzdur. Su geli tirme projelerinin o u, zellikle blgede oturanlar a s ndan sorun olmu tur. rne in, Ganadaki Volta Baraj n n yap m nda 78.000 ki i ve 170.000 evcil hayvan, 700 kasaba ve ky bo altmak zorunda b rak lm t r. Yerle im yerlerindeki bu de i iklik farkl rf, adet, dil, din, sosyal de erleri ve kltrleri olan bu insanlar olumsuz ynde etkileyerek, sosyal baz sorunlar n ortaya kmas na neden olmu tur,

3.3. lkemizdeki Hidroelektrik Enerjinin Kaynaklar n Ara t rmak

lkemizde yksek debili akarsular n varl a s ndan dnyada ilk s ralarda gelmektedir. Dicle, F rat, K z l rmak, Seyhan, Ceyhan nehirleri zerinde hidroelektrik amal barajlar m z vard r. Bunlar n en nemlileri Atatrk ve Karakaya Barajlar d r. Hidroelektrik enerji kaynaklar ynnden lkemiz olduka zengindir. lkemizin da l k ve yksek bir arazi yap s na sahip olmas akarsular n dar ve derin vadiler olu turmas na neden olmu bu durum ise akarsu debilerinin olduka yksek olmas na zemin haz rlam t r. ok say da baraj n yap m ile beyaz kmr denilen bu kayna m z 400 milyar kwh'lik bir potansiyele sahiptir. Bunun 103 milyar kadar n n elektrik enerjisine evrilebilece i hesaplanmaktad r. Ayr ca lkemizde Jeotermal enerji kaynaklar ndan da yararlan lmaktad r.

Resim 3.2: Hidroelektrik Baraj

Enerji Bakanl ve DS _ verilerine gre, lkemizin teknik-ekonomik-kullan labilir hidroelektrik potansiyeli, 125130 milyar kilowattsaat/y ld r (125130 Gigawattsaat/y l). Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesinin yapt bir al maya gre, havza baz nda yap lan yeni de erlendirmeler ve zellikle kk hidroelektrik santrallerin yarataca potansiyel dikkate al nd nda, lkemizin teknik-ekonomik kullan labilir hidroelektrik potansiyelinin 163188 milyar kilowatt-saat oldu u de erlendirilmektedir.

Tablo 3.1: lkemizin Hidroelektrik Potansiyeli

3.4. lkemizde Kullan lma ekillerini Ara t rmak

Do an n dengesini koruyabilmesi yenilebilir enerji kaynaklar n n nemini artt rmaktad r. Bu enerji kaynaklar ndan birisi de sudan yararlan larak elde edilen enerjidir. Suyu enerji elde ettikten sonra di er amalar iin kullanmak olas d r. Bu ise suyun nemini bir kat daha art rmaktad r Son 20 y lda elektrik enerjisi retiminde hidroelektrik enerjisinin pay yzde 45.8 mertebesinden giderek d m ve 1999 y l nda yzde 30lara inmi tir. 2000 y l ndaki yetersiz ya lardan dolay bu pay daha da azalm t r. Mevcut hidroelektrik enerji retim kapasitesinin yzde 75i Keban, Karakaya, Atatrk, Alt nkaya, Hasan U urlu ve Oymap nar barajlar ndan sa lanmaktad r.

Tablo 3.2: lkemizin Mevcut Hidroelektrik Santrallerinin Potansiyeli

Hidroelektriklikte ya lara ba l olarak retim miktar de i mekte, kurakl k dneminde retim azalmaktad r. Termik santraller ile talebe cevap verilemedi i zamanlarda ise hidrolik santrallerde kritik su seviyesi zorlanarak elektrik retimi yap labilmektedir. Nitekim 1999 ve 2000 y llar nda bu uygulama yap lm t r. nsanlar n gnlk ya ant lar nda elektrik vazgeilmeyen bir enerji olmu tur. Hemen hemen her alet/makine iin elektrik gerekli bir enerjidir. Do adaki ba ka bir maddeden elektrik enerjisi reten kurulu lara santral denir. 3 tr santral vard r. Elektrik santralleri, ba ka enerji biimlerini (termik, nkleer, hidrolik, jeotermal, gne , rzgr, gelgit v.b) elektrik enerjisine dn trmek amac yla bir araya getirilmi donan mlardan olu an i letmelerdir. a m zda byk gl s na donan mlar n o unlu u, hidrolik ve termik (klasik ve nkleer) santrallerden meydana gelmektedir. Tr ne olursa olsun, her elektrik santrali, temel olarak bir enerji kayna , hareketlendirici bir ayg t, bir alternatr ve bir dn trme istasyonundan meydana gelir. Santral e itleri Hidroelektrik Santral Termik Santral Nkleer Santral Hidroelektrik santraller ile elektrik retimi, dnyada toplam elektrik retimine yakla k % 23 oran nda katk da bulunmaktad r. Hidroelektrik santralleri ile enerji retimi iin uygun co rafi ko ullar n sa lanmas gerekmektedir. Gnmz ko ullar nda kullan labilir hidroelektrik kapasitenin byk bir blm hali haz rda kullan lmaktad r. Trkiye a s ndan enerjinin durumu ele al nd nda, baz kaynaklar a s ndan ansl bir lke oldu umuz ortaya kmaktad r. zellikle Gney ve Do u Anadolu blgelerimizde hidroelektrik santraller sayesinde retilen elektrik enerjisi kmsenemez. lkemizde kurulmas planlanan veya in aat sren birok hidroelektrik santralleri, Trkiyenin gelece ine damga vuracakt r. Hidroelektrik santrallerini, temiz enerji kaynaklar aras nda de erlendirmek gerekir.

lkemizdeki akarsular n hidroelektrik potansiyelinin geli tirilmesi amac ile 485 adet hidroelektrik santral (HES) projesinin geli tirilmesi planlanm bulunmaktad r. DS Trkiyede su kaynaklar n geli tirme projelerini, gerekle tirmekten sorumlu kurumdur. Hidroelektrik enerji retecek projeleri geli tirmektedir. Trkiyede bugne kadar 125 hidroelektrik santral i letmeye al nm t r. Trkiyede bugne kadar i letmeye al nan 11643 megawatt kurulu gteki hidroelektrik santrallerde y lda ortalama 42,2 milyar kilowatt saat enerji retilmektedir. DS taraf ndan in a edilen hidroelektrik santrallerin toplam kurulu gc 9912 megawattd r. DS taraf ndan in a edilen hidroelektrik santrallerde y lda ortalama 35,7 milyar kilowatt saat enerji retilmektedir. 40,5 milyar kilowatt saat enerji retecek 102 hidroelektrik santral n in aat DS yat r m program nda bulunmaktad r. DS dnyan n en byk su projelerinden biri olan GAP da gerekle tirmektedir. GAP da 22 baraj, 19 hidroelektrik santral in a edilecek olup, 9 baraj ve 5 hidroelektrik santral n in as tamamlanm t r. GAPda tamamlanan hidroelektrik santrallerde, 20 milyar kilowatt saat enerji retilmektedir. Devam eden projeler ile 7 milyar kilowatt saat daha enerji retilece i bildirilmektedir. Hidroelektrik santrallerinin yap m ok pahal d r. Buna kar n, elektrik enerji retimi kolay ve ucuz olmas yznden en ok tercih edilen santrallerdir. lkemizin, bol ya alan iklimi ve akarsular n n bollu u nedeniyle bir ok baraj yap lm ve hidroelektrik santralleri kurulmu tur. Atatrk, Keban, Gkekaya, Hirfanl , Oymap nar, Karakaya nemli hidroelektrik santrallerimizdendir. Yurdumuzda bulunan akarsu barajlar ile Hidroelektrik santrallerden baz lar :

Resim 3.3: Atatrk Baraj

Atatrk Baraj , anl urfa ve Ad yaman illeri aras nda, F rat Nehri zerinde kurulu olup, enerji ve sulama amal d r. 1983 y l nda in aat ba lam olan baraj 1992 y l nda i letmeye a ld . 8 trbine sahip baraj n yksekli i 169 metredir. 2400 MW gcyle y ll k 8900 GWh elektrik retim kapasitesine sahiptir.

Resim 3.4: Karakaya Baraj

Karakaya Baraj Gap Projesi iinde, 180 km mansab nda, anl urfa ilinin Bozova ilesine 24 km uzakl kta F rat Nehri zerinde kurulmu tur. n aat na; 4 Kas m 1983 tarihinde ba land . Sulama ve enerji elde etmek maksad yla yap lm t r. 2400 megavat, y lda 8.9 milyon kilovatsaat elektrik enerjisi retecek kapasitededir. 84.4 milyon m3 kaya ve toprak dolgu ile dolgu hacmi bak m ndan bugne kadar dnyada in a edilen barajlar aras nda be inci s radad r.

Resim 3.5: Keban Baraj

Keban Baraj , Elaz 'inin Keban ilesinde, F rat Nehri zerinde, 1965-1975 y llar aras nda in a edilmi olan elektrik enerjisi retimi amal barajd r. Beton a rl k ve kaya dolgu tipi olan baraj n gvde hacmi 16.679.000 m, akarsu yata ndan yksekli i 210,00 m, normal su kotunda gl hacmi 31.000,00 hm normal su kotunda gl alan 675,00 km'dir.

Resim 3.6: Oymap nar Baraj

Oymap nar Baraj , Antalya'da, Manavgat Nehri zerinde, elektrik enerjisi retimi amac ile 19771984 y llar aras nda in a edilmi bir barajd r.

Resim 3.7: Menzelet Baraj

Menzelet Baraj , Ceyhan Nehri zerinde, sulama ve enerji amal olarak planlanm olsada, daha sonra sulama tneli iptal edilip sadece enerji retimi amal olarak proje tamamlanm t r. Yksekli i 136,5 metre, kurulu gc toplam 124 MW olan santral 1992 y l nda i letmeye a lm t r.

Resim 3.8: Gezende Baraj

Gezende Baraj , Mersin ili Mut ilesinde 159,3 MW kurulu gce ve 528 GWh/y l retime sahip Gezende Baraj ve HES, Gksu Nehri'ni olu turan Ermenek ve Gksu ay olmak zere iki ana koldan biri olan Ermenek ay zerinde in a edilmi tir. Gezende Baraj 'n n ekonomiye katk s , y lda yakla k 85 Trilyon TL'dir.

Resim 3.9: Berke Baraj

Berke Baraj Trkiye'nin 1. Dnyan n ise 16. en yksek baraj d r. Ceyhan Nehri zerine in a edilmi tir.

Resim 3.10: Aslanta Baraj

Aslanta Baraj Osmaniye'de, Ceyhan Nehri zerinde, sulama, ta k n kontrol ve elektrik enerjisi retimi amac ile 19751984 y llar aras nda in a edilmi bir barajd r.