STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

KAYSER VE EVRESNDEK 19. YZYIL KLSELER VE KORUNMALARI N NERLER

DOKTORA TEZ Y. Mimar eyda GNGR AIKGZ

Anabilim Dal : MMARLIK Program : RESTORASYON

NSAN 2007

STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

KAYSER VE EVRESNDEK 19. YZYIL KLSELER VE KORUNMALARI N NERLER

DOKTORA TEZ Y. Mimar eyda GNGR AIKGZ 502972403

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 18 Eyll 2006 Tezin Savunulduu Tarih : 25 Nisan 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Prof.Dr. Zeynep AHUNBAY Prof.Dr. Ayla DEKAN (.T..) Do.Dr. Yegan KAHYA (.T..) Do.Dr. Cengiz CAN (Y.T..) Do.Dr. Gl ASATEKN (O.D.T..)

NSAN 2007

NSZ Setiim konuyu destekleyerek uyar ve nerileriyle gerek akademik, gerekse bak as olarak olgunlamam salayan danmanm Prof. Dr. Zeynep Ahunbay, zaman ayrp verdii bilgi ve nerilerle adeta ikinci bir danmanm olan Prof. Dr. Metin Ahunbay, Franszca metinlerin evirisine verdii emein yan sra, yol gstericilii ve hi esirgemedii destei ile Y. Do. Dr. Deniz Mazlum, iten yaklamlar ve yapc eletirileri ile tezin geliimine byk katkda bulunan izleme komitesi yeleri Do. Dr. Cengiz Can ve Do. Dr. Yegan Kahya, Kayserideki birka kilise zerine yapt ilk almalarla yol aan Prof. Dr. Fgen lter, beni yantsz brakmayp ilgili kaynak, kii ve bilgilere ynlendiren Prof. Cyril Mango, Prof. Thomas Matthews, Prof. Kostas Stamatopoulos, Prof. Charalambos Bouras, Prof. Dr. Mehmet hsan Tunay, Ljljana Sevo, Kk Asya Aratrmalar Merkezindeki szl tarih arivlerine ulamam salayp Yunanca metinlerin ounu eviren ve her aklma taklan sorabilme rahatln sunan sevgili dostum, aratrmac Marianna Yerasimos, 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler kitabnn hazrlklaryla urarken gemiin bilgisini paylatmz Osman Kker, ulamakta glk ektiim baz kitaplar edinmemi salayan Richard ve Anne Elbrecht, ebeveyninin doduu topraklara borlu olduunu dnerek yrtt aratrmalar ve paylat bilgi ve dostluk iin Jonathan Varjabedian, Atinada doup bymesine karn benden daha fazla Kapadokyal olan ve Kk Asya Aratrmalar Merkezindeki baz kaynaklara ulamam salayan Atanasios Papanikolau, Babakanlk Osmanl Arivi aratrma salonunun yardmsever alanlar ve zellikle Dilek Hanm, Osmanlca belgelerin evirilerinde yardmc olan Hseyin Cmert ve Osmanl Arivi alan Sleyman Bey, Ermenice metinleri eviren Haer biolu ve patrikhane alan Vaarak Seropyan, -kendisine, Ermeni kilise mimarisi ve ritelleri konusunda verdii bilgiler iin ayrca minnet borluyum-, okunmas son derece g bir kitabeyi Trkeletiren Ca' Foscari niversitesi Ermenice Dil ve Edebiyat Krss retim yesi Zekiyan Boos, Yunanca evirilerde yardmc olan Fener Patrikhanesi alan Panayot zkurtis ve Yeorgios Benlisoy, kilise isimlerinin belirlenmesindeki yardmlar iin Dimitrios Katsikas Kappadokis, ho sohbeti ve nezaketi ile, 80 yl ncenin Develisini zihnimde canlandran Yeya ahbaz, Agos Gazetesinden Sarkis Seropyan, Arman Tayran ve Mayda Hanm, kiisel arivlerini paylaan Yaar Elden ve Zincidere Belediye Bakan Mustafa Aksu, Arnas ve Tomarza Belediye Bakanlar, rlve almalar srasnda beni ve arkadalarm a, susuz, ilgisiz brakmayan ky sakinleri, rlve llerinin alnmasnda yardmc olduu gibi, izim ve fotoraflar dzenlediim eitli bilgisayar programlarn kullanmay reten, teknolojiyle ilgili her skntmda sabrla yol gsteren, artk uzakta olsa da hep yanmda hissettiim sevgili dostum Murat al, llerin alnmas ve ihtiya duyduum her konuda yardm ve manevi destekleri iin dostlarm Fsun Kocatrk ve Burcu Ceylan, Ceyhan Ycel, zlem Parlak Bier, Oktay Turan, Recep Akbulut, Yeim Alemdar, Sema Serim, Nee Ylmaz, Seven Ycel, Tijen Noay, Fazilet Kiraz, Alper Paac, Cebrail ve Fatma Elmas, eim Krat Akgz, tm ailem ve babam; sabrlar iin zellikle de annem ve gzn tezli bir dnyaya aan Canm olum hepinize sonsuz teekkrler. Yitirdiimiz tm deerlere Eyll, 2006 eyda Gngr Akgz

ii

NDEKLER KISALTMALAR EKL LSTES FOTORAF LSTES ZET SUMMARY 1. GR 1.1. Ama 1.2. Kapsam ve Yntem 2. OSMANLI DEVLET ve KAYSER'DE GAYRIMSLMLER 2.1. Osmanl Devleti'nde Gayrmslimler 2.1.1. Tanzimat'tan nceki durum 2.1.2. Tanzimat Fermannn gayrmslimlere salad haklar 2.2. 19. Yzylda Kayserideki Hristiyan Nfus 2.2.1. Ermeniler 2.2.2. Rumlar 2.3. 19. Yzylda Anadolu ve Kayseride Misyoner Faaliyetleri 2.4. Osmanl Devletindeki Gayrmslimlerin Zorunlu G 2.4.1. Tehcir ve Kayserideki Ermeni nfus zerine etkileri 2.4.2. Mbadele ve Kayseri 3. BR YAPI TR OLARAK KLSE ve KAYSER EVRESNDE 19.YZYIL KLSE MMARS 3.1. Kilise 3.2. Osmanl Devletinde Kilise Mimarisi ile lgili Kurallar 3.3. 19. Yzylda Kayseri ve evresinde Gelien Kilise Mimarisi vi vii ix xix xxi 1 1 2 6 6 6 10 11 12 14 17 19 19 22 25 25 28 31

4. KAYSERYE BALI HIRSTYAN YERLEMLER VE BU YERLEMLERDEK 19. YZYIL KLSELER 33 4.1. Tavlusun 36 4.1.1. Agios Basileos Kilisesi 4.1.2. Surp Toros Kilisesi 4.2. Darsiyak 4.2.1. Kilise I 4.2.2. Yanarta (Taksiarhis) Manastr Kilisesi 4.3. Efkere 4.3.1. Surp Stepanos Kilisesi 4.4. Endrlk 4.4.1. Agia Triada Kilisesi 4.5. Arnas 37 42 47 48 52 59 60 66 67 73

iii

4.5.1 Agios Prokopios Kilisesi 4.6. Stefana-Readiye 4.6.1. Panagia Kilisesi 4.7. Vekse 4.7.1. Panagia Kilisesi 4.8. ncesu 4.8.1. Agios Dimitrios Kilisesi 4.8.2. Agios Efstatios Kilisesi 4.9. Germir 4.9.1. Panagia Kilisesi 4.9.2. Agios Teodoros Kilisesi 4.9.3.Surp Stepanos Kilisesi 4.10. Zincidere 4.10.1. Agios oannis Manastr Kilisesi 4.10.2. Protestan Kilisesi 4.11. Talas 4.11.1. Panagia Kilisesi 4.11.2. Taksiarhis Kilisesi 4.12. Tomarza 4.12.1. Surp Bogos Bedros Kilisesi 4.13. Develi 4.13.1. Everek- Surp Toros Kilisesi 4.14. Bnyan 4.15. evredeki Dier Yerleimler ve Kiliseleri 4.16. Kent Merkezi 4.16.1. Surp Asdvadzadzin Kilisesi 4.16.2. Surp Krikor Lusavori Kilisesi 4.17. Mimari Deerlendirme 4.17.1. Plan dzeni 4.17.2. Cephe dzeni 4.17.3. Yapm teknikleri 4.17.4. slup zellikleri ve bezeme 4.17.5. Ermeni ve Rum kiliseleri arasndaki farklar 5. 19. YZYIL KAYSER KLSELERNN KORUNMA DURUMLARI 5.1. Kiliselerde Grlen Bozulmalar ve Nedenleri 5.1.1. Yapsal nedenlerden kaynaklanan bozulmalar 5.1.1.1. Zeminden kaynaklanan hasarlar 5.1.2. D nedenlerden kaynaklanan bozulmalar 5.1.2.1. Doal etkenlerden kaynaklanan bozulmalar 5.1.2.2. nsanlarn neden olduu hasarlar

73 77 77 81 81 84 86 90 93 95 100 103 104 106 107 111 114 119 121 123 127 130 132 133 138 141 148 149 149 153 154 155 156 158 160 160 160 160 160 161

iv

6. 19. YZYIL KAYSER KLSELERNN KORUNMASI N NERLER 6.1. Yasal 6.2. rgtsel 6.3. Finansal 6.4. Giriimcilerin Birikim ve Deneyimi 6.5. levsel 6.6. Teknik 7. SONU VE NERLER KAYNAKLAR EK-A EKLLER EK-B FOTORAFLAR ZGEM

165 165 166 168 168 168 178 183 189 204 284 393

KISALTMALAR ABCFM ADL.MZHP B.O.A C. Adl. F. GEEAYK H. KAAM KAYTAM K.G M. American Board of Commissioners for Foreign Missions Adliye ve Mezahip leri Babakanlk Osmanl Arivi Cevdet-i Adliye Fotoraf Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu Hicri Kk Asya Aratrmalar Arivi Kayseri ve Yresi Tarih Aratrmalar Merkezi Kiisel grme Miladi

vi

EKL LSTES

Sayfa No ekil A.1. Mevcut Kayseri Kiliselerinin bugnk durumlarna gre snflandrlmas 205 ekil A.2. Kaynaklardan renilen kiliseler . 206 ekil A.3. 1813-1921 arasnda Kayserinin demografik yapsn gsteren tablo . 207 ekil A.4. Osmanl Dnemi nfus saymlarnda Kayseri .. 207 ekil A.5. konostasis ve synthronon [227. s.39]. 207 ekil A.6. Bema korkuluklar, synthronon, altar ve yanlarda pastoforia odalar[228] 207 ekil A.7. Kayseride Hrstiyanlarn yaad yerleimler 208 ekil A.7.a Ermenilerin yaad yerler [102] ................................208 ekil A.7.b.Rumlarn yaad yerler [43] ..208 ekil A.8. Kayseri 209 ekil A.9. Tavlusun 1/1000 halihazr haritas (Melikgazi belediyesi) 210 ekil A.10. Tavlusun Agios Basileos kilisesi plan ve kesit . 211 ekil A.11. Agios Basileos kilisesi galeri plan ve kesit ... 212 ekil A.12. Agios Basileos kilisesi cepheler . 213 ekil A.13.Tavlusun Surp Toros kilisesi plan ve kesitler . 214 ekil A.14. stanbul Ermeni kiliselerinden tek nefli rnekler ... 215 ekil A.15. Surp Asdvadzadzin Patrikhane Kilisesi [86, s. 379] 215 ekil A.16. Tavlusun Surp Toros kilisesi cepheleri ........................... 216 ekil A.17. Darsiyak bat yamac (Gesi Belediyesi) ..217 ekil A.18. Darsiyak Kilisesi plan ve kesitler 218 ekil A.19. Darsiyak Kilisesi cepheler ... 219 ekil A.20. Darsiyak dou yamac . 220 ekil A.21. Darsiyak Yanarta Manastr Kilisesi plan ve kesit .. 221 ekil A.22. Yanarta Manastr Kilisesi galeri plan ve kesit 222 ekil A.23. a.Diyarbakr Surp Giragos Kilisesi [83, s.91] .223 b.Diyarbakr Katolik Surp Sargis Kilisesi [83, s.47]......223 c.Diyarbakr Ermeni Katolik Kilisesi [83, s. 71]..223 ekil A.24. Darsiyak Yanarta Manastr Kilisesi dou ve bat cepheleri 224 ekil A.25. Darsiyak Yanarta Manastr Kilisesi gney ve kuzey cepheleri 225 ekil A.26. Efkere (Gesi Belediyesi)... 226 ekil A.27. Efkere Surp Stepanos Kilisesi plan ve kesit 227 ekil A.28. Beikta Surp Asdvadzadzin Kilisesi plan [86, s.385] 228 ekil A.29. Eskiehir Sivrihisar Kilisesi [119] 228 ekil A.30. Efkere Surp Stepanos Kilisesi galeri plan ve kesit 229 ekil A.31. Efkere Surp Stepanos Kilisesi dou ve bat cepheleri 230 ekil A.32. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kuzey ve gney cepheleri . 231 ekil A.33. Endrlk Agia Triada Kilisesi plan 232 ekil A.34. Endrlk Agia Triada Kilisesi galeri kat plan . 233 ekil A.35. Endrlk Agia Triada Kilisesi kesitleri 234 ekil A.36. Endrlk Agia Triada Kilisesi cepheleri 235 ekil A.37. Arnas (Arnas Belediyesi) ................................236 ekil A.38. Arnas Agios Prokopios Kilisesi plan ve kesit 237 ekil A.39. Arnas Agios Prokopios Kilisesi galeri plan ve kesit .238 ekil A.40. Arnas Agios Prokopios Kilisesi cepheler 239 ekil A.41. Readiye Panagia Kilisesi plan ve kesitler ... 240 ekil A.42. Readiye Panagia Kilisesi cepheler ... 241

vii

ekil A.43. Vekse Panagia Kilisesi plan ve kesitler 242 ekil A.44. Vekse Panagia Kilisesi galeri plan ve cepheler .. 243 ekil A.45. ncesu (ncesu Belediyesi).244 ekil A.46. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi plan ve kesitler ... 245 ekil A.47. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi cepheler ... 246 ekil A.48. ncesu Agios Efstatios Kilisesi ... 247 ekil A.49. Germir (Melikgazi Belediyesi) . 248 ekil A.50. Germir Panagia Kilisesi plan ve kesit ... 249 ekil A.51. Germir Panagia Kilisesi galeri plan ve kesit 250 ekil A.52. Germir Panagia Kilisesi bat ve dou cepheleri ... 251 ekil A.53. Germir Panagia Kilisesi gney ve kuzey cepheleri 252 ekil A.54. Germir Agios Teodoros Kilisesi plan ve kesitler . 253 ekil A.55. Germir Agios Teodoros Kilisesi cepheler . 254 ekil A.56. Germir Surp Stepanos Kilisesinin plan [143, s.1685] .. 255 ekil A.57. Zincidere Manastr Kilisesinin 1845te yaplm gravr [161] . 255 ekil A.58. Zincidere Agios Ioannis Prodromos Kilisesi ve Agios Haralambos apeli plan ve kesitler .. 256 ekil A.59. Agios Prodromos Kilisesi ve Agios Haralambos apeli cepheler ..257 ekil A.60. Zincidere (Zincidere Belediyesi) 258 ekil A.61. a,b.Osmanl arivindeki, Zincidere Protestan Kilisesine ait izimler .258 ekil A.62. Zincidere Protestan Kilisesi planlar ve kesit 259 ekil A.63. Zincidere Protestan Kilisesi cepheler ve kesit .. 260 ekil A.64. Talas Agios Georgios Kilisesinin plan ve kuzey cephesi [159 \4] 261 ekil A.65. Talas (Talas Belediyesi) ..................................... 261 ekil A.66. Talas Panagia Kilisesi plan-kesit .. 262 ekil A.67. Talas Panagia Kilisesi galeri plan-kesit 263 ekil A.68. Talas Panagia Kilisesi bat ve dou cepheleri.. 264 ekil A.69. Talas Panagia Kilisesi kuzey ve gney cepheleri. 265 ekil A.70. Talas Taksiarhis Kilisesi plan ve kesitler .. 266 ekil A.71. Talas Taksiarhis Kilisesi cepheler . 267 ekil A.72. Tomarza Boos Bedros Kilisesi plan ve kesitler.. 268 ekil A.73. Tomarza Boos Bedros Kilisesi cepheler 269 ekil A.74. Develi Everek Surp Toros Kilisesinin Osmanl arivindeki plan [159\5] 270 ekil A.75. Everek Surp Toros Kilisesi planlar ve kesit . 271 ekil A.76. Everek Surp Toros Kilisesi cepheler .. 272 ekil A.77. Talk Agios Georgios Kilisesinin Osmanl arivindeki plan [159\9] ..273 ekil A.78. Gesi Surp Asdvadzadzin Kilisesinin plan krokisi [118,s. 90] 273 ekil A.79. Pnarba Kilisesinin plan krokisi 273 ekil A.80. Kayseri kent merkezinde Bernardakisin belirledii kiliseler . 274 ekil A.81. Agios Nikolaos Metropolitlik Kilisesinin vaziyet plan krokisi [146] .. 274 ekil A.82. Kayserinin 1882 tarihli haritas [229, s.49] ... 275 ekil A.83. Agios Basileos Kilisesinin plan ve n grn [159, s.10] .. 275 ekil A.84. Kayseri merkez Surp Asdvadzadzin Kilisesinin konumu .. 276 ekil A.85. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, plan ve kesitler 277 ekil A.86. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, cepheler 278 ekil A.87. Kayseri merkez Surp Krikor Lusavori Kilisesi . 279 ekil A.88. Surp Krikor Lusavori Kilisesinin plan [119, s.1062] . 279 ekil A.89. Kayseri kiliselerinin tipolojik deerlendirilmesi ..280 ekil A.90. Nide-Trhan Makrina Kilisesi [230, s.41] . 281 ekil A.91. Nide-Konakl Kilisesi [231, s.125] 281 ekil A.92. Nide Prodromos Manastr Kilisesi [230, s.36] 281 ekil A.93. Nide Hasaky Kilisesi [231, s.125] .. 281 ekil A.94. Nide Kkky Kilisesi [231, s.146] . 282 ekil A.95. Nevehir-Derinkuyu Bamelekler Kilisesi plan [232, s.19] .. 282 ekil A.96. Nevehir-rgp oannis Rossos Kilisesi bat cephesi [202, s.87] . 282 ekil A.97. Kayseri kiliseleri iin yeni kulanm nerileri tablosu ... 283 ekil A.98. nerilen gezi rotalarnn gruplandrlmas . 283

viii

FOTORAF LSTES Sayfa No F.B.1. F.B.2. F.B.3. F.B.4. F.B.5. F.B.6. F.B.7. F.B.8. F.B.9. F.B.10. F.B.11. F.B.12. F.B.13. F.B.14. F.B.15. F.B.16. F.B.17. F.B.18. F.B.19. F.B.20. F.B.21. F.B.22. F.B.23. F.B.24. F.B.25. F.B.26. F.B.27. F.B.28. F.B.29. F.B.30. F.B.31. F.B.32. F.B.33. F.B.34. F.B.35. F.B.36. F.B.37. F.B.38. F.B.39. F.B.40. F.B.41. F.B.42. F.B.43. Belagesi-Surp Ha Kilisesi kuzey duvar 285 Talas Surp Stepanos / Agios Haralambos(?) Kilisesi dou duvar......285 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi avlu duvarlar ve an kulesi 285 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi bat cephesi ...285 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi nartekste kapatlan kemerler ve portik ..286 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi nartekse alan kap zerindeki balkon ve yanda galeri merdiveninin izi. 286 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi apsise bak... 286 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi dou cephesi .287 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi galeri kat ... 287 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi gney duvar ........ 287 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi gney cephesi .. 288 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi kapatlan nartekste, stte zgn kemer, altta sonradan rlen ksmlar..288 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi kuzey cephesi ve an kulesi ...288 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi gney nefin tonozunda kandil halkalar, kemerlerde sva ve bezeme kalntlar ve gergi demirleri ... 289 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi portikteki kl ....... 289 stanbul Galata Meryem Ana Kilisesi kuzey duvarnda ahap sralar ....... 289 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi bahedeki vaftiz kurnas? ... 289 Tavlusun Agios Basileos Kilisesi narteksteki ek duvarda stun bal 289 Tavlusun Surp Toros Kilisesi dou grn .... 290 Tavlusun Surp Toros Kilisesi avlunun gneydousundaki kalntlar .. 290 Tavlusun Surp Toros Kilisesi gney cephesi ........ 290 Tavlusun Surp Toros Kilisesi apsise bak .290 Balarba-Surp Garabed ve Surp Kevork Kiliseleri [86, s.123, 156]........ 291 Tavlusun Surp Toros Kilisesi bat duvarnn ieriden grn . 291 Tavlusun Surp Toros Kilisesi gney duvarnn ieriden grn ........ 291 stanbul Alemda-Surp Nian Kilisesi galerisi [86, s.92] .292 Tavlusun Surp Toros Kilisesi dou duvar ..292 Tavlusun Surp Toros Kilisesi bat cephesi ........ 292 Tavlusun Surp Toros Kilisesi kuzey cephesi . 292 Tavlusun Surp Toros Kilisesi avludan dou cephesi 293 Tavlusun Surp Toros Kilisesi apsis yarm kubbesi 293 Tavlusun Surp Toros Kilisesi bemadaki bat nii .. 293 Tavlusun Surp Toros Kilisesi plastr ve silme ........ 293 Tavlusun Surp Toros Kilisesi tonoz ve kemerlerdeki bezeme 294 Tavlusun Surp Toros Kilisesi apsis duvarndaki melek figrleri ..294 Tavlusun Surp Toros Kilisesi gneyden avlu duvarnn grn ........ 294 Tavlusun Surp Toros Kilisesi an kulesi kalnts .. 294 Darsiyak Kilisesi sokaktan bat ve kuzey duvarlarnn grn 294 Darsiyak Kilisesi zgn bahe duvar kalnts294 Darsiyak Kilisesi kuzey cephesi ... 295 Darsiyak Kilisesi dou cephesinde Rumca yazl ta ... 295 Darsiyak Kilisesi kuzey duvarnda merdiven, galeri demesi ve kaplama izleri .. 295 Darsiyak Kilisesi bat duvar . 296

ix

F.B.44. F.B.45. F.B.46. F.B.47. F.B.48. F.B.49. F.B.50. F.B.51. F.B.52. F.B.53. F.B.54. F.B.55. F.B.56. F.B.57. F.B.58. F.B.59.

Darsiyak Kilisesi kuzey nefin dou duvar .. 296 Darsiyak Kilisesi orta nefin bat duvar 296 Darsiyak Kilisesi apsis st pencereleri 296 Darsiyak Kilisesi dou cephesi ........ 297 Darsiyak Kilisesi gney cephesi .. 297 Darsiyak Kilisesi dou duvarnda saak detay ........ 297 Darsiyak Kilisesi apsis demesi ........ 297 Darsiyak Kilisesi at kaplamas .. 297 Darsiyak Kilisesi apsisteki niler .. 297 Darsiyak Kilisesi ek duvar .....298 Darsiyak Kilisesi orta nef tonozunun kuzeybat kesindeki atlak ... 298 Darsiyak Kilisesi bat duvarndaki atlak 298 Taksiarhis Manastr avlu girii ........ 298 Yanarta Manastr Kilisesi gney apsisinde grlen tarih ... 299 Yanarta Manastr Kilisesi bat ve kuzey cepheleri .. 299 Yanarta Manastr Kilisesi narteks, kap, kitabe yeri ve tonozlarda sva dklmeleri ..299 F.B.60. Yanarta Manastr Kilisesi dou cephesi 299 F.B.61. Yanarta Kilisesi bat galerisi 300 F.B.62. Yanarta Kilisesi bat ve kuzey galerileri 300 F.B.63. Yanarta Kilisesi galeri merdiveni 300 F.B.64. Yanarta Kilisesi gney galerisi ve ke odasnn girii ...300 F.B.65. Yanarta Kilisesi st kat odas ........ 301 F.B.66. Yanarta Kilisesi at merdiveni ... 301 F.B.67. Yanarta Kilisesi atya alan kap ........ 301 F.B.68. Yanarta Kilisesi gney duvar ........ 301 F.B.69. Yanarta Kilisesi apsis ynne bak...301 F.B.70. Yanarta Kilisesi gney nefi . 301 F.B.71. Yanarta Kilisesi,pencere 302 F.B.72. Yanarta Kilisesi apsis deme kaplamas 302 F.B.73. Yanarta Kilisesi at kaplamas ve an kulesi kalnts ... 302 F.B.74. Yanarta Kilisesi bat saanda kenetler .. 302 F.B.75. Yanarta Kilisesi kasnakta kenetler .302 F.B.76. Yanarta Kilisesi demede kenet izleri ........ 302 F.B.77. Yanarta Kilisesi demir onarm kuaklar ... 302 F.B.78. Yanarta Kilisesi dekoratif pencere demiri ........ 302 F.B.79. Yanarta Kilisesi parmaklk ve sveler ... 303 F.B.80. Yanarta Kilisesi mentee yuvas........ 303 F.B.81. Yanarta Kilisesi korkuluk ivisi ... 303 F.B.82. Yanarta Kilisesi dou duvarndan bemaya bakan ni 303 F.B.83. Yanarta Kilisesi kuzey duvarndaki niler ........ 303 F.B.84. Yanarta Kilisesi ilevi belirlenemeyen liturjik ge 303 F.B.85. Yanarta Kilisesi bemadaki stun bal ...303 F.B.86. Yanarta Kilisesi naostaki stun balklarndan biri ..304 F.B.87. Yanarta Kilisesi kemer karnndaki, elenk ve fiyonklardan oluan bezeme ... 304 F.B.88. Yanarta Kilisesi apsisteki motif ...304 F.B.89. Yanarta Kilisesi kemer karnnda yaprak motifi 304 F.B.90. Yanarta Kilisesi silmede kalemileri .. 304 F.B.91. Yanarta Kilisesi ierdeki yazt .304 F.B.92. Yanarta Kilisesi Cebrail ve Mikail figrleri 304 F.B.93. Yanarta Kilisesi pandantiflerdeki ncil yazarlar ... 305 F.B.94. Yanarta Kilisesi armha gerili sahnesi ... 305 F.B.95. Yanarta Kilisesi, rtde organik ta bozulmalar ........ 305 F.B.96. Efkere 1915ten nce [29, s.223].. 305 F.B.97. a,Efkere Surp Garabed Manastr 1915ten nce [189, s.748] 305 F.B.97.b,c Efkere Surp Garabed Manastr 1915ten nce [233, s.166, 29,s.224] 306

F.B.98. Efkere Surp Stepanos Kilisesi bat cephesi 1913 . 306 F.B.99. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kornite krklar, stunlar alnm balklar krk bezeme ve kitabe yeri ... 306 F.B.100. Efkere Surp Stepanos Kilisesinin kuzeybat kesinde Ermenice yazl ta.306 F.B.101. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesi [86, s. 111] ... 306 F.B.102. Efkere Surp Stepanos Kilisesi naosun kuzey duvar 306 F.B.103. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin kuzey duvar [86, s. 110]....... 307 F.B.104. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin galerisi [86 s. 112] . 307 F.B.105. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin apsisi [86, s. 109] .......307 F.B.106. Efkere Surp Stepanos Kilisesi 1913 [134] ......307 F.B.107. stanbul Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesi .307 F.B.108. stanbul Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesinin narteksinden naosa bak 307 F.B.109. stanbul Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesi nartekse bak [86, s.199] ..308 F.B.110. Efkere Surp Stepanos Kilisesi vaftizhane girii . 308 F.B.111. Efkere Surp Stepanos Kilisesi, vaftizhanenin dou, kuzey ve bat duvarlar 308 F.B.112. skdar Surp Garabed Kilisesinin iki katl galerisi [86, s.124] .... 308 F.B.113. Efkere Surp Stepanos Kilisesi duvardaki galeri izleri .......308 F.B.114. Efkere Surp Stepanos Kilisesi galeri izleri ve narteksteki ekler .. 308 F.B.115. Efkere Surp Stepanos Kilisesi ikinci galeri katna ait izler ... 309 F.B.116. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kuzey cephesi 309 F.B.117. Efkere Surp Stepanos Kilisesi bat cephesi ... 309 F.B.118. Efkere Surp Stepanos Kilisesi gney cephesindeki tonoz kalnts 310 F.B.119. Efkere Surp Stepanos Kilisesi dou cephesi . 310 F.B.120. Efkere Surp Stepanos Kilisesi korni bezemeleri . 310 F.B.121. Efkere Surp Stepanos Kilisesi pandantif bezemeleri 310 F.B.122. Efkere Surp Stepanos Kilisesi vaftizhane ve protesis kaplar 310 F.B.123. Efkere Surp Stepanos Kilisesi parapet ... 310 F.B.124. Efkere Surp Stepanos Kilisesi apsis 311 F.B.125. Efkere Surp Stepanos Kilisesi koridor ve giri ...... 311 F.B.126. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kapatlan pencere .311 F.B.127. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kuzey i kaps ...311 F.B.128. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kapatlan diakonikon kaps .311 F.B.129. Efkere Surp Stepanos Kilisesi diakonikona sonradan alan kap .311 F.B.130. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kuzey duvarnn bat penceresindeki atlak .311 F.B.131. Efkere Surp Stepanos Kilisesi talarda yzey kayplar ve saakta krklar .311 F.B.132. Endrlk Agia Triada Kilisesi an Kulesi 312 F.B.133. Endrlk Agia Triada Kilisesi kitabesi . 312 F.B.134. Endrlk Agia Triada Kilisesi kuzey cephesi ..312 F.B.135. Endrlk Agia Triada Kilisesi bat cephesi narteks ve galeri ...312 F.B.136. Endrlk Agia Triada Kilisesi bat narteksi ve giriler ...313 F.B.137. Endrlk Agia ana giri ..313 F.B.138. Endrlk Agia batdaki yan kaplardan biri ..313 F.B.139. Endrlk Agia Triada Kilisesi douya bak ambon ve pandantifte madalyon izi ile tonozdaki kiri .313 F.B.140. Endrlk Agia Triada apsisler ..313 F.B.141. Endrlk Agia Triada Kilisesi gney cephesi .314 F.B.142. Endrlk Agia Triada Kilisesi bat galerisi ..314 F.B.143. Endrlk Agia Triada Kilisesi kuzeybat kesi, galeriye k 314 F.B.144. Endrlk Agia Triada Kilisesi galeri girii ve tonozlu gei ..314 F.B.145. Endrlk Agia Triada Kilisesi gney galerisinin mevcut ksm 315 F.B.146. Endrlk Agia Triada Kilisesi kuzey duvar 315 F.B.147. Endrlk Agia Triada Kilisesi bat alnl ...315 F.B.148. Endrlk Agia Triada Kilisesi kuzey duvarnda kaplama izleri, stunlarda tamburlar ..316 F.B.149. Endrlk Agia Triada Kilisesi rtdeki kaplamalar 316 F.B.150. Endrlk Agia Triada Kilisesi gergiler, balklar ve konsollar ..316 F.B.151. Endrlk Agia Triada Kilisesi demirlerle kubbeye tatlan kilit ta 316

xi

F.B.152. Endrlk Agia Triada Kilisesi yklan gney galerisi, duvar gergileri ve kapatlan pencere ...316 F.B.153. Endrlk Agia Triada Kilisesi simitli demir balants ...316 F.B.154. stanbul Surp Hovhannes Avedarani Kilisesi vaftiz kurnas [86, s.142] 316 F.B.155. Endrlk Agia Triada Kilisesi merdiven kalnts 317 F.B.156. Arnas Agios Prokopios Kilisesi bat cephesi ..317 F.B.157. Arnas Agios Prokopios Kilisesi gney cephesi ...317 F.B.158. Agios Prokopios Kilisesi dou cephesi ... 317 F.B.159. Agios Prokopios Kilisesi apsis ynne bak . 318 F.B.160. Agios Prokopios Kilisesi merdivenler ve kripta (?) 318 F.B.161. Agios Prokopios Kilisesi galeri ynne bak 318 F.B.162. Agios Prokopios Kilisesi kuzey cephesi ..319 F.B.163. Agios Prokopios Kilisesi doudaki oval pencere ...319 F.B.164. Agios Prokopios Kilisesi saak silmesi,bitkilerin yol at hasar ve ta bozulmalar .. 319 F.B.165. Agios Prokopios Kilisesi dou alnl . 319 F.B.166. Agios Prokopios Kilisesi at kaplamas . 319 F.B.167. Agios Prokopios Kilisesi tonozlar ve kubbeyi simgeleyen oval yzey ... 320 F.B.168. Kumkap Ermeni Patrikhanesi Kilisesi [86, s.97] ...320 F.B.169. Readiye Panagia Kilisesi bat cephesi .. 320 F.B.170. stanbul Alemda ve Kartal Surp Nian kiliseleri [86, s. 92, 179] ... 320 F.B.171. Panagia Kilisesi batya bak 321 F.B.172. Panagia Kilisesi apsis ynne bak ... 321 F.B.173. Panagia Kilisesi yklan apsis ... 321 F.B.174. Panagia Kilisesi kuzey nefin bat duvar . 321 F.B.175. Panagia Kilisesi bat ve gney cepheleri 321 F.B.176. Panagia Kilisesi kuzey cephesi 322 F.B.177. Panagia Kilisesi kuzey duvarndaki pencereler . 322 F.B.178. Panagia Kilisesi pencere altndaki ahap hatl ..322 F.B.179. Panagia Kilisesi alnlk .. 322 F.B.180. Panagia Kilisesi saak .. 322 F.B.181. Panagia Kilisesi at kaplamas . 322 F.B.182. Panagia Kilisesi orta nefin tonozlarnda grlen figrler ..323 F.B.183. Panagia Kilisesi gney duvarndaki figrler ... 323 F.B.184. Panagia Kilisesi tonozlarn ortasndaki rozetler .323 F.B.185 a,b. Panagia Kilisesi stun balklar ... 323 F.B.186. Panagia Kilisesi konsol ..323 F.B.187. Panagia Kilisesi kilisenin dou, gney ve atsndaki ekler .324 F.B.188. Panagia Kilisesi kuzeydoudaki ek duvarlar ve atda byyen aa .. 324 F.B.189. Panagia Kilisesi kapatlan gney penceresi .. 324 F.B.190. Panagia Kilisesi ek kemer ve ayaklar . 324 F.B.191. Panagia Kilisesi derzlerdeki bitkiler ve kllardaki paslanma . 324 F.B.192. Vekse Panagia Kilisesi .. 325 F.B.193. Vekse Panagia Kilisesi istinat duvarndan kuzey cephesine bak 325 F.B.194. Vekse Panagia Kilisesi avlunun girileri . 325 F.B.195. Vekse Panagia Kilisesi narteks girii .. 325 F.B.196. Vekse Panagia Kilisesi narteks 325 F.B.197. Vekse Panagia Kilisesi orta neften nartekse alan kaplar .326 F.B.198. Vekse Panagia Kilisesi dou duvar. 326 F.B.199. Vekse Panagia Kilisesi yklan apsisin yerine rlen duvar .326 F.B.200. Vekse Panagia Kilisesi galeri 326 F.B.201. Vekse Panagia Kilisesi galeriye k ..326 F.B.202. Vekse Panagia Kilisesi kuzey cephesi 327 F.B.203. Vekse Panagia Kilisesi apsis zerindeki pencere . 327 F.B.204. Vekse Panagia Kilisesi dou cephesinde kapatlan gney penceresi .. 327 F.B.205-206. Vekse Panagia Kilisesi gney apsisindeki kapatlm pencere .. 327 F.B.207. Vekse Panagia Kilisesi kuzey apsisindeki kapatlm pencere ...327

xii

F.B.208. Vekse Panagia Kilisesi ek duvarlar ve demir gergi ...328 F.B.209. Vekse Panagia Kilisesi st kotta konsol tana oturan kemer, demir gergi ve kl 328 F.B.210. Vekse Panagia Kilisesi galeri-ek duvar .. 328 F.B.211. Vekse Panagia Kilisesi Gney ayana oturan kemerler ve ahap gergi kalnts 328 F.B.212. Vekse Panagia Kilisesi kuzey ayandaki stuko bezeme 328 F.B.213. Vekse Panagia Kilisesi kemerlerdeki eritler . 328 F.B.214. Vekse Panagia Kilisesi kurban Ta .328 F.B.215. Vekse Panagia Kilisesi apsiste basamaklar ...329 F.B.216. Vekse Panagia Kilisesi tonozdaki bezeme .329 F.B.217. Vekse Panagia Kilisesi narteksteki yaz ..329 F.B.218. ncesu Agios Dimitrios Kilisesinin gneybatdan grnm ...329 F.B.219. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi bat cephesi ...329 F.B.220. ncesu Agios Dimitrios kuzey cephesi .... 330 F.B.221. ncesu Agios Dimitrios batya bak .....330 F.B.222. ncesu Agios Dimitrios gneye bak ..330 F.B.223. ncesu Agios Dimitrios kuzeye bak 331 F.B.224. ncesu Agios Dimitrios apsise bak .. 331 F.B.225. ncesu Agios Dimitrios ite eski balk 331 F.B.226. ncesu Agios Dimitrios galeri ve merdiven izleri, gneybat kaps kenar eritleri ...332 F.B.227. ncesu Agios Dimitrios dou cephesi .. 332 F.B.228. ncesu Agios Dimitrios kuzeyde narteks ve galeri duvar kalnts ..332 F.B.229. ncesu Agios Dimitrios at kaplamas .... 333 F.B.230. ncesu Agios Dimitrios apsis ve bemadaki niler .. 333 F.B.231. ncesu Agios Dimitrios pencereler arasndaki figrler ve pencere kemerlerini evreleyen bitkisel bezeme .. 333 F.B.232. ncesu Agios Efstatios Kilisesinin avlu girii ..334 F.B.233. ncesu Agios Efstatios Kilise ve papaz evi 334 F.B.234. ncesu Agios Efstatios Kilisesi papaz evi (?). 334 F.B.235. ncesu Agios Efstatios Kilise ve papaz evi arasndaki merdivenli avlu girii 334 F.B.236. ncesu Agios Efstatios Kilisesi kuzey cephesi ... 335 F.B.237. Germir Panagia Kilisesi gney ve dou cepheleri ... 335 F.B.238. Germir Panagia Kilisesi an kulesi . 335 F.B.239. Germir Panagia Kilisesi apsise bak . 335 F.B.240. Germir Panagia Kilisesi bat cephesi . 336 F.B.241. Germir Panagia Kilisesi batya bak . 336 F.B.242. Germir Panagia Kilisesi gneye bak ... 336 F.B.243. Germir Panagia Kilisesi kuzeye bak 337 F.B.244. Germir Panagia Kilisesi st kat kuzey odas . 337 F.B.245. Germir Panagia Kilisesi gneydeki bema kaps .. 337 F.B.246. Germir Panagia Kilisesi dou cephesi ... 337 F.B.247. Diyarbakr Surp Sargis Kilisesi dou cephesi [83,s.49] .. 338 F.B.248. Germir Panagia Kilisesi douya bakan alnlk .. 338 F.B.249. Germir Panagia Kilisesi kuzey cephesi . 338 F.B.250. Germir Panagia Kilisesi pencere 338 F.B.251. Germir Panagia Kilisesi kasnak pencereleri ve aralardaki duvar resimleri .. 338 F.B.252. Germir Panagia Kilisesi galerideki deme kirii .. 338 F.B.253. Germir Panagia Kilisesi zvana ... 339 F.B.254. Germir Panagia Kilisesi balk, bilezik ve konsol . 339 F.B.255. Germir Panagia Kilisesi parmaklk izleri ve ikonografik figr .. 339 F.B.256. Germir Panagia Kilisesi yan neflerdeki karma tonoz 339 F.B.257. Germir Panagia Kilisesi bat duvar, stunlar, duvar zerinde resimler ve konsol izi 339 F.B.258. Germir Surp Stepanos Kilisesi bat duvar ve konsol izi . 340 F.B.259. Germir Agios Teodoros Kilisesi .. 340

xiii

F.B.260. Germir Agios Teodoros gney duvar, sokak ve arkadaki istinat duvar .. 340 F.B.261. Germir Agios Teodoros Kilisesi apsise bak ... 341 F.B.262. Germir Agios Teodoros Kilisesi bat cephesi 341 F.B.263. Germir AgiosTeodoros Kilisesi gney nefi ....341 F.B.264. Germir Agios Teodoros Kilisesi bema 341 F.B.265. Germir Agios Teodoros Kilisesi kaya oyma mekana giri .. 342 F.B.266. Germir Agios Teodoros Kilisesi gney cephesi ... 342 F.B.267. Germir Agios Teodoros Kilisesi kuzey cephesi 342 F.B.268. Germir Agios Teodoros Kilisesi kuzeybat kesi 342 F.B.269. Germir Agios Teodoros Kilisesi kemer ve tonozlardaki bezeme, eski kilisenin ahap gergileri 342 F.B.270. Germir-Surp Stepanos Kilisesi [95,s.764] .. 343 F.B.271. Germir-Surp Stepanos Kilisesi dou duvar ...343 F.B.272. Germir-Surp Stepanos Kilisesi kuzeyden grnm . 343 F.B.273. Germir-Surp Stepanos Kilisesi vaftizhanenin kapatlan girii. 343 F.B.274. Germir-Surp Stepanos Kilisesi kuzeydoudan grnm . 344 F.B.275. Germir-Surp Stepanos Kilisesi plastr zerindeki balk ve kalem ii bezemeler .. 344 F.B.276. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesinin giriindeki kitabe 344 F.B.277. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi ve Agios Haralambos apeli345 F.B.278. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi ve Agios Haralambos apeli345 F.B.279. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apsise bak.. 345 F.B.280. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi gneydoudan kilise ve apel.. 345 F.B.281. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi kubbe. 346 F.B.282. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi aynadaki bitkisel kenar eridi ve iek motifi ile tonozdaki dini figrler .. 346 F.B.283. Zincidere-Ioannis Prodromos Kilisesi duvar yzeyinde bitkisel motifler 346 F.B.284. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apel, apsise bak . 347 F.B.285. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apelin bat blm 347 F.B.286. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesinin 1959daki durumu [160] 347 F.B.287. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apelin gneyindeki bina, apel ve kilise [160] 348 F.B.288. Zincidere Protestan Kilisesi . 348 F.B.289. Neve Sinje Kilisesi an kulesi [181] . 348 F.B.290. skdar Surp Ha Kilisesi an kulesi [86,s.127] ...348 F.B.291. Zincidere Protestan Kilisesi yapnn 19.yzyldaki durumu [161] ... 348 F.B.292. Zincidere Protestan Kilisesi kuzey duvar . 349 F.B.293. Zincidere Protestan Kilisesi dou duvar ... 349 F.B.294. Zincidere Protestan Kilisesi gney (giri) duvar .. 349 F.B.295. Zincidere Protestan Kilisesi dou ve kuzey cepheleri . 349 F.B.296. Zincidere Protestan Kilisesi 1 numaral mekann dou duvar .. 349 F.B.297. Zincidere Protestan Kilisesi 1 numaral mekann bat duvar . 349 F.B.298. Zincidere Protestan Kilisesi alt kat koridoru 349 F.B.299. Zincidere Protestan Kilisesi bat cephesi .. 350 F.B.300. Talas-Surp Toros Kilisesi [95, s.735] .. 350 F.B.301. Talas 20.yzyln balar,solda Agios Georgios, sada Surp Toros Kilisesi [233, s.164] ..350 F.B.302. Agios Nikolaos (nde) ve Surp Asdvadzadzin Kilisesi [58] 350 F.B.303. Talas Surp Asdvadzadzin Kilisesi [29, s.222] 351 F.B.304. Agios Nikolaos Kilisesi-apsis kalnts 351 F.B.305. Agios Nikolaos Kilisesi-stun bal . 351 F.B.306. Agios Nikolaos Kilisesi-gney duvar . 351 F.B.307. Talas. soldan; Panagia, Protestan (?), Taksiarhis, Agios Nikolaos, Agios Georgios, Kilisesi [140] ..351 F.B.308. Talas Panagia Kilisesi avlu girii, papaz evi ve dkkanlar .. 351 F.B.309. Talas Panagia Kilisesi bugn mevcut olmayan kitabesi . 351

xiv

F.B.310. Talas Panagia Kilisesi narteks girii ... 352 F.B.311. Talas Panagia Kilisesi naostan nartekse alan kap .. 352 F.B.312. Talas Panagia Kilisesi apsise bak [234] .. 352 F.B.313. Talas Panagia Kilisesi orta mekan ve bat ve gney ha kollar,galeri [234] 352 F.B.314. Talas Panagia Kilisesi galerinin narteks zerindeki ksm [234] 353 F.B.315. Talas Panagia Kilisesi kuzey duvar ve yan galeri ve merdivenler ... 353 F.B.316. Talas Panagia Kilisesi balkon [234] .353 F.B.317. Talas Panagia Kilisesi balkon [234] 353 F.B.318. Talas Panagia Kilisesi kasnak pencereleri [234] ...353 F.B.319. Talas Panagia Kilisesi bat cephesi 354 F.B.320. Talas Panagia Kilisesi dou cephesi .. 354 F.B.321. Talas Panagia Kilisesi kuzey cephesi 354 F.B.322. Talas Panagia Kilisesi gney cephesi ... 355 F.B.323. Talas Panagia Kilisesi balk 355 F.B.324. Talas Panagia Kilisesi gney cephesinin dou kesi 355 F.B.325. Talas Panagia Kilisesi sonradan eklenen minber 355 F.B.326. Talas Panagia Kilisesi mihrap . 355 F.B.327. Talas Taksiarhis Kilisesi bat ve gney cepheleri . 356 F.B.328. Talas Taksiarhis Kilisesi bat cephesinde narteks izleri .. 356 F.B.329. Talas Taksiarhis Kilisesi narteks izi 356 F.B.330. Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey cephesinde pencereye dntrlen kap ..356 F.B.331. Talas Taksiarhis Kilisesi bugnk kuzey girii . 357 F.B.332. Talas Taksiarhis Kilisesi gney girii . 357 F.B.333. Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey apsisi . 357 F.B.334. Talas Taksiarhis Kilisesi ek deme ve duvarlarla oluturulan alt kat .. 357 F.B.335. Talas Taksiarhis Kilisesi st kat gneye bak . 358 F.B.336. Talas Taksiarhis Kilisesi merdiven.. 358 F.B.337. Talas Taksiarhis Kilisesi gney Apsisi ... 358 F.B.338. Talas Taksiarhis Kilisesi douda apsislerin zerinde kalan duvar . 358 F.B.339. Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey cephesi 358 F.B.340. Talas Taksiarhis Kilisesi badadi sva ve kenarnda al silme . 359 F.B.341. a,b. Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastrnn gravr [95, s.854] ve ii [235, s.90] .. 359 F.B.342. Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastr kilisesi ve Surp Ha apeli [95, s.1008] .. 359 F.B.343. Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastrnn kalntlar ..359 F.B.344. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi, apsise bak . 360 F.B.345. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi bat cephesi . 360 F.B.346. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi orta neften protesise bak 360 F.B.347. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi protesis . 360 F.B.348. a, b. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi merdiven evi? .. 361 F.B.349. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi balkona ait izler 361 F.B.350. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesinin 1913 ylna ait fotoraf [29, s.229]361 F.B.351. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi orta neften gney nefine bak . 361 F.B.352. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi bat duvar 362 F.B.353. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi apraz tonozlu birim 362 F.B.354 Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi bemaya alan kap ..362 F.B.355 Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi gney cephesi .. 362 F.B.356. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi kuzey cephesi .. 363 F.B.357. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi dou cephesi 363 F.B.358. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi saak silmesi 363 F.B.359. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi kuzeydouda duvarn yklan d cidar363 F.B.360. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi kaide ve zerindeki devirme ta . 364 F.B.361 Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi stun bal . 364 F.B.362. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi apsiste merdiven evinin girii ve ni. 364 F.B.363. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi duvardaki kalemii bezemeler .. 364 F.B.364. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi apsis yarm kubbesi 364

xv

F.B.365. Develi-Fenese. Surp Toros Kilisesi (?) kuzey duvarn kalnts (2000)...364 F.B.366. Develi-Fenese. Surp Toros Kilisesi (?) (236) . 365 F.B.367 a,b. ukuryurt Kynde kilisenin talar kullanlarak yaplan cami ... 365 F.B.368. Develi-omakl Ky, zerine ev ina edilen kilise I .... 365 F.B.369. Develi-omakl Ky, zerine ev ina edilen kilise II .. 366 F.B.370. Everek Surp Toros Kilisesi portikten grnm . 366 F.B.371. Everek Surp Toros Kilisesi portik 366 F.B.372. Everek Surp Toros Kilisesi portikten ayrnt .. 366 F.B.373. Everek Surp Toros Kilisesi portik ve galerinin kuzeybatdan grnm .. 366 F.B.374. Everek Surp Toros Kilisesi giri .. 367 F.B.375. Everek Surp Toros Kilisesi naos. apsise bak 367 F.B.376. Everek Surp Toros Kilisesi narteksin kapatlan kemerleri .. 367 F.B.377 Everek Surp Toros Kilisesi galeri, gneye bak .. 367 F.B.378. Everek Surp Toros Kilisesi naos. narteks ynne bak . 367 F.B.379. Everek Surp Toros Kilisesi gney cephesi 368 F.B.380. Everek Surp Toros Kilisesi kuzey cephesi . 368 F.B.381. Everek Surp Toros Kilisesi yan cephelerin pencere dzeni 368 F.B.382. Everek Surp Toros Kilisesi stun bal ve demir onarm kuaklar 368 F.B.383. Everek Surp Toros Kilisesi cepheden kl rnei ... 368 F.B.384. Everek Surp Toros Kilisesi galerideki kl 369 F.B.385. Everek Surp Toros Kilisesi portikteki balk-gergi ilikisi 369 F.B.386. Everek Surp Toros Kilisesi kapatlan bema kaps .. 369 F.B.387. Bnyan Papaz emesi. byk olaslkla Agios Nikolaos Kilisesinin bulunduu yer . 369 F.B.388, 389. Gergeme Manastrna ait kalntlar ... 369 F.B.390, 391. Karacaren- Agios Georgios Kilisesinden dntrlen cami . 370 F.B.392, 393. Karacaren-Agios Georgios Kilisesinin an kulesi 370 F.B.394. ukur Agios Nikolaos Kilisesinin an kulesi . 370 F.B.395. Muncusun Kilisesi apsisi ve evresindeki kemer kalntlar 370 F.B.396. Muncusun Kilisesi apsis yarm kubbesindeki akustik kpleri.. 371 F.B.397. Bakrky-Surp Asdvadzadzin Kilisesi avlu duvarndaki an kulesi[86, s.119]371 F.B.398. Talk Agios Georgios Kilisesinin gneybatdan grn 371 F.B.399. Talk Agios Georgios Kilisesinin gneydoudan grn .. 371 F.B.400. Talk Agios Georgios Kilisesi apsise bak .. 371 F.B.401. Talk Agios Georgios Kilisesi batda zgn durumunu korumu galeri ... 372 F.B.402. Talk Agios Georgios Kilisesi an kulesi ... 372 F.B.403. Kavakl Agios Basileos Kilisesi dou cephesi 372 F.B.404. Kavakl Agios Basileos Kilisesi.avlu duvarndaki mezar ta .. 372 F.B.405. Kavakl Agios Basileos Kilisesi kuzey nefe eklenen kadnlar mahfili . 372 F.B.406. Kavakl Agios Basileos Kilisesi kuzey cephesi .. 372 F.B.407. Kavakl Agios Basileos Kilisesi an kulesi ..373 F.B.408. Kavakl Agios Basileos Kilisesi gney nefi, ahap ve demir gergiler . 373 F.B.409. Kavakl Agios Basileos Kilisesi batya bak ve kuzey nefine eklenen kadnlar mahfili ....373 F.B.410. Kavakl Agios Basileos Kilisesi apsise bak 373 F.B.411. Gesi Surp Asdvadzadzin Kilisesi . 373 F.B.412. Surp Danyel Manastr iindeki Surp Asdvadzadzin Kilisesi [95, s.993] ... 374 F.B.413. Pnarba Kilisesi bat ve kuzey cepheleri ..374 F.B.414. Pnarba Kilisesinde kl .374 F.B.415. Pnarba Kilisesi girie bak ...374 F.B.416. Pnarba Kilisesi apsise bak .374 F.B.417. Pnarba Kilisesi dou ve gney cepheleri ...375 F.B.418. nde grnen Agios Nikolaos, arkada Surp Asdvadzadzin Kilisesi [237] 375 F.B.419. Agios Nikolaos Kilisesi [237] .375 F.B.420. Surp Sarkis Kilisesinin ii [95, s.897] . 375 F.B.421. Surp Sarkis Kilisesi [238, s.20] .375

xvi

F.B.422. Surp Krikor Lusavori ve Surp Ha Katolik (?) ile Surp Sarkis, Surp Asdvadzadzin ve Protestan Kiliseleri (?) [237] ..........................................376 F.B.423. Surp Asdvadzadzin, Surp Sarkis (?) ve Protestan Kilisesi(?) [237] ... 376 F.B.424. Surp Ha Katolik (?),Bahe banda 40 ehit ocuk kilisesi (?),Protestan, Surp Krikor Lusavori, Agios Nikolaos, Surp Sarkis (?), Surp Asdvadzadzin kiliseleri [233, s.160] ...376 F.B.425. Merkez Surp Asdvadzadzin Kilisesinin giriinde, altta Ermenice kitabe .. 376 F.B.426. Surp Asdvadzadzin kiliseleri narteksteki i kap ve kitabeler .. 377 F.B.427. Surp Asdvadzadzin Kilisesi batya bak ... 377 F.B.428. Surp Asdvadzadzin Kilisesi bat cephesi.1961 . 377 F.B.429. Surp Asdvadzadzin Kilisesi eklerle deiiklie urayan narteks birimleri 378 F.B.430. Surp Asdvadzadzin Kilisesi nartekste kapatlan yan kap .. 378 F.B.431. Surp Asdvadzadzin Kilisesi nartekste kapatlan kap ve ekler .......... 378 F.B.432. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kuzey duvarnn bat ucundaki kap .. 378 F.B.433. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kuzey cephesi, yan giriler ve vaftizhane .. 378 F.B.434. Surp Asdvadzadzin Kilisesi gney cephesi 379 F.B.435. Surp Asdvadzadzin Kilisesi douya bak . 379 F.B.436. Surp Asdvadzadzin Kilisesi ek duvarla kapatlan protesis . 379 F.B.437. Surp Asdvadzadzin Kilisesi vaftizhane ... 379 F.B.438. Surp Asdvadzadzin Kilisesi vaftizhanenin ii . 379 F.B.439. Surp Asdvadzadzin Kilisesi vaftizhane ve protesis girii, basamaklar380 F.B.440. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeri giriine ait izler 380 F.B.441. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeri 380 F.B.442. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galerinin ykseltilen ksm 380 F.B.443. Surp Asdvadzadzin Kilisesi gney cephesinden ayrnt .. 381 F.B.444. Surp Asdvadzadzin Kilisesi gney cephesindeki tonoz kalnts ve ykselen zeminden zarar gren aklklar ...381 F.B.445. Surp Asdvadzadzin Kilisesi dou cephesi 381 F.B.446. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kasnak ve kubbe .. 381 F.B.447. Surp Asdvadzadzin Kilisesi ta iareti ve pencere demirleri ... 381 F.B.448. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kubbenin iten grn .. 382 F.B.449. Surp Asdvadzadzin Kilisesi ikonastasis izi ... 382 F.B.450. Tarsus St. Paulus Kilisesinin ikonastasisi [181] .. 382 F.B.451. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeri demesindeki barok biimlenme .. 382 F.B.452. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kapnn evresinden ayrnt 382 F.B.453. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeride ekler 383 F.B.454. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeride ykseltilmi blm ..383 F.B.455. Surp Asdvadzadzin Kilisenin evresindeki niteliksiz ekler ..383 F.B.456. Surp Krikor Lusavori Kilisesi .. 384 F.B.457. Surp Krikor Lusavori Kilisesi ve Gmyan Okuluna ait duvarlar .. 384 F.B.458. Surp Krikor Lusavori Kilisesi ve Gmyan Okuluna ait duvarlar ... 384 F.B.459. Gmyan kz okulunun1889 tarihli kitabesi [86, s.273] .384 F.B.460. Gmyan erkek okulunun 1868 tarihli kitabesi [86,s.272].384 F.B.461. Surp Krikor Lusavori Kilisesi 1883 tarihli onarm kitabesi [86, s.273]... 384 F.B.462. Surp Krikor Lusavori Kilisenin giriindeki 1885 tarihli kitabe[86, s.271] ..385 F.B.463. Surp Krikor Lusavori Kilisesi portik [86, s.270] 385 F.B.464. Surp Krikor Lusavori Kilisesi bat girii ..385 F.B.465. Surp Krikor Lusavori Kilisesi narteks ve galeri ... 385 F.B.466. Surp Krikor Lusavori Kilisesi noas restorasyondan nce [86] ...386 F.B.467. Surp Krikor Lusavori Kilisesi altar.. 386 F.B.468. Surp Krikor Lusavori Kilisesi apsisten naosa bak restorasyondan nce [86] 386 F.B.469. Surp Krikor Lusavori Kilisesi gney cephesi-galeriye kan merdiven ... 387 F.B.470. Surp Krikor Lusavori Kilisesi kuzey cephesi galeri kaps . 387 F.B.471. Surp Krikor Lusavori Kilisesi gney cephesi ve portik [86, s.275] ... 387 F.B.472. Surp Krikor Lusavori Kilisesi yapnn kuzeybatdan grnm [95, s.900] 387 F.B.473. Surp Krikor Lusavori Kilisesi kilisenin 1929 ylna ait fotoraf [95, s.902] . 388

xvii

F.B.474. Tarsus St. Paulus Kilisesi [181] 388 F.B.475. Nevehirde kilise .. 388 F.B.476. Nide merkezinde Stephanos Kilisesi (?) . 388 F.B.477. Nide Konakl Kilisesi ... 388 F.B.478. Nide Konakl kilisesi .388 F.B.479. Nide Prodromos Manastr Kilisesi 389 F.B.480. Nide-arklda kilise ... 389 F.B.481. Nide Konakl kilisesi .389 F.B.482. Everek Surp Toros Kilisesi galeriye kan merdiveni .. 389 F.B.483. Aya rini Kilisesinin sergi iin kullanm . 389 F.B.484. Aya rini Kilisesinin konser iin kullanm .. 389 F.B.485. Antalya Agios Georgios Kilisesi Akdeniz Medeniyetleri Enstits Merkezi sergi salonu .390 F.B.486. Mzeye dntrlen Tarsus St. Paulus Kilisesi [181] ... 390 F.B.487 Sinasos KonstantinHelena Kilisesinin Ortak Kltr Mirasmz sergisi iinkullanm [239] ..390 F.B.488-489. St. Michael Kilisesi- ofis [219, s. 13-14] ..390 F.B.490. St. Michael Kilisesi- ofis [220, s. 84] 391 F.B.491. St. Johns apeli belediye binas ve sergi salonu [219, s. 15] . 391 F.B.492. Folkstoneda apel-kafe [220, s. 87] 391 F.B.493. St. Werburgh Kilisesi- alveri merkezi [220, s. 166] .. 391 F.B.494. St. Werburgh Kilisesi- alveri merkezi [220, s. 167] ..391 F.B.495 Germir Panagia Kilisesindeki atlye almas srasnda .. 391 F.B.496. Germir Panagia Kilisesinde atlye almasnn sonunda film gsterimi .392 F.B.497. Germir Panagia Kilisesinde atlye almasnn sonunda mzik dinletisi ....392

xviii

KAYSER VE EVRESNDEK 19. YZYIL KLSELER VE KORUNMALARI N NERLER

ZET Kayseri halknn ou, Hristiyanl, henz gizli olarak yayld ilk dnemlerinde kabul etmitir. Kentin o zamanki nfusunu oluturan Ermeni ve Rumlar, Osmanl mparatorluunun millet sistemi iinde zmmi olarak varlklarn srdrmlerdir. Daha ok ticaret ve zanaat alannda etkinlik gsteren tebaann kentin kltr ve mimari dokusunun biimlenmesine katks byktr. Osmanl Devleti, himayesindeki gayrmslimleri inan ve kimlikleri ile ilgili birok konuda serbest brakmakla birlikte, gnlk hayatlarn, bir takm kstlamalarla kontrol etmitir. Mimarlk alanndaki retimleri de bu kstlamalara maruz kalm; kiliseler sz konusu olduunda; yeni yapmlar yasaklanm, onarmlar padiahtan alnacak izne balanm, an kulesi ve kubbe yaplmas yasaklanmtr. mparatorluun batllama hareketleri ile Avrupa ve Rusyann basklar bu kstlamalar kaldrarak, gayrmslimlerin yaamlarnda byk deiiklikler neren Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn yaynlanmas ile sonulanmtr. Bu gelimelerin aznlk statsne tad gayrmslimler ekonomik ve mimari birikimlerini belki de en arpc biimde kiliseleriyle da vurmulardr. Devletin yzyllardr ilettii sistemin zlmeye balamas misyonerlere de faaliyetlerini artracaklar bir ortam hazrlam, Gregoryen ve Ortodoks kiliselerinin yan banda Protestan ve Katolik kiliseleri yaplmaya balanmtr. 19. yzyln sonlarnda kentte bulunan 130 kadar kilise, bu gelimelerin Kayserideki yansmas olarak yorumlanabilir. Ne var ki kiliselerin yapmn hazrlayan siyasi gelimeler giderek karmak bir hal alarak Tehcir ve Mbadele ile sonulanmtr. Bu olaylar kiliselerin terk edilmesi ve ilevlerinin sona ermesi anlamna gelmekteydi. Kendilerini ortaya karan sosyal yapnn aniden deimesi ve sahiplerini yitirmenin sonular bu yaplar iin ar olmutur. Bir ksm, vandalizm, yamalama ya da imar hareketleri nedeniyle yklmtr. Yklmayan kiliselerin ou zel mlkiyete gemi ve belge, kltrel miras ya da sanatsal deerleri dikkate alnmadan, mimari btnlklerine zarar veren ilevlerle kullanlmtr. Kiliseleri bekleyen bir dier tehlike bakmszlktr. Bugne ulaan 39 kilisenin ounda bu nedenlere dayal hasarlar grlebilmektedir. Yapldklar dnemin sosyal ve ekonomik yapsn, mimari karakterini gsteren kiliseler, tadklar stanbul ve Avrupa etkileri ile batllamann Kayserideki ncleri olmutur. Belge deerlerinin yan sra, bugnk kent dokusuna sanatsal katklar da byktr. Bu deerleri, korunmalarn kltrel bir gereklilik haline getirmi ve almann amacn belirlemitir. Kiliselerin tespit edilmesi, fotoraf ve rlvelerle belgelenmesi, bulunduklar yerleimlerin sosyal yap ve fiziksel karakterlerinin tanmlanmas, bugnk

xix

durumlarnn ve koruma problemlerinin belirlenmesi, nasl korunmalar gerektii ve gelecee nasl aktarlacaklarnn tartlmas, almann aamalar olarak zetlenebilir. Kiliseler ncelikle, mevcut olanlar ve varlklar kaynaklardan renilen, bugne ulamam kiliseler olarak gruplanm, mevcut 39, bugne ulamam 56 kilise belirlenmitir. Mevcut kiliseler korunma durumlar esas alnarak; korunmu, iyi korunmam, byk lde deiiklie uram ve paras kalm kiliseler olarak drt gruba ayrlmtr. Tezin odan oluturan iyi korunmam kiliseler, 1/200 lekli plan, kesit ve cephe rlveleri hazrlanarak; konum, tarihe, plan zellikleri, yapm teknikleri ve malzeme, tayc sistem, mimari donanm ve bezeme gibi mimari zellikleri ile ayrntl olarak incelenmi, yaplardaki hasarlar belirlenmitir. Dier kiliseler ise, blgedeki kilise mimarisinin belirlenmesine yardmc olmalar bakmndan, genel tanmlaryla birlikte, fotoraf ve ulalabilen izimlerine yer verilerek ele alnmtr. Kiliselerin korunmas; yasal ve rgtsel boyutlar, kaynak salanmas, giriimcilerin birikim ve deneyimi balklar altnda tartlarak neriler gelitirilmitir. Tek tek ele alndklarnda ise, onarm ve yeniden ilevlendirmenin, yaplarn zgn mimari niteliklerini bozmayacak biimde, en az mdahaleyle gerekletirilebilmesine dikkat edilmitir. Kiliselerin bulunduu yerleimlerin ihtiya ve koullar da yeni ilev nerilerinin gelitirilmesinde belirleyici olmutur. Ancak, bugnk sosyal yaplar, kiliselerin doru ve etkin bir ilevle yaatlmasn karlamaktan uzaktr. Bu nedenle konu, yerleimlerin birbirleri ve kent merkezi ile ilikileri, mimari ve doal zellikleri gibi baka boyutlaryla birlikte ele alnarak, yerleim leini aan neriler gelitirilmitir. Yerleimler, doal ya da mimari dokunun sreklilii ve aralarndaki mesafeler dikkate alnarak gruplanm, bu gruplar, Kayserinin tantlmas ve kltr hayatnn beslenmesine katkda bulunmas dnlen gezi rotalarn belirlemitir. Bu rotalarda kiliselerin, daha ok kltr arlkl ilevlerle yaatlacak merkezler olmas dnlmektedir. Corafi olarak baka yerleimlerden uzak ya da kendi iine kapal yerleimlerde ise, zmler bu yerleimlerin ihtiyalar dorultusunda gelitirilmitir.

xx

THE 19 th CENTURY CHURHES IN AND AROUND KAYSER AND PROPOSALS FOR THEIR CONSERVATION

SUMMARY The history of Christian population in Kayseri dates back to the times when it was still a secret religion. During the Ottoman rule, Christian population of the time, Armenians and Greeks continued their existence under the protection of the Ottoman Empire. The influence and role of the Christian subjects, which were mostly occupied with trade and crafts, on the urban culture and the formation of urban fabric was remarkably big. Although Ottoman state offered freedom for the non-muslims in their beliefs, traditions and identities, it also controlled their daily life by certain rules. Their architectural activity was also restricted, such that construction of new churches was not allowed, restorations were only possible by the permission of the sultan, and building churches with domes and bell towers was prohibited. With the westernisation movement of the Ottoman Empire and political pressures from Europe and Russia, Tanzimat and Islahat reforms were made which offered great improvements for the non-Muslims. They acquired the statute of minority. They could build more freely, reflecting their economical and cultural accumulation, best probably by means of church building. Another development was the desolation of the Ottoman state system for a long time which gives rise to activities of missionaries. Thus, in addition to the Gregorian and Orthodox churches, Protestants and Catholics also started to build churches. About the 130 churches at the end of 19th century can be considered as the expressions of these changes in Kayseri. However, the events which enabled the construction of these churches, led to a chaos in time and ended up in migration of Armenians, and population exchange between Greeks in Anatolia and Muslims in Greece, which meant abandonment of churches. Some of them were demolished by vandalism or urban developments. The surviving churches changed ownership and used in different functions harming their architectural character. Changes were made without regarding the historical, artistic and cultural value. Another danger these churches face is lack of maintenance and repairs. All of the 39 churches still standing today have problems which arise from the above mentioned factors. With the European and Istanbul influences they exhibit, these churches reflecting the socio-economic structure and the architectural level of their period, were also noticeable examples of westernisation in Kayseri. In addition to their documentary value, they also make great artistic contributions to the urban fabric. These values make it necessary to preserve these buildings which structured the thesis. The phases of the study can be summarised as; preliminary survey of the churches in and around Kayseri, examination of their physical characteristics and analysis of

xxi

the social and physical structure of the settlements they are in, assessment of their present conditions and discussion of conservation problems and methods. The survey on the region and the historical research revealed 39 still existing, 56 demolished churches. Extant churches were grouped into four categories, according to their state of preservation; well preserved, not maintained well, seriously changed and partially existing. Not maintained well churches form the core of the thesis. Churches under this category were surveyed and documented with 1/200 scale drawings. Their location, history, planning characteristics, material and building techniques, decoration and damage levels were examined in detail. Churches in other categories were studied by examining the existing drawings and photographs, in order to have a better sense of the church architecture of the region. Beginning with the discussion of conservation problems the proposals are developed considering the headings like; legal and institutional dimensions, economic resources and the present facts of the persons who are concerned. The restoration and re-use proposals for each building are developed considering the least intervention in order to preserve the original architectural characteristics. The conditions and needs of the settlements are the other important factors. However, the current social structures of these settlements are not suitable to re-use the churches with correct and efficient functions. Therefore, other dimensions like relationships of settlements with each other and with the city centre, or architectural and natural characteristics taken into consideration to develop proposals which go beyond the limits of the individual settlement. Grouping these settlements with these considerations defines some excursion routes that would be effective in improving the cultural life of Kayseri. While the churches in these routes are planned to be kept alive by cultural functions, for the other churches proposals are developed according to the particular needs of the settlements they are in.

xxii

1. GR 1.1. Ama Anadolunun en eski yerlemelerinden olmas nedeniyle Kayseri, zengin bir kltrel mirasa sahiptir. Bunun baka bir nedeni de nemli ticaret yollarnn zerinde bulunmas ve fiziksel koullarnn elverililii dolaysyla farkl nfuslar bir arada barndrmasdr. Kayseri ve evresi, Hristiyanln yaylmaya balad dnemden itibaren nemli bir Hristiyan yerleim alan idi. 20. yzyl balarna dek kentin bir ticaret merkezi olarak nemini korumasn salayan gayrmslim tebaa, bunun sonucu olarak ekonomik refaha kavumutur. Tanzimat Ferman ve onu izleyen dnem, Osmanl Devletine bal gayrmslimlere dinlerini daha iyi ifade etme hakkn tanmtr. Bu zgrlklerini ekonomik glerinin de destei ile da vuran Hristiyanlar, yaadklar evrelerin mimari yapsnn biimlenmesinde nemli rol oynamlardr. Kayserili gayrmslimlerin bu sosyal ve siyasi gelimelerin etkisiyle ortaya koyduu sivil mimarlk rnleri ve dini yaplar bugne ulaan geleneksel kent dokusunun byk bir ksmn oluturmaktadr. 19. yzylda yaanan siyasi gelimeler, 20. yzyl balarnda gayrmslimlerin byk ounluunun yaadklar yerleri terk etmesiyle sonulanmtr. 1915te Tehcirle Ermeniler, 1924te Mbadele ile Rumlar gitmi ve Hristiyan yerleimleri byk nfus kaybetmitir. Ardndan sosyal yapda bir dnm yaanmtr. Tehcire tabi tutulmayan Ermeniler ise ekonomik nedenlerle Kayseriden ayrlmaya balamlar ve bu durum 1970lerin bana kadar srmtr. Terk edilen konutlarn bir ksm yeni kullanclar ile bugne ulam, pek ou ise vandalizm, yamalama ya da bakmszlk gibi nedenlerle yklmtr. Dini yaplar da ilevlerini srdremedikleri iin ayn etkilere ve zamann tahribatna ak kalmtr. Bugne kadar kapsaml bir biimde incelenmeyen Kayseri kiliselerinin iinde bulunduu bu durum, alma konusu olarak seilmelerinde en nemli etkendir. Yapldklar dnemin sosyal ve ekonomik yapsn, mimari birikimi gsteren kiliseler, kltrel birer varlk ve mimari belge nitelii kazanmlardr. Estetik ve tarihi deerleri ile blgenin mimari dokusuna yaptklar katk, korunmalarn gerektiren baka bir

nedendir. k noktasn oluturan bu dnce ile, tezin bal Kayseri ve evresindeki 19. yzyl kiliseleri ve korunmalar iin neriler olarak belirlenmitir. almann amac; Kayseri kent merkezi ve bal yerleim birimlerindeki kiliselerin tespit edilmesi, bugnk durumlarnn belirlenmesi, gelecee gvenle aktarlabilmeleri iin nasl korunmalar gerektii konusunu aratrmak olarak zetlenebilir. 1.2. Kapsam ve yntem 19. yzylda Osmanl Devletinin ok uluslu yaps, yaylan milliyeti akmlarn tehdidi altnda kalmtr. Bu durum, farkl etnik gruplara eitlik salanarak nlenmeye allm ve Tanzimat Ferman yaynlanmtr (1839). Ferman ayn adla anlan reformlar dneminin balangc olmutur. Birok alanda olduu gibi, yap yapma konusunda aznlklara eitli hak ve zgrlkler getirmesi bakmndan da, Tanzimat Ferman bir dnm noktasdr. Bu dneme kadar Osmanl mparatorluu snrlar iinde kilise yapmalar kanunlarla kstlanan Hristiyanlar, Fermann salad haklarla, yeni kiliseler ina etmilerdir. Siyasal ve sosyal yapdaki dnm ve bunun mimarideki etkilerini gstermesi asndan almann kapsam 19. yzyl ile snrlandrlmtr. Kiliseler, iinde bulunduklar koullarla birlikte deerlendirildiinde; yaplarn, ayrnt dzeylerinde farkllaan yaklamlarla ele alnmalar gerektii grlmtr. Tezde, koruma nerileri gelitirilmesi amalandndan; Kayseri ve evresinde bulunan 39 kilise, korunmuluk durumlar esas alnarak snflandrlm ve bu snflama, yaplarn incelenmesindeki ayrnt dzeyini belirlemitir. Korunmuluk durumlarnn deerlendirilmesinde ise; kiliselerin mimari btnlkleri ve yapsal sorunlarnn yan sra, bugnk kullanmlar ve bulunduklar evreyle etkileimleri dikkate alnmtr. ekil A.1de tablolatrlan bu snflandrmaya gre: -Birinci grup: Gerek yapsal korunmuluk, gerekse kullanm biimi asndan iyi durumda olan kiliselerdir. Kent merkezinde, halen kilise olarak kullanlan Surp Krikor Lusavori, askeriyenin toplant salonu olarak kullanlan Zincidere Aziz Prodromos1, ve cami olarak kullanlan; Develi (Everek) Surp Toros, Talk- Agios Georgios ve Kavakldaki Agios Basileos kiliseleri olmak zere 5 adet yap, bu grubu oluturmaktadr.
Kayseride biri Rumlara, dieri Ermenilere (Efkere-Surp Garabed Manastr) ait olan en nemli iki manastr da Vaftizci Yahyaya adanmtr. ou Hz. Meryeme adanm kiliseler arasnda Kayserili Aziz, Basileosa adanan sadece iki yap olmas dikkat ekicidir.
1

-kinci grup: Dnemleri iin karakteristik ancak, mimari btnlkleri ya da bugnk kullanmlar bakmndan iyi durumda olmayan ve dier kiliselerden daha acil olarak zm bekleyen yaplardr. Bu gruptaki kiliselerin says 22 dir. Belagesi Surp Ha, Darsiyakta Manastr Kilisesi ve ismi belirlenemeyen iki kilise, Efkere Surp Stepanos ve Surp Garabed Manastr Kilisesi, Endrlk Agia Triada, Germir Panagia ve Agios Teodoros, ncesu Agios Dimitrios ve Agios Efstatios, Nirze Surp Toros, Readiye, Vekse ve Talas Panagia, Talasta ismi belirlenemeyen bir kilise, Tavlusun -Agios Basileos ve Surp Toros, ve Tomarza Boos Bedros ve kent merkezindeki Surp Asdvadzadzin kiliseleri yapsal sorunlar nedeniyle bu grupta yer almaktadr. Zincidere- Protestan ve Arnas Agios Prokopios kiliseleri ise; fiziksel durumlar iyi olmasna karn, yeni ilevlerinin iyi programlanmamas nedeniyle, bulunduklar yerleimlerin sosyal hayatna etkin olarak katlamayan, dolaysyla iyi korunduklar dnlmediinden bu grupta yer alan iki kilisedir. Bu gruptaki; Belagesi- Surp Ha (F.B.1) ve Talasta ismi belirlenemeyen (Agios Haralambos ya da Surp Stepanos olmal) kilise (F.B.2), kaya kilisesidir. Grdkleri mdahaleler nedeniyle birer 19. yzyl kilisesi olarak deerlendirilebilmelerine karn, mimari adan farkl bir kategoride incelenmeleri gerektii dnlen bu yaplar, almann dnda braklmlardr. Askeri alan snrlar iindeki Efkere Surp Garabet Manastr Kilisesi izin alnamadndan; Nirzedeki Surp Toros Kilisesi ve Darsiyaktaki ismi belirlenemeyen bir kilise, ehir dnda yaayan sahiplerine ulalamamas nedeniyle girilemediinden incelenememitir. Agios Efstatios Kilisesine de sahiplerine ulalamadndan girilememi, ancak avluda yaplan alma ile fotoraf ve cephe rlveleri elde edilebilmitir. -nc grup: Farkl ilevlerle kullanlmak zere yaplan mdahalelerle deiiklie urayarak zgn mimari niteliklerini ksmen ya da byk lde yitiren yaplardr. Bu grupta Talas Taksiarhis, Karacaren Agios Georgios, Pnarba Kilisesi, Gesi Surp Asdvadzadzin ve omaklda ismi belirlenemeyen iki kilise olmak zere 6 yap yer almaktadr. -Drdnc grup: Byk blm yklan ve bugne kalntlar ulaan; Germir Surp Stepanos, Talas ve ukur Agios Nikolaos, Tomarza ve Fenese Surp Asdvadzadzin ve Muncusunda ismi belirlenemeyen bir kilise olmak zere 6 yapdan olumaktadr. II. Gruptaki, acil mdahale gerektiren ve tezin odan oluturan iyi korunmam kiliselerin, 1/200 lekli plan, kesit ve cephe rlveleri hazrlanarak; konum, tarihe, plan zellikleri, yapm teknikleri ve malzeme, tayc sistem, mimari donanm ve bezeme gibi mimari zellikleri ile ayrntl olarak incelenmesi ngrlmtr. Dier

 gruptaki kiliselerin ise, blgedeki kilise mimarisinin belirlenmesi ve analojik deerlendirmelere yardmc olmalar dnlerek, genel tanmlaryla birlikte, fotoraf ve ulalabilen izimlerine yer verilmesi yeterli bulunmutur. Bugn mevcut olmayan ve varlklar kaynaklardan renilen, ad ya da yeri belirlenebilen 56 kilise (ekil A.2), blgedeki Hristiyan dini yap faaliyetinin saysal olarak deerlendirilmesi bakmndan nemlidir. Bu kiliseler, ulalabilen fotoraf ve izimleriyle, Kayseri evresinin 19. yzyl kilise mimarisinin deerlendirilmesine katkda bulunacak rnekler olarak tez kapsamnda yerlerini almtr. almada bu yaplar reten kltrel ve mimari ortamn nasl gelitii zerinde durularak kiliselerin, yapldklar dnemin koullar ile birlikte deerlendirilmesine allmtr. Hristiyanln 19. yzyla kadar Anadolu ve Kayseride hangi koullarda varolduu, Osmanl Tarihinde reform olarak adlandrlan bir dnemin Hristiyan tebaaya salad stat ve bunun mimarlk alanna yansmas aratrlmtr. 19. yzyl Kayseri kiliselerinin birbirleri, yakn evreleri ve stanbuldaki kiliseler ile benzerlik ve farkllklar tespit edilerek, Anadolu kilise mimarisi iindeki yerlerinin belirlenmesine allmtr. Ele alnan kiliseler genel mimari zellikleri bakmndan benzerlik gstermekle birlikte; ayrntlar, konumlar ve evreleriyle ilikileri asndan her yap tektir. Dolaysyla sorunlar ve bu sorunlarn zm de yaplara zg olmak zorundadr. 19. yzyl Kayseri kiliselerinin say, yer ve isimleri hakkndaki bilgiler olduka dank, elikili ve yetersiz olduundan, almann ilk aamasnda kiliseler tespit edilmitir. 19. yzyl Kayserisini anlatan kitap, gravr, fotoraf vb. belgelerden bu kiliselerin yerleri, zgn durumlarna ait bilgiler aratrlmtr. Deien yer adlar incelenerek, Hristiyanlarn yaadklar yerlerin belirlenmesine allmtr. Bu yerlerdeki incelemeler ve yallarla yaplan grmeler sonucunda kiliseler hakknda bilgi edinilmitir. Kiliselerin isim ve yapm tarihlerine ulamak iin, kitabeler ve dnem kaynaklarndan yararlanlmtr. Ancak, kiliselerin, yerleimdeki konumlar ya da mimari zellikleri ile tanmlanmamas ve genellikle saylarna -bazen de isimlerine- deinilmekle yetinilmesi, birok kayna yetersiz klmtr. zellikle, birden fazla kilise bulunan baz yerleimlerde, mevcut ya da yok olmu kiliselerin isimlerini belirlemek mmkn olmamtr. Aratrmalar KAAM, Alman, Fransz ve ngiliz Arkeoloji Enstitleri ktphaneleri, Fener Rum ve stanbul Ermeni patrikhaneleri, Agos Gazetesi, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, Ankara niversitesi Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi Kitapl, stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, Babakanlk Osmanl Arivi, Bayezt Devlet

Ktphanesi, Bilkent niversitesi Ktphanesi, stanbul Atatrk Kitapl, Tarih Vakf Ktphanesi, kurulmutur. kinci aama, tespit edilen kiliselerin, izim, fotoraf ve yaz ile belgelenmesidir. Bu aamadan sonra kiliselerin bugnk durumu analiz edilerek, korunma sorunlar ve hasarlar; nedenleriyle birlikte aratrlmtr. Belirlenen hasar ve koruma sorunlar dorultusunda koruma nerileri gelitirilmitir. 19. yzyl Kayseri kiliselerinin korunmas ncelikle yasal, rgtsel, finansal boyutlar, giriimcilerin birikim ve deneyimi balklar altnda tartlmtr. Kiliseler tek tek ele alndnda ise, bulunduklar evrenin sosyal yaps, ihtiya ve koullar da gz nne alnarak, yaplarn mimari btnlk ve zgnlne zarar vermeyecek, minumum mdahaleyi gerektiren onarm ve yeni ilev nerileri gelitirilmitir. Kiliselerin bulunduu yerleimlerin sosyal yaplar, henz bu yaplarn doru ve etkin bir ilevle yaatlmas beklentisini karlamaktan uzaktr. Bu nedenle daha btncl bir yaklamla; yerleimlerin, birbirleri ve kent merkezi ile ilikileri, mimari ve doal sreklilikleri gibi zellikleri birlikte deerlendirilmitir. Ortaklklar ya da birbirlerine olan mesafeleri dikkate alnarak gruplanan yerleimler, kentin tarihi, doal ve mimari deerlerinin tantlmasn ngren rotalar olarak deerlendirilmitir. Bu rotalarda yer alan kiliselerin, zgn mimari btnlklerini gzeten -daha ok kltr arlkl- yeni ilevlerle yaatlacak merkezler olmas dnlmtr. stanbul Kitapl nda gerekletirilmi, internet araclyla Amerikadaki The Pierpont Morgan Ktphanesi ve Project Save arivi ile iletiim

2. OSMANLI DEVLET VE KAYSERDE GAYR MSLMLER 2.1. Osmanl Devletinde Gayrmslimler 2.1.1. Tanzimattan nceki durum okuluslu yapsyla 20. yzyl balarna kadar ayakta kalan Osmanl Devleti, teokratik bir yapya sahipti ve devletin temelini eri hukuk oluturmaktayd. slam hukukuna gre; igal edilen ehirlerin teslimiyetleri halinde, halkn can, mal ve dinine mdahale edilmeyeceini bildiren amannameler (ahidname) verilirdi [1, s.31]. Bu gvence ile, teslim olan ehirlerde Hristiyan nfusun ve kiliselerin varolmaya devam ettii grlmektedir [1, s.31] Mslman olmayan ve slam topraklarnda halifenin gvencesinde dinlerini koruyarak yaayan ehl-i kitap kiilere zmmi ad verilmektedir [2, s.1]. Arapa bir szck olan zmmi, kendileri ile szleilmi ve yemin edilmi kavim ve topluluk anlamndaki zimme ve szleme anlamndaki zimmet szcnden tremi [3, s.68]; zimmet szlemesi, cizye deyip sadakat gsterdikleri takdirde zmmilerin, devlet tarafndan korunmasn esas almtr [2, s.8] Osmanl ynetiminde mezhep ya da din birlii gsteren gruplara millet denilmitir [4, s.32]. Arapa milla szcnden gelen millet [3, s.188], din ya da mezhep anlamndadr [4, s.32]. Ortayl, milleti, dinin yan sra dini topluluu da iine alan bir kelime olarak aklamaktadr [3, s.189]. Osmanl Devleti etnik fark gzetmeden himayesindeki zmmileri, slamdaki millet kavramna gre snflandrmtr. Katolikler Papa Milleti, Ortodokslar Rum Milleti, Gregoryenler Ermeni Milleti ve Museviler Yahudi Milleti ad altnda ele alnmaktayd [3, s.189]. Rum, Ermeni ve Yahudi milletleri bir bakma yerli Osmanl milletlerdi [3, s.190]. Hibir blgede ounluk oluturmayan ve saylar fazla olmayan Katolikler [5, s.1128] ynetimin nazarnda dier millet kadar ncelikli deildi [3, s.189]. Ermeni, Rum ve Yahudiler tebaa ya da reaya ad altnda toplanmakla birlikte [6, s.337], Rumlar dier milletlerden daha ayrcalklyd [7, s.255]. stanbul piskoposu Papann itirazna ramen, Kadky Konsilinde (451) patrik nvan almt [5, s.1132]. stanbulun fethinden sonra Fatih, Bizansllarn hayatlarn eskisi gibi srdrebileceklerini ve dinlerini koruyacaklarn bildirmi, Georgios Scholariusu Gennadios nvanyla patrik atamt [2, s.12]. 870 ylnda kurulan Bulgar Kilisesi ve 1459dan itibaren Srp Kilisesi de bu patrikhaneye balanarak

Rum milleti ad altnda toplanmt [2, s.12]. Bu millet, hakim unsur Rumlar olmak zere; Romen, Ulah, Arnavut, Arap, Karamanl, az sayda Ermeni [3, s.193] ve Bulgarlar kapsamaktayd. Ermeni Kilisesi 506da yaplan Dvin Konsilinde bamszln ilan ederek Dvin (Emiyazin) kentini patriklik merkezi yapmtr [5,s.1133]. Dvinin ardndan Kudste de bamsz bir Ermeni Patrikhanesi kurulmutur [5, s.1133]. Osmanl mparatorluu dndaki bir merkeze bal olmalarnn yaratabilecei sorunlar nlemek iin [5, s.1134] Fatih, 1461de Bursa metropoliti Ovakimi patrik atayarak [8, s.3] stanbul Gregoryen Ermeni Patrikhanesini kurmutur2 [5, s.1134]. Anadoludan getirtilen Ermeniler stanbula yerletirilerek Patrikhanenin cemaati oluturulmutur [8, s.3]. mparatorluk iindeki Sryani, Kpti ve Habe kiliseleri [5, s.1134] ve Yakubiler, Keldaniler, Bogomiller ve Paulisyen mezheplerden Bonaklar ile baz Bulgarlar ve Pavlenikiler de Ermeni Patrikhanesine balanmtr [3, s.214]. 1831de Osmanl mparatorluu bnyesinde Ermeni Katolik Kilisesi kurulmutur [8, s.4]. Protestan misyonerlerin etkisiyle bu mezhebi seen Ermenilerin kurduu Protestan Ermeni Kilisesi de 1859da Osmanl Devleti tarafndan tannmtr [8, s.4] Geni anlamda hukuki bir himaye hakk olan zimme ile gayrmslimlerin maddi ve manevi hayatlar devlet tarafndan garanti altna alnmtr. Zmmiler, hr insanlar olarak kabul edilip kle ya da esir muamelesine tabi tutulmamtr [9, s.208]. Ancak, Mslman ve zmmilerin hukuki durumlar birbirinden farkl idi. slam hukukuna dayanarak zmmilerin kendi sosyal ve dini yaamlarn dzenlemelerine belli snrlar dahilinde izin verilmitir [2, s.14]. Bu ileyite her millet kendi dini grubunun en yksek rtbeli din adamn seerek, cemaati dzenlemek ve ynetmekle grevlendirmitir3 [2, s.10]. Bu gruplara verilen beratlarla zerklik tannarak; kendi din, hukuk ve geleneklerini, eitimlerini srdrmeleri salanm [2, s.10], kendi kilise ve kiliselerin vakf topraklarnda sz sahibi olduklar zellikle belirtilmitir [2, s.21]. Patrikhaneler, kendilerine bal kilise ve manastrlardan vergi almaktayd. Kilise ve manastrlarn, ba, bahe, sr, koyun, dkkan vb. mallar bulunmaktayd [3, s.203]. Yaplan balara ek olarak evlilik, miras, Hristiyanlar arasndaki ihtilaflarn zm gibi iler de kiliselere kazan salyordu [3, s.203]. Rum Milleti, yerel dzeyde salk, eitim, sosyal dayanma gibi hizmetleri cemaatlerine salayabilmiti. Yerel cemaatler yrenin ileri gelenlerinin oluturduu demogeron tarafndan ynetilirdi
Bir slam devleti tarafndan patrikhane kurulmas aslnda slam Hukukuna uygun bir durum deildir [5, s.1134]
3 Yahudilerde durum farkl idi. Hahamba ruhani bir lider saylmyor, cemaat yneticisi olarak grlyordu. Hahamlar hahambadan bamszd [7, s. 257] 2

[3, s.209]. Hasat, iftlik hayvanlarnn bakm, eitim, salk, yoksullarn korunmas gibi hizmetlerinin karlanmas, d dnya ile iletiimin srdrlmesi, uygun davran biimlerinin belirlenmesi gibi her tr etkinlik, papazlk blgesinin liderleri tarafndan ynetilmekteydi. Papazlarn seiminde yerel cemaat etkili iken, papazlar piskopos seiminde, piskoposlar da patrik seiminde sz hakkna sahipti [3, s.209]. Tanzimata kadar gayrmslimler, stat asndan Mslmanlardan ayr tutulmu ve bu durum, baz sosyal kurallarla dzenlenmitir. kamet ettikleri yerler4 ve evleri5, giyimleri konusunda snrlamalar getirilmi, ata binmeleri, silah tamalar, askerlik yapmalar yasaklanmtr. Din konusunda bask yaplmamasna karn, mezhep deiikliklerine engel olmak iin fermanlar karlmtr [3, s.153]. Zmmilerin dini ayinlerini Mslmanlarn gz nnde yapmalar irkin aa vurulmasna engel olmak gerekesiyle yasaklanmtr. Ayn sebeple; an alnmas, kilise dnda ha karlmas, yksek sesle ayin yaplmas, bayrak ve flama tanmas gibi davranlar da kstlanmtr6 [3, s.150]. Yerasimos, 19. yzyla kadar Mslman ve Hristiyan reaya arasnda hayat seviyesi ve refah asndan ak bir fark grlmediini, ancak Fenerli Rumlar ve Ermeni sarraflar gibi stat bakmndan farkllam baz gruplar olduunu belirtmektedir [10, s.51]. Arapa amir szcnden treyen Amira, yksek devlet grevlisi Ermeniler ve bu meyanda sarraf, barutuba, hassa mimar, darphane eminleri iin kullanlan bir nvandr [11, s.123]. Benzer biimde; Osmanl saray ve Avrupa arasnda sklaan siyasi ilikilerin Fener Rum aristokrasisinin domasna neden olduu grlr. 1821 syannn yol at gvensizlik sonucu, Rumlarn yrtt devlet ileri de Ermenilere verilmitir [12, s.330]. Braude, gayrmslimlerin ekonomik gc ellerinde tuttuklar fikrini Osmanlnn ticari etkinliine kar nyargl ve arptlm bir bak olarak deerlendirmektedir [13, s.248]. Braudeye gre;
Zmmiler genellikle, Kabe gibi Mslmanlar iin kutsal olan yerlerde ikamet edemezlerdi [3, s.176]. Mslman mahallelerinde oturabilmeleri iin Mslmanlarn icazet vermesi gerekirdi. Ayrca, cami, trbe, mektep gibi yerlerin yaknna yerlememeleri art aranrd [3, s.151]. Bir Mslmann zellikle de cami yaknndaki evini gayrmslime satmas yasaklanmt [7, s.258] Bu mahallelerde Mslmanlarn sayca aznlk durumuna dmelerine izin verilmemekteydi [3, s.151]. Genellikle her cemaat, iinde ibadethanelerinin de bulunduu kendi mahallelerinde, dierlerinden byk oranda yaltlm halde yaamaktayd. [3, s.185]. Kendi okullar, hastaneleri, vakflar vard. Daha ok ar, pazar gibi ortak kamusal alanlarda karlkl etkileim mmkn olmaktayd [3, s.186].
5 III. Selim zamannda karlan bir fermanla; gayrmslim evlerinin Mslman evlerine bakan pencereleri kapatlacakt [7, s. 258] 4

Tankut, Fetavayi Kadhandan naklen; Mslman ve zmmilerin bir arada yaadklar yerlerde zmmilerin an alamayacaklarn, ancak birka Mslman haricinde tamam zmmilerden oluan yerlerde an alp ha karabileceklerini belirtmitir. Ebusssuud Efendi ise bir yerde an alnp ha karlabilmesi iin o yerin tamamen zmmilerden olumas gerektiini ne srmtr [3, s.150] Nitekim, Mslmanlarn yaamad, Lbnan Da ve Patmos Adasnda an alnmas serbest braklmt [15, s.118] Kayserinin Stefana (Readiye) Kynde Mslmanlar, geen Safere kadar alenen tahta almadan ayin yaptklar halde, yakn zamanda tahta alan Rumlar ikayet etmilerdir. Bunun zerine tahta alnmas yasaklanm olmal ki iki yl sonra cemaat tekrar tahta almak iin izin istemi ve almtr [7, s. 260]

Osmanl Devleti, ticaretinin byk ksmn Mslman lkelerle gerekletiriyor ve bunu da Mslman tccarlar stleniyordu. Devlet gcn yitirmeye balad zaman Avrupa etkin olmaya ve gayrmslimler ne kmaya balamt [13, s.249]. mparatorluun tccar grubunu Ermeniler ve zelikle Rumlar7 oluturuyordu. Rumlar Ege kylarnda ticarette stn iken, Ermeniler Anadolu ve ran arasnda sefer yapan kervanlarla varlk gstermitir [10, s.53]. Ramsay ise, Karadeniz limanlarndan gelen mallarn datmnn Ermenilerin elinde olduunu belirtmitir [14, 203] 19. yzyl balarnda Avrupa burjuvazisinin ilgisini sanayie kaydrmas ve dou irketlerinin nemini yitirmesi, Rum tccarlarn i olanan arttrmtr [9, s.54]. Ruslarn da destei ile nceleri btn Anadolu kylleri gibi basit bir reaya hayat yaayan Rumlar, bilgilerini arttrarak i adam olma yoluna girmitir [9, s.54]. Yerasimos, 18. yzylda Anadoluya gelen gezginlerin; ticaretin daha ok Mslmanlarn elinde olduu, Ermenilerin byk transit ticaretle urat, Rumlarn ise bu dnemde ticari etkinlik gstermedikleri eklindeki gzlemlerini aktarmaktadr [10, s.54]. Szgelimi Griffiths, ynl kuma ve hal ticaretiyle uraan baz Rumlara rastlamakla beraber byk bir sefalet iinde yaayan Rumlardan bahsetmektedir [10, s.54]. Yerasimosa gre Hristiyanlar ancak slahat hareketlerinden sonra ticarette stnlk gsterebilmilerdir [10, s.55]. Farkl bir gr ne sren Soykana gre; 18. yzylda Avrupa makine ile retime gemi, sonu olarak da d ticarette byk gelime gstermitir [3, s.231]. Osmanl Devletinin bu deiime ayak uydurmakta zorlanmas bat devletlerinin lkedeki etkinliini arttrm, hammadde ve pazar arayan Avrupann kendi dindalarna ynelmesiyle Osmanl Devletinin tm d ticareti 18. yzylda Hristiyan zmmilerin eline gemitir [3, s.232]. Bat ile ticaret nedeniyle zenginleirken bir aydnlanma srecine de giren zmmilerin millet yapsnda nemli deiiklikler olmaya balam, rgtlenme ve ileyi ruhbanlardan sivillerin eline gemitir [3, s.233]. zellikle Rumlar, Hristiyanlk ve slamla ilgili deerleri batl bakla eletirmeye balam, kiliselerini reformlara zorlarken, Katolik misyonerlerin etkisine almlardr [3,s.235]. Millet-i sadka olarak anlan Ermeniler, 1860da; dini, milli ve sosyal konularn grecekleri, Meclis-i Umumi-i Milliyi kurmak iin izin almlardr [16, s.2]. Kayseri ve Konyada yaayan olduka nemli kitlenin dnda Rumlarn ou, ticaret nedeniyle birka ky vilayetinde younlamtr [6, s.28]. Ermeniler ise mparatorluun her yannda dank haldedir [3, s.210]. 1813de Anadoluyu gezen

Osmanl mparatorluunun merkezi blgeleri olan Balkanlar ve Kk Asyada yaayan Rumlar gelien dnya ticaret sistemi ile ilikiye geen ve ticareti imparatorluun dier blgelerine tayan ilk Osmanl uyruklar arasnda gelmekteydi [6, s.28].

Kinneir, tm kentlerde Ermenilerin Rumlardan fazla olduuna deinmi ve nedenini Rumlarn byk kentlere almaya gitmelerine balamtr [17, s.165]. 2.1.2. Tanzimat Fermannn gayrmslimlere salad haklar Tanzimat Ferman ya da Glhane Hatt- Hmayunu; Osmanl Devletinin, 18. yzyln balarndan itibaren sregelen slahat abalarnn tamamlaycs olarak dnlmekteydi [18, s.174]. 1839da okunan ve Devletin dayand sisteme getirdii deiiklikler bakmndan byk nem tayan ferman, mparatorluk tarihinde Tanzimat Dnemi denilen yeni bir dnem balatmtr. Osmanl mparatorluu, din ve devlet birliine dayal ve kayna eriat olan Tanr haklar sistemi zerine kurulmutu [18, s.177]. Tanzimat, bu sistemin yannda batnn laik sistemine de yer veriyordu [18, s.177]. Mslman ve Hristiyan btn tebaa; rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas ilkesiyle kanun nnde eit ilan ediliyordu [18, s.175]. Tanzimat Fermannn devam olarak 1855te karlan kanun, gayrmslimlerin askere alnmalarn serbest brakarak cizyeyi kaldrmtr. Ardndan 1856da karlan Islahat Ferman; tebaann refah, hrriyet ve gvenlii bakmndan Tanzimat Fermanndan farkl olmamakla beraber [19, s.49] gayrmslimlerin hak ve imtiyazlarn ayrntl biimde belirlemitir [20, s.83]. Artk, millet ve zimmet sistemi ortadan kalkm, imparatorluktaki gayrmslimler vatanda ya da ekalliyet, yani aznlk stats kazanmtr [2, s.70]. Ferman, gayrmslimlerin ibadetlerini serbeste yapabilmeleri iin gereken tedbirleri almay taahht ediyor, din, evlenme, boanma ve kendi aralarndaki hukuki sorunlarnn zm gibi ilerle de ilgilenen Patrikhanelerin yetkisi dini konularla snrlanyor, cemaatlerin ynetimi, din adamlar ve laik yelerden kurulan meclislere braklyordu [2, s.56]. Islahat Ferman, laik bir ileyie geii simgelese de, 1876 Anayasasnda dier dinlerin serbest olduu ve cemaatlere verilen imtiyazlarn srdrlecei aklamas ile birlikte devletin dininin slam olduu belirtilmitir [2, s.84]. Avrupann gayrmslimlerle ilgili bask ve beklentilerine de cevap vermek durumundaki devlet Mslman halkn tutumunu da gz nnde bulundurmalyd [20, s.84]. Mslman halk eriatla kendilerine verilen hakkn kstlandn dnyor, gayrmslimler ise verilen haklar yeterli bulmuyordu [2, s.60]. Ayrcalkl konumlarn kaybetme endiesindeki din adamlar ve eit statde olmak istemeyen cemaatler, szgelimi; Yahudilerle bir tutulmak istemeyen Hristiyanlar, zellikle de ayrcalkl millet konumundaki Rumlar [2, s.65] uygulamay gletiriyordu [2, s.62]. 1890da Kayseriye gelen Kont de Choletnin verdii bilgiler, slahat hareketlerinin Kayserideki gayrmslimler zerindeki etkisi hakknda fikir vermektedir. Choletye

10

gre, Avrupann defalarca yinelenen mdahalesi sonucunda vaftiz, nikah ve cenaze trenleri gnn her saatinde yaplabilmekteydi [21, s.212]. Pek kolay olmasa da, din adamlarnn yeni messeseler kurmasna da izin verilmekteydi. Cholet, balangta kez kapatlmasna ramen Cizvitlerin, Kayseride yeni bir kolej atklarn belirtmitir8 [21, s.212]. 2.2. 19. Yzylda Kayserideki Hristiyan Nfus Oryantalizmin etkileri ve Avrupann gelitirdii yeni retim sistemi iin pazar ve hammadde aray, eski gcn yitiren Osmanl Devletini bat iin cazip klmtr. zellikle 19. yzylda Anadoluya gelen pek ok gezgin, lkeyi; nfus, ekonomi, corafya, arkeoloji, mimari, retim potansiyelleri vb. asndan ayrntl olarak incelemitir. Bu gezginlerden biri olan Kont De Cholet, farkl kavimlerin birbirine karmadan yaamasna ve eitli dinlerin yok olmadan devam etmesine dikkat ekmitir [21, s.213]. 20. yzyln ilk eyreine kadar Kayseri, Choletnin dncesini destekleyen kentlerden biri olmutur. Kayseriye gelen gezginlerin ou, notlarnda nfusa ait bilgiler vermilerdir. ngiliz seyyahlarn ncs saylan Kinneir ehre 1813 ylnda gelmitir. Gezgin, doum ve lm kaytlar tutulmadndan Trk kentlerinde nfusun doru olarak tespit edilemeyeceine dikkat ekmitir. 1813 ve 1921 arasnda ehre gelen gezginlerin Kayseri iin verdii nfus bilgileri ekil A.3 ve ekil A.4. de gsterilmitir. Naumann, Kayserinin btn Anadolunun en nemli ticareti alan ve zengin bir ehri olduunu vurgulam ve bunu yollarn kavak noktasnda bulunmasyla aklamtr [22, s. 210]. Naumanna gre, demircilik ve dokumacln yaygn olduu kentte, evreden gelen tarm rnleri ihra edilmektedir [22, s. 210]. Hamilton, Kayseride ticaret yapan balca Ermeni tccarlarn Vezir Han iinde mallarn sattklarn belirtmitir [23, s.267]. ou Dresdenden getirilen bu mallar; enfiye kutular, cam boncuklar, Kzldenizden getirilen deniz kabuklar, eersiz koum takmlar, ssl ipler, makas, kat ve kaba iilikli Alman ya da Rus yapm asma kilitlerdir [23, s.267]. 20. yzyl balarnda ehri gezen Banse; blgede zellikle dokumaclk olmak zere el sanatlar ve ticaretin nemli olduunu, darya yn, yapa, pamuk, reine, pastrma, ve alacehri 9 satldn belirtmitir [24, s.102]. Bennet, Hristiyanlarn tm d ticareti ellerinde tuttuklarn, Mslmanlarn st tabakasnn genellikle resmi grevle, pek aznn ise kk apl tahl ve sar cehri
8 9

Cholet, Cizvitlerin Trklerden ok Ortodoks Ermeniler tarafndan engellendiini belirtmitir [21, s.213]. Halclkta kullanlan kk boya malzemesi

11

ticareti iiyle uratklarn gzlemlemitir [25, s.2]. Alt tabaka ise tarmla geinmekte, kasaba ve byke kylerde ok az bir kesim zanaatla uramaktadr. Bennete gre, Hristiyanlar kuma, terzi, kuyumcu, zanaatkar ve tccardr. mamolu ise Mslmanlarn toprak sahibi ya da tccar olduunu, Rumlarn zellikle d ticaret, hizmet sektr, kuyumculuk, marangozluk, terzilik, kavaflk, halclk ve pastrmaclk gibi ilerle uratn belirtmitir [26, s.123]. Kayseri ve evresindeki kylerde yaayan Hristiyan ailelerin ounda erkekler ksa aralklarla dnecek biimde stanbul, zmir vb. yerlerde ticaretle uramaktadr [25, s.3]. Kayserili Hristiyanlarn ounun Trke konumas, pek ok seyyahn zellikle dikkatini ekmitir. 1864 ylnda Perrot; Anadoluda Rumlarn Rumca, Ermenilerin de Ermenice konumayp Trke konutuunu ve kendi alfabeleriyle Trke yazdklarn belirtmitir [27, s.365] 2.2.1. Ermeniler Kayseri, her dnemde az ya da ok sayda Ermeni nfusa sahip olmutur [28, s.35]. yle ki Ermeni tarihi Horenli Movsese gre kentin eski adlarndan biri olan Mazaka, Ermenicedir [28, s.31]. Bizans Devleti tarafndan Toroslar evresine yerletirilen Ermenilerin buradaki varl 3-4. yzyllara kadar dayanmaktadr [29, s.217]. 3. yzylda halknn ou Hristiyan olan Kayseri10 [28, s.30], Ermeni ve Rumlar arasndaki kltrel alveriin youn olduu bir blge olmutur. [28, s.34]. Eski Ortodoks kilise anlayna gre, bir kentteki tm Hristiyanlar, ulus ya da dil fark gzetilmeden tek dini ynetime bal olmak zorundayd. Bizans ynetimi srasnda egemen g Rumlara ait olduundan, dini ayinler, vaftiz, evlenme, cenaze trenleri, Rumca yaplmalyd. Anadoludaki tm toplumlar iin, Rumca konuulan bir kentte baka ulustan bir piskoposun varl da tren yapmas da yasaklanmt [28, s.35]. Zamanla bu topluluklar ibadet dilinin sahibi olan unsur iinde erimilerdir. Ancak, Kadky Konsilinden sonra Ermeniler iin durum deimi, monofizitizmi kabul ederek alnan kararlara kar kan Ermeniler sapkn ilan edilmitir [3, s.211]. Yaplan bask ve saldrlar onlar kimliklerini daha iyi korumaya, kendi dil, kilise ve ayinlerine sahip kmaya yneltmitir [28, s.34]. Yasaklar nedeniyle, ancak Kayserinin 1067de Alpaslan tarafndan fethinden ve Danimendoullarnn kente egemen oluundan sonra, kendi kilise ve dini kurumlarna sahip olabilmilerdir [28,

10

Havari Tadeos, Kapadokyada vaazlar verdikten sonra Kayseri Kilisesini kurmu ve Antakyal Teofilosu Kayseri episkoposu olarak takdis etmitir. Teofilosun haleflerinden Leontios, Ermenilere Hristiyanl benimseten Krikor Lusavorii katolikosluk grevine atamtr [28, s.29]. Aziz Krikorun yaamnda ve dini olgunlamasnda byk yeri olan Kayseri, Ermeni Kilisesi iin kutsal saylmaktadr [30, s.188]. 325 znik ilk Hristiyanlk evrensel konseyinde Kayseri Episkoposunun Efes Episkoposu ile beraber en yksek konumda bulunmas da ehrin Hristiyanlk iin nemini aklamaktadr [30, s.189].

12

s.36]. Bu dnemde, Ermeni bapatriklii bir sre Tomarza yaknlarnda konumlanmtr [30, s.189]. Anadolunun en byk Hristiyan dini merkezlerinden biri, Gregoryen mezhebinin merkezi saylan [31, s.30] ve yksek dini renim grlen bir yer olan Kayseri [28, s.34], 17. yzyla kadar bapiskoposluk makam olmu, bu yzyln ikinci yarsndan itibaren stanbul Ermeni Patrikhanesine balanmtr [30, s.189]. Ermeniler iin nemli bir dini merkez olmas, Kayserinin demografik yapsn 20. yzyl balarna kadar etkilemitir. stanbulun fethinden sonra Kayseriden stanbula gnderilenler olmusa da, ou Kayseriye Sisden (Adana-Kozan) gelen Ermenilerin bir ksm Kayseride kalmtr [32, s.73] Pamukciyana gre; asrlardr Kayseride yaayan Ermenilerin nemli bir ksmn Tebriz, Erivan ve Nahcivandan gelenler oluturmaktadr. 1603te ah Abbas, Osmanllardan ald bu ehirlerdeki Ermenileri rana ge zorlamtr. Pamukciyann belirttii aileler ran yerine Kayseriye yerlemitir [11, s.114]. 16. yzylda Kayserideki Ermeniler; Cemaat- Ermeniyan- Kayseriyan, Cemaat- arkiyan ve Cemaat- Sisliyan adlarnda gruba ayrlmaktadr [33, s.10]. lk grubun Trklerden nce kentte bulunan Ermenilerden olutuu dnlmektedir [33, s.10]. 1897de Kayseri Ermeni piskoposluk blgesi kaytlarna gre, 2500 Ermeni ailenin nfusu; 6800 erkek, 6980i kadn olmak zere, toplam 14.760 tr. Bu sayda; 250 erkek, 265 kadn olmak zere 75 aile Katolik, 170 erkek, 220 kadn olmak zere 175 aile Protestandr [34, s.61]. I. Dnya Savandan nce Kayseri ve evresindeki Ermeni nfusunun 52.000 olduu belirtilmitir [29, s.218]. Kayserinin 114 mahallesinden 28 inde yaayan Ermeni says ise 18.907di. Bu rakam, ehrin toplam nfusunun %35ine denkti [29, s.218]. Baka bir kaynaa gre; Ermeni nfusu yaklak olarak ayn deerde olup 1905-1914 arasnda, iinde gayrmslimlerin de yer ald komisyonlarca, her kaza, vilayet ve kyde yaplan nfus saymna gre Kayseride 184.292 Mslman, 20.590 Rum ve 50.174 Ermeni yayordu [16, s.24]. Kayserili Ermeniler Ortaadan beri esnaf olarak; zellikle kuyumculuk, dericilik ve -Marco Polonun da takdirini kazanan- halclkla tannmtr [29, s.220]. 17. yzylda zellikle Venedik ve Amsterdamda etkili olan bu snf, uluslararas ticaretteki etkinliinin azalmaya balad 19. yzylda Anadolu ticaretine ynelmitir [29, s. 220]. Simeona gre, 17. yzyl balarnda ehirdeki 500 Ermeni hanesi arasnda zengin tccarlar ve naml kocalar olduu gibi, yoksullar da fazladr. Bunlar genellikle terzi ve kaftancdr [35, s.254]. ehir iindeki Ermeniler Ermenice bilmezken, ehir dndakiler Ermenice konumaktadr [35, s.255]. nciciyan da 18. yzyl sonlarnda Efkere, Gesi, Belagesi, Nize, Muncusun ve

13

Derevenk Kylerinde Ermenice konuulduunu belirtmitir [35, s.309]. ehre 1890da gelen Kont De Choletye gre, ok zengin olan ve neredeyse tm ticarete hkmeden Ermeniler, Trk yetkililerle iyi ilikiler iinde ve Mslmanlara, Katoliklerden daha yakndr [21, s.214]. Aralarndaki mezhep rekabeti Kayserili Ermenilerin ulusal ayaklanmaya katlmasn engellemektedir [21, s.214]. Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla getirilen yeni dzenlemelere ek olarak misyonerlerin de etkisiyle ehrin sosyal altyaps ve mimari grnm olduka deimitir. Grotheye gre Ermenilerin Avrupa ile yaknlamas 1819dan itibaren, misyonerlerin, komuluk ilikisi grntsyle Ermenilere yardmlarda bulunarak sosyal ihtiyalarn karlamasyla gereklemitir [36, s.17]. 19. yzylda blgedeki okul altyaps olduka gelimitir. 1800de Surp

Asdvadzadzin Kilisesi yaknnda kurulan Hayguhiyan Enstits [29, s.21], daha sonra Surp Sarkis Kilisesinin bulunduu mahallede alan Surp Hagop Okulu [29, s.21], 1826da Surp Krikor Kilisesinin bitiiine eklenen Sarkis Gmyan Lisesi [29, s.21], stanbuldaki Kayserili Ermenilerden toplanan balarla yaplan Baheba Mahallesindeki kz lisesi, [29, s.21] ve Efkeredeki yatl ve gndzl lise [37, s.47] Kayserideki nemli Ermeni okullardr. 1898 Maarif salnamesinde, ehirde biri yksek okul, dierleri lise olmak zere 12 Ermeni okulu kaytldr [38, s. 360]. Bunlardan biri Katolik Emmanuelian Enstits, dier ikisi Protestan cemaatine ait okullardr [29, s.219]. epor (1910) ve Nor erunt (1912) adl Ermeni gazeteleri, Kayserinin o dnemdeki sosyal yapsn gsteren dier unsurlardr [29, s.220]. 2.2.2. Rumlar Tozer, Anadolu Rumlarnn bu lkenin ilk sakinlerinin soyundan geldiklerini savunmaktadr [39, s.117]. Tozere gre Rumlar, skender ve onun halefleri tarafndan ehirlerde oluturulan Yunan ticaret kolonilerine yerleen tccarlarn devamdr. Daha sonra Bizans mparatorluuna balanarak dou kilisesinin yesi olmulardr [39, s.117]. Ramsay, bir ulus deil, sadece dini bir grup olduunu ileri srd Rumlarn Kapadokyann yerli halk olduu grndedir [14, s. 242]. Schweinitz ise Rumlarn byk ksmnn Mslmanlarn basksyla din deitirdiini iddia etmitir. Yazara gre; basklar nedeniyle boalan yerlere de ky blgelerden gelen Rumlar yerletiinden halkn kkeni belirsizdir [40, s.110]. Dini basknn sz konusu olmadn savunan Ramsay, Kk Asyay ok iyi tanyan Wilsona dayanarak, Hamiltonn Trabzonda Hristiyanln gizli yaand tespitine katlmamaktadr [14, s.242].

14

Kitromilides, KAAM arivindeki verilere dayanarak; Ortodoks nfusun kiliseye duyduu gl ball ayrt edici bir zellik olarak deerlendirmitir [41, s.34]. Clogg, ky blgelerdekiler dnda Anadolu Rumlarnn Trk komularndan farksz olduunu, Trke konuan11 bu insanlarn pek aznn Yunanllk bilinci tadn belirtmitir [42, s.59]. Ayinleri bile Trke olan Rumlarda Krm Savandan sonra milli duygularn uyandn ne sren Schweinitz; okullar, retmenler ve kilisenin milliyetilik zerindeki etkisi konusunda Nuri ile ayn grtedir [40, 110]. Grotheye gre, uyanan milli bilin, Anadoluda bir Rum sorunu oluturmam, reform hareketlerinde Rumlar engel deil destek olarak grlmtr [36, s.25] Schweinitz, durumu bu kadar olumlu deerlendirmemekle birlikte, atlan adm srdrld ve verilen haklar kat stnde kalmad srece Rumlarn iyi vatanda olaca dncesindedir [40, s.111]. Ortodoksluun Ariusuluk12 karsnda byk baar gstererek ilerlemesini salayan ve manastr ve keilerin yaamn dzenleyen kurallar koyan en nemli Ortodoks azizlerinden Basileosun Kayserili olmas, ehri Ermeniler iin olduu kadar Rumlar iin de nemli klmtr [31, s.30]. Sotiriadise gre 1912de Kayseri sancanda yaayan 194.281 kiinin 23.201i Rumdur. Kayseri kazasnda ise; 135.048 olan nfusun 14152si Rumlardan olumaktadr [43, s.180]. Anagnostopulu ise Rumlarn 25070 kii (125 aile) olduklarn belirtmitir [43, s.181]. 1914 yl resmi istatistiklerine gre Kayseride 20.590 Rum yaamaktadr [44, s.101]. 1922 de Kayseri merkezde 20.409, Develide 2221, Bnyanda 1197, ncesuda 3695 olmak zere 27522 Rum bulunmaktayd13 [45, s.15]. Kayseri Rumlar daha ok svaclk, boyaclk, oymaclk, taraklk, kerestecilik, talk gibi inaatla ilgili meslek dallar ile uramaktayd [44, s.99]. Kayseri Ortodoks Rum Metropolitliinin tuttuu kaytlar, 1834te alabilir durumdaki erkeklerin % 60a yaknnn zellikle ky kentlerine gitmek zere evlerinden ayrldn gstermektedir14 [6, s.39]. Bunun yan sra, Ankara, ncesu, Nevehir,

11 Kayseride Rumca konuulan tek ky ncesu- Karahisar nahiyesine bal Ortakyd [45, s.16]. Hfz Nuri bunu ky halknn stanbulda meyhanecilik, otelcilik, gazinoculuk, kahvecilik vs. ilerle urarken Yunan propagandasna kaplarak doduklar yere stanbul sistemli okullar ve kiliseler yapmasna, papazlar ve Yunan retmenler getirtmesine balamtr [45, s.16]. 12 13

sann Tanrsal nitelii olmadn ileri sren gr [31, s.34].

Yukardaki saylar incelendiinde; Stavridisin, 20. yzyl balarnda Kayseride bulunduunu belirttii 40000 kiilik Rum nfusun abartld grlmektedir [46, s.40] Ioannis Kougioumtzoglou (Kuyumcuolu) bu durumu Germiri rnek gstererek aktarmtr: Bata bir Ermeni yerleimi olan Germire 19. yzylda yakn kylerden gelip yerleen Rumlar ksa srede yerel i alanlarnn ounluunu ele geirmitir [6, s.39]. Yrede i bulamayan ya da daha iyi imkanlar arayan Rumlar ise kylara ynelerek pamuk, hububat alm satm ya da pamuk eirme iine balamtr. stanbula gidenler ise tekstil ve dier Avrupa rnleri ilerinde komisyonculuk yapmlardr [6, s.39].
14

15

Mersine de gidip i kurmulardr

15

. Erken yata evlenen erkekler 6 ay gibi bir sre

evlerinde kaldktan sonra yolculua gidiyor, onlar yokken evi, aileyi, tarlay vs. kadnlar idare ediyordu [6, s.40]. Mevsimlik ilerde alanlar 6 ay iinde dnyor, kendi ilerini kuranlar iki yldan be yla kadar geri gelmiyordu. Ellili yalara ya da rahat yaamalarna yetecek paray kazanncaya kadar gmen eklinde yayorlard [6, s.40]. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren i iin daha uzaklara gidildii grlmektedir. 1869da Kayseride kurduu iinden vazgeip Manchestera kadar uzanan hal tccar Kuyumcuolu [6, s.41] buna rnek gsterilebilir. Kayseri Ortodoks piskoposluk blgeleri arasnda ilk sralarda yer alan bir bapiskoposlua sahipti [6, s.270]. Bursa, Trabzon, zmir ve Sinasos gibi merkezlerdeki Rum cemaatleri gibi varlkl olmas nedeniyle Kayseri Rum cemaati, eitim, yardm dernekleri gibi kurumsal altyap oluturabilmitir [6, s.80]. Augustinos, Kayseride eitim alannda grlen ilerlemeyi ekonomik refahn yan sra, cemaatin iyi rgtlenmesiyle aklamtr [6, s.272]. Ramsay; fakir bile olsalar Rumlarn eitime ncelik verdiine, zengin olmalarna ramen Ermenilerin bu konuyu fazla nemsemediine dikkat ekmitir [14, s.196]. Kayseride ikisi erkek ve biri kz olmak zere Rum ilkokulu, Zinciderede gece ve gndzl bir lise, Talasta da gece ve gndz blml bir Protestan okulu ve bir Katolik ilkokulu bulunmaktadr [44, s.99]. Sevin, 1897de Kayseride 4 Rum okulu bulunduunu belirtmitir [47, s.236]. 1900 yl Ankara Vilayet Salnamesine gre ehirdeki erkek okulu says 3e kmtr [37, s.47]. Blgedeki misyoner okullarnda da Ermeni ve Rum renciler eitim almaktayd [45, s.16]. 1790larn banda cemaat iindeki baz tccarlar ehliyetli bir retmen bulmak ve masraflarn karlamak iin maddi destek salayarak yeni gelien okulun bana zmirden bir kei getirtmitir [6, s.270]. 1848de Atina niversitesinden mezun bir retmen getirtilmi, 1883te Zincidere Manastrnda blgedeki tm cemaatlerin faydalanaca bir ilahiyat okulu almtr [6, s. 272]. 1821 isyanna katlmak iin kylardan Moraya gitmeye alan Rumlar, Anadoluya srlmlerdir [48, s.94]. Yunanllarn Anadoludaki ilerleyileri srasnda Yunan ordusunu destekleyen Rumlar iin de Kayseri srgn yeri olmutur. Sahilden uzakl ve Trk nfusun younluu [48, s.94] nedeniyle srgn iin uygun bir yer olan Kayseri, bu ynyle Rumlar iin farkl bir anlam tam olmaldr16.

15 Mina Hristopoulou, 1840larn banda Mersin limannda birka balk kulbesi ve ticaret amacyla Ege Adalalar ve Kapadokyadan gelen Rumlarn oturduu evler olduunu belirtmitir [6, s.272]. Ticaretin gelimesine bal olarak olduka kalabalklaan Rumlar 1885te kendi kiliselerini ina etmilerdir [6, s.272].

Bjkl kynden 1922 Nisannda ayrlan Yorgos Grigoryus, Kayseri-Everekte 5 ay yol yapmnda altn, buradaki yerli Hristiyanlarn srgnlere gizlice yiyecek yardmnda bulunduunu belirtmitir [49, s.62]

16

16

2.3. 19. Yzylda Anadolu ve Kayseride Misyoner Faaliyetleri Osmanl mparatorluunda 16. ve 17. yzyllarda talyan misyonerlerin pek baar kaydedemeyen almalar, 18. yzyldan itibaren Franszlar tarafndan yrtlmtr [3, s.239]. Balangta engel olmaya alan17 ynetim, 1840ta Katolik Rumlar ayr bir millet olarak tanmak zorunda kalmtr [3, s.242]. Katoliklere kar Protestan misyonerlere gz yumulmas 1850de Protestan cemaatinin olumasna yol amtr [3, s.242]. 18. yzyln sonlarna doru bamszln kazanan ve geleceini ticarette gren Amerika, Avrupallar gibi ak bir emperyalist tavr yerine, din unsurunu kullanmay semi, nce Osmanl Devleti'ne ticaret yoluyla yaklamaya alm, ortamn misyonerler iin uygun olduunu kavraynca 1819'dan itibaren yeni bir dnem balatmtr [52]. ABDden yaylan misyoner gruplar iinde en aktifi Congregationalistlerdi [50, s.92]. American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) Protestanln bu mezhebi tarafndan kurulmutur [50, s.93]. Anadolu'daki ilk merkezini 1820 ylnda zmir'de kuran ABCFM, nceleri Mslman ve Yahudileri Hristiyanlatrmay amalam, bunun mmkn olmadn grnce Hristiyanlara ynelmitir. Din ve milliyet arasndaki ba inanan nemseyen Rumlar arl [6, ve kiliseden ayrlmakla umulan Bu halkna baar nedenle yabanclaacana salanamaynca s.199] arasnda

almalarn

Ermenilere

kaydrlmtr.

Trabzondan Mersine uzanan hattn batsn ifade eden Bat Trkiye misyonunun ad Ermeni misyonu olarak deitirilmitir [51, s. 71]. 1870lere kadarki 25 yllk srete misyoner raporlarnda anlatlan baarlar dinden ok eitim alanndadr [6, s.195]. Augustinos, misyonerlerin kilise amak gibi dinsel almalarnn Mslmanlardan gelen tepkiler nedeniyle fazla ilerleme gsteremediini belirtmitir [6, s.196]. Hamlin, 1878de Tekirda ve Bursada kilise kurma abalarndan bahsetmi, bunun baarlmasn yerel yneticilerin anlayl olup olmamasna bal bir durum olarak aktarmtr [6, s.197]. Augustinosun bu ifadesine ramen Kantarc, ABCFMin 1893 ylna kadar Trkiye'de 624 okul, 436 ibdethane atn belirtmitir [52]. Okullarn yan sra hastaneler ve basn-yayn, misyoner faaliyetin nemli dier iki alandr [52].
1919 Maysndan (Yunan ordusunun zmire k) birka gn sonra evinden ayrlan ve bir mddet Kayseride kalan Sotiris ulu, Kayserinin zengin Rumlarnn kurduklar komisyonla 20 yandan kk Rumlarn douya yollanmamas konusunda Trklerle anlatklarn belirtmitir. Bunun zerine kkler Zincidere Manastrna gnderilmitir [49, s.74] Bozkurtun Arberry den aktardna gre 1725te batl misyonerlerin zmmilerin evlerine girmesini yasaklayan iki ferman yaynlanmtr [9, s.22] 1746 tarihli bir fermanda da Ermenilerin Fransz kiliselerine girmeleri, evlerine Fransz papazlar getirip ayin yapmalar yasaklanmt [9, s.36] Sultan II. Mahmut devrinde Hristiyanlarn mezhep deitirmeleri yasaklanmtr Bu yasak ngiliz elisinin basksyla 1844te kaldrlmtr [9, s.43]
17

17

Gittikleri yerlerdeki aznlklarn dillerini renerek, o dillerde yaynlar yapm, ncil'i onlarn dillerine evirmi, onlarn dillerinde ve ngilizce eitim veren okullar amlardr [52]. Misyonerler getirdikleri yeni alkanlklarla imparatorluktaki Hristiyanlar arasnda bir burjuva snfnn gelimesine neden olmu [6, s.199], zellikle Kapadokya gibi i blgelerde birok yenilie nclk etmilerdir [6, s.199]. Amerikal misyonerler birok konuda Trklerin sosyal hayatn deitirdiklerini iddia etmilerdir18 [52]. Kayseriye ulaan ilk Amerikal misyoner 1827de gelen Peder Elnathan Gridleydir [51, s.29]. 1852 de Board tarafndan Kayseriye gnderilen Amos ve Caroline Fransworth [53, s.200] 1854te Bat Trkiye Misyonuna bal olarak Kayseri istasyonunu kurmutur. 1870 ylnda da Talas, misyon istasyonu olarak almtr [54, s. 365]. Kayseri istasyonu, kendisine bal u istasyonlar eklinde tekilatlanm; [55 s.42] Everek, Muncusun, omakl, Zincidere, Stefana, Rumdigin, Aziziye, Magharolu, Mentee, Urnej, Gaziler, Ccn, epni, Efkere, Fenese, ncesu, Kayaba, Kkkyde u istasyonlar kurulmutur [55, s.46]. 1880 ylnda ngiliz temen Bennet, Kayseri hakkndaki raporunda Amerikal misyonerlerin, 600 Ermeninin Protestan, 160 Ermeninin de Katolik mezhebine getiini iddia ettiini yazmtr. Ayn raporda; Protestan hareketi baladktan sonra Katoliklerin azald ifade edilmitir [25, s.1]. Bennetten farkl olarak Tozer19, 1881de 2500 civarnda Protestan bulunan Kayseride mezhep kavgalarnn grlmediini, Katolik Ermenilerin ocuklarn Protestan okullarna gndermekten ekinmediini ifade etmitir [39, s. 111]. Kayseriye gelen seyyahlardan Kont De Cholet, bu uzak lkelere yerleme cesareti gsteren misyonerlerle ilgili grn bizim etkimizi glendiren en nemli etkenlerdir biiminde ifade etmitir [21, s.212]. Barkley, Kayseride evinde kald misyoner Mr. Stravern aklamalarna dayanarak misyonerlerin amacn yksek medeniyetli bir devlet kurmak eklinde aklam, Ramsay ise eitilmi bir orta snf yaratmaya altklarn belirtmitir [14, 227]. Mr. Stravern ifadesiyle tm Anadolu, Suriye ve ran; misyonerlik blgelerine ayrlmtr. Bu blgelerin merkezi bazen Kayseri gibi byk bir kenttir. Amerikadaki Hristiyan Cemaatinin Ynetim Birimi adndaki merkez almalarda kullanlmak zere toplanan parayla birlikte blgelere sekreter ve bakanlar gndermektedir. stanbulda da bir ynetim kurulu
18 Misyonerler, evlerde, toprak oda demelerin yerini tahta demelerin almasnda kendi rollerinin olduunu, pencerelerin daha byk ve yksek yaplmaya balandn, kyllerin hayvanlar iin evlerin alt katnda ahrlar ve st katta ise kendileri iin oturma meknlar yaptklarn, gaz lambalarnn ve diki makinelerinin, ayrca en yeni yel deirmenlerinin kendi almalar sonucu Trkiye'ye girdiini belirtmilerdir [52]. 19

Misyoner Dr. Farnsworth ile tanan Tozer, Farnsworthun, nce Kayseri, sonra Talasta grev alarak kolejde tp ve dokumaclk dersleri verdiini belirtmitir [39, s.110].

18

vardr. Belli zamanlarda farkl blgelerin delegeleri, dzenli olarak toplant dzenlemektedir [56, s.150]. Misyonerlerin tm evlidir ve eleri de kendilerini retmeye adamtr [56, s.151]. Yazarn ifadesine gre misyonerlerin en iyi dostu Trkler, gerek dmanlar ise Hristiyanlardr! [56, s.151] Barkley, 1873-74 yllarnda yaanan ktlkta ngiltere ve skoyadan gnderilen yardmlar datan misyonerlerin, amalarna ulamalar konusunda umutsuzdur [56, s.152]. Buna karlk, misyonerlerin halktan grd ilgi, mevcut kilise evrelerini rahatsz etmitir. Ioannidis, Protestanlarn yalnz Kayseride deil, evre kyler, Kapadokya ve Anadolunun hemen her tarafnda bulunduuna, cahil kalan Ortodokslar etkilediine dikkat ekmeye almtr. Halkn kiliselerde misyonerlere kar uyarlmasn ve baslp datlacak Trke kitaplarla bilinlendirilmesini nermektedir [57, s.41-42]. Misyonerlerin kulland binalar genellikle Amerikadan gelen destekle ina edilmekteydi. Yaplara ruhsat alnmas iin arazinin yeri, kime ait olduu, yapnn ilevi, masraflarn nasl karlanaca, binann cinsi (ahap, kargir) ve plan Osmanl Devletine sunulmak zorundayd20 [38, s.357]. Okullarn bakm ve onarm da izin alnmak kouluyla ilgili ahs ve cemaatlere aitti [38, s.357]. Misyonerler kilise satn alabilir ya da yapabilirlerdi. Ancak, Kayserinin 1896 yl mali raporunda, kilise konusunda harcama yaplmad grlmektedir [51, s.105]. Kayseride de misyonerler eitim alannda gsterdikleri faaliyetlerle dikkat ekmektedir21. 2.4. Osmanl Devletindeki Gayrmslimlerin Zorunlu G 2.4.1. Tehcir ve Kayserideki Ermeni nfus zerine etkileri Rusya, Kk Kaynarca Antlamasyla22, Osmanl Ortodokslar zerinde sz sahibi olduu sonucuna varmtr [2, s.38]. Ksa sre sonra, Fransz Devrimiyle yaylan milliyetilik fikirleri Osmanl Devletinin ok uluslu yapsn etkilemeye balam, Srplarn ayaklanma ile ayrcalklar kazanmasn, 1829da Yunanistann bamszlk

20 1312 (1894) tarihli belgede Zincidere Manastr yannda yaplacak yetimhanenin ruhsat talebinde bu belgeler ve binann projesi ile beraber mracaat heyetinin isimleri ve yaplan balarn listesi bulunmaktadr [38, s.357]. 21 Talasta misyonun kurulmasndan 1 yl sonra bir kz okulu almtr. 1889da misyonerlerin yaptrd okul [58, s.239], yeni binasna tanmtr [54, s.367]. Kayseride misyonerlerin kurduu okullar; 1898 tarihli Maarif salnamesinde belirtilen Protestan Erciyes Mektebi (1856), Katolik lisesi (1860), Rum-Ermeni Protestan Mektebi (1871) ve ncil Vaaz (1869) okullar [38, s.360] ile 1903te alan iki Fransz Okulu [47, s.66] ve ayn yllarda alan Cizvit okuludur [47, s.66].

Maarif Nizamnamesinin ruhsatsz okullarn kapatlmas karar zerine Amerikan elisi olaya mdahale etmitir [47, s.209]. 1907de, Kayseri ve Talastaki okullar ile ocuklar iin bahe okulu, hastane, misyoner konutlar ve eczanenin almasna izin verilmitir [47, s.209]. Antlamann 7 ve 14. maddeleriyle Osmanl Devleti Hristiyan dinini ve kilisesini koruma sz ile birlikte [9, s.36], Ruslara Beyolunda bir kilise kurma izni ve Rus elisine bu kiliseyi ve grevlilerini himaye hakk vermi, kilisenin her trl taarruzdan masun olacan bildirmitir [9, s.37]
22

19

elde etmesi izlemitir. 1856 Paris Antlamas ile Balkan Hristiyanlarnn ayrcalklar arttrlm, Rusya ve mttefiklere gayrmslimler iin gerekli slahatn yaplaca sz verilerek, bir bakma i ilerine karma hakk tannmtr [8, s.12]. Balkan Hristiyanlar Ayastefanos ve Berlin Anlamalar ile bamszlk kazanmlardr [8, s.12]. Bu anlamalara Ermenilerle ilgili maddelerin eklenmesi, ilk kez Ermenilerle ilgili bir konunun devletleraras dzeyde ele alnmas anlamn tamaktadr [8, s.12]. Bu durum Ermenilere dernekler kurmalar iin g vermitir [8, s.16]. lki 1890da yaanan [8, s.18] ve 30 Mays 1915te alnan tehcir karar [8, s.51] ile son bulan olaylar23 bugn de tartmas sren Ermeni Meselesi ni bu ekilde balatmtr. Tehcir karar, Katolik, Protestan, hasta, kr, asker ve asker ailesine mensup, memur, tccar ve baz amele ve ustalar dndaki Ermenileri kapsamaktadr24 [8, s.62]. 15 Austos 1915te iinde Kayserinin de bulunduu baz mutasarrflklara gnderilen telgrafta, Osmanl Ordusunda asker, zabit ve mebus ile Protestan ve Katolik Ermenilerin aileleriyle birlikte, bulunduklar yerde kalmalarna izin verilmitir [16, s.72]. Ayrca merkez ve taradaki Osmanl Bankas ubelerinde, Reji daresinde ve baz konsolosluklarda alan Ermenilerin de, iyi halleri grld srece kalmalar kararlatrlmtr [8, s.63]. Yetimler ve dul kadnlar da yetimhane ve kylerde koruma altna alnarak maddi yardmda bulunulmutur [8, s.63]. Tehcir srasnda, 17-55 ya aras Osmanl tebaas Ermeni erkeklerin lkeden k yasaklanm, tarafsz devletlerin vatanda olan Ermenilerin sava sonuna kadar dnmemek zere ayrlmalarna izin verilmi, ancak, gelmek isteyenler engellenmitir [8, s.65]. Balangta, Amasya, Yozgat, zmit ve Bursa gibi Kayseride de Kanunun uygulanmasna gerek duyulmam, ancak, ortaya karlan silah depolar nedeniyle, Kayseri de kanun erevesine alnmtr25 [16, s.71]. 10 Haziran 1915 tarihli talimatname ile tehcir uygulanan Ermenilerin mallar koruma altna alnmtr [8, s.53]. Sevkiyat blgelerinde bakan ve biri mlki, dieri maliyeden iki yeden oluan Terk Edilmi Mallar Komisyonu kurulmutur. Komisyonlar, boaltlan yerlerde Ermenilere ait mallar belirleyerek; biri mahalli kiliselerde, biri mahalli ynetimde dieri de komisyonda kalacak defterler tutacaktr. Bozulabilir eya ile hayvanlar ak artrma ile satlarak paras korunacak, komisyon gnderilmeyen yerlerde bu ii mahalli ynetimler stlenecektir [8, s.53]. Can ve mal
23 Kayseri ve Kayseriye bal Fenese, Develi, omaklda da Ermeni cemiyetleri kurulmutur. Burada ilk olay 1892-93 yllarnda yaanmtr [16, s.65]. 24 25

Bu kiiler arasnda zararl faaliyeti grlenlere sonradan tehcir uygulanmtr [8, s.62].

ileri Bakan Talt Bey Kayseriye gelerek ehrin ileri gelenlerine; birka cephede savaan ordunun i gvensizlikle baa kmasnn mmkn olmadn, bu nedenle dmanla ibirliine giren Ermenilerin Anadolu dna karlmalar karar alndn belirtmi, devletin tm kanunlarnn yrrlkte olduunu, Ermenilere zarar verilmesi durumunda kanuni ilem yaplacan aklamtr [59, s. 26].

20

gvenliinin salanmas iin kurulan 10 komisyondan biri Kayseri, Sivas ve Yozgat blgesinden sorumludur [16, s.85]. Dahiliye Nezareti skn- Aayir ve Muhacirin Mdriyetinden Kayseri mutasarrfna 28 Haziran 1915te gnderilen telgrafta; sevkiyatta grev alacak komisyonlarn kurulmas istenmitir [16, s.78]. Dnemin belediye bakan Ahmet Rifat alka, mutasarrf Zekai Beyin kendisinden, bir ile seip istedii kiileri alarak oradaki tehcir ilemlerini kontrol etmesi ricasnda bulunduunu belirtmitir [59, s.23]. Bunun zerine Ahmet Rifat Bey, ttihat ve Terakki Dernei sorumlu katibi, belediye yesi, bir polis, 15 er ve Bnyan lesi inzibat kuvvetlerinden oluan kurulla Bnyan evresindeki sevkiyat kontrol etmitir. Ekrek Kynn 600 ksur haneye varan halk diledikleri eyay bir gecede toparlayp jandarma korumas altnda Aziziye lesinin Sarz Buca Mdrlne gnderilmitir. Halk kana kadar kye dardan kimsenin girmesine izin verilmemi, boalan ky, bata bucak mdr ve jandarma komutanndan kurulu bir heyete yeni bir emre kadar korumalar kouluyla teslim edilmitir. Soyugun ve Kiki Kyleri ile Bnyan ile merkezi de benzer ekilde boaltlmtr [59, s.23]. Rifat Bey Mslmanlarn, birok Ermeni komusunu Mslman adlar almalarn salayarak ya da saklayarak kurtardn, kendisinin de yannda alan Kasakian Efendi, ailesi, baldz ve ocuklarn kurtardn belirtmitir [59, s.26]. Stephan G. Svacyann, annesi Dirouki Svacyann (Kasakiann baldz) anlarndan aktardna gre; 1915 Austosunda tellallar srgn olacan yaymaya balam, duvarlara aslan bildirilerle Protestan, Katolik ya da asker aileleri dnda tm ailelerin mahalle mahalle gnderilecei ve mallarn satmak zere iki gn verildii ilan edilmitir [59, s.27-28] Sevkiyat, karakoldan karakola teslim suretiyle gerekletirilmitir. Ermeniler, gittikleri yerlerdeki airet ya da Mslman nfusunun %10unu gememelerine26 dikkat edilerek [8, s.50] Halep, Rakka, Zor, Havran, Musul, Diyarbakr ve Cizre gibi yerlere gnderilmitir. [16, s.72]. Hkmetin 15 Mart 1916da sevkiyat durdurmasndan nce, Kayseri merkezi ve evresinde 1517 Katolik, 1957 Protestan olmak zere toplam 49.947 Ermeni bulunduu, bunlardan 44271inin Halep, Suriye ve Musula sevk edildii, kalan 4910 Ermeninin ise asker ailesinden ya da az sayda Protestan ve Katolik olduu bildirilmektedir [16, s.84]. Bykeli Morgenthau, Tehcirin yaratt skntlar hafifletmek amacyla Ermenilere yardm etmek isteyen zengin gruplarca bir yardm komitesi kurulmasn nermitir
Devrin Kayseri Mutasarrf Zekai Bey, 9 Haziran 1915te Dahiliye Nezaretine; Develinin Kk ncesu yerleiminin 160 hanede 600 den ibaret Ermenilerin tamamnn Aksaraya gitmek zere yola ktklarn bildirmitir Buna kar gittikleri yerlerde nfus ounluu oluturmamalar iin Dahiliye Nezaretinin 12 Haziran1915 tarihli telgrafnda Kk ncesunun dndan, baka yerlerden sevkiyatn durdurulmas istenmitir [16, s.79]
26

21

[60, s. 85]. 16. 09.1915te kurulan ve birka deiik isimden sonra, Near East Relief adn alan [60, s. 86] yar misyoner komite, Kayserideki Ermeni manastrnda, blgedeki 3000 yetimin bakmn stlenmitir [60, s. 91]. I. Dnya Savandan sonra, isteyen Ermenilerin geri dnmesi iin karlan kararnamede; dnenlere ev ve arazilerinin teslim edilecei, igal edilen evlerin boaltlaca, kilise ve okul gibi binalarla, bunlara gelir getiren yerlerin cemaatlerine teslim edilecei gibi maddeler yer almaktadr27 [8, s.83]. Bunun zerine Kayseriye dnenler olmutur. Ancak, 27 Eyll 1919da stanbuldaki Fransz Yksek Komiserliinden Dileri Bakan Pichona gnderilen raporda Kayseri Ermenilerinin kitle halinde blgeden ayrldklar, blgenin o gne dek emniyetli olmas nedeniyle, bu gn Ermenilerin aniden hissettikleri bir endieden deil, stanbul ve dier ehirlerle, Avrupadaki dindalar ve piskoposlarndan gelen tavsiye ve zorlamalardan kaynaklanabileceine deinilmitir Raporda; [16, s.86]. 2.4.2. Mbadele ve Kayseri Osmanl Devletindeki Rumlarn ve Yunanistandaki Trklerin g Mbadeleden nce balamtr [61, s. 5]. 1829da bamszln kazanan Yunanistan, Balkan Savalarnda topraklarn neredeyse iki kat geniletmitir [44, s.30]. Megalo dea ile beslenen [62, s.19, 36, 27-29] bu gelime, Osmanl mparatorluunun geri ekildii blgelerdeki Trklerin basklar nedeniyle Anadoluya gelmesine yol amtr [44, s.31]. 1908 Anayasasnn yaratt kaygya kaan Mslmanlarn anlatt karmaa [49, s. 163] eklenince, gvenlikleri iin endielenen Rumlarn bir ksm Yunanistana gitmeyi tercih etmitir28 [44, s.31]. Balkan Savalar srasnda cepheden Bulgaristan ve Yunanistana kaan [49, s. 167] ya da savan ardndan zmir ve Balkesir kylarndan ayrlan Rumlar da olmutur [44, s.63]. Bu durum I. Dnya Sava srasnda da devam etmitir [49, s.84-85]. anakkale ve evresindeki Rumlar, 1914 ve 1915te verilen emirlerle Yunanistana gnderilmi, sava bitince bir ksm geri dnmtr [49, s.94-95]. 1919da Yunan igali balaynca, Rum erkekleri29 Yunan ordusuna katlmalar olaslna kar nlem olarak Anadolunun ilerine srlmtr [49, s.73-74]. Kayseri bu srgn merkezlerinden biridir. Mbadeleden nce srldkleri yerlerden kap Yunanistana gidenler olmutur.
27

Kayseriye de geri dnenler olmu, ancak, istimlak edilen Ermeni evlerine Kale Mahallesi sakinlerinin, kendi evleri karlnda yerletirilmi olmas birtakm skntlar yaanmasna yol amtr [16, s.118].

28 Mbadele olacan nceden renen Kayserinin Bekarde Kynden 10, Kiskedan 6-7, uhuriden (ukuryurt) 5-6, Hoadan 6 aile 1923 Martnda trenle Mersine, oradan srasyla Sakz Adas, Selanik Karaburun, Gveronon Vatolakoya kamlardr [49, s.211] 29

Yunan Ordusu ilerledike erkekleri srgne gnderilen blgeler de douya doru kaymtr. Konya ve evresi srgnn yaand son Rum blgesidir.

22

Ayrca, Bat Anadoludaki pek ok varlkl Rum ailesi sonucu nceden grerek Yunanistan yerine, Msr, talya, Fransa, ngiltere ve Amerikaya gitmitir [63, s.37]. Megalo dea, Osmanl Devleti boyunduruundaki Rumlar kurtarma amacn da kapsyordu [62, s.19]. Yunan Ordusunun geri ekilmesiyle, birka ay iinde 1 milyondan fazla Rum, ordunun peinden Yunanistana snm, Yunanistan, gelenlere yer bulmak iin snrlarndaki Trklerden kurtulma yollar aramaya balamtr [63, s.35]. Bu gelimeler sonucunda, Lozan grmelerinde, iki tarafn da onaylad zorunlu g
30

[63, s.35] ieren Mbadele protokol 30 Ocak

1923te imzalanmtr. stanbuldaki Rumlarla Bat Trakyadaki Trkleri kapsamayan protokol, [64, s.17, 45, s.4]. Ge tbi tutulacaklarn 50 yl sreyle braktklar yerlere dnmeleri yasaklanmt [65, s.4]. Demirzne gre, -Mbadelenin dier gerekesi olan- her iki milli devlet de sorun yaratmas muhtemel tekilerden kurtularak homojen toplumlar olacakt [62, s.20]. Yunanca konuan Mslman Giritliler ile Trke konuan Ortodoks Kapadokyallarn, Trk ve Yunan kabul edilmesi [62, s.20] devletlerin din birliine ncelik verdiini gstermektedir. G haberleri yaylnca, zellikle Kapadokyal pek ok aile stanbula gitmitir. Bu aileler, erkeklerinin 30 Ekim 1918den nce stanbulda olduunu ispatladklar takdirde stanbulda kalabileceklerdi [63, s.43]. Kayserili Rumlar Anadoluda Ortodoksluk Sadas adl gazeteleri araclyla; Trk olduklarn dile getirmelerine ve Hkmete mracatta bulunmalarna karn, Anadoludaki tm Rumlar gibi Mbadeleye tabi olmulardr. Uyruk ve cemaat olmann tesinde ulus olmak amacndaki kilise kongresini toplayan, Trk Ortodoks Patrikhanesinin kurucusu Papa Eftim [66, s.292, 293] ve ailesi ile kongre ve gazetede aktif alan baz kiiler Mbadele kapsam dnda tutulmutur [67, s.377]. Bat Anadoludaki Rumlarn ou, Yunan ordusunun ardsra, Anadoludakiler ise Mbadele ile, Bat Anadoludaki Rumlara nazaran daha dzenli olarak Yunanistana gitmitir [62, s.19]. nce fakirlerle azizlerin kemikleri ve kilise kutsal emanetleri31 gnderilmitir [49, s.199]. Kapadokya ve evresindeki Rumlar, Mersin Limanndan32, daha ok Atina, Larisa ve Selanike gitmitir [68, K.G.]. Pire, Volos
Lozan Konferans ncesinde balam olan g yasal bir srece dntrmek ve tamamlamak iin Milletler Cemiyetinin grevlendirdii Nansen ilk raporunda istee bal g nermitir. Bu neride Yunanistann istei dorultusunda-stanbul Rumlar Mbadele dnda tutulmutu. Trkiyenin kar kmas zerine rapor iki lkenin de grleri alnarak yeniden dzenlenmi, stanbul Rumlarna karlk Bat Trakya Trklerinin de g kapsam dnda tutulmasna karar verilmitir [61, s.5].
31 32 30

ki tarafa da; tanabilir kutsal kabul edilen her tr eyay yanlarna alma izni verilmitir [70, s.441].

Kayserinin Karacaren Kynden Yoanis Musailolu, 1924te 1 Trk ve 1 Rumdan oluan komisyonun Everekten gelip Mbadele haberini verdiini, mallarn ucuza satp Austosta Ulukla zerinden trenle Mersine, oradan da Faraa Kynden gelen Rumlarn da olduu bir gemiyle Pire ve sonra da Kerkiraya gittiklerini belirtmitir. Ayrlmadan nce, kylerine Kozandan Trkler gelmitir. [49, s.195]

23

ve Igomenitsa da genellikle Kapadokyallarn bulunduu ehirlerdir [69]. Rumlar, gittikleri yerlere memleketlerinin adn vermilerdir. Bugn Selanikte Kesaria soka [63, s.44], Atinada Kaiserane adnda bir mahalle, Gney Yunanistanda da Nea Kesaria (yeni Kayseri) adnda bir yerleim bulunmaktadr [71, s.137]. Mbadeleyle yer deitiren insan says, kaynaklarda farkl verilmitir. Bu karkln nedeni, protokolden nce gerekleen gler olmaldr [63, s.35]. Venizelosa gre 350 bin Trk ve 1 milyon 600 bin Rum [63, s.35] yer deitirmitir [62, s. 19]. 3-4 yl iinde Yunanistana giden Rumlardan yaklak 350.000 kii zor yaam koullar nedeniyle lmtr. Anadoludan gidenlerin byk bir ksm; benzer iklimi nedeniyle Makedonyaya yerletirilmi, Yunan hkmeti, gmenlerin yeniden retici olabilmesi iin Anadoludaki ileriyle uramalarn salamaya almtr [71, s.139]. Rumlarn stlendii i sahalarnda doan boluklar da Anadoluda sknt yaratmtr33 [71, s.136]. G komisyonlar, nfus ve mal bilgilerini kapsayan listeler hazrlamtr. Kilise ve evlerin tanabilir mallar gtrlm, [71, s.139] kalanlar savatan sonraki otorite boluunda yamalanm ya da gasp edilmitir [71, s.139]. Oysa Lozanda, Yunanistandan gelenlere, geride braktklarna karlk olarak Rumlarn mallarnn datlmas kararlatrlmtr [71, s.139]. Ancak, Yamalanan ev ve arazilere gmenlerin yerletirilmesi zorluk yaratmtr [71, s.139]. Tehcir ve Mbadeleden sonra Kayserinin nfusu 196.082 Trk, 1813 Gregoryen Ermeni, 66 Protestan Ermeni, 146 Katolik Ermeni olmak zere toplam 200.225 kiidir [16, s.88]. Bu olaylardan nce de ticaret ya da ortamn gvensizlii gibi nedenlerle Kayseriden ayrlanlar olmutur34. Tehcirden dnen ya da gitmeyenler daha sonra kendi istekleriyle ayrlm [16,s.88], kalan Ermeniler de 1935lerde ekonomik kayglarla stanbul, Fransa, Amerika ve Kanadaya yerlemi35, bylece Kayseri gayrmslim nfusunu kaybetmitir.

yle ki ev ina edecek, dam aktaracak, araba tekeri yapacak usta bulunamad olmutur. Yunanistanda da ttn yetitiren gmenlerin devraldklar zeytinlik ve balarda retim dmtr. Her iki tarafta da terk edilen cami, kilise, mezarlk, ayazma vs. gibi yerler tahrip edilmitir [63, s.37].
34 35

33

1895 olaylar ve 1908 Jn Trk hareketinden sonra baz Ermeniler Amerikaya gitmitir [34, s.62].

Develili Ermenilerden Yaya ahbaz (90) annesinin anlattklarna dayanarak, Tehcir srasnda babas asker olduundan annesinin kalmasna izin verildiini, ancak giden pek ok aile arasnda bulunan bykanne ve bykbabasnn nereye gnderildiini renemediklerini aktarmtr. ahbaz, Ermenilerin daha iyi i imkanlar iin 1935lerde Develiden ayrlmaya baladn belirtmitir [72, K.G.]

24

3. BR YAPI TR OLARAK KLSE ve KAYSER EVRESNDE 19.YZYIL KLSE MMARS 3.1. Kilise Yunancada toplanmak anlamna gelen ekklesia szcnden treyen kilise, [73, s.1090] nceleri demokratik halk toplantlarn ifade ederken, Hristiyanln ilk dnemlerinde Tanrnn toplants, Hz. sann evresinde toplananlar, seilmiler anlamlarn tam ve bu yeni dine inanan topluluu niteleyen cemaat anlamn kazanmtr. Kilise ayn zamanda Tanrnn yeryzndeki mabedidir [74, s.1010]. Bu anlam ile ele alndnda, kullanm zelliklerine gre farkllaan kiliselerle karlalmaktadr: patriin belli gnlerde ayin ynettii istasyon ya da durak kiliseleri, piskoposun ska ziyaret ettii piskopos kilisesi ya da katedral, sarayn zel tren ve ayinleri iin saray arazisi iinde yaplan saray kiliseleri, manastr kiliseleri, ehit36 ya da azizlere adanm an kiliseleri gibi37 [74, s.1010] Hristiyanln ilk yllarnda sinagoglarda ya da evlerin salonlarnda toplanlm, sunak olarak kullanlan sradan bir masa dnda sabit mobilya kullanlmamtr [74, s.1010]. Bunun yan sra, mevcut yaplarn kiliseye dntrldkleri grlr. Bunun iin eski dinin tapnaklar yerine, .. 2. yzyldan itibaren mahkeme ve toplant salonu olarak kullanlan bazilikalar [75, s.282] tercih edilmitir [73, s.1094]. Atinada bayarg Basilein yrtt mahkemenin topland salondan adn alan [76, s.74] ve krala ait anlamndaki bazilika; Antik ada imparator saraylar ya da forumlarnn kabul salonu, kent forumlarnn bazilikalar ya da baz Roma soylularnn byk villalarnn salonlarn tanmlamaktayd [74, s.1012]. Batda 5. yzyldan itibaren, kelimenin kilise binas anlam tad grlr [74, s.1012]. Biim benzerlii ve isim zdeliine dayanlarak, Hristiyan bazilikasnn sivil forum bazilikalarndan rnek alnd ileri srlmtr [74, s.1012]. Kral sa adna yaplan kiliseyi saray olarak gren yorumlar; saray mimarisinden etkilenmeyi doal bulmaktadr [74, s.1012]. Tanrsal kent; Kutsal Kuds kavramnn bazilikal kilisede
36 ehit kemikleri kilise iine gmlebilmektedir. Bat kiliselerinde ehit mezar ve sunan st ste olmasna dikkat edilmi, mezarn da ziyaret edilebilmesi iin lahit bir kriptaya yerletirilmitir. Dou kiliselerinde genellikle ehit lahdi sunak altna konmam, azizler kltne ayrlm zel bir mekanda naosta sergilenmitir. Sunak altndaki demeye, sunak ayana ya da sunak duvar iine rlikerler yerletirilmitir [74, s.1012]. 37 kon krc dnemden nce sadece Meryem, sa ve stavroz iin kilise yaplr, azizler sadece mezarlarnn bulunduu yerde kendilerine adanan kiliselerle onurlandrlrd [68, K.G.]

25

somutlatn ileri sren grler stunlu nefleri, kentin stunlu caddelerine ve apsisi, caddenin sonundaki sarayn taht salonuna benzetmektedir [74, s.1012]. Benzer bir yorumda; bazilika, saraylarn st ak avlusunu canlandrmakta, apsis sarayn kabul salonuna gnderme yapmaktadr [74, s.1012] Bazilikann yeni dinin mabedi olarak seilmesi; pagan dnemle kurulan sembolik ilikilerle aklanabilecei gibi, forum bazilikalarnn kalabalk cemaati kolaylkla toplamas, imparator evresinde yaplan ibadet yapsnn saray mimarisi geleneklerinin izinden gitmesinin doall ve yapm kolayl nedeniyle eski yaplarn rnek alnmas gibi aklc sebepler de bu seimi etkilemi olabilir [74, s.1013]. lk antsal kiliseler I. Konstantinos dnemine tarihlenmektedir38. Erken dnem kilise mimarisinde yuvarlak, okgen, okgen nili, - drt yaprakl yonca ve ha biimli emalarn da gelitirilmi olmasna karn, egemen yap tr bazilikadr [74, s.1013]. Bizans dini mimarisininde grlen en basit ve yaygn tip tek neflidir [77, s.2] Bazilikadaki ahap at yerini, Bizans mimarisinde tonoza [78, s.19] 5. yzyl ortalarndan itibaren ise orta nefin apsis nn rten kubbeye brakmtr [79, s.71]. Zamanla strktr sorunlar yerini sembolizme brakm ve merkezi ha planl39, kubbeli kiliselerin yapm artmtr [79, s.81]. Bizans mimarisinde giderek nemini yitiren bazilikal plan, stanbulda kk boyutlu yaplarda kullanlmtr [75, s.282] Bazilikal kiliselerde mekan dzeni Halkn ibadet mekan olan naos, bazilikal planl kiliselerde neflerden40 oluur. Orta nef yan neflerden daha geni ve yksektir [75, s.283]. Kurtarcnn gelecei dou ynnn kutsall41 mimari biimlenii de etkilemi ve ayinin gerekletii bema, naosun dousunda yer almtr [74, s.1010]. Sadece din adamlarnn girebildii bu ksm alak bir korkuluk ya da ikonostasis (ekil A.5) ad verilen ahap panelle42
1-3. yzyllarda dinsel trenlere adanm kilise binalarnn bulunmamas Roma Devletinin basksndan kaynaklanm olabilir [74, s.1010] Bunun yan sra, ilk Hristiyan dnrlerin, herhangi bir snrl mekanda ibadet yaplabileceini, yapnn biim ve niteliinin nemi ve kutsall olmadn savunmalar, ekklesia spiritus ifadesindeki manevi kilisenin karsna, insan elinden km bir yapnn konmasn ve kapal bir kutsal mekan dncesine geii engellemitir [74, s.1010].
39 Serbest ha plannda, dardan da alglanan ha ortada kubbe, yanlarda beik at rtldr. Bu plan tr, Roma mimarisinden etkilenmi, eski Hristiyanlk dneminde martyrion olarak kullanlmtr [77, s.3]. Yunan handa ise; kare plana oturan han dousunda apsisli bema yer alr [77, s.4]. 40 Halkn bulunduu ve oturup dua ettii ksma gemi teknesi anlamnda nef denir. Halk tayan bu yere St. Pierre in teknesi ya da gemisi denir [73, s.1094] 41 38

En erken dnemlerde ayini ynetenin hem douya hem de cemaate bakmas iin baz kiliseler batya ynlendirilmitir (Romadaki erken antsal yaplar, Lateran Kilisesi, S.Petrus, S. Paulus) Ayinde cemaatin zaman zaman douya dnmesi gerektiinden bu ynlenmeden vazgeilmitir [74, s.1010].

Herhangi bir Bizans ritini Latin kilisesinden ayran bir ge olarak ikonostasis, koronun nnde uzanr ve atya kadar ykselerek kutsal blm ve altar gizler. Apsis, protesis ve diakonikona alan kaps, kaplarn ardnda perde vardr. Kaplarn zerleri kutsal resimlerle kapldr [80, s. 403] konostasis genellikle ahaptan yaplr; oyma ya da kabartma tekniiyle, bitkisel veya geometrik desenlerle bezenir [75, s.300]. Naosa bakan yznde ikonalar yer alr. Erken dnemde ikonostasis zerinde ikona kullanlmazd ve buras templon olarak anlrd. Kapadokya kiliselerinde ikonostasis pek grlmez [31, s.42].

42

26

naostan ayrlr. konostasisin arkasnda yarm daire planl apsis bulunur. Apsisin iki yannda vaftiz, azizler kltne hizmet, kilisenin deerli eyasnn saklanmas, kurban adaklarnn ve kutsal nesnelerin korunmas iin ngrlm pastophoria denilen odalar bulunmaktadr (ekil A.6.) [74, s.1013]. Kuzeydeki oda, kutsal eyalarn ayin iin hazrland protesistir. Diakonikon ise genellikle din adamlarnn kullanmas iindir. Kilisenin batsnda, liturjideki ilevi anlalamayan bir avlu bulunmaktadr [74, s.1013]. Avlu ve naos arasnda, Hristiyan cemaatinin tam yesi olmayanlarn kran ayini srasnda bekledikleri narteks43 adl kapal hol yer almaktadr [74, s.1013]. Fortescue, narteksin, ounlukla cenaze trenleri iin olmak zere, deiik amalarla kullanldn belirtmitir [80, s. 403]. Batdaki asl giriin yan sra kuzey ve gneyden naosa alan giriler de olabilmektedir. Bu kaplar, eksende ya da eksenden batya yakndr [75, s.290]. Liturjik amala, bu ynlerden birinden bemaya da kk bir giri alabilmektedir [75, s.291). nceleri, kilisede halkn hal kapl olan yerlere oturduu, hatta, ok bata bulunanlarn nde minderleri olduu, bugne ulaan szl bilgilerdendir [81, K.G.]. Kayseri rneinde; Efkere- Surp Stepanos ve Tomarza-Surp Bogos Bedros ve Surp Asdvadzadzin kiliselerinin 20. yzyl balarna ait i mekan fotoraflarnda sralarn bulunmay durumu destekler grnmektedir (F.B. 106,350,473). Buna karlk, Agios Basileos, Darsiyak, Agia Triada kiliselerindeki yan duvarlara bitiik sekiler (ekil A.10,18,21,33,58), stanbuldaki rnekler gibi (F.B. 16) cemaatin oturmas iin yaplm olmaldr. Kiliselerde erkek ve kadnlarn yeri birbirinden ayrlmt. Kadnlar farkl kenarda durur ya da galeriyi kullanrd44 [80, s. 403). Bu amala yaplan galeri, narteksin ya da yan neflerin zerinde yer alyordu. Apsiste, ayinle ilgili kutsal eyalarn zerinde bulunduu altar (sunak) yer alr [73, s.1094]. Altar, dikdrtgen biimli ve ayakl olarak ahaptan yaplabilecei gibi, [75, s.301] zeri ketenle rtl kare eklinde bir ta da olabilir45 [80, s.404]. Baz kiliselerin apsisinde; rahiplerin oturmas iin synthronon (ekil A. 5,6) denilen sralar ve synthrononun ortasnda piskopos iin katedra adl daha yksek bir sandalye vardr [73, s.1094]. Naos ve bemada trenle ilgili malzemenin konulduu niler [75, s.296], naosta genellikle gneydeki ayaklardan doudan ncnn nnde, orta
43 44

Kapadokya kiliselerinde genellikle bu hole rastlanmaz [31, s.43].

Temelisin Aray romanndaki kilise tasvirinde; n blm erkeklere, arka blm kadnlara ayrlmtr. Kadnlar ksmnn avluya alan bir kaps vardr. Bir merdivenle aadaki evli kadnlar blmnden yukardaki; kafesli gen kzlar blmne klr [82, s.31]. Tuncer, konuyla ilgili olarak; Hristiyanln erken dnemlerinde, kadnlarn sola, erkeklerin saa oturduunu belirtmitir [83, s.181]
45 Kural olarak her kilisenin bir altar vardr. Baz byk katedrallerde yan apellerin de altar olur [80, s.404]. Altarn, sann mezarn simgeledii iin ta olmas gerektii belirtilmitir [84, K.G.]. ine aziz kemikleri konur ve sann mezarnn mhrlendii gibi mhrlenir. Miro denilen kutsal ya ile silinerek meshedilir ve zeri mermerle kapatlr. Bu arnma treni, binaya kilise vasf kazandrr [84, K.G.].

27

nefe bakacak ekilde yerletirilen despot koltuu [75, s.301] ve kuzeydeki tayc srasnn genelde doudan 3. ya da 4. ayana oturan ve zerinde ncil okunan ambon [75, s.300] kilisede bulunan dier liturjik gelerdir. 3.2. Osmanl Devletinde Kilise Mimarisi ile lgili Kurallar Osmanl Hukuku; barla alnm bir yerdeki ibadethanelere dokunmamakla birlikte, yenisinin ina edilmesini ve bir ibadethanenin baka yere tanmasn genel olarak46 yasaklamt [3, s.147-148].47 slam Hukuku an alnmasn yasaklam, yerine tahta48 ya da demir ngrak [86, s.79] alnmasna izin vermiti49. Ayrca ibadet srasnda kilise ve havradan sesin dar tamamas gerekirdi50 [88, s.241]. Gayrmslim yaplarnda kubbe yapm ve rtnn kurunla kaplanmas

engellendiinden [89, s. 139] yaplar tonozla rtlm ya da kubbe dardan grlmeyecek ekilde krma atnn altna yerletirilmitir [90]. Ancak Cerasi, Hristiyan cemaatlerin her zaman ve her blgede kiliselerini gizlemeye ve profillerini alaltmaya mecbur olduklar grne katlmamaktadr [91, s.137]. Cerasiye gre; 17. yzyla kadar nemli dini yaplar ina edememi ve 19. yzyla kadar an kulelerini ykseltememi olsalar da, 17. yzyln sonundan itibaren baz kentlerde sanatsal ve mimari anlamda kendilerini gstermelerine izin verilmitir [91, s.137]. Kiliselerin yeniden yaplmas ya da onarm iin kilise mtevelli heyetinin Babali'ye bavurusuyla padiahtan izin alnmas gerekliydi [3, s.148]. Babakanlk Osmanl Arivinde; izinsiz yaplan onarmlarla51 ya da onarm iin izinsiz para toplanmas ile ilgili ikayet bavurular vardr. Bu uygulamalar patrikhanenin de bilgisi dnda olabilmektedir [92, K.G]. III. Ahmetin 1729 tarihli fermanlaryla eitli blgelerdeki 20 ye yakn kilisenin onarmna izin verilmitir [2, s.22]. 1820de Kbrsa tayin edilen
Konuyla ilgili olarak koullara gre farkl yaklamlar olmutur. Ebussuud Efendi, Mslman ve zmmilerin kark olduklar kylerde yeni kilise yaplmayacan belirtmitir. Serahsi, ounluunu Mslman olmayanlarn oluturduu bir yerde, atalcal Ali Efendi de tm halk zmmi olan bir adada yeni kilise ina edilmesine izin verileceini belirtmektedir. El Hidayede de tamam zmmilerden oluan kylerde yeni kilise ya da havra yaplmasnn sakncal olmad yazmaktadr [3, s.148]. Osmanl mparatorluunun baz blgelerinde her eye ramen yeni kilise ve manastr yaplmasna izin verildii de olmutur [85, s.73]
48 49 47 46

Tahta tokmakla zerine vurularak ses karlan yuvarlak tahtaya amata tahtas denirdi [76, s.425]

Kayseri kaymakamna; Kkkydeki kilise ile ilgili olarak; an almayp tahta aldklar takdirde kimse tarafndan mdahale edilmemesine dair ferman gnderilmitir [87, s. 15]. Papaz ve rahipler ref-i saft (sesi ykseltme) ve ziyade amata etmemek koulu ile kendi hallerinde ncil okumak, kandil asmak, mum yakmak, iskemle ve tasvir koyup perde asmak, ellerinde denek tutmak ve buhur yakp sallamak gibi ayin ritellerinde serbestti [87, s. 19] 1739da Kayserili zimmiler, izin almadan kiliselerini eskisinden daha geni ve yksek olarak onarmaya, mesken olarak kullanlan baz binalarn kilise haline getirmeye balamlardr. Bu durum ilgililerce Karaman Divanna ihbar edilince tefti iin Kayseri mutasarrf ve kadsna hitaben bir buyruldu yazlm ve mer Aa ile Kayseriye gnderilmitir [87, s.12]
51 50

28

metropolite verilen beratta yetki alanndaki kilise ve manastrlarn eski ekline gre onarmna kimsenin karmayaca bildirilmitir [2, s.22] Bazen de padiah ocuklarnn doumu nedeniyle Rum kiliselerinin onarmna izin verilmitir [2, s.22]. Osmanl ynetimi, onarm iznini kiliselerin eski ekliyle aynen yaplmas kouluyla verirdi [3, s.149]. Onarm talebi karsnda kentin mimarbandan kilisenin durumu hakknda bir rapor hazrlamas istenirdi [12, s.51]. Kad huzurunda yaplan keifte, kilisenin bulunduu yerleimdeki yal Mslmanlar arlarak yapnn kilise olup olmad konusunda tanklklar istenir [86, s.77] ve onarmn gereklilii aratrlarak, onarmdan sonra karlatrmak zere kilisenin mevcut durumu tespit edilirdi [3, s.149]. Bu rapor kadnn onay yazs ile hkmet merkezine gnderilir, ancak bundan sonra izin verilirdi [12, s.51]. Yaplan ikinci keifte onarmn, kilisenin eski durumuna uygunluu ve herhangi bir ek yaplp yaplmad belirlenmekteydi. Aksi takdirde kiliseyi yaptran cemaat olduka ar bir para cezasna arptrlrd52 [3, s.149]. Mtesellim, kapcba, naib ve dier memurlarn onarm dolaysyla hakszkazan salamalar yasakt ve aksine davrananlar cezalandrlrd [87, s.12]. slam Hukuku hkmlerine gre, gayrimslimlerin ibadet yerlerinin onarmnda kullanlacak malzemeler eski ve kullanlm olmalyd [88, s.233]. Kprl Fazl Mustafa Paa (1637-1691) bu uygulamay kaldrm ve onarm ilerinin kullanlmam malzeme ile yaplmasn salamtr [88, s.233]. Aranmasna ynelik bir ferman bulunmadka, onarmna izin verilen bir kiliseyi kimse tefti edemezdi. Ariv kaytlarnda onarmlara mdahale edilmesini engelleyen fermanlar bulunmaktadr. Osmanl Devleti Karlofa Antlamasndan itibaren kilise yapm ve onarmyla ilgili kurallar dier devletlerle tartr hale gelmitir. Antlamada, Katolik din adamlarnn, kiliselerini onarmalarnn engellenmeyecei hkm yer alyordu [3, s.243]. Ardndan yeni kilise inasyla ilgili kurallara esneklik getirilmitir [3, s.243]. 1740 tarihli kapitlasyon ise Fransz rahiplerin Kudste sahip olduklar yerlerin harap olmas durumunda, stanbuldaki Fransz elisi araclyla onarmlarna izin verileceini taahht etmektedir [2, s.35]. Bu, padiahn ve gelecekteki padiahlarn sz konusu yerlerin onarmna mutlaka izin verecekleri anlam tamaktadr [2, s.35]. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ise, Ruslara Beyolunda bir Ortodoks Kilisesi kurma hakk vermekte, ayrca Rus igalindeki Ege adalarnn Osmanl Devletine braklmas karlnda buralarda yeni kilise yapm ve onarmna engel olunmayacan hkme balamaktadr [2, s.37]. Paris Konferansna gre; zel izin olmadan kiliseler onarlabilecek ve sadece Hristiyanlarn yaad blgelerde yeni
Zmmiler tamirine fermanla izin verilmi bir kilisede, bir ta fazla koyarlarsa on bin ake, bu binay bir veya iki kar bile geniletirlerse krk bin ake ceza deyeceklerdir ve her iki durumda da mabetleri yklacaktr [3, s.149].
52

29

kilise yaplabilecekti. Buna karlk; okul, kilise gibi tesislerin yapm ve onarmnda gerek gayrmslimlerin, gerekse Babalinin eski gelenei srdrd grlmtr [19, s.46]. Aynal Kavak Antlamas'nn yedinci maddesi, Osmanl tebaas olan Hristiyanlarn yeni kilise yapabilmeleri ve eski kiliselerini onarabilmeleriyle ilgilidir [93, s.74]. Yunan isyan ve stanbul Patrikhanesinin de isyan desteklemesi zerine, Sultan II. Mahmut, Ortodoks reayasna byk ilgi gstererek onlarn koruyuculuunu zerine alm ve kiliselerinin yaplmasna yardmc olmutur [94, s. 693]. Tanzimat ve Islahat Fermanlar gayrmslimlere, ounlukta olduklar yerlerde izin almakszn ibadethanelerini onarma ve padiah izniyle yeni kilise yapabilme serbestlii getirmitir [2, s.56]. Kayseride Efkere Kilisesinin yapm ile ilgili bavuru zerine "bundan byle nerede olursa olsun kilise, mektep ve dier sosyal hizmet binalarnn yaptrlmasna ihtiya duyulduunda ayrntl ve gereki bir proje hazrlanarak evraknn nsha halinde dzenlenmesi ve cemaat reisi tarafndan bir nshasnn mahalli idareye, bir nshasnn patrikhaneye verilmesi, ncnn cemaat reisinde kalmas, patrikhanenin kendisine gnderilen evrak Bab- Aliye takdim etmesi ve gereinin Meclis tarafndan karara balanmas ve bu karar dorultusunda ilgili yerlere emirnameler yazlmas usul benimsenmitir (1886) [87, s. 14]. Hkmet, onarm ve yapm ilerini kolaylatrmann yan sra, gayrmslimlerin kilise, manastr, hastane, dispanser, yetimhane vb. kurumlarnn inai ya da iletme ile ilgili ihtiyalar iin gmrk muafiyeti salamtr [2, s.138]. ngiliz konsolosu Wood, Tanzimat Fermanyla balayan srecin kilise yapm ile ilgili kurallar getirdii noktay yle deerlendirmitir: Yeni kilise yapm konusunda nceki tm engeller kaldrlmtr. stelik artk yabanclar da yapm ve tamir ilerini yapabiliyorlar. Bu ayrcalktan yararlanarak zellikle yabanclarn, Hristiyan halkn bol olduu yerlerde kurduklar kendi kilise, okul ve manastrlarn grmek mmkndr. Amerikan misyonerleri bu olay kantlar [2, s.138]. Bu gelimeler mparatorluktaki gayrmslimlerin, ok sayda kilise ina etmelerine ve bu yaplarda farkl plan tipleri ve teknikleri uygulamalarna ortam salamtr. Tanzimat ve Islahat Fermanlarndan nce ina edilen ya da onarlan Osmanl kiliseleri, Bizansa dayanan kkenleri ve Osmanl ynetiminin kurallar erevesinde aldklar biimle, zgn bir mimari oluturmutur [93, s.73]. 19. yzylda yaplan yeni kiliseler ise, Karacann deyimiyle drt yz yldr snrlanan birikimin ifadesi olarak zellikle kubbeli, an kuleli ve byk boyutlarda yaplm, youn bezemeleri ve eklektik sluplaryla karakteristiini kaybetmitir [93, s.75] 18. yzyl sonunda, Avrupann simge ve tipoloji ikonografisinin Osmanl mimarlna katld grndeki Cerasi, bu durumda Ortodoks kltrnn kendi Bizans gemiinde tekrar kefettii -kolon

30

dizileri, kolon balklar, revaklar ve yuvarlak yaplar gibi- klasik antikitenin biimlerini kullanmasn yadrgamamaktadr [91, s. 239]. Yazar, 19. yzyln ilk on ylndan sonrasn; artan eklektisizm tutkusu ve gelenee gvensizlik duygusu ile bir araya gelmi tarzlarla aklarken [91, s. 239] bir bakma Karacay desteklemektedir. 3.3. 19. Yzylda Kayseri ve evresinde Gelien Kilise Mimarisi Hristiyanlk iin nemli bir merkez olmas, Kayserinin mimari biimleniini etkilemitir. Kent ve evresinde eitli dnemlerde pek ok kilise, apel ve manastr yaplmtr. Kayseriyi ziyaret eden seyyahlarn zellikle zerinde durduu bu kiliselerden ou gnmzde mevcut deildir. Tarihi Mihayile (1126-1199) gre; ehrin yeni egemeni ve kurucusu Danimendolu Gmtekin (1124-1143) pek ok kiliseyi ykarak harabeye evirmitir [28, s.36]. Yklan kiliselere ait kalnt bulunmad gibi, isimleri ve nerede olduklarna dair bilgi de mevcut deildir [95, s.892-903]. Bu olaylar Ermenilerin bundan byle kendi kiliselerine sahip olmalarn salamas bakmndan ilgintir. ehir 1169da, Hristiyanlara lml yaklaan Seluklularn egemenliine gemitir. Konuyu Ermeniler asndan ele alan Alboyacyan, bu dnemde Ermenilerin, kendilerine yeni kiliseler yaptklarn ve ehirdeki Ermeni varlnn srdn belirtmitir [95, s.892-903]. Bu kiliselerin nasl yok olduu kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1253de ehre gelen William Rubruckun dikkati ektii Mool istilas aklayc olabilir [21, s.37]. Trkler, Anadoluda fethettikleri yerdeki kiliseleri camiye eviriyorlard [96, s.150]. Kayserideki baz kiliseler de camiye dntrlm ya da yklan kiliselerin kalntlar zerine cami ina edilmitir. 1318 (M.1900) Ankara vilayet salnamesinde; eskiden de ibadet mekan olan Kayseri Ulu Camisinin Mehmet Melikgazi tarafndan camiye dntrld belirtilmitir [97]. Sz konusu kilise Aziz Basileosun mezarnn da iinde bulunduu kilisedir [68, K.G.]. Battal Camisi ise, Danimendliler dneminde [98, s.241] bir kilisenin temelleri zerine yaplmtr [40, s. 120] Kitromilides, Pontus yaylalarnda ve Kapadokyada Hristiyan imparatorluk

dneminden kalan dini antlarn tarihsel devamlln ok ak olmasa da epeyce canl bir ekilde korunmasn Bizansl gemie duyulan belirgin ballk hissi ile aklamtr [41, s.34]. yle bile olsa, Osmanl ynetiminin getirdii kstlamalarn bu sreklilie katks ok daha byktr. Bizans dnemindeki kiliselerin, yeniden yapm ve onarmlarla varlklarn srdrd bu dnemde kiliseler genel olarak; nefli bazilikal planl, beik atl, douda da knt yapan yarm daire planl apsisli ya da apsisli, galeri ve narteksi olan yaplardr [93, s.73] Tanzimat ve Islahat Fermanlar ise kilise mimarisinde eitlenme ve farkl plan tiplerinin gelimesinde

31

etkili olmu, zellikle kubbeli, byk boyutlu ve youn bezemeli kiliseler yaplmaya balanmtr [75, s.38]. Kayseride de genel olarak ayn sre yaanmasna karn, Tanzimattan nceye tarihlendirilen baz kiliselerdeki kubbe ya da an kuleleri (Bkz. Blm 4); dier devletlerin basklar sonucu verilen tavizler ve izlenen politikalarn (Bkz. Blm 3.2) yan sra, gcn yitirmeye balayan devletin, denetim mekanizmalarn merkezden uzakta iyi iletememesi ile aklanabilir. 19. yzylda Kayseride ok sayda kilise ina edilmitir. yle ki; bu dnemde ziyaret eden seyyahlar ehrin Hristiyan ehresinden sz etmilerdir. Naumann, slamn gcnn azalmasna bal olarak Alparslan zamannda yklan kiliselerin yeniden doduunu belirtmi ve kubbelerin zerindeki halar ve an sesleriyle Kayseriyi bir Hristiyan kent olarak nitelemitir53. [22, s. 214]. Schweinitz ise; Anadolunun i blgelerinin en nemli ve gzel ehri olarak tanmlad Kayserinin birka minare dnda, kilise kompleksleri ve ta evlerden olutuunu yazmtr [40, s.114]. 19. yzylda kentte bulunan kilise says, seyyahlarn bu yorumlarn deerlendirmekte yardmc olacaktr: 1311 (M. 1894) Ankara Vilayet salnamesinde kent merkezinde 8, Germir, Tavlusun, Zincidere, Talas, Erkilet, Hisarck kylerinde 35 [99, s.300], Develi kazasnda 16 kilise ve bir manastr [99, s.303], 1318 (M. 1900) Salnamesinde ncesu kazasnda 5 kilise bulunduu belirtilmitir [97, s.213]. Patrikhanenin 1910 yl istatistii; Kayseri sancandaki 31 ruhani blgede 40000 yesi bulunan 30 Ermeni kilisesi olduunu gstermektedir [100, s.239]. Patrikhanenin 1912-1913 yllarnda Bab- Alinin istei zerine Adliye ve Mezahip leri Nezaretine sunduu listede; Kayseride fermanl 15 ve fermansz54 33 olmak zere 48 Ermeni kilisesi bulunmaktadr [101, s.56-57]. Rum kaynaklarna gre ise; 20. yzyl balarnda; ikisi kent merkezinde olmak zere 60 kilise ve 3 manastr vardr [46, s.38-40]. 1913de Kayseride 19 protestan kilisesi [55, s.53-54] ve bu dnemde en azndan bir Katolik kilisesi olduu bilinmektedir [22, s.209]. Bugn ise; 1i 18 yzylda yaplan 39 kilise tespit edilmitir.

53 Naumann, kentteki Hristiyan etkisini vurgulamak iin ilgin bir kyaslama yapmtr: sayca Trkler fazla olsa da Hristiyanlarn ibadet ve tatil gn olan Pazarlar i yaplmaz, oysa Cumalar kentte hayat deimemektedir [22, s. 214]

Bilginin alnd kaynakta bu konuda herhangi bir aklama yoktur. Ancak izin alnmadan baz kiliselerin onarlm olduu ve bu durumun 1913 ylnda hkmetin Patrikhaneden bilgi istemesi sonucu aa km olabilecei dnlebilir.

54

32

4. KAYSERYE BALI HIRSTYAN YERLEMLER VE BU YERLEMLERDEK 19. YZYIL KLSELER Anadolunun ilk Hristiyan yerleimlerinden olan Kayseride [42, s.31] 20. yzyln ilk eyreine kadar Hristiyanlarn merkez ve merkezin kuzey ve gneybats arasnda kalan alanda younlat grlr (ekil A. 7,8). Gayrmslimler bu blgede genellikle Trklerle birlikte yaamlardr. Kayseri ve evresinde gayrmslimlerin yaad yerlerin sosyal yaps

incelendiinde; ncelikle, Trkenin ana dil olarak kullanld dikkat ekmektedir55. Kayseri ve evresi Karamanllarn yaad alan olduundan, zellikle Rumlarn Trke konuup yazd grlmektedir. Endrlk Kilisesinin kitabesinde, Tavlusun Agios Basileos Kilisesinin bahesindeki mezar talarnda ve evlerin giriinde bulunan Karamanlca yaztlar ve dnemin kaynaklarndan aktarlan ifadeler bu bilgiyi destekler. Ticaretin yan sra demircilik, dokumaclk ve yap ustal Hristiyanlar arasnda yaygn olan mesleklerdir. Ticaretin arlkl geim kayna olduu Zincidere, Endrlk, Talas gibi yerleimlerde ounlukla kadn ve ocuklarla yallar bulunuyor, erkekler i nedeniyle yln byk blmn evlerinden uzakta geiriyordu. Hemen her yerleimde bulunan kz ve erkek okullar gayrmslimlerin eitime nem verdiklerini gstermektedir. Okullar, balarla kurulup idare ediliyor; bazlar stanbul, Atina ya da Amerikadaki derneklerden yardm alyordu [102]. Genellikle kilise yaknnda bulunan okullar, mahallelerde bir sosyal merkez oluturuyordu. Zincidere, Efkere ve Darsiyaktaki yetimhaneler de sosyal yapy gstermeleri asndan nemlidir. Talas, Germir, Efkere, Tavlusun ve Develi, kent dokular ve gelimilikleriyle ne kmaktadr. Bu yerleimler byk ta evleri ve sokak demeleriyle seyyahlarn dikkatini ekmitir56. Keskin, 19. yzylda Kayseriye bal 112 ky ve 114 mahalleden 66 snda Rumlarn, 23nde Ermenilerin, 7sinde Mslmanlarla Rumlarn, 5inde Mslmanlarla Ermenilerin, birinde Mslman, Rum ve Ermenilerin, 15inde de Rumlarla Ermenilerin birlikte yaadn belirtmitir [103, s.290].
55 56

[39, s.117], [42, s.61], [35, s.255] [104, s.24], [40, s.110], [57, s.42], [42, s.59], [49, s.195] vd.

Hfz Nuri, Anadolunun birok kaza ve liva merkezindekinden daha gzel bulduu evleri ve ta deli, amursuz ve temiz sokaklarna deinir [45 s.32]. Hamilton, konutlarnn ou tatan, byk ve grkemli diye tarif ettii Germiri sokaklarnn genellikle kaldrm ta deli olmas nedeniyle bir Trk kasabasna benzetememitir [105, s.254].

33

Levidis, Kayseri evresinde Rumlarn Zincidere, Endrlk, Stephana (Readiye), Talas, Tavlusun (Aydnlar), Germir (Konaklar), Taksiarhis Manastr, Taksiarhion (ad geen iki yer de bugn Kayaba olarak bilinen Darsiyaktadr), Gesi, Vekse (zlce), Arnas, Skopi, Sarmsakl (Bnyan), Gergeme (Bnyanda yer alyor), Karacaren (Bnyanda yer alyor), Erkilet, Molu, ukur (zvatan), Talk, Rumkavak, ncesu, Dereky, Soanl, Develi (eski kaynaklarda daha ok EverekFenese olarak geiyor), Karacaviran (Develiye bal), Avarky, Faraa (Bugn Bahecik adyla Adanaya bal), Post Karaky (bugnk Karaky olmal), Kiske, Bekarde, ukuryurt, Ta, Hoa, Sat, Kurumca57 (Bugn Grmze adyla Adanaya bal) ve Zilede yaadklarn belirtmitir [46, s. 38-39]. (ekil A. 7b,8) Grothe, Stavridisin bahsetmedii Kurumcede de Rumlarn yaadn ileri srmektedir [36, s.173]. Yazara gre; Kiske ve Karaky ayn zamanda Ermenilerin de yaad kylerdir [36, s.168]. eitli kaynaklar incelendiinde; Talas, Tavlusun, Germir, Gesi, Darsiyak, Arnas, Sarmsakl, Gergeme, Erkilet, Karacaren ve Develinin de Rum ve Ermenilerin birlikte yaad yerleimler olduu grlmektedir. Derevenk, Belagesi, Efkere (Baheli), Nirze (Gzelky), Bnyan, Mancsn (Yeilyurt), Muncusun (Gneli), omakl, Ccn, ncesu ky, Tomarza, Karacaren, Yenice, Stl, Gmedi, Tahan, Sazak, libe, ayroluk, Yadburun (?), Musahacl Ermeni yerleimleriydi (ekil A. 7,8). [29, 1992, s.220-230]. 19061907 ylnda blgeyi ziyaret eden Grothe, Gmedi, Yadburun, nice, Tahan ve Sazak kylerinin son 30 ylda kurulduunu belirtmitir [36, s. 167]. Bir baka kaynakta 1915te Kayseri kazasna bal Ermeni kylerinin arasnda; yukarda ad gemeyen Azize (Pnarba), Ta, sbile, Hazlgmati (Kazlgmedi), Mason, Madasln (Madaz) da yer almaktadr [106, 1974-1987]. Klasik devirden beri Osmanl ynetiminin en alt birimini, krsal alanda ky topluluklar, ehirlerde ise mahalleler oluturuyordu [19, s.106]. Kuban, Egliye atfta bulunarak slam kentinin asl byk zelliinin mahallelere blnmesi olduunu belirtmitir [95, s. 143]. 1831 vilayet nizamnamesine gre 50 hane bir mahalle kabul edilmekteydi [107, s.10]. Cami, kilise, havra ve ou zaman da bitiiindeki okul etrafnda oluan mahallelerin ynetimi, 19. yzyln ilk yarsna kadar imam, papaz ya da hahamn sorumluluundayd [19, s.107]. Kadya bal olan din adamlarnn yneticilik yetkisi, Sultan II. Mahmutun reformlaryla azalm; ancak gayrmslimlerin yaad ky veya mahallelerde idari bir deiiklik yaplmam, 1864 Vilayet Nizamnamesi uygulanncaya kadar eskisi gibi papaz veya kocabalar ynetimi devam etmitir [19, s.109]. Geleneksel Osmanl ehirlerindeki mahalle;
57

Grothenin bir Rum yerleimi olarak bahsettii Kurumce [36, s.173] ile ayn yer olmal.

34

snf ve stat farklaryla biimlenmeyen bir fiziki mekandr [19, s.107]. Dinsel farkllk dnda her snf ve blgeden insan belirli kurallar erevesinde birlikte yaard. Bu ortamda mahalle mescidi ya da kahvehaneler toplant ve tartma ortam olmalar dolaysyla kamuoyu merkezleriydi [19, s.107]. Benzer bir gr Kayseri rneinde dile getiren mamolu; mahallenin, kent iinde fiziki bir varlk olmann tesinde sosyal bir birim olmas dolaysyla nemine deinmitir [26, s.122]. nalckn almalar, Osmanl ehirlerinde iki byk ana blge olduunu ortaya koymaktadr: Biri halkn oturduu mahalleler, dieri ise pazar yeridir [1, s. 38]. Mahallelerde Mslim ve gayrmslim cemaatler ayr ayr58, mescid, kilise ya da sinagog etrafna yerlemilerdir [1, s. 38]. Kendi okullar, hastaneleri, vakflar vard. Daha ok ar, pazar gibi ortak kamusal alanlarda etkileim mmkn olmaktayd59 [3, s.186]. Bununla birlikte, karlkl ev satlar ya da kiralamalar oluyordu [70, s. 445]. Gayrmslimler, Mslmanlardan icazet aldklar takdirde, cami, trbe, mektep gibi yerlerin yaknna yerlememeleri art ile Mslman mahallelerinde oturabiliyorlard [3, s.151]. nalck, Osmanl ehrini fiziksel olarak genel ksma ayrr: hisar, ehrin bymesiyle gereksinim duyulan ikinci hisar ve ehrin dndaki varo [1, s.33]. nalck, varolarn genellikle gayrmslim halkn ve ehre sonradan gelenlerin yerletii blgeler olduunu belirterek, fethinden sonra hisardaki tm Hristiyanlarn varoa karld Bursay rnek gsterir [1, s.33]. Varoa sonradan gelenler cemaat denilen gruplar, bu cemaatler gelierek mahalleleri olutururdu [1, s.33]. Trklerin gelmesiyle, Kayseride de gayrmslimler i kale ve d surlar arasna yerletirilmitir [108, s. 257]. Blm 2.2.1de, 16. yzylda Kayseride; Cemaat- Ermeniyan- Kayseriyan, Cemaat- arkiyan ve Cemaat- Sisliyan adlarnda Ermeni cemaati olduu ve muhtemelen ilk grubun Trklerden nce kentte bulunduu [33, s.10] belirtilmiti. 19. yzylda Kayserideki 75 mahalleden; Frnc, Genlik, Batman, Dader, Emir Sultan, Harput, Karabet, Konaklar, Karakii, Kyykan, Mrekebi, Puegan, Sayac, Snkc, Sleyman, Tavuku ve Tutak Ermeni mahalleleriydi [103, s.291-292]. Kiikap ve Baheba ile Kazl ve Boyackap Mahalleleri daha ok Ermenilerin bulunduu mahalleler [29, 1992, s.219] olmak zere; Baldkt, Bekta, Grc, Hac Kasm, Hac Mansur, Hasan Fakih, Hasinli,
58

Bu konuda Erdoru, farkl bir grle; Osmanl Devletinde siyasi bir yaplanma endiesiyle gayrmslimlerin kendilerine ait mahallelerde yaamalarna izin verilmediini, Mslmanlarla ayn mahallelerde yerletirildiklerini belirtmitir (32, s.73). Ermeni olaylarnn yaanmasndan sonra ehre gelen Schweinitz ise ;Ermeni, Rum ve Trklerin birbirlerinden ayr blgelerde yaadn, Hristiyan mahallelerinin geceleri kendi bekileri tarafndan korunduunu belirtmitir [40, s.119). Yeniehirliolu, bu ayrm; mahalleyi esas alan vergi sistemine balamaktadr [70, s. 445]. Farkl miktarlarda vergi deyen gayrmslim ve Mslmanlarn ayr mahallelerde oturmas ilemleri kolaylatryor olmalyd.
59

35

Eslempaa, Hisayunlu, Kiikap, Oduncu, Rumiyan, Selald, Sisliyan (bkz. Cemaat- Sisliyan), Sultan, arkiyan (bkz. Cemaat- arkiyan), Ts ve Varsak, Ermenilerin Rum ya da Trklerle birlikte yaad mahalleler; Ahi sa ve Mermerli ise Rum mahalleleriydi [103, s.291-292] 20. yzyln ilk eyreine kadar iremenli, Baheba, Seten ve Bezren n mahallelerinde Ermenilerin yaad, 60l yllarda Surp Krikor Lusavori Kilisesi etrafnda birka yz Ermeni ailenin bulunduu belirtilmitir [34, s.55]. Kayseride Hristiyanlarn yaad mahalle ya da kylerin hemen hepsinde bir kiliseleri vard [87, s. 14]. Ancak, kilisesi olmayan baz kk yerleimler; dini ayinleri ynetmek zere izin alarak bir papaz bulundurabilmekteydi. 1848 tarihli bir belgede Kkkyn (Talas) Ermeni halknn kiliselerinin uzak olduundan sz ederek vaftiz ve kudas trenleriyle hasta ve lm durumunda yaplmas gereken ayinleri idare edecek papaz bulmakta glk ektikleri belirtilmitir. Bunun zerine, kydeki bir evde daimi olarak bir papaz bulundurulmasna izin veren ve bu konuya hi kimsenin mdahale etmemesini buyuran bir ferman yaynlanmtr [87, s. 14]. 4.1. Tavlusun Kayseriye 10 km. uzaklkta, Melikgazi lesine bal bir kydr. Germire komu olan Tavlusun, Derevenk Vadisinin kuzeydousunda yer almaktadr (ekil A. 7,8). Kazm zdoana gre; Tavlusun ad 1605e kadar Kayseri mahkeme sicillerinde Tavansun olarak gemekte, Trk boylarndaki tavl ve tavanl obasna mensup olanlar anlamn tamaktadr [109, s.7].Tavlsn ad; sonundaki sn hecesi nedeniyle 13. yzylda Kayseride bulunan Uygurlar ile ilikilendirilmektedir [33, s.8]. Yerleimin hangi tarihte kurulduu kesin olarak bilinmemekle birlikte, evredeki kaya oyma yerleim izleri ilkaa uzandn dndrmektedir [109, s.7]. Alboyacyan, kyn tarihini, buradaki Ermeni varlndan yola karak aklamaya alm, ancak kesin bir belgeye ulaamamtr. Buna karlk, 17. yzyldan itibaren elyazmalarnda adna rastlandn ve 18. yzylda Ermeniler iin nemli bir yer olduunu vurgulamtr [95, s.759-760]. Naumann ise Talastan sonra Kayserinin en eski yerleimi olan Tavlusunun 6. yzylda kurulduunu, burada Aziz Basile adanan bir kilise yapldn ve Tavlusun isminin To agion basileion dan geldiini belirtmitir [22, s.209]. Benzer bir yorumla; yerleimin adnn Tou Agios Basileion =Tai Basili= Tavlusun yani Agios Basileos olabilecei belirtilmitir [57, s.46]. 1960larn banda Tavlusun ad Aydnlar olarak deitirilmitir. Ancak, ky halknn abas ile yerleim 1998de tekrar eski adna kavumutur.

36

18. yzyl sonlarnda 200 Rum ve Ermeni hanesinden oluan kyde [35, s. 262]60, 19. yzyl sonlarnda 600 akn haneden 100 kadar Rumlara ve 450si Mslmanlara aitti [57, s.46]. Ancak, ticaret ve gler nedeniyle Rumlara ait hane says 50-60a inmiti [57, s.47]. Bennetin raporunda; 1875te kydeki 578 hanede 314 Rum, 182 Ermeni, 699 Trk olmak zere 1195 kii (erkek) yaamaktadr [25, s.26]. 20. yzyl balarndaki nfus dalm; 450 Rum, 1500 Trk ve 300 Ermeni olarak verilmektedir [43, s.184]. 1905te kyde 92 Rum hanesi [110, s.137] 1914te 115 Ermeni nfus bulunmaktayd [29, s.221]. Ioannidise gre Tavlusun, nfusunun azalmas nedeniyle eitim bakmndan gerilemekteydi. Rum okullarnn idaresi stanbuldaki mlklerle ve balarla salanmaktayd [57, s. 47]. Kyde Ermenilerin Mesrobyan
61

adl bir okullar vard [95, s. 760] Alboyacyan, 1873 senesinde 45

erkek 30 kz olan renci saysnn, 1901de toplam 45 renciye indiini ve 1907de okulun kapal, 1933ten sonra ise yknt halinde olduunu belirtmitir [95, s.761]. Kyn Rum mahallesinde Agios Basileos Kilisesi bulunuyordu [57, s.46]. Agios oannis Hrisostomos ve Agios Minas isimlerinde iki de apel mevcuttu. Agios oannis apeli kayalara oyulmu, olduka eski bir kilise idi62. Agios Minas apeli ise Tavlusunun dnda, Marah yolu zerinde idi. anndan dolay anl Kilise denilen bu eski ykk kilisenin stunlar ve stun balklar halk tarafndan toplanp dzenlenmiti63. Ancak korunan bir ksm ibadete ve ayine ayrlmt [57, s.46]. 1996 da sit alan ilan edilen Tavlusunda bugn iki kilise mevcuttur. Duvarlarnda Ermenice yazlar olan kilise, kaynaklarda (Alboyacyan, KAAM szl tarih belgeleri) Tavlusundaki tek Ermeni Kilisesi olarak ad geen Surp Toros Kilisesi olmaldr. Avlusundaki mezar talar zerinde grlen Grek harfleri dier kilisenin, Tavlusuna adn veren Agios Basileos Kilisesi olduunu aklamaktadr. 4.1.1. Agios Basileos Kilisesi Konum Kilise bugnk yerleim alanndan kopuk olarak vadide bulunmaktadr (ekil A. 9). evresini kuatan yksek duvarlarn (F.B. 3), yap kalntlarnn ve bahenin varl,
60

Nfusa ait bu bilgiler kitab yayna hazrlayan Hrand D. Andreasyan tarafndan nciciyandan aktarlmtr.

Kevorkian ve Paboudjiana gre Surp Toros Kilisesi ile Mesrobian Okulu Tavlusunun gemiteki grkeminin iaretiydi [29, s. 221] Tavlusunlu brahim zer, babasnn kyn Hristiyan mahallesinden piyano sesleri ykseldiini anlattn belirtmi ve Tavlusunun sokaklar iin unlar sylemitir: imdi biraz bozuldu ama eskiden bu kyde yamurda ve karda yrdnz zaman paalarnza bir damla amur sramazd. O kadar mamurdu buras. En youn yamurlarda bile sular talarn stnden bir trk rr gibi alayarak akar, evlerin iine skn etmezdi [111]
62 1905 yllnda, yer altnda bir kripta olarak bahsedilen bu yapnn duvarlarnda freskolar olduu ve bir scak su kayna bulunduu belirtilir [110, s.137] 63

61

1905 yllnda bu yapdan, bir bahe iinde bulunan Bizans kilisesi harabesi olarak sz edilir [110, s.137]

37

burada bir manastr olduunu dndrmektedir. Ancak, kaynaklarda blgede manastr olduuna dair bilgi yoktur. Tarihe Kitabesi olmayan kilisenin yapm tarihi ile ilgili olarak, incelenen kaynaklarda da kesin bir bilgiye ulalamamtr. Ancak, onarm iin Sultan II. Mahmuttan izin istendii [91, s.12] ve yapnn 1819da onarld bilinmektedir [110, s.46]. 1872 ylna ait tapu kaytlarnda; Herdem Mahallesi, Kilise Sokanda Ortodoks Kilisesi olarak geen [112, K.G.] yap, Agios Basileos Kilisesi olmaldr. Atina Benaki Mzesinde kiliseye vakfedilmi, Karamanlca yazl 1825 tarihli bir kalis64 bulunmaktadr [113, s.47]. Kyde yaayanlarn aktardna gre kilise, yakn zamanlarda bir sre ahr olarak kullanlmtr. 5.08.1988 de Kayseri Koruma Kurulu tarafndan 260 numaral kararla tescil edilen yap bugn ilevsizdir. Plan zellikleri Kilise nefli, bazilikal planldr (ekil A. 10). Esas giri, kilise plan geleneine uygun olarak batdadr (ekil A.10, F.B. 4). Burada apraz tonozlarla rtlen blml narteks yer alr. Kuzeybat kapsnn nndeki portik (F.B. 5), kyden kiliseye yaklamn bu ynde olmas ile aklanabilir. Kemer aklklar sonradan kapatlan narteksin biri batda (F.B. 4), dieri kuzeyde (F.B.5) iki girii bulunmaktadr (ekil A.10). Narteksten alan bir kapyla (F.B.6) 13.25x11.38 m. boyutundaki naosa geilir. Drder stunla nefe ayrlan naosun dousunda; ite dairesel, darda be kenarl apsis, apsisin iki yannda ise, yarm daire planl protesis ve diakonikon bulunmaktadr (ekil A.10, F.B.7,8). Narteks zerinde kadnlar iin ayrlan galeri yer almaktadr (ekil A.11-plan, F.B.9). Duvardaki izler; galeriye, narteks ve naos arasndaki duvarn kuzey ksmna yaslanan; ahap, tek kollu bir merdivenle ulaldn gstermektedir (F.B.6). Kilisenin kuzey ve gney duvarlarnda ite kemerli, dta dikdrtgen biimli er pencere (ekil A.10,11, F.B.10,11), apsis, protesis ve diakonikonda altta ve stte olmak zere yine iten kemerli, dtan dikdrtgen grnen ikier pencere bulunmaktadr (ekil A.11-kesit, F.B.7,8). Galeri katnda ise, orta ve kuzey neflerin hizasnda iki (gney nefinin bat duvarndaki pencere, rlerek kapatlm) ve galerinin gney duvarnda bir pencere yer almaktadr (ekil A.11- plan, F.B.4,11).

64 Latincede calix, Yunancada kalux, Franszcada calice olarak geen kelime, ayin srasnda iine arap konulan kase anlamndadr.

38

Cephe dzeni Yap, yaln bir cephe dzenine sahiptir. Bat cephesi, altta narteks, stte galeri duvarlarndan oluur (ekil A.12, F.B.4). Narteks kemer akl ile cepheye yansmtr. Sonradan kapatlan bu aklklarda, st ste iki kemer bulunmas allmn dnda bir uygulama olarak dikkat ekmektedir (F.B.11,12). Kemerlerin balang seviyelerinin birbirinden farkl oluu ve kemer rglerindeki zensizlik, deprem gibi aniden ortaya karak yapnn strktrn tehdit eden bir durum karsnda acele yaplan bir onarm ihtimalini akla getirmektedir. Bu onarmda mevcut kemerler, ikinci kemerlerle desteklenerek aklklar kltlm, daha sonraki bir onarmda ise narteks aklklar dolgu yaplarak tmyle kapatlm olabilir. Bu blmlerden ortadakinde kap, yanlara ise birer pencere bulunmaktadr. Galeri kat batya iki pencere ile almaktadr65 (F.B.4). Cephe, gen biimli aln duvarnn zerinden dar taan saak silmesi ile bitirilmitir (ekil A.12). Dou cephesi, protesis ve diakonikon duvarlar ve ortadaki be kenarl apsis ile geriden ykselen aln duvarndan olumaktadr. Apsis, protesis ve diakonikon duvarlarnda dikdrtgen biimli, dz sveli birer pencere ile (ekil A.10,12, F.B.8), aln duvarnda yine dz sveli dikdrtgen pencere bulunmaktadr (F.B.8). Kuzey ve gney cepheleri genel dzen bakmndan birbiriyle benzerlik gstermekle beraber, portik ve kaplar kuzey cephesini, gneyden farkl klmaktadr. Gneyde ise, kuzey cephesinde simetrii bulunmayan bir galeri penceresi bulunmaktadr (F.B. 5, 11). Her iki cephede de er, dikdrtgen pencere akl bulunmaktadr (F.B. 11,13). Cepheler, saak silmesi ile bitirilmitir (F.B.11,13). Saan ta sras altnda dz birer silme yer almaktadr (ekil A.12, F.B. 11,13). Yapm teknii ve malzeme Kilise, dzgn kesme ta bloklar kullanlarak yma teknikle ina edilmitir. Ana malzeme olan volkanik tfn yan sra ahap, demir ve kire harc yapmda kullanlan dier malzemelerdir. Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-30 cm. yksekliinde, 18-21 cm. derinliinde dzgn kesme ta bloklarla rlmtr. rt sistemini oluturan tonozlar kesme tala yaplmtr. Naosun zemininde yer yer, yaklak 10x30x35 cm. boyutlarnda ta levhalar, portikte ise 10x100x130 cm. lik

mekanda engel oluturabilecek bir neden bulunmamasna karn cephenin gney ksmnda bir pencere daha almam olmas genelde simetrik olan cephe btnln bozmaktadr. Sonradan kapatlm olma olasl gz nnde bulundurulmu ancak duvarda bunu gsteren bir iz bulunamamtr.

65

39

talar bulunmaktadr. Kamu yaplarnn yerel yapm geleneine uyularak ta kaplanan atda, oluklu ta bloklar kullanlarak suyun ak kolaylatrlmtr (F.B.8). Yapda kemer almalarn nlemek iin 6x1 cm. boyutunda demir gergiler kullanlmtr. Tonozlarda bulunan kandil asklar, lokmal pencere demirleri ve portik gergilerini balamakta kullanlan kllar yapdaki dier demir gelerdir (F.B. 14,15). Bat duvarnda galeri merdiveni ve korkuluklara ait izler, yapmda ahap kullanlan yerleri gstermektedir (F.B.6). Duvarlar ktkl kire harla svanm, stunlar ve kemer karnlarna mermer taklidi stuko bezeme yaplmtr (F.B.6,7,10) Tayc sistem st yapnn yk zemine duvarlar ve stunlarla aktarlmaktadr. 95 cm kalnlndaki duvarlar ve 50 cm. apndaki stunlar birbirlerine kemerlerle balanmtr. Yan neflerde 286-293 cm., orta nefte 431-436 cm. aklnda olan kemerler beik tonozlarn ykn duvarlara ve ayaklara iletmektedir (F.B.14). Olas kemer almalarn nlemek iin demir gergiler yaplm, gergileri berkiten kllar sadece portikte akta braklmtr. Mimari donanm ve bezeme Mimari donanmla ilgili bugne ulaan fazla ge yoktur. Kuzey ve gney duvarlar boyunca uzanan 35 cm. eninde 40 cm. yksekliindeki ta sekiler (ekil A.10,11) oturma dzeni hakknda veri salamaktadr (Bkz.3.1.1, F.B.16). Protesis, diakonikon ve apsis duvarlarnda ve bemaya bakan yzeylerde niler bulunmaktadr (ekil A.10,11). Donanmla ilgili dier bir ge ise; narteks giriinde, bahede yerde duran mermerdir (F.B.17). Ortasndaki deliin evresine yaprak motifi ilenmi sekizgen ta, vaftiz kurnasna66 ait olmaldr. Yap, cephe zellikleri bakmndan, yerel yapm geleneine bal grnrken, ieride 19. yzyl etkisinde araylar (F.B.6,7) izlenmektedir. Cephelerde, dekoratif deer yklenen tek ge; saak silmesi ve saan sra altndaki dz silmedir (ekil A.12, F.B. 5,11,13). eride balklar, kemer karnlar ve stun yzeylerinde younlaan, ll bir bezeme anlay hakimdir. Bat etkisi en fazla stun balklarnn ayrntlarnda hissedilmektedir. Altta i, stte dbkey kvrml balklar zerine, kelerinden pskller sarkan, profilli abakuslar yerletirilmitir (F.B.6). Balklar yeil, duvar ve tonoz yzeyleri mavi, stunlar ise kahverengi ve sar ile boyanmtr. Kaideler, yaklak 95 cm yksekliinde, 60x60 cm.lik kare kesitli masif bloklardr. Kemerler, renkli talarla rlm izlenimi verecek ekilde beyaz ve yeile
66 Sekizgen vaftiz kurnalar, 13. yzyldan balayarak yaygnlamtr [114, s.1861] Yapmnda daha ok renkli mermer kullanlmas ve dnem zelliine gre bezenmesi, Barok devre rastlar [114, s.1861]

40

boyanmtr (F.B.7,9). Kemer ve tonoz birleimleri 5 cm. kalnlnda beyaz boyal bordrlerle vurgulanmtr (F.B.9). Bozulmalar Ek ve deiiklikler: 1819da gerekleen onarmn [110, s.46] kapsam konusunda bilgi yoktur. Ancak, yapda grlen mdahalelerin byk blmnn bu onarm srasnda gereklemi olmas mmkndr. Narteks kemerleri arasndaki dolgu duvarlar (ekil A.10,12, F.B.4,5,11,12), bu blmn sonradan kapatldna iaret etmektedir. Gneybat kesinde, talarn dklmesiyle ortaya kan kare planl ta ayak ve ite dolgu duvarlar arasndan grlen stun bal (F.B.11,12,18) narteksin, zgn durumunda aklkl olduunu gstermektedir. Gneydeki birim, eklenen bir duvarla; planda (A) ile belirtilen mekana dntrlmtr (ekil A.10, 12-Gney Cephesi). Portik, (F.B.5,13) sivri kemerleri ile yapnn dier blmlerinden ayrlmaktadr. evredeki kiliselerde bir baka rneinin daha bulunmamas bu blmn yapya sonradan eklenmi olabileceini dndrmektedir. Kuzey cephesi boyunca devam eden silmenin portiin arkasnda kalmas ve dier duvarlarda grnmeyen kllarn portikte akta braklmas67 da bu dnceyi desteklemektedir (ekil A.12, F.B.5,15). Yasal kstlamalar gz nne alndnda, an kulesinin 1839dan sonra eklendii sonucuna varlr (F.B.3,13). Yklan st ksmla birlikte, ayrntlar da yok olduundan; slubu hakknda fazla ipucu bulunmamaktadr68. Kilise, bir sre ahr olarak kullanlmtr. Bu kullanm srasnda stunlar arasna ta duvarlar rlm, hayvan balamak zere pek ok noktaya demir halkalar taklmtr Cephelerde yer yer grlen beyaz badana kalntlar, kilisenin d duvarlarnn boyandn gstermektedir. Bugn boyalar ksmen dklm ve ta yzeyler ortaya kmtr (F.B.4,8). Yklan ksmlar: Yaklak 75 yl nceye kadar an ile birlikte salam olduu belirtilen an kulesinin bugn ancak bir ksm ayaktadr (F.B.3,13). 25 yl kadar nce
67 Kllarn grnd en erken rnek, 1724 tarihli smail Aa Camisidir [115, s.59]. Bu uygulamann Anadoluda hemen yaylma olaslnn dk olmas kabulnden hareketle; portiin 1819 onarm srasnda yapya eklendii ve artk kllarn akta brakld dnlebilir. 68 Dnemin yasal koullar dnldnde kulenin yapm, Tanzimat Fermanndan sonraki bir tarihe dayandrlabilir. Ancak, 1835te an kuleli olarak yaplan Endrlk Kilisesi ve 1837 tarihli [110, s.138]. Germir Panagia Kilisesinin an kuleleri, fermann yaynlanmasndan ksa bir sre nce, kilise inasyla ilgili uygulamalarn esneklik kazandn gstermektedir. Agios Basileos Kilisesinin an kulesinin de en erken 1835 tarihinde eklenmi olmas mmkndr.

41

byk bir ksm mevcut olduu halde, yklan blmn nasl devam ettiine ilikin bilgi edinilememitir. Vandalizm ve yama: Kyde yaayanlarn, 15 yl ncesine kadar salam olduunu belirttii galeri merdiveninin izleri grlebilmektedir (F.B.6). 20-25 yl nce var olduu hatrlanan galeri korkuluklar ve zerindeki ahap kafeslerin kalnt ya da izi ise bugne ulaamamtr. Yapda para, altn ya da deerli eya aramak amacyla yaplan kaak kazlarn yaratt tahribat dikkat ekicidir. zellikle apsis, A mekan, portik ve narteksin demesi bu amala kazlmtr. Bu durum, deme kaplamasnn bozularak kilisenin ukur ve moloz ynlarna dnmesine neden olmutur (ekil A.10). Kilisenin gney bahesinde bulunan iki mezar da ayn amala almtr. Galerinin gney penceresinin st ve yan sveleri sklmtr (F.B.11). Bakmszlk: Duvarlarda, stunlarn alt ksmlarnda, yan neflerin tonozlarnda ve apsiste sva ve boyalar dklmtr (F.B. 10,14). Yapnn evresinde, at ve duvarlarnda, portiin atsnda bitkilerin bymesi (F.B. 8,13) bakmszln yol at bozulmalardr. Yapnn yan cephelerinde yer alan silmede ve at korniinde, apsis saaklarnda yer yer krklar grlmektedir. Vaftiz kurnas olduu tahmin edilen ta (F.B.17) krlarak paraya ayrlmtr. Bunun yan sra bahede mezar talar ve nereye ait olduu anlalamayan mimari paralar dank halde bulunmaktadr. Malzeme bozulmalar: Bat duvarnda narteks kemerleri zerindeki baz talarda krk ve atlaklar vardr. Pencere demirleri ve gergiler paslanmtr. Cephelerde zellikle duvarlarn alt ksmlarndaki baz talarda yzey kayplar belirlenmitir. Portik stunlarnn alt ksmlarnda kabuklanma eklinde yzey kayplar olumutur. 4.1.2. Surp Toros Kilisesi Konum Kilise, Tavlusunda Agios Basileos Kilisesinin kuzeybatsnda, eimli bir alanda konumlandrlmtr (ekil A.9, F.B.19). Farkl bir rnek olarak kuzey-gney dorultusunda yerletirilen kilisede, eim nedeniyle bat duvarnn byk bir blm topraa yaslanmtr (ekil A.13 plan, B-B kesiti). Sokaktan kilisenin gneyindeki avluya geilir. Avlunun gneyindeki duvar kalntlar, Mesrobyan Okuluna ya da papaz evine ait olmaldr (F.B.20).

42

Tarihe 1835 (1250) tarihli onarm ferman bulunan [101, s. 56] yapnn, 1872 yl tapu kaytlarnda; Aa Ermeni Mahallesi, Kilise Sokanda olduu belirtilen Ermeni kilisesi olduu dnlmektedir. Kilisenin yapm ya da onarm ile ilgili baka bilgi edinilememitir69. 1907de kapal iken tekrar ibadete alp daimi bir papaza kavumutur [95, s.761] Kyde yaayanlardan, 20-25 yl nceye kadar bir grevlisi bulunduu ve salam olduu renilen kilise bugn bir ilevle kullanlmamaktadr. Yap, kyn ortak mlk olup 5.08.1988 de Koruma Kurulunun 260 numaral kararyla tescil edilmitir. Plan zellikleri Kilise, kuzey-gney dorultusunda yerletirilmi dikdrtgen planldr (ekil A.13). Gneyinden girilen yapda, dta narteks bulunmamaktadr (F.B.21). Galerinin bugn mevcut olmamas, avludan doruca naosa geildii izlenimi uyandrmakla birlikte, zgn durumunda galerinin alt narteks ilevini gryor olmalyd. Naos, stanbuldaki pek ok Ermeni kilisesinde olduu gibi (ekil A.14) tek neflidir (ekil A.13, F.B.22, 23). 7.94x 14.03 m. boyutlarndaki naosun kuzeyinde, yarm daire planl apsis yer alr (F.B.22). Apsisten, batsndaki protesise geilmektedir. Naostan girilen ve apsisle dorudan balants olmayan diakonikon ise, birbirine alan mekandan (B) olumaktadr (ekil A.13). Diakonikonun gneyindeki mekan, stanbul rneklerindeki gibi apel olmaldr (ekil A.15). apelin avluya alan kaps rlerek kapatld iin girilememitir. te, yapnn gney duvar ile dou ve bat duvarlarnda karlkl bulunan kiri izleri, giriten ilk kemere kadar olan ksmda galeri olduuna dikkat ekmektedir (F.B.24,25). stanbul Ermeni kiliselerinde benzer galeri dzenleri grlmektedir (F.B. 26). Byk olaslkla, stanbul Ermeni kiliselerinde sk grld gibi (ekil A.14), galeriye dardan, avluda bulunan merdiven ile ulalmaktayd (ekil A.13, F.B.27). Aklklar, dou ve gney duvarlarnda younlamtr. Ksmen topraa yaslanan bat duvar sardr (F.B.28). Kuzeydeki tek aklk ise apsis zerindeki oval penceredir (ekil A.13 B-B Kesiti, F.B.29). Douda, zengi seviyesinden balayan, kemerli drt adet pencere (F.B.22,30), gneyde kap ve altta iki, stte pencere yer almaktadr (F.B.21,25).
69 Alboyacyan 1933ten sonraki ikinci ziyaretinde; kilisenin yknt halinde olduunu belirtmise de bu bilgiye pheyle yaklamak gerekir. Kaynaklar, Tavlusunda tek Ermeni Kilisesi olduu konusunda birlemektedir. Dolaysyla, incelenen yap, Alboyacyann sz ettii kilisedir. Ancak, mimari ve iteki bezeme btnl bakmndan fazla bozulmadan bugne ulaabilen kilisenin 1933te yknt halinde olmas beklenemez. Tehcir sonrasnn sosyal ve ekonomik koullar dnldnde, byle kapsaml bir onarmn bu tarihten sonra gereklemesi ise pek mmkn grnmemektedir.

43

Cephe dzeni Son derece sade bir dzene sahip cephelerden giri iki (F.B.21), dierleri tek katldr (F.B. 28, 29,30). Cephelerde, slup asndan fikir verebilecek tek ayrnt da giri dzenlemesinde gze arpar. Kap, iki yanndaki plastrlar ve zerindeki kornile Neoklasik slubun izlerini tamaktadr (F.B.21). Kemerli kapnn zerinde, yazlar silinmi dikdrtgen biimli kitabe vardr. Cephenin dey simetri eksenini oluturan kapnn iki yanna dikdrtgen pencereler almtr. stte ise; ortada bask, yanlarda yarm kemerli pencereler yer almaktadr (ekil A.16, F.B.21). Pencerelerin tmnde sveler profilsizdir. Bat cephesi, saakla biten sar bir duvardr (F.B.28). Kuzey cephesi; apsis ve yan mekanlar snrlayan duvar ile daha gerideki aln duvarndan olumaktadr (ekil A.16, F.B. 29). ndeki duvarn iki kenarndaki rtenler apsis blmnn atsndaki suyu almaktadr. Saak kornii ile sonlanan aln duvarnn ortasnda dikdrtgen bir aklk iine yerletirilen oval pencere bulunmaktadr (ekil A.16, F.B.29). Dou cephesinin gney ucu; stte galeri girii ve alttaki sar ksmdan olumaktadr. Bu katlar birbirinden ayran silme (F.B.27), galeri giriinin deme seviyesini gstermektedir. Cephenin apelden kuzeye doru devam eden ksmnda; ikinci kat seviyesinde kemerli pencere yer almaktadr (ekil A.16, F.B. 30). Yapm teknii ve malzeme Yap, yma tekniinde ina edilmitir. Ana malzeme yresel tf ta olmak zere yapmda; demir, al, ktkl kire harl sva ve byk olaslkla -galeri deme ve korkuluklarnda- ahap kullanlmtr. Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. D duvar rgsnde 25-30 cm. yksekliinde dzgn kesme ta bloklar kullanlmtr. Bat duvarnn i yzeyinin (ekil A.13 B-B kesiti) kaba yonu talarla rld grlmektedir (F.B.24). Svalarn dklmesiyle aa kan duvar, 1835 onarmndan nceki eski kiliseye ait olabilecei gibi, sva altnda kalacak yzeyler kaba yonu rlm de olabilir. Demede, sadece apsisi naostan ayran ta basamak bugne ulaabilmitir. Yapnn rts de kesme talarla oluturulmutur. rt kaplamas, oluklu ta bloklardan olumaktadr. Gergiler, pencere demirleri, kandil halkalar ve ularndan sarkan zincirler (F.B.24) yapda demir malzemenin grld yerlerdir. Tahrip edilen apsis yarm kubbesinde aplar yaklak 16-18 cm., derinlikleri 32-35 cm. olan akustik kpleri aa kmtr (F.B.31). Bu geler konstrksiyonu da hafifletmektedir [116, s.137].

44

Yap kalemii70 duvar resimleri ile bezenmitir (F.B.24, 31). Bema duvarnda, naosa bakan nilerin ii, aldan yaplm stunce ve silmelerle zenginletirilmi (F.B.32), plastr yzeylerine mermer taklidi stuko bezeme yaplmtr (F.B.33). Tayc sistem Yapnn tayclar duvarlardr. Dou-bat dorultusunda byk kemerle desteklenen beik tonozun yk, dorudan bat ve dou duvarlarna aktarlmaktadr. Bat duvarnn byk blm toprak seviyesinin altnda kaldndan kalnl llememektedir. Dou duvar 145 cm. kalnlndadr. Kemerlerin yk aktard yerlerde duvarlar, plastrlarla desteklenmitir (ekil A.13, F.B.22) Kemer almalarn nlemek iin zengi seviyesinden 102 cm yukarda, 8x1 cm.lik kesitlerde demir gergiler kullanlmtr (F.B.22). Mimari donanm ve bezeme Yapda donanmla ilgili olarak bugne yalnzca niler ulamtr. Ayinlerde kullanlan kutsal eyalarn konulmas iin, apsiste, apsisin iki yannda naosa bakan duvarlarda (F.B. 22), dou ve bat duvarlarnn apsise yakn olan yzeylerinde niler yaplmtr (ekil A.13, F.B.22, 24). Apsisin iki yanndaki nilerin iini ssleyen stunce ve kornilerde Neoklasik slubun etkileri grlmektedir (F.B. 32). Yaln cephelere sahip olan kilisede, bezeme ve slupla ilgili ipular i mekanda younlamtr. Genel olarak eklektisizmin hakim olduu yapda -dier kiliselere oranla iyi korunmu olan- duvar resimleri ierideki ana bezeme unsurudur. Kemerler, tonozlar, giri duvar, apsis yarm kubbesi ve bema duvar, Barok-Rokoko slubundaki kalemii bezemelerin yer ald yzeylerdir (F.B.22,24,25,31,34,35). Bu yzeylerde zemin rengi mavidir. Ak ve koyu tonlaryla kullanlan mavinin dnda; krmz, yaldzl sar ve yeilin kullanld, k-glge etkisiyle motiflere derinlik verildii grlmektedir. Kemerler; stte madalyon iinde bitkiler ve yanlarda yeil kartula snrlanan krmz ve mavi ekenar drtgenlerle bezenmitir (F.B.24,34). Sar bat duvarnn zengi seviyesi zerindeki ksmna, karsndaki pencereli duvara yknerek kemerler izilmitir (F.B.22). Her iki duvarda da kemerlerin evresi bitkisel motifli erevelerle sslenmi
71

, bu ereveler yeil ve mavi eritlerle tekrar kuatlmtr (F.B.22,24).

Tonozun birbirlerinden kemerlerle ayrlan blmlerinin her birinde stte; liturjik eya,

Kuru sva veya ahap zerine ince kl fra ile sulu veya tutkall kk boyalarla uygulanan resim teknii [117, s.1530]
71 Sar, tezinde Prof. Dr. Gnsel Rendadan alntyla, bu tr motiflerin Sultan II. Abdlhamit dnemine tarihlendirilebileceini belirtmitir [118, s.184].

70

45

sembol ve yazlar ieren madalyonlar yer almaktadr (F.B.34). Bema duvarnn iki tarafnda; bulutlarn zerinde ak birer kitap tayan melek figrleri bulunur72 (F.B.35). Apsis kemer aln; ncilden alnt yazlarla, kemer i yz ise akant yaprakl bir bezeme eridi ve koyu mavi zerine saryla ilenmi, i ie gemi dairelerden oluan bir dier eritle bezenmitir (F.B.31). Apsis yarm kubbesi yedi dilime blnerek renklendirilmitir (F.B.31). Yarm kubbenin st ksmnda; baba/oul ve kutsal ruhu simgeleyen gzn ilendii bir gen73 ve evresinde sar yaldzl gne motifi ve onu saran dairesel bordre yaldzla yldzlar ilenmitir (F.B.31). Gney duvar, tonozdan sarktlm gibi duran Barok sluplu pskll perde motifiyle [117, s.1531] ve kapnn iki yanndaki dikdrtgen panolarla bezenmitir (F.B.25). mekan; dou, bat ve kuzey ynlerinde dolaan bir silme ile kuatlmtr (F.B.24). Dou ve bat duvarlarnda zengi seviyesini vurgulayan silme, kuzeyde ykseltilerek apsis ve naos demelerindeki kot farkn belirgin klmtr (F.B.22). Plastrlarda yeil zerine; sar, krmz/kahverengi damarl sva kalntlar grlmektedir (F.B. 33) Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Cephelerde, alt ve st sralardaki talar arasnda patina fark ve alttaki talarda yzey kayplar grlmektedir (F.B.19,28,29,36). Bat duvarnda plastrn zerindeki al baln krlmasyla aa kan masif ta balk ve silmenin altnda kalan duvarn kaba yonu rgs (F.B.24), bu ksmlarn eski kiliseye ait olduunu dndrmektedir. Bu durumda; 1835 tarihli fermanla gerekleen onarmda; alttaki eski duvarlarn stne yeni duvarlar rld ortaya kmaktadr. Kilisenin 19. yzyl stanbul etkisindeki duvar resimleri (F.B.24,31,33,34) ve bema duvarndaki nilerin iinde yer alan Neoklasik sluplu al bezemeler de ayn onarm srasnda yaplm olmaldr (F.B.32). Dou duvarndaki galeri girii (F.B. 27,30) ve gney avlu duvarndaki kap ve pencereler ise (ekil A.13,16, F.B.36), kilise ilevini yitirdikten sonra kapatlm olmaldr Yklan ksmlar: Galeri bugn mevcut deildir. Avludan galeriye kan merdivenin bir ksm ve galeri giriinin nnde yer almas gereken deme yklmtr (F.B. 27) atda, mahyann gney ucunda an kulesinin kalnts bulunmaktadr (F.B.37). Kulenin Tehcirden sonra yklm olmas mmkndr. Papaz evi ya da Mesrobyan Okulu olmas muhtemel yap da yklmtr (F.B.20).
72

lter, Eskiehir-Sivrihisar Ermeni Kilisesinin portalinde yanlardan iki melein tuttuu bir yazt bulunduunu belirtmitir [119, s. 1063]

Pekak, 19. yzyl Hristiyan ikonografisinin Bizans dneminden tamamen farkl olduunu; apsisteki gz rneiyle aklamtr. Batda yaygn olmasna karn, Bizans kiliselerinde rastlamadn belirttii bu motifin 19. yzyl kiliselerinde ska grlmesini etkileime balam ve teolojinin de deitiini vurgulamtr [120, s.13].

73

46

Vandalizm ve yama: Giri cephesinde, kapnn iki yanndan -byk olaslkla bezemeli olan- talar sklm, kitabe kaznarak okunmaz hale getirilmitir (F.B.21). Apsis penceresinin demirleri ksmen sklm, sklemeyenler krlmtr. Duvarlar yazlarla kirletilerek duvar resimleri ksmen tahrip edilmitir. Naos demesi define arayanlar tarafndan tahrip edilmi, krlan ya da sklen deme talar da yerinde braklmamtr. Alan ukurlar, 2003 ylnda muhtarlk tarafndan toprak doldurularak kapatlmtr. Apsis yarm kubbesi tahrip edilerek aplar yaklak 16-18 cm., derinlikleri 32-35 cm. olan akustik kpleri aa karlmtr (F.B.31). Bakmszlk: Yapdaki hasarlarn ounun nedeni bakmszlktr. eride, silme seviyesinin altndaki svalarn byk bir blm dklmtr (F.B.24). Tonozlardaki sva dklmelerinin st ksmlarda younlamas (F.B.22,24), yapnn rtden su aldna iaret etmektedir. Youn olmamakla birlikte yzeylerde grlen ieklenme de bunu dorulamaktadr (F.B.22). Duvarlarn i yzeylerindeki silmede yer yer krlmalar ve para kopmalar grlmektedir. atda, dou ve bat duvarlarnn saak silmesi altnda ve B ile gsterilen mekanlarn zerinde bitkiler bymtr (F.B.27,28,30). Avlu duvarlarnn st sra talarndan bazlar dklmtr (F.B.19,28,36). Malzeme bozulmalar: Dou ve bat duvarlarnn st sralarndaki talarda (F.B. 28,30) atdan atlan suyun neden olduu kabuklanma ve yzey kayplar grlmektedir. Bu yzeylerin hava koullarna da ak olmas, bozulma srecini hzlandrm olmaldr. Avlu duvarlarnn alt sralarndaki eski kiliseye ait olduu dnlen talarn bazlarnda da erime ve yzey kayplar olumutur (F.B.29, 36). Pencere demirleri paslanmtr. 4.2. Darsiyak Gesinin gneyinde, bir vadinin iki yamacnda yer alan bir kydr (ekil A.17). Vaktiyle Aylin Ovas74 olarak da bilinen [110, s. 139] yerleimin bugnk ad Kayabadr (ekil A. 7b, 8). Hl yaygn olarak kullanlan Darsiyak ad, Taksiarhis75 Manastrndan gelmektedir [121]. Levidis manastrn batsndaki, 60 aile barndran kasabann adn Taksiarhion olarak vermitir [110, s. 139]. Bu manastr; Rum,
74 Helena adnn bozulmuu. Cebrail, stanbuldan Suriyeye giderken buraya urayan mparatorie Helenaya, dnde; deerli ta ilk bulduu yerde bir kilise yaptrmasn sylemitir [122, s.318]. 75

Taxiarhis: bamelek [68, K.G.]

47

Ermeni ve Trk ahali iin nemli bir adak ve ibadet yeriydi [95, s.801-803]. Manastr kilisesinin mparatorie Helena tarafndan yaptrlmas [105, s.255, 122, s.318] yerleimin olduka eskiye tarihlendiini gstermektedir76. Manastr, apsiste tepe penceresine yerletirilmi ve iki melek tarafndan tanan renkli tatan77 dolay Yanar Ta adyla da bilinmektedir [68, K.G.]. Cuinet, sabah gneiyle kilise iine klar yanstan sarms kahverengi effaf tan ayn tepenin zirvesindeki yknt halindeki bir manastrdan alnd sylentisine dikkat ekmitir [122, s.318]. 1875te yerleimdeki 196 hanede, 28 Ermeni, 195 Rum, 289 Trk olmak zere toplam erkek nfusu 512dir [25, s.23]. 20. yzyl banda Rum aile says 60a [110, s.140] inmitir. Demircilikle tannan yerleim, Rum ky olarak bilindiinden, 1914te Ermeni nfusunun 835 olarak verilmesi [29, s.223] pheyle karlanmaldr. Kaytam arivindeki 171 numaral tahrir defterine gre: 1882de Darsiyakta 2 Rum kilisesi bulunuyordu. Ancak, Alboyacyan, ikisi manastra ait olan Rum kilisesi olduundan sz etmektedir [95, s.801-803]. lki sadece zel gnlerde ve Pazar ayinlerinde kullanlan byk ve heybetli bir kilise, dieri gnlk ibadetlerin yapld kilisedir. Kyn dousundaki nc kilisenin bitiiinde Rum okulu da vardr [95, s.801-803]. Yazara gre; Darsiyakta iki Ermeni kilisesi bulunuyordu. 17. yzylda yaplan Surp Andreas Kilisesi [29, s.223), H.1140 (1728) ylnda [101,s.56] yeniden yaplm olmaldr. Surp Toros Kilisesi ise, 1651 tarihli bir elyazmasnda anlmaktadr [29, s.223]. Kiliselerin yan sra kyde Nersessian Okulu bulunmaktayd [29, s.223]. Darsiyak 1982 ylnda A-3375 numaral, 1/5000 lekli Koruma Gelitirme Nazm mar Plan Aklama Raporunda, Gesi merkezi ve evredeki dier yerleimlerle birlikte doal ve arkeolojik sit ilan edilmitir. 4.2.1. Kilise I Konum Manastrn batsnda, vadinin dier yamacnda Kuzey Mahallede eimli bir arazi zerinde yerlemitir (ekil A.17). Bat duvar yamaca yaslanmakta ve kilisenin kuzeyinden gneyine doru inen eimli bir sokakla snrlanmaktadr (F.B.38). Sokan st ksmndan basamaklarla inilerek kilisenin kuzeyindeki baheye ulalr (F.B.39). Yapya bu yndeki kapdan girilir (F.B.40).

76 mparatorienin mrnn son zamanlarnda, grd bir rya zerine sann gerildii ha bulmak zere Kudse gittii ve bu srada iki kilisenin yapmn balatt bilinmektedir [123, s.13, 177]. Bu durumda kiliselerin 313 ve 333 arasnda bir tarihte yapld dnlebilir. 77

Cuinet tan kornalin olabileceini belirtmitir [122, s.318]. Hamiltona gre ise sz konusu ta bir Lapis speculurisdr [105, s.255] Mbadeleden sonra taa ne olduu bilinmemektedir [68, K.G].

48

Tarihe Ad ve yapm tarihi belirlenemeyen yap, bir Rum kilisesi ise, Levidisin belirttii Agios Georgios Kilisesi olabilir78 Bu kilise, 1722 tarihinde yaplmtr [110, s. 141]. Kilisenin dou cephesinde, zerinde Rumca Yordann Pentepitetesi yl 1800(?) Mart 9 yazl bir ta vardr (F.B.41). Bu, ta ustalarndan birine ait iaretse; 1800, onarm tarihi olabilir. te yandan, yine bir onarm srasnda kullanlm devirme bir mezar ta ya da duvara sonradan kaznm bir yaz olmas ihtimali de unutulmamaldr. Ermeni kilisesi olmas durumunda, yukarda bahsedilen Surp Andreas ya da Surp Toros kiliselerinden biri olabilir. Mimari zellikleri ve duvarlarndaki atlaklar yapnn, 1851de onarlan Surp Toros Kilisesi [29, s.223] yerine, 1880'lerden itibaren kapal kalan Surp Andreas isimli kilise [95, s.801-803] olmas ihtimalini arttrmaktadr. Kilise, kyn ortak mlk olarak yakn bir zamana kadar toplantlar, dnler vb. iin kullanlm, duvar ve tonozlarda atlaklar olumaya balaynca terk edilmitir. Yapnn tescil kayd bulunmamaktadr79 Plan zellikleri Yap, uzun kenarlar kuzey-gney dorultusunda yerletirilmi yamuk planldr (ekil A.18). Plann enine gelimesi yapy dier kiliselerden ayrmaktadr. Yapda narteks yoktur. Bat duvarnn byk blm sokak zemin seviyesinin altnda olduundan giri kuzeyden salanmtr (ekil A.19, F.B.40). Simetri gzetilmeden kuzey duvarnn bat ucuna yerletirilen kap ile dorudan naosa girilmektedir. Naos, dou-bat dorultusundaki iki kemerle nefe ayrlmtr. Orta nef, douda, naostan iki basamak ykseltilen apsisle sonlanmaktadr. Apsis (ekil A.18). Kuzey duvarndaki basamak kalntlar (ekil A.18, B-B kesiti, F.B. 42), bat duvarndaki 25x25 cm.lik kiri boluklar (F.B.43) ve douda devam eden deme izleri (F.B.44) galerinin kuzey nefinde olduunu gstermektedir. Kuzeybat ayann zerindeki kap (ekil A.18, B-B kesiti, F.B.43), galerinin orta nefte de devam ettiini dndrmekle birlikte, bu ksmda galeri olduuna dair bir iz grlmemitir (F.B.45). Yap dier kiliselerden farkl olarak, az sayda ve kk pencerelerle

aydnlanmaktadr. Bat duvar ksmen topraa yaslandndan bu yzey sardr. Kuzey ve gneyde birer dikdrtgen, douda ise; kuzey nefte altta ve stte iki,

Kilise, Yanarta Manastrnn batsnda, aradaki vadinin kar yamacnda yer almas bakmdan konum olarak, Levidisin tarifine uygundur.
79

78

Kilisenin ant fileri hazrlanarak tescil ilemlerinin balatlmas iin Koruma Kurulu Kayseri Blge Mdrlne bavurulmutur.

49

apsiste bir ve zerinde , gney nefte stte bir kemerli pencere vardr (ekil A.18 kesitler, 19, F.B.40,42,44,46,47,48). Cephe dzeni Kilisenin yaln cephe dzeni, slup ya da tarihlendirme konusunda fikir verecek ayrntlar iermemektedir. Dou cephesi, dz yan yzeyler ve ortada apsis duvar olmak zere paradan olumaktadr (ekil A.19, F.B.47). Apsis, yan duvarlardan daha alt seviyede sonlanmakta ve gerisinde naos duvar ykselmektedir. Yan duvarlar; kemerli, kk pencerelerle da alrken, naos duvarnda; ortada dikdrtgen, yanlarda kemerli iki pencere bulunmaktadr. Cephenin gney ucundaki pah ve apsis ile yan duvarlarn saaklar arasnda ykselen stunceler, cephelerdeki dekoratif gelerdir (ekil A.19, F.B. 47,49). Kelerdeki pahlarla az da olsa hareket kazanan gney cephesinde bir pencere yer almaktadr (F.B.48). Kuzey cephesi, kap ve stteki pencere ile da almaktadr (ekil A.19, F.B.40) Yan sveleri olmayan kap, stte lento ile snrlanmtr. Ksmen eime yaslanan bat cephesinde aklk bulunmamaktadr (F.B.38). Btn duvarlar; stte dz, altta pahl saak silmesiyle bitirilmitir (F.B.49). Yapm teknii ve malzeme: Kilise yma tekniiyle, kesme ta bloklar kullanlarak ina edilmitir. Ana yap malzemesi olan tf ta, yerel gelenee uygun olarak duvar rgs, rt geleri, deme (F.B.50) ve at kaplamasnda kullanlmtr. Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-32 cm. yksekliinde ta bloklarla rlm, at, yaklak 10x35x70 cm.lik ta levhalarla kaplanmtr (F.B.51). Yapda demir kullanmnn kandil halkalar ve pencere parmaklklar ile snrl olduu grlmektedir. Duvarlardaki izler; merdiven, galeri korkuluklar ve galeri demesini tayan kirilerin ahap olduunu gstermektedir (ekil A.18 B-B kesiti, F.B. 42,43,44). Kuzey ve gney duvarlarnda grlen, yaklak 60x130 cm boyutlarndaki dikdrtgen pano izleri, bu yzeylerin ahap kaplandn dndrmektedir (F.B.42) Tayc sistem Yapnn tayclar, yaklak 95 cm. kalnlndaki duvarlardr. Kemerlerin yk aktard noktalar, duvar ayaklar ile desteklenmitir (ekil A.18, F.B.43). Ayaklar, dou-bat dorultusundaki sivri kemerlerin (F.B.42), kemerler, nefleri rten aynal tonozlarn (F.B.46) ykn almaktadr. Yapda kemerlerin almasna kar gergi kullanlmad dikkati ekmektedir.

50

Mimari donanm ve bezeme Yapdaki donanm geleri, sekiler, niler ve liturjideki yeri anlalamayan tatr. Kuzey ve gney duvarlar boyunca, 20 cm. yksekliinde ve doudaki yarm daire biimli apsis basama (F.B.50) ile birleen sekiler bulunmaktadr (ekil A.18, bkz.3.1.1, F.B.16). Sekilerin dayand duvarlarda, oturanlarn srtlarn dayayacaklar yerlerin -byk olaslkla ahap- kaplandn gsteren izler grlmektedir (F.B.42). Yapnn bat ve dou duvarlarnda niler bulunmaktadr (ekil A.18 A-A kesiti). Bat duvarndaki ni, kemerin yarm olmas asndan ilgintir (F.B.42). Doudakiler liturjik eyann konulmas iin yaplm kemerli nilerdir (F.B. 44,52). Bugn orta nefte, bat duvarna dayal duran; sekizgen gvdeli tan kilise iindeki konumu ve liturjik anlam bilinmemektedir (F.B.43) Yapda bezeme gesi yok denecek kadar azdr. Grsel kaygnn izlenebildii yerler; gney cephesinde, duvar kelerindeki pahlar (F.B.48) ve dou cephesinde apsis yarm dairesinin iki yanndan ykselen stuncelerdir (F.B.49). Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Gneydeki kemer akl kapatlarak, gney nefi kapal bir mekana dntrlmtr (ekil A.18 plan, F.B.53). Kyde yaayan Ahmet Aydn bu dolgu duvarnn 35-40 yllk olduunu belirtmitir. Dou ve gney duvarlarndaki pencereler kapatlmtr (F.B. 44,46,47,48). Gney duvarna bitiik olarak beton ieklik yaplmtr (ekil A.19, F.B.48). Yklan ksmlar: Yapnn galerisi ve galeriye kan merdiven bugn mevcut deildir80. zlerden81 (ekil A.18 B-B kesiti, F.B.42,43,44) kuzey nefi zerinde bulunduu anlalan galeri, muhtemelen ahap dikmelerle tanyordu. Vandalizm ve yama: Galeri ve merdivenin malzemeleri ile duvarlardaki ahap kaplamalar byk olaslkla yakmak ya da baka yerde kullanmak iin sklmtr. Bakmszlk: Yapdaki hasarlarn byk blm bakmszlktan kaynaklanmaktadr. rtdeki bitkiler (F.B. 51), duvarlarn zellikle alt ksmlarnda ve nem problemine kar nlem alnmad iin tonozlarda da grlen sva dklmeleri ile ieride yaklan atelerin sebep olduu islenme (F.B.43,44,45,46) bu bozulmalardandr. Strktrel hasarlar: Yapda, kyde yaayanlar yaklak 11 yldr tedirgin eden atlaklar mevcuttur. zellikle kuzey duvarnda pencerenin altnda ve zerinde

80 81

Ahmet Aydn kilisenin merdiveninin mevcut olduu durumunu hatrlamamaktadr

Kuzey duvarndaki merdiven izlerinden dou duvarna kadar yaklak 20 cm. arayla 20x20lik hatl boluklar bulunmaktadr.

51

devam eden atlak (ekil A.19, F.B.40) bir yl iinde 6-7 cm almtr. Orta nef tonozunun kuzeybat ve gneydou kelerindeki atlaklar da tehlikeli grnmektedir. Gneydou kesindeki atlak en geni olduu yerde yaklak 7 cm, kuzeybatdaki ise en geni olduu yerde 15 cm. ye dek ulamaktadr (F.B.54). Ayrca, bat ve dou cephelerinde kyller tarafndan imento dolgu ile onarlm atlaklar vardr (ekil A.19, F.B. 38,47,54). Bat cephesindeki atlak yaklak olarak kuzey kemeri hizasna denk dmektedir (F.B.54). Gney kemerinin duvarla birletii yere yakn dierinden daha ince bir baka atlak daha vardr. Doudaki atlak ise apsis yarm dairesinin ortasndadr ve yukar doru genilemitir (F.B. 47). Hangisi olduu belirlenemese de kilisenin eski bir yap olduu bilinmektedir (bkz. 4.2.1. Tarihe). Eer incelenen kilise Surp Andreas ise; 1880lerde terk edilmesi (bkz. 4.2.), bugn iinde bulunduu kt koullar anlalr klmaktadr. Yapnn onarmyla ilgili herhangi bir bilgi de mevcut deildir. evredeki birok kilisenin yeniden yaplmasna neden olan 1835 depremi [209, s.158], bu atlaklarn olumasna yol am, zamanla zemin oturmas nedeniyle de atlaklar alm olabilir. Eimli bir arazide konumlanmas da zemindeki oturma farkn artrarak bu hasarlarn bymesini kolaylatrm olmaldr. Malzeme bozulmalar: Dou ve kuzey cephelerinde, duvarlarn st seviyelerinde ieklenme grlmektedir. Saak silmesinde yer yer krklar vardr. 4.2.2. Yanarta (Taksiarhis) Manastr Kilisesi Konum Taksiarhis Rum Manastr kapsamndaki kilise, tapuda, 11 pafta, 1906 numaral parselde kaytldr. Kye hakim bir tepe zerinde bulunan (ekil A.20) manastr avlusuna giri apraz tonoz rtl geiten salanmaktadr (F.B.56). 1750de kadnlar manastrna dntrlen kompleks, Papaz Antimusun ald arazilerle geniletilmi, ahrlar yaplm, aalar dikilerek evresine duvar rlm, 1826da kilisenin karsna papaz evi yaplmtr [110, s. 139]. 1835de alnan fermanla da; okul ve kutsal l iin bir apel yaplmtr [110, s. 139]. Kilise dndaki yaplar bugne ulaamamtr. Tarihe Kilisenin yerinde daha nce Azize Helenann (bkz.dipnot 74,76) isteiyle yaplm kk bir kilise bulunuyordu [105, s.255]. Sultan III. Selim zamannda (1789-1808) verilen bir fermanla onarlan kilise, 1835 depreminden sonra stanbuldaki Rus eliliinin gnderdii para ile yeniden ina edilmitir [110, s. 139]. Cuinet depremle

52

(1835) yklan eski kilisenin yerine yenisinin yapldnn kant olarak giriteki bugn mevcut olmayan- yazt gstermitir [122, s.318]. Rizos 1856 tarihli eserinde kilisenin yeni olduundan sz ettiine gre [121], yap 1835 ile 1856 arasnda tamamlanm olmaldr. lter, bu zaman araln daha da daraltm; gney apsisinin kemerinde okuduu tarihe (1842.27) 82 (F.B.57) dayanarak yapnn 1842den nce yapldn belirtmitir [124, s.363]. Mbadelenin ardndan bir sre bo kalan yap, 1948e kadar askeri depo olarak kullanlm, bu ilevini de yitirdikten sonra dinamitlenerek [112] kubbesi yklmtr. 26.9. 1957 tarih, 3111-152 / 16681-45 sayl kararla Kltr Bakanlna Mze Mdrl hizmeti ile tahsis edilen yap, GEEAYKnun 360 sayl kararyla 12.3.1977de tescil edilmitir. Plan zellikleri Kilise; nefli bazilikal planldr (ekil A.21). Batda, beik tonoz rtl be birimden oluan narteks (ekil A.21,22, F.B.58) yer almaktadr. Narteksin orta birimindeki ana kap ile yapya girilmektedir (F.B.59) Ana girie ek olarak, kuzey duvarnn bats ile gney duvarnn dou ve batsnda birer yan kap bulunmaktadr. (ekil A.21). 18.67x16.02 m. boyutlarndaki naos, kare kaidelere oturan ikier stunla nefe ayrlmtr. Neflerin dousunda yarm daire planl apsisler yer almaktadr. Kuzeydeki protesis ve gneydeki diakonikon, ortadaki ana apsisle beraber dtan da dairesel duvarlarla snrlanmtr (F.B.60). Naosu bat, kuzey ve gneyinden U biiminde saran galeriye, kuzeybat ve gneybatdaki merdivenlerle klmaktadr (ekil A.21,22, F.B. 61,62,63,64). Galerinin dou ucundaki iki mekan, muhtemelen rahiplerin kullanm iin dzenlenmitir (ekil A.22, F.B.64,65). Pekak, Sinasos Stephanos kilisesindeki benzer bir mekan, evredeki dnem kiliselerinde grlmeyen bir uygulama83 olduunu ileri srerek, ile odas olarak nitelemitir [125, s.243]. Diyarbakr kiliselerinde; galeriden bamsz olarak doudaki merdivenlerden ulalan ve baz rneklerde koridorlarla birbirlerine balanabilen benzer st kat kullanmlar grlmektedir (ekil A.23 a,b,c) [125, s. 47,71,91]. Erken dnem Suriye kiliselerinde ska grlen ve st kat ke odalar olarak adlandrlan mekanlar, rahiplerin zel ibadetleri iin ayrlm apeller olarak deerlendirilmektedir [126, s.65-72]. stanbul
82 Birbirlerine hafif dnm olarak duran iki figrn, ortalarndan aa doru uzanan muhtemelen- ha tuttuklar grlmektedir. Sadaki figr tmyle, soldakininse st ksm badana ile kapatlmtr. Yaz bu iki figrn ayaklar arasndadr [124, s.362].

Oysa Yanarta Manastr Kilisesi ile birlikte, bugne ulaan 19. yzyl Kayseri kiliselerinden, Germir Panagia, Agia Triada, ve Talas-Panagia ile dierlerinden farkl planlanm da olabilecei dnlen- BoosBedros kiliselerinde de bu mekanlara rastlanmaktadr.

83

53

kiliselerinde karlalmayan bu dzenlemenin Suriye kkenli olmas mmkn grnmektedir. Darsiyak Manastr kilisesinde, gney ke odasnn ift cidarl kuzey duvar iine yerletirilen bir merdivenle atya klmaktadr (ekil A.22, F.B.66,67). Kuzey ve gney duvarlarnda alt ve stte yer alan drder pencere ile (ekil A.21,22, F.B.62,68) apsisteki iki, protesis ve diakonikondaki birer pencere (F.B.69,70) ve batda altta ve stteki ikier pencere mekan aydnlatmaktadr (F.B.62). Dou ve bat aln duvarlarnda da karlkl iki oval pencere bulunmaktadr (F.B.62,69). Cephe dzeni En ge 1842de (bkz. Tarihe) yani Tanzimat Fermannn hemen ardndan tamamlanan kilisenin; kubbeli, byk ve etkileyici ktlesi ile cephelerindeki kabartma halar, adeta yredeki Rumlarn kendilerini ifade etmek konusundaki sabrszlklarn gstermektedir. Buna karn, yapnn yaln bir cephe dzenine sahip olduu sylenebilir. Btn cephelerde, bir silme ile iki kata ayrlan yzeyler saak silmesiyle son bulur. Cephelerin bir baka ortak zellii; plastrlarla blmlenmi yzeyler ve bu yzeylerde yer alan dikdrtgen aklkl pencerelerdir (ekil A.24,25, F.B.71). Yklan kubbenin kasna, daha geride ve st kotta cepheleri sonlandran bir ge olarak yerini alr. Bat cephesi, kat silmesiyle birbirinden ayrlan narteks ve stndeki galeri duvarlarndan oluur (F.B.58). Narteks, masif gvdeli stunlarn toskan84 dzenindeki balklarna oturan kemerlerle be birime ayrlmtr. Ortadaki birim, cephenin simetri aksndadr. Narteksin gerisinde; kapatlm kaps ve iki yanndaki dikdrtgen aklkl pencereleriyle beden duvar yer almaktadr (ekil A.24, F.B.59). Profilli bir sve ile kuatlan kapnn zerinde bulunan dikdrtgen pano, byk olaslkla Cuinetnin bahsettii yaztlktr (Bkz. Tarihe). Galeri duvar, kemer aklklar ile hareketlenen narteksin aksine, masif bir etkiye sahiptir (F.B.58). Duvar, plastrlarla; ortada dar, yanlarda birbirine eit geni yzeylere blnmtr. Ortada; profillerle vurgulanan bir dikdrtgen sve iinde oval pencere85 ile zerinde dikdrtgen bir pano ile snrlanm kabartma ha motifi yer alr. Yan yzeylerde; profilli svelerle snrlanan dikdrtgen aklkl pencereler ve zerlerinde yine ha kabartmal panolar bulunur. Dou cephesi, apsis ve yan hacimlerin da yanstld erisel duvarlarla biimlenmitir (ekil A.24, F.B.60). Duvarlarn plandan gelen dbkeyliine kar,
84 85

Bkz. Stun Bal Maddesi. [128, s. 1716]

Aptullah Kuran, Trk Barok mimarisinde ovalin nadiren, stelik pencere boluu gibi ikincil bir ge olarak kullanldn belirtmitir [129, s.469].

54

ana apsisi yanlardan ayran plastrlarn kk ibkey erileri Barok etkisidir. Kat silmesinin drt sra stnde yer alan ve apsis duvarn sonlandran saan, kenarlarda da doru kvrlmas da baroun dalgal yzeylerini anmsatmaktadr (F.B.60). ki kat boyunca ykselen ve payandalarla snrlanan yan hacimlerin arasnda, geriye ekilerek cepheye hareket katan aln duvar yer alr. Bu duvar bir oval, alttaki erisel duvarlar ise birer dikdrtgen pencere ile da almaktadr. Cephenin iki kenarndaki payandalarn zerinde yer alan kabartma halar, yalnln bozmadan cepheye katlan simgesel bezeme geleridir. Simetrik dzenlenen ve silme ile katlar vurgulanan kuzey ve gney cephelerinde plastrlar, duvar yzeylerini dey paralara ayrr (ekil A.25). Bu paralarn her birinde kap ya da pencere aklklar yer alr. Halkn, belki de kadnlarn kullanmna ak olan bat utaki kaplar profilli svelerle vurgulanm iken, gney duvarnn dousunda din grevlilerine ayrlan kap svesiz bir geiten ibarettir. Btn pencereler dz svelerle snrlanm ve zerleri kornilerle zenginletirilmitir (F.B.71). Alt kat pencereleri, sttekilerden daha byktr ve kornileri farkldr. Ancak, cephelerin iki ucundakiler altlarnda bulunan kaplar nedeniyle kk tutulmutur86. Galeriye alan pencere, kornii ve bykl ile st kattaki dier pencerelerden farkldr (ekil A.25). Cephelerin batsnda, iki kemerle cepheye katlan narteks yer almaktadr. Yapm teknii ve malzeme Kilise, dzgn kesme ta bloklar kullanlarak yma yapm tekniinde ina edilmitir. Ana yap malzemesi olan volkanik tfe; demir, ahap ve kire harc, elik etmektedir. Duvar rgs, rt geleri, deme ve at kaplamasnda ta kullanlmtr. Duvarlar, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 27-32 cm. yksekliinde ta sralarndan oluur. Tonozlar ve ykld halde paralar dank duran kubbe de kesme talarla rlmtr. Apsis nnde, galeride, st kat odalarnda ve duvar kenarlarnda kalan ksmlar, demenin de yerel gelenee uygun olarak ta kapl olduunu gstermektedir (F.B.61,64,65,70,72). at, suyun akn kolaylatrmak zere; oluklu talarla kaplanmtr (F.B.73). Demirin stktrel bir ge olarak, 7x1 cm. kesitli ikiz gergilerde ve kllarda kullanld grlmektedir. Demir kenetler, bat saa, kubbe kasna ve yer yer demede, talar birbirine balamaktadr (F.B.74,75,76). Gneydeki stun dizisinde; ortadaki stunun kaidesi, iki demir onarm kuayla berkitilmitir (F.B.77).
86 Kuzey cephesinin dou ucunda kap olmamasna karlk, pencere kk tutularak simetri korunmaya allmtr.

55

Kandil halkalar, halkalara asl zincirler ve pencere parmaklklarnda demir kullanlmtr. Dou ve batdaki iki oval pencerede dekoratif parmaklklarn kalntlar mevcuttur (F.B.78). Dier pencerelerde lokmal demirler kullanlmtr (F.B.79). Baz svelerde mevcut parmakln dnda yuvalar bulunmas, bu talarn devirme, belki de eski kiliseye ait olduunu dndrmektedir (F.B.79). Pencere kenarlarndaki demir menteeler, kepenklerin varlna iaret etmektedir. Bu ayrnt, dier kiliselerde grlmedii ya da en azndan bugne ulamad iin nemlidir (F.B.80). Galeri stunlar zerinde; yaklak 3x3 cm.lik oyuklara yerletirilen ahap paralarnn bazlarnn zerinde iviler bulunmaktadr (F.B.81). Talas Panaiga Kilisesinin (F.B.291,292) ve Talk Agios Georgios Kilisesi galerisinin (F.B.401) halen mevcut korkuluklar, buradaki ivi ve ahap paralarnn ahap korkuluklara ait olabileceini dndrmektedir. Bugne ulamayan ancak, menteeleriyle varlklarndan iz brakan kepenkler ahap ya da metal olabilir. stanbul rneklerinden (F.B.16) ve Darsiyaktaki dier kilisenin duvarlarndaki pano izlerinden (F.B.42) hareketle, zemin kat pencerelerinin altndan yere kadar olan svasz yzeylerin (F.B.68) ahap kapland dnlebilir. Bu seviyenin st ve rt yzeyleri ktkl kire harc ile svanarak yer yer kalemii tekniinde bezeme yaplmtr. Tayc sistem Yapnn tayclar, duvarlar, stunlar ve galerilerdeki ayaklardr. Kuzey ve gney duvarlar 185 cm., bat duvar 150 cm. kalnlnda, stunlar yaklak 80 cm. apndadr. Orta nefin 2. ve 3. stunlar arasnda, pandantiflerle geilen kubbe yer alr (ekil A.21, F.B.69). Bu blmdeki drt stun, kubbeden gelen yk ask kemerleriyle almaktadr. Yan nefler, kemerlerle desteklenen beik tonozlarla rtldr (ekil A.21, F.B. 70). Buradaki yk dalm, ortadaki stun dizisi ve yan galerilerin seviyesinden balayan ayaklar araclyla salanr. Kemerlerin yk aktard ayaklarn ve duvarlarn kesitleri plastrlarla geniletilerek desteklenir (F.B. 68,70) Yan galerilerdeki ayaklar, st kat duvarlar ile birlikte galerileri rten tonozlarn da taycsdr (F.B. 61,62,64,70). Kemerlerin almasn nlemek iin kullanlan gergiler, cephelerden grlebilen kllarla berkitilmitir (F.B.58) Mimari donanm ve bezeme Olduka iyi yaplan ve deerli kutsal eyalar ile ruhban snfn giysileri ve dier bakmlardan zengin olduu belirtilen [57, s.66] kilisede, donanmla ilgili olarak bugne ulaan geler; ni ve sekilerdir. Kutsal eyalarn konulmas iin, apsiste ve bema duvarlarnda niler yaplmtr (ekil A.21,22, F.B.69,82,83). Bemann kuzey

56

duvarndaki nilerden87 biri, lter tarafndan vaftiz kurnas olarak yorumlanmtr (F.B.83) [124, s.359]. Blm 3.1.1deki tartmalara dayanarak, kuzey ve gney duvarlar boyunca devam eden ta sekilerin (F.B.70) oturma yeri olarak dzenlendii dnlmektedir. Kar yamataki kk kilisede olduu gibi (F.B.43), ilevi ve yeri bilinmeyen ancak liturjik bir anlam olduu tahmin edilen ta, apsiste yatk durumdadr (F.B.84). Cuinet yapda duvar resimlerinin yan sra gzel tablolar ve heykeller olduunu belirtmi, zellikle templon nndeki ahap heykellere dikkat ekmitir [122, s.319] Kilise, gerek cephe, gerekse i bezemesi asndan bat etkileri tamakla birlikte, daha ok yerel gelenei srdryor grnmektedir. Yapnn zellikle, ta bezeme geleri asndan batl sluplar daha fazla barndrd sylenebilir. Apsis ve at saaklar (F.B.58,60), nilerin dalgal profillerle vurgulanan konsollar (F.B. 82,83) Barok etkiler tarken, cepheleri blen plastrlar (F.B.58), pencere-kap korni ve sveleri (F.B. 59,71) Klasik slubun izindedir. Narteks (F.B. 58), galeri ve bemadaki balklar (F.B.85) Toskan ya da Dor etkisi gsterirken, naostaki stun balklarnda daha kararsz kalnm gibidir. Balklarn ve stteki kemerlerin oturduu zenginin profil dzeninin esin kayna Klasik canlandrmalar gibi grnse de; abakusun altndan al ile biimlendirilmi ince barok kvrmlar kendini belli eder (F.B. 86) Dekoratif gelerin cephedeki yalnlna ve dengeli kullanmna karlk, ieride bezeme asndan elikili bir kalabalk gze arpar. Sva st bezemeleri iin kastedilen, abart deil, dini resimlerin yannda olduka neeli grnen bitkisel motiflerin naifliidir. Beyaz zerine krmz tonlar, yeil, sar ve grilerle ilenen (F.B. 62,68) stilize edilmemi kvrm dallar, fiyonklar, iek elenkleri ve yaprak motiflerinde (F.B. 87,88,89,90) yerel, hatta sanatnn kiisel eilimleri gibi grnen bir resim anlay hakimdir. Bu resimler, kat silmesini (F.B.90), apsislerdeki kemer karnlarn ve tonozlara geileri sslerken (F.B. 87,88,89), pencereler, kaplar, niler, naostaki dier kemer karnlar ve balklar krmz arlkl ince eritlerle evrelenmitir (F.B. 62,68,82,83). Dini resim ve Yunanca yazlar88 (yazlarn anlam iin Bkz lter) daha ok rt ve gei geleri ile kemer alnlarnda younlamtr. Kubbe etei, bir yaz eridi89 ile

87

Tahrip edilmi baka kiliselerde de ayn konumdaki nilerin altnda, yere kadar inen bir oyuk olduu grlmektedir. Bu oyuk suyun aktlmas iin dnlm olmaldr.

Kilise iinde yerde duran Yunanca yaztn (F.B.91) Attiki lehesiyle yazld ve Patrikhanede yazy okuyacak kimse bulunmad belirtilmi, burada byle bir kitabenin bulunmas Patrikhane alanlarnca ilgin karlanmtr. Okunabilen sadece 8 ubat 1871 (?) tarihidir. Arl nedeniyle yapnn herhangi bir duvarnda asl olmas mmkn grnmeyen bu ta byk olaslkla Mbadeleden nce, kilise iinde korunuyordu.

88

57

bezenmitir. Apsis yarm kubbesine krmz renkte gne90 ile bulutlar (F.B.88), apsis kemer alnna kiliseye adlarn veren- Cebrail ve Mikail resmedilmitir (F.B.92). Kuzey ask kemerinin alnnda armha gerilme (Crucifixion, F.B.93), gneydekinde ise biim deitirme-transfigrasyon konular, pandantif yzeylerinde drt ncil yazarnn
91

(F.B.94) tasviri yer almaktadr. Hamilton kilisedeki aziz

resimlerinin mavi ve krmz arlkl olduuna dikkat ekmektedir [105, s. 255] Bozulmalar Ek ve deiiklikler: zgn mimari emasn koruyan yapnn girii rlerek kapatlmtr (F.B. 59). Yklan ksmlar: Kubbe yklm, paralar kilisenin iine ylmtr. Den talar kubbe etek silmesini (F.B.93) ve naos demesinin byk blmn tahrip etmitir. Bat cephesinin orta ekseninde, atda yer alan an kulesi de yklmtr (F.B.73) Vandalizm ve yama: Kubbenin dinamitlenmesi ve kitabenin sklmesi yapnn maruz kald vandalizmin boyutlarn gstermektedir. Duvarlar yazlarla kirletilmi (F.B.61,64), duvar resimleri ksmen tahrip edilmi (F.B.88), ksmen boyanarak kapatlmtr (F.B.70). Galeri demesinin kaplamalar yer yer krlmtr (F.B.61). Kiliseye adn veren yanarta bugn mevcut deildir (F.B.92). Ancak, tan yama sonucu mu yok olduu, yoksa Mbadele srasnda Rumlar tarafndan m gtrld bilinmemektedir. Apsis ksmnda ve bat giriinde yaplan kazlarla deme tahrip edilmitir (F.B.72,84). Duvarlardaki ahap kaplamalar (F.B.68), pencere kepenkleri (F.B.80), galeri korkuluklar ve oval pencerelerin demirleri (F.B.78) sklmtr. Bemann kuzey duvarndaki nilerde de yama nedeniyle yaplan tahribat grlmektedir (F.B.83) Bakmszlk: Kubbenin olmamas ve bakmszlk, doal nedenlerden kaynaklanan bozulmay hzlandrmaktadr. Dou saa tamamen yok olduundan duvarlarn st ksmlar su alm ve derzler boalmaya balamtr (F.B. 60). at kaplamasnn bir ksm harap olmu, bu durum tonozlarda ve apsis yarm kubbesinde neme dayal sva dklmelerine yol amtr (F.B.62,65,70). Gney blmnn; rt ve duvar derzlerinde younlaan bitkiler yap iin nemli bir tehlike oluturmaktadr
Yunanca satrda Sana inanmlarn yaps. Efendimiz (sa) deerli kann pahasna sahip olduun bu kiliseyi koru (gl kl) yazldr. Buradan kubbede Pantokrator (sa) nn resmedildii anlalmaktadr [124, s.361].
90 89

Tavlusun-Surp Toros (F.B. 31), Efkere-Surp Stepanos Kiliselerinde de ayn konumda gne nlar resmedilmitir

Kuzeydouda kanatl kz ve ncil ile Lukas, kuzeybatda kartal ve kitap ile Yohannes, gneybatda Matta grlmektedir. Gneydoudaki resim ve altndaki yaz bozulmusa da resim dier ncil yazar Markosa ait olmaldr. Daha ok mavi, sar ve yeilin kullanld resimlerde st ksmlarda bulutlar grlmektedir.

91

58

(F.B.58,60). Yapnn hava koullarna ak olmas nedeniyle; pandantif, kubbe etek silmesi ve kemer alnlar gibi yzeylerdeki resimler bozulmaktadr (F.B.93,94). Malzeme bozulmalar: Dou cephesinde, saan olmamas talarn su alarak bozulmasna ve ikinci kat duvarnda ieklenmeye yol amtr (F.B.60). rtdeki talarda yer yer organik bozulmalar grlmektedir (F.B.95). 4.3. Efkere Kayserinin 18 km. kuzeydousunda, Gesiye bal bir kydr (ekil. A. 7, 8, F.B.96). Bugnk ad Baheli olan Efkere, 1982de A-3375 sayl kararla tarihsel-kentsel sit alan ilan edilmitir. Kurulu tarihi, kyde bulunan Surp Garabed Manastr ile ilikilendirilebilir. Ad ilk kez 1206 tarihli bir kaynakta geen [95, s. 775-785] manastrn (F.B.97) 1.yzylda Aziz Tadeos zamannda, ya da 3. yzyl sonunda Surp Krikor Lusavori tarafndan kurulduu dnlmektedir92 [95, s. 775-785]. Alboyacyana gre ky, Efkereh, Evkere, Hevkere, Hefkarah, Evgere, Yevkara, Yebgara ve Evkar gibi isimlerle anlmasna karn, 20. yzyl balarnda Trk ve Ermeni kaynaklarnda genellikle Efkere eklinde kullanlmtr [95, s. 775-785]. Alboyacyan, Vaftizci Yahyann (Surp Garabed) kemiklerine sahip olan manastrn evresi de kutsal olacandan, ismin kutsal yer ya da kutsallk anlamndaki Rumca Yevkaria dan kaynaklanabilecei grndedir [95, s. 775-785]. Kemikleri
En eski kitabesinin 1727 tarihli olduu belirtilen manastr, 12. yzylda piskoposluk merkezi idi [102]. Efkere Byk Manastr olarak da adlandrlyordu ve Ermeniler iin nemli hac yerlerinden biri idi [102]. Texier, manastrn yapl nedenini Hristiyanln ilk k dneminden itibaren burada inzivaya ekilenlerin ansn srdrmek olarak aklam [130,s.52] ve Emiadzin ve Sis Manastrlar ile ayn neme sahip olan manastrn [130 ,s.51] Kayseri Ermeni metropolitinin makam olduunu belirtmitir [130 ,s.51] 1730 ylnda manastr iin bir onarm ferman karlmtr [101,s.56]. 1781de de onarm talebinde bulunulmu, Kayseri Mimar- Hassas Mustafa Aann yapt keif zerine onarma izin verilmitir [131,s.132]. Kilise teftii vb. bahanelerle rahatsz edilen Ermenilerin ikayeti zerine, 1786 tarihli bir fermanla Ermenilerin rahatsz edilmemeleri ve harap olan kiliselerinin eski durumuna uygun olarak onarlmasna karlmamas istenmitir [131, s.132]. Yaknnda 1750'den nce yaplm bir okul da bulunan Surp Garabed Manastrnn eitimde nemli bir yeri vard. Hovhannes Amira Serveryann 1845te Manastrda atrd yatl okul cemaat ihtilaflar yznden kapanmtr [11, s.141]. 1887 ylnda Kayseri'ye bapiskopos atanan Drtad Baliann at okul [102], 1893te Maarif Nezareti tarafndan Mekteb-i dadi ve Ali yani lise ve yksekokul kabul edilmitir [132, s. 11]. Dnya Sava srasnda manastrn kuzey blmnde, retmen evlerini de ieren okul, yurtlar, mutfak ve zengin bir ktphane yer almaktayd. Gneyde ise depo, yan duvarlarla evrili byk bir avlu ve haclar iin 93 oda bulunmakta idi [102]. nciciyan, manastrda; avlu, emeler, emelerin arkasnda baheler, geni bir yemekhane ve iki mezarlk, kayaya oyma depolar ile kilisenin nnde byk bir havuz, ve dier birok blm olduunu belirtmitir [35, s.262] (F.B.97). Manastrda Kutsal Bamelek ve Surp Garabed kiliseleri yer almakta idi [102] Tozerin aktardna gre; manastra yan taraftan girince, bir ka basamak ktktan sonra ak bir alana ulalrd. Buradan, Kutsal Ba Melek Kilisesi'ne girilirdi. Bu yapnn duvarlar, yerden 3 metre ykseklie kadar, Cuinetnin de deindii Ktahya inileri ile kaplyd. Surp Garabed Kilisesinde Vaftizci Yahya'nn trbesi bulunmaktayd. Bu kiliseye incilerle sslenmi bir kap ile giriliyordu (39, 165] 1928de kapatlan manastr [29, s.225], I. Dnya Savanda hastane [133], 1950lerin banda askeriyeye geerek, mermi deposu olarak kullanlmtr. 1963te yktrlarak, talar Kayseri Asker hastanesinin yapmnda kullanlmtr [133, K.G.]
92

59

Ermenistana gtren Surp Krikor Lusavoriin kyn dik yamacn trmanrken nefes nefese kalp hevk arav demesi, ismin nefes nefese kalmak anlamndaki Ermenice szck hevk arav dan tredii yorumunu getirmektedir [95, s. 775-785]. Efkere 1831de avdarl, Demirci, Han, Kuzey ve eme93 olmak zere be mahalleden olumaktayd [102] 1875te kydeki 381 hanede, 845 Ermeni, 162 Trk olmak zere toplam 1007 erkek yaamaktayd [25, s.25]. nciciyan kydeki Ermenilerin Ermenice konutuklarn belirtmitir [35, s. 262]. Alboyacyan kyllerin, Trke'yle karm bozuk bir Ermenice kullanmalarn Trkler'le uzun sre birlikte yaamalarna balamtr [95, s. 775-785]. Efkere ve Amerikada yaayan Ermenilerin birbirlerine Ermeni harfleriyle Trke olarak yazd mektuplar konuyla ilgili nemli belgelerdir [102]. 19. yzyl sonlarndan kalan bu mektuplar, Efkere'de konuulan dilin hangisi olduunu anlamay zorlatrmaktadr [102]. 17. yzyl sonlarnda Efkerede Surp Stepanos, Surp Sarkis ve Surp Kevork olmak zere en az Ermeni kilisesi bulunuyordu [95, s. 775-785]. Kyn ana kilisesi olduu dnlen Surp Stepanosun (F.B.96) kuzeybatsnda, 1 dakikalk yry mesafesinde bulunan Surp Kevork, kayaya oyulmu kk bir apeldi. 1718 tarihli yllkta sz edilen yap, [95, s. 775-785] 1920lerin bana kadar ayakta olmasna ramen uzun zamandr kullanlmyordu [134, K.G.]. Surp Stepanos Kilisesinin gneydousundaki Surp Sarkis Kilisesi de muhtemelen kayaya oyma bir apeldi [95, s. 775-785]. Emiadzin Dergisinde anlan, 1858 tarihli Surp Asdvadzadzin ve Surp Yeya [101, s.57] ile 1718 yllnda sadece adlar geen Aziz Merecherios ve Aziz Theodore [95, s. 775-785] kiliseleri, yerleimdeki dier kiliselerdi. 1888den sonra Katolik Ermeniler kyde heybetli bir kilise yaptrmtr. Okulun yannda olduu bilinen yap Mancsnl (Yeilyurt-ekil A.7a, 8) Zeki Kalfaya aittir [102]. 1820de Surp Stepanos Kilisesinin hemen yanna Torkomian-Akabian adndaki okul ina edilmi [29, 1992, s.223], yap 1870'lerde Hayguian Okulu olarak adlandrlmtr [102]. Efkerede 1886dan beri bir kz okulu mevcuttu. 1914te Surp Stepanos kilisesine bitiik yeni bir okul daha yaplmtr. Bu dnemde az sayda erkek renci Amerikan Okulunda eitim almak iin Talasa gidiyordu [102]. 4.3.1. Surp Stepanos Kilisesi Konum Kilise, dou Efkerede, dou-bat dorultusunda eimli bir arazide konumlanmtr (ekil A.26, F.B.96,98). Gneyinde byk, baheli bir konut yer almaktadr. Konut ve
93

Saylan mahallelerden eme Trk, dierleri Ermeni mahallesidir [102]

60

kilise arasndaki alandan, kilisenin gney kaps ile diakonikonun -sonradan alankapsna ve bugn konutun deposu olan mekanlara ulalmaktadr (ekil A.27). Tarihe Kitabesi yerinden sklen (F.B.99) kilisenin tarihi konusunda yardmc olabilecek baz kaytlar vardr; Simeon 1618deki ziyaretinde kiliseden bahsetmitir. 1691 tarihli ve 1718-1760 arasnda muhtelif elyazmalarnda ad gemektedir [102]. Varjabedian, yapnn kuzey-bat kesinde bulunan tan zerinde (F.B.100) 1600l bir tarih okunabildiini belirtmitir94 [134, K.G.]. Patrikhanenin Bab- Aliye sunduu listede kilisenin 1858de yapld belirtilmitir [101, s.56-57]. Bu bilgiler yapnn eskiden beri mevcut olduunu gstermektedir. Alboyacyan, bugnk kilisenin 1871de yapldn belirtmitir [95, s.775-785]. Padiahn 1886da onaylad onarm bavurusu [91, s.14] yapnn 1886dan sonra son halini aldn dndrmektedir. Yapnn rdek Minas tarafndan yapld belirtilmitir [135, K.G]. Kilise, plan emas ve iindeki dekoratif geler asndan Garabed Amira Baliann 1838de Beiktata yapt Meryem Ana Kilisesiyle byk benzerlik gstermektedir95. Galatasaray- Surp Yerortutyun Kilisesinin (F.B.107) yapmnda Garabed Amira Balianla alan Hamamcba Usta Minas Aann ad kaytldr [83, s.197]. Minas Aann Beiktataki kilisenin benzerini Efkereye yapt dnlebilir. Dier olaslk ise, kilisenin Hovhannes Amira Serveryan tarafndan yaplm ya da yaptrlm olmasdr. Garabed Amira Balyan ile alm [11, s.139] ve birlikte hassa mimarl yapm olan Serveryan, [11, s.136] Garabed Amiraya atfedilen yaplarda himmeti byk olan [11, s.139] biridir. stelik blgede alm, 1845te yerleimdeki Surp Garabed Manastrnda yatl okul yaptrmtr [11,s.141]. Tehcirin ardndan bir sre ilevsiz kalan kilise 1957de ahslarca Hazineden satn alnm ve 25 yl konut olarak kullanlmtr. 12.3.1977de GEEAYK nun 360 sayl kararyla tescil edilen yap halen zel mlkiyettedir, ancak kullanlmamaktadr. Plan zellikleri Yap, Kayseri evresindeki bugne ulaan kiliselerden farkl olarak havari planldr (ekil A.27). Beikta Meryemana Kilisesi, plan emas bakmndan da Surp Stepanos Kilisesine rnek olmutur (ekil A.28). Batdaki ana kapdan girilen nartekse kuzey ve gneyden de giri verilmitir. Ek duvarlarla zgnln yitiren

94 95

Bu tan baka bir yapdan devirilmi olmas da mmkndr

ki yap plan ve dekoratif geler asndan olduka benzemektedir. Ha motiflerinin oluturduu bir kompozisyonla bezenen apsis, pandantiflerde madalyonlar iindeki resimler, plastrlar, galerinin konumlan, iki kilisede de benzerlik gstermektedir (F.B.101-102, 102-103/104, 105-106)

61

narteks, ayn kalfann yapmlarnda alt Meryemana (F.B.104) ya da Surp Yerortutyun kiliselerinin nartekslerine (F.B.108,109) benzemektedir. Narteksten geilerek ulalan naos, 8.95X13.00 m. boyutlarnda, enine gelimi dikdrtgen planldr (ekil A.27). Naosun dousunda bema ve apsis bulunmaktadr. Apsisin kuzeyinde, bemaya balanan ve darya da alan vaftizhane96. yer almaktadr (F.B.110). Vaftizhanenin kuzey duvarnda biri vaftiz kurnas olan iki ni ve dousunda; yarm daire planl bir duvardan alan kapyla geilen protesis bulunmaktadr (F.B.111). Protesis, kilisenin apsisine de balanmakta, apsisin gneyinde diakonikon yer almaktadr (ekil A.27). Duvardaki izler; narteks zerinde, skdar Surp Garabed Kilisesindekine benzeyen iki katl galerinin varlna iaret etmektedir (ekil A.30, F.B.112,113,114,115). Yapnn 1913 ylndaki fotoraf, galeriye, gneybatda olduu grlen terastan girildiini dndrmektedir (F.B.98). Kuzey, gney ve bat duvarlarnda, altta iki, stte er pencere yer almaktadr (ekil A.27,30). Zemin kat pencereleri; ite bask kemerli (F.B.102), dta dikdrtgen (F.B.116,117), st kat pencereleri ise, batda dikdrtgen, kuzey ve gney duvarlarnda kemerlidir (F.B.116). Cephe dzeni Kilisenin bat cephesi Klasik sluplu ayrntlarla youn bezemeli; dier cepheleri yaln tasarlanmtr (ekil A.31, F.B. 98,117,116). Kap ve pencere sveleri, kat ve saak silmeleri, plastrlar, stun balklaryla olduka zengin bir n yz sunan bat cephesi; silmelerle giri, st kat ve alnlk olarak e blnmtr. Kenger yaprakl, voltl balklar ile dikkat eken plastrlar, giri ve st kat cephelerini dey yzeylere ayrmtr (F.B.98, 117) Altta; duvar yzeyinden ne karlm kemer ve yanlarda bugn mevcut olmayan stunlarla vurgulanan giri ve kenarlarda birer pencere yer almaktadr. nce bordr izgileriyle evrelenen kapnn zerinde, ortasnda yuvarlak bir madalyon bulunan yatk dikdrtgen pano, panonun zerinde kitabe yeri bulunmaktadr (F.B.99,117). Bunun zerindeki korni, kafes ve zm motifleri ieren kabartmann97 altnda yer almaktadr. Kabartmann ortasnda; sunak ve kilise girilerinde ska grlen ve Ermeni alfabesinin 7. harfine benzetilen
96 lter, 19. yzyln ikinci yarsna tarihlendirdii Eskiehir-Sivrihisar (ekil A.29) ve Akehir Ermeni kiliselerinde kuzeydou kede yer alan benzer mekanlardan vaftizhane olarak bahsetmektedir [119, s. 1063,1064] Sivrihisar Kilisesinde kuzey duvarnda mermer vaftiz kurnas ve aynasnda kabartma tekniiyle ilenmi vaftiz sahnesi yer almaktadr [119, s. 1063] Burada da kuzey duvarndaki nilerden biri iinde vaftiz kurnas olmas mmkndr (F.B. 111). Tulac da, stanbul Ermeni Kiliselerinde genelde naosa iten balanan bu yan hacimlerin vaftizhane ya da rahip veya korodakilerin soyunma odas olarak yapldn belirtmitir (ekil A.14, 27) [86, s. 384,387] 97

ltere evredekiler, kabartmann krlan ksmlarnda insan figrleri olduunu belirtmitir [124, s.365]

62

sembol, "Her eye gc yeten Tanr"y simgelemektedir [134, K.G.]. Yanlarda, dikdrtgen biimli pencereler yer alr. stte, yukar doru daralarak bir kornile bitirilen kartular pencereleri zenginletirmitir. Kartularn ortasnda, ilerinde kabartma ha motiflerinin olduu madalyonlar yer almaktadr (F.B.117). st katta plastrlarla tanmlanan blmlerden her birinin ortasna bir pencere yerletirilmitir. zerlerindeki iki paral korni, alt ve st kat pencerelerini farkllatrmaktadr (ekil A.31, F.B.117). En st blmde, alnln ortasnda 4 yaprakl yonca biimli bir pencere yer almaktadr. Bat duvarnn gerisinde, bir korni ile vurgulanan vaftizhane girii grlmektedir (F.B.110). Kuzey ve gney cepheleri98 genel olarak simetrik olmasna karlk, gney cephesi tonoz kalntsyla farkllamaktadr (ekil A.32, F.B.116,118). Her iki cephede de naos ksm ne karlmtr (F.B.116,117). gen aln duvarlaryla sonlanan bu yzeylerde; altta byk bir boaltma kemeri iinde, dikdrtgen aklkl ve dz sveli iki pencere, stte ise ortadaki byk, yanlardakiler kk olmak zere l pencere grubu99 bulunmaktadr. Sveleri duvar yzeyinden ne tarlan bu pencereler kemerlidir (F.B. 116). Naos duvarnn gerisindeki yzeyde kemerli yan kaplar ve dikdrtgen biimli, dz sveli galeri pencereleri bulunmaktadr. Yap, eime yaslandndan dou duvarnn byk bir blm toprak altndadr. Akta kalan yzey ise yapy kuatan saak silmesinin altndaki sar duvardr (ekil A.31, F.B.119). Yapm teknii ve malzeme Kilise, dzgn kesme ta bloklar kullanlarak yma tekniinde ina edilmitir. Ana malzeme olan volkanik tfn yan sra demir, ahap ve kire harc, yapmda kullanlan dier malzemelerdir. Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-30 cm. yksekliinde dzgn kesme ta bloklarla rlmtr. Duvarlarda yer yer devirme talar ve ta iaretleri grlmektedir. Yapnn zgn demesi bugn mevcut deildir. Ancak, 1913te ekilen fotoraf demenin de ta kapl olduunu gstermektedir (F.B.106). at yaklak 10x35x70 cm.lik ta bloklarla kaplanmtr. Demir gergi sadece narteks kemerinde kullanlmtr. Gergiyi berkiten kllar kuzey ve gney cephelerinde aktadr (F.B.116,117) Naosta, moloz arasnda bulunan kenet paras, yapdaki dier demirli balantlara iaret etmektedir. Bat cephesinin
98 99

Mesafe ok dar olduundan gney cephesinin btn fotoraf ekilememitir Varjabedian, mimari elerin oluturduu llerin Teslis'i simgeleyebileceini dnmektedir [134]

63

alt kat pencereleri lokmasz demirleriyle bugne ulamtr. zel kalplarla retildii dnlen al konsol ve kabartma motifler kornie ivilerle sabitlenmitir (F.B.120) Diakonikonun tavannda bulunan yaklak 15 cm. apndaki kiriler ahaptr. Bugn mevcut olmayan galeri demelerinin de ahap kirilerle tand; izlerden ve duvardaki ahap kalntsndan anlalmaktadr (ekil A.27 A-A Kesiti, F.B.113,115). Pandantiflerde, badadi talar zerine uygulanan sva ile resimler iin zemin elde edilmitir (F.B.121). Tayc sistem Yapnn tayclar duvarlardr. Narteksi rten beik tonozun yk 135 cm. kalnlndaki yan duvarlarla zemine aktarlmaktadr. 108 cm kalnlndaki naos duvarlarn birbirine balayan drt ask kemeri pandantiflerle geilen kubbeyi tamaktadr. Mimari donanm ve bezeme Vaftizhane, apsis ve diakonikon duvarlarnda niler ve apsisin ykseltilen demesini bemadan ayran ta korkuluk bugne ulaan donanm geleridir. (ekil A.27, F.B. 111,122,123). Yapnn bat cephesi ve i dekorasyonunun tasarmnda Klasik sluplu ayrntlarla 19. yzyln semeci tavr benimsenmi grnmektedir. n cephede, silmelerle yatay katlara ayrlm yzeyler, plastrlar ve akant yaprakl balklar, gen alnlk, pencere stlerindeki ortas yuvarlak madalyonlu kartularla beliren slup (F.B.117) ieride duvar, kemer ve apsis yarm kubbesini donatan al bezeme ile devam ettirilmitir. Akant balkl, yivli plastrlarla blnen duvar yzeyleri; keleri yuvarlatlan dikdrtgen panolarla snrlanmtr (ekil A. 27,28, F.B.102,122). Panolarn iinde; bask kemerli pencereler kimi zaman da pencerelere yknen ikincil panolar ile zerlerinde yuvarlak madalyonlar bulunmaktadr. Alt ve st ayrmn vurgulayan korni, akant yaprakl konsollar ve zm/asma yapra100 kabartmalaryla (F.B.120), apsis yarm kubbesi silmeye doru indike byyen halarla bezenmitir (F.B.124). Kemer karnlarnda; gen ve ekenar drtgenlerle tabula ansata101 kabartmalar bulunmaktadr (F.B.124). Al dekorasyon, blgedeki sva st boyama tekniine dayal bezeme rneklerine yabancdr. Pandantiflerdeki madalyonlarda, ncil yazarlar tasvirleriyle snrl tutulan resimlere parlak mavi ve sarnn hakim olduu grlr (F.B.121). Beikta
100 Asma yapraklar Ben gerek asmaym ve babam bacdr (Yuhanna Bab.15, 1 ve 3. ayetler) diyen sa y sembolize etmektedir 101

Ksa kenarlarna yarm daireler eklenmi dikdrtgen

64

Meryemana Kilisesi ile ilikisi (bkz. Tarihe ve F.B. 101,103,104,105) ve Balarba Surp Garabed (F.B.112) ile Surp Yerortutyun kiliselerine (F.B.107) benzerlii dnldnde; Avrupa kaynakl stanbul etkisi net olarak grlmektedir. Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yap konut olarak kullanld srada, baz ek ve deiiklikler yaplmtr. Yeni ilevin neden olduu mdahaleler zellikle narteksi etkilemitir. Sonradan rlen bir duvarla naostan ayrlan narteksin zeri ahap kirili bir deme ile kapatlarak kilisenin iinde ayr bir yap elde edilmitir. Naosla balants, demir bir kap ile salanan (F.B.114) bu duvardan girie kadar uzanan hacim, ek duvarlarla bir koridor ve yanlardaki drt odaya dntrlmtr (ekil A.27, 28, F.B.125). Naosta; kuzey duvarna bitien bir merdiven eklenmitir (F.B. 126). Bu merdivenle duvarn dousundaki pencerenin denizlik seviyesine ulalr. Duvar kalnl ve kapatlan pencere; burann helaya dntrldn dndrmektedir. Kilisenin kuzey ve gney kaplar (ekil A.27, F.B. 116,118,127), galerideki kuzey penceresi (ekil A.30,32, F.B.116), kuzey ve gney duvarlarnn alt pencereleri (ekil A.32, F.B.116), diakonikonu apsise balayan kap (F.B.128) ve vaftizhane girii (F.B.110) rlerek kapatlmtr. Batdaki zemin kat pencereleri ve kap boluu kltlerek, yeni kapnn zerine, koridoru aydnlatacak bir pencere yaplmtr (F.B. 98,117). Bugn diakonikona giri salayan kap sonradan alm olmaldr (F.B. 129) Dou cephesinde apsis duvarnda grlen izler, vaktiyle kilisenin duvarna yaslanan bir demenin varlna iaret etmektedir (F.B. 119) Yklan ksmlar: Yklan kubbeden geriye kasnak duvarnn iki sras kalmtr. Ykntlar arasnda byyen iki aa, kubbenin uzun sre nce ktn dndrmektedir. Nitekim, 1919da kye dnen Ermeniler kubbe ve sunan yerinde olmadn belirtmilerdir [134, K.G.]. Galeriler (ekil A.27 A-A kesiti, F.B. 113,114,115) ve 1913te ekilen fotoraftaki (F.B. 98) an kulesi de bugn mevcut deildir. Fotorafta, kulenin altnda yer alan tonozun ise ancak kalnts grlmektedir (ekil A.32, F.B. 118). Vandalizm ve yama: Terk edilen pek ok yap gibi bu kilise de defineciler tarafndan tahrip edilmitir. Gney cephesindeki kllardan bazlar geride derin oyuklar braklarak sklm, kalanlar ise zorlamayla yerlerinden oynatlmtr. Giri (F.B. 99,117) ve apsisteki stunlar (F.B. 122) alnm, kapnn zerindeki kabartma motifler krlmtr (F.B.99). Bakmszlk: Kubbenin yklmas yapy d etkenlere kar korunaksz hale getirmi, svalarn dklmesine ve bezemelerin bozulmasna yol amtr (F.B.115). rtdeki

65

kaplama talarnn bazlar krlm, aty ot ve allar kaplamtr. Bat cephesindeki kornilerde krlma ve atlaklar bulunmaktadr. at korniinde bu hasarlar kabuklanma eklindeki yzey kayplarna dnmtr. Ayn sorun dier cephelerde de grlmektedir. Kilisenin hava koullarna ak olmas dolaysyla; pandantiflerdeki resimler bozulmaktadr (F.B.121). Strktrel hasarlar: Bat cephesinde alnlktaki pencereden, galeri penceresine doru uzanan ve duvarn i tarafndan da grlen ve izlendii drt yl iinde alma gstermeyen yaklak 2 cm geniliinde bir atlak bulunmaktadr (F.B.117). Kuzey ve gney cephelerinde l pencere gruplarnn alt ksmlarnda ve pencere kemerlerinde ince atlaklar grlmektedir. Kuzey duvarnda, batdaki pencerede; kemerin zerinden balayp aa uzanan atlak ise strktrel bir hasar olarak deerlendirilmitir (F.B.130) Malzeme bozulmalar: Cephelerde; duvarlarn st ksmlarnda, silme altlarnda yzey kayplar (F.B.131) ve yer yer nem ve ieklenme grlmektedir. Silmelerde de yzey kayplar ve para kopmalar tespit edilmitir (F.B.99). Gergi ve kllar paslanmtr. 4.4. Endrlk Talas ilesine bal bir mahalledir102 (ekil A.7b, 8) Yerleimdeki kilisenin adand azizden103 biri olan Andronikosa dayanan Andronikon ad [136] zamanla Endrlk halini almtr. 19. yzyln balarnda; Kyrillos kyde sadece Hristiyanlarn yaadn ve yaklak 2000 hane olduunu belirtmitir [136]. Yzyln sonlarnda; hane says 400 Rum, kalan Mslman olmak zere 500den fazladr [57, s.64). 1875te kydeki 684 hanede 1264 Rum, 67 Trk olmak zere 1331 kii (erkek) [25, s.26], 1905te ise 320 aile [110, s.135] yaamaktayd104. Kk Asya Aratrmalar Merkezinin kaytlarna gre, 1924te Trke konuan 145 Rum (53 hane) ve 150 Trk yayordu [139, K.G.]. 1831-1860 tarihli nfus defterlerine gre kyn 10 mahallesinde Rumlar, 1 mahallesinde Mslmanlar yaamaktayd [107, s.9]. Halkn ou skenderiye (Msr), zmir, Mersin, Adana, stanbul gibi ehirlere giderek ticaretle urayor, kyde kalanlar iftilik yapyordu [57, s. 64]. Bir ilkokul ve kz okulu ile 500 cilt kitapl bir ktphanesi olan ky [110, s. 135] oannidise gre halkn

102 103 104

Ky halknn mracaatyla 7 Haziran 1991de mahalle statsne kavumutur [138, s.323] Bu azizler Provos, Tarahos ve Andronikostur [110, s. 135]. Bu say, Rum, Ermeni ya da Mslman ayrm yaplmakszn verilmitir

66

g ve kalanlarn da ocuklarn Zincidere Prodromos Manastr okullarna gndermesi nedeniyle eitim bakmndan geri kalmtr. Kyde, eski adyla Andronikos Kilisesinden baka, apel niteliinde Panagia Kilisesi [57, 64] ile Azize Kiryakiye adanan bir kilise daha vard. 20. yzyl banda yreye gelen Rott, yerleimin evresinde olduunu belirttii, -ayazmal- Georgios Kilisesi, Kuzucakl ini, anlkilise ve Analipsis, ya da Peleme olarak bilinen manastrn artan yaplamadan zarar grdn vurgulamtr [140, s. 160]. 4.4.1. Agia Triada Kilisesi Konum Kilise, kyn105 balk alan iinde yer almaktadr. Dz bir zemine oturan kilise, kesme ta duvarlarla evrili bir baheyle snrldr. Kilisenin kuzeydousunda, bahe duvarna yaslanan an kulesi bulunmaktadr (F.B. 132). Arnas ya da Tavlusun Agios Basileos kiliselerinde olduu gibi bahe ayn zamanda mezarlktr106. Tarihe Kilisenin muhtarlkta korunan mermer kitabesinde107 (F.B.133): Bu muazzam ibadet(hane) (devle)tlu padiah Sultan(Mahmud) asrnda Kayseri khini fazl(e)tlu Paisiosun kehanetinde, Celepolu H. Murat Kalfann resmi ile, ve bu kyde ikamet iden cmle mminlerin gani imdad ile, mukaddes teslisin ismine binn108 sekizyzotuzbe senesinde, mceddeden ahya (ihya) olunup, Septembriosun sekizinde takdislendi 1835 Mezkur H.Kalfann hayratdr [141, s.100] yazmaktadr. Kitabede ad geen Paisios Zincidere barahibi iken sonradan Kayseri metropoliti olmutur. Celepolu Hac Muratn109 kilise iin sa gkten bir zincir sallasa, yerde bir ta kalmadan bu kiliseyi ge karr diye vnd anlatlr [42, s. 74]. 1835te temelden muntazam ekilde yeniden ina edilen kilisenin ad Andronikos iken, Agia Triada olmutur [110, s.135]. Mbadeleden sonra 1948e kadar cami olarak kullanlan, bugn ise ilevsiz kalan yapnn mlkiyeti kye aittir. Kilise, 22.10.1990da 909 sayl kararla tescil edilmitir.

105 106

Kyn haritas mevcut deildir.

Bahede yama amal alan ukurlardan birinin mezar olduu grlmtr. Erciyese trmanmaya alan bir misyonerin hastalanarak ld ve Endrlk Kilisesine gmld belirtilmitir [142, s.73). Parantez iindeki ksmlar tahrip olduu iin okunamayan, tamamlanm harflerdir. Binn Kayseri ve evresinde telaffuz edildii biimde yazlmtr.
108 Korat, bin szcnn iki n ile yazlmasn, blgedeki telaffuzun yazya aktarlmaya allmasyla aklamaktadr [42]
109 107

Murat ad Anadolu Rumlar arasnda da kullanlmaktayd [143, s.30].

67

Plan zellikleri Kilise, nefli bazilikal planldr (ekil A.33). Bat, kuzey ve gneyden yapy U biiminde saran narteks gneybatda, planda (3) ile gsterilen -ilevi belirlenemeyen- mekanla birlemektedir (ekil A.33, F.B.134,135,136). Bat narteksine alan kap naosa giri salamaktadr (F.B.136,137,138). 16.00x24.55 m. boyutundaki naos, kare kaidelere oturan drder stunla nefe ayrlmtr Douda, ite ve dta yarm daire planl apsisler bulunur (F.B. 139,140). Ana apsisin kuzeyindeki protesis, gneyindeki diakonikona karlk gelmektedir. Diakonikonun nnde bemaya alan bir rahip girii bulunmaktadr (F.B.141). Narteksin zerinde naosu U biiminde kuatan galeri yer almaktadr (ekil A.34, F.B.142). Kuzeybat ve gneybatdaki merdivenlerle ulalan galeriye (ekil A.33,34, F.B.143) st kottan da girilebilmektedir. Gneybatdaki bu giriin nnde tonoz rtl bir gei (4) bulunmaktadr (F.B.144,145). Yapnn st kat oluumu galeri ile snrl kalmam, pastoforion odalarnn zerine ke odalar (Bkz. 4.2.2-Plan zellikleri) yaplmtr (ekil A.34). Bu odalara kuzey ve gney duvarlarnn cidarlar arasndaki merdivenlerle ulalmaktadr (ekil A.33, F.B.146) Alt katta; kuzey ve gney duvarlar ile apsis ve pastoforionda kemerli pencereler bulunmaktadr (ekil A. 33,35,36, F.B.134,139,141). Galeri merdivenleri, yan duvarlardaki pencereleri biim olarak tekrarlayan, ancak boluklar oval svelerle kltlm pencerelerle aydnlanmaktadr (ekil A.36 Kuzey-gney cepheleri, F.B.143). Kuzey, gney ve bat duvarlarnda yer alan st kat pencereleri dikdrtgen biimlidir (F.B.134,141). Galeriden dou ynne bakan pencereler dierlerinden farkl olarak oval biimlidir (F.B.134,145). Kubbedeki drt oval pencere ile krma atnn alnlklarnda; ortada oval, yanlarda yatk kalp biimli pencereler st kottan k salamaktadr (ekil A.36, F.B.134,141) Cephe dzeni Galeri ve narteks biimleniindeki denemelere karn, blgenin geleneksel kilise plan kurgusunu da koruyan yap, cepheler sz konusu olduunda tmyle batldr. Klasik canlandrmalarn etkin olduu cephe dzeninde Barok etkiler de grlmektedir. Efkere Surp Stepanos Kilisesinde gzetilen ve bat cephesini ne karan hiyerarik anlay (Bkz. 4.3.1) Agia Triada Kilisesinde grlmez. Plann nerdii ya da ayrntlarda beliren farkllklar dnda bir aba ya da zenle vurgulanmayan bat cephesi; narteks ve galeri duvarlarndan olumakta, stte alnlk bu oluuma daha geriden katlmaktadr (ekil A.36). Galeri ve narteksi birbirinden ayran dz silme, katlar arasndaki ayrm vurgularken, cepheyi yatay yzeylere

68

blmektedir. Narteks, bat cephesinde be kemer aklyla kendini gstermektedir. Kelerde tek, arada; kk kemerlerle birbirine balanm kare gvdeli ikili stunlar aklklar belirlemektedir (F.B.135). Narteksin gerisinde bat duvar yer alr (F.B.136). Duvarn ortasndaki ana giri; iki yanndaki plastrlar stte birletiren korni, korniin zerindeki kitabe yeri, onun da zerinde gen alnlkla vurgulanmtr (F.B.137). ki yandaki kaplar daha sade olup sveleri kuatan bir silme ve zerindeki alnlktan olumaktadr (F.B.138). Sveler ve alnlk ileri krmz, svelerin kelerindeki talar gridir. Duvar yzeyi de silme zerinden kemerleri destekleyen konsollarn altna kadar gri/lacivert renge boyanmtr (F.B.136,138). st katta, hafife ne taan dz sveli dikdrtgen pencerelerin ritmik dizilii, cepheye yatay etki vermi, tekrar eden profillerin vurgusunu arttrd saak silmesi duvar sonlandrmtr (F.B.135). Galeri giriini koruyan tonoz (ekil A.36, 4 numaral mekan), bat cephesinin bir gesi olarak gney uta yer almaktadr (F.B. 144). Ortada oval, iki yanda yatk yrek biimli pencereleriyle110 alnlk geriden grne katlmaktadr (F.B.147). Pencerelerin zerindeki damlalklar ile dili korni ve zerindeki saak silmesi yzeyi zenginletiren ayrntlardr. Dou cephesinde; nde dairesel planl duvarlarla hareketli bir grnm kazanan apsisler yer alr (ekil A.36, F.B.140111). Apsislerin ardndan ykselen sar bema yzeyinin zerinde, batdakinin ayn olan alnlk bulunur (ekil A.36, F.B.140,147). Narteks ve galerinin douya bakan yzeyleri daha geride, yanlardan grne katlmaktadr (F.B.134,145). Kuzeydekinde, pencerenin nnde, ilevi anlalamayan kk bir konsol bulunmaktadr (F.B.134) Yan cephelerin bat ular galeri ve narteks, dousu beden duvarlarndan olumaktadr (ekil A.36, F.B. 134,141,145). Galeri ve narteks, batdaki cephe dzenini devam ettirir. Drt kemer aklndan oluan nartekste, bat cephesinden farkl olarak; sadece doudan nc tayc, ikili stun biimindedir (F.B.134). Cephelerin dou blmn iki alana blen plastrlar (ekil A.36, F.B.134,141) arasndaki bema duvar; gneydeki rahip girii ile kuzeydekinden farkllar. Yapm teknii ve malzeme: Kilise, dzgn kesme tf talar kullanlarak yma yapm tekniinde ina edilmitir. Demir ve kire harc, yapmda kullanlan dier malzemelerdir.

110

Bu niteleme, ltere dayanarak kullanlmtr [143, s, 1678).

Bahe duvar ve kilise arasndaki mesafe ok yakn olduundan cepheyi tam gsterecek bir fotoraf ekilememitir

111

69

Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr (F.B.135). ve d cidarlar, 25-30 cm. yksekliinde dzgn kesme ta bloklarla rlmtr. Sva dklmeleri, rt gelerinin yapm tekniini aa karmtr (F.B.139). Stunlar tek para olmayp tamburlardan olumaktadr (F.B.148). at kaplamas, yaklak 5x20x40 cm. lik krmz ve gri renkli ta plaklardan olumaktadr (F.B.149). Youn olarak demir kullanlan yapda, ikiz gergiler (F.B.150) kllar, kandil halkalar ve pencere parmaklklar aktaki demir gelerdir. Svalarn dklmesi ve yklan duvarlarla aa kan yzeyler, yapm teknii ve zellikle demirin, grnmeyen strktrel bir ge olarak nasl kullanld konusunda reticidir. Kilit tan kubbeye balayan kenetler112 (F.B.151), galeri ve narteks silmeleri seviyesinde yer alan duvar gergileri (F.B.135,152) ve bu gergilerin simitli balants (F.B.153), galeri demesini (F.B.152) ve orta nefin tonozunu destekleyen kiriler (F.B.139), bu gelerdendir. Yan duvarlarda pencerelerin altndaki svasz yzeyde grlen izler, yaklak 55 cm arayla ahap panolar yerletirildiini dndrmektedir (F.B.148). Sralar, galeri ve bema korkuluklar da byk olaslkla ahapt. Duvar, rt ve gei geleri kire harc ile svanarak zerine kalemii tekniinde bezeme yaplmtr. Kuzeydou pandantifindeki madalyon kalnts alnn dekoratif amala yapda kullanldna iaret etmektedir (F.B.139) Tayc sistem Alt katta 125, stte 75 cm. kalnlndaki duvarlar ve 50 cm. apndaki ayaklar yapnn tayclardr. Kemerlerle birbirine balanan tayclar, rt yklerini yine bu kemerler araclyla almaktadr. Orta nefin 3 ve 4. ayaklar aras; pandantiflerle geilen kubbe, orta nef ile kubbenin kuzey ve gneyi beik, dier nef blmleri, galeri ve narteks birimleri apraz tonozlarla rtldr (ekil A.33,34, F.B. 136,139,150). Mimari donanm ve bezeme Kilisenin, donanm geleri bugne ulamam olup varlklar izlerden

anlalmaktadr. Kuzeyde, giriten 3. stunun zerindeki basamak izleri, blge kiliselerinde grlmeyen bir donanm gesi olan ambona aittir (F.B.139) Bema ve apsiste, ayinde kullanlacak eyalarn ve ikonalarn konulduu niler bulunmaktadr (ekil A.33, 35, F.B.139, 146). stanbul kiliselerindeki mevcut rneklere (F.B.154) ve
112

Buradaki demirlerde grlen Rusa harfler, malzemenin Rusyadan gnderildiini dndmektedir. Ruslar kendileriyle ayn mezhepten olan Rumlar pek ok konuda desteklemilerdi (Bkz 2.1.1 ve 2.4.1). Tanzimattan nceki an alma yasa nedeniyle byk an dkcs bulunamadndan; kendisini Rumlarn koruyucusu olarak gren Rusyadan hediye olarak anlar gnderilmitir [83, s.79]. Nitekim 1862de Demre A. Nikolaos Kilisesi Rus prensi tarafndan restore ettirilmi ve an eklenmitir [144]

70

vaftiz treninin kuzeyde gereklemesine dayanarak113; bemann kuzeyinde, ortada yer alan niin (F.B.146) vaftiz kurnas olduu dnlmektedir. Yapnn batsndan kuzey duvarnn ortasna kadar, oturma yerlerini belirleyen ta sekiler yaplmtr (ekil A.33). Donanm geleriyle karlatrldnda; bezeme program hakknda yapnn daha fazla bilgi verdii sylenebilir. Cepheler Klasik, i yzeyler ise Klasik ve Barok sluplu gelerle bezenmitir. Klasik canlandrmalar daha ok; saak silmeleri, kap, pencere sve ve alnlklar, kubbe eteindeki konsollar ve voltl stun balklarnda kendini gsterir (F.B. 135,137,138,141,147,150). Girilerin zerinde galeri demesinin kk dalgalanmalarla yapt kmalar ve altndaki al konsollar (F.B.142), bemaya bakan nilerin kvrml tablalar (F.B.139,144), elips ve yanlardaki yatk yrek biimli114 pencereler (F.B.134) ve apsis yarm kubbesine resmedilen perde kvrm ve saaklar (F.B.144), tonozlardaki madalyonlar (F.B. 148) barok tavrn izlenebildii bezemelerdir. Ta iilii ve girilerin evresinde, krmz ve gri ile kurulan kromatik dzenle (F.B.137,138) snrl cephe dekorasyonu, ieride resmin ne kt bezeme programna yerini brakmtr. Byk blm mevcut olmasa da kalemilerinin, yan zemin kat pencerelerinin alt seviyesinden balayp, rt ve gei gelerine uzand kalntlardan anlalmaktadr. Beyaz zemin zerine mavi, yeil ve krmz ile resmedilen konularn bir ksm dinidir. Duvarlarda yer alan dini figrler glkle seilmektedir. Narteks kemerlerinde olduu belirtilen aziz resimleri bugne ulaamamtr [143, s.1679]. Kuzeydou pandantifindeki madalyon kalnts (F.B.139), Efkere ve Yanarta kiliselerinde olduu gibi gei gelerine ncil yazarlarnn resmedildiini dndrmektedir (F.B.93,121). Kemerler, pencere ve kaplar, pandantif ve tonozlar kenarlarndaki mavi eritlerle vurgulanmtr (F.B. 139,142,146,148). Ayn uygulama narteks tonozlarnda da grlmektedir (F.B.136). Beik tonozlarn ortasna mavi tonlarnda resmedilen oval ve daire biimli madalyonlar, perde motifleri, stun balklarnda krmzya boyanan yumurta dizileri, bunun yan sra yeille vurgulanan abaks ve voltler, dini konu ve kiiliklerin, bat etkisinde dind motiflerle birarada sunulduu bir resim programn ortaya koymaktadr (F.B.139,146,148,150).
Protesisle ilikisi nedeniyle, vaftizhane ya da vaftiz kurnalarnn da kuzeyde konumlanmas aklcdr. stanbul Ermeni kiliselerinde vaftizhane olarak adlandrlan mekanlar ya da vaftiz kurnalar kuzeydedir (ekil A.14). Kayseride Efkere Surp Stepanos ve merkezdeki Surp Asdvadzadzin kiliselerinde kuzeyde vaftizhane vardr (ekil A.27, 85). Dier kiliselerde bemadaki nilerden biri vaftiz treni iin ayrlm olmalyd (Bkz.dipnot 96, F.B.24,83). Tavlusun Agios Basileos Kilisesindeki vaftiz kurnas (F.B.17) zel bir rnek oluturmaktadr.
114 113

Bu betimleme Fgen lterden alnmtr [143, s.1678]

71

Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yapda grlen ek ve deiiklikler, cami olarak kullanld dneme aittir. Tonozlu geiin kuzeydousuna eklenen minarenin bir ksm bugn yklmtr (ekil A.34,36, F.B. 144,145,155). Gney duvarnn, 2 ve 3. stunlar arasndaki blmnde bulunan pencere kapatlarak bu duvar mihraba dntrlmtr (ekil A.33,36, F.B.152). Yklan ksmlar: Gney galerisi narteks ile birlikte neredeyse tamamen yklm, sadece galerinin dou duvar ayakta kalabilmitir (ekil A.33,34,36, F.B.145,152). Galerinin gney ucunun yklan rt ve duvarlarna ait talar moloz yn halinde durmaktadr (F.B.135,147). lterin, tonozlu geiten (4 numaral mekan) baheye indiini belirttii merdiven bugn mevcut deildir (F.B.145). Naostan galeriye kan merdivenlerin byk blm, merdiven evini naostan ayran duvar ve stteki tonozlu deme ile birlikte yklmtr (F.B. 143). Vandalizm ve yama: Naos demesi para ya da altn bulmak amacyla tahrip edilmitir. Deme kazlarla bozulmu, kaplamas bugne ulaamamtr (F.B.139). Yama amal olarak bahede alan ukurlar muhtar tarafndan kapatlmtr. Ayn nedenle protesis ve diakonikonun yarm kubbeleri tahrip edilerek, bezemelerin olduu blmler krlmtr. Ulalabilen yzeylerde yaplan karalama ve yazlar yapy kirletmitir. Pencere demirleri, kuzeydeki alnlktakiler dnda sklmtr. Demirlerin sklmesi svelerin de harap olmasna yol amtr (F.B.147). Bakmszlk: rtdeki kaplama talarnn byk blmnn mevcut olmamas (F.B. 149,151) nedeniyle korunaksz hale gelen ve su alan yapda sva ve boyalar dklmtr. Bu bozulma zellikle tonozlar ve kubbede younlamaktadr (F.B.143, 149,150). rtde otlar bym, cephelerde zellikle saak silmesinde ve silmeye yakn ksmlarda aalar yetimi, (F.B. 149,135,144,145) silmelerde krlmalar olmutur (F.B.135,141). Strktrel hasarlar: Yklan ksmlarn hava koullarna tamamen ak olmas ve bitkiler nedeniyle bu blmlerdeki mevcut duvar, rt ve demeler de yklma tehlikesi altndadr (F.B. 135,144,152). Malzeme bozulmalar: at kaplamasnn harap olmas, tonozlarda ieklenmeye yol amtr (F.B.148). Kuzey cephesinin dou st blmnde nemden kaynaklanan lekeler (F.B.134), kubbenin kaplamasz ksmlarndaki talarda biyolojik bozulmalar grlmektedir (F.B.151). Demir gelerde korozyon tespit edilmitir

72

4.5. Arnas Mimar Sinann doum yeri olan yerleim, Kayseriye 24 km. mesafede bulunan bir ky iken (ekil A.7b ,8) 1957de ilk belediye kurulmutur. Arnas Belediyesi Sinan Evinin restorasyonundan dolay yesi olduu Tarihi Kentler Birlii tarafndan dllendirilmitir. Yerleimin ad Taren olarak deitirilmise de, yeni isim halk arasnda kullanlmamaktadr. 1834te Arnas'ta 145 Mslman, 28 Hristiyan hane bulunuyordu [145]. Bennetin raporuna gre; 1875te kydeki 258 hanede 138 Rum, 560 Trk olmak zere 698 kii (erkek) yaamaktayd [25, s. 23]. 1900l yllarda Rum hane says 55 olan kyde konuulan dil Trkedir [110, s.142]. 16-17. yzyllarda ngiltereye ihra edilen mallara ait listenin ilk srasnda Arnas'ta dokunan kumalar yer almaktadr [145]. 1875 kaytlarna gre dokumaclk dnda; ta ilemecilii, duvarclk, nakkalk, boyaclk, svaclk gibi meslekler olduka yaygndr. 15 ve 16. yzyllardan itibaren stanbul, Kahire, Cezayir, Rodos, Girit, Kbrs, am, Halep, Krm, Belgrad, Edirne gibi mparatorluun nemli merkezlerindeki tarihi binalarn inaatlarnda bulunmulardr [145]. Hal dokumaclnn hala srdrld kasaba, sosyal yaam bakmndan Kayserinin dier yerleimlerine gre daha hareketlidir. Her yl Mimar Sinan anma gnleri ve Yunanistandan konuklarn da katld festivaller dzenlenmektedir. Bugn yeralt kiliseleriyle nl olan yerleimde, vaktiyle Kozmas ve Damianos adna kurulmu bir Bizans kilisesi bulunmaktayd [110, s.142]. KAAM arivi kaytlarnda; yerleimde Aziz Prokopios adna yaplm iki kilise bulunduu; byk kilisenin Hristiyan mahallesinde, kk olannn Trk mahallesinde harman yerine yakn bir yerde kaya oyma bir kilise olduu belirtilmitir [146/1]. 4.5.1. Agios Prokopios Kilisesi Konum Kilise, Hristiyan Mahallesi iinde, konutlarn arasnda bulunmaktadr (ekil A.37). Dz bir arazi zerinde, gneyinden kaldrm ve yolla snrlanm durumdadr. Bat ve dousunda komu evlerin bahe duvarlar, kuzeyinde kendi bahesi bulunur. Yakn zamanda rlen duvarlarla kltlen bahe, byk olaslkla kilisenin mezarldr. Tarihe Kilisenin giriindeki yeni, mermer kitabede ad ve 1857 tarihi yazldr. Levidis de kilisenin yapm ile ilgili olarak ayn tarihi vermi ve Agios Prokopiosa adandn

73

belirtmitir [110, s.142]. Mlkiyeti Hazineye ait olan kilise 22.7.1999da Koruma Kurulu tarafndan korunmas gerekli kltr varl olarak tescil edilmitir; yap bugn, folklorik gerelerin sergilendii bir mze115 olarak kullanlmaktadr. Plan zellikleri Kilise nefli, bazilikal planldr (ekil A.38). Batda apraz tonoz rtl birimden oluan narteksten alan bir kapyla (F.B.156) 11.46X9.98 m. boyutundaki naosa geilir. Naos, ikier stunla birbirinden ayrlan neflerden olumaktadr. Batdaki ana girie ek olarak, naostan gneye de bir kap almtr (F.B.157). Yarm daire planl apsis (F.B.158,159) ile yanlardaki protesis ve diakonikonun tanmlad kutsal alann altnda, kripta olduu dnlen mekan bulunmaktadr. Buraya protesisin nndeki merdivenle inilmektedir (ekil A.38, F.B.160). Narteks zerinde yer alan galeriye (ekil A.39-plan, F.B.161) gney duvarnn iine yerletirilen merdivenle klmaktadr (ekil A.38,39). Yap, apsis lsndeki birer, kuzey ve gney duvarlarnda karlkl er, galeride her nef blmnde birer dikdrtgen pencere ile aydnlanmaktadr. Aln duvarlarnda da; dou ve batda karlkl olmak zere, iki oval pencere yer almaktadr (ekil A.38,39,40, F.B. 156, 157,159,161,162,163). Cephe dzeni Cephe oluumunun, neoklasisizmden etkilenen yaln bir kurguya dayand sylenebilir. Kilise bu zelliini saak silmeleri, plastrlar ve gen pencere alnlklarna borludur (F.B.157,158,163,164). Giri, Klasik canlandrmac slubun en fazla gzlendii cephedir (ekil A.40, F.B.156). Altta aklkl narteks ve stte galeri olmak zere iki kat dzenine sahip cephede katlar birbirinden dz bir silme ile ayrlmtr. Narteksteki sivri kemerler; kenarlarda kare planl ayaklara, ortada ikili stunlara oturmaktadr. Gerideki duvar zerinde profilli bir kuak ile snrlanm kemerli giri ile zerinde, yeni mermer kitabe yer almaktadr. st kat, plastrlarla snrlanan yzeylerdeki birer pencere ile da almaktadr. Sveleri duvar yzeyinden 3 cm. ne karlm dikdrtgen pencerelerden ortadakinin zerinde; korni ve bir oval pencere bulunur. Simetrik dzeni salayan yan pencereler, zerlerindeki gen alnlklarla vurgulanmtr. Dou cephesi, iteki plan da yanstan kademeli bir dzene sahiptir (ekil A.40, F.B.158). nde, cephenin simetri eksenine yerletrilen apsis, beik at ile sonlanan
115

Aktif bir mze kullanm sz konusu deildir. Belediyenin kendi abalaryla onarlan ve kilitli tutulan yap, ziyareti olduka almaktadr. Birka tarm ve ev gereci yapnn iinde adeta dekoratif geler olarak sergilenmektedir.

74

bemaya yaslanmtr. Daha geriden, naosun aln duvar ykselir. Apsis ve yan duvarlar dz sveli, dikdrtgen birer pencere ile da almakta ve pencereler zerlerindeki kornilerle vurgulanmaktadr. Yan pencerelerin kornileri zerinde ayrca, sivri boaltma kemerleri bulunur. Gerideki aln duvar ise, ortada oval ve yanlarda dikdrtgen aklkl, dz sveli pencerelerle da almaktadr (F.B.165). Kuzey ve gney cepheleri byk lde simetriktir (ekil A.40, F.B.157,162). Batda narteks ve stnde galerinin sar duvar ile douda ise apsis kmas ile son bulan cepheler, plastrlarla dey blmlere ayrlmtr. Bu yzeylerin her birinde birer dikdrtgen pencere bulunmaktadr. Dz sveleri duvar yzeyinden 3 cm. kertilmi olan pencerelerin zerinde korni ve korniin zerinde sivri boaltma kemerleri yer almaktadr. Duvarlarn bat ucundaki pencereler dierlerinden yksektedir. Gney cephesi, bu pencerenin altndaki kap nedeniyle kuzey cephesinden farkllamaktadr. Cepheler, tekrar eden profillerle etkisi glenen Klasik sluplu saakla sonlandrlmtr. Yapm teknii ve malzeme Kilise yma teknii ile kesme ta bloklar kullanlarak yaplmtr. Ana yap malzemesi olarak ne kan tf; duvar rgs, rt geleri, at kaplamas ve muhtemelen demede kullanlmtr. Duvarlar, yanak derzli ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-35 cm. yksekliinde talarla rlm, at, yaklak 30x80x10 cm.lik ta levhalarla kaplanmtr (F.B.166). Stunlarn, ikier kaideyle ykseltilmesi, devirme olduklarn dndrmektedir (F.B. 161) Kemer almalar, kllar grnen demir gergilerle nlenmeye allmtr (F.B.156,157). Baz stun-kaide birleimleri demir bileziklerle desteklenmitir (F.B.161). Yama iin yaplan tahribat, bu birleimlerde kurun kullanldn aa kmtr. Bu durum, stun ve kaide birleimlerinde demirin zvana olarak kullanmna dikkat ekmektedir. Kandil halkalar ve pencere demirleri yapnn dier demir gelerdir. Oval pencereler desenli (F.B.163), dierleri lokmaldr (F.B.157) yzeyler, pencerelerin altndan itibaren 2 cm. kalnlnda al ve ktk karm, narteks tonozlar, amur sva ile svanmtr. Pencere altlarnda ve stun yzeylerinde stuko sva kalntlar grlmektedir. Tayc sistem Yapnn dey tayclar, duvar, ayak ve stunlardr. Kuzey ve gney duvarlar 125 cm., bat duvar 95 cm. kalnlnda, stunlar yaklak 50 cm. apndadr. Apsiste 80X80 cm. boyutlarnda iki ayak bulunmaktadr. Duvar ve stunlar birbirlerine kemerlerle balanmtr. Yapy rten beik tonozlarn yk kemerler araclyla

75

tayclara aktarlmaktadr. (ekil A.38,39, F.B.161,167). Yk alan noktalarda duvarlar plastrlarla desteklenmitir (F.B.161). Narteks birimlerini rten apraz tonozlar, stun ve ayaklarla, bat duvar tarafndan tanmaktadr (ekil A.38). Mimari donanm ve bezeme Apsis, protesis ve diakonikon duvarlarnda liturjik eyalarn konulmas iin niler yaplmtr. Kilisenin donanm gelerine ilikin olarak Levidis, porfirit 2 byk mum yeri olduundan bahsetmitir [110, s.142] . Genel olarak sade bir dzene sahip olan yapda; silmeler, alnlklar ve stun balklar bezemenin grld yerlerdir. 19. yzyln eklektik yaklam iinde abartsz bir dekorasyon anlay ile Klasik canlandrmalar ve barok olarak nitelenebilecek gelerin tercih edildii grlmektedir. zellikle bat cephesinde dikkati eken ikili stunlar ve gen pencere alnlklar (F.B.156), yan cephelerde plastrlarla blnen yzeyler ve saak silmesiyle vurgulanan yataylk (F.B.157) kiliseyi Neoklasik bir sluba yaklatrrken; ieride tonoz zengi seviyesinde yer alan c ve s kvrml silme, Barok etkisini gzard etmemek gerektiini vurgulamaktadr (F.B.158,167). Buna karlk, pencere stlerinde yer alan sivri boaltma kemerleri, bat klasisizmine uzak grnmektedir (F.B.157,162). Levidis yapnn kubbeli olduunu belirtmitir [110, s.142]. Yazar yanltan, byk olaslkla orta nefin tonozundaki; al bordrle evrili, svalar dkldnden bugn alttaki ahap kaplamas grnen oval gbektir (F.B.167). Buras, Ermeni Patrikhanesi Kilisesinde olduu gibi (F.B.168), dekorasyon amacyla farkllam, belki de kubbeyi sembolize eden bir yzey olabilir116. Yapnn resim programna ilikin bilgi yoktur. Stunlardan ikisine al ve ktkl sva zerine yeil, dier ikisine ise turuncu-sar renklerle stuko sva yaplmtr. Duvarlarn, yerden itibaren 170 cm.lik ksmnda da mermer taklidi stuko panolar bulunmaktadr. Kemerlerde kenarlar mavi izgilerle erevelenmitir. Kemer ve tonozlarn st seviyesinde iek motifli rozetler yaplmtr (F.B.167). Bozulmalar Ek ve deiiklikler : Yap, mze olarak kullanldndan, birtakm bakm ve onarm almalar yaplmtr. Alt kat demesi beton kilit parke ile kaplanm, yeni pencere ve kap doramalar taklmtr (F.B.157). Doramalar, kullanlan ahabn rengi, boyutlar ve blntleri ile iyi grnmemekte, montajndaki zensiz iilikle dikkati

116 1835-1837 yllarnda yaplan Endrlk, Kiikap- Surp Asdvadzadzin, Germir Panagia Kiliseleri kubbeli iken; 1857 tarihli bu kilisede kubbe yaplmamas dikkat ekicidir.

76

ekmektedir. Pencere demirleri ve gergiler boyanm, yapnn kuzeydou ve kuzeybat kelerinden komu binalara kadar bahe duvar rlmtr (ekil A.38) Vandalizm ve yama: Yaplan bakm ve onarmlar bu nedenle oluabilecek tahribat byk oranda gidermitir. Ancak, stun ve kaide balantlarnda kullanlan kurunlarn alnd, youn olmasa da duvarlara yazlar yazld grlmektedir. Bakmszlk: Kaplama talarnn byk blmnn mevcut olmamas aty ot brmesine yol amtr (F.B.166). Kuzeydou saanda byyen bir aa kesilerek ayrlmaya balayan parann silmeden tamamen kopmas engellenmitir (F.B.164). Stun balklarnda yer yer krlmalar, kaide kelerinde yzey kayplar, duvarlar, stunlarn alt ksmlar, tonozlar ve apsiste sva dklmeleri tespit edilmitir. Malzeme bozulmalar: Cephelerde; st sralardaki talarda, kabuklanma ve yzey kayplar olumutur (F.B.157,158,165). Stunlarn metal bilezikleri korozyona uramtr. Yapda rtden kaynaklanan nem problemi vardr. Galeriye kan basamaklar ve kaidelerde anma nedeniyle yzey kayplar tespit edilmitir. Apsis rtsnde, kaplama talarnda yosunlanma ve biyolojik bozulmalar grlmektedir 4.6. Stefana-Readiye Kayserinin gneydousunda bulunan yerleim, Talasa bal olup Erciyes Kasabas olarak da anlmaktadr (ekil A.7b, 8). Din ehidi Stephanosa adanan kilisesinden dolay Stefana ismiyle tannmtr. 1875 ylnda yerleimdeki 203 hanede yaayan erkek nfusun 158inin Rum, 349unun Trk olduu bilinmektedir [25, s.26]. Havadar ve aalk olmas, kilisenin avlu ve bahesindeki odalarn yazlar geirmek iin tercih edilmesine ve bu dnemlerde yerleimin nfusunun artmasna neden oluyordu [57, s.50]. Yerleimde; Panagia Kilisesi, Agios Stephanos [110, s. 136] ve Agios Georgios apelleri ile Panagia Kilisesinin bahesinde bir okul bulunduu belirtilmitir [57, s.50]. 4.6.1. Panagia Kilisesi Konum Kyn batsndaki tepe zerinde bulunan kilise, kaba yonu rgl yksek duvarlarla evrilmi bir bahe iindedir. oannidisin, bahede bulunduunu belirttii mezarlk ve okul bugn mevcut deildir [57, s.50].

77

Tarihe Meryemin douuna adanan bu kiliseyle ilgili olarak Levidis, 1840 tarihini vererek, sandaki Agios Stephanos apelinin yeni onarldn117 belirtmitir [110, s. 136]. Mbadeleden sonra zel mlkiyete geen kilise, 1938-1975 yllar arasnda iplik ve bez fabrikas olarak kullanlmtr. Bugn ilevsiz ve terk edilmi olan kilisenin tescil ilemleri iin, hazrlanan envanter almas ile Koruma Kuruluna bavurulmutur. Plan zellikleri Kilise nefli bazilikal planldr. Dta narteks olmamas ve galerinin de bugne ulaamamas nedeniyle; avludan naosa geilmektedir (ekil A.41, F.B.169). Bu zelliiyle, blgede sklkla grlen ak narteksli girie sahip kiliselerden ayrlan yap, Tavlusun Surp Toros (ekil A.13, F.B.21) ve stanbul kiliseleri (F.B.170) ile benzemektedir. 9.92X14.18 m. boyutlarndaki naos, er stun ve apsis nndeki ayaklarla birbirinden ayrlan neften olumaktadr (F.B.171,172). Dou duvarlar ykldndan apsis ve pastoforion odalar mevcut deildir (ekil A.41, F.B.173). Bat duvar ve ilk stun hizas arasnda galeri olduunu gsteren detaylar vardr. Bu blmn apraz tonozla rtlerek dier nef birimlerinden farkllamas, kuzey ve gney duvarlarnda, dier pencerelerden daha yksekte pencereler almas (F.B. 175,176) ve bat duvarnn, kirilerin yerletirilmesi iin stte incelmesi galerinin varlna ve yerine iaret etmektedir. (ekil A.41, 42, F.B.174). Galeriye, muhtemelen Talk (F.B.401) ve Tavlusun Agios Basileos (F.B.6) kiliselerinde olduu gibi, ahap merdivenlerle klmaktayd. Kuzey ve gney duvarlarnda karlkl olarak er kemerli pencere bulunmaktadr (ekil A.41,42, F.B.175,176). Bugn bu pencerelerin altnda, kuzeyde kapya dntrlp gneyde kapatlan, muhtemelen dikdrtgen aklkl pencereler bulunuyordu (F.B. 176,177). Yukarda bahsedilen galeri pencereleri ve batda; stte , altta kapnn iki yanndaki birer pencereye (F.B.169) ek olarak, douda aln duvarnda yer alan pencere mekann k almasna katkda bulunmaktadr (F.B.178,179). Yklan dou duvarnda da byk olaslkla pencere yer alyordu. Cephe dzeni Kilise, sade cephelere sahiptir. slupla ilgili ipucu veren tek ge, altta d, stte ibkey kvrmlardan oluan saaktr (F.B.180). ki katl bat cephesinde, alt kat; ortada kap ve iki yannda pencerelerle biimlenmitir. Giri rlerek kapatldndan

117

oannidisin yeni bir kilise olarak niteledii yap apel olmaldr [57, s.50] Bugn apel mevcut deildir.

78

detaylar bilinmemektedir (ekil A.42, F.B.169). Dz sveli, dikdrtgen aklkl pencerelerin zerinde boaltma kemerleri yer almaktadr. Dou cephesi, nde byk blm yklan apsis duvar ile arkada naosun aln duvarndan olumaktadr (F.B.173,179). Naos duvar, her biri bir nefe bakan dikdrtgen aklkl pencere ile da almaktadr (F.B.179). Gney ve kuzey cepheleri simetriktir. Ancak, gney cephesinin nndeki ekler ve kuzeyde kapya dntrlen alt kat pencereleri bunun grlmesini engellemektedir (ekil A.42, F.B.175,176). Alt pencerelerin nasl biimlendii bilinmemektedir. Bunlarn zerinde, dz sveli, dikdrtgen aklkl ve zerlerinde boaltma kemerleri bulunan pencereler yer almaktadr. Yzeylerin batsnda, daha st seviyede; yine dz sveli ve dikdrtgen aklkl galeri pencereleri bulunmaktadr Yapm teknii ve malzeme Yma tekniinde yaplan kilisede ana yap malzemesi olarak ta kullanlmtr. Demir, ahap ve kire harc yapda kullanlan dier malzemelerdir. Duvarlar, stunlar, rt geleri ve deme ve at kaplamalar tatandr. Duvarlar, yanak derzli ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-35 cm. yksekliinde talarla rlmtr. zgn demesinden bugne iz kalmayan yapnn ats birbiri zerine bindirilen oluklu talarla (F.B.181) kaplanmtr. Gergiler, kllar, kandil halkalar, lokmasz pencere parmaklklar demir kullanlan yerlerdir (F.B.169,176,178). Svalarn dklmesiyle, kuzey apsisi zerindeki duvarda, 15 cm. lik yzeyi grnen hatl (F.B.178), grlen tek ahap gedir. Demeden itibaren btn yzeylere kire harl sva uygulanmtr (F.B.171,172). Tayc sistem Yapnn tayclar, duvar, ayak ve stunlardr. Kuzey ve gney duvarlar 85-93 cm., bat duvar 83 cm. kalnlnda, stunlar yaklak 45 cm. apndadr. Apsiste 55X55 cm. boyutlarnda iki ayak bulunmaktadr. Kemerler, tayclar birbirine balarken, rt sisteminin ykn bu gelere aktarmaktadr. (ekil A.41,42, F.B.171,172). rt sistemi, farkl tonoz tiplerinden olumaktadr. (ekil A.41). Galerinin bulunduu blmler apraz, orta nef yelken tonoz, yan nefler ise; Germir Panagia Kilisesinde de grlecei gibi (ekil A.50, F.B.255) beik ve apraz tonozun birlikte kullanld karma bir sistemle rtldr (ekil A.41). Mimari donanm ve bezeme Donanmla ilgili olarak, bemann kuzey ve gney duvarndaki karlkl er ni bugne ulaabilmitir (ekil A.41). Yap bezeme asndan ele alndnda;

79

cephelerin sadeliine karn ieride, zellikle duvar resmiyle ne kan bir program grlmektedir. Bugne ulaabildii kadaryla daha ok orta nefin tonozunda younlaan, dini figr ve konulardan oluan resimler, bu alanda uzman sanat tarihileri tarafndan deerlendirilmelidir. Doudan 1 ve 2. stunlar arasndaki tonozun kelerinde yer alan ncil yazarlar ve evresindeki Yunanca yazlar, blge kiliselerinde sklkla grlen uygulamann tekrardr (F.B.182). Gney duvarnda; svalarn dklen ksmlar arasnda grlen figr; rtye ek olarak duvarlarn da dini resimlerle bezeli olduunu dndrmektedir (F.B.183). Kenar eritleri ile vurgulanan kemerler ve tonozlarn ortasnda glkle grlebilen rozetler (F.B.184) resim programn oluturan dier gelerdir. Balk ve konsollar, i dekorasyonda, resim programna elik etmektedir (F.B.185) Toscan dzenindeki balklar kk ayrntlarla birbirinden farkllamaktadr. Batdaki balklar, abakusun altndaki; keleri l, stilize yapraklarla bezeli dbkey ve ibkey kvrmlardan olumaktadr (F.B.185 a). Dier balklarda bu profillerin altnda; bilezikler yer alrken, kelerdeki yapraklar beli, daha uzun ve gerekidir (F.B.185b). Konsollar, stun balklarndan, altlarndaki pskl motifiyle farkllamaktadr (F.B.177,186). Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yap, fabrika olarak kullanld srada pek ok mdahale grmtr. Betonarme, briket ve demir kullanlarak yaplan ekler ve yklan ksmlar yapya byk zarar vermitir. Dou, kuzey ve gneybatsna duvarlar eklenmi, gneyinde; briket ve ta kullanlarak rlen duvarlarla ek yaplar elde edilmitir (ekil A.41,42, F.B. 169,175,176,187,188,190). at zerinde, briket duvarlarla ykselen bir ek bulunmaktadr (F.B.187). Girite, briket duvarlar ve betonarme deme ile iki katl bro birimi yaplmtr (F.B.171). Stunlar zerine betonarme ekler yaplarak demir profiller yerletirilmitir (F.B.172). Beton dklen deme zerine, byk olaslkla fabrika aralarn monte etmek iin yine beton kaideler yaplmtr. Kap (F.B.169) ve kuzey duvarndaki iki st pencere (F.B.176,177) ile, gney duvarndaki alt pencereler (F.B.189), bat duvarndaki kuzey alt penceresi rlerek kapatlmtr (F.B.169). bat Kuzey duvarndaki dzensiz alt pencereler kapya dntrlm (F.B.176), duvarna pencereler almtr

(F.B.169,174). Bat avlusunda sonradan rlm ayaklar ve yapnn kuzey duvarna yk aktaran betonarme bir kemer bulunmaktadr (F.B.169) Yklan ksmlar: kinci kullanm srasnda dou duvar yklmtr (ekil A.41,42, F.B.173) Giri blmnn zerinde yer alan galeri de bugn mevcut deildir

80

Vandalizm ve yama: Demedeki ukurlar, yama nedeniyle yaplan kazlara dikkat ekmektedir. Bu kazlar, fabrika ilevi de terk edilince yaplm olmaldr. Pencere demirlerinin ou sklmtr. Bakmszlk: at ve duvarda, derz aralarnda bitkiler bymtr (F.B.166,191). Naosun kuzeydou kesinde atda yetien aa, yap iin tehlike oluturmaktadr (F.B.188). Saak silmesinde yer yer krlma grlmektedir (F.B.176,188). Duvar ve stunlarn alt ksmlar ile tonozlarda svalar dklmektedir. rtden gelen su ve duvarlardaki aklklar, resimlerin bozulmasna yol amaktadr Malzeme bozulmalar: Gergi ve kllarda korozyon olumutur (F.B.191). 4.7. Vekse Kayserinin kuzeydousunda, Gesiye bal bir kydr. Bugn, zlce olarak deitirilen adnn kkeni ya da anlam hakknda bilgi edinilememitir. Ancak, Rumca konuulan [110, s.141] kyn isminin de Rumca olduu tahmin edilmektedir. Levidis, 25 Rum ailenin yaad kyde 20 rencili bir ilkokul olduunu belirtmi [110, s.141], Temen Bennet ise 1875de hazrlad rapora, kydeki 60 hanede 66 Rum, 94 Trk olmak zere 160 erkek nfusun yaadn kaydetmitir [25, s.23] Balk vadi ve yamalardaki kaya kiliseleri 1982de Veksenin doal ve arkeolojik sit ilan edilmesini salamtr. Bugn, ou Kayseride ya da kent dnda yaayan Vekse halk, hafta sonlar ve yaz-sonbahar aylarnda balaryla ilgilenmek zere kye gelmektedir. Kyde kaya kiliselerinin dnda bir Rum Kilisesi bulunmaktadr. 4.7.1. Panagia Kilisesi Konum Kyn d mahallesinde, balarn kenarnda konumlanan yap, bat ve gneyindeki istinat duvarlarna yaslanmtr (F.B.192,193). Kiliseyi dou ve kuzeyinden saran kk baheye bugn, dou ve gneydeki iki kapdan girilmektedir (ekil A.43, F.B.194). Kyden yaklam karlayan ve sve ve kemeriyle daha zenli bir yap gsteren gney kaps avlunun asl girii olmaldr. Tarihe Meryemin douuna adanan kilisenin [110, s.141] kitabesi yerinde deildir. na tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, Vekseli aratrmac Hseyin Cmert, Dimitrios Katsikasa dayanarak kilisenin 1835de yapldn belirtmitir [133, K.G].

81

1957de zel mlkiyete geerek eve dntrlen kilise, Kayseri merkezinde yaayan sahipleri yaz hafta sonlarnda kye geldike kullanlmaktadr. Kilisenin tescili iin 5.01.2006da Koruma Kuruluna envanter bilgileriyle bavurulmutur. Plan zellikleri Yap 3 nefli bazilikal planldr. Kilise mekan dzeninde bat duvarnn ortasnda yer alan ana giri, bats yamaca yaslandndan bu kilisede kuzeybatdadr (ekil A.43, F.B.195). Baka yan girilerle desteklenmeyen bu ana giriten 2.18X7.67 m. boyutlarndaki dikdrtgen planl nartekse geilmektedir (F.B.196). Narteksin dou duvarnda bulunan iki kap (F.B.196,197), 8.66X11.28 m. boyutlarndaki naosa gei salamaktadr. Birer ayakla nefe ayrlan naosun dousundaki yarm daire planl apsis, 1957-58 yllarnda kullanclar tarafndan yklarak yerine bugnk duvar rlmtr (ekil A.43, F.B. 198,199). Narteks zerinde bulunan galeriye, gneybatdaki ta merdivenle klmaktadr (ekil A.44, F.B.200,201, 202). Kilise bat ve gney ynnde istinat duvarlarna yaslandndan, yapdaki aklklar, kuzey ve dou duvarlarnda yer almaktadr (ekil A.43,44, F.B.192,193). Kuzeyde; galeri penceresi ve altndaki narteks girii (F.B.195) ile naosa alan iki pencere (F.B.202), douda ise -bugn mevcut olmayan- apsisin zerinde bir seviyeye yerletirilen pencere vardr (F.B.192, 203). Pencereler kemerli niler iindedir. Cephe dzeni Yamaca yaslandndan, yapnn iki cephesi vardr (ekil A.44). Kuzey cephesi, giri ksmnda iki, naosta tek katl olarak dzenlenmitir (F.B.192,193,195). Narteks ve galeri katlar; stte dz, altta pahl profile sahip bir silme ile ayrlmtr (F.B.195). Silmenin altndaki kemerli ni iinde; dz sveli kap ve kapnn zerinde nartekse k salayan dikdrtgen biimli bir pencere yer almaktadr (ekil A.44, F.B.195). Silmenin zerinde; bir ubuk silme118 ile vurgulanan, dikdrtgen biimli galeri penceresi bulunmaktadr. Cephenin tek katl dou blmnde, zerlerindeki damlalkla galeri penceresinden ayrlan (F.B.202) iki pencere yer almaktadr. Damlalklar, slubu hakknda fazla fikir vermeyen cephelerde; tadklar Neoklasik izlerle dikkat ekmektedir. Buna karlk, narteks giriinde yer alan ke vurgusu ve pah, yapnn geleneksel ayrntlar da devam ettirdiini gstermektedir (F.B.195). zgn durumunu koruyamayan dou cephesi iki katldr119 (F.B.192). Altta, ortada sonradan alan bir kap (F.B.199) ve iki yannda, rlerek kapatlm dikdrtgen

118 119

Kesiti dbkey yarm daire olan silme [90, s. 409] Dou ve bahe duvarlar arasndaki mesafe dar olduundan cephenin tam fotoraf ekilememitir

82

pencereler bulunmaktadr (ekil A.43,44, F.B. 204,205,206,207). Kapatlan pencerelerin zerinde, birbirinden farkl seviyede birer pencere yer almaktadr (ekil A.44). Kapnn zerinde, ortada bulunan pencere ikinci bir profil kua ile evrelenerek vurgulanmtr (F.B.203). Yapm teknii ve malzeme Kilise, dzgn kesme ta bloklarla yma tekniinde ina edilmitir. Ana malzeme olan volkanik tfn yan sra demir, ahap ve kire harc, yapmda kullanlan dier malzemelerdir. Duvar rgs, yanak derz tekniinde ve ift cidarldr. ve d cidarlar, 25-30 cm. yksekliinde kesme ta bloklardan olumaktadr. Tonozlar tatan rlm, deme yaklak 50x80 cm.lik ta levhalarla kaplanmtr
120

(F.B.192). at, oluk ve srtlardan oluan bir kaplama ile rtlmtr (F.B.193).

Deme ve at kaplamasnn iyi korunmu olmas, yapm teknii ve malzeme kullanm asndan bu kk kiliseyi nemli bir rnek konumuna tamaktadr. Tonozlar kuzey-gney dorultusunda demir gergilerle berkitilmitir (F.B.208,210). Cephedekilere ek olarak ieride, baz kemer zengi seviyelerinde de grlen kllar (F.B. 193,209,210), lokmal pencere parmaklklar (F.B.202,203) ve kandil halkalar yapda demir malzemenin kullanld dier yerlerdir. Dou- bat dorultusundaki kemer aklklarnda grlen ahap gergi kalntlar muhtemelen eski kiliseye aittir (F.B.211). Badanann dklmesi; i yzeylerdeki kire harl ktkl sva ile stuko ve kalemii tekniklerinde bezemeleri aa karmtr (F.B.212, 213) Tayc sistem Yapnn dey tayclar duvar ve ayaklardr. Kuzey duvar 90 cm, dou duvar 123 cm. kalnlndadr. Dier ynlerde ykler istinat duvarlarna aktarldndan kalnlklar llememitir. Naostaki 95X92 cm boyutlarndaki iki ayak (F.B.210,211), duvarlara kemerlerle balanarak tayc sistemi tamamlamaktadr. Demir gergi ve kllar, kemer almalarn nleyerek strktr sistemini desteklemektedir. Narteks, ahap kirilerle kurulan dz atk sistemiyle rtlmtr (F.B.196). Mimari donanm ve bezeme Donanmla ilgili olarak naos demesinin ortasnda; mermerden yaplm kurban ta121 bulunmaktadr (F.B. 214). Bu liturjik ge, keleri beyaz genlerle vurgulanm, siyah/gri kare mermer yzeyin ortasnda yine beyaz mermer kapak
120 121

Deme bozulmadan bugne ulatndan talarn kalnl llememitir.

Kurban ta, kann dar akmasn nlemek iin yaplm, ortas oyuk kk bir kazan eklinde tatr. Kurban gn kilisenin iine yerletirilir sonra alnrd. Bazen kilisenin giriinde de kurban kesilirdi. Hayvann kafas douya evrilip taa yatrlrd. [146/ 2]

83

tandan olumaktadr. Kann aktld ukur muhtemelen kapan altndadr. Bugnk girite bulunan yarm daire biimli iki ta basamak (F.B.215), Darsiyak Kilisesinde olduu gibi (F.B.50) apsise ait olmaldr. Yaln bir bezeme dzenine sahip yapda; pencere alnlklar ve svelerdeki ubuk silmelerle, ieride, duvarlardan tonozlara geite yer alan silmeler (F.B.208), kemer konsollar (F.B.209) ve balklar (F.B.211,212) dekoratif deer de yklenen gelerdir. Bu gelerde geleneksel izginin srdrld grlrken, mermer takidi stuko ile bezenen yzeyler (F.B.212) ya da kemer aln ve karnlarn vurgulayan ince erit (F.B.213) ve tonozlarda yer alan nsal motifler (F.B.216) bat etkisi tamaktadr. Yzeylerde beyazn hakim olduu grlmektedir. Kuzey ayandaki stukoda, pembe- gri (F.B.212), eritlerde siyah/lacivert (gri grnyor ancak, stn kapatan boya, zamanla rengi griye dntrm olabilir) renkler ayrt edilmektedir. Narteksten naosa alan kap zerinde, Yunanca olarak evine girecek ve hrmetlerin ile aziz kilisende ibadet edeceim yazldr (F.B.217). Bozulmalar Yapda strktrel ya da malzeme bozulmalarndan ok, ikinci kullanmn neden olduu deiikliklerin zarar grlmektedir. Ek ve deiiklikler: Yapnn konut olarak kullanm srasnda pek ok ek ve deiiklik yaplmtr. Apsis yklarak yerine briket duvar rlm ve kap almtr (F.B. 199). Ek duvarlarla naosun btnl bozularak odalar elde edilmi (ekil A.43, F.B.197, 208) galeri, naos ynnde kapatlarak ayr bir st kat oluturulmutur (ekil A.44, F.B.210). Gney nefi, betonarme eklerle mutfaa dntrlmtr (ekil A.43). Kuzeyde elde edilen iki odann zemini beton dklerek ykseltilmi, bu odalarn nndeki kota ulamak iin zgn apsis basamaklar yerleri deitirilerek kullanlmtr (ekil A.43, F.B. 215). Yan apsislerdeki alt pencereler ve narteksten naosa alan ikincil kap Duvarlara rlerek baca ieride nie dntrlmtr (F.B.192) baheye (F.B.196,.205,206,207) delikleri alm

betonarme sedirler yaplm, kuzeydou kesine hela eklenmitir (ekil A.43), Yklan ksmlar: kinci kullanm srasnda apsis yklmtr (ekil A.43,44, F.B.199) Bakmszlk: at ve derzlerde bitkiler bymtr. Galeride svalar dklmektedir. 4.8. ncesu ncesu lesi, Kayserinin gneybatsnda, kent merkezine 32 km. mesafededir (ekil A. 7b, 8). Texier, evredeki tepelerde bulunan ok sayda maaray buradaki eski

84

yerlemelerin kant kabul etmitir [130, s. 77]. Nitekim, Sadogora adyla bilinen ncesu122 ve yaknnda Nazians olarak bilinen Viranehir Ky, Kapadokya Krallnn bakenti Kayserinin nemli yerleim birimleriydi [147]. Dereba ve Viranehirdeki kaya mezarlar blgenin Hristiyanlktan nce de yerleim alan olduunu gstermektedir [148, s.32]. Kaya kiliseleri, Hristiyanln erken dnemlerine tanklk ederken, 1515e kadarki srete yerleimle ilgili bilgiye rastlanmamaktadr [148, s.33]. Bu tarihte Yavuz Sultan Selim aldran Zaferi dnnde ordusuyla birlikte ncesu Vadisine yerleerek Dulkadiroullar Beyliini ortadan kaldrmak iin Vezir Sinan Paay grevlendirir. lede Damard mevkiindeki Sinan Kynn ad, Vezirin baarsna dayandrlmaktadr [148, s.34] Bugnk ile ve evresini iine alan Karatalu Nahiyesi 16. yzyln sonlarnda Celali ayaklanmalar nedeniyle terk edilmeye balanm [148, s.32], 17. yzylda Merzifonlu Kara Mustafa Paa nn yaptrd klliye ile iskan alanna dnnceye kadar gvenliksiz bir yer olarak kalmtr [149, s.139] Klliyenin 1670de yapmndan sonra ileye, yaknndaki yerlerden kabileler gelip yerlemi, alt Rum, be Trk mahallesi olumutur [147] H. 1307 (1891-92) salnamesinde; ncesu Kazasnda; 6447 erkek, 6200 kadn Mslman, 1861 erkek, 1814 kadn Rum, H. 1318 (1901) salnamesinde; 6733 erkek, 6525 kadn Mslman, 1750 erkek, 1917 kadn Rum ve 23 Ermeninin yaad belirtilmitir [150, s.179]. Anagnastopulu 1912de ncesuda 6000 Trk ve Trke konuan 4000 Rum bulunduunu, stanbul ya da baka yerlere g yznden 1916 da Rum nfusunun 1000e dtn [43, s.185], oannidis ise; Agios Efstatios mahallesinde iki, Agios Dimitrios mahallesinde bir okul bulunduunu belirtmitir [57, s.74]. Kaynaklarda; Rumlarn ekonomik adan rahatlna dikkat ekilirken [130, s.76], bunun gstergesi olarak byk ve gzel ta evlerin varlndan bahsedilmektedir [39, s.154]. Gzel beyaz arap yapld vurgulanan [39, s.154] yerleim halen zmleri ile nldr. 1924te ilede; Hristiyan, alt Mslman mahallesi bulunuyordu [148, s.45]. Ioannidis ise 19. yzyl sonlarnda; kiliselerinden dolay Agios Efstatios ve Agios Dimitrios adn alan iki Rum mahallesi olduunu belirtmitir [57, s.74]. Levidis, bu mahallerde yaayanlarn ayr yerlerden gelmi olabilecei grndedir [110, s. 145]. 1318 (1901) salnamesinde ncesuda 5 kilise bulunduu kaydedilmitir [97, s.213]. Bu durumda dier kilisenin nerede ve hangi cemaate ait olduu sorunu ortaya kmaktadr. Ulalan ve yukarda ad geen kaynaklar burada iki Rum kilisesi
122 Sadagorann bugnk ile merkezi ile ayn yerde olup olmad ak deildir [151, s.61] ncesu, bugn Eskiky olarak bilinen, Andon Kayas denilen harabelik yerde kurulmutur [151, s.61].

85

olduu konusunda uzlamaktadr. 1904 yl iin verilen 23 kiilik Ermeni nfus, burada bir Ermeni kilisesinin bulunma olasln drdnden, bahsedilen dier kiliselerin kaya kiliseleri olduu dnlmektedir. 4.8.1. Agios Dimitrios Kilisesi Konum Kilise, yerleimin kuzeybatsnda, bugn Yeni Cami Mahallesi olarak bilinen mevkide, Kuyuba Sokak, 8 pafta, 36 ada, bir numaral parselde yer almaktadr (ekil A.45, F.B.218). Bir avlusu olup olmadna dair iz yoktur. Yapnn ana girii kayalara dnk bat ynndedir. Tarihe Yapnn kitabesi mevcut deildir. Dnden Bugne ncesu kitabnda; ncesudan ayrlan bir mbadilin mektubuna dayanlarak, kilisenin ad Agios Eftesiyos ve yapm yl 1724 olarak belirtilmitir [148, s.76]. Oysa, Levidis, Ioannidis ve KAAM szl tarih belgelerinin ncesu ile ilgili verdii bilgiler bu kilisenin Agios Dimitrios Kilisesi olduunu gstermektedir. Bir isim karkl olduu anlalan mektupta Agios Dimitrios Kilisesinin 1730da yapld belirtilmitir [148, s.76]. Yap mimari bakmdan, 19. yzyl zellikleri tamaktadr. Bu durumda, 1730un, ayn yerdeki daha eski bir kilisenin tarihi olduu dnlebilir. Nitekim, Levidis kilisenin 1835te yapldn belirtmitir [110, s. 146]. ncesulu Turan Yalnn 1950li yllara dek tuttuu notlar, bu kilisenin yapm ile ilgili szl bir gelenei aktarr: kilise, Trklerle Rumlar arasnda ihtilaflara neden olmu, iki yl boyunca, Rumlar yapm ilerlettike, Trkler ykm ve durum, nahiye mdr, Kayseri Sanca derken, stanbula intikal etmitir. rade-i Seniye iin dileke yazdrlmak zere nerilen Bekri Mustafa ve Rum heyeti arasnda yaanan tuhaf pazarlktan123 sonra padiaha sunulan dilekede kilise mlise, ne olur yaplsa, yaplmazsa darlr Hz. sa yazmaktadr. Bu sluptan holanan Padiahn izni zerine, kilisenin 1868de yapld belirtilmektedir [152, s.16]. Osmanl Arivinde konuyla ilgili belge: Agios Dimitrios Kilisesine urutu hilafna ehl-i rf taifesinin mdahalesinden ikayeti havi takrir olarak bulunmaktadr [159/1]. Ancak, belgenin tarihi 1833tr (1249 H.). Bu belge Levidisin verdii 1835 tarihinin doruluunu kantlarken, 1868de yapnn bir onarm-yenileme geirmi olabilecei dnlebilir. Bu durumda, 1730 tarihli kilisenin 1835 ve 1868de gerekletirilen yenilemelerle bugne ulat sylenebilir.

123 Rum heyeti balangta Bekri Mustafann istedii 5 liray fazla bularak 2.5 lira vermek ister. Her itirazlarnda fiyat biraz daha ykselten Mustafa sonunda 25 lira alr [152, s.16].

86

Notlarda, Mbadelenin ardndan, bir sre tiyatro ve msamere salonu olarak kullanlan yapnn bir zaman sonra bahe duvarlarnn sklp talarnn kaldrm demekte kullanlmas ve duvar ve stunlarda balant iin kullanlan kurunlarn yamalanmas eletirilmektedir [152, s. 17]. Daha sonra ambar yaplan, 1950lerin sonunda askeri depo olarak birka yl kullanlan yap, ardndan sanat okulu olmutur. Mlkiyeti ncesu Belediyesine aittir ve 25.9.2003 tarih ve 3397 sayl Koruma Kurulu karar ile tescil edilmitir. Plan zellikleri Kilise nefli, bazilikal planldr (ekil A.46). Kilisenin batsnda; dokuz birimden oluan narteks bulunmaktadr (F.B.219). Blgedeki rneklerden farkl olarak; iki birim, yapnn kuzeybat ve gneybatsn kavrayacak biimde dou ynne dnmektedir (ekil A.46, F.B. 218,219,220). Batda narteks birimlerinden alan kapya (ekil A.46, F.B.221) ek olarak yan duvarlarn bat ularndan da naosa giri salanmtr (F.B. 220,222,223). 19.29 X 13.71 m. boyutlarndaki naos, kare kaidelere oturan drder stunla neflere ayrlmtr (ekil A.46, F.B. 221,222). Douda ktleden dar taan yarm daire planl apsis bulunmaktadr (F.B.224). Bat duvarnda ve yan duvarlarn batsndaki plastrlarla, giriteki stunlar zerinde grlen kiri yuvalar ve izler (F.B.225,226), narteks zerinden naosu U biiminde saran ve yan nefler zerinde birer birim geniletilen bir galeri olduunu gstermektedir. Gney duvarndaki izler, bu duvara dayanan ahap bir merdivenle galeriye ulaldn dndrmektedir (F.B.226). Apsiste iki, yanlarda birer, kuzey ve gney duvarlarnda karlkl drder pencere yapy aydnlatmaktadr (ekil A.46, F.B. 222,223,224). Dikdrtgen aklkl bu pencerelere ek olarak, apsis zerindeki alnlkta; ortada byk, yanlarda kk oval pencere bulunmaktadr (ekil A.47). Ayn pencere dzeninin bugne ulaamayan bat duvarnda da tekrarland tahmin edilmektedir. Cephe dzeni Genel olarak sade bir cephe dzenine sahip kilisenin zgn bat cephesi bugn mevcut deildir. Yapdaki izler dikkate alnarak ve benzer bir ema gsteren Endrlk Agia Triada Kilisesinin salad analojik veriler deerlendirilerek (ekil A.36) bir restitsyon denemesi yaplabilir. Dou cephesi, iki ksmdan olumaktadr (ekil A.47, F.B.227). Alt ksmn ortasnda, dairesel planl apsis yer almaktadr. Protesis ve diakonikon, dz sveli, dikdrtgen iki penceresi bulunan apsisin iki yanndan, birer pencere ile da almaktadr. Barok profil dzeni ile gze arpan saak silmesi ile bitirilen yzeyin ardndan alnlk

87

ykselmektedir. Bu duvar zerinde, naosa bakan oval pencere bulunmaktadr. Orta nefe alan pencere yandakilerden daha byktr (ekil A.47, F.B.227). Simetrik olarak dzenlenen kuzey ve gney cephelerinin batsnda; galeri ve narteksin ykntlar (ekil A.47, F.B. 218,220,228), dou ucunda bema ve apsis (F.B. 218, 220) grne katlmaktadr. Dz bir silme ile alttan kuatlan ve stte barok profilli saakla son bulan naos duvarlarnn bat ucunda dz sveli kaplar yer almaktadr (F.B.228). Dz sveli, dikdrtgen biimli drder pencere, duvarlardaki dier aklklardr (F.B.218,220). Kaplarn zerinde bulunan iki pencerenin ykseklii, dierlerinden daha azdr (F.B.220). Pencerelerin bir sra zerinde, kilit talar vurgulu boaltma kemerleri124 ve kemer alnlarnda ha kabartmalar yer almaktadr. Yapm teknii ve malzeme Yma teknii ile yaplan kilisede ana yap malzemesi olarak dzgn kesme tf bloklar kullanlmtr. Ana malzeme olarak ne kan tan yan sra, demir, ahap, al ve kire yapmda kullanlan dier malzemelerdir. Duvar rgs, rt geleri, at kaplamasnda ta kullanlmtr. Yanak derzli ve ift cidarl rlen duvarlar, 25-32 cm. yksekliinde ta bloklardan olumaktadr. zgn demesi bugne ulaamayan yapnn ats oluklu volkanik levhalarla kaplanmtr (F.B.229). Gergiler (F.B.222), cephelerdeki kllar (F.B.220) ve al svas dklnce aa kan zgn balk zerindeki bilezik (F.B.225) demirin strktrel olarak kullanld gelerdir. Tonoz ve kemerlerin ortasnda bulunan kandil halkalar ve gney duvarnda, ortadaki iki pencerenin parmaklklar, demir kullanlan dier yerlerdir. Sadece yuvalar grlebilen deme kirileri, izlerden anlald zere; galeri korkuluklar ve merdiven (F.B. 225, 226) yapdaki ahap gelerdir. Pencerelerin bir ta sras altndan balayan kire harl sva, i yzeyleri rtmektedir. Bu seviyenin altndaki svasz yzeylerin, Darsiyak (F.B.42), Yanarta Manastr (F.B.68) ya da Endrlk kiliselerinde (F.B.148) tartld gibi ahap kapland dnlmektedir (F.B.222). Korint balklar ya da kemerler arasndaki oval madalyonlar gibi dekoratif gelerde al kullanlmtr (F.B.222, 225) Tayc sistem st yapnn yk duvarlar ve stunlarla zemine aktarlmaktadr. 120 cm kalnlndaki duvarlar ve 50 cm. apndaki stunlar birbirlerine kemerlerle
124

Ayn pencere dzeni, yerleimde 1834te ina edilen Karakoyunlu Camisinde de grlmektedir

88

balanmtr. Kemerler, beik tonozlarn ykn duvarlara ve ayaklara iletmektedir (F.B.222). Duvarlar, kemerlerin altnda yer alan plastrlarla desteklenmitir (F.B.222). Kemer almalarn nlemek iin demir gergiler yaplm, gergiler, kllarla berkitilmitir. Yapnn bat, kuzeybat ve gneybatsnda grlen kemer ve tonoz kalntlar, revak ve galerinin de beik tonozla rtldn gstermektedir (F.B.218,219). Mimari donanm ve bezeme Kilisenin donanmna ilikin fazla ge bulunmamakla beraber, liturjik eyalarn yerletirildii niler bugne ulaabilmitir. Farkl biim ve byklklerdeki niler, protesis ve diakonikonda ikier, apsiste , apsisin bemaya bakan duvarlarnda iki adettir (ekil A.46, F.B.230). Protesisteki yarm daire tablal ni, plandaki konumu ve zenli biimleniiyle vaftiz kurnas olarak kullanldn dndrmektedir. teki youn bezeme anlayna karlk, yaln cephe kurgusu; barok profilli saaklar (F.B. 227) ve kilit talar vurgulu125, ortalarnda ha bulunan pencere alnlar (F.B. 228) gibi bat etkisinde ayrntlarla zenginletirilmitir. Ayn etki, ieride stun balklar, tonozlardaki silme, kemer aralarn ssleyen madalyonlar ve kemer kilit talarnn vurgusunda grlmektedir (F.B.222,225,226). Krlan paralar, korint balklarn altndaki eski balklarla birlikte, ayrnt leindeki bat takipiliini aa karmtr (F.B.225). Al sva ile kemer alnlar ve kilit talar ne karlarak vurgulanm (F.B.225), ayn dekorasyon, pencere kemerlerinde de uygulanmtr (F.B.222). Madalyonlar harap olduundan ilerindeki bezemenin tr bilinmemekte, ancak evrelerindeki kalem ii yaprak elenkleri -glkle de olsa- grlebilmektedir. Duvar resimleri, bezeme programnn nemli bir ksmn oluturmaktadr. Tonoz silmesinin altnda, bir kuak halinde ikonografik resimler yer almaktadr. Bu kuakta; ayakta duran aziz figrleri ve ncilden sahneler resmedilmitir (F.B.223). Bu kuan altndaki beyaz sval yzey plastrlarn kenarlarnda mavi eritlerle vurgulanmtr (F.B.226). Yan girilerin zerindeki pencerelerle dier pencere arasnda kalan yzeyler, er panoya blnerek ncil sahneleri resmedilmitir (F.B.231). Panolarn st kelerinde Yunanca yazlar bulunmaktadr. Dier pencereler, kendilerini evreleyen sarmaklarla vurgulanmtr (F.B.231). Apsis yarm kubbesinin i yzne; perde saaklaryla snrlanm bir sahne resmedilmitir. Net grlemeyen sahne, yaldzl, yarm daire eklinde bir gne motifinin altnda, bulutlarn stnde oturan iki figr ve aralarndaki yazlardan olumaktadr. Orta nef tonozunun
125 Kemer kilit talarnn dekoratif olarak belirtilmesi, daha ok 18. yzyln sonlarnda grlmektedir [153, s.126].

89

ortasnda, -glkle grlen- nsal izgilerle kuatlan eliptik gbekte (F.B.221) de muhtemelen dini bir resim bulunuyordu. Stunlar renklendirilerek yeil serpantin brei dokusu elde edilmitir (F.B.221,222). Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Narteks ve galerinin yklmasyla akta kalan kemerlerin alt moloz ve kaba yonu duvarlar rlerek kapatlmtr (ekil A.46,47, F.B. 218,219,220). Bugn bat cephesinin byk blmn ve kuzey ve gney cephelerinin bat ularn, sonradan rlen bu duvarlar oluturmaktadr. Bu mdahale ile giriin iki yannda, iki mekan elde edilmi, bat duvarndaki yan giriler, bu mekanlarn kaplarna dntrlmtr. Gney girii ve bu yndeki iki pencere ile kuzey ve doudaki pencere rlerek kapatlmtr (F.B. 218,220,227). Yapnn sanat okulu olarak kullanm srasnda beton kaideler eklenmi, duvarlara imento harla demirler ankre edilmitir. Yklan ksmlar: Galeri ve narteks yklarak zgn durumunu kaybetmitir (ekil A.46,47, F.B. 218,228). Kuzey ve gney duvarlarnn bat ularnda, yklan ksmlarn kalntlar grlmektedir. Bu kalntlar ile yapnn bat ve gneyindeki birer stun, narteks ve galerinin yapy U biiminde sardn gstermektedir. ncesulu smail ang, 60-70 yl nce, atsndaki an kulesi nedeniyle, kilise evresinin an Mahallesi olarak bilindiini belirtmitir126. Vandalizm ve yama: duvarlarn alt ksmndaki ahap olduu dnlen kaplamalar, galeri merdiven ve korkuluklar ile pencere demirleri sklmtr. Duvar resimleri, eliptik gbek ve madalyonlarn iindeki bezemeler tahrip edilmitir. Deme kaplamalar sklm ve zemin topraa dnmtr. Bakmszlk: atnn bat blmndeki kaplama talarnn ou dklm, rt yzeyini ot kaplamtr (F.B.218). Saak silmesinde yer yer krlma grlmektedir (F.B.228,218). Duvar yzeyleri ve stunlarn alt ksmlar ile tonozlarda svalar dklmektedir. (F.B.223,224). Orta nefin tonozu islenmitir. Malzeme bozulmalar: Gergi ve kllar paslanmtr. 4.8.2. Agios Efstatios Kilisesi Konum Eimli bir alana yerleen kilise, Yarm Mahalle, Kilise Sokak, 40 pafta, 311 ada, 14 numaral parselde yer almaktadr (ekil A.45). Merdivenli sokaklardan avluya iki
126

Baka kaynaklarda bu bilgiye rastlanmamtr

90

kapyla geilir. Batdaki ana kap stunlarla tanan bir kemerle vurgulanmtr (F.B.232). Kilisenin yannda, papaz evi olduu dnlen iki katl bir yap vardr (F.B. 233, 234). kisi arasndaki merdivenlerle, papaz evinin arkasndaki sokaa alan kapya ulalmaktadr (ekil A.48, F.B. 233,235). Tarihe nceleri kayaya oyulmu bir kilise olan yap, kitabesinde ad geen kiilerin127 katksyla 1729da bytlm [110 s. 145-146], 1779 da Kilise Bilgini (Tris erarhes) adna bir apel [146/3], 1867de kadnlar ksm eklenmi [110 s. 145-146], son eklemeler ise 1912de yaplmtr [146/3]. Mbadeleden nceki son ayin, 30 austos 1924 te bu kilisede gereklemitir [146/3] Mbadelenin ardndan papaz evi bir sre ilkokul olarak kullanlm [152, s. 26], sonra kilise ile birlikte iki yz seksen liraya ahslara satlm [152, s. 18], bir sre konut olarak kullanldktan sonra, 1970lerde hapishane ilevi yklenmitir128. Bugn ahr olarak kullanlan kilise, 25.9.2003 tarih ve 3397 sayl Koruma Kurulu karar ile tescil edilmitir. Plan zellikleri Dardan bakldnda kilise zellii gstermeyen yapya -sahiplerine ulalamad iin- girilememi, ieride alma yaplamamtr. Yorgos Savvaidis, kubbesi, kiremitleri olmayan ve kiliseye benzemeyen bu garip kilisenin zerinde bir teras olduunu ve yaplan eklemelerle, yan yana getirilmi 4 binaya benzediini belirtmitir [146/ 3]. Planda 1 numara ile gsterilen (ekil A.48) kayaya oyulmu mekann dou ve gney duvarnda niler vardr. Dousundaki girintinin apsis olduu kabul edilirse bu mekann eski kilise olduu dnlebilir. Cephede grlen dey derze kadar uzayan ksmn 1729da yaplan kilise olduu tahmin edilmektedir (F.B.236). 1867 tarihli kadnlar ksm bu derzden merdivenlere kadar uzayan yzey olmaldr (F.B.236) Cephe dzeni Kilise ve papaz evinin merdivenlere ve avluya bakan ikier cephesi vardr (ekil A.48, F.B. 233,234,235,236). Kilisenin avlu cephesinde; be adet dikdrtgen aklkl pencere ve kap yer almaktadr. Pencere ve kaplar bir dzen gstermemektedir (F.B.236). Pencerelerden drd dz ta sveli iken, biri; svenin evresindeki profil kuayla zenginletirilmitir (F.B.236). Doudaki farkl ykseklikteki, dz ta sveli
127 128

Bu kiiler, Plakidas, Turtu, Savas ve Meteos Stefanostur [110, s. 145-146]

60l yllarda kalayclar tarafndan kiralanan yap, hapishane ilevinden, daha nce burada tutuklu bulunan emsettin emsettin tarafndan satn alnnca kurtulmutur. Bugn baka ahslarn mlkiyetindedir.

91

kaplarn zerinde kemerli niler vardr. nc kap, svesi ve etrafndaki kornile dierlerinden ayrlmaktadr (F.B.233,235). Bu kap ve zerindeki pencerenin yapdaki dier aklklardan farkllamas, bu blmn sonradan eklenen kadnlar ksm olduu dncesini desteklemektedir. Cephe stte, bir silme ve zerindeki iki ta srasndan oluan parapetle son bulmaktadr. evredeki evlerle byk benzerlik gstermesi nedeniyle papaz evi olduu dnlen iki katl yapnn alt katnda iki kap ve kaplarn zerinde adet dz sveli pencere yer almaktadr (F.B. 234). Byk blm yklan st kat ise ta konsollarla desteklenen iki kma ve aralarndaki ak sofadan olumaktadr. kmalardan biri mevcuttur. Burada, pencere ve zerlerinde korniler grlmektedir. Yklan ksmn da ayn kurguya sahip olduu kalntlardan anlalmaktadr. Sofa stuna oturan iki kemerle avluya almaktadr. Ancak bugn stunlar ve parapet mevcut deildir (F.B. 234). Yapy stten snrlayan silmenin zerinde, bir sra tatan oluan at parapeti ykselmektedir (F.B. 235). Papaz evinin merdivene bakan cephesinde; bir pencere ve biri pencere st kornileri, dieri kat hizasndan devam eden iki silme yer almaktadr (F.B. 235). Merdiveni dier ynden snrlayan kilisenin bat cephesi sardr ve kuzey cephesindeki silme devam etmemektedir (F.B. 235). Yapm teknii ve malzeme Kiliseye girilemediinden, ierdeki malzeme kullanm ve yapm teknii

incelenememitir. Cepheler, yma teknikle 25-32 cm. yksekliinde dzgn kesme ta bloklar kullanlarak yaplmtr. Yzeylerde kl grnmemektedir129. Pencere parmaklklar yapda demir kullanlan yerlerdir. Savvaidis, kilisenin olaanst gzel ahap iiliine sahip olduunu ve mihrap perdesinin (ikonastasis) ahap oyma tekniinde yapldn belirtmitir [146/3]. Tayc sistem Yap, Kayseri ve evresindeki sivil mimarlk rneklerinde olduu gibi dz toprak damldr. eri girilemediinden tayc sistem hakknda bilgi edinilememitir. Mimari donanm ve bezeme Savvaidisin verdii bilgiler, kilisenin ahap ikonastasine ve Rusyadan getirilen mkemmel sesli anna dikkat ekmektedir [146/ 3]. Cepheleri sade olan yapnn i bezemesi ile ilgili bilgi edinilememitir.

129 stanbulda kllarn grnd en erken rnein 1724 tarihli olduu [115, s.59] (bkz.4.1.1.1.1) olduu dnlrse; Kayseriye bal bir yerleimde 1729da henz bu uygulamann grlmemesi normaldir.

92

Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Kilisenin bat ucunda cephe duvarna dik olarak yaplm betonarme bir duvar ile avluda betonarme bir havuz bulunmaktadr (ekil A.48, F.B.236). Kilisenin doudaki iki kaps ve pencereleri rlerek kapatlmtr. Yklan ksmlar: Papaz evinin st katnda, batdaki iki odann avluya bakan duvarlar yklmtr (ekil A.48, F.B. 234). Vandalizm ve yama: Kilisenin bat girii zerindeki kitabe sklmtr. Bakmszlk: at parapetlerinin byk blm yklm, dam ot kaplamtr Saak silmesinde yer yer krlma grlmektedir. Kilise ve papaz evi arasndaki merdivenli sokan basamaklar harap olmutur. Malzeme bozulmalar: Kilisenin eski olduu dnlen dou ksmnn duvarlarnda; alt sradaki talarda yzey kayplar gzlenmitir (F.B.236). 4.9. Germir Kayserinin 5 km. dousunda, Derevenk Vadisi iinde yer almaktadr (ekil A. 7,8). Yakn zamana kadar balk, bahelik bir ky iken 1996da sit alan ilan edilerek Kayseri kent merkezine bal bir mahalle olmutur. 19 yzylda Panayia Mahallesi ve asl ky ii, yerleimi ikiye blen ayn zerindeki iki ta kpr ile birbirine balanyordu [57, s.45]. Yerleimin 1960larn banda Konaklar olarak deitirilen ad, 2000 ylnda Germir olarak tekrar resmiyet kazanmtr. 1107 (H.) tarihli bir vakfiyede getii bildirilen 130 Germir szc Trkede Sar Bey ve aydnlk, gneli yer anlamna gelmektedir [109, s.18]. Naumannn belirttiine gre; Germir, Ermenicede krmz anlamna gelen garmirden tretilmitir [22, s.209]. Ancak, Ermenice Garmir ya da Garmirag olarak anlan bu kyn Ermenice ya da Yunanca bir anlam olmad, bu nedenle Anadolu dillerinden geldii de ne srlmektedir [155, s.12]. Stefanos Yerasimos, Fener Patrikhanesinin kaytlarnda Kermiria (ya da Kermirion) olarak geen ismin, kk bilinmeyen bir szcn Yunanca sylenii olduunu ve sonradan Germire dntn belirtmektedir [155, s.12] Ioannidis ise konuyla ilgili iki ayr gr aktarmaktadr. Birinciye gre; Kermir (Yun.) ismi debbahane anlamndaki Karmirden tretilmitir. Ancak Levidis ismin, buradaki Panagia kilisesinin ikonas zerinde Kuria Mitir yerine Kur Mir yazlmasndan kaynakland fikrindedir [57, s.43].
130

Vakfiyenin Danimentoullarndan kumandan Dursan Beye ait olduu bildiriliyor

93

Adnn kkeni kesin olarak bilinmeyen yerleim, Naumanna gre; 130 yl kadar nce Djirlakh (Crlavuk-bugnk Mimar Sinan) halknn, Tavlusun Vadisinden aa inerek Tirem olarak bilinen krmz toprakl bu yere yerlemesiyle kurulmutur [22, s.209]. Yazara gre, daha nce burada, Kayseri yresinde ska rastlanan ve genellikle ingenelerle kartrlan Ermeni kkenli elekiler yaamakta idi. Tef retimi ile uramalar nedeni ile bu ad alan elekiler bosha olarak da adlandrlmakta idi. Germirin baz blgesel sicillerde Bosha Deresi olarak kaydedilmesi bu yzdendir [22, s.209]. Germirin olduka eski bir mahal olduunu dnen Ioannidis; bir buuk asr nce birka haneden oluan yerleime evre kylerden baz Hristiyanlarn yerletiini belirtirken Naumannnkine benzer bir aklama getirmektedir [57, s.43]. 20. yzyl bana ait bir yllkta yerleimin 250 yllk gemii olduundan bahsedilmektedir [110, s.137] Hamilton, Ghirmi olarak kaydettii yerleimi; ba ve bahelerle kuatlm, byk ve grkemli konutlarnn ou ta diye tarif etmitir [105, s.264]. Sokak kaplamalar nedeniyle Germiri bir Trk kasabasna benzetemeyen Hamilton, nfusun byk ksmnn Rumlardan olutuunu belirtmitir. Kaynaklarda farkl saylar verilmekle birlikte, Hamiltonun yerleimdeki Rum ounluk konusunda hakl olduu grlmektedir. Yerleimde; 19. yzyl ortalarnda 600 hane Rum, 300 hane Ermeni ve 200 hane Mslman [121],1875 ylnda 1214 hanede 1476 Rum, 958 Ermeni, 489 Mslman olmak zere toplam 2923 erkek nfus yayordu [25, s.26]. 1893de 450 Rum, 220 Ermeni ve 110 Trk konutu bulunan [22, s.208] yerleimde 1904 ylnda 300 Rum ailenin [110 s.137] yaad, 1900lerin banda nfusun 6000 civarnda olduu, [155, s.12] grlmektedir. 20. yzyl balarnda yerleimdeki 900 hanenin 120sinin Ermeni 450sinin Rum, 330unun Trk olduu bildirilmesine karn [106] farkl bir kaynak, ayn dnemde Germirdeki Ermeni saysn 365 olarak vermektedir [29, s.221]. Yerleimdeki 8 mahallede Rumlar, 4 mahallede Ermeniler, bir mahallede Mslmanlar ve mahallede de Ermeni ve Rumlar birlikte yaamakta idi [103, s.290]. Ioannidis, Rumlarn yaad pek ok kyde olduu gibi burada da ticaret amacyla baka ehirlere g yaandn ve Ortodoks nfusun azaldn belirtmektedir [57, s.44]. nciciyana gre Kayserinin en nl ky olan Germirde halk refah iindedir ve bu giyimlerinden de anlalmaktadr [35, s.262]. Tarm ve ziraatn yan sra znaatla geinilen yerleimde [106] mutfak gereleri, bak, hal makas vs retildii ve birok tccarn kendine ait markas olduu [95, s. 774], 4 eczane, 12 doktor ve eitli mallarn satld 35 dkkan ile al iletmeleri, bezirhane ve mlek imalathaneleri bulunduu [122, s. 319] belirtilmektedir.

94

1823 ylnda yerleimde; 115 kz-erkek rencisi olan Sahak-Bartevyan okulu ve ktphanesi [106], 1892 ylna ait Rum kaytlarna gre ise; 5 retmeni ile kz ve erkek karma olmak zere 242 rencinin renim grd 4 okul bulunuyordu [155, s.12]. Ermeni kilisesinde Trk ve Ermeniler beraber Franszca renmekteydi [122, s. 319]. 20. yzyl balarnda kre benzeri bir bakmevinden lise hazrlk blmne kadar eitli renim merkezleri ile bir kilise ktphanesi bulunmakta idi. Kyn kiliseleri, stanbuldaki hanlarn geliriyle destekleniyor, bu amala oluturulan kilise mtevelli heyetinde; Hac Andon Aa, Hac Bodos Aa, Kara Yosif Olu, Vasilyos Yldzolu, Bostancolu, Narinolu ve Papazolu bulunuyordu [155, s.12] Germirdeki kiliseden [122, s. 319] Agios Teodoros ve Panagia131 [57 s.45] bulunduklar mahalleye isimlerini vermiti [155, s.12]. Bunlarn dnda; Surp Istepanos Ermeni kilisesi bulunuyordu. Bu kiliseler bugn ayr kiinin zel mlkiyetindedir. Germirin yaknndaki Mimar Sinanda (Crlavuk) bulunan Rum kilisesi bugne ulaamamtr [68, K.G]. 4.9.1. Panagia Kilisesi Konum Kilise, Banarya Mahallesinde (Yukar Mahalle), Germiri batdan snrlayan vadi yamacnda, yerleim alanndan yksektedir (ekil A.49, F.B.237). Kilise ve kuzeybatsndaki, kayalara yaslanan an kulesi doku iinde ayrcalkl bir yer tutmaktadr (F.B.238). Tarihe Yapnn kitabesi yerinde deildir. Ancak, Meryemin lmne adand ve 1837de ina edildii bilinmektedir [110, s.138]. Apsiste yerde grlen dairesel iz (ekil A.50), yapnn daha nceki bir kilisenin yerinde yeniden yapldn gstermektedir. 6.11.1993 tarih ve 1619 sayl Koruma Kurulu kararyla tescil edilen yap, zel mlk olup birka yl nceye kadar ahr olarak kullanlmtr. Plan zellikleri Kilise, nefli bazilika emasndadr (ekil A.50, F.B.239). apraz tonoz rtl be blml narteks, bat giriini vurgulamaktadr (F.B. 240). Kuzey ve gney duvarlarnn bat ucunda yan giriler vardr. 14.75X13.15 m. boyutundaki naosta nefler birbirinden ikier stun ile ayrlmaktadr. Douda bema ile yarm daire planl apsis ve iki yannda yine yarm daire planl protesis ve diakonikon yer alr. Protesisin

131

Panagia Kilisesinin evresi bugn Banarya olarak bilinmektedir.

95

kuzeyinde planda (1) numara ile gsterilen mekan bulunmaktadr (ekil A.50). Din adamlar iin kuzeyden bemaya giri salanmtr. Narteks ile kuzey ve gney duvarlarnn zerine yerletirilmi galeri, naosu U biiminde kuatmtr (F.B. 241,242,243). Bu kata ulam; Endrlk (ekil A.33) ve Arnas (ekil A.38) kiliselerinde olduu gibi kuzeybat ve gneybat kelerinde, duvar iine yerletirilen merdivenlerle salanmaktadr (ekil A.50). Yan galerilerin dousunda; Yanarta Manastr Kilisesindeki gibi (ekil A.22) iki ke odas bulunmaktadr (ekil A.51, F.B. 244). Gneydeki odadan atya klmaktadr. Yan duvarlardaki geni ve yksek kemerli drder niten bema ve bat ucundakiler kaplar, dierleri pencereleri iermektedir (ekil A.50, F.B. 242,243,245). st katta ise kuzey ve gney duvarlarnda stunlar arasnda kalan blmler kemerli l blmler halindedir (ekil A.51/kesit, F.B. 242,243). Her blmn ortasna birer pencere almtr. Apsis ve bat galerisindeki pencerelere ek olarak yap, kubbe kasnandaki 12 pencereden k almaktadr (F.B.237). Cephe dzeni Kilise, Neoklasik ayrntlaryla dikkat eken sade cephelere sahiptir. Bat cephesi iki katl dzenlenmitir. Narteks ve galeriyi birbirinden ayran yarm kaval silme, cepheye yatay etki kazandrmtr (ekil A.52, F.B.240). Altta, be kemerli narteksin gerisinde, profilli ta sveyle vurgulanan kap, galeri cephesinde ise, biri bugn mevcut olmayan- pencere yer almaktadr. Cephe, pencerelerinin zerindeki, kornilerle zenginletirilmitir. Apsisin da yanstlmad dou cephesinde; saak, iki utan ke odalarna doru barok izgilerle ykselmektedir (ekil A.52, F.B.246). Cephede bu odalarn simetriyi vurgulayan ktlesel etkileriyle yetinilmi, aklklar mazgal pencerelerle snrlanmtr. Alttaki drt pencere, yzeyin grsel arln hafifletmi, dz sveli pencerelerin zerindeki korniler yatay bir ritm salamtr. Blgede baka rnei bulunmayan bu cephe dzeni, Diyarbakr Katolik Surp Sargis Kilisesi ile benzerlik gstermektedir (F.B. 247). Dou duvarnn ardnda; ortada elips, yanlarda kemerli iki penceresiyle alnlk ve daha geride kasnakl kubbe grlmektedir (F.B.248). Kuzey ve gney cepheleri iki katldr (ekil A.53, F.B.237,249). Duvarlarn bat ularnda narteks ve galerinin yan yzeyleri, batsnda ve dousunda yan giriler bulunmaktadr. Cepheler, genel zellikleri ile simetrik olsa da, ayrntda farkllarlar: kuzeyde duvar yzeyi plastrlarla drde blnmtr (F.B.249). Strktr sistemini ve i mekan dzenini yaln bir biimde da yanstan dzenleme, bu cepheye gney cephesinden daha hareketli bir etki kazandrmtr (F.B.237,249). Dz sveli,

96

dikdrtgen biimli pencereler ve zerlerindeki korniler tm cephelerin ortak zellii iken, gneyde st ve alt kat pencerelerinin kornileri ayn, kuzeyde alt kat pencerelerinin kornileri daha youn bezemelidir (F.B.250). Tm cepheleri sonlandran kubbe, ykseltilmi bir kasnaa oturmaktadr (ekil A.52,53, F.B.237,248). Kasnak; dilimli kemerli pencereleri, pencere aralarndaki plastrlar ve silmeleriyle zengin bir Neoklasik dzen sunmaktadr. Yapm teknii ve malzeme Yma teknii ile yaplan kilisede ana yap malzemesi olan tfn yan sra, demir, muhtemelen ahap ve kire harc kullanlmtr. Ta; duvar konstrksiyonu, rt ve gei geleri, deme ve at kaplamasnda kullanlmtr. ift cidarl duvar rgsnde kullanlan talarn ykseklii 23 ve 40 cm. arasnda deimektedir. Olduka harap olsa da, apsis ve naosta, stun kaidelerinin evresinde bulunan paralar, demenin de ta kapl olduunu gstermektedir. at, 40 cm geniliinde oluklu talarla kaplanmtr. Gergiler, cephelerdeki kllar, bat galerisindeki orta pencerenin ta atksn berkiten yardmc kiri, kasnak pencereleri seviyesindeki ember (F.B.251), gney galerisinde, merdivenin zerindeki deme kirii (F.B.252), bugnk kapnn montaj iin tahrip edilen talar arasnda aa kan zvana (F.B.253) yapda demirin strktrel olarak kullanld yerlerdir. Kandil halkalar, apsis nndeki ayaklarla balk arasndaki derzi kapatan bilezikler (F.B.254), svelerde grlen oyuklarn iaret ettii pencere parmaklklar (F.B.255) yapdaki dier demir gelerdir Kilisede bugne ulaan ahap malzeme bulunmamaktadr. Ancak, apsis nndeki ayaklarda grlen 15x15 cm.lik oyuklar (F.B.242,245), byk olaslkla ikonastasisin ahap kirilerinin yerletirildii yuvalardr. lter de, Kayseri Etnorafya Mzesindeki Barok ve Rokoko olarak niteledii [119, s.1065], resimli ahap panolar132, krs paralar ile kap-pencere pervazlarnn133 lter [143, s.1670] ounun bu kilisenin ikonastasisine ait olabilecei dncesindedir [156, s.82]. Yzeyler, ktkl kire harl sva ile svanmtr (F.B.241,242). Pencerelerin alt seviyesinden balayan sval yzeylerin alt muhtemelen ahap kapl ya da mermer taklidi stuko sval idi. Tayc sistem Alt katta 215, stte 58 cm. kalnlndaki duvarlar ve 45 cm. apndaki stunlar yapnn dey tayclardr. Kemerlerle birbirine balanan tayclar, rt yklerini
132 133

sa ve ncil yazarlarnn resmedildii rneklerin mze kaytlarnda geli yeri hakknda bilgi yoktur.

Mze kaytlarnda geli yeri olarak Germir Kilisesi ve geli tarihi olarak da 1934 verilmitir

97

yine bu kemerler araclyla almaktadr. Orta nefin 1 ve 2. stunlar aras; pandantiflerle geilen oval kubbe, yan nefler; Readiye Kilisesinde olduu gibi, beik ve apraz tonozun birlikte kullanld karma bir sistemle, bat galerisi ise apraz tonozlarla rtldr (ekil A.50, F.B.256). Gergi demirleri ve kllar, tayc sistemi destekleyen ve almalar nleyen yardmc gelerdir. Mimari donanm ve bezeme Apsis ve bemadaki niler bugne ulaabilen donanm geleridir. Kuzey nefinde, bema ve naos arasnda bulunan parapet (ekil A.50), ikonastasisin yanlarda parapet duvarlar zerine yerletirildiini dndrmektedir. Yap, 19. yzyl neoklasisizmini yanstan bir bezeme dzeni gstermektedir. Saaklar, pencere stlerindeki korniler, kubbe kasnandaki plastr ve silmeler, ieride ise stun balklar, yan galerileri duvarlarnn plastrlarla elde edilen l dzeni (F.B.242) ve resim programnda bu etki grlmektedir. Balklar, Agios Basileos Kilisesindeki (F.B.6) gibi; altta i, stte dbkey kvrml profiller zerinde, kelerinden pskller sarkan abakuslardan olumaktadr (F.B.254,257). Kilisenin bezeme programnda kalemii resimlerin yeri byktr. Cuinet, yapnn pek ok freskle bezendiini ve birok tablo bulunduunu belirtmektedir. Yazar, sann mezara giriinin ilendii bakr dvme-kabartma eser zerinde zellikle durmutur134 [122, s. 319]. Dini figr ve konularn arlkl olduu resimlerde, bugne ulaabilenlerden anlald kadaryla, beyaz zemin zerine mavi renkler hakimdir. Mavi izgilerle stunlara yiv etkisi verilmi (F.B.243), kemer ve tonozlarn ortasna krmz ile gne motifleri yaplmtr (F.B.257). Balk ve konsollar, yumurta dizileri ve akantus yapraklar ile bezenmi (F.B. 254), bat giriinin evresine (F.B.254), pandantif ve kasnak (F.B.251) ile bat galerisindeki stun gvdelerine (F.B.257), doudaki pencerelerin zerine (F.B.255) ikonografik figrleri resmedilmitir. Kemerler, mavi ve siyah izgilerle vurgulanmtr. Apsis kemerlerinde, sonradan bu izgiler zerine Agios akantus yapraklarndan Kilisesinin oluan ayn bir resim eridi izleriyle yapld (F.B.6) grlmektedir (F.B.254). Giriin stndeki yarm elips biimli svasz yzey (F.B.257), Basileos konumdaki benzemektedir. Germir Surp Stepanos Kilisesinde de kapnn zerinde benzer bir yzeyi snrlayan bezeme eridi (F.B.258) bulunmaktadr. Giriin, stndeki dekoratif

Benaki Mzesinde Germirden gitme 2 Mart 1750 tarihli bir kalis rts ve 1840 tarihli bir kupa bulunmaktadr [113, s.35].Kilisede gm bir kutu iinde Vaftizci Yahya, Kozma ve Damyanos, Georgios Antipas, Aziz Haralambos, Mikael Sinadon, Ioannes Hrisostomos, Pandeleimonos, Sivasl 40 ehitler, Aziz Simeon, Azize Anastasia, Azize Paraskevi, Aziz Trifon, Efstadiosa adanan kemikler bulunduu belirtilmektedir [110, s. 138]

134

98

amal bir kma ile vurguland dnlebilir. Endrlk Kilisesinde; halen mevcut olan konsol (F.B.142) daha kk olmakla birlikte bu uygulamaya rnektir an kulesi, birbirinden silmelerle ayrlan kademeden oluur (F.B.238). Kare planl alt blmden girilerek sekizgen sar gvdeye ulalmaktadr. stteki iki kademe, stun ve kemerlerle sekizgen plan srdrmektedir. Kare kesitli ayaklar, ta parapetler ve kemerlerle biimlenen katlardan alttakine merdivenle ulalmaktadr. ann bulunduu ksm kubbe ile rtlmtr. Stun balklarndaki kademelenme, kemer erilerini tekrarlayan profiller ve son katta kemerlerin zerinde yer alan bezeme kua, kuleyi zarife ssleyen Neoklasik ayrntlardr. Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Byk olaslkla ahr olarak kullanld srada, yapdaki aklklarn ou kapatlmtr. Gneydeki byk pencere nilerine moloz dolgular yaplm (ekil A.50, F.B. 242), bu yndeki galeri pencereleri ve daha eski bir mdahale olduu dnlen bir duvarla bema giriinin de (F.B.245) kapatlmasyla plann simetrik dzeni bozulmutur. Bat ve kuzey girileri ile kuzey galerisinde doudan 1. pencere kapatlmtr (ekil A.50,51,53, F.B.240,241,249). Galerinin yklan kuzeybat ksmndaki kemer aklklarna dolgu yaplmtr (ekil A.52, F.B.240). Kuzey cephesinin st sralarnda (F.B.237) ve galeri cephelerinde grlen farkl renkteki ta dizileri (F.B.240) bu ksmlarn onarldna iaret etmektedir. an kulesinin ilk kademesine bitiik olarak briketten bir oda yaplmtr (F.B.238). Yklan ksmlar: Galeri ve narteksin kuzey blmleri mevcut deildir (ekil A.52,53, F.B.240). Narteksin gneyden ikinci aya ve bu ayaa yk aktaran kemerin bir blm yklm, stteki galeri demesinde kme olmutur (ekil A. 50,51). Vandalizm ve yama: Kuzeydeki alt kat pencerelerinin denizlikleri yklarak tahrip edilmi (ekil A.50, F.B.243), gneybat giriinin sveleri krlmtr (F.B.237). konastasis, galeri korkuluu, duvar kaplamalar ve pencere demirleri sklmtr. Deme kaplamalar byk olaslkla baka yaplarda kullanlmak zere alnmtr. Duvar resimlerinin bir ksm tahrip edilmitir. Bakmszlk: atdaki kaplama talarnn byk blm krlm ya da sklmtr. Bat ve dou alnlklarnn d cidar ve bu ksmlardaki at kaplamas harap olmu ve moloz dolgu aa kmtr (F.B.248). Bozulmay hzlandran bu durum yapy yalara kar korunaksz klm, bitkilerin bymesi iin elverili bir zemin hazrlamtr (F.B.249). Pencere kornilerinde ve saak silmesinde yer yer krlma grlmektedir. Dou ve kuzey cephelerinin st sralarnda nem sorunu vardr (F.B.246,249). rtden gelen su nedeniyle tonozlardaki svalarn byk blm

99

dklmtr. Duvar resimlerinin renkleri solmutur. Yapnn evresi hayvan pislikleri ve pler nedeniyle olduka rahatsz edici bir haldedir. Strktrel hasarlar: Narteksteki ayakla birlikte bir blm yklan kemer ve tonoz yapnn acil nlem alnmas gereken sorunlarndandr (ekil A.50,51). Tonozun zerinde yer alan galeri demesinde kme balamtr. Kubbe rgsnde derzlerdeki harlarn boalmas rtnn strktrn zayflatmaktadr. Dou ve batdaki aln duvarlarnn d cidarlar sklm ve iteki moloz dolgu aa kmtr (F.B.248). Bylece olumsuz koullara kar ak kalan yzeyler zamanla tm rtnn ve kubbenin kmesine neden olabilir. Malzeme bozulmalar: Dou cephesinin st sralarnda sudan kaynaklanan ta bozulmalar grlmektedir. Derz aralarnda byyen bitkiler ta bozulmalarn hzlandrmaktadr (F.B.246). Demir geler paslanmtr. 4.9.2. Agios Teodoros Kilisesi Konum Kilise, yerleimin kuzeydousundadr (ekil A.49). Eimli bir alanda

konumlandndan, yapnn dousu kayalara yaslanmaktadr (ekil A.54). Yapnn batsnda grlen duvar kalnts avluya ait olmaldr (F.B.259). Gney duvar, yanndaki merdivenli sokak iin snrlaycdr (F.B.260). Kilisenin gneybatsnda zengin bezemeli cephesi ile dikkati eken papaz evi bulunmaktadr (F.B.259) . Tarihe Germirdeki en eski kilise olan Aziz Teodoros135 Kilisesi, Teodor Tirona ithaf edilmitir [110, s.137]. Bugn mevcut olmayan Yunanca kitabesine gre 16 Aralk 1725de ina edilmi, bir dier kitabeye gre ise 1835 ylnda yenilenmitir [110, s.137]. 6.11.1993 tarih ve 1619 sayl Koruma Kurulu kararyla tescil edilen kilise bugn zel mlkiyette olup herhangi bir ilevle kullanlmamaktadr. Plan zellikleri Kilise, nefli bazilika emasndadr (ekil A.54, F.B.261). Bat cephesindeki kemer ve tonoz kalntlar, ortada, yanlarda beik tonoz rtl blml narteksin varlna iaret etmektedir (F.B.262). Ortadaki birimden alan kapyla 17.65X13.45 m. boyutundaki naosa geilmektedir. Naos, birbirinden drder ayak ile ayrlan neften olumaktadr. Yapnn kayaya yaslanan dou ksm; bema ile dairesel apsis ve protesis/diakonikon duvarlar ile sonlanmtr (F.B.263,264). Diakonikondan,

135

At stndeki aziz

100

kemerli bir ni iindeki kapyla, kayaya oyulmu, muhtemelen papazlarn kullanmna ayrlan mekana geilmektedir (F.B.265). Bat cephesindeki kalntlar ve kemerler arasndaki dolgu duvarlar; narteksin zerinde galeri olduunu dndrmektedir (F.B.262). Ancak, galeri merdiveninin nerede olduunu gsteren bir iz yoktur. Yapnn, kuzey duvarnda drt, gneyinde kemerli pencere bulunmaktadr (ekil A.54,55). Galeri ve kubbe bugn mevcut olmadndan, buralarda olmas muhtemel dier pencereler hakknda bilgi edinilememitir. Cephe dzeni Yap, douda kayaya yaslandndan cephesi vardr. levin gerekleri ile snrl kalan ve bol devirme malzeme kullanlan cepheler bir slup gzetilerek dzenlenmemitir. Tanzimattan nceki koullar iinde hzla tamamlanan ve zorunluluk nedeniyle eski malzeme kullanlan bir yapm srecini (Bkz. Blm 3.2) akla getirmektedir. Bu durumda, 1835te yaplan yenilemenin; kubbe eklenmesi ve ieride bezeme boyutunda kald dnlebilir. Narteks ve galeri ykldndan, cephe zgn durumunu byk lde kaybetmi, sadece alt ksm ksmen korunabilmitir (ekil A.55, F.B.262). Bu yzeyde, ortada dz sveli dikdrtgen kap yer almaktadr. Kapnn gneyindeki pencere rlerek kapatlm, dolgunun bir ksm sonradan yklmtr. Kapnn kuzeyinde ise allmadk bir uygulama olarak bir ni bulunmaktadr. zgn durumunda pencere iken sonradan kapatlarak nie dntrlm ya da tamamen baka bir yapdan devirilmi olabilir. Kapnn zerinde moloz tala doldurulan dikdrtgen alan byk olaslkla kitabe yeridir. Bunun zerinde, sivri kemerli bir ni daha bulunmaktadr ki bu seviyede kullanlamayaca aktr. zgn olmayan st blm ise, kemerler arasndaki dolgu duvarlar ve zerindeki pencereden olumaktadr. Kuzey ve gney cepheleri; dz sveli, dikdrtgen aklkl pencerelerin yer ald duvarlardan ibarettir (F.B.266,267,268). Yapm teknii ve malzeme Yma teknii ile yaplan kilisede ana yap malzemesi olan tan (tf) yan sra, demir, kire harc ve muhtemelen ahap kullanlmtr. ift cidarl duvar rgs 2735 cm. yksekliinde talarla oluturulmutur. Deme ve atnn zgn durumuna ilikin ipucu bulunmamaktadr. Kuzey-gney dorultusunda kemerleri berkiten demir gergiler kesilmi, ancak yuvalarnda kalan paralar bugne ulaabilmitir (F.B.263,269). Dou- bat dorultusundaki kemer karnlarnda kalemii desenlerin bozulmadan devam etmesi, bu dorultuda demir gergi kullanlmadn gstermektedir (F.B.261,268). Svalarn

101

dkld yerlerde aa kan ahap gergi kalntlar, 1835teki yenilemede bu gergilerin Kllar
136

kaldrlp

zerlerinin

svandn

dndrmektedir

(F.B.261,268).

, tonoz ve kemerlerde bulunan kandil halkalar, baz pencerelerde hala

mevcut olan parmaklklar (F.B.266) yapdaki dier demir gelerdir. Cephede dikkate deer miktarda devirme ta kullanld grlmektedir (F.B.260,262,268). yzeyler ktkl kire harc ile svanarak zerine kalemii bezeme yaplmtr. Pencere alt seviyelerinin yaklak 113 cm altnda kuzey ve gney duvarlar boyunca uzanan oyuklar, hatl boluklar olmaldr (F.B.263) Bu yzeyde sva izine rastlanmamas, Germir Panagia, Yanarta ya da Agios Dimitrios Kilisesinde olduu gibi, bu blmde kaplama olduunu akla getirmektedir. Tahrip edilen balklar, iteki eski balklarn aa kmasn salamtr (F.B.269). Al ile profilli olarak yaplan yeni balklara karlk, itekiler masif ta bloklardr. Tayc sistem Yapnn strktr sistemi, yanlarda 119, batda 82 cm. kalnlndaki duvarlar ve 63X70 cm.lik ayaklarla tanan beik tonozlar ve orta nefin 2. ve 4. ayaklar arasndaki pandantiflerle geilen kubbe ile kurulmutur (ekil A.54, F.B.261). Duvar ve ayaklar birbirine balayan kemerler, rt yklerini bu tayclara ilettikleri gibi, tonozlar da desteklemektedir (F.B.269). Sonradan iptal edilen ahap gergiler ve demir gergi ve kllar tayc sistemin ikincil geleridir. Mimari donanm ve bezeme Yapnn dousundaki niler (F.B.261,264,265) ve kuzey ve gney duvarlarna yaslanan ta sekiler donanmla ilgili gelerdir (ekil A.54). Apsiste (F.B.261) ve bat cephesinde kap zerinde ve kapnn kuzeyindeki nilerin sivri kemerleri (F.B.262) ve kapnn ieriden grlen "kakemerli svesi dier kiliselerden farkl bir slup gsteren ayrntlardr. Bezeme, stun balklar ve kemer zengilerinde grlen profiller ile kemer ve rt yzeylerindeki resimlerle snrldr (F.B.261,263,269). Gerek profiller, gerekse kenar eritleri, vazoda iek betimlemeleri ve bitkisel motiflerden oluan gbekler 19.

Bu ayrnt, yapnn tarihlendirilmesi ve mimari bakmdan stanbul ve Kayseri ilikisi ile ilgili bir tartma balatabilir. Kllar grnen en erken yapnn 1724 tarihli olduu gz nne alndnda (Bkz. Dipnot 129); ilk yapm 1725e tarihlenen bu kilisede demir gergi ve kllarn bulunduu seviyeden sonraki ksmn 1835de yapld ya da en azndan gergi ve kllarn bu tarihte eklendii akla gelmektedir. rgde bir farkllk olmamas, mevcut duvarlarn zerine yeni duvar yaplmadn ortaya koymaktadr. Bu durumda yapnn tamamen yenilenmesi olasl da vardr. Ancak, ayn dnemdeki blge kiliseleri; kesme talarla, zenli bir iilik ve tasarmla ortaya konmuken, burada ilevin gerektirdiiyle yetinen ve ardnda zenli bir tasarm sreci barndrmad grlen cepheler, oka kullanlan devirme malzemeler, eliki yaratan verilerdir. Kk bir olaslk da; ina faaliyetleri ve yap malzemeleri konusunda bakentteki gelimelerin, yap ustalar ve mimarlar ile nl Kayseride yakndan ve hzla takip ediliyor olmas olabilir

136

102

yzyl stanbul etkisi137 tamaktadr Resimlerde beyaz zemin zerine mavi hakimdir. Kemer aln ve karnlarna eritler yaplm, kemer ve pencere tonozlarnn tepe noktasna nsal izgilerden oluan iekler resmedilmitir (F.B.263). Vazo-iek resimleri kuzey-gney dorultusundaki kemerlerin zengileri altna, gbek motifleri tonozlarn ortasna ilenmitir (F.B. 261,263,269). Bat cephesinde beyaz zerine kemer alnlarnda krmz eritler izildii, kapnn ve zerindeki yaztln ayn krmz eritlerle vurguland grlmektedir (F.B.262) Pandantiflerdeki, ancak izleri grlebilen ncil yazc figrler [143, s.1673], resim programna dini konularn da dahil edildiini kantlamaktadr. Kuzeybat pandantifinin alt ksmnda, baz harfleri mevcut olan bir yaz yer almaktadr. Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yapnn yklan kubbesi yerine betonarme deme yaplarak aklk kapatlmtr (ekil A.54, F.B.261). Galeri ykldndan, kemerler arasna moloz dolgu yaplmtr. Bat cephesinde, giriin gneyindeki pencere kapatlmtr (F.B.262) Yklan ksmlar: Kilisenin galeri ve narteksi yklmtr (ekil A.54,55, F.B.262). Bat duvarnn alt ksmnda bulunan tonoz ve kemer kalntlar narteksin birimden olutuunu gstermektedir. 1835teki yenilemeyle eklenen kubbe mevcut deildir. Saaklar da bugne ulaamamtr. Vandalizm ve yama: Gergiler ve pencerelerin altndaki kaplamalar sklm, niler tahrip edilmitir. Deme ve at kaplamalar, byk olaslkla baka yaplarda kullanlmak zere alnmtr. 19.yzyla ait balklarn tahrip edilmesi, iteki eski balklar ortaya karmtr. Bakmszlk: Yap olduka kirli ve bakmsz durumdadr. at kaplamasnn bugne ulamamas, rty ot kaplamasna ve tonoz yzeylerinde nemden kaynaklanan sva dklmelerine neden olmutur (F.B. 263,264). Duvar yzeylerindeki svalarn da byk blm dklmtr. Malzeme bozulmalar: Kuzey ve gney cephelerindeki talarda yzey kayplar grlmektedir (F.B.266,267) 4.9.3. Surp Stepanos Kilisesi Kiliselerin korunmuluk durumlar esas alnarak yaplan snflamada drdnc grupta yer alan yap (bkz. Blm 1.2., ekil A.1), 1858de yanan eski kilise yerine,
137

Sivri ve kakemerler, resimlerdeki 19.yzyl slubu ve stanbul etkisi ile elimektedir

103

1860 ylnda 1500 altn harcanarak tamamlanmtr [95, s. 762]. 1834 ve 1835 tarihli iki ferman, eski kilisenin yanmasndan nce verilmi olmaldr [101, s.56-57]. Germirdeki dier iki kiliseden farkl olarak dz bir alana yerleen kilisenin (ekil A.49), avlusu ve etrafnda 3 sarnla 150 mezar ta ieren 2 bahesi [95, s. 762] ile narteksin batsnda bir okulu [122, s. 319] bulunuyordu. Alboyacyan, yapnn muhteem bir kubbesi olduunu ve 1919da sadece ikonastasisinin ykldn belirtmitir (F.B.270) [95, s. 762]. 1993te tescil edilen kilisenin rts ve yan duvarlarnn byk blm bugn mevcut deildir (F.B. 258,271,272). Narteks ve galeri kapatlarak eve dntrlm, ek duvarlarla, diakonikonun nnde 2. bir ev elde edilmi (F.B. 271,258), naosun ortasnda, muhtemelen kilisenin talaryla rlm duvarlarla snrlanan bir bahe oluturulmutur. Dou ve bat duvarlar, kilisenin, nefli bazilikal planl olduunu gstermektedir (ekil A. 56, F.B. 271,258). Narteks eve dntrldnden, giri zgn durumunu yitirmitir. Bat duvarnn i yznde rlerek kapatlm ortada kap, yanlarda birer pencere yer almaktadr (F.B.258). Douda, yarm daire planl apsis ve iki yannda pastoforion odalar ile bu odalarn kuzey ve gneyine bitiik mekanlar bulunmaktadr (F:273). Pastoforion odalarna balanan ve dardan da girilebilen (F:274) mekanlardan kuzeyde olan, kiliselerin genelinde olduu gibi vaftizhane, gneydeki apel olmaldr (Bkz. dipnot 96). Narteksin kuzeyindeki merdivenle galeriye ulalmaktadr. Kesme tatan yaplan kilisede, i yzeyler kire harc ile svanarak yer yer kalem ii tekniinde bezenmitir. Bat duvarnda kap ve pencere evrelerinde, plastrlarn kenarlarnda stilize edilmi bitkisel motiflerden oluan mavi renkli kenar eritleri yer almaktadr (F.B.275). Bu eritlerin, galeri demesinden kap ve pencerelere doru kvrlarak devam ettii grlmektedir (F.B.276). Bu, Germir Panagia (F.B.257) ve merkez-Surp Asdvadzadzin kiliselerinde (F.B.446) olduu gibi, galerinin naosa doru barok hareketli konsollarla uzandn gstermektedir. Plastrlarn balk profillerinde de barok izgiler izlenmektedir. Protesiste yarm kubbeden duvara geii haber veren profilli silme sar ve yeille renklendirilmi (F.B.271), silmenin altna yeil renkli, yaklak 40 cm.lik bir erit boyanarak, sar perde saaklar resmedilmitir (F.B.271). 4.10. Zincidere Zincidere, Talas ilesine bal ve ehir merkezine 17 km. mesafededir (ekil A.8). Eski ad Flaviana olan yerleim, 18. yzyl bandan bu yana eitli dnemlerde

104

belediyelikle ynetilmitir [157, s.8-9]. Cmert 1873 ylnda, yerleimdeki 473 hanede; 1114 erkek nfus yaadn belirtmitir [158, s.112] oannidis zamannda 500 kadar hanenin 430u Rum, 15i protestan, kalan Mslmandr [57, s.56]. Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan bir belgeye gre, 1883de kydeki 32 hanede erkek ve kadn 151 Protestan nfus olduu kaytldr [159/ 2]. Levidis ise birka yl ncesine dek 400 olan Rum hane saysnn 320ye inmesini, i iin baka yerlere g edilmesine balam, gidenlerin ounun tccar, ta ustas ya da mimar olduunu belirtmitir [110, s.134]. 19. yzylda yerleimin, 11 mahallesinde Rumlarn, bir mahallesinde de Mslmanlarn yaad belirtilmitir [103, s.290]. Vaftizci Yahyann kutsal emanetinin Surp Garabed Manastr ile dnml olarak sakland Timios/Ioannis Prodromos Manastr Zinciderede bulunuyordu [122, s. 320]. Daha nce Talasl Agios Savvas zamannda da ayn isimli ve Moni Flavyanon olarak da bilinen bir manastr mevcuttu [57,s. 56]. Ayin ya da panayr gnlerinde Ermeni ve Trklerin de ziyaret ettii [146/ 4] manastr, 1728de Kayseri metropoliti Neofitos tarafndan yaptrlm [57,s. 56], 1804de138 ve ayrca 1844 de Metropolit Paisios zamannda onarlarak yeni dzenlemeler yaplmtr [121]. Metropolit ncesulu Ioannis Anastasiadis tarafndan 19. yzyln sonlarnda; erkek ortaokul ve lisesi, kz ortaokulu, erkek ve kz yetimler iin ilkokul olmak zere okul kurulmutur [160]. Atinal retmenlerin ders verdii [49, s.74-75] bu okullar 1918de kapatlm ve ayinler yasaklanmtr [160]. Zincidere, Manastrndan dolay blgede yaayan Rumlar iin, Sinasos kadar nemli bir merkez [40, s.109] ve sosyal yaam asndan olduka gelimi bir yerdi. 1835te Kayserideki ilk matbaa burada kurulmu [2004, s.8-9], 2000 Karamanlca kitap baslm ve dergi karlmtr [161, K.G.]. 1873te manastr dnda, yerleimdeki yedi mahallede; iki okul, kilise, bir cami, 24 dkkan bulunuyordu [158, s.112] Schweinitz, ky halknn buraya ne zaman, nereden gelip yerletiinin bilinmediini; dil, gelenekler, giyim konusunda Rumlarn Trklerden farksz olduunu, ayinlerin bile Trke yapldn belirtmitir [40, s.110]. Naumann, ayn bilgileri aktarrm ancak, manastrdaki kitabelerin Yunanca olduuna da dikkat ekmitir [22, s. 209]. Zincidere, Yunan igali srasnda batdan Anadolu ilerine srlen Rumlar iin bir srgn yeri olmutur. Srgnler, manastrda, inziva hcrelerinde kalm, darda kilisenin tarlalarnda almlardr [49, s.74-75]. Manastrda Agios oannis Kilisesi [160] ve Aziz Haralambos apeli [146] yer alyordu. Levidis, Zinciderede, Panagia
138

Salnamelerde Kayseri kitabnda manastrn 1801de onarld belirtilmektedir [150, s.242].

105

ile antik dnemden kalan, yer altndaki Metamorfoz ve Agios Georgios kiliselerinden sz etmitir139 [110, s.134]. Bunun dnda, 1862de necek Sokakta ve Esirolu Mahallesinde 2 kilise bulunduu grlmektedir [112, K.G.]. Bu yaplar, nceki belediye tarafndan yklan, bugnk caminin yaknlarndaki kilise ile, 20-30 yl nce yol yapm iin yklan kilise [161, K.G.] olmaldr. 1847 tarihli bir belge; Zinciderenin yaknndaki Akakaya Kyndeki kilisenin vakf mtevellisi hakkndaki bir ikayetle ilgilidir [162, s. 64] Sz konusu kilise de bugn mevcut deildir. 4.10.1. Agios oannis Manastr Kilisesi 1724te balanp 1728de bitirilen manastr kilisesinin140 onarm kitabesinde (F.B.276) Sultan Abdlhamitin izniyle yaptrld yazldr. 1938den sonra Milli Savunma Bakanlna geen yap, nce depo, bugnse toplant salonu; bitiiindeki Agios Haralambos apeli ise ktphane olarak kullanlmaktadr (F.B.277,278). 1845 tarihli bir gravrde duvarlarla evrili bir avlu iinde grlen (ekil A.57) yap nefli bazilikal planldr (ekil A. 58, F.B. 279). Batsndaki alt birimli narteksten girilen naosun kuzeybat ve gneybatsnda iki giri daha bulunmaktadr (F.B. 277,280). Naos, birbirinden er ayakla ayrlan neflerden olumaktadr. Douda naostan iki basamak ykseltilen, yarm daire planl apsis ve pastoforion odalar yer almaktadr (F.B.279). Galeri kat bulunmayan kilisede orta nefin iki ve nc ayaklar aras kasnakl bir kubbe (F.B.281), dier blmler aynal tonozlarla rtlmtr (F.B.282). Krma atnn zerinden ykselen kubbe, dardan duvarlarla kuatlmtr (F.B.280). Yan duvarlarda, st ste iki dikdrtgen pencereden oluan karlkl er pencere grubu bulunmaktadr (F.B.277,280). Dou ve bat duvarlarndaki er dikdrtgen pencereye ek olarak, kubbede drt pencere yer almaktadr (ekil A. 58,59). Kubbe pencerelerinin arasnda drt kr pencere yerletirilmitir (F.B.281). Kesme tatan ina edilen kilisenin, bugne ulaabilen deme kaplamalar blge kiliseleri iin rnektir. Gergiler, kllar ve pencere parmaklklar, yapda kullanlan demir gelerdir. Sade ve bezemesiz cephe dzeninde gze arpan tek ayrnt, barok saak silmeleridir. erde ise, duvar ve rt yzeylerinin duvar resimleri ile bezendii grlmektedir. Resimler ikonografik konular ve bitkisel motifler iermektedir. Kubbede, pantokrator olduu dnlen figr ve kasnakta yer alan insan figr
139 Metamorfoz Kilisesi 1869da bulunarak onarlmtr [110, s.134]. Levidis, Panagia Kilisesinin yanndaki apelin depremde (1835 olmal) yklm olabilecei grndedir [110, s.134]. oannidis, Agios Georgios ve Panagia kiliselerinin daha nce tapnak olabileceini belirtmitir [57, s.56]. 140 Askeri alan snrlar iindeki kilise, izin alnamadndan ayrntl olarak incelenememi, Rlve ve Antlar Mdrlndeki rlveleri -yeniden deerlendirilerek- kullanlmtr.

106

olduka belirgindir (F.B.281). Mevcut ksmlardan anlald kadaryla figrler, kiremit renkli zemin zerine daha ok koyu renklerde resmedilmitir (F.B. 281,282,283). Seilen renklerin ve Rottun oryantal olarak yorumlad motiflerin [140, s.242], blgede ustalkla gelitirilen 19. yzyl slubuna aykr naiflii dikkat ekicidir. Tek nefli beik tonoz rtl apelde; naos, dairesel basamakla ykseltilen koro blm ile sonlanmakta, dou duvarnda apsis bulunmaktadr (ekil A. 58, F.B.284). apelin yan duvarlarndaki izler (F.B.278), bat blmnn sonradan geniletildiini dndrmektedir. Narteks ile an kulesi ve galerinin yer ald blmn (F.B.285) eklenmesiyle zgn bat duvar kaldrlm olmaldr. Bu blmdeki yan kaplardan biri an kulesine, dieri galeriye kan merdiven evlerine almaktadr. 1959 ylnda ekilen bir fotorafnda daha iyi durumda olduu grlen an kulesinin bugn sadece alt ksm mevcuttur (F.B. 286, 277). Ayn fotorafta, apelin gneybatsnda grlen ve 1959da mevcut olduklar anlalan (F.B.287) binalardan gnmze ulaan; apelin gney cephesindeki kemer kalntsdr (ekil A. 59, F.B.278). Bat cephesindeki orta kapnn rlerek kapatld ve galeri seviyesinde yeni bir pencere ald grlmektedir (F.B.278). apelin yan duvarlarnda dikdrtgen iki pencere ile, dou ve bat duvarlarnda birer oval pencere bulunmaktadr (ekil A. 58,59, F.B. 278). Bu pencerelerin dekoratif demirleri ve dier pencerelerin zerindeki korniler apelin bezemeli geleridir. 4.10.2. Protestan Kilisesi Konum Kilise, stiklal Caddesi zerinde dz bir alanda, duvarlarla evrili bir bahe iinde yer almaktadr (ekil A.60, F.B.288). Baheye giri bu caddeden salanr. Kiliseye, bahe seviyesinden ykseltilen terastan geilerek ulalmaktadr (ekil A.62, F.B.288). Tarihe Yukarda bahsedilen belgeye gre [159/ 2], Zincidereli Protestanlar, ibadet ettikleri evin harabiyeti nedeniyle 1883de Bab- Aliye bavurarak; uzunluu 20, genilii 12 ve ykseklii 10 zira olacak ve masraflar yardmlardan elde edilen 300 Osmanl liras ile karlanacak kilisenin inas iin izin istemilerdir [159/ 2]. 1892de (H.1310), bavuru kabul edilerek; iki neri izimi sunulan (ekil A.61 a.b) kilisenin yapmna izin verilmitir.

107

Yap, ilevini yitirdikten sonra kahvehane, okul, PTT ve lojman, 60larda belediye binas ve -yerleimdeki cami onarlrken- cami olarak kullanlmtr. Mlkiyeti Zincidere Belediyesine ait olan kilise, 23.5.2003 tarih ve 3317 sayl Koruma Kurulu kararyla tescil edilmitir. Bugn, st kat Zinciderenin gemii ile ilgili fotoraflarn ve birka geleneksel ev eyasnn sergilendii mze ileviyle, alt katn baz odalar ise depo olarak kullanlmaktadr. Plan zellikleri Yap, Kayseride bugne ulaabilen tek Protestan Kilisesi olmas nedeniyle nemlidir. Karlatrmal deerlendirme imkan snrl olduundan, blgedeki Ortodoks ve Gregoryen kiliselerinden farkl mimarisi yapnn nik bir rnek olarak ele alnmasn gerektirir. ki katl kilisenin ibadet mekan, st kattadr. Bu mekana, gneyindeki terasa yerletirilen an kulesinin altndan geilerek girilmektedir (ekil A.62, F.B.288). Kayseri iin yabanc olan bu ema, Bosnada olduka yaygn olup stanbulda da rnei bulunmaktadr (F.B. 289,290,291). Arivdeki izimlerle karlatrldnda; bugnk giri terasnn nerilen projelerden farkl olduu grlmektedir (ekil A.61 a.b, F.B. 288, 291). Eski fotorafna gre, bugnknden ksa olan terasn (F.B.291), duvarda grlen korkuluk izlerine kadar devam ettii anlalmaktadr (F.B.288). Kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen planl, beik tonoz rtl ibadet mekannda apsis bulunmamaktadr. Kuzey duvarnda -alttaki sonradan almtr- gz seviyesinden yksekte bir (F.B.292), dou ve batda karlkl er pencere (F.B.293), gneyde kap ile yanlardaki iki pencere (F.B.294) mekandaki aklklardr. Alt kata doudaki iki kapyla girilmektedir (ekil A.62,63, F.B. 295). Padiaha sunulan projelerde, dikdrtgen planl olduu grlen kat (ekil A.61 a.b), bugn 5 oda ve bir koridordan olumaktadr. Kilisenin projelere uygun ina edilmedii bilinmekle birlikte; bu katn yapnn yklendii farkl ilevler srasnda eklenen duvarlarla bugnk durumuna ulat dnlmektedir (ekil A.62, F.B. 296,297,298). Alt kat, kuzeyde iki, dou ve bat duvarlarnda karlkl er pencere ile aydnlanmaktadr. Cephe dzeni Yaln geometrik bir kurguya ve sade cephelere sahip olan yap, kromatik dzeni ve giriteki an kulesi ile blge kiliselerinden farkl bir cephe karakteri tamaktadr. Gney cephesi, simetri eksenine yerletirilen ve girii vurgulayan an kulesi ile etkileyicidir (ekil A.63, F.B. 288). Son kademesi bugn mevcut olmayan kule (F.B. 291) altta kemerlerle girie imkan verirken, st kademede lentolar ve eski

108

fotorafnda grlen parapetlerle snrlanan drtgen aklklardan olumaktadr. Giri teras ve st kat bitiini gsteren silme, cepheyi yatayda blme ayrmaktadr. Alt blmde teras ve merdiven bulunmaktadr. Ortadaki yzey, kulenin altndaki kap ve iki yanndaki dikdrtgen pencerelerle ibadet mekannn cephesidir. stteki yzey, kulenin iki yanndan er kademe ile alalan aln duvardr. Yapnn ilk halinde ve projelerinde bu kademeler yoktur (ekil A.61 a,b, F.B. 291). Mevcut yapdan farkl olarak, arivdeki izimlerde, cephelerden birinde; merdivenler yanlara yerletirilerek terasn altndan zemin kata giri salanm, dikdrtgen pencerelerin zerine yuvarlak pencereler yerletirilmitir. (ekil A.61 a). Dier neride, kapnn nnde dz atkl bir portik ve zerinde kemerli bir pencere bulunmaktadr (ekil A.61 b) Kuzey cephesi, altta dz, stte profilli birer silme ile kata ayrlmtr (ekil A.63, F.B.295). Altta, gri talarla rlen duvarda, krmz dz sveli iki dikdrtgen pencere bulunmaktadr. ki silme arasndaki sar yzeye, sonradan, yatay dikdrtgen bir pencere almtr. st blm ise, ortasnda dikdrtgen bir pencere bulunan alnlk ve yzeyi sonlandran saak silmesinden olumaktadr. Dou ve bat cepheleri iki katldr. Altta gri duvar ve krmz svelerle, stte tamamen krmz talarla kromatik bir dzen salanmtr (ekil A.63, F.B.295,299). Katlar birbirinden dz bir silme ile ayrlm ve yzeyler, stteki profilli silmenin bir ta sras zerindeki saak silmesi ile bitirilmitir. Her iki cephede de alt ve st katlarda dikdrtgen aklkl er dikdrtgen pencere yer almaktadr Dz sveli pencerelerden alt kattakilerin denizlikleri duvar yzeyinden ne tarlmtr. Doudaki giriler, cepheler arasndaki simetriyi bozmaktadr (F.B. 299,299). Yapm teknii ve malzeme Yap, yma teknikle, yresel malzeme olan volkanik tala ina edilmitir. Demir ve ahap, yapmda kullanlan dier malzemelerdir. Alt kat duvarlar, cephelerde kesme ta, i yzeylerde kaba yonu rgdr. stte ise, yanak derz tekniinde ve tek cidarl kesme ta rg grlmektedir. Farkl uzunluktaki kesme ta bloklarn ykseklii yaklak 35 cm. olup st katta llen derinlik 26 cm.dir. Alt katta; pencerelerin iki sra altnda ve svelerde krmz, arada kalan yzeylerde gri talar kullanlm (F.B.295), gneyde parapetin sonradan eklenen blmlerindeki birka ta dnda yapnn geri kalan krmz tala ina edilmitir. yzeyi ahap kaplanan beik tonoz, blgedeki tm rnekler gibi tala rlm olmaldr. Avluda yer yer kaplama talar grlmekle birlikte, iteki zgn demeler mevcut deildir. Bugn sac kaplanan atnn, oluklu talardan olutuunu hatrlayanlar vardr.

109

Tonozu ve an kulesinin kemerlerini berkiten gergiler (F.B.292,290), kllar ve alt kattaki pencere parmaklklar (F.B.295) yapnn demir geleridir. Eski fotorafndan; giri teras ve bahe duvarnn korkuluklarnda da demir kullanld anlalmaktadr (F.B.291). Yapda ahap kullanm, tonoz ve alt katn tavan kaplamalar (F.B.292,298), pencere ve kap doramalar (F.B. 290) ve st katn demesini destekleyen iki kirile snrldr (F.B.218). Bugn badanal olan duvarlarn zgn durumu bilinmemektedir. Tayc sistem Yapnn tayclar st katta 26, altta 57 cm. kalnlndaki duvarlardr. stte, beik tonozun yk, dou ve bat duvarlarna aktarlmaktadr. Tonoz drt adet demir gergi ile berkitilmitir. Alt kat dz atk sistemi ile rtlmtr. Biri, 1 numaral mekann kuzey duvarna oturan ve dieri kuzey-gney dorultusunda devam eden iki ana kiri stteki demeyi desteklemektedir (ekil A.62- kesitler, F.B. 295,297,298). Mimari donanm ve bezeme Yapda donanma ilikin ge bulunmamaktadr. an kulesi, cephelerdeki kromatik dzen, silme ve kulenin ikinci katndaki tayclarn balklar (F.B.288) ile snrl olan bezeme, yapya estetik deer kazandrmaktadr. Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Kilisenin bahesine tek katl bir bina eklenmitir (F.B.288). Giri terasnn, duvardaki korkuluk izlerinden itibaren geniletildii ve zemine beton dkld grlmektedir (F.B.288,291). Bugn terasa betonarme bir merdivenle ulalmaktadr. zgn ta merdiven kaldrlarak betonarme bir merdiven yaplm ya da zerine beton dklm olabilir. Alt kat, byk olaslkla yapnn deiik ilevlerle kullanm srasnda eklenen duvarlarla odalara blnm, zemine beton dklmtr (ekil A.62, F.B.298). Cami olduu dnem, st katn gney duvarnn mihraba dntrlmesi nedeniyle, bu yndeki asl giri kullanlamam ve bat duvarnn kuzey ucundaki pencere akl bytlerek kap yaplmtr. Bugn bu aklk tula duvarla kapatlmtr (F.B.299). Kuzey duvarnda sonradan alan bir pencere bulunmaktadr (F.B.295). Gney cephesinde aln duvarnn st ksm er kademeli parapetler yaplarak deitirilmi ve at sac kaplanmtr (F.B.288,291,295). Kulenin ikinci kademesindeki kap ahap pano ile kapatlmtr (F.B.288). Alt katn d yzeylerinde, kuzeydou kesine sonradan kire badana yaplm, girilere demir kap taklmtr (F.B.295, 296).

110

Yklan ksmlar: Yapnn eski fotorafna gre, bahe duvarlarnn ykselen ksmlar ve an kulesinin ikinci kademesindeki parapetler bugn mevcut deildir. Bugn ahap pano ile kapatlan kap, bu kademeye ieriden gney duvarna bitiik bir merdivenle ulaldn dndrmektedir. Yzeyler sonradan boyandndan merdivenin izi grlememitir. Vandalizm ve yama: Yapnn eski fotorafnda; giri teras ve bahe duvarnda grlen demir korkuluklar sklmtr. Bakmszlk: Deiik ilevlerle ve halen mze olarak kullanldndan yapnn st kat iyi durumdadr. Depo olarak kullanlan alt katn duvarlarndaki svalarn bir ksm ile cephedeki sonradan yaplan badana dklmtr. 4.11. Talas Kayserinin gneydousunda bulunan yerleim (ekil A. 7,8), Kayseri Livasna bal bir kasaba iken, 1907de belde tekilat kurulmu, 1911de Kayseriye bal bir bucak olmu, 1987de ise ile stats kazanmtr. 1930larda, zamannn en gzde sayfiye yerlerinden biri olan [109] yerleimin adyla ilgili aklamalardan biri gzel havas olan krlar, aalar bol, dinlenmeye elverili yeil alanlar eklindedir. Talas kelimesi, baz Trk boylarnca temiz ve kutsal yer anlamnda kullanlmtr [163, s.24]. Kelime, Divan- Lgat- Trkte; at yarnda, top oyununda meydann sonuna ekilen ip karlnn yan sra; biri Ulu, dieri Kii141 Talas olarak bilinen iki ehrin ad olarak da geer [164, s.10]. Naumann ise, 3. yzylda kurulan yerleimin adnn mutalaskeden142 geldiini bildirmektedir [22, s.209]. Nakracas 1500 ylnda yerleimde sadece Ortodokslarn bulunduunu belirtmitir [43, s.184]. nciciyana gre 18. yzyl sonlarnda Talastaki 2000 hanenin ounluu Rum, 150si Ermeni ve yaklak 150si Trklere aitti [35, s.262). 1875 ylnda yerleimdeki 2303 hanede; 2240 Ermeni, 2395 Rum, 1173 Trk olmak zere 5808 kii yaamaktayd [25, s.26] 20. yzyl balarnda ise Talas nfusunun % 42sini 1894 Ermeni oluturuyordu [29, s.220], Rum says ise 1916da 2000 idi [43, s.181]. Hdrolu, Mbadeleden nce Talastaki 400 Rum hanesinde, i iin darda olmalar nedeniyle sadece 100 erkek bulunabildiini belirtmitir [146/ 4]. 19. yzyln sonlarnda Kayseri merkezindeki dkkan says 1000 e yaklarken, Talastaki 200 dkkan, ticaretin yerleimdeki nemini gstermektedir. Ticaretin yan
141 Bugnk Talasta Tablakaya, Han ve Harman mahallelerinden oluan Byk (Ulu) Talas ile Kiiky Mahallesi, Trklerin buraya gelmi olduklar yerlerin adn verdiklerini dndrmektedir [164, s.11]. 142

ncelenen kaynaklarn ou da yerleimin eski adn Mutalaske olarak vermektedir.

111

sra zellikle hal dokumacl ve arap retimi yaplmaktayd (29, s.220). 19. yzylda Talas, nemli yap etkinliine sahne olmasyla da dikkat ekmektedir. Bu dnemde camiler, emeler, Rtiye Mektebi, Rum ve Ermeni okullarna ek olarak Protestan ve Katolik okullar ile Amerikan Koleji yaplar yaplmtr. yle ki, bu yzyln sonlarnda yerleim; fotorafs, terzisi, lokantas, krei olan ve gelien kk, temiz bir ehirdir. Kk dar sokaklar ile 60 bin nfuslu Kayseriden daha temiz ve dzenli, gzel arlar olan 30 bin nfuslu bir yerleme olarak tanmlanmaktadr (164, s.15). Bugn byk blm mevcut olmasa da, bu yaplardan geriye kalan dokusu, Talasn Yedi Blge, Yedi Kent projesinde143 yer almasn salamtr. Aa ve yukar Talas olmak zere ikiye ayrlan yerleimde; bir mahallede Mslmanlar, 22 mahallede Rumlar, 7 mahallede Ermeniler; bir mahallede Mslman, Rum ve Ermeniler, 9 mahallede ise Rum ve Ermeniler yaamaktayd [103, s.290]. Aa Talas; 20. yzyl ortalarna kadar Harman, Han, Tablakaya ve Kiiky olmak zere drt mahalleden olumakta idi. Kiiky, Harman Meydan ve yukar Talasta birer144 Ermeni [165, s.89-93, 95, s.736], biri Kiiky Mahallesinde olmak zere Aa ve Yukar Talasta iki Protestan [95, s.736] ve Kiiky, Han ve Harman Mahallelerinde yer alan be Rum kilisesi bulunuyordu [110, s. 136]. Bugn mevcut olmayan Surp Toros Kilisesi; Alboyacyann ifadesine gre; kk, sade fakat zevkli, dikkat ekici an kulesi olan kubbeli bir yapyd [95, s.738](F.B. 300,301). 1659 tarihli bir kilise takviminde adna rastlanan yap 19. yzyln balarna kadar Talastaki tek Ermeni kilisesiydi. 1836 (1252) ylnda145 [101, s.5657] zmirli Belozyan ailesi tarafndan masraflar karlanarak yeniden yapldnda Surp Yerortutyun olarak adlandrlmasna karn, eski ismi kullanlmtr [95, s.738]. Hayastanleg yukar mahallede 1837 tarihinde yaplan Surp Asvadzadzin Kilisesi
146

de mevcut deildir (F.B.302, 303) [101, s.56-57]. Kiiky Mahallesinde

1882de yeniden ina edilen Surp Stepanos Kilisesi146 [95, s.738], Protestan
143 ekl Vakfnn yrtt projede yer alan dier yerler; Kemaliye, Midyat, Kastamonu, Akseki, Birgi ve Mudanyadr

Erkuyumcunun, Yukar Talasta "ok gzel bir kilise olduunu, kz ve erkek okullar, mezarl ile bir btn oluturduunu belirttii Surp Sarkis Kilisesinden [166] dier kaynaklarda bahsedilmemektedir144. Yukar Talasta tamamen Ermenilerin yaadn belirtirken de yanlan Erkuyumcu; buradaki Agios Nikolaos Rum Kilisesini halk aznda deimi syleniiyle Aynolu ismiyle, ancak, Ermeni kilisesi olarak anmaktadr. Bu yanllar, Erkuyumcunun ifadelerine phe ile yaklamay gerektirmektedir. Cmertin Yukar Talastaki Trab Mahallesinde bulunduunu tespit ettii iki Ermeni Okulu [165, s.93] byk olaslkla Erkuyumcunun bahsettii okullardr. Bu durumda szkonusu kilisenin Yukar Talasta olduu bilinen Surp Asdvadzadzin Kilisesi olduu dnlebilir. 1835 tarihli bir belgede baka baz kiliselerle birlikte Talas Yukar Mahallede bulunan Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) ve Talas Aa Mahalledeki Toros Kilisesinin onarmna izin verilmitir [159/ 3, 91, s.13]
146 Alboyacyan, Kiikydeki Ermenilerin buradan tandn, mahalle boalnca kilisenin deerli eyalarnn da dier kiliselere gtrldn belirtmitir [95, s.738]. 145

144

112

kiliseleri ve dier kaynaklarda gemeyen, ancak, Bab- Aliye sunulan listede; 1626 (1035) tarihiyle yer alan, yukar Talas, Reis semtindeki Surp Hagop Kilisesi [101, s.56-57] Talasn bugne ulaamayan dier Ermeni kiliseleriydi. oannidis, 1727de onarlan ve 1903 ylna ait ferman bulunan [159 / 4] Agios Georgios Kilisesinin
147

(ekil A.64, F.B.300), Talastaki dier Rum kiliselerinden

daha eski ve muntazam olduunu belirtmitir [57, s. 48]. Bugn mevcut olmayan kilisenin arazisi bahe olarak kullanlmaktadr. Yerleimde olduu belirtilen dier Rum kilisesi 1882de yeniden ina edilen Agios Haralambostur [110 s. 136]. Kiikyde bir Rum kilisesi bulunduunu bildiren Alboyacyan ve oannidise dayanarak [95, s.736], [57, s.48], Agios Haralambos Kilisesinin, tez kapsam dnda braklan kaya kilisesi (F.B.2) olduu sonucu karlabilir. Bunun yan sra, 1995de tescil edilen bugnk kilisenin Kiikyde olduu belirtilen Surp Stepanos Kilisesi [95, s.737] olmas da mmkndr. Talastaki Rum kiliselerinden biri de 1868de onarlan Agios Nikolaostur. Agios Pandeleimon Kilisesinin zerine yaplan yap [146/ 5], kalntlar ile bugne ulaabildiinden, blm 1.2 deki snflamada drdnc gruptadr. 1933te belediye tarafndan ykld [133, K.G.] dnlen yapnn apsis ve gneydou duvarnn kalntlar ile etrafa dalm stun balklar grlmektedir (F.B. 302,304,305,306). Talasn bir ky olan Derevenkde Surp Sarkis Manastr148 Kilisesi, Surp Toros ve Surp Asdvadzadzin kiliseleri bulunuyordu [95, s.753]. Yapm tarihi bilinmeyen Surp Sarkis Kilisesinin ksmen kaya iine oyulmu 28 m. uzunluunda bir apeli bulunuyordu [29, s.221]. Surp Toros ve Surp Sarkis Manastr kiliselerinde 1890a dek tahta alnyor olmas [95, s.753], yaplarn o yllarda kullanldn gstermektedir149. Patrikhanenin hazrlad listede, kyn st tarafndaki Surp Toros Kilisesinin 1626 (1035) ylnda yapld grlmektedir [101, s.56-57]. 1825 depreminde yklan Surp Asdvadzadzin Kilisesi, 1848 (1264) tarihli fermanla, 1859da (1276) yeniden ina edilmitir150 [101, s.56-57]. Derevenkde, hangi kiliseye
147

KAAM arivinde kilisenin Septeli Mahallesinde bulunduu kaydedilmitir [146/ 5]. Kilisenin Osmanl Arivinde bulunan izimlerine (ekil A.64) dayanarak, Harman Mahallesinde, F.B.300de grlen yap olduu anlalmtr.

148

Surp Sarkis Manastrnn Kzlar Pnar denilen su kayna vard ve zm okunmasnda (Hasatn kutsanmas) Kayseride yaayanlar buraya gelirdi [166, s.11].

7 Eyll 1746da Kirkor isimli rahibin manastr vakfnn mtevellisi olarak grevden alnp, ayn yetkiyle Agob rahibin grevlendirildii bildiren berat gnderilmitir [167, s. 39].
149 Efkere Surp Kevork apeli [95, s. 775-785] ve Moludaki Rum kilisesi [110, s. 143] gibi baz yaplarn Tehcir ve Mbadeleden nce kullanlmamaya baland bilinmektedir

Alboyacyann kilise ile ilgili olarak yazdklar, bu bilgiyle elimektedir. Alboyacyana gre; kilise depremden sonra onarlmam, kalntlar, Surp Toros Kilisesine gidemeyen yallar tarafndan dua etmek iin kullanlmtr [95, s.753]

150

113

ait olduu bilinmeyen kalntlar mevcuttur. Halep Surp Asdvadzadzin Kilisesindeki 1511 tarihli bir ncilde, sbiledeki Surp Asdvadzadzin ve Surp Teodoros kiliselerinin varlndan sz edilmektedir [95]. Ancak, 1825 depreminden sonra halknn Derevenke yerlemesiyle Mslmanlaan sbilede bugn kilise bulunmamaktadr. Talasta bugn; isminin Agios Haralambos ya da Surp Stepanos olduu dnlen bir kaya kilisesi ve Panagia ve Taksiarhis kiliseleri mevcuttur. 4.11.1. Panagia Kilisesi Konum Yukar Talas, Tablakaya Mahallesinde bulunan kilise (ekil A.65), eimli bir arazide yer almaktadr. Avluya farkl kotlardaki; kuzey ve bat kaplarndan girilmektedir. Kayabey Sokana alan, aadaki kapdan girilerek, merdivenle avluya ve kilisenin oturduu zemine ulalr (F.B.308). Merdivenin stnde papaz evi olduu dnlen yap bulunmaktadr. Avlu demesinin altnda sokaa alan 4 dkkan yer almaktadr (F.B.308). Tarihe Bugnk kilise; eski Panagia Kilisesi yerine [57, s.48] 1886da, stanbul'daki Talasllarn ve Talasl kadnlarn parasyla yeniden yaplmtr [146/ 5]. Kiliseyi Readiyeli Yuvan Kalfa ina etmitir [146/5]. 1997 ylna kadar avlu kaps zerinde iken, [168, s.110] bugn nerede olduu bilinmeyen kitabesinde (F.B.309); Yunan harfleriyle Trke olarak yle yazmaktadr: P.P.P.P.P.P.P.151 Panaya kapus zira saldr / Yapus ehr-i Mays birinde / evketlu Sultan Hamid ve erfa / Metropolid oannis devrinde / Aopst. St. 4d 1886 [163, s.31]. Atanasio Papanikolau, aadaki trknn bu kilise iin sylendiini bildirmitir: Panaya kandili ldar / Dmanlarn burunlar flar Mensur oldu manastrn yaps Muncusun152dan gelir tan hepisi / Gel Panayam gel emek zayolmaz Panayam maln kimsede komaz / Panayam iki taraf bahe inde harcanan gm ake / Panayam sana geldim ricaya Senin olun merhametli hocaya / Ben safgini (safgn?) tepdil etmem geceye [169,K.G.]
151

7 kez yazlan P harfinin, Meryem Anay niteleyen sfatlardan seildii ve byk olaslkla: = Herkese / = Tm / =nananlarn / =nanca / = kna olmu / =Cennetin / =Kap[s]

anlam tad; Epigraf Georges Kourtziandan renilmitir [170, K.G.]

152

Kayserinin kuzeydousunda, bugn Gneli adyla bilinen bir belde (ekil A.7a,8).

114

Mbadeleden sonra camiye dntrlerek Yeni Cami adyla kullanlan yap, 1990l yllarn sonunda terk edilmitir. Mlkiyeti Vakflar Blge Mdrlne ait olan yapnn 2003 ylnda balayan onarm almalar devam etmektedir. Plan zellikleri Yap, kapal Yunan ha plan emasndadr (ekil A.66). Batdaki kemerli kap ile nartekse girilir (F.B.310). Narteksin kuzey ve gneyinde; galeri ve atya kan dnel merdivenlerin bulunduu mekanlar yer almaktadr (ekil A.66). Narteksten alan bir kapyla 10.45x14.10 m. boyutundaki naosa geilir (F.B.311,312). Naos, drt ayak ile tanmlanan merkezi mekan (F.B.313) ile evresindeki ha kollar ve ke birimlerinden olumaktadr. Apsis ve yan apsisler ite dairesel planl, dta kenarl bir duvarla yapnn dousunu oluturmaktadr (ekil A.66). Narteksin iki yanndan merdivenlerle ulalan (F.B.314) st kat; yan apsislerin zerindeki ke odalar (Bkz. Blm 4.2.2-Plan zellikleri) ve galeriden oluur (ekil A.67). Narteks ve batdaki ke birimleri zerinde yer alan galeri, kuzey ve gney ha kollar zerinde devam ederek naosu U biiminde sarmakta ve ke odalarna ulam salamaktadr (ekil A.67, F.B.313,315). Ke odalar yamuk planldr (ekil A.67). Galeri, batdaki ha kolu zerinde; Barok karakterli bir balkonla naosa ynlenmektedir (F.B. 311,313,316). Bu balkonda ve iki yandaki ayaklar arasnda; deme kotu drlerek, -muhtemelen- oturma kademesi oluturulmutur (ekil A.67, F.B.317) mekan, zemin katta dikdrtgen, st katn kuzey ve gney duvarlarnda; ortada kemerli, yanlarda dikdrtgen biimli pencerelerle aydnlatlmaktadr (F.B.315). Drt yndeki yuvarlak tepe pencerelerine (F.B. 311,312,315) ek olarak, yksek kasnakta da on iki pencere bulunmaktadr (F.B.318). Cephe dzeni Cephelerin genel tasarm Bat etkisinde semeci bir slubu yanstmaktadr153. Kilisenin iki katl i dzenlemesi cephelere yanstlmtr. Dierlerinden daha youn bezemesiyle dikkati eken bat cephesi simetrik bir dzen gsterir154 (ekil A.68, F.B.319). ki katl, alnlkl ve iki yanda merdiven kuleleri ykselen cephede, geride grnen kubbe, simetriyi tamamlar. Cephe; narteks ve galeri ile stteki alnlk

153 lter, gensel atlar, pencere profilasyonlar, ifte stunceler, kemer erileri, baz ss kuak ve motiflerinin blgenin ada kilise mimarl zellikleri olmasna karn, slam ve Hristiyan mimarlnn ortak geleneini ok ak olarak yansttn belirtmi, bu zelliklere iki renkli ta malzemeyi ve ta iiliindeki teknii de eklemitir [171, s.53]. 154 Rnesans cephe anlaynn bir zellii olan; n cephenin nem kazanarak gsterili yaplmas ve simetrik dzenleme ilkesi [172, s.294] buradaki semeci yaklamda da grlmektedir.

115

ksmlarndan olumaktadr. Alt blm, kelerdeki takn bloklu rg teknii tekrarlanarak dey paraya ayrlmtr (ekil A.68, F.B.319). Ortadaki yzeyde; kemer akl ve kompozit balkl stunlardan oluan narteks girii ile zerinde kemerli ve youn bezemeli sveler iinde kemerli pencere yer almaktadr. Yan yzeyler ise; altta dikdrtgen aklkl ve stte bezemeli bir sve iindeki kemerli birer pencere ile biimlenmitir. st blmde alnlk ve iki yanda merdiven kuleleri bulunmaktadr. Profilli silme ile snrlanan alnln ortasnda ve kulelerde daire biimli birer pencere bulunmaktadr (ekil A.68, F.B.319). Cephede kromatik bir dzen vardr. Yzeyleri oluturan talar; sar-gri, takn bloklu rgler krmz ve siyah, silmeler krmz, pencere sveleri siyah renklidir. Narteks giriini oluturan kemerler krmz ve siyah talardan rlmtr. Kemerlerin zerine ve aralarna sepet, iek, yaprak, kozalak ve ta motiflerinden oluan al bezemeler yaplarak krmzya boyanmtr (F.B.310). st kat pencerelerinin zerindeki benzer bezemeler ise gridir (F.B.319). Olduka sade dzenlenen dou cephesi, ortada, nde apsis, yan apsisler, st kat odalar ve apsisin ardndaki bema duvarndan olumaktadr (ekil A.68, F.B.320). Birinci kat hizasna kadar ykselen apsis, douya eimli at yzeyi zerinden yarm kubbeli rtsyle grlmektedir. Saakla sonlanan yan yzeyler ve bema duvar iki kat boyunca ykselmektedir. Apsiste iki, yanlarda alt ve stte birer dikdrtgen pencere ile bema duvarnda bir yuvarlak pencere bulunmaktadr. Pencereler, gri tatan, dz svelerle evrilidir. Kuzey ve gney cepheler simetriktir (ekil A.69, F.B.321,322). Cepheler, naos ve narteks-galeri olmak zere iki blmden olumaktadr. Narteks ve galerinin bulunduu ksm, n cephenin kelerindeki rg tekniiyle snrlanmtr. Bu yzeyler, bat cephesindeki yan blmlerin (F.B. 319) tekrar olmakla birlikte, zerlerindeki kulelerin sarl ile batdaki dzenlemeden ayrlr. Naos cepheleri ise, gen duvarlarla sonlanan, iki katl, sade bir dzendedir (F.B. 321,322). ki katta da ortada l pencere grubu ve stte daire biimli pencere yer alr. Kenarlarda, alt ve stte birer pencere vardr. Yzeylerin dou ularndan yan apsis ve st kat odalarna alan birer pencere ile simetri bozulmutur (ekil A.69). Cephedeki tm pencereler, gri ve dz svelerle evrili, dikdrtgen biimlidir. stteki l grubun ortasndaki pencere; dierlerinden farkl olarak kemerlidir ve zerinde korni bulunmaktadr. Kubbe, tm cephelerde geriden grne katlmaktadr (ekil A.68,69, F.B.320,322). Kasnakta, pencere aralarna yerletirilen ift stunlarla tanan kemerlerin kilit talar zerinde, silmeyi destekleyen konsollar yer almaktadr. Kemerlerin iine, yine kemerli, dz sveli pencereler almtr.

116

Yapm teknii ve malzeme Kilise, yma teknikle ina edilmitir. Ana yap malzemesi Muncusun ta155dr. Demir, ahap ve al, kullanlan dier malzemelerdir. Yerel yap malzemesi olan tf; duvarlar, rt geleri, deme ve at kaplamalarnda kullanlmtr156. Duvarlar, yanak derzli olarak, yaklak 30 x 60 cm.lik gri/bej renkli talarla rlmtr. Cephelerin kelerinde ve dey blmlenme tasarlanan yerlerde pembe/krmz renkli talar da takn ve derz aralklar belirgin olarak157 yerletirilerek bu hatlar vurgulanmtr. Kilisenin demesi mermer ve salta158, yapy rten krma at da yerel gelenee uygun olarak ta kapldr (F.B.320) Gergiler ve galerinin ahap parapeti zerindeki kafes (F.B.316,317), bezemeli pencere demirleri, kandil halkalar ve zincirler yapda demirin kullanld yerlerdir. Galerinin ahap korkuluklar (F.B. 316,317), blge kiliseleri arasnda bugne ulaabilmi az sayda rnekten biri olmas bakmndan nemlidir. Al ise kasnak pencerelerinin evresinde ve pencere aralarnda (F.B.318), narteks giriindeki kemerlerin zerindeki bezemelerde (F.B.310) kullanlmtr. Tayc sistem Yapda dey tayclar duvar ve ayaklardr. 65 cm kalnlndaki duvarlar, yk aldklar noktalarda plastrlarla desteklenmitir. Kubbeyi tayan yaklak 120x120 cm. boyutlu ayaklarn, i keleri L biimindedir (F.B.312,313). Ayaklardan kubbeye gei pandantiflerle salanmtr. Merkezi mekan kubbe, ke birimleri apraz, ha kollar beik tonoz rtldr (ekil A.66). Ayaklar birbirlerine ve duvarlara kemerlerle balanm (F.B. 312,313), kemerlerin almasn nlemek iin 3x2 cm.lik demir gergiler kullanlmtr. Kuzey ve gney duvarlarnda gergileri berkiten kllar grlmektedir (F.B.322) Mimari donanm ve bezeme Yapda 19. yzyl Avrupa mimarisinin etkilerinin hakim olduu bir bezeme dzeni grlmektedir. Takn ve renkli rg teknii, yine renkle vurgulanan sveleri, l ve tek pencere dzenleri, daire biimli tepe pencereleri, alnlk silmesi, pencere ve
Sayar ve Erguvanl, Kayseri talarnn, karld ky ya da mevkiin ismine gre tanmlandn belirtip Mancusun (Kayseride bugnk ad Yeilyurt olan Mancusun isimli bir yerleim de vardr. Burada ya da trknn szlerinin aktarmnda bir yanllk olabilir. Nitekim, bu kaynakta Crgalan ad da Crlagan olarak gemektedir), Crgalan, Derindere, Barutkaya rneklerini vermilerdir [173, s.123]. Mancusun kynde karlan gri ve pembe renkli bu tfler blgede en ok kullanlanlardr [173, s.123].
156 157 155

Trkde, yapda kullanlan talarn tamamnn Muncusundan geldii belirtilmektedir

Sayar ve Erguvanl, renkleri krmz, kiremidi olan yonularn, cephedeki etkisi dnlerek zellikle dier renklerle (mnavebeli) artmal bir ekilde yerletirildiini belirtmitir [173, s.123].
158

Kayseri yresinde ta deme kaplamasna verilen ad

117

kemer stlerindeki al bezemeler, kubbe saak profili, konsol talar, kasnak pencerelerinin ift stunlar ve kemerlerle oluturulan dzeni; cephelerin 19. yzyl Klasik slubunu gsteren ayrntlardr (F.B. 319,320,322). Balkon (F.B.316,317), kubbe etei (F.B.311), galeri demesini alt kattan ayran silme ve silmeyi destekleyen konsollar (F.B.315), apsis kemeri (F.B.312), kasnak pencereleri zerindeki ku ve yaprak kabartmalar (F.B. 318), galerinin ahap korkuluklar ve korkuluun kvrmlarn tekrarlayan demir kafes (F.B.316, 317) bezeme programnn Barok slup gsteren geleridir. Buna karlk stun balklarnn profil dzeni ve mavi - sar renkli, kalemii akant yapraklar ile sarmal motifleri (F.B.323), cephelerdeki Klasik karakteri ieride de devam ettirmektedir. oraan, apsiste; svalarn altndaki; armhta sa ve Deesis 159 sahnelerini tespit edebilmi160, sahnenin sanda grd beyaz sa-sakall ve muhtemelen secde eden kiiyi kilisenin banisi olarak yorumlamtr [168, s.111]. Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yap cami olarak kullanld srada apsis, duvar rlerek kapatlmtr (ekil A.66, F.B.312). Gney duvarnn orta eksenindeki pencere dzeni, cepheye de yansyan mihrabn eklenmesiyle bozulmutur (F.B. 313,322,326). Yapnn gneybat kesi kapatlarak burada bir oda elde edilmi, bu oda ve mihrap arasna ahap minber yerletirilmitir (ekil A.66, F.B.313,325). Niler ahap kapaklar taklarak dolaba dntrlmtr (ekil A.66) Duvar resimleri svayla kapatlm, kapnn zerine (F.B.311) ve apsisin nne eklenen duvara (F.B.312) ayetler yazlmtr. Kuzey duvarnda ortadaki pencerenin zerine soba borusu iin delik almtr (F.B.315). Apsisin zerindeki yuvarlak pencere (F.B. 312) ile narteksin gneye alan penceresi (ekil A.66) ve bat cephesinin kuzey, alt kat penceresi (F.B.319) rlerek kapatlmtr. Yklan ksmlar: Gneydou ke biriminin stndeki galeri demesinin bir ksm yklmtr (ekil A.67). Bahe duvarnn st sra talarndan bazlar dklmtr (F.B. 308) Bakmszlk: Kaplama talarndaki krlmalar nedeniyle su alan ve youn rutubet nedeniyle i yzeyinde yosun tabakas oluan kubbe (F.B.312), 2003 ylnda balayan almalarla onarlmtr. rtden kaynaklanan su problemi nedeniyle yapnn gneydou kesinde ieklenme ve atlak olumutur (F.B.324). Onarm
159 Dua. zellikle apsiste yer alan bu sahnede, Hz. sann sanda Meryem, solunda Vaftizci Yahya ayakta durup Ona insanln balanmas iin dua eder biimde betimlenirler [31, s. 113]. 160

oraan, svalarn altndaki belli belirsiz resimlerin fotoraflarda grnmediini belirtmitir [174, K.G.]

118

kapsamnda n cephedeki talar da temizlenmi, papaz evinin cephe onarm iin almaya balanlmtr Duvarlardaki svalar yer yer dklmektedir. Demede ve baz duvar yzeylerinde yer yer krk ve atlaklar grlmektedir. Galeri korkuluklarnda, narteks kapsnn doramalarnda ve camlarda krklar vardr. Strktrel hasarlar: Doudaki ke birimlerinin apraz tonozlarndaki baz talar dmtr. Bu hasar, byk olaslkla rtden gelen sudan kaynaklanmaktadr. Malzeme bozulmalar: Bahe duvarnda don etkisi ile krlma ve atlaklar olumutur. Dkknlarn zerindeki st sralarn talarnda yzey kayplar ve yosunlanma grlmektedir (F.B.308). 4.11.2. Taksiarhis Kilisesi Yap, Han Mahallesinde, Han Camisi yaknnda161, eimli bir arazide bulunmaktadr. Douda yamaca yaslanan kilise (F.B.327), dier ynde, duvarlarla evrili bir bahe iindedir. Eim nedeniyle teraslanan baheye, batsndaki yoldan girilir. Merdivenlerle ulalan bir st kottaki narteks bugn mevcut deildir (F.B.328). Gneyinden yapya yaslanan dier merdivenle kilisenin bugnk giriine ulalmaktadr (F.B.327). Kitabesi bulunmayan yap, baka kaynaklarda162 Surp Asdvadzadzin Kilisesi olarak ele alnmtr. Oysa, Surp Asdvadzadzin Kilisesinin 20. yzyl balarna ait bir fotoraf bulunmaktadr (F.B.303) [106, s.124]. Talastaki Ermeni kilisesinden Surp Toros Kilisesinin de fotoraf mevcuttur (F.B.300) [95, s.735). Dier Ermeni kilisesinin Kiiky Mahallesinde olduu bilindiinden [95, s.736] sz konusu yap, Protestan ya da Ortodoks Kilisesidir. Blgedeki Protestan kiliseleri Alboyacyan tarafndan, mimari olarak basit bulunmu, tapnak ya da ibadethane olarak nitelenip kmsenmitir163. [95, s.735-737]. Buradan, dier kiliselerden farkl bir mimariye sahip olduklar sonucu karlabilir. Zincideredeki mevcut Protestan Kilisesi de apsissiz, bir dikdrtgen plandan ibaret emasyla mekan dzeni asndan bu dnceyi desteklemektedir. Talastaki bu yap ise, bazilikal plan,
161 Kaam kaytlarnda Aksitolu Mahallesinde Cebrail Mikail Kilisesi kaytldr [146/ 5]. Cmert, Astk Mahallesinde 1 Rum kilisesi olduunu belirtmitir [165, s.92]. sim benzerlii, sz edilen kiliselerin ayn olabileceini dndrmektedir. Bu durumda, Aksitolu ya da Astk, Han Mahallesine bal, daha kk bir blge olabilir. 162 Yap, Gner Sarn Trk Arkeoloji ve Etnorafya Dergisinde yer alan Kayseride Osmanl Dneminde na Edilmi Bir Grup Ermeni Kilisesi I balkl makalesinde [154, s.63] ve Kayseri il merkezindeki Surp Krikor Lusavori ve Surp Asdvadzadzin Ermeni kiliseleri balkl Yksek lisans tezinde (s. 156), Surp Asdvadzadzin Kilisesi olarak tantlmaktadr. 163

eviren Haer biolunun yorumu

119

yarm daire planl apsis ve yan mekanlar ile tandk bir ema sunduundan, byk olaslkla Rum kilisesidir. KAAM arivi kaytlarna gre; Trk ya da Aksitolu Mahallesinin [146/5], ar ve Karaman Bayrna giden yolun yaknnda Bamelek Kilisesi bulunmaktadr [146/ 6]. Bugnk yap; hemen yanndaki Han Camisi ve bugn mevcut olmamakla birlikte, arnn burada olduunu dndren Han ve Karaman Bayr ile ilikisi dnldnde; tarif edilen yere uyduundan, byk olaslkla Bamelek (Taksiarhis) Kilisesidir. Levidis, Taksiarhis Kilisesinin, depremle yklan eski bir kilisenin yerine 1729da yapldn belirtmitir [110, s. 136] 1860larda yenilenen yap164 [57, s.48] ilevini yitirdikten sonra zel mlkiyete geerek eve dntrlmtr. lev deiiklii nedeniyle zgn emasn nemli oranda yitiren kilise, blm 2.1.de yaplan snflandrmada nc grupta yer almaktadr. Bugn kafeterya ve kltr-sergi evi olarak kullanlmak zere restore edilmesi dnlmektedir. Yap nefli bazilikal planldr (ekil A.70). Bat cephesi deitirilmi; narteks yklarak, bat girii pencereye dntrlmtr (F.B.328,329). Betonarme deme ile iki kata blnen yapya alt ve st katlardan girilebilmektedir. Asl giri pencereye dntrlm (F.B.330), sonradan alan bir kapyla alt kata kuzeyden giri salanmtr (F.B.331). Gney cephesine dayanarak kan merdivenle ulalan st kat girii, pencereden kapya dntrlm bir aklktr (F.B.332, 335). Kilise, nefli olduuna iaret eden apsisler dnda (F.B.333), zgn plann koruyamamtr (F.B.334,335). Eklenen duvarlarla iki katta da oda ve holler elde edilmi, katlar birbirine bugnk gney giriinin nne yerletirilen bir merdivenle balanmtr (ekil A.70,71, F.B.336). Douda kayaya yaslanan yarm daire planl apsisler yarm kubbe (F.B.337), yan nefler aynal tonoz (F.B.333), orta nef; beik tonoz ve ortadaki birim kubbe (F.B. 335,338,339) ile rtlmtr. Kubbe sonradan betonarme olarak yenilenmitir. Yapnn galerisi olup olmadn gsteren iz bulunmamaktadr. Byk deiiklie urayan bat cephesinde, duvardaki plastr ve kemer kalntlar ile yan pencereler dnda zgn ge bulunmamaktadr (ekil A.71, F.B. 327,328,329). zler, narteksin birimli olduunu gstermektedir. Gney ve kuzey cephelerinin dousundaki sar ksmlar zgndr (ekil A.71, F.B. 332,339). Gneyde, bugnk giri ve cephenin bat ucuna pencere almtr (F.B.332). Kuzey cephesinde 19. yzyla ait tek ge, kapdan pencereye dntrlen aklktr (F.B.330,339). Dou cephesi sardr (F.B.338).
164 oannidis, Taksiarhis Kilisesinin 30 yl nce yenilendiini belirtmitir. Kitabn basm yl 1896 olduuna gre yap en ge 1866da yenilenmitir [57, s.48]

120

Apsisler, tonozlar, dou cephesi ve yan duvarlarn dou ucu, bat cephesinin alt ksmnn bir blm ile kuzey cephesindeki kap dnda byk deiiklie urayan yapda, zgn ksmlarn dzgn kesme talarla rld grlmektedir. Gergi, kl, pencere parmakl gibi demir geler bugne ulaamamtr. Bat cephesindeki plastrlarn balklar (F.B. 329), kuzey cephesindeki kap zerindeki korni (F.B.330), kilisenin Neoklasik sluplu ayrntlardr. Apsis zerinde; Efkere Surp Stepanos Kilisesinin pandantiflerinde de rnei grlen (F.B.139) badadi teknii ve kenarndaki al silme (F.B.340), bezeme ile ilgili zgn ayrntlardr. talar, byk olaslkla, zerlerindeki kaln fresko tabakasn tutmak iin uygulanmtr. 4.12. Tomarza Kayserinin gneydousunda, 55 km. uzandadr (ekil A. 7,8). Develi lesine bal bir nahiye iken, 1953te Develiden ayrlarak ile olmutur. le snrlar iindeki ilk yerleim izleri ge Hitit dnemine aittir [175]. slam aknlar dneminde Bizansllar Kafkaslardan getirdikleri 40.000 Ermeniyi, tampon oluturmak amac ile Yozgat, Sivas ve Kayseri civarna yerletirmitir [175]. Bu kabilelerin en byklerinden biri olarak tahmin edilen Tomas kabilesinin bugnk Tomarzann bulunduu blgeye yerletirildii ve Tomarza adnn buradan geldii dnlmektedir [175]. Dier bir gr, Ermenilerin yerleime, Kilikya Ermeni Krallnn bu blgelere uzand 12 ve 13. yzyllarda yerletii ynndedir [29, s.229]. Tmar kaytlar ve vergi defterine gre; 1500 ylnda, balca geim kayna tarm ve arclk olan Tomarzada, 117 gayrmslim ve 65 mslman ailesi bulunuyordu [175]. 16. yzylda Tomarzaya bal Maverkor, Kesmir, Kirkos, Madramasun, Keprin ve Esendik mezralarnn [176, s.9] isimleri, blgedeki Ermeni younluuna dikkati ekmektedir. Moltke, 1838de Tomarzann evresindeki ky ve yaylalarda Avar ve Ger airetlerinin, Tomarza merkezinde ise Ermenilerle birlikte ok sayda Trkn yaadn belirtmitir [175]. 1875 ylnda yerleimdeki 550 hanede; 1860 Ermeni ve 75 Trk olmak zere 1935 nfus (erkek) barnyordu [25, s.27]. 20.yzyl balarnda 4388 Ermeninin yaad yerleim, Dedeyanlar, Kalaycyanlar, Maghakyanlar ve Tamouzyanlar tarafndan ynetilen drt mahalleden olumaktayd [29, s.228]. Tomarza Ermenileri; el sanatlar, demircilik, duvarclk, marangozluk ve ayakkabclkla geiniyor, baclk ve arap yapmyla urayordu [175]. 20. yzyl balarnda dnemin nemli bir eitim kurumu olan Torkomyan Enstits nn de iinde bulunduu kolejde 520 renci okumaktayd [29, s.229] Ermeniler

121

yerleimin ynetiminde de etkindi. kinci Merutiyet dneminde kurulan Belediye Tekilatnn ilk bakanlar Ermeniler arasndan seilmiti [175]. Tomarza, kuruluu ve bugne kadarki tarihsel sreci iinde, kimlii glerle deien bir yerleim olmutur. Rus Harbi ve Birinci Dnya Sava srasnda, 1916da; Kars, Ardahan, Erzurum ve Ar illerinden getirilen ok sayda Trk ailesi yreye yerletirilmitir [175]. Tehcir karar ile yaklak 90 kiilik bir grup Ermeni, Suriyeye gnderilmitir165. Franszlarn geri ekilmesi zerine, yrede bulunan Ermeniler de ileyi terk ederek, ounluu stanbul olmak zere eitli yerlere gitmitir [175]. 1921de askerden dnen Ermeni genleri de stanbul Samatyaya arlm ve oradaki yaknlarnn yanna yerlemitir [175]. Mbadele ile Trkiyeye getirilen Mslman ailelerin bir ksm, Tomarza ve baz evre kylere iskan edilmitir [175]. Yerleimin yaad dier g durumu, 1936, 1940 ve 1950 yllarnda Bulgaristandan gelen ailelerin Tomarza merkezine yerletirilmesidir [175]. Yerleimdeki 6. yzyldan kalma Bizans kilisesi166 [177, s.123] ve 16. yzylda yaplan Surp Sarkis Kilisesi [29, s.229] bugne ulaamamtr. Bizans Kilisesi ile Tomarza-Kpekli Ky yaknndaki Panagia kiliselerinin, Kapadokyadaki en gzel rneklerden olduunu dnen Bell [178, s. 345], kubbeli ha planlaryla Anadolu tipolojisine uygun bulduu bu iki binann dekoratif detaylar ile ne ktn belirtmitir [178, s. 346]. Gemeli plastrlar, incelikli kalplar, kap ve pencere bezemeleri ile batdaki kiliselerden daha baarl bulduu yaplar, yazara, sanatsal gelenein bu tr ayrntlarla ortaya ktn dndrmtr [178, s. 346]. Tomarzada yerleimin dnda 12. yzylda ina edilen Surp Asvadzadzin Manastr (F.B.341,342) nemli bir aratrma merkezi olarak tannmakta ve nl bir scriptoria167 y barndrmaktayd [29, s.230]. Bnyesinde rahip ve rahibe okulu bulunan manastrn geliri byk olaslkla tarm arazileri, srler ve dkkanlardan temin edilmekteydi [175] 99 misafir odas olan [179] manastrda Surp Garabet ve Surp Haa adanm iki apel bulunuyordu [35, s.263]. Talasl Glbenkyan ailesinin balaryla 1870de son kez onarlan manastr, 1907 ylnda ziyaret eden Grotheye gre Kayseri evresi ve anti Toroslar iin en nemli ziyaret yerlerindendir [36, s.167]. 1915e kadar din adam yetitiren [35, s.263] Surp Asdvadzadzin Manastr, Svajiann da belirttii gibi, blgeye yabanc olan klasik Ermeni kilise mimarisiyle [34, s.40] dikkat ekmekteydi. Gravr ve fotoraf ile mimarisi kavranabilen manastr,
165

Kaynaklar, Tomarzada Tehcirin uygulanmas ile ilgili olarak; 27 Austos [29, s.230] ve 11 Temmuz [175] 1915 olmak zere iki farkl tarih vermektedir. Kilise 1921deki bir yangnda yklmtr [180, s.163] Scriptorium: manastrlarda yazc ve kopyaclar iin ayrlm oda

166 167

122

farkl plan ile blgedeki dier kiliselerden ayrlarak Svajian hakl karmaktadr. Bellin ha planl ve kubbeli kiliseler iin yukarda deinilen dncesi ise erken dnem kiliseleri iin geerli olabilir. Surp Asdvadzadzin Manastrndan geriye, apsis ve Surp Ha apelinin girii olduu dnlen kalnt ile evreye dalm talar kalmtr (F.B. 343). 4.12.1. Surp Bogos Bedros Kilisesi Konum Tapunun 4 pafta, 98 ada, 81 parselinde kaytl olan Kilise, Cumhuriyet Mahallesi, ar Sokandadr. Yukarda ad geen drt mahallenin kesitii yerde bulunan an kulesi [29, s.228] bugn mevcut deildir. evresi yeni yaplarla kuatlan kilisenin avlusu olup olmad bilinmemektedir. Tarihe Babakanlk Osmanl Arivindeki belgeye gre, 1835 tarihinde Bab- Ali tarafndan Boos Bedros Kilisesinin yapmna izin verilmitir [159/3]. 1570den itibaren adna rastlanan apel, 1837de yeniden yaplmtr [95, s.852-867]. Yap, ilevini yitirmesinin ardndan srasyla, Toprak Mahsulleri Ofisi deposu, sinema ve belediyeye ait depo olarak kullanlmtr. 13.1.1978 tarih ve 926 sayl kararla GEEAYK tarafndan tescil edilen yapnn mlkiyeti belediyeye ait olup depo ilevini srdrmektedir. Kayseri Rlve ve Antlar Mdrlnn kilisenin onarmnn yaplarak ok amal salon olarak kullanlmas istei, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 11.7.1992 tarih ve 1298 no.lu kararyla kabul edilmitir. Bu amala yapnn plan, kesit ve n cephe rlveleri ile yapsal sorunlarn zetleyerek neri sunan bir rapor hazrlanmsa da, onarma dnk bir uygulama yaplmamtr. Plan zellikleri Kilise; nefli, bazilikal planldr (ekil A.72, F.B.344). Narteks yklm ve zgn durumuna ilikin bir iz kalmamtr (F.B.345). Batdaki yeni demir kapdan ulalan naos, 14.45x22.50 m. boyutunda, dikdrtgen planldr (ekil A.72). Nefler er stunla birbirinden ayrlmaktadr. Orta nef 6.36 m. eninde olup 3.30 m. enindeki yan neflerden daha genitir. Douda apsis ve pastoforion odalar yer almaktadr (F.B. 344,346,347). Naos zemininden 80 cm. ykseltilen apsis, ite yarm daire planl, dta dzdr (F.B.344). Protesis 3.48x3.79, diakonikon 3.47x 5.47 m. boyutunda dikdrtgen planldr. Galeri bugn mevcut deildir. Bat cephesindeki izler ve kuzey ve gney duvarlarnn bat ynnde devam ettiini gsteren kalntlar (F.B.345), narteks zerinde galeri olduuna iaret etmektedir. Bat duvarnn iki kenarnda

123

tonozlu birimler bulunmaktadr (F.B.345,348). zgn bat duvarnn yok olmas nedeniyle, nasl devam ettii bilinmeyen bu birimler, byk olaslkla galeri merdivenlerinin yer ald geilerdi. Protesis ve diakonikonu apsisten ayran duvar eperleri arasndaki iki merdivenle, muhtemelen bu mekanlarn zerindeki katlara ulalyordu (ekil A.72). Duvarlardaki izler, bu kat demelerinin, pastoforion odalarnn zerinden naosa doru uzandna iaret etmektedir (F.B.349). Dolaysyla, burada, Yanarta, Endrlk, Germir ve Talas Panagia kiliselerindeki gibi st kat ke odalarndan sz edilemez. Kilisenin yzyl balarna ait olduu dnlen bir fotoraf; yarm daire planl balkonlarn konik bir konsolla desteklendiini gstermektedir (F.B. 350). Naosun kuzey ve gney duvarlarnda karlkl olarak; altta dikdrtgen, stte oval biimli drder pencere yer almaktadr (ekil A.72, F.B.351). Pastoforion odalarnda bulunan er pencerenin ikisi; douda alt ve stte, dieri yan d duvardadr (F.B.347). Bunlara ek olarak; douda drt oval, batda yonca biimli bir tepe penceresi ile (F.B.344,352), apraz tonoz rtl birimin kuzey ve gneyinden alan pencereler de (F.B.353) mekan aydnlatmaktadr. Bemann kuzey duvarnda (F.B.346,354) ve diakonikonda birer kap (F.B.355) bulunmaktadr. Cephe dzeni Yap; iki katl yaln cephelere sahiptir (ekil A.73, F.B. 345,355,356,357). Ykseltilerek vurgulanan apraz tonozlu birim, drt ynden de grne katlr. Dou ve bat cepheleri zgn durumlarn koruyamadndan cephelerin genel dzeni, daha ok kuzey ve gney cepheleri esas alnarak tanmlanabilir. Yap; oval pencereleri, c ve s kvrml saaklar (F.B. 358) ile Edirnekap, Topkap ve Balattaki ge 18, erken 19. yzyl yaplarna benzemektedir [181, K.G.]. zgn bat cephesinden bugne ulaan; galeri at izinin zerindeki gen yzey ve cephenin kuzey alt ksmndaki duvardr (F.B.345). Tepedeki yonca biimli pencere ve saak silmesi 19. yzyl etkileri tamaktadr. Alttaki zgn duvarda; kapatlm pencere olduu dnlen sivri kemerli bir ge (F.B.345) bulunmaktadr. Dier ksmlar narteks ve galeri ykldktan sonra moloz dolgu ile kapatlmtr. zgn durumunu byk lde kaybetmi olsa da, dou cephesinin simetrik dzenlendii anlalmaktadr (F.B.357). Ortada apsis, dairesel at rts ile ykselirken, pastoforion odalar yanlara doru eimli atlaryla apsisin iki yanndadr. Geride grlen zgn naos duvarnda (F.B.357) apsis zerinde iki ve yanlarda birer oval pencere bulunmaktadr. D cidarn yklmasyla iteki dolgunun aa kt alt ksmda, rlerek kapatlan pencereler grlmektedir (F.B.357,359).

124

Byk lde simetrik dzenlenen kuzey ve gney cepheleri pastoforion ve daha yksek olan naos duvarlarndan olumaktadr (ekil A.73, F.B. 355,356). Narteks ykldndan, cephelerin batda nasl devam ettii bilinmemektedir. stte; c ve s kvrml saak silmesi ile sonlanan cepheler, er plastrla drder dey yzeye ayrlmtr. Yzeylerin her birinde altta dikdrtgen aklkl, stte oval biimli pencereler yer almaktadr. Alt pencerelerin dz sveleri zerinde boaltma kemerleri bulunmaktadr. Her iki cephenin dousunda bulunan kaplardan kuzeydeki bemaya, gneydeki diakonikona almaktadr (F.B.354,355). Yapm teknii ve malzeme Kilise, dzgn kesme ta bloklar kullanlarak yma teknikle yaplmtr. Yresel gelenee uygun olarak ana yap malzemesi tatr. Demir, kire ve al, kullanlan dier malzemelerdir. Duvar rgs, stunlar, rt geleri ve at kaplamas tatr. Duvarlar, ite ve dta yanak derzli, ite moloz dolguludur (F.B. 357). zellikle d duvarlarda ok miktarda devirme ta kullanlmtr
168

(F.B.360) Gergiler, kllar, kandil halkalar,

lokmal parmaklklar yapda kullanlan demir gelerdir. Tm i yzeylere ktkl kire harl sva uygulanm, duvar, tonoz ve stun balklarnda sva stne kalemii bezeme yaplmtr (F.B. 351,352,353,361). Stun balklar al ile, kalp kullanlarak biimlendirilmitir (F.B.361). Tayc sistem Tonozlarla rtlen yapda, tayclar duvar ve stunlardr. Doudan itibaren birinci ve ikinci stunlarn aras apraz tonoz, dier blmler beik tonoz rtldr (ekil A.72). 125 cm. kalnlndaki yan duvarlar yk aldklar noktalarda plastrlarla desteklenmitir. 60 cm. apndaki yekpare stunlar birbirlerine ve duvarlara kemerlerle balanmtr. rtnn yk, kemerlerle duvar ve stunlara aktarlmaktadr. Kemer almalarn nlemek zere, stun balklar zerine her iki dorultuda 5x1 cm. boyutunda demir gergiler yerletirilmitir. Gergiler ak kllarla kuzey ve gney duvarlarna mesnetlenmitir (F.B.355,356) Mimari donanm ve bezeme Apsis, bema ve pastoforiondaki niler yapnn bugne ulaan donanm gelerini oluturmaktadr. Bemada dikdrtgen biimli iki ni karlkl yerletirilmitir (ekil A.72). Pastoforion odalar (F.B.347) ve apsisteki (F.B.362) birer ni kemerlidir.
168 Sarkis Seropyan, Ermeni mimarlarn, kaybolmamas iin mezar talarn yeni yaplarda kullanma geleneklerinin olduunu; bu talarn fark edilebilmesi iin dzensiz ve eri konduunu belirtmitir [183, K.G.]

125

Kilise, dta sade, ite olduka zengin bir bezeme dzenine sahiptir. Dta saak silmesi (F.B. 358), ite ise sva st boyamalar (F.B.351,353), kaide ve balklar (F.B.360,361), yapnn Barok sluplu bezeme programn oluturmaktadr. Balklar, stteki dz tablann altnda; yumurta frizleri ve kelerdeki voltlerden olumaktadr. Kilise, zellikle iteki sva st kalem ii bezemesiyle dikkat ekmektedir. Bu zellii nedeniyle yapnn Wisconsinde bir kopyasnn yapld belirtilmektedir [182]. Blgedeki kiliselerin genel durumu gz nne alndnda; resimlerin olduka iyi korunduu sylenebilir. Sar ve mavinin egemen olduu bitkisel motifler ve liturjik geler resimlerin temel zelliidir (F.B.351, 352,353). Kuzey ve gney duvarlarnda sar zemin zerine mavi perde saaklar, zerine; altta beyaz ve kk, daha stte sar ve byk konsollar resmedilerek oluturulan bezeme kua yer almaktadr (F.B.346). Kuan zerinden tonoza kadar olan yzey, beyaz ve mavi izgilerle erevelenerek st kelerine akant yaprakl motifler ilenmitir (F.B.363). Tonozlarn ortasnda; ileri bitki motifli yuvarlak madalyon resimleri yer almaktadr (F.B.345). apraz tonozun kanatlarnda, mavi zemin zerine kvrk dal ve yapraklar ile ortalarndaki yuvarlak madalyonlar iine ha, kitap ve meale gibi liturjik semboller resmedilmitir (F.B.353). Apsisin zerinde Ermenice olarak Bu kutsal masadr, zerinde Mesih kurban oldu169 yazmaktadr (F.B.364). Apsisin rtsnde, tepede nlar iinde gvercin170 resmedilmitir (F.B.364). Sar yaldzl silmenin altnda, sar zemin zerine mavi perde saaklar yaplmtr (F.B.344,351,363). Kemer karnlarnda; ortadaki yuvarlak madalyonun (F.B.346) iki yanna resmedilen mavi zerine beyaz, kvrml eritler (F.B.344,346,353,361) plastrlarda da grlmektedir (F.B.351,352). Bozulmalar Ek ve deiiklikler: Yklan narteks ve galeride, kemerlere moloz talarla dolgu yaplm, yapnn zgn kaps yerine, bat duvar zerine demir bir kap almtr (F.B.345). Kelerdeki merdiven evi olduu dnlen- tonozlu birimler moloz dolgu ile kapatlmtr (F.B.345,348). Alt kattaki tm pencereler, pastoforion odalarnn st pencereleri ile bema ve diakonikona alan kaplar kapatlmtr (F.B.347,351,355,356). Yapnn zeminine beton dklmtr. Oval pencerelerin evresine dtan ahap talar aklmtr (F.B.356). Dou cephesinin iki kenarndaki badanal yzeyler (F.B.357), kilisenin duvarlarna yaslanan ek yaplarn (muhtemelen dkkn) kalnts olmaldr.
169 170

Yaz, Aras Yaynclk alan Takuhi Tovmasyan Zaman tarafndan okunmutur Gvercin, kutsal ruhu temsil etmektedir [31, s.132]

126

Yklan ksmlar: Kilisenin bat cephesinin byk blm, narteks ve galeriyle beraber yklmtr. Kuzey ve gney duvarlarnn bat ucunda galerinin d duvarlarnn kalntlar mevcuttur (F.B.356). Bat duvarndaki izler (F.B.345), galerinin atsna aittir. Blgede yaygn olmamakla birlikte; Endrlk (F.B.147) ve Germir Panagia kiliselerinde galeri tek yne eimli atyla rtlmtr. Ancak, buradaki izlerin ortadaki kemerin zerinde devam etmemesi, farkl bir rt biimi denendiini dndrmektedir. Yapda aklayc bir iz bulunmamas, bu dnceyi desteksiz brakmaktadr. Cephenin alt iki kenarndaki tonozlu birimlerin (F.B.345,348b), yklan merdiven evinin kalntlar olduu dnlmektedir. Kilisenin dou cephesi ile kuzey ve gney cephelerinin dousunda duvarlarn d cidarlar yklm, iteki ekirdek aa kmtr (F.B.359). Kilisenin eski fotorafnda grlen, pastoforion odalarnn zerindeki balkonlar (F.B.350) yklmtr. Duvarlarda balkonlarn deme izleri mevcuttur (F.B.346,349). Vandalizm ve yama: Blgedeki dier kiliselere oranla vandalizm ve yamadan az zarar gren kilisede, apsis demesinde yaklak 1 m. apndaki kapatlm ukur, bu kilisede de kaak kaz yapldn gstermektedir. Gergi demirlerinin bir ksm kesilmitir (F.B.351). Bakmszlk: at kaplama talarndaki atlak ve krklar yapy korunaksz kldndan, ieride nem problemiyle karlalm, apsis yarm kubbesi ve tonozlarda ieklenme ve sva dklmeleri tespit edilmitir (F.B.344,346,353,364). Bakmszlk atnn otla kaplanmasna ve saak silmesinde erime, krk ve atlaklara yol amtr. Stun ve duvarlarn alt ksmlarndaki sva dklmelerinin, (F.B.346,351,362) yapnn sonraki ilevlerinde dikkatsiz ve kt kullanmndan kaynakland dnlmektedir. Strktrel hasarlar: Yapda strktrel hasar belirlenmemitir. Ancak, d cidarlarnn yklmasyla, korunaksz hale gelen duvarlar onarlmad takdirde, ayaktaki ksmlar da tehdit altndadr. 4.13. Develi Erciyesin 6 km. gneyinde bulunan Develi (ekil A. 7,8), 11. yzylda bugnk merkezin yukarsnda Trklerin kurduu bir yerleimdir. Eski kaynaklarda Devel olarak geen ad, Harf Devrimi ile Develiye dntrlmtr [184, s.1]. Yerleimin, ekilebilen arazinin darl nedeniyle aaya kayd, bu yer deitirmenin hz dolaysyla yeni kurulan yerin adnn Everek171 olduu belirtilmitir [184, s.1].
171

Evmek ya da ivmek; acele etmek, iverek gitmek; acele ile gitmek olarak aklanmtr [184, s.1]

127

Yerleimle ilgili baka bir bilgi; Everek ve Fenese kasabalarnn Kilikyal (Hain) Ermeniler tarafndan 15. yzylda kurulduu ve asl geliimini 16. yzylda gsterdii eklindedir [29, s.225]. 1856da bucak merkezi olan Develide 1866da belediye kurulmutur [185]. 20. yzyl balarnda Everek-Fenese172 drt mahalleden olumaktayd. Bu mahalleler, Ermeni Everek (1000 Ermeni evi), slam Everek veya Develi (120 Trk evi), Fenese (700 Ermeni evi), Ay Kostan173dr. (120 Rum evi) [29, s.225]. Naumann, Everek ve Fenesedeki 1050 evin 550 sinin Trk, kalannn Ermenilere ait olduunu belirtmitir [22, s. 262]. 1913-1914 yllarnda Everekdeki Ermeni says 8305 [29, s.225] iken, Ay Kostanda 140 Rum, gerisi Mslman olmak zere 200 hane bulunuyordu [186, s. 159]. Yerleimde, ba, bahe ileri ile geiniliyor, arap, likr, rak vb. ikiler ve ipekbcekilii sayesinde ipekli dokumalar retiliyordu [29, s.226]. Rumlar ise genellikle stanbulda bakkallkla urayor ya da burada baclk ve bahvanlkla geiniyordu [186, s. 159]. Gayrmslimler arasnda kullanlan dil Trke idi. Ancak, 1914 yl salnamesinde okullarda Rumca eitime baland belirtilmitir [186 s. 159]. Yerleimde; iki Rum okulu [186 s. 159], biri Everek, dieri Fenesede olmak zere 400 rencinin okuduu iki Roupinian koleji ve bir protestan okulu ile Fenesede Tiyatro grubu da olan Mesrobyan Okulu bulunuyor, Mesrobyan Okulunda Hektograf isimli dergi karlyordu [29, s.226]. Fenese mahallesinde; 1800de ina edilen Surp Toros [29, s.226] ve Surp Asdvadzadzin kiliseleri bulunuyordu. Patrikhanenin hazrlad listede; Fenese Surp Toros Kilisesi 1835 tarihiyle kaytldr [101, s. 56]. Listenin ayr bir maddesinde; Fenese'de 1802 ferman tarihiyle yer alan ve ad verilmeyen Ermeni kilisesi Surp Asdvadzadzin olmaldr. Yeya ahbaz 1939da Surp Asvadzadzin Kilisesinin duvarlarnn ayakta olduunu belirtmitir [72, K.G.]. 1957nin sonlarnda Develiden ayrlan Toros ve Aram Demirci kardeler; biri ykk olmak zere iki Ermeni kilisesi olduunu hatrlamaktadr [179, K.G.]. 1965 ylnda, ay Mahallesindeki kilisenin; ini kapl duvarlar, avlusu ve avlusundaki beki eviyle ayakta olduu renilmitir [187, K.G.]. Bu bilgiler birletirildiinde; Demirci kardelerin sz ettii kiliselerden birinin bugn cami olarak kullanlan Everek Surp Toros Kilisesi, ykk olduu belirtilen kilisenin; Surp Asdvadzadzin, inili kilisenin ise Fenese Surp Toros Kilisesi olduu sonucu kmaktadr. Bugnk duvar kalnts, byk olaslkla Fenese Surp

172 Bugn Develi denildiinde, bu yerleimleri de iine alan blge akla gelmesine karn, Develili Ermeniler, Develiyi ayr bir yer olarak kabul etmekte, kendilerini Everekli olarak tantmaktadr 173

Bugn Aygsten denilen mahalle ismini, Agios Konstantinos Kilisesinden almtr [186, s. 159].

128

Toros Kilisesine aittir (F.B.365,366). Fenesede bugn mevcut olmayan bir de Protestan kilisesi bulunuyordu [29, s.227]. Rumlar, Konstantin ve Helena Kilisesinin temelleri zerine 1835de ina edilen Agios Nikitas Kilisesi [110, s.147] ile birka yl nce ina edilen Cebrail-Mikail ve Agios Georgios kiliseleri ve kk Agios Konstantin Kilisesini kullanyorlard [110, s.147]. 1825 tarihli Agios Konstantin Kilisesinin [140, s.242]; 3 nefli, ta kubbeli ve ylba amndan yaplm ahap atl bir yap olduu [110, s.147] ve yan duvarlarnda; Gereme manastrlarndan174 getirilen; kei, araba, ku ve boa tasvirleriyle bezeli talar kullanld belirtilmitir [186, s.160]. Develi, 20. yzyl balarnda; 19841 Ermeninin yaad 17 kyden oluuyordu. Bu kylerden libede 1800 ylnda yaplan Surp Asdvadzadzin [101, s. 56] ncesu Kyndeki175 Surp Asvadzadzin ve 1800 tarihli Surp Toros, ncesunun gneydousunda Gmedideki 1874 tarihli Surp Hagop, Ccn Kasabasndaki 1835 tarihli Surp Asvadzadzin [29, s.228], Seyitlideki 1883 tarihli Surp Prgi, komu kasaba ayroluktaki kilise, Tahandaki 1883 tarihli Surp Asvadzadzin, Yenicedeki 1875 tarihli Surp Toros, Yad Burundaki 1883 tarihli Surp Garabed, Karacarendeki 1819 tarihli Surp Asvadzadzin, Musahacldaki 1897 tarihli Surp Ha, Sazakdaki 1883 tarihli Surp Asvadzadzin kiliseleri [29, s.230] bugn mevcut deildir. leye bal Rum ky olan Satdaki kilise 1962de yklp yerine cami yaplmtr. Gneyindeki Kiskede (Yaylack) manastrn hibir izi kalmam, talar yaklak on yl nce kye kpr yaplrken kullanlmtr. Bu kylere yakn olan Bekarde ve Ta, Hoa Kylerinde bugne ulam kilise bulunmamaktadr. ukuryurt Kyndeki kilise yklarak talar ile ayn yerde cami yaplmtr (F.B. 367) Kilikya Ermenileri tarafndan 1700 yl civarnda kurulan ve Ermenice konuulan omaklda 1855te; 250si Protestan 1679 Ermeni yayordu [29, s.227]. lk kilisesi olan Surp Toros, yukar mahallede 1750 ylnda yaplmtr. Bab- Aliye sunulan listede; Surp Krikor Lusavori adyla da kaydedilen kilisenin onarm iin 1837de ferman verilmitir [101, s. 56]. kincisi ise, aa mahallede 1860da yaplan Surp Hagop Kilisesidir [29, s.227]. Aa mahallede, 1864 ylnda; Surp Asdvadzadzin Kilisesi176 ve Surp Krikor Lusavori apeli yaplmtr. Kydeki kiliselerden biri, Sarkis ve Serope Glbenkyan kardeler tarafndan yaptrlmtr [189, s.720].

174 Gereme, Erciyes Dann gney yamalarnda 1776 m. rakmda bulunan [140, s.161] Roma ann sonlarnda ve Bizans dneminde gelien antik kent kalntsdr [188, s.44] 175 176

ncesudaki kiliseler 1920lerde kapanmtr [179, K.G.] Kevorkian ve Paboudjian yapy apel olarak anmlardr [29, s.227].

129

1920lerde kapanan [179, K.G.] kiliselerden biri177 tamamen yklm; paralarnn bir ksm kydeki baka yaplarda kullanlm, bir ksm evreye dalmtr. Dier iki kilisenin duvarlarnn yklmayan ksmlar zerine yeni duvarlar rlerek ev ina edilmi, bugn Yunak Mahallesinde bulunan kilisenin stunlar cami yapmnda kullanlmtr (F.B.368,369). 4.13.1. Everek Surp Toros Kilisesi 1757de ina edilen kilisenin 1835 tarihli onarm ferman bulunmaktadr [101, s. 56]. Babakanlk Osmanl Arivindeki; Y.A. Res.78/72 numaral belgede; kilisenin harabiyetini ve onarm iin gereken malzeme ve igc ile masraflar belirten178 ve kilisenin plann (ekil A.74) ieren 6 Terinievvel 1311 (1895) tarihli bavuru deerlendirilerek sadrazam tarafndan padiaha bildirilmitir [159/ 5] Bunun zerine; 3 aban 1313 (1895) tarihinde, kilisenin 10.5 m. yksekliindeki harap duvarlarnn stne 3 m. ilave edilmesi, mevcut ksmn kargir olarak onarlmas ve masrafn halktan ba olarak toplanmasnn sakncas olmad bildirilmitir [159/ 5]. 1895teki bu onarmdan sonra179, kapsam bilinmeyen bir onarm iin 1904 ylnda padiahtan bir izin daha alnmtr [159/ 6]. 1913 tarihli baka bir belge ise, kilisenin avlusuna izinsiz yaplan Ermeni okulunun kz ksmnn onaylanmas, erkek okulunun yapm iin ruhsat verilmesi ile ilgilidir [159/ 7]. levini yitirdikten sonra uzun yllar bo kalan kilise, 1978de cami olarak kullanma alm ve minare eklenmitir. Yap, 25.01.2002 tarih ve 2959 sayl kararla tescil edilmi, Vakflar Genel Mdrlnn 1999da balatt restorasyon 2002de tamamlanmtr. Korunma durumu ve bugnk kullanm bakmndan iyi durumda olduu belirlenen yap, blm 1.2 deki gruplandrmada birinci grupta yer almaktadr. Kilise, nefli bazilikal planldr (ekil A.75). Batdaki; stun-ayak birlikteliinden oluan tayclarla tanmlanan portikten (F.B.370,371,372,373,374) birimli nartekse geilmektedir. Sonradan eklenen doramalar, narteksi e blm ve naostan ayrmtr (F.B. 376,378). Nefler er stunla birbirinden ayrlmtr180 (ekil A.75, F.B. 375,378), yan nefler apraz, orta nef kubbelerle rtlmtr. lter, ok
177 178

Mevcut yaplarn hangi kilise olduunu gsteren bir iz ya da bilgi bulunamamtr

Katip, azalar ve Develi Belediye Bakannn mhrn tayan belgede ad geen malzemeler: 36 m.tul eden 12 adet ta direk (1 saat mesafedeki ocaktan katrla getirtilecek), 7 adet yarmta direk, ayn ocaktan yonu ta, tonoz ve kemerler iin ta, kuzey duvar iin ta, kubbe ve tonozlar iin ta, sal ta, ahap deme iin 3 cm. kalnlnda tahta, 3 taraf duvarnn 3 m. ilavesi iin ta, direklerin pabu ve balklarnda kullanlmas iin kurun, kire, deme, kalplar, iskele vs. iin karbis ivisi, cvata demiri, kum ve svadr. Onarmda; ta ustas, dlger, svac ve amele alaca belirtilerek yaplan keifte toplam masraf, 68350 kuru olarak n grlmtr.
179 Yeya ahbaz, kilisenin onarm srasnda annesinin srtnda kum tadn, Fenesedeki Talktan 60-70 kiinin kanlarla ta getirdiini belirtmitir [72, K.G]. 180

Kilise, arivdeki planndan farkl olarak birer birim daha uzun ina edilmitir (ekil A. 74)

130

kubbeli naos rnekleri iinde, bu geleri orta nefte toplam olmas bakmndan kilisenin ayrcalna dikkat ekmitir [119, s.1062]. Dou ve batdaki kubbeler elips biimli, batdan nc kubbe, dierlerinden farkl olarak pencerelidir (ekil A.75). Douda; ite yarm daire planl, dta dz apsis yer almaktadr (F.B.375). Narteks ve portiin zerinde galeri kat bulunmaktadr. Narteksin gneyindeki merdivenle ulalan galeri, portiin zerinde ykseltilmitir (F.B.377). Bat cephesini oluturan portik, profilli kemer talar ve kat silmesi ile

zenginletirilmitir (ekil A.76). Ortadan ykselen aln duvar ve bu ksmdaki pencerenin gen alnl yapnn neoklasik karakterini davuran noktalardr. zgn durumunda sar olan dou cephesinde, bugn apsise alan bir kap ve saak silmesine yakn seviyede kare pencereler bulunmaktadr. Simetrik olan yan cepheler, iki kat dzenindeki drder pencere ile ritm kazanmtr (ekil A.76, F.B.379,380). Dikdrtgen biimli pencerelerin de zerindeki zerinde korniler cepheyi kemerleri zenginletirmitir (F.B.381). Kornilerin boaltma

bulunmaktadr (ekil A.76, F.B. 379,380,381). Ana kubbe hizasndaki alnlklar181, barok profilli saak ve portikle, cepheler antsallk kazanmtr. Genel olarak, blgenin malzeme ve yapm tekniklerine uygun ina edilen kilisede, portiin; ayak ve stunlarla oluturulan tayclar ve profilli talarla rlen kemerleri (F.B.372), kaburgal kubbeler (F.B.375,377), youn ve zenli demir kullanm ve strktrel ge olan kllarn, cephelerde bezeme gesi gibi biimlendirilmesi dikkat eken yeniliklerdir (F.B. 382,383,384,385). Blgenin mimari karakterine yabanc bir ge olan portik ve yan cephelerin ortasndan ykselen alnlklar (F.B. 379,380), pencere stlerindeki korniler (F.B.381), stun balklarndaki voltler, akant yapraklar ve deniz kabuu motifleri (F.B.382), kl ve saaktaki barok kvrmlar (F.B.383,380) ve kapnn iki yanndaki yivli stuncelerle kaide ve balklar (F.B.374), yapnn Avrupa etkileri tayan 19. yzyl slubunu ortaya koymaktadr. Yapnn mimari btnln koruduu ve genel olarak iyi durumda olduu sylenebilir. Osmanl dnemindeki strktrel onarmn izlerini, yan duvarlarn kapatlan pencerelerinin dolgusundaki kllar ve ite bu pencerelerin nne eklenen plastrlarda grmek mmkndr (ekil A. 75, F.B.381). Yeni ilevin neden olduu deiiklikler ise; gney duvarndaki pencerenin kapatlp mihrap eklenmesi (F.B.375), narteks ve galerinin doramalarla blnmesi (F.B. 376,377,378),
181 Vaarak Seropyan, alnlklarda Ermenice e harfi bulunduunu, alfabenin 7. harfi olan e nin Tanry simgelediini belirtmitir [190, K.G].

131

narteksin gneyine bitien minber yaplmas (F.B.378), apsise kap almas (F.B.375), bema kaplarnn kapatlmas (F.B.386), bat giriine demir kap yaplmas (F.B.374), duvarlarn alt ksmnn ahap kaplanmas (F.B.386), demir gelerin sar ve yeil yalboya ile boyanmasdr (F.B.374,384,385). 4.14. Bnyan Kayseriye 43 km. mesafede bulunan ilenin (ekil A. 7b,8) eski ad Sarmsakldr. Osmanl Devleti zamannda, Zamant havalisine yerletirilen Avar oymaklarnn basklarndan ekinen evre kylerin gleriyle nfusu artan yerleim, 1878 tarihinde nahiye, 1895te Sultan Abdlhamid zamannda; Bnyan- Hamit (Hamidiye) adn alarak ile olmutur [185]. 1908 ylnda Sultan Abdlhamit tahttan indirilince isminden Hamit kelimesi kaldrlmtr. le olmadan nce, Sivasn Pnarba (Aziziye) lesine bal iken, 1912 ylnda Kayseriye balanmtr [185]. 19. yzyln sonlarnda halknn %60 gayrmslim olan yerleim, Mslman ve Hristiyan mahallesi olmak zere 2 ksma ayrlmt. Yenice mahallesinde Rumlar, Bayraml mahallesinde Ermeniler oturmakta idi [185]. Mbadele ve Tehcirden sonra, 1939 ylnda Bulgaristandan gelen 60 aile, boalan evlere yerletirilmi182, 1951 ylnda Varnadan gelen iki aile ile hane says 90 bulmutur [185]. Yerleimde bulunan kiliseler; ayazmas ve antik bir ncili olan Agios Nikolaos [110 s.142] ile Yenice Mahallesinde, ferman tarihi 1865 olan Surp Asdvadzadzin Kilisesidir [101, s.56-57]. Her iki kilise de mevcut deildir. Bugn, Papaz emesi denilen yerde bir kilise olduu sylenmektedir. Ancak, yaklak 40 yldr ahs mlkiyetinde bulunan arazide iki katl bir ev ve bahe bulunmaktadr. Kiliseye ait olduu dnlen tek ge, papaz emesi dir (F.B.387). Baheden suyun kt yer bugn kapatlmtr. Buras byk olaslkla; ayazmas olan Agios Nikolaos Kilisesinin yeridir. Surp Asdvadzadzin Kilisesinin yeri ise belirlenememitir. simleri bilinen bu kiliseler dnda Derviaa Mahallesi, Uzunbahe sokanda bir Gregoryen bir de Ortodoks Kilisesi kaytldr [112, K.G.]. Bugnk Derviaa Camisinin bir kilisenin temeli zerine yapld sylenmektedir [191, K.G.]. Ancak, hibir izi kalmayan kilisenin hangi cemaate ait olduu konusunda da bilgiye ulalamamtr. Kaytlarda Bahadrolu Sokanda bir Ortodoks Kilisesi olduu grlmektedir Ancak, Bahadrolu Sokann neresi olduu konusunda bilgi edinilememitir. Tavzalt denilen yerde; altnda maara ve kuyusu olan bir kilise
Hane bana yllk 600 TL. kira bedeli belirlenmi, 1940 ylnda btn ailelere bedelsiz olarak tarla datlm, 1947 ylnda ev yapm iin arsa datlarak inaat iin hane bana 150 TL. yardm yaplmtr [185].
182

132

bulunduu belirtilmitir [191, K.G.]. Bugn bu kiliseden de hi bir iz yoktur. Bnyandaki Ermeni kilisesine an taklmasyla ilgili 1909 tarihli bir belge bulunmaktadr [159/ 8]. Ancak sz konusu kilisenin hangisi olduu belirlenememitir. Bnyann Ekrek Kynde olduu belirtilen [178, s.345] Ermeni kiliseleri de bugne ulaamamtr. 16. yzyln balarna kadar Trklerin yerlemedii Gergemede Panagia Manastr bulunmaktayd. Terk edilen kompleks, 1850-1885 arasnda papaz Damianos tarafndan canlandrlm, ancak papazn lmnden sonra bir ey yaplmamtr [110, s. 143]. Manastr yaplar, 1952-54 yllarna kadar ayakta kalmtr. Bugn kilisenin bulunduu yerde terk edilmi 1970lerde yaplm olmal- bir ilkokul binas vardr. Manastr yaplarndan birine ait ta srasnn ve manastrn konumland tepeyi destekleyen duvarn kalntlar bugn grlebilmektedir (F.B.388,389). Bnyana bal Karacaren de (ekil A. 7b,8) gmenlerin yerletirildii bir kydr. Kydeki Agios Georgios Kilisesi camiye dntrlm ve 1966da yenilenmitir. Betonarme kolon ve betonarme tavanl, kiremit kapl krma atl, kuzey duvar boyunca bir asma kat yer alan ve apsisi bulunmayan yap, kiliseden dntrlm olduuna dair bir iz tamamaktadr (F.B.390,391). Ancak, boyandklar iin kesin olarak anlalmasa da, yaklak 120 cm.lik kalnlklar ile dikkati eken duvarlar zgn olabilir. Vaktiyle burada bir kilise olduunu gsteren tek ge, an kulesidir (F.B.392,393). Kule, stanbul- Bakrky Surp Asdvadzadzin Kilisesindeki gibi avlu girii zerine yerletirilmitir (F.B.397). Yap, btnl bozulmadan bugne ulaabilseydi, Levidisin belirttii ahap ats ile [110, s. 143] blgenin kilise mimarisi iin farkl bir rnek oluturaca akt. 4.15. evredeki dier yerleimler ve kiliseleri Kayserinin 75 km. kuzey-dogusundaki zvatanda (eski ad ukur) (ekil A.8) 1810da ina edilen Agios Nikolaos Kilisesi [110, s. 145] bugn mevcut deildir. Ancak kilisenin an kulesi (F.B. 394) ve papaz Aziz Lazarosun mezar Yunan iadam Anastasios Panagiotidis tarafndan 2002de restore ettirilmitir [192]. Komu ile Felahiyedeki kilise de 50 yl kadar nce yklp, talar ile ilkokul yaplmtr. Kilisenin yerinde bugn park bulunmaktadr. Kayserinin en eski nahiyelerinden olan Muncusun, 1550li yllarda Ermenilerin yerletii bir kyd [29, s.224]. 1914te 1669 kiiden ibaret olan Ermeni nfus, Ermenice konuuyor, 1849da kurulan Medzpenian Okulunda ve kydeki Katolik ve Protestan kolejlerinde yaklak 280 renci okuyordu [29, s.224]. 1910-15 yllar

133

arasnda Hayeg isimli haftalk bir dergi baslan kyde; 16. yzylda kurulan ve 1836da onarlan Surp Asvadzadzin ile Surp Signe, Surp Basile ve Surp Minas kiliseleri bulunuyordu [29, s.224]. Muncusunda bu kiliselerden baka, 17. yzyln balarnda drt horan Surp Ha Kilisesi [35, s.263] ve 1902den beri 150 Ermeni tarafndan kullanlan bir katolik apeli ile 1870de kydeki 300 kii tarafndan kurulan bir protestan tapna bulunmaktayd [29, s.224]. Bugn Muncusunda yaayanlar, vaktiyle yerleimde 3 kilise olduunu belirtmektedir. Bu durumda Ermenilerin ayrlmasnn hemen ardndan kiliselerin ikisinin ykld dnlebilir. Meydanda yer alan Katolik Kilisesi ilaveler yaplarak 60-65 yl ilkokul, birka yl da belediye olarak kullanldktan sonra 2002de yklm, talar belediye binasnn bahe duvarnda kullanlmtr. Aa Mahallede, 70-75 yl nce yklan Ermeni Kilisesinin apsisi bugn ayaktadr (F.B.395). smi belirlenemeyen kilise, blm 1.2 de yaplan snflandrmada, drdnc grupta yer almaktadr. Apsis yarm kubbesinde, 15-20 yl nceye kadar bozulmadan kald belirtilen svalar dklm ve akustik kpleri aa kmtr (F.B.396). Tavlusun Surp Toros Kilisesinden farkl olarak kplerin dank yerletirildii grlmektedir (Bkz. 4.1.2, F.B.31). Bugn gney apsisi zerinde briket bir ev ykselmektedir (F.B.395). Muncusunlular, bir kuyusu da olan kilisenin kuzeyinde bir medrese ile karsndaki evin yerinde papaz evi bulunduunu, yerleimdeki Protestan kilisesinin yerine de yeni bina yapldn belirtmitir. Bugn zvatana bal, eski bir Hristiyan ky olan Talkn 40 Ortodoks haneden oluan Trkofon nfusu yerleimi terk edip yeniden dnm ve derme atma olarak Agios Georgios Kilisesini ina etmitir [110, s. 145]. Bugn mevcut olan kilise ise, Levidisin, salam temeller zerine yeniden ina edilmekte olduunu belirttii yapdr. Osmanl Arivinde yeni kilisenin 1906 tarihli onarm bavurusu ve plan (ekil A. 77) bulunmaktadr [159/ 9]. Mbadeleden sonra, Selanikli mbadil ailelerin yerletirilmesiyle camiye dntrlen yap, genel olarak mimari btnln koruduundan, blm 1.2.deki snflandrmada birinci grupta yer almaktadr. nefli bazilikal planl yapnn batsndaki narteks, demir doramalarla kapatlmtr (F.B.398,399). birimli narteksin ortasndaki kapdan naosa geilmektedir. Naos, ikier stunla neflere ayrlmtr (F.B.400). Douda, da taan, yarm daire planl apsis yer almaktadr (F.B.399,400). Narteksin zerindeki galeri katna, bat duvarna yaslanan merdivenle ulalmaktadr (F.B.401). Galeri, incelenen kiliseler iinde zgn durumunu koruyan iki rnekten biri183 olmas bakmndan nemlidir. Yapnn rt sistemi beik tonozlardan olumakta (F.B.400), ortada beik atnn zerinde; ierden grnmeyen sembolik bir kubbe ykselmektedir (F.B.399).
183

Dieri Talas Panagia Kilisesinin galerisidir.

134

Bezemesiz, sade dzenlenen cepheler, saak silmesinin ortada hafife ykselerek alnlk oluturmasyla hareket kazanmtr (F.B.398,399) Kuzeybat kesindeki an kulesi (F.B.402), konumuyla blgedeki bugne ulaabilen rneklere eitlilik kazandrmas bakmndan zellikle dikkate deer. Kyde yaayanlarn, Mbadeleden sonra tahrip edildiini belirttii; giri cephesindeki kadn yz eklindeki kabartma da bu kiliseye zg bir bezeme ya da devirilmi bir para olmaldr. Blgenin kilise mimarisine uygun teknik ve malzemelerle ina edilen yapda, an kulesindeki kemerlerin iki renkli ta rgs (F.B.402), farkl kk bir deneme olarak grlebilir. Narteksin kapatlmas, minare, mihrap ve minber eklenmesi, atnn kiremit, salta demenin ahap, duvarlarn belli bir seviyeye kadar seramik kaplanmas ve yzeylerin boyanmas, cami olarak kullanm srasnda yapnn grd mdahalelerdir. Galeriden an kulesine klan ksm ve yan apsisler rtden su almaktadr. Talk Kynn 4 km. kuzeyindeki Kavakl, eski adyla Rum kavakda, 20. yzyl balarnda 90 Ortodoks hane yayordu [110, s. 145]. Kyde; Aziz Vasiliosa adanan kilise ve mermer ocaklarnn bulunduu Beyaz dan184 eteklerinde; Hzr lyas adna yeniden ina edilen antik manastra ait bir kilise bulunuyordu. Bugn cami olarak kullanlan kilise Aziz Basileosa adanan yap olmaldr. Avlu duvarnda bulunan Rumca mezar ta185 (F.B.404) yapnn 1886dan sonra yapldn dndrmektedir. Avluya, Karacaren Agios Georgios Kilisesindeki gibi (F.B.392,393) an kulesinin altna yerletirilen kapdan girilmektedir (F.B.407). Kilise nefli bazilikal planldr (F.B.408,410). Yapya batsndaki kapdan girilmektedir. kier stunla neflere ayrlan naos, douda da taan yarm daire planl apsisle sonlanmaktadr (F.B.403). Ancak, apsis, depo olarak kullanlmak zere duvar eklenerek kapatlmtr (F.B.410). Giriin iki yanndaki merdivenlerle 1.20 m. enindeki galeriye ulalmaktadr (F.B.409). 1982de kuzey nefinin zerine kadnlar iin galeri eklenmi; k, kilisenin kuzey merdiveniyle salanmtr (F.B.405,409,410). Bezeme gesi olmayan cephelerdeki (F.B.403,406) kare pencereler blgedeki pencere tipolojisi iin olduka farkldr. Beik tonozlarla rtlen yapnn krma ats sonradan kiremit kaplanmtr (F.B.403). Volkanik kesme ta ve kaba yonu rgnn birlikte grld duvarlarda yer yer mermer de kullanlmtr. an kulesi, kuleye kan merdiven ve avlu duvarnda da mermer paralar mevcuttur. Bugn ahap kapl olan zeminin de mermer olduu
184 185

Bugn Yozgata bal olan ve yaknndaki kye de adn veren Akda olmal. Mezartanda; Bu 1886 ylnda Onun (Tanrnn) olu, Hac Papaz oannis ld yazmaktadr.

135

renilmitir. Mermerin bu kadar youn kullanlmas; -zellikle de kk ve sade bir ky kilisesinde- Kayseri iin allmadk bir durum olmakla birlikte, doal yap malzemesinin Kapadokyann genel karakterinden ayrld dikkate alnmaldr. Nitekim ky, Kayserideki dier yerleimlerden ok, yaknndaki Akda, Szr, at gibi Yozgat ve Sivasa bal yerleimlerin corafi ve mimari karakterini tamaktadr. Kilisenin yapm teknii ve malzeme konusunda dikkati eken bir zellii de, gney nefinin bat biriminde ahap, dier birimlerde demir gergi kullanlmasdr (F.B.408). Yap, yeni ilevi dolaysyla, bir ksmna yukarda deinilen mdahaleler grmtr. Girie demir doramal bir camekan yaplm (F.B.409), bu ksmn demesi karo mozaik kaplanm, avlunun gneybat kesine minare, ieriye mihrap ve minber eklenmi, duvar ve stunlarn alt ksmna lambri kaplanmtr (F.B.408). Alboyacyan (s.785), oannidis (s.67) ve Levidisin (s.141) aktard bilgiler; Kayserinin 19 km. kuzeydousundaki 60 haneli Gesi de (Bayurdu) (ekil A. 7,8) bir Ermeni ve bir Rum kilisesi olduunu gstermektedir. Bugn yerleimde; bir sre postane ve ev olarak kullanldktan sonra terk edilen bir kilise bulunmaktadr (F.B.411). Bu yap, yamaca yaslanmadndan, kayaya oyulmu eski bir kilisenin yerine yaplan ve bu nedenle de Kayaalt diye anlan Metamorfoz Kilisesi [110, s.141] deil, Gesideki dier kilise olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi olmaldr. Metamorfoz Kilisesi bugn mevcut deildir. 1872 ylnn tapu kaytlarnda, kydeki bir kilisenin yklp talarnn ev yapmnda kullanld yazldr [112, K.G.]. Ioannidis zamannda (1896) Metamorfoz Kilisesi mevcut olduuna gre, talar kullanlan yap Agios Georgiosa adanan kaya kilisesi [110 s.141] olabilir. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, sonraki kullanmlar srasnda byk deiiklie urayarak zgnln yitirdiinden (F.B.411) nc grupta yer almtr (Blm 1.2). Naostaki stunlar kaldrlarak nefleri yok edilen yap, muhtemelen tonoz olan rts de mevcut olmadndan zgnln hayli yitirmiir. Kuzey apsisi ile ana apsisin bir ksmnn mevcut olmas, yapnn nefli bazilikal planl olduunu gstermektedir (ekil A.78). Sonradan eklenen duvarlarla, ortada bir koridor ve kenarlarda drt oda elde edilmi, gney duvarnn ortasna bir kap alm, yapnn zeri evredeki konutlarda olduu gibi, ahap kirili dz toprak damla rtlmtr. Dou cephesinin gney ucundaki atlak ise, yapda grlen nemli bir hasardr (F.B.411). Gesiye bal Belagesi Kyndeki Surp Danyel Manastr iinde yer alan 1825 (1240) tarihli Surp Asvadzadzin Kilisesi186 [101, s. 56-57] Tehcirden birka gn sonra manastrla birlikte yklmtr (F.B. 412) [95, s.772]. Kydeki Surp Kevork
186

Kilisenin duvarlarnda, Ktahyal Ermeni ustalarn yapt iniler bulunuyordu [29, s.223]

136

[106] ve Mancusundaki 1844 (1260) ferman tarihli Surp Ha [101, s.56-57], Surp Asdvadzadzin ve Surp Toros kiliseleri [29, s.223] de bugn mevcut deildir. Gesiye bal Nirzede (Gzelky) 1206dan nce kurulan ve 1915te ayakta olduu belirtilen Surp Krikor Ntsatzi Manastr Kilisesi [29, s.223] Aziz Krikorun vaftiz edildii ve mezarnn bulunduu yerdir [105, s.255]. Altnda bir havuz bulunduu belirtilen [105, s.255] kilisenin yerinde bugn piknik alan bulunmaktadr. 19. yzyl tapu kaytlarnda, Kk Brngzde ykk bir Rum kilisesi olduu grlmektedir [112, K.G.]. Kyde yaayanlar kilisenin bugn mevcut olmadn, talarnn kyn ilkokulunun yapmnda kullanldn belirtmilerdir. Okulun duvarlarnn alt sralarndaki yaklak 35 x 80 cm. boyutlarndaki dzgn kesme talar, sylenenleri dorulamaktadr. Komu ky olan Skopide (skb, ekil A. 7b) 1727de ina edilip 1885te onarlan Meryemin lm Kilisesi de bugne ulaamamtr [110, s.142].187. Ayn tapu kaytlarnda Akklaya bal vgn Kynde olduu belirtilen Gregoryen Kilisesi de bugn mevcut deildir. Kayserinin 20 km kuzeyindeki Erkilette; 1835 (1251) tarihli onarm ferman bulunan Surp Toros Kilisesi [159/ 3], Surp Kevork Kilisesi ve Meryemin lmne adanm Ortodoks Kilisesi [110, s.143] bugn mevcut deildir. Moludaki Rum kilisesi Mbadeleden 20-25 yl nce oradaki cemaatin dalmasyla metruk hale gelmi [110, s. 143], kilise ykldktan sonra kutsal masasndaki ta, kentteki Agios Nikolaos Kilisesine getirilmitir [68, K.G.]. Kayserinin dousunda, Malatya yolu zerinde yer alan Pnarba, ilk olarak 1861 ylnda Sultan Abdlaziz zamannda Aziziye adyla Sivas Vilayetine bal bir kaza merkezi olmutur [193]. Osmanl Rus anlamas sonucunda yerleimin Uzunyayla Platosuna Kafkas ve Karaay gruplar yerletirilmitir [194]. 1893te ile olan yerleim, 1926da Kayseriye bal bir ile statsne kavumu [193], yaknnda yer ald irvan Dann eteklerindeki pnardan dolay Pnarba adn almtr. Yerleimin merkezinde Hal Caddesinde, dz bir alanda yer alan kilisenin (F.B.413) ad ya da yapm tarihi belirlenememitir188. 20. yzyl balarna kadar ilenin evresindeki yerleimlerde Ermenilerin younlat dnldnde, yapnn Ermeni kilisesi olmas daha byk olaslk olarak grlmektedir. Plan emasnn (ekil A.79, F.B.415), Tavlusun Surp Toros ve stanbul Ermeni kiliselerinin ou gibi
187 Bu kilisenin talar da bir ilkokulun yapmnda kullanlmtr. Nitekim buradaki okulun duvarlarnda da byk boyutlu, dzgn kesme talar grlmektedir. Kylerin birbirine ok yakn olmas, hangi okulun yapmnda, hangi kiliseden devirilen malzemelerin kullanld konusunu gletirmektedir.

Cephelerdeki kllarn ularnda grlen kvrmlar, Develi Surp Toros Kilisesindeki kllarla (F.B.383,414) benzerliinden dolay yapnn 19. yzyln sonlarna tarihlenebileceini, ya da bu yllarda onarlm olabileceini dndrmektedir.

188

137

tek nefli olmas da bu olasl glendirmektedir. 1989da korunmas gerekli kltr varl olarak tescil edilen yap, belediyenin mlkiyetindedir. 1980li yllarn sonlarnda onarm geirerek 1990 ylnda kltr ve spor merkezi mekan olarak dzenlenmitir (F.B.416). Dikdrtgen planl ve tek nefli yapya batdaki kapdan girilmektedir (ekil A. 79, F.B.413). Byk olaslkla, tek nefli stanbul Ermeni kiliselerinin ou gibi; girite, galerinin altnda narteks yer alyordu (F.B.415). Douda, naos demesinden 90 cm. ykseltilen; ite yarm daire planl, dta dz olan apsis ve yanlarda pastoforion odalar bulunmaktadr (F.B.416). Girite, narteksin zerinde olduu dnlen galeri bugn mevcut deildir (F.B.415). Yerleimde yaayanlar, kilisenin kubbeli ve an kuleli olduunu, ancak bunlarn ne zaman ykldn hatrlamadklarn belirtmitir. Yapnn grd mdahaleler ve duvarlarn svanm olmas, izleri yok etmitir. Eklenen betonarme deme ile ite bir tavan oluturulmu (F.B.415,416), yap kiremitle kapl krma at ile yap rtlmtr (F.B.413). Girite ek duvarlarla tuvaletler elde edilmi, douda apsisin iki yanna dairesel duvarlar eklenmitir (F.B.416). st pencereler rlerek kapatlm, girie demir doramal bir kap taklmtr (F.B. 413,417). duvarlar zensiz bir dekorasyon anlayyla boyanm, deme ahap kaplanmtr (F.B.415,416). Yapnn dzgn kesme talarla, yma tekniinde ina edildii, dklen svalarn aa kard yzeylerden anlalmaktadr. Cephelerdeki kllar, yapnn bugne ulaan demir geleri olarak kemerlerin gergilerle desteklendiini gstermektedir (F.B.414). Ancak, sonradan eklenen tavan, gergi demirlerinin bugn mevcut olup olmad konusunda phe uyandrmaktadr. Cepheler genel olarak sade bir dzen gstermektedir (F.B. 413,417). Bat cephesi, kapnn stnde kemerlerle vurgulanan girile, dier cephelerden ayrlarak zenginletirilmitir. Bu cepheden yan cephelerin ortasna kadar devam eden kat silmesi muhtemelen galerinin konumuna iaret ediyordu (F.B. 417). 4.16. Kent merkezi Kayseri kent merkezinde Bizanstan kalma metropolitlik binas Agios Nikolaos ile Agios Basileos kiliseleri vard [46, s.40]. Kaynaklarda Rumiyan adyla geen mahalle; muhtemelen metropolitlik binasnn bulunduu mahalle olup Agios Nikolaos Kilisesinin evresidir (ekil A.80, 81,82, F.B.418,419). Papanikolao, o dnemde bu
189

189

olarak

kullanlmaya balanm, ounlukla sinema ve spor karlamalarnn izlendii bir

Yapnn giriinde asl tabelann zerinde bu bilgiye yer verilmitir

138

blgeye Kilise Mahallesi dendiini belirtmitir [169]. Yap, ayn yerde yaplan nc kiliseydi190. 1698de kurulan ve 1850de yeniden yaplan kilisenin giriindeki Karamanlca kitabede yle yazd belirtilmektedir [110, s.128]: Aziz Nikolaosun serihanesi / Kapadokyann budur anas Abdlmecit hkmederken tahtndan / Kesarios Paisios191 vaktnda Deliklita namahrem talar / Kayseri Rum milletinden harlar Kilisede kullanlan talarn Rum mahallesi civarndaki Deliklita Mahallesinden getirildii kitabeden renilmektedir. Bu bilgiyi destekleyen 1850 tarihli bir belge, Ermeni Patriinin, onarmna izin verilen bir Rum kilisesinde kullanmak iin Deliklita Ermeni mezarlndan ta karan Rumlar ikayetiyle ilgilidir192 [91, s. 27]. Kilisenin avlusunda bir okul ve despot mezarlar bulunuyordu (ekil A.81). oannidis, metropolitliin, okulun stnde yer aldn belirtmitir [57, s. 42]. Avludaki iki kapdan biri Kiikap ve dar ehre, dieri Kan pazarna alyordu [146/8]. Mbadeleden sonra tiyatro, sonra da hapishane olarak kullanlan yap [146/7] 1935de yklmtr193. Aziz Basileos adna ina edilen ve mezarnn da bulunduu194 kilise 1070 te yklp [57, s.40] yerine Ulu Cami yaplmtr [68, K.G.]. Seluklular dneminden beri var olan ve Kiikapnn Aya Vasil Kaps olarak da anlmasn salayan [197, s.22] dier Agios Basileos Kilisesinin [195, s.145] (ekil A. 80,83) 1904tarihli onarm ferman, yapnn bulunduu yeri Aksupolis Mahallesi olarak tariflemektedir [159/ 10]. Kilisenin 1904te yapld belirtilmekteyse de [196, s. 210], 20. yzyl banda (KAAM szl tarih belgelerinde 1908 olarak verilmi) byk bir kilise yaplmas iin eski kilise195 yklm ancak yenisinin yapm bitirilememitir (146/ 7].

190

KAAMdaki szl tarih belgelerine gre; ilk kilise kkt ve "yenieriler" zamannda yaplmt (?). kincisi Parthenios zamannda, ncs ise Paisios zamannda tamir edildi ve bytld [146/ 7]

Paisios, Zincidere manastr barahibi iken Kayseri metropoliti olmutur. Karamanlca kitaplar yaynlam, 1835te yaynlanan bir kitabnda Trkenin Grek harfleriyle yazlabilmesi iin deiik bir iaretleme kullanmtr [93, s. 685].
192 Kilise yaplrken Rumlar ile Ermeniler arasnda byk kavga km, Metropolit Paisiosun, Sultandan ald; "Toprak Sultann, talar Rumlarn" ibareli fermanla sorun halledilmiti [146/ 9].

191

Cmert, kilisenin temelinden 1960larda lahit karldn belirtmitir. Bu, iinde Kayseri metropolitinin giysi, ha ve asasnn sakland sanduka [110, s.128] olmaldr. Kilisenin Trabzonlu papaz gnadios tarafndan yaplm 4 byk antik ikonas vard. Bunlar sa, Meryem, Basileos ve Nikolaos ikonalaryd. Ayrca, Gergemedeki Meryem Kilisesinin papaz Damianosun Kayseri metropolitine hediye ettii; ceylan derisi zerine yazlm, zerinde 808 tarihinin yazl olduu ncil [110, s.129] bulunuyordu.
194 Rumlara gre Sivas kapsnda bulunan bir caminin altnda Basileosun mezar vard [169, K.G.]. Ulu Cami Sivas Kapsnda deildir. Bu durumda kilise ykldktan sonra mezarn tand dnlebilir. Kemiklerin birden fazla mezarda saklanm olmas da mmkndr. 195 Polivios dar ehirde bulunan eski kilisenin sokak seviyesinin altnda olduunu, dardan pencere grnmediini ve yapnn arkeolojik deeri olduunu belirtmitir [146/ 7].

193

139

ehirde ayrca, Bizans dneminden kalan Meryem Ana Kilisesi bulunuyordu [110, s. 127-128] 1796 ylna ait eriye sicillerinde Tutak196 Mahallesinde Meryem Ana Rum Kilisesinin ad gemektedir [197, s. 133]. Ioannidis, 19. yzyl sonlarnda kilisenin; temelleri ile yerden iki arn yksekteki duvarnn mevcut olduunu [57 s.40], Bernardakis ise yerden yaklak 1m. yksek olan kalntlarn, IV. ya da V. yzyla ait olduunu ve Kapadokya slubundaki yapnn apsisinin ite yarm daire planl, dta ikier m. lik 5 keli olduunu belirtmitir (ekil A.80) [198, s.25]. Bernardakis, apsisi tmyle grlebilen Aziz Mamas Kilisesinin, Panagia Kilisesinin kalntlarna biim ve boyut olarak benzediini ancak, Deliklita adyla bilinen bu harabenin devirilen malzemeler yznden yaknda yok olacan bildirmitir [198, s.25]. 1723 (1135) tarihli bir belgede; Mermerli Mahallesindeki Hdrellez Kilisesinin (Surp Yeya) depremler nedeniyle i ve d duvarlar ile kapsnn harap olduu, yamur ve iddetli rzgarda sularn ieriye akt bildirilmi, bunun zerine, onarma kimsenin mdahale etmemesi gerektiine karar verilmitir [159/ 11]. Kilisenin onarm iin ayrca, 1781de, Kayseri hassa mimar Mustafaya bavurularak izin alnmtr [197, s.132]. eriye sicillerinde; Tutak Mahallesindeki ayn adl kilisenin 1796daki mtevellisi Mgrdiin ad gemektedir [197, s.133]. Patrikhanenin Bab- Aliye sunduu listede; 1831 (1247) tarihli onarm fermanyla197 Selimpaa semtinde olduu grlen 198 [101, s.56-57] bu yapnn ne zaman ykld belirlenememitir. Nerede, ne zaman yaplp ykld bilinmeyen Surp Parseh Hayrabed Kilisesi, 1621 tarihli bir metinde kaytldr [95]. Simeon, 1552 tarihli dini hatratlarda ad geen Surp Sarkis Kilisesini [28, s.37] yer altnda, karanlk ve ahap diye tanmlamtr [35, s.254]. 1552den nce de var olduu dnlen [95, s.897] yap, 1723 ve 1834te onarlm, 1884te yeniden ina edilmi199, 1903de bezemeleri de ieren byk bir onarm grmtr [29, s.218]. Kilisenin 3 kapsndan biri arya, dieri yaklak 100 adm uzaktaki Surp Asdvadzadzin Kilisesine giden yola, 3. kap Rum mahallesine giden yola alyordu [95, s.898]. Hayrat olarak 7 yllk idadi mektebi ina edilen [11, s.118] kilise I. Dnya Savana kadar varln korumutur [28, s.37] (F.B.420,421).

Ioannidisin eski kiliselerin en nemlilerinden diye bahsettii Kimisis tis Teotukunun [57 s.40]; TeotukuTutak kelimelerinin benzerliinden yola karak Meryem Ana Kilisesi olduu dnlebilir. Emir Sultan Mahallesindeki Surp Asdvadzadzin Kilisesini de kapsayan 1831 tarihli ferman, kilisenin at ve duvarlarnn byk blmnn yklmak zere olduunu ve krkalt zira onsekiz parmak uzunluunda, otuziki zira yirmi parmak yksekliinde ve onbir zira onsekiz parmak boyunda olan asl llerine uygun olarak onarmna izin vermektedir. [199, s.236-237]
198 Ayn adl kilise, belgelerde farkl yer isimleriyle gemektedir. Ayn yer ifade edilmekle birlikte; mahalle, semt, mevki vb. isimlerinin kullanlmasndan kaynaklanan bir karklk olabilir. Bu durumda belgelerin ayn yapyla ilgili olmas mmkndr. 199 Pamukciyan, 1888 de i avlusunun onarm masraflarnn bykkannesi tarafndan karlandn belirtmitir [11, 2003, s.119] 197

196

140

1275 tarihli bir dini belgede adna rastlanan Surp Stepanos Kilisesi [95, s. 899] 19. yzyldan nce yok olmutur. 1206, 1552, 1610 ve 1621 tarihli elyazmalarnda bahsedilen Surp Mergerios Fakat 17. Kilisesinin yzyla ise, ne zaman yortu yaplp ykld bilinmemektedir. kadar, kalntlar kutlamalarnda

kullanlmtr [95]. Ermeniler iin nemli ziyaret yerlerinden olan Baheba Mahallesindeki 40 ehit ocuk manastr da bugn mevcut deildir [29, s.218]. Kayseride Ortodoks ve Gregoryen kiliseleri dnda Katolik ve Protestan kiliseleri de bulunuyordu. 1873ten itibaren Protestanlarn kendi ibadethaneleri vard. [29, s.218] 1880lere tarihlenen 182 numaral vergi kayt defterinde Stleme Sokanda Protestan kilisesi ve kiliseye vakfedilmi 3 han ile kilise ve ev olarak kaydedilmi bir Protestan Kilisesi yer almaktadr [133, K.G.]. 20 yzyl balarnda kentte 2 Protestan kilisesi olduu bilinmektedir [106] (F.B. 422,423,424). Baheba Mahallesinde; ayn zamanda ev olduu belirtilen Protestan kilisesi [66, s.271-272) vergi kaytlarndaki kiliselerden biri olabilir. 1876da yapm iin izin istenen Protestan kilisesinin [159/ 12], yukarda sz edilenlerden biri olup olmad anlalamamtr. 1860-1913 arasnda kentte faaliyet gsteren misyonerler, 1861de iki olan Protestan kilisesi saysnn 1910a kadar 19a200 ykselmesinde [55, s.53-54] etkili olmutur. Bahebandaki Katolik kilisesi (F.B.422,423) [66, s.271-272] avlusu, stunlar ve geni sivri kemerleriyle, 1893te kente gelen Naumann ok etkilemi, yazar, yeni yaplan201 bu tek Katolik kilisesinin ehrin en gzel yaps olduunu belirtmitir [22, s. 213]. Bu durumda kilise, 1871de balanp 1889da tamamlanan Surp Ha Kilisesi [29, s.218] olmaldr. Kilise ve yaknndaki Protestan Kilisesi bugn mevcut deildir. 4.16.1. Surp Asdvadzadzin Kilisesi Konum Kilisenin bulunduu alan, 20. yzyl balarna kadar sur ii, Emir Sultan Mahallesi olarak anlmtr [12, s.51]. Yap, bugn Kiikap adyla bilinen blgede, Cumhuriyet Mahallesi, Younbur Sokak, no 21, 254 ada, 4 numaral parseldedir. (ekil A. 82,84). ki yl nce, gneyindeki otobs duraklar kaldrlarak yaplan dzenlemeyle biraz rahatlayan evresi; i, yurt ve ticaret ilevleriyle kuatlmtr. Tarihe Alboyacyan, Simeona dayanarak yeraltnda ve ahap olduunu belirttii ehrin ana kilisesinin ilk olarak 1277 tarihli bir elyazmasnda anldn; bu tarihten ok nce de
200 201

Bu say kent merkezi ile birlikte bal yerleimlerdeki kiliseleri de kapsyor olmal.

Naumann, Anadolunun en byk kubbesinin bu yapda olduunu ve kubbedeki 12 pencere arasna 12 aziz resmi yaplacan bildirmitir [22, s. 213].

141

mevcut olan yapnn ehrin balangcna kadar tarihlenebileceini belirtilmitir [95, s.894-897]. 1808e kadar birok dini hatratta ad geen yapnn [95, s.894-897] onarmyla ilgili birok belge mevcuttur. Osmanl Arivindeki 1725 tarihli belgede; depremde yklan ve nceki halinden noksan yaplmas art ile onarm kabul edilen kilisenin, ferman gereince onarlmasna karn, kefinden fazla yapld iddiasyla yktrlmak istenmesi zerine bir kez daha kefinin ricas yer almaktadr [159/ 13]. 1781 tarihli bir eriye sicilinde ise, kme tehlikesinde olduu gerekesi ile onarm izni istendii, yaplan keif zerine izin verildii kaytldr [197, 1998, s.133]. Kilisenin onarmyla ilgili olarak bir de 15 sene 1247 (1831) tarihli ferman202 bulunmaktadr [199, s.236-237]. Byk olaslkla bu fermanla, halkn [95, s.894-897] ve zellikle ehrin ileri gelenlerinden Hac Garabed Zartaryann katklaryla kilise yeniden ina edilmitir203 [11, s. 89]. Kilisenin bat cephesindeki oval pencerenin altnda, glkle seilebilen 1835 tarihi yazldr. Kilisenin Koruma Kurulundaki dosyasnda, narteks ve naos arasndaki kapnn stnde bulunan (F.B.425) iki kitabenin evirisi yer almaktadr. zerine Trk Bayra resmedilerek kapatlan oval 204 kitabede (F.B.426);
Garabet Aa Zartaryan yardm bu ile binay, ina bu Tanrsal ettirdi. yapy na Ermeni tarihi cemaatinin 1838 ve

asilzadelerinin

ubat,

bunun altnda, zerine yazlan yazlarla tahrip edilen kitabede ise;

Sen sema-i padiahn ve sen nura boan yukardaki kudsi erifin sen aziz Meryem Anann ismi ile ina olunan bu bina Osmanl mparatoru Sultan Mahmut tarafndan verilen ferman ve Majak Vilayetinin mergazas olan Ba Piskopos Hakop Efendinin nderlii ve ayn derecede takdis olunan Ermeni evlatlarnn yardmlar ile meydana getirilmitir. 1287 ubat.

yazd belirtilmektedir. Boos Zekiyan ise, ayn kitabede Baepiskopos Manukun adn ve yapnn Ermeni takvimine gre 1290 (Miladi takvime gre 1841-1842) ylnda yenilendiini okumutur205. Bat cephesinde ve kitabelerde yazl farkl tarihler dndrc olmakla beraber, yapm 1835de bitmi, bezeme vb. eksikler sonraki yllarda tamamlanm olabilir. Kevorkian ve Paboudjian, Alboyacyana dayanarak, 1875te yapnn mdahale grdn [29, s.217], Svajian ise 1875te kubbe eklendiini206[34, s.57] belirtmitir. Buna karlk, Alboyacyann dierlerinden
202 Bu fermanla, Tulen (okunamad) zira sekiz parmak ve arzan otuz iki zira onyedi parmak ve kadden onbir zira on iki parmak olan yapnn lleri bytlmeden, aslna uygun olarak onarmna izin verilmitir [199, s.236-237]. 203 Svajian, on bin altn liraya mal olan kilisenin yapmnda bykbabas Hovhannes Esseyann da etkili olduunu belirtmitir [34, s.58]. 204 205

Ant fiinin ekinde yuvarlak olduu belirtiliyor. Ancak, tarif edilen yerde yuvarlak bir kitabe yoktur

Ca Foscari niversitesinde retim yesi olan Boos Zekiyan, son satrda okuduu 7 nin ne anlam tadn -kitabenin okunmayan blmleri yznden- anlayamadn, ay ya da gn says olabileceini belirtmitir.
206 Svajian, bykannesinin anlattklarna dayanarak; 1835te yasak olduu iin kubbe yaplmadn, 1875de yaplan kubbenin silindirik kasnandaki pencerelerin yaplmasnda iilerin zorlandn belirtmitir [34, s.58]

142

nce yazlan, olduka geni kapsaml kitabnda, 1875deki onarmdan sonra, kubbenin 1885 ylnda yapld [95, s.894-897] yazldr. 1895 ylnda Ermeni ve Trkler arasnda yaanan atmada, Ermenilere snak olan [34, s.57], Kayserililerin byk jam207 dedikleri kilise [95, s.894-897], I. Dnya Savana kadar ilevini srdrmtr [28, s.37]. Sonra depo, sergi salonu, belediye, zabta karakolu olarak kullanlan yap, 28.6.1961 gn ve 515/481 sayl kararla Genlik ve Spor l Mdrlne tahsis edilmitir208. Halen spor, resim, mzik, yabanc dil kurslar verilen yap, GEEAYK nun 12.4.1980 gn ve A/2125 sayl kararyla tescil edilmitir. Plan zellikleri Kilise; nefli, bazilikal planldr (ekil A.85, F.B.427). Batdaki aklkl portikten, 2.72X13.61 m. boyutlarndaki, dikdrtgen planl nartekse ulalr (F.B.428,429). Narteksteki ana kapya (F.B.426) ek olarak, yanlarda birer bugn kapatlan- kap (F.B.430) bulunmaktadr. Bunlarn dnda, kuzey ve gney duvarlarnn bat ucundaki ikier giri de (F.B. 431,432,433,434) naosa gei salamaktadr. 13.69X16.87 m. boyutlarndaki naos, drder stunla nefe ayrlmtr. Douda; bema zemininden 0.80 cm. ykseltilen yarm daire planl apsis (F.B.435) ile protesis ve diakonikon bulunmaktadr (ekil A.85, F.B.435,436). Protesis ve diakonikonun apsisle balants birer koridorla salanmaktadr. Kilisenin kuzeydousunda, bemadan girilen vaftizhane yer almaktadr (ekil A.85, F.B.437,438,439). Narteks ve portiin zerinde galeri yer almaktadr (ekil A.85, F.B. 441). Galeriye k, sonradan narteksin gney blmne eklenen betonarme bir merdivenle salanmaktadr (F.B. 431). Gney cephesinde; pencerelerden farkl boyut ve biimi nedeniyle kap olduu dnlen aklk, tonoz kalnts ve korkuluk izi (F.B. 440) galeriye dardan ulaldn dndrmektedir. stanbuldaki Ermeni kiliselerinde rnekleri bulunan bu giri dzenlemesinin (ekil A.14) Tavlusun Surp Toros Kilisesinde de uygulanm olabileceine 4.1.2. plan zellikleri balnda deinilmitir. T planl galeride (ekil A.85, F.B. 441), portiin zerindeki kol, dierlerinden 90 cm. ykseltilerek farkl bir mekan elde edilmitir (F.B. 442). Yeni ilevi nedeniyle zemin kat aklklar kapatlan yap, galeri kotunda ve kasnakta yer alan pencerelerle aydnlanmaktadr. Naosun kuzey ve gney duvarlarnda, dikdrtgen altar pencere yer almaktadr (ekil A.85,86). Pencereler, ieride
207
208

jam-kilise

Koruma Kurulunun Mze Mdrlne ilettii Kltr ve Turizm Bakanlnn 16.4.1987 gn ve 03426 sayl emirleri ilgili rapordan alnmtr.

143

kemerli niler iindedir (F.B.439). Portiin zerinde; batya bakan iki, yanlara alan birer ve galerinin dier kollarnda biri batya bakan ikier pencere bulunmaktadr (ekil A.86, F.B. 442). Kasnaktaki 12 pencereye ek olarak; drt ynde de gen aln duvarlarnda birer oval pencere yer almaktadr (F.B.448,443). Cephe dzeni Kilise, ayrntlarnda; Klasik canlandrmalarn youn olarak gze arpt, ancak genel kurgusundaki masif ve yaln etki nedeniyle blgenin geleneksel cephe karakterinden fazla uzaklamayan bir cephe dzeni gstermektedir (ekil A. 86). Cephelerdeki kemerler (F.B. 433,434,443), iteki strktrn da yanstlmas bakmndan blge kiliseleri iin bir yeniliktir209. Ancak, duvar yzeyleriyle hemyz olmalar dolaysyla, Osmanl mimarlnn batllama srecinin nemli rneklerinden Nusretiye, Dolmabahe ya da Ortaky camilerinde olduu gibi gl bir strktr vurgusu grlmemektedir. Buna karlk, yapy blgedeki kiliselerden farkl klan portik, Bat slubunu yanstmaktadr (F.B.428). Portik, cepheyi dey blme, kat silmesi ve barok izgilerden oluan zengin saak silmesi ise iki yatay yzeye bler. Portik, ortadaki geni ve yksek kemer aklkl narteksi ve alnl ile cephenin genel kurgusundaki simetriyi glendirmektedir. Galeri katnda, kemerin altndaki duvarn; ortada oval ve yanlardaki birer pencereden oluan aklklar bu etkiyi daha da pekitirmitir. Tm pencereler, dz sveli, dikdrtgen aklklardr. Alttakilerin zerinde dz birer korni, st kat pencerelerinin zerinde, cephedeki Neoklasisizmin, ilk gze arpan gesi olarak gen alnlklar bulunmaktadr. Simetrik kuzey ve gney cepheleri (F.B.433,434), silmelerle pekien yatay etkiye sahiptir. Kat silmesinin alt ve stne eit aralkla yerletirilen gen alnlkl pencerelerle Klasik bir cephe tasarlanmtr. Bu ritmik dzen, kubbenin bulunduu ksmda farkllar. Burada; ykselen gen alnlk, da yansyan kemer ve kemerin hemen altndaki oval pencere ile st katlar hareketlenirken, altta iki pencere arasna yerletirilen nc aklkla, pencere diziliindeki ritm deiir. Kuzeydeki vaftizhane, cepheleri birbirinden farkllatryor gibi grnse de, gneyde, silmenin bu ksmdan sonra douya doru devam etmemesi (F.B.433,443) ve duvardaki tonoz kalnts (F.B.444) burada da ek bir mekan olabileceini dndrmektedir. Bu mekan, stanbul Ermeni kiliselerinde de rnekleri grld gibi (ekil A.14,15), apel ya da diakonikon olabilir.
Gney cephesinde, kemer iindeki pencerelerin olduu yzeydeki talarn rengi cephenin genelinden farkldr (F.B.443). Bunun yan sra, artlmad grlen dey derzler, dolgunun yenilendiini gstermektedir. Pencerelerin neoklasik ayrntlar, bu mdahalenin, byk olaslkla, 1875 ya da 1885 onarmyla gerekletiini dndrmektedir.
209

144

Douda, apsisin da yanstlmad, sar cephe yer almaktadr (F.B.445). Ortadan ykselen alnlk, cephedeki tek harekettir. Kubbe, alnln gerisinden grne katlmaktadr. Kasnak; pencerelerin arasndaki plastrlar, alnlklar, plastrlarn zerindeki balklar ve kupa/vazo kabartmalar ile 19. yzyl Bat etkilerinin en youn olarak grld blmdr (F.B.446). Yapm teknii ve malzeme Yma tekniinde yaplan kilisede ana yap malzemesi tatr. Demir ve ahap, kullanlan dier malzemelerdir. Ta; duvarlarda, rt ve gei geleri ile at kaplamasnda kullanlmtr. Duvar rgsnde kullanlan talarn ykseklii 23 -30 cm. arasnda deimektedir. Derinlii llemeyen talarn genilikleri eitlilik gstermekle birlikte, ounlukla 50-70 cm. arasndadr. Duvarlarda ok sayda ta iareti bulunmas (F.B.447) ve aralarndaki renk farklar, talarn byk blmnn devirme olduunu dndrmektedir. at, oluklu talarla kaplanmtr (F.B.446). Kubbenin ta kaplamasnn teknii iin lter, yreye zg bindirme ta ifadesini kullanmtr [119, s. 1061] Demir, strktrel bir ge olarak 3 X 7 cm. kesitindeki gergilerde kullanlmtr. Cephelerde kl bulunmamaktadr. Kandil halkalar, pencere parmaklklar ve kubbe eteindeki korkuluklar (F.B.448) yapdaki dier demir gelerdir. Oval pencerelerin demirleri bezemeli, dierleri lokmaldr (F.B.443,447). Giri kaps ve bemaya alan vaftizhane kaps, ahap malzemenin grld yerlerdir (F.B.426,439). Kayseri kiliselerinin zgn kap ve pencerelerinin bugne ulamad dnldnde, bu kaplarn nemi ortaya kmaktadr. Svajian, ahap giri kapsnn kaln metal (demir kastediliyor olmal) kapl olduunu belirtmitir [34, s.57]. Apsis ve pastoforion odalarnn silmelerindeki izler, bu noktalara yerletirilen ikonastasise iaret etmekte, ancak ikonastasisin ahap ya da ta olduuna dair ipucu vermemektedir210(F.B.449) Tayc sistem Kilisenin tayc sistemi, duvarlar, stunlar, kemerler ve gei geleriyle kurulmutur. Duvarlar ve stunlar kemerlerle birbirine balanmaktadr. Kubbe ve tonozlarn yk bu kemerler araclyla tayc geler olan duvar ve stunlara aktarlmaktadr. Orta nefin 3 ve 4. stunlar aras, pandantiflerle geilen kubbe, yan nefler; sivri beik tonoz rtldr (ekil A. 85). Gergi demirleri kemer almalarn nleyen yardmc gelerdir.

210 Kayserideki kiliselerle benzer plan ve ktle dzeni gsteren Tarsus St. Paulus Kilisesinin halen mevcut olan ikonastasisi mermerden yaplmtr (F.B.450).

145

Mimari donanm ve bezeme Kilisenin donanm gelerinin ou bugne ulamamtr. Protesis ve diakonikon ile nartekste niler bulunmaktadr (ekil A.85, F.B.429,436). Yap cephe dzeyinde ele alndnda; saak profili (F.B.444), oval pencereler ve kasnaktaki vazo kabartmalaryla (F.B.446) snrl barok etkilenmelerle birlikte, daha ok 19. yzyl Klasik canlandrmac slubu yanstmaktadr. Silme ile ayrlan katlarn, pencere ritmiyle de desteklenen yatayl, alnlklar, kasnakta pencere aralarna yerletirilen plastrlar, dnemin beenisine uygun olarak seilen yeni Rnesans tarz gelerdir (F.B.433,434,446). eride ise stun balklar (F.B.435), kubbe etek silmesinin profili (F.B.448), apsis ve galeri demelerinin biimlenii (F.B. 451) ve bat kapsnn evresindeki dzenleme (F.B.426,452), slup zelliklerinin tartlabilecei yerlerdir. Balklar, abakusn altnda yer alan ubuk silmeleriyle, Toskan dzenine yakn sade bir biimlenme gsterir (F.B.435). Tekrar eden profillerden oluan etek silmesi, strktrel bir ge olan kubbeye, dekoratif bir gei hazrlamtr (F.B.448). Neflere doru, dalgalanarak uzanan galeri demesi (F.B.451) ve apsis demesindeki benzer kvrmlar barok karakterdedir. Yivli gvdeli, yumurta frizli, voltl plastrlar (F.B.452) ve iki yandaki stunlar ile bu gelerin zerindeki korni, bat giriini vurgulayan Neoklasik ayrntlardr (F.B.426). Korniin zerindeki kitabelik ise, yarm eliptik st paras ve elips biimli kitabesi ile dnemin semeci tavrna uyarak klasik ve barok gelerin birlikteliine rnektir. Sonraki kullanm srasnda; rt geleri, duvar ve stunlar boyandndan yapnn, resim program bugne ulaamamtr. Bozulmalar Ek ve deiiklikler : Kuzey cephesindeki kemerin bir blmn ve cephenin dousundaki pencereyi kapatan vaftizhane, 1875 ya da 1885 onarmnda eklenmi olmaldr. Sonraki ilevleri de pek ok ek ve deiiklie neden olmutur. Duvar rlerek kapatlan pastoforion odalarna (ekil A.85, F.B. 436) bemadaki betonarme basamaklarla ulalmaktadr (F.B.439). Okuluk vb. spor etkinlikleri iin gneydeki stunlar arasna duvar rlerek ayr bir blm elde edilmitir (ekil A.85, F.B.427,435). Narteks duvarlarla blnerek; kuzeyde bro, gneyde slak mekanlar dzenlenmitir (ekil A.85, F.B.429). Narteksin gney blmndeki batya alan pencere kapya dntrlerek dardan giri salanm, galeriye kan betonarme merdiven ve merdivenin altna tuvalet-lavabo eklenmitir (F.B.431). Portikten nartekse geite metal doramal bir rzgarlk yaplmtr.

146

Bir dnem, avclk ve izcilik klb olarak kullanlan galeri, eklenen duvarlarla naosla ilikisi kesilerek ayr bir st kata dntrlmtr (F.B.441,442). Galerinin kuzey kolu bugn, pvc doramalarla snrlanan bro, gney kolu giri ve ay oca, orta ve portiin zerindeki ykseltilmi blmler ise yabanc dil vb. kurslar iin derslik olarak kullanlmaktadr (F.B.441,442,453,454). Kazan dairesi olarak kullanlan vaftizhaneye kuzeyinden kap almtr (F.B.438). Deme kotu alaltlarak yerletirilen kazan ve su deposu ile borular mekana olduka zarar vermi, ats zerine de baca eklenmitir. evresinin deme kotunun ykm vb. nedenlerle ykselmesiyle, yapnn zemin kattaki aklklarnn bir ksm toprak seviyesinin altnda kalmtr (F.B.443,444). Yapnn dousundaki, derme atma sat birimleri, tabela ve parapetler bu ynde cepheyi kapatmaktadr (F.B.455). Avlunun kuzeyi otopark olarak kullanlmaktadr. Kuzey ve gney duvarlarndaki, zemin kata ait tm aklklar (F.B. 433,434,443,444) ve kuzeydeki galeri penceresi, vaftizhane kapsnn zerindeki pencere (F.B.439) ve yan cephelerde; kemer iindeki pencerelerin arasndaki pencere rlerek kapatlmtr (F.B.443). Narteksin kuzeyindeki kap kapatlm (F.B.429), gneydeki kullanlmayan kapya demir dorama taklmtr (F.B.431). Yapnn ayrntlarndaki slupla elien, kaba grnml stun kaidelerinin (F.B.435) mdahale grdkleri dnlmekte, ancak bu konuda bir bilgi bulunmamaktadr. zgn demeler bugne ulamam, naos; ahap parke, galeri; seramik, narteks ve pastoforion odalar; dkme mozaik, apsis hal kaplanmtr. Stun, kaide, stun bal ve gergilerle (F.B.427), kap ile evresindeki plastr, stun ve kitabeler (F.B.426) yalboya ile boyanm, duvar, kemer ve rt geleri badana edilmi (F.B.427), galeri duvarlar yaklak 90 cm. ykseklie kadar lambri kaplanmtr (F.B.454). Duvar ve rt yzeylerinde bulunmas muhtemel resimler bu mdahalelerle kapatlm olmaldr. Duvarlara kalorifer petekleri, havalandrma cihazlar, elektrik ve su tesisat ile ilgili boru ve kablolarn yan sra tabelalar yerletirilmitir. Kubbeden dklen svalarn aa dmesini engellemek zere, kubbenin etek silmesi seviyesinde a gerilmitir (F.B.448). Yklan ksmlar: Galerinin zgn merdiveni bugn mevcut deildir. Gney cephesindeki kap, tonoz kalnts ve korkuluk izi, merdivenin burada olduuna iaret etmektedir (F.B.440) Vandalizm ve yama: Yap uzun sredir eitli ilevlerle kullanldndan vandalizm ve yamadan kaynaklanan hasar grlmemitir.

147

Bakmszlk:

Yapnn

mzeye

dntrleceinin

duyulmas,

kullanclar

kararszla ittiinden son yllarda yapnn bakm da aksamtr. Bu nedenle kubbe ve tonozlar su almaya balam, yer yer svalar dklmtr. atda, saak silmesi zerinde ve st sra talarnda yer yer otlar bymtr. Malzeme bozulmalar: Saaktaki talarda krlma ve para kopmalar grlmtr (F.B. 444). Cephelerin st ksmlarnda, kabuklanma ve yzey kayplar olumutur. 4.16.2. Surp Krikor Lusavori Kilisesi Kilisenin bulunduu Caferbey Mahallesi (ekil A. 82,87), 19. yzylda Daar Selalt Mahallesi olarak bilinmekteydi. Yap, byk bir avlu iinde; Gmyan kz (1899) ve erkek (1868) okullar ile birlikte yer alyordu. Bugn okullara ait duvarlarn bir ksm ayaktadr (F.B. 456,457,458,459,460). lk kurulu tarihi 301 olan kilise, 1859da Karamercan Ermeni Okulunun arsas zerine ikinci kez ina edilmitir [83, s.268]. 1883-1885 yllar arasnda geirdii byk onarmn211 iki kitabesi bulunmaktadr (F.B.461,462). 1902-1903 yllarnda ise, kilisenin ii svanarak altn yaldzl bezemelerle kaplanm ve kadnlar ksm ile st kat koro ve ibadet yerleri geniletilmitir [83, s.268]. 1878e kadar Surp Sarkis Kilisesi mtevelli heyetince ynetildikten sonra, Gmyan Okulu ile ayr bir mahalle oluturmutur [83, s.268]. I. Dnya Sava srasnda kullanlmayan yap [200, s. 242), kk onarmlarla 1919da tekrar almtr [83, s.268]. 1999da restore edilerek, zgn ilevini srdren yap, Anadoluda ibadete ak tek Ermeni kilisesidir. yi durumda olduundan blm 1.2.de, birinci grupta yer almaktadr. Kilise, nefli bazilikal planldr (ekil A.88). Batdaki be kenarl portikten nartekse geilir (F.B.463,464). Narteks; apraz tonozlarla rtlen, ortada geni, yanlarda dar birimden oluur (F.B.465). Kemerlerle narteksten ayrlan naos, ikier stunla tariflenen neflerden olumaktadr. Orta nefin merkezi, dou ve batdaki blmleri kubbe, yan neflerin merkezi blmleri oval kubbe, yan blmleri apraz tonoz rtldr. Kubbenin bulunduu ksmda, yan duvarlarn kuzey ve gneye doru geniletilmesiyle, farkl bir plan elde edilmitir (F.B.466). lter, kilisenin ha planl olduunu [119, s.1062), bu birimlere dayanarak belirtmi olmaldr. Ancak, birimler havari bir planlamadan ok, naosa katlan eyvan etkisi yaratmaktadr (F.B.466). Douda; protesis, diakonikon ve apsis yer almakta, apsis darda kk dairesel bir duvarla kendini gstermektedir (F.B. 456, 467). Narteks ve portiin zerindeki
211 Pamukciyan, kilisenin inas iin en fazla yardm dedesi Hac Mardiros Lusararyann yaptn belirtmitir [11, s.118]

148

galeriye (F.B.465) k, dardan, yan duvarlarn bat ucuna bitien merdivenlerle salanmtr (F.B.469). Kuzeydeki merdiven bugn mevcut deildir. Ancak, buradaki kap, merdivenin varlna iaret etmektedir (F.B.470). Cepheler; gen alnlklar, saak silmesi ve pencerelerin zerindeki kornilerle zenginletirilmitir (F.B. 456, 469,470). Duvar rgsnde grlen renk fark, portiin onarmlardan birinde eklenmi olabileceini dndrmektedir. Pencere stlerindeki bezemelerin slubuna baklrsa, bu mdahale son onarmn yapld 1903 ylnda gereklemi olabilir (F.B.463,471,472). Yap, kesintilerle de olsa ilevini srdrdnden donanm ve bezemeleri iyi durumdadr. Galeri ve bema korkuluklar (F.B.468) ile ahap altarlar (F.B.467) blge kiliseleri iin rnek olabilir. Yapnn 1929 ylna ait fotorafnda ikonastasis yerine, apsis nne perde ekildii grlmektedir (F.B.473). Dini konular ve bitkisel motiflerden oluan duvar resimleri rtde younlamtr. Daha ok, gri-mavi zerine sar yeil ve mavi renkler kullanlmtr. Altn yaldzla bezenen altar, stun balklar ve apsis nndeki ayaklara bitiik stunceler olduka gsterilidir. ou kilisede olduu gibi pandantiflere ncil yazarlar resmedilmi, pencerelerin kenarlar bezeme eritleri ile vurgulanmtr. 4. 17. Mimari deerlendirme Kayseride bugn mevcut 39 kilise, ya da kilise kalntsnn; 18i Ortodoks, 16s Gregoryen, biri Protestan kilisesidir. Pnarba, Talas ve Darsiyakta bulunan drt kilisenin hangi mezhebe ait olduu kesin olarak belirlenememitir. Korunmuluk durumlarna gre farkl ayrnt dzeylerinde incelenen Kayseri kiliseleri, plan ve cephe dzeni, yapm teknikleri, slup ve bezeme zellikleri asndan ele alnarak deerlendirilmitir (ekil A.89). 4.17.1. Plan dzeni Kayseri kiliselerinin ou, stanbul Rum kiliseleri ve Anadolunun byk blmndeki Osmanl dnemi kiliseleri gibi nefli bazilikal planldr (ekil A.89). Krautheimer, i ve dou Kapadokyann erken Hristiyanlk dnemi iin; ha planl kiliselerin deimez tip olduklarn belirtirken, Tomarzadan Panagia Kilisesini (6. yy.) rnek gstermitir [177, s.123]. Bugnk kiliselerin ounun, onarmlarla varlklarn srdren eski kiliseler olduu dnlrse; Kayseri kiliselerinin, Krautheimerin belirttii ha planl erken dnem yaplarnn devam olmad grlr. Ha planl iki rnek olan Efkere-Surp Stepanos (ekil A.27,89) ve Talas Panagia (ekil A.66,89)

149

kiliseleri ise, onarmlarla ayakta tutulan yaplar deil, yeniden yapm rnekleridir. Gravr ve fotoraflarndan ha planl olduu anlalan Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastr Kilisesi (F.B.341,342), Anadolunun dousunda yaygn olan; merkezi planl ve tasarmn genellikle silindirik ya da okgen kasnakl bir kubbeyle vurguland [201, s.24.] Ermeni kiliselerinin Kayseri evresindeki tek rneidir212. stanbul Ermeni kiliselerinin ou gibi tek nefli ve beik tonozlu (ekil A.14, F.B.170,107) tasarmn Kayserideki rnekleri Tavlusun Surp Toros (ekil A.13, 89, F.B.21,22) ve Pnarba (ekil A. 79, 89, F.B. 415,416) kiliseleridir. nefli bazilikal planl kiliselerin ounlukta olduu yakn bir blge olan Nidede de tek nefli kilise rnei olarak Trhan Makrina Kilisesi yer almaktadr (ekil A.90). Darsiyaktaki ismi belirlenemeyen kilise ise nik bir rnektir. Yapnn enine dikdrtgen plan, duvar ayaklar ile tanan kemerlerle birbirinden ayrlan neften olumakta ve nefler aynal tonozlarla rtlmektedir (ekil A.18, 89, F.B.42). Giri, apsis, st kat dzeni ve galeri merdivenlerinin konumu, Kayseri kiliselerini birbirinden farkl klarak onlara eitlilik kazandrmaktadr. Giriler genellikle, Tarsus (F.B.474), Nevehir (F.B.475), Nide (F.B.476,477,478, ekil A.91), Diyarbakr kiliselerinde (ekil A. 23.c) olduu gibi ya da be birimli dikdrtgen planl nartekslerle salanmaktadr. Endrlk Agia Triada ve ncesu Agios Dimitrios kiliselerinde narteksler U biimindedir (ekil A.89). Bu kiliselerde narteks yanlara doru birer birim geniletilmi; dou ynnde ise, Agia Triada Kilisesinde (ekil A.33, 89, F.B.134,135) drt, Agios Dimitriosta (ekil A.46, 89, F.B.218) bir birim eklenmitir. Nide Prodromos Manastr Kilisesindeki U biimli narteks, yan duvarlarn tamamn sararken (ekil A.92, F.B.479), Nide Hasakyde ncesu Kilisesindekine benzer planlanmtr (ekil A.93). Ancak, beik tonozlarla rtlen dokuz birimli narteksi ile ncesu Kilisesi farkl bir deneme oluturmaktadr. Vekse (ekil A.43,89 F.B.196) ve Talas Panagia (ekil A. 66, F.B.310) ile Kiikap Surp Asdvadzadzin kiliselerinin (ekil A. 85) narteksleri ite, kapal bir mekandr. Efkere Surp Stepanos (ekil A. 27, F.B. 108,109,117), Surp Krikor Lusavori (ekil A.88,89, F.B.465) ve Everek Surp Toros (ekil A.75,76,89, F.B.378) kiliselerinin narteksleri galerinin altnda kalan giri blmdr. Galerileri bugne ulaamayan Tavlusun Surp Toros, Pnarba, Readiye Panagia ve Kavakl Ky kiliselerinde de giriin benzer planland dnlmektedir (ekil A.89, Bkz. Blm 4.1.2, 4.2.1, 4.6.1, 4.15 plan zellikleri). Surp Krikor Lusavori (ekil A.88,89, F.B. 463), Everek Surp Toros (ekil A. 75,89, F.B. 370,371,372) ve Kiikap Surp Asdvadzadzin (ekil
Manastr kilisesinin blgenin mimari karakterinden farkl olarak, Kuzey ve dou Anadolu kiliselerine benzerlii, 11. yzylda Ermeni bapatrikliinin Tomarza yaknlarna tanmas ve Kafkaslardan getirilen Ermenilerin blgeye, yerletirilmesiyle (Bkz. Blm 2.2.1) ile ilgili olabilir.
212

150

A. 85,89, F.B.428) kiliselerinin girileri ayrca portikle zenginletirilmitir. Agios Basileos Kilisesinin kuzey giriine eski bir onarmla eklendii dnlen portik (ekil A.10,89, F.B.5) ve benzer biimde Nide Kkky Kilisesinin kuzey giriindeki portik ise (ekil A.94), blge kiliselerinin plan dzeni asndan deerlendirilmesine; olduka farkl iki giri rneiyle katlmaktadr. Kiliselerin ounda, batdaki ana girie ek olarak yan duvarlarn bat ucunda kaplar bulunmaktadr. Yanarta, Agia Triada, Germir Panagia ve Surp Stepanos, Surp Bogos Bedros kiliselerinde yanlardan bemaya da giri vardr (Bkz. ekil A. 21,33,50,56,72). Kayseri kiliseleri, dou duvarnn biimleniine gre incelendiinde; apsisin da yanstld rneklerin ounlukta olduu grlr (ekil A.89). Yanarta Manastr ve Agia Triada kiliselerinde yan apsisler de dairesel duvarlarla da tarlmtr213 (ekil A. 21,33,89). Agia Triada Kilisesinde bu duvarlar tek eimli bir at altna yerletirilmi (ekil A.36, F.B.140), Yanarta Manastr Kilisesinde ise, yanlar iki kat boyunca ykselmitir (ekil A.24, F.B.60). Talas Panagia Kilisesinde, iki kat boyunca ykselen pahl yan duvarlar, blgedeki kilise tipolojisine farkl bir rnek eklemitir (ekil A.68,89, F.B.320). Agios Basileos Kilisesinin apsisi, ite yarm daire, dta be kenarl planyla, bugne ulaanlar iinde, okgen planl tek apsistir (ekil A.10,12, F.B.8,9). Germir Panagia (ekil A. 50,52,89, F.B.246), Surp Asdvadzadzin (ekil A.85,86,89, F.B.445), Everek Surp Toros (ekil A.75,89), Agios oannis Prodromos (ekil A.58,59,89, F.B.280) kiliselerinde ise iteki dairesel plan da yanstlmam, dou duvar dz tasarlanmtr. Diyarbakr kiliselerinde de grlen bu zelliin (ekil A.23) stanbul ya da Ermeni mimarisinden kaynaklanmad aktr. Toporafya deerlendirilerek eime yerletirilen Germir Teodoros (ekil A.54,89), Talas Taksiarhis (ekil A.70,89), Efkere Surp Stepanos (ekil A.27,89) ve Tavlusun Surp Toros (ekil A.13,89) kiliselerinin apsisleri yamaca yaslanmtr. Agios Prokopios Kilisesi, blgenin genel kilise karakterine uymakla birlikte, dou blmnn altndaki kripta olduu dnlen mekanla dikkati ekmektedir (ekil A.38, F.B.158,159). Kayseri kiliselerinin galerileri genellikle narteks zerinde ve dikdrtgen planldr (ekil A.89). Talas (ekil A.67) ve Germir Panagia (ekil A.51) ile Yanarta Kilisesinde (ekil A.22) naosu tamamen saran, Agia Triada (ekil A.34) ve -izlerden anlald zere- Agios Dimitrios kiliselerinde (Bkz. 4.8.1. plan zellikleri) ise yarm kuatan U biimli galeriler bulunmaktadr214. Talas Panagia (ekil A.67), Everek
213

Kayserinin evresindeki ehirlerde de apsisin l dairesel duvarlarla cepheye yansd rnekler bulunmaktadr (ekil A.91,92,93,94,95).

Nide Hasaky Kilisesinde, Agios Dimitrios Kilisesindekine benzeyen narteks ve galeri dzeni grlmektedir (ekil A.93).

214

151

Surp Toros (ekil A. 75) ve Surp Asdvadzadzin (ekil A. 85) kiliselerinin galerilerinde, demelerdeki kot farklar ayrt edicidir. Galeri merdivenlerinin konumu eitlilik gstermekle birlikte, daha ok bat duvarna yakn yerletirildii grlmektedir. Talk Agios Georgios (F.B.401) ve Vekse Panagia kiliselerinde (ekil A. 43,44, F.B.201) bu merdivenlerin, malzeme ve biim asndan farkl iki rnei mevcuttur. Agios Basileos Kilisesindeki izler de (F.B.6) merdivenin konumu ile ilgili deerlendirmeyi desteklemektedir. Byk olaslkla, Readiye Panagia (ekil A. 41) ve Germir Agios Teodoros (ekil A.54) kiliselerinde de merdivenler bu blmde idi. ncesu Agios Dimitrios Kilisesinde ise merdivenin, gney duvarnn bat ucuna yasland kalntlardan anlalmaktadr (F.B.226). Yan duvarlarn iine yerletirilen merdivenlerle galeriye ulalan; Yanarta (ekil A.21,22, F.B.63), Agia Triada (ekil A.33,34, F.B.143,144), Agios Prokopios (ekil A.38,39), Germir Panagia (ekil A.50,51) ve Everek Surp Toros (ekil A.75, F.B.482) kiliseleri, bu zellikleri dolaysyla Diyarbakr Katolik Surp Sargis (ekil A.23.b), Nide-Konakl ve Nevehir Derinkuyu Bamelekler kiliseleri ile (ekil A.91,95) benzemektedir. Tavlusun Surp Toros (F.B.27,30) merkez-Surp Asdvadzadzin (F.B.434,440), Surp Krikor Lusavori (F.B.469,470), Efkere Surp Stepanos (F.B.98) ve bugn mevcut olmayan Talas Surp Asdvadzadzin (F.B.303) kiliselerinde ise, stanbul Ermeni kiliselerinde rnekleri ska grld gibi (ekil A.14); galeriye dardan, zellikle gney duvarna yaslanan merdivenlerle ulald grlmektedir. Talas Panagia Kilisesi; narteksin kuzey ve gneyine yerletirilen dner merdivenleriyle farkl bir rnektir (ekil A.66,67, F.B.314). Yanarta (ekil A.22, 89, F.B.64,65), Endrlk (ekil A.34,89), Germir (ekil A.51, 89, F.B.244) ve Talas Panagia (ekil A.67,89) Rum kiliselerinde, Teteriatnikovun erken dnem Suriye kiliselerinde st kat ke odalar olarak adlandrd [126, s.65-72] mekanlarn benzerleri bulunmaktadr (Bkz. 4.2.2). Blge kiliselerinin Suriye kiliseleri ile benzerlii, Krautheimern Suriye ile ilikilendirdii Binbirkilise, Sivrihisar ve Kapadokyadaki erken Bizans kiliselerinin [177, s.123] miras olmaldr. Surp Bogos Bedros Ermeni Kilisesinin balkonlar, konum olarak st kat ke odalarna benzemekle birlikte (F.B.349,350), naosa dnk tasarmlar, liturjik ieriin farkl olduunu dndrmektedir. 19. yzyl Kayseri kiliselerinin ounda, yan nefler beik tonoz, orta nefin bemann nndeki birimi kubbe ile rtlmtr. Darsiyak Kilisesi tamamen (ekil A.18), Talas Taksiarhis (ekil A.70, F.B.333) ve Zincidere Manastr kiliselerinde (ekil A.58) yan nefler aynal tonoz rtldr. Btnlkleri fazla bozulmadan bugne ulaan kiliseler ile mevcut olmayan kiliselerin eski fotoraflar, kubbelerin ounun yksek kasnakl

152

olduunu gstermektedir215. Zincidere Manastr Kilisesinin kasnakl kubbesi, kendisini saran duvarlarla (F.B.277), Agia Triada (F.B.149) ve Talas Taksiarhis (F.B.332) kiliseleri ise bask kubbeleriyle dier kiliselerden ayrlmaktadr. Everek Surp Toros (ekil A.75) ve merkez-Surp Krikor Lusavori (ekil A.88) kiliseleri, orta nefi kubbelerle rten sistemleriyle dikkat ekmekte216, Surp Krikor Lusavori Kilisesi, ana kubbenin drt tarafndaki kubbeleriyle, blge kiliselerin rt tipolojisini zenginletirmektedir. Tomarza Bogos-Bedros Kilisesinde ise, bema nndeki birimin kubbe yerine apraz tonoz rtlp, at zerinde de ykseltilerek vurguland grlmektedir (ekil A.72, F.B. 44,53,56,57). Kiliselerin ounun an kulesi bugne ulaamamtr. Mevcut kuleler; Germir Panagia Kilisesinde kuzeybatda (F.B.238), Agia Triadada kuzeydouda, yapdan bamsz olarak (F.B.132), Tavlusun Agios Basileos Kilisesinde -byk blm yklm olmakla beraber-, kilisenin dousunda avlu duvarlarna bitiik (F.B. 3, 13), Talk Agios Georgios Kilisesinde yapnn kuzeybat kesinde, at zerinde (F.B. 398,402), Kavakl Agios Basileos ve Karacaren Agios Georgios kiliselerinde (F.B. 392,393) ise stanbul- Bakrky Surp Asdvadzadzin Kilisesinde (F.B.397) olduu gibi avlu duvar zerindedir. Tavlusun Surp Toros (F.B. 37) ve Yanarta (F.B. 73) kiliselerinde an kulelerinin n cephe ekseninde, atnn zerinde olduunu gsteren kalntlar bulunmaktadr. Eski fotoraf, izim ve yklan kulelerin kalntlar da incelendiinde, an kulesinin belli bir yeri ve biimi olmad grlmektedir (ekil A.64,83, F.B. 3,37,73,98,288,300,301,303,319,392,393,394,402). 4.17.2. Cephe dzeni Kayseri kiliseleri genellikle sade; tek ya da iki kat dzeninde cephelere sahiptir. ki katl cephelerde, genellikle katlar arasndaki ayrm dz bir silme ile vurgulanmtr. Bat cepheleri genellikle, altta ya da be aklkl narteks ve zerindeki gen aln duvaryla biten galeriden olumaktadr. Altta, narteksin gerisinde; ortada kap, yanlarda ou kez birer pencere, bazan da kaplarla da alan beden duvar bulunur. Galeri katnda; genellikle - ortadaki bazen ykseltilen- pencere yer alr. Germir Panagia (F.B.240,248) Agia Triada (F.B.135) ve Zincidere Manastr kiliselerinde (F.B.277) galeri ayr bir at ile rtlm, ilk iki kilisede arkadan gen alnlkl naos duvar ykselmitir. Surp Asdvadzadzin (ekil A. 86, F.B.428), Surp Krikor Lusavori (F.B.463) ve Everek Surp Toros kiliselerinin (ekil A. 76,
Tulac, stanbul Ermeni kiliseleri iinde sadece Kuzguncuk Kilisesinin dtan kubbeli olduunu [83, s.78], Bu durumda, Kayserideki kubbeli kiliselerin okluu zellikle dikkat ekicidir.
216 Nide-Konakl Kilisesi ise, ortada beik tonoz, yanlarda kubbe rtl nefleriyle olduka farkl bir rnektir (ekil A.91). 215

153

F.B.372,380) n yzleri blgenin cephe karakterinden farkl olarak, tadklar bat etkisini portiklerle yanstmaktadr. Ancak, Kayseri kiliseleri iinde 19. yzyl bat etkisinin en belirgin grld yaplar, Efkere Surp Stepanos ve Talas Panagia kiliseleridir. Surp Stepanos Kilisesinde (F.B.117) cephenin yatay katlar halinde dzenlenmesi, gen alnlk ve bu blmdeki yonca biimli pencere, akantus yaprakl balklar ile dikkat eken plastrlar, sveler, kat kornileri, pencere stlerinde ereveler, saak profili ve kapnn zerinde yer alan kabartma ile kendini gsteren slup, Talas Kilisesinde (F.B.310, 319), cephenin deyde de blmlenmesi, renk kullanm, da takn ta rgleri ve iki yandan ykselen kulelerle, yerel karakterden olduka uzaklamtr217. Dou cepheleri, yukarda sz edildii gibi, apsislerin da yansyp yansmamasna bal olarak eitlilik gstermektedir. Kuzey ve gney cepheleri genellikle simetriktir. Kimi zaman plastrlarla blmlenen yzeylerde; yan giriler ve yapnn iki ya da tek katl olmasna bal olarak deien pencere dizileri bulunmaktadr. Pencereler genellikle, dikdrtgen biimli ve dz svelidir. Ancak, kemerli ya da stnde sar kemer ya da alnlk bulunan pencere trleri de az deildir (F.B. 30,116,141,156,157,202,220,319,356,434). Farkl tip pencerelerin ayn yapda, hatta ayn cephede kullanld da grlmektedir (F.B.116,117,141,319,156-157,319,356). 4.17.3. Yapm teknikleri Kayseri kiliselerinde ana malzeme olarak tf ta kullanlmtr218. Duvarlar yanak derzli ve ift cidarl; ou bugne ulamayan demeler, salta kapldr. klim ve bitki rts ile birlikte, doal yap malzemelerinin de deitii Kavakl Kyndeki Agios Basileos Kilisesi ise, malzeme kullanm bakmndan blgedeki kiliselerden ayrlmaktadr. Yer yer mermer de kullanlan byk blm kaba yonu duvarlar (F.403) ve zgn durumunda mermer olduu renilen deme kaplamalar bu farkllamay gstermektedir. Kiliselerin nef ayrmn belirleyen tayclar; Agia Triada ve Agios Teodoros kiliselerinde ayaklar, dierlerinde ta stunlardr. Yaplar, ta kaplamal beik ya da krma at ile rtlmtr. Kaplama talar, Arnas, Darsiyak Kilisesi, Agia Triada ve Efkere kiliselerinde dz, dierlerinde ibkey ve dbkey biimlerdedir. Zincidere Manastr (F.B.277) ve Surp Krikor Lusavori (F.B.456) Kilisesi ise kurun kaplanmtr. Vekse Panagia, Germir Agios Teodoros ve Kavak Ky kiliselerinde ahap gergi kalntlar da bulunmakla birlikte, Darsiyak
217 Bugn mevcut olmayan rgp oannis Rossos Kilisesinin (1892), giri cephesi Panagia Kilisesinin n cephesine benzemektedir (ekil A.96) [202, s.87]

klim ve bitki rtsnn de farkllamaya balad Kavakl Ky Kilisesinde kesme tala birlikte kaba yonu tf ve mermer kullanld grlmektedir. Levidis, kyde ve yaknndaki Beyaz Dan (bugn Yozgata bal Akda) eteklerinde mermer ocaklar bulunduunu belirtmitir [110, s.145]

218

154

Kilisesi

dndaki

tm

yaplarda

kemer

almalarna

kar

demir

gergiler

kullanlmtr. Merkez- Surp Asdvadzadzin ve Tavlusundaki kiliseler dnda tmnn cephelerinde kllar grlmektedir. Hemen hepsinde lokmal pencere parmaklklar, kandil halkalar, onarm kuaklar, kenet, zvana gibi balant geleri yaplarda demirin kullanld yerlerdir. Agia Trida Kilisesi; ikiz gergileri (F.B.150) kilit tan kubbeye balayan demirleri (F.B.151), duvar gergileri (F.B.135,152) ve bu gergilerin simitli balants (F.B.153), galeri demesini (F.B.152) ve orta nefin beik tonozunu destekleyen kirileri (F.B.139) ile demirin strktrel bir ge olarak kullanmn gstermesi asndan olduka nemli bir yapdr. Everek Surp Toros Kilisesi ise, adeta birer bezeme gesi gibi ular kvrlm kllaryla dikkat ekmektedir (F.B. 383). Kiliselerin i duvarlarnda ktkl, kire harl svann yaygn olarak kullanld grlmtr. ou kilisede; galeri korkuluklar, merdivenler ve pencere altna kadar ykselen duvar kaplamalar, bugne izlerini brakan ahap gelerdir. Tavlusun Surp Toros Kilisesi (F.B.31) ve Muncusundaki apsis kalnts (F.B.396), apsis yarm kubbesinde akustik kplerinin grlebildii rneklerdir. 4.17.4. slup zellikleri ve bezeme Kayseri kiliselerinin 19. yzyl balarnda yaplan rnekleri, daha ok yerel sluplar ile ne kmaktadr. Giderek, yerel gelerin azald ve yaplarn Batl karaktere brnd grlr. Yzyln sonlarna gelindiinde, yerel olan neredeyse sadece malzemedir artk. sluptaki bu deiimin, Tanzimat Ferman ile hzland dnlebilir. Ancak, Fermandan ksa bir sre nce, 1835de yaplan ve sonra tekrar onarldna dair bir iz ya da bilgi bulunamayan Agia Triada Kilisesi; kornileri, alnlklar, yrek biimli pencereleri, narteksteki ikili ayak dzenleriyle 19. yzyl Bat etkilerini baaryla tamaktadr219. Bu etkilenmenin en belirgin grnm, gerek blge tipolojisinden farkl olarak ha planlar, gerekse Klasik canlandrmalarn arlkl olduu cepheleriyle Surp Stepanos (F.B.117) ve Talas Panagia (F.B.319) kiliselerinde izlenir220. Oysa Kayseri kiliseleri, Novellonun Ermeni kiliselerini esas

Yap, -bask da olsa-kubbesi ve an kulesi ile Fermandan nce yaplabildiine gre, Ferman hazrlayan ortamda zaman zaman kurallarn yumuatld, ya da bu tr yapmlara gz yumulduu dnlebilir. Nitekim, 1836 tarihli Surp Toros Kilisesinin oval pencerelerle kurulan zarif cephe dzeni ve zellikle an kulesi, 1837 tarihli Germir Panagia Kilisesinin an kulesi ve kubbesi, eer bu tarihlerden sonra mdahale grmedilerse, Fermandan en azndan hemen- nce kilise yapm ile ilgili kurallarn sanld kadar kat uygulanmadn gsterebilir. Tezin amac dna ktndan yeterince allmayan bu konuda daha ok aratrma yaplmas gerekir.
220 lter; portal ve portal dzeni, gensel atlar, pencereler, pencere profilasyonlar, ifte stunceler, kemer erileri, baz ss kuak ve motifleri vb. geleri, blgenin ada kilise mimarlna atfederek, bu zelliklerin camilere de yansdna deinir ve bu zelliklere iki renkli ta kullanmn ve ta iiliindeki teknii de ekler [171, s.53].

219

155

alarak Hristiyan dou iin yapt ak ve basit mimari yorumunu dorularcasna, bezemenin ite younlat, d sade yaplardr. Novellonun sz ettii basitlik ise; yoksulluktan kaynaklanmayan, ii nemseyen bir basitliktir [203, s.16]. Tavlusun Surp Toros Kilisesi, dtaki sadeliine karlk, ieride bugne ulaabilen zengin bezemeleriyle konuya rnektir (F.B.19,21,22). Tomarza Boos Bedros Kilisesi de dtaki yalnlna kar, stanbul saraylarnn duvar resimlerini anmsatan youn i bezemesiyle ne kmaktadr (F.B. 351,353,356). Kiliselerin i bezemeleri, sva st boyama teknii ile yaplm; Ermeni kiliselerinde genelde bitkisel ve geometrik motiflerden, Rum kiliselerinde ise ounlukla dini konu ve kiilerden oluan resimlerdir. Karaca, Ortodoks litrjisinde, Bizans ritelinin devam olarak resmin zel yeri olduunu belirtmitir [92, s.73]. Resimler daha ok, rt gelerinde younlamtr. zellikle bitkisel motiflerin rt sisteminde youn kullanl, Bizans'taki, sonsuzluk ve gkyz ile ilikilendirilen uygulamann devamdr [92, s.73]. Ermeni ya da Rum ayrm olmakszn, kubbeli kiliselerin pandantifleri, ncil yazarlarna ayrlmtr. Blgedeki Rum kiliselerinde genellikle beyaz sva, Ermeni kiliselerinde ise daha ok mavi zemin zerinde, mavi arlkl resimler yer almaktadr. Kemer karnlar ve kenarlar ile, kap, pencere kenarlar; bezeme kuaklar ya da dz eritlerle vurgulanmtr. Resimlerle ilgili olarak da 19. yzyl stanbul etkileri tayan bir sluptan sz edilebilir. Zincidere ve Yanarta kiliselerinin bitkisel motifleri ise, bu slubun dnda, adeta Hac Andon Ustann221 yakan yere bir ss, bir iek eklemesi gibi [142, s.33), yapan ressamn kiisel beenisini yanstmaktadr. Bugne ulamayan Fenese Surp Toros ve Surp Garabed Manastr kiliselerinin; duvarlar Ktahya inileriyle kapl, Surp Stepanos Kilisesi ise al (F.B.120,122,124) bezemelidir. Bu yaplar, Kayseri kiliselerini, yabanc olduklar bir bezeme program ile eitlendiren rnekler olarak deerlendirilebilir 4.17.5. Ermeni ve Rum kiliseleri arasndaki farklar Kayserideki Ermeni ve Rum kiliseleri arasnda, ilk bakta belirgin bir fark grnmemektedir. Ancak, stanbul (ekil A.14,15) ve Eskiehir-Sivrihisar (ekil A.29) ve Akehir Ermeni kiliselerinde [119, s.1064] de grlen, yapya bitiik apel ya da vaftizhaneler bu ayrm kolaylatrmaktadr. Tavlusun Surp Toros (ekil A.13), Efkere (ekil A.27, F.B.110,111) ve Germir Surp Stepanos (ekil A.56, F.B.273),

221

Anadolulu Rum yap ustas.

156

Surp Asdvadzadzin (ekil A.85, F.B. 433,437,438) ve Surp Krikor Lusavori (ekil A.88) kiliseleri bu ek yaplarla dikkat ekmektedir. Kayserideki Ermeni ve Rum kiliseleri arasndaki fark, en ak biimde, bezemede kendini gstermektedir. Yapm teknii olarak kalem iinde birleen kiliseler, konu ve motiflerde ayrlmaktadr. Marancinin Ermeni kiliselerinde; Pers ve Bizans gotii ile ilikilendirdii zengin ssleme [204, s.iii], Kayseri rneinde daha ok bitkisel motiflere dayaldr. Rum kiliselerinde de bitkisel motifler grlmesine karn, arlk dini konu ve figrlerdedir. Klahlarla; peribacalar ya da Ar Dan, 12 pencere ile havarileri sembolize eden, yuvarlak biimlere sonsuzluk, kareye bitmilik, dou kilisesinin tipik plan balangc olan kare iinde yuvarlaa -ki sonucu kubbeli mekan olarak grlmektedir- u an ve sonsuzluk, yer ve gk anlamlar ykleyen [203, s.41] Ermeni kiliselerinde, bezemede de dorudan anlatm yerine sembolizmin seilmesi rastlant olmasa gerektir. Kukusuz, konunun uzmanlar tarafndan ayrntl olarak incelenmesi ve yorumlanmas gereken sembollerin Kayseride en yaygn olarak grlenleri; ha, asa, kase, gvercin, gne, gen iinde gz gibi motiflerdir. Vaarak Seropyan, Tanrnn k olarak kabul edildiini ve apsiste 1 ya da 3 pencere olduunu belirtmitir [190, K.G]. Yanarta Kilisesi (ekil A. 21,24, F.B. 60), Agia Triada (ekil A. 33,36), Agios Dimitrios (ekil A. 46,47, F.B. 227), Germir (ekil A.50) ve Talas (ekil A.68) Panagia kiliseleri, apsislerindeki iki pencere ile Ermeni kiliselerinden ayrlmaktadr. Bununla birlikte, Tavlusun Agios Basileos (ekil A.12, F.B. 8,9) ve Agios Prokopios (ekil A. 38,40) kiliselerinin apsislerinde bulunan birer pencere, bu zelliin her zaman ayrt edici olmaya yetmeyeceini gstermektedir.

157

5. 19. YZYIL KAYSER KLSELERNN KORUNMA DURUMLARI Kayseri kiliselerinin korunma durumlarndan sz etmek, sadece Kayseriye zg olmayan bir sreci anlatmay gerektirir222. Bu srecin doru ve objektif deerlendirilebilmesi; tarih, sosyoloji, psikoloji ve ekonomi gibi baka disiplinler asndan da konunun incelenmesine baldr. Dini ya da ideolojik yaplar, bu kimlikleri dolaysyla ou zaman doal bir koruma sreci iindedirler. Bu sre, o inan ya da fikri benimseyip yaatan bir toplumun varlyla ilerken, aksi durumunda, bu yaplar korumaya almak zel aba gerektiren bir uraa dnmektedir. Sz konusu yaplarn sembolize ettii deerlere kar klmas ya da nefret duyulmas gibi koullar gelitiinde ise, bu yap ve antlar, ou kez hedef olabilmektedir. Dnya tarihinde birok uygarlk byle ykmlarla sanat deeri yksek pek ok birikimini kaybetmitir. Fransz Devrimi nde kilise ve aristokrasiyi temsil ettii iin zarar gren yaplar [205, s.8], Bonakada kpr anlam tayan ve zamanla simgesi haline geldii kente adn veren Mostar Kprs [206, s.63] ve Bosnada yklan camiler, Sosyalist rejimin knden sonra hedef alnan antlar [205, s.56], Latin igaliyle yamalanan stanbul gibi. Anadolu kiliselerinin kltrel miras olarak korunmas sorunsal da Mbadele ve Tehcir ile balatlabilir. Bu olaylar, gerek yukarda dnyadan rnekleri verilen trden hasar ve kayplara yol amalar, gerekse kiliselerin ilevlerini yitirmeleri ve terk edili srelerini balatmalar bakmndan nemlidir. Alnan kararlarn uygulanmas; henz tamamlanm baz kiliselerin kullanlamadan terk edilmesi, bazlarnn yarm kalmas [146/ 6] ya da izin alnd halde, yapmlarna hi balanamamas demekti. Bu dnm noktalarnn kiliseler zerindeki tahribat, kimi zaman dnemin koullar iinde yaanan duygularla Mslmanlar tarafndan, kimi zamansa; ayn duygularla, inanlarnn semboln Mslmanlarn eline brakmaktansa- bizzat gayrmslimler tarafndan gerekletirilmitir. Mbadele srasnda Rumlarn syledii bir arknn: ...Yalvarn kiliseye cami olmasn / bilmedik milletler namaz klmasn / baknz kiliseye hibiri kalmasn.... [142, s.20] eklindeki szleri, Mslmanlarn eline gememesi iin yaklan ikonalar [142, s.54], sklen an ve kilise [49, s.202] ya da

222 Selanik niversitesi Profesr Nikos Moutsopoulos, rencileriyle birlikte, Trkiyede 1971 ylnda 6500 kilise bulunduunu belirlemitir [207, s.280]

158

tanabilir kutsal eyalarla birlikte gtrlen ambon ya da ta paralar gibi kimi mimari paralar [70, s.441] durumu zetlemektedir. Anadoludaki tm Rumlarn ksa bir sre iinde gidiini ngren Mbadele ile Rum kiliseleri tamamen ilevsiz ve sahipsiz kalmtr. Nitekim, 1318 (1900-1901) Salnamesinde, Kayseri merkezindeki kilise says 8 iken [97, s.161], 1924-25 tarihli Trk Ticaret Salnamesinde ehirde 7 kilise olduu belirtilmitir [150, s.231]. Mbadele henz gereklemi, Tehcire tabi tutulmayan ya da geri dnen bir Ermeni nfus halen ehirde yaamakta iken yklan bu kilisenin, Rumlara ait olmas daha gl bir olaslktr. Ancak o dnemin koullarnda Ermenilerin de kiliselerini korumak konusunda ne kadar etkin olabildiklerini bilmediimiz unutulmamaldr. levini ve kullanclarn yitirmi olmak tm yaplar iin, yeterince tahrip edici iken, 1960l yllarn ortalarna kadar [133, K.G.] zaman zaman karlatklar vandalizm ve yamalar sonucu Kayseri kiliselerinin ou yklmtr. 20. yzyl balarnda Kayseri ve evresindeki kilise says, kaynaklarn verdii saylardaki farkllklar ve phe uyandran bilgiler nedeniyle tam olarak belirlenemese de, bugnknn yaklak buuk kat olduu dnlebilir. ehir merkezindeki kiliselerin ounun bugne ulamamasnda, yanl plan kararlarnn da pay byktr. Kale evresinde gelien kent, 19. yzylda konut, ar, din ve eitim yaplarndan oluuyordu. Osmayn, sanayileme ncesindeki kentler iin tespit ettii gibi, kentin merkezi konumunda olan iyerleri ayn zamanda, ynetim denetim ve ticaretle uraan kesimin konut alanyd [208, s. 139]. Bugn sadece ticaret ve i yerlerini barndran blge; 1973 ylnda, 1710 sayl Eski Eserler Kanunu karlncaya dek cami, medrese, hamam ve birka sivil mimarlk rnei dnda yok edilmitir. Ermeni ve Rumlarn youn olarak yaad bu alandaki ou kiliselerin de ykmna neden olmutur. Yeni kanunla ilk olarak 1973 ylnda, kent merkezinin yaknndaki bir kilise kalnts tescil edilmi, dierleri iin 1977 yln beklemek gerekmitir. 2003e kadar tescil edilen kiliselerin says 34 olmakla birlikte, kaya kiliseleri ve kalntlar karldnda bu say 22ye inmektedir. Yklmayan kiliseler en iyi ihtimalle cami olarak kullanlm, ahslara satlan pek ok kilise ise, yeni sahiplerinin deiik ihtiyalarn karlamtr. Bu srete; ekler ya da kt onarmlarla ou, zgn emasn kaybetmitir. Kullanlmayan ya da bir sre sonra tekrar terk edilen kiliseler ise bakmszlk, yama amal tahribat ve doal nedenlerle yklm, ya da kalnt olarak bugne ulamtr.

159

5.1. Kiliselerde grlen bozulmalar ve nedenleri Eski yaplardaki bozulmalar ou zaman tek bir nedene bal deildir. Baz bozulma trleri, ayn anda birok nedene dayanmaktadr. Kayseri ve evresinde yer alan kiliselerin hemen hepsinin en byk sorunu, rt kaplamalarnn korunamamas nedeniyle oluan hasarlardr. Sonuta doal etkenlerle gelien bir bozulma sreci ile karlalmakla birlikte, talarn alnmas ya da bakmszlkla da aklanabilecek bir durum sz konusudur. Ancak bu nedenlerin de temelinde; terk edilmeleri ve ilevlerini yitirmeleri, dolaysyla srekli bakm ve onarmla yaatlmamalar yatmaktadr. Farkl ilevlerle kullanlan kiliseler ise, birer kltr miras olarak korunmalar dncesi ile deil, deerlendirilmeleri faydal grlen yaplar olarak ele alndklarndan, bozulma sreleri devam etmitir. Bir neden-sonu ilikisi olarak ele alndnda, bozulma trlerinin snrlar her zaman kesin olarak izilememekle birlikte, Kayseri kiliselerinin korunma sorunlar, yapsal ve insanlara bal nedenlerden kaynaklanan bozulmalar olarak iki grupta incelenebilir. 5.1.1. Yapsal nedenlerden kaynaklanan bozulmalar 5.1.1.1. Zeminden kaynaklanan hasarlar Darsiyak Kilisesinin kuzey, dou ve bat duvarlar ile, orta nef tonozunun keleri ve demesinde grlen atlaklar byk olaslkla zemindeki farkl oturmalardan kaynaklanmaktadr (ekil A.19, F.B. 38,40,47,54). Eimli bir arazinin dzeltilmesiyle oluan alana ina edilen yapnn bat duvarnn alt ksm yamaca yaslanmaktadr. 18. yzylda yaplan kilise, byk olaslkla 1835 depreminde [209, s.158] hasar grmtr. Daha sonra onarldna dair bilgi ya da eski bir onarm izi bulunmadndan; depremden sonra bakmsz kald ve topraktan gelen yan yklerle birlikte, atlaklarn geniledii dnlebilir. Gesideki Surp Asdvadzadzin Kilisesinin dou duvarnda da bir atlak olumutur (F.B.411). Bu iki kilisede, hasarn doru olarak tannmas ve neri gelitirilmesi iin zemin ve inaat mhendisleri ile birlikte allmaldr. 5.1.2. D nedenlerden kaynaklanan bozulmalar 5.1.2.1. Doal etkenlerden kaynaklanan bozulmalar Ulusal Ahap Birliinin atlarmz Koruyalm projesini zetledii metnin girii koruma atdan balar eklindedir [210, s.132]. Kayseri kiliselerinin ou, atdan balayan bozulmalaryla, bu cmlenin doruluunu kantlamaktadr. Vandalizm,

160

yama ve bakmszlk gibi nedenlerle yklan ya da harap olan rt ve duvarlar dolaysyla kiliseler doal etkilere aktr. Hemen hemen tm kiliselerde karlalan bu durum yaplarn rtden su almasna yol amaktadr. ieklenme, yosunlanma, duvarlarn st ksmlarndaki talarda anma, sva dklmesi, derzlerin boalmas, rtnn olmad durumlarda, ierideki duvar yzeylerinde bezemelerin bozulmas ve atlaklar eklinde kendini gsteren sorunlarn kimi zaman birka bir arada grlmektedir. Bu sorunlarn youn olarak grld Talas Panagia Kilisesinin kubbesi onarlarak yosunlanma giderilmitir (F.B.322). Tavlusun Surp Toros (F.B.22,24), Efkere (F.B.115) ve Tomarza (F.B.344,346,353,364) kiliselerinin tonozlarnda ve apsis yarm kubbesinde, Talas Panagia Kilisesinin gneydou kesinde (F.B. 324) ieklenme olumutur. Surp Asdvadzadzin Kilisesinin kubbe ve tonozlarndaki svalar bu nedenle kabarm ve yer yer dklmeye balamtr. Byk olaslkla strktr 18., bezemesi 19. yzyla ait olan Germir Agios Teodoros Kilisesinin kuzey ve gney duvarlarnn tamamnda (F.B.266,267), Agios Basileos, Tavlusun Surp Toros (F.B.27,28,30), Yanarta (F.B.58), Efkere (F.B.131), Agios Prokopios (F.B.162,164,165), Germir Panagia (F.B.246) kiliselerinde, saaklardaki krlmalar sonucu duvarlarn st sra talarnda yzey kayplar olumutur. Yanarta (ekil A. 21,22,24,25, F.B.69), Efkere Surp Stepanos (ekil A. 27,31,32, F.B.117) kiliselerinin kubbeleri ykldndan bu yaplar doal etkenlere kar korunaksz kalmtr. Pandantiflerde (F.B.121) ve Yanarta Kilisesinin kemer alnlarnda (F.B. 93,94) yer alan resimler bu nedenle bozulmaktadr. Efkere Kilisesinin kuzey cephesinde ve batdaki tepe penceresinin altnda bulunan klcal atlaklar (F.B.117,130), byk olaslkla, su alan talarn donmasyla olumutur. Yeni onarlan Talas Panagia kilisesi dndaki kiliselerin tmnde, rzgarlarla savrulan tohumlarn gelimesi sonucu atlarda, yer yer duvarlarda ve derzlerde yabani otlar bymtr. Endrlk (F.B.134,144), Arnas (F.B.164) ve Efkere (F.B.102,117,124) kiliselerinin duvarlarnda ve kubbe olmamas nedeniyle Efkere kilisesinin iinde aalar gelimeye balamtr. zellikle at kaplamalarnda, ta yzeylerinde organik bozulmalar olutuu gzlenmitir. 5.1.2.2. nsanlarn neden olduu hasarlar lev deiiklii ve kt onarmlardan kaynaklanan bozulmalar zgn ilev ve kullanclarn yitiren kiliselerin bazlar yklm, bazlarysa ekonomik karlar gzetilerek deerlendirilmeye allmtr. Bu dnemde birok kilise ahslara satlm, bir ksm da bulunduklar yerleimin muhtarlk, belediye gibi ynetim birimlerine, ya da ordu ve jandarmaya braklmtr. Yerleimin ihtiyac

161

dorultusunda camiye dntrlp Vakflar Blge Mdrlne devredilenler de olmutur. zel mlkiyete geen Tavlusun Agios Basileos (F.B.4,5), Germir Panagia (F.B.237) ve Agios Teodoros (F.B.262) kiliseleri birka yl ncesine kadar ahr olarak kullanlmtr. omaklda duvarlarn alt ksm korunup stne ev ina edilen iki kilise (F.B. 368,369) ve Agios Efstatios Kilisesi (F.B.233) halen bu durumdadr. Geliigzel eklerin yaplp aklklarn kapatld, baz blmlerin ykld, ikinci kullanmn izlerinden kurtulamayan dier kiliseler ise olduka bakmszdr. evreleri p ve hayvan pislikleri ile dolu olan bu kiliselerin iine girildiinde rahatsz edici kokular duyulmaktadr. Konuta dntrlen Efkere, Talas Taksiarhis ve Vekse kiliselerinden ilk ikisi artk kullanlmamaktadr. 1975 ylna kadar iplik ve bez fabrikas olarak hizmet veren Readiye Panagia Kilisesi de terk edilmitir. Camiye dntrlen Endrlk, Talas Panagia, Kavakl, Talk, Karacaren kiliselerinden Endrlkteki artk kullanlmamaktadr. Toprak Mahsulleri Ofisi deposu, sinema ve belediye deposu olarak kullanlan Tomarza Kilisesi bugn Belediyenin mlkiyetinde ve zaman zaman depo olarak kullanlmaktadr. Pnarba Kilisesinin de mlkiyeti belediyeye ait olup yap kltr ve spor merkezi olarak kullanlmakta, daha ok sinema salonu olarak deerlendirilmektedir. Orduya devredilen Efkere, Zincidere ve Taksiarhis /Taksiarhion Manastrlar ve Agios Dimitrios Kilisesi bir sre depo olarak kullanlmtr. Merkezdeki Surp Asdvadzadzin ve Develideki kiliseler ise jandarmann denetimine devredilmitir. Halen askeriyenin elinde olan Efkere ve Zincidere Manastrlarndan Efkere- Surp Garabed Kilisesi bakmszlk nedeniyle kt durumdadr. Zincideredeki Agios oannis Kilisesi ve bitiiindeki Agios Haralambos apeli ise bugn iyi durumdadr ve kilise; toplant salonu, apel de ktphane olarak kullanlmaktadr. Daha sonra sanat okulu ve ardndan ncesu Belediyesinin deposu olan Agios Dimitrios Kilisesi ise, bugn kullanlmamaktadr. Taksiarhis Manastrnn dier yaplar ve kilisenin kubbesi ykldktan sonra terk edilmitir. Yap, 1957 ylnda, Kltr Bakanlna Mze Mdrl hizmeti ile tahsis edilmesine karn bu ilevle de kullanlmamtr. Farkl kullanmlardan sonra Beden Terbiyesi Mdrlne devredilen Surp Asdvadzadzin Kilisesi bugn genlere ynelik spor ve eitici kurslarn yapld bir merkezdir. Develideki Everek Surp Toros Kilisesi ise, camiye dntrlp Vakflar Blge Mdrlne braklmtr. 1960l yllara kadar birka kiilik Ermeni nfusunu koruyan Tavlusundaki Surp Toros ve Darsiyak kiliseleri yerleimlerin mlkiyetine braklm, ancak belirli bir ilevle kullanlmamlardr. Dnler vs. iin kullanlan Darsiyak Kilisesindeki atlaklarn imento harc ile doldurulmas (F.B.47,55), bilinsizlik nedeniyle yapya zarar vermitir.

162

Niteliksiz ekler ve kt onarmlarla gerekleen ilev dnmleri yaplara olduka zarar vermitir. zellikle konuta dntrlen kiliselerde hasar daha fazladr. Efkere (F.B.114,125,126), Vekse (F.B.197,201,208) Talas Taksiarhis kiliselerinde (F.B. 333,334,335,336), ek duvarlarla mekan btnl bozulmutur. Efkere Kilisesinde galerinin (F.B. 113,114), Vekse (F.B.199) ve Readiye Panagia kiliselerinde (F.B.173) apsisin yklmas da ikinci kullanmlarn yaplara verdii hasarlardandr. Spor salonu ve eitli kurslar iin halen kullanlmakta olan Surp Asdvadzadzin, sinema salonu olarak kullanlan Pnarba ve uzun sre iplik fabrikas olarak kullanlan Readiye Panagia kiliseleri, yeni ilevin gereklerinin, yapy koruma kaygs duyulmadan tmyle yerine getirildii rneklerdir. Surp Asdvadzadzin Kilisesindeki ek duvarlar ve merdiven (ekil A.85, F.B. 427,429,431) ile elektrik, snma vb. teknik donat, mimari btnle zarar vermektedir. Kiliselerin hemen hepsinde, sonraki kullanmn gerekleri dorultusunda aklklarn kapatld, Readiye Panagia (F.B.174,177), Surp Asdvadzadzin (F.B.438) ve Zincidere (F.B. 296,299) kiliselerinde ise yeni aklklar oluturulduu grlmektedir. Camiye dntrlen kiliselerden Talk-Agios Georgios Kilisesinde narteksin demir doramalarla kapatlmas (F.B.398), Kavakl Kilisesinde kuzey duvar boyunca kadnlar mahfili eklenmesi (F.B.405) ve Everek Surp Torosda (F.B. 376,378) narteks ve galerideki demir doramalar, yine sonraki ilevle gelen mdahalelerdir. Kt ve geliigzel kullanmn zararlar byk olmakla birlikte, amacn yapy deerlendirmek deil de korumak olduu durumlarda da sorunlarla karlalmaktadr. Bakm ve onarm almalarndan sonra, birka geleneksel tarm ve ev gerecinin sergilendii bir mzeye dntrlen Arnas Agios Prokopios Kilisesi, koruma bilinci yeterli olmadnda; iyi niyetli abalarn da yapya zarar verebildiini gstermektedir. Demenin beton kilit parke ile kaplanmas, renk, kaba boyut ve blntleri ile dikkat eken yeni pencere ve kap doramalar (F.B.157,161) ile doramalar yapya sabitleyen ve zensizlikten etrafa tarlan silikonlar; mdahaleleri, koruma yaklamndan ok, kt tamir almalarna indirgemitir. Okul, PTT ve lojman, belediye binas ve cami olarak kullanlan Zincidere Protestan Kilisesi de (F.B. 288) konuya rnek verilebilir. Yap btn olarak ele alnmayarak alt kat, vaktiyle yklendii niteliksiz eklerle depo olarak braklm (F.B.296,297,298), st kat duvarlar badanalanp tonoz ahap kaplanarak, Arnas Kilisesinde olduu gibi, birka geleneksel eya ve yerleime ait fotoraflarn sergilendii bir mzeye dntrlmtr (F.B. 292,293,294). Her iki kilisede de mimari btnle zarar vermeyecek ilevler seilmi olmasna karn, yapya uyarlanmalarnda gerekli hassasiyet gsterilememi, stelik yeni ilev yeterince etkin klnamamtr.

163

Vandalizm ve yama Kayseri kiliselerinin bozulma srecinde vandalizm de ok etkili olmutur. Daha nce de belirtildii gibi, ykmlarla kentteki kilise says 20. yzyl balarna oranla olduka azalmtr. Bugne ulaan kiliselerde de vandalizm izlerini grmek mmkndr. 1919da Tehcirden geri dnen Efkereliler kiliselerinin kubbe ve sunann mevcut olmadn grmlerdir [134, K.G.]. Yanarta Kilisesinin kubbesi ise 1940-1950li yllarda yklmtr [112]. Agios Dimitrios (F.B.218,219), Germir Panagia (F.B.240), Agios Teodoros (F.B.262) ve Bogos Bedros (F.B.345) kiliselerinin narteks ve galerilerinin doal nedenlerden kaynaklanmad dnlen ykm, yeni sahiplerinin bu mekanlar gereksiz grp talarn baka yaplarda kullanmak istemesiyle aklanabilir. Kiliselerin bir ksmnn gergi demirleri ve kllar, hemen tmnn ahap geleri alnmtr. Duvar ve rt yzeylerindeki resimlerin ou; kaznarak, talanarak ya da zerleri karalanarak tahrip edilmitir. Pek ok tarihi yapnn bana geldii gibi, define aramak iin yaplan kaak kazlarla demeler yok edilmi, Agia Triada ve Tavlusun Agios Basileos kiliselerinin avlularndaki mezarlar dahi almtr. Muhtar ya da belediyeler ukurlar kapattrsa da, kazlar tekrarlanmaktadr. zel mlkiyetteki baz kiliselerde bizzat sahipleri tarafndan kaz yaplmtr. Resimlerdeki iaret olabilecei dnlen gz, yldz vb. motifler ve nilerin evresi en ok tahrip edilen yerlerdir (F.B.31,88). Eriilebilen yerler, yazlarla kirletilmitir. Bayndrlk hareketleri Kayserinin ilk imar plan 1944te Prof. Oelsner bakanlnda Kemal Ahmet Aru tarafndan hazrlanmtr [211, s. 94]. Onarm ve bakm yaplarak eski ehrin korunmas ve yeni gelime alanlarnn bu blgenin dnda oluturulmasndan yana olan Oelsner, Belediye Meclisinin pahal olduu gerekesi ile reddettii plann deitirmek zorunda kalmtr [211, s. 94]. Yeni plan; cami, medrese, hamam, kmbet ve ar vb. yaplarla birka konut dnda, eski dokunun yok edilmesini ngrmekteydi. Altta iyeri ve ar, stte konut ilevli ok katl ve zgara dzenli bir yaplama neren plan [211, s. 95] 1973e kadar uygulanm ve kentin geleneksel dokusu ile birlikte kiliseler de yklmtr. Bu sre iinde 1960l yllarda yklan Rum (Agios Nikolaos olmal) Kilisesinin223 yerine otel ve iyeri yaplmtr [34, s.58]. Bugn mevcut olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi ise, zemin kat aklklarnn zeminin ykselmesi sonucu ksmen toprak seviyesinin altnda kalmasyla evresindeki yapm-ykm faaliyetlerinden zarar grmtr (ekil A.86, F.B.433,434,444).

223

Salamlndan dolay kilise glkle yklm, iiler talar paralamakta zorlanmtr [34, s.58].

164

6. 19. YZYIL KAYSER KLSELERNN KORUNMASI N NERLER 19. yzyl Kayserisinin demografik ve sosyal yapsn, ekonomik durumunu, yerel slup ve yapm tekniklerinin stanbul ve Avrupa ile etkileimini gstermeleri bakmndan kiliseler olduka nemli birer belge niteliindedir. Osmanl Devletine yzyllardr mimar ve yap iisi yetitiren kentin, nitelikli yaplarla donatlmas doal karlanmaldr. Daha ok gayrimslimlerin224 oluturduu yap ustalar iin Tanzimat, hnerlerini koulsuz sunma imkan vermitir. stelik, ilevleri ve sembolik deerleri nedeniyle, ustalk ve mimari grglerini arpc biimde gsterecekleri yeni kiliseler de ina edebileceklerdir. Nitekim bu yaplar, bezeme ve ayrntlardaki sluplar ile blge iin nc olacaktr. Yrenin temel yap malzemesi olan tan antsall ile sanat deerleri artan bu kiliselerden ou eitli nedenlerle yitirilmise de; -bir bakma- malzemenin dayankllna borlu olarak varln srdrenler, yukarda sz edilen belge niteliklerini tamaktadr. Korunmalar kltrel bir gereklilik olan bu kiliselerin bozulma srelerindeki en nemli etken kullanlmamalar olduundan, korunmalar konusunda dnlmesi gereken nemli bir nokta, gerekli onarmlar yapldktan sonra, yaplarn yeni kullanmlarla deerlendirilmeleri olacaktr. Ancak, yeni ilev vererek kullanmann bir ama deil, kiliseleri korumak iin bir ara olduu unutulmamal ve mimari niteliklerini zedelemeyecek ilevler seilmelidir. Sorun, yaplarn yeni kullanmlarla korunmasndan te, ilevini yitiren dini yaplarn gnmz yaamna katlarak korunmasdr. Bu duyarllkla seilmesi gereken ilevlerle, kiliselerin yaatlabilmesi ve korumann srekli klnmas, uygun koullarn hazrlanmasn da gerektirdiinden, konu; yasal, sosyolojik, ekonomik vb. tm boyutlar ile dnlmelidir. Bu yaklamla gelitirilen neriler aadaki balklar altnda ele alnmtr. 6.1. Yasal Korumann kltrel bir gereklilik olduu bilincine henz ulalamadndan, mevcut kiliselerin
224

korunmas,

ncelikle

yasal

abalar

gerektirmektedir.

Yaplarn

Seyin, Bekta kaynak gsterdii bilgiye gre; Mslmanlar iin zellikle talk, kireilik, yapclk gnah saylyordu. [212, s. 290-291]. Ayn kaynakta, Mbadeleye dek mslmanlar iin yapcln yasak olduundan ve bu ie girmenin bir Mslman iin bakaldrmak gibi grldnden sz edilmektedir [212, s. 292]

165

envanterlerinin hazrlanmas ve ant stats kazanmalar bunun nkouludur. Kayseri kiliselerinin tescil ilemleri, ou 1980 ylnda olmak zere, 1973den 2003e kadar gereklemitir. Kaya kiliseleri dahil edilmediinde; bu sre iinde tescil edilen kiliselerin says 22dir. Tez kapsamndaki tescil kayd bulunmayan kiliseler, envanter almasyla birlikte Kayseri Koruma Kuruluna bildirilmitir. Yasal nlemler tek bana yeterli ya da belirleyici olmamaktadr. Srekli ve etkin bir koruma; bu yaplarn, bulunduklar yerin ihtiyalarna, gnn koullarna ve daha da nemlisi mimari btnlk ve zgn deerlerine uygun yeni ilevlerle yaatlmas ile mmkn olacaktr. Bu ise, kiliselerin mlkiyet durumlar ile yakndan ilgilidir. Kayserideki mevcut kiliselerin 14 zel ahslara, 2si Milli Savunma Bakanlna, 2si Vakflar Blge Mdrlne, 5i ilgili belediyelere, 1i stanbul Ermeni Patrikhanesine, 1i Beden Terbiyesi Mdrlne ait, 8i ise mahalle/ky mlkiyetinde olup muhtarlklarn denetimindedir (ekil A.1). Tezde ayrntl olarak incelenen II. gruptaki 16 adet kiliseden ahslara ait olanlarn says ise 6dr. Kiliselerin sahipleri ikna edilerek de ilev deiimleri gerekletirilebilir. Ancak, lke gerekleri dikkate alnrsa, kiilerin inisiyatifinde iken yaplar bekleyen belirsizlik aka grlebilir. Korumann sreklilii, bir bakma kurumsallamasyla denetlenebileceinden, bu yaplarn mmkn olduunca kamulatrlmas, yasal boyutta yrtlecek almalarn ikinci admn oluturmaktadr. Bu noktada da, kiliselerin mlkiyet ve koruma sorumluluunu stlenecek yerel ynetim birimleri ya da sivil toplum rgtleriyle ibirlii nem kazanmaktadr. 6.2. rgtsel Lozan Mbadilleri Vakfnn giriimiyle balatlan ve Ortak kltr mirasmz: birlikte koruyalm Trkiye ve Yunanistanda nfus Mbadelesinden kalan mimari miras ile ilgili yerel bilincin gelitirilmesi projesi, blgedeki Rum kiliselerini kapsamas ve konuya dikkat ekmesi bakmndan nemlidir. Proje, 27 Haziran 2006da Kltrel Mirasn Korunmas iin yaplan olaanst almalar kategorisinde Avrupa Birlii Kltrel Miras-Europa Nostra diploma dl almtr225.

Projenin, 2004te Sinasos ve Giritte gerekleen toplantlardan sonra yaynlanan bildirgesi zetle yledir: 1. Son asrlarda Balkanlarn ve Anadolunun kaderine damgasn vuran gelimeler, bugnk devletlerin olumasnn yan sra, dier lkenin yurttalar ve uzmanlar iin ilgi oda olan yap ve antlarn (Mbadele ile zorunlu ge maruz kalan kiilerin braktklar mirasn), bugn Yunanistanda ve Trkiyede var olmas sonucuna da yol amtr. 2. Bu ilgi, kayna bilimsel, kltrel ve ahlaki nitelikli olduu iin, elbette ki tamamen merudur. Ancak, bu ilgi, her iki devletin de kendi topraklarnda bulunan mimari miras zerinde uygulad egemenlik haklarndan kaynaklanan zen ve bakma kar oven talepler iin hibir biimde gereke tekil edemez. 3. Bundan doan bu karlkl ilgi ve ahlaki sorumluluk temelinde, ve mimari mirasn korunmas, ortaya konulmas, tantlmas ve bilimsel bilgiyle balantl olarak, Kapadokya Ortak Aklamasnda (Mustafapaa

225

166

Blge ile yakndan ilgilenen dier rgt ekl Vakfdr. Talas lesi, Vakfn, 1998den beri devam eden Yedi Blge Yedi Kent Projesi kapsamndadr. Mimar Sinann doum yeri olmas dolaysyla Arnas, ekln zellikle ilgisini younlatrd bir yerleimdir ve Arnas Belediyesi, Kayseri kent merkezindeki belediyelerle birlikte Tarihi Kentler Birliine yedir. Blgede Kapadokyann korunmas ile ilgili almalar yapan, konusunda uzmanlam rgt ve mimarlk brolar da bulunmaktadr. Kayseri, gemiinde mimarlar ve yap ustalar ile bilinen bir kent olmasna karn, bugn eski eser onarmnda alacak usta bulmak olduka zordur. Sz edilen dernek ve vakflarla ibirlii yaplarak; sanat tarihileri, koruma alannda uzmanlam inaat mhendisleri, duvar resimlerinin temizlik ve korunmas alannda alanlar ve onarm ve yenilemelerde grev alacak ustalardan oluan nitelikli ekipler kurulabilir. Blgenin yapm teknikleri ve malzemesine yabanc olmamalar nedeniyle, Kapadokyada nitelikli iler yapan ekiplerle ibirlii yaplmas, ncelikli olarak dnlebilir. ICOMOS ve UNESCO ise, konuyla ilgili teknik destek alnabilecek uluslar aras rgtlerdir.
Bildirgesinde) belirtilen tanmlama dorultusunda bir ortak kltrel mirastan sz ediyoruz: farkl toplumlar, kltrel kimlikler ve yaam biimleri arasnda ayrmclk yaplmadan, kurtarlmasndan, korunmasndan ve bakmndan bugn sorumlu olduumuz miras. Bu mimari mirasn tarihi kimlii, doas ve nitelii ile ilgili olarak, ulusal, dini, manevi ve kltrel gr asndan farkl deerlendirme ve tezlerin var olmasn ve ortaya konulmasn doal ve anlalabilir gryoruz. rtak mimari mirasn gerek bilimsel olarak aratrlmas, gerekse korunmasna, ortaya konulmasna ve tantmna ynelik giriimler, teknik zmlerin uygulanmasyla, yaplara yeni ilevlerin verilmesiyle ve ekonomik idareyle ilgili olarak, tanmlama, politika ve metodoloji konularnda pek ok sorunu ortaya koymaktadr. Bu meseleler, ilgili yurttalar, uzmanlar ve kurumlar arasnda ak diyaloun konusu olmaldrlar. 4. Bu ortak ilgiyi ifade etmek zere, dier lkenin mnferit yurttalarnn ve rgtl uzmanlarnn, kltrel ve sosyal kurumlarnn (vakflar, dernekler, sivil toplum rgtleri vb.), devletin yasalarna tamamen uyarak, -bu mimari miras bilimsel olarak aratrmaya ve incelemeye, -koruma programlar hakknda bilgi almaya, yetkili makamlara projeleri ve eylemleri ile ilgili eletirilerde bulunmaya ve nerilerini sunmaya haklar vardr. Bu ilginin aktif olarak ortaya konulmas, bir yandan iki lke arasndaki bilimsel bilgi birikiminin, karlkl anlayn, dostluun ve ibirliinin gelitirilmesi, dier yandan bu mimar mirasn olabildiince iyi korunmas amacyla olabilir. Her durumda, bu eylemler yukardaki amalar gerekletirirken, devletin egemenlik haklarn rencide etmeyecek ve bu haklara phe drmeyecek biimde olmaldr. 5. Bir lkenin yurttalarnn, uzmanlarnn ve kurumlarnn, dier lkenin topraklarnda bulunan ortak mimari miras iin ilgilerini aktif bir biimde ortaya koymalar olana, her eyden nce kltrel mirasn tamamen evrensel niteliinden ve tm insanlk iin tad zel deerinden kaynaklanr. Her iki lkenin devletleri de, iki lke arasndaki ibirlii koullarn oluturan, UNESCOnun Dnya Kltr Miras Szlemesinin 4. ve 6. maddelerine ve Avrupa Mimari Mirasnn Korunmas Szlemesinin 17., 18. ve 19. maddelerine tamamen taraftrlar. Bu erevede, bir lkenin kendi topraklarnda bulunan mimari miras zerindeki kurumsal egemenlik haklarnn, bu mirasn sahibi olmas iin ahlaki bir temel oluturduunu, ancak bu miras sadece kendi tasarrufunda tutmasna gereke olmayp, bilakis bu mirasn btn dnyann insanlar adna bakm ve bu insanlara sunulmas iin itina gstermesinin ahlaki bir ykmllk oluturduunu dnyoruz. 6. Bunun da tesinde, eklektik kltrel ve manevi yaknlk nedeniyle, bir lkenin yurttalarnn, uzmanlarnn, sanatkarlarnn ve kurumlarnn dier lkenin topraklarnda bulunan ortak mimari miras hakknda sahip olabilecekleri zel bilgiler ve yetenekler, bu mimari miras hakkndaki bilimsel aratrmalarn ve bilgilerin, onun korunmasn, ortaya konulup tantlmasn en iyi biimde ilerletmek iin deerli unsurlar tekil etmektedir. 7. Ortak mimari mirasa duyulan ilginin aktif bir ekilde gsterilmesinin zel bir biimi olarak, bu mirasn korunmas, ortaya konulmas ve tantlmas iin ortak programlarn ve ortak bilimsel aratrma programlarnn gerekletirilmesi zellikle nemlidir. Bu ortak programlarda devlet kurumlar, yerel makamlar, kolektif kurumlar ve mnferit yurttalar yer alabilirler. ki lkeden sivil toplum kurulularnn ve sponsorlarn, bu ama iin birlikte harekete gemeleri zellikle nemlidir. Bu ynde Avrupa finansman programlar en iyi biimde deerlendirilebilir; devlet makamlar da bylesi ortak programlarn gerekletirilmesi iin, iki lkenin kolektif bilimsel, kltrel ve sosyal kurumlarnn birlikte hareket etmelerini kolaylatrmaya ve cesaretlendirmeye arlmaktadr.

167

6.3. Finansal Yukarda sz edilen kurulularla ibirlii yaplmas halinde, maddi yardm da salanabilir. Bu rgtler, balantlar ve deneyimleri dolaysyla Kayseri kiliselerinin korunmasn destekleyecek kaynaklara ynlendirebilir ya da sponsorlara arac olabilirler. zel idare fonlar ve Avrupa Birliinin kltrel mirasn korunmasna ynelik fonlar226, almaya finansal destek verebilir. 6.4. Giriimcilerin birikim ve deneyimi Son yllarda, belediyelerin korumaya kar artan ilgisi, kiliseleri de kapsamaktadr. Arnas Kilisesinin rlve ve restorasyon projeleri Koruma Kurulunun onayn alm, mzeye dntrlme karar tm iin Dileri Bakanlnn dncesi onayn henz beklemektedir. Bakan, Tarihi Kentler Birliinin de bakan olan Melikgazi Belediyesinin kendi blgesindeki kiliseleri onarma uygulamaya gememitir. Darsiyak muhtar Hilmi Boyraz, kydeki Yanarta Manastr Kilisesinin onarlarak kltr merkezine dntrleceini belirtmitir. Kent merkezindeki Surp Asdvadzadzin Kilisesinin Kani-Karumdan karlan malzemenin sergilenecei Tahsin zg Arkeoloji Mzesine dntrlmek zere Kltr Bakanlna devredildii bildirilmise de [213, s.29] henz bu konuda bir gelime olmamtr. Btn bu dnceler umut vericidir. Ancak, poplist bir koruma hevesi olma riski de tamaktadr. Bu durumda, yaplar acele ile yaplm, bilinsiz ve kt onarmlardan korumak sorunu ile karlalabilir. Onarm programlarnn, yukarda sz edildii gibi, uzman ekiplerle yrtlmesi ve etkili biimde denetlenmesi ile bu sorunun nne geilebilir. Kurul onayndan geen projeler, uygulama srecinde, srekli izlenerek, gerektiinde mdahale edilmelidir [205, s. 141]. Bu noktada, denetleyicilerin bilgi, duyarllk ve kararllklar olduka nemlidir. 6.5. levsel Tarihi yaplarn ilev verilerek korunmas konusu; ada korumann temel metinlerinden olan Venedik Tznn 5. maddesinde: Antlarn korunmas, her zaman onlar herhangi bir yararl toplumsal ama iin kullanmakla kolaylatrlabilir. Bunun iin bu eit bir kullanma arzu edilir, fakat bu nedenle yapnn plan ya da sslemesi deitirilmemelidir. Ancak bu snrlar iinde fonksiyon deiikliinin
Kayserideki belediyelerin Avrupa Birlii fonlaryla ilgili giriimi vardr Szgelimi, Arnas Belediyesi, snrlar iindeki, doal ve arkeolojik sit olan vadinin korunmas iin kaya kiliseleriyle snrlanan alan zerinde Avrupa fonlarnca desteklenen bir proje balatmak zeredir
226

168

gerektirdii deiiklikler tasarlanabilir ve buna izin verilebilir [214, s.291] biiminde ele alnmtr. Konuya, uygarlk, tarih ve kltr bileenlerinin etkileimi erevesinde yaklaan Kubana gre, uygarlk st ste konan basamaklar eklinde mekanik bir ylma deil, eski ve yeniyi birlikte ieren ve yaatan bir birikimdir. Bu nedenle, bir sistemin paras, bir slup gesi olarak canllklarn yitirdiini dndmz dn ve biimler, yeni sistem ve sluplara yap ta olma niteliklerini de kaybetmemektedir [215, s.1]. Buna dayanarak tarihin bir tohumluk olduunu belirten Kuban, gemiin kltr deerlerinin insan yaam iin elle tutulur bir anlam, ilevi olduunu gstermek gerektiini vurgular [215, s.1]. Koruma amal onarm ve yeniden ilevlendirme almalarnda; yaplarn en az deiiklik, ada konforun salanmas ve gelitirilmi bakm programlar dnlm bir btn olarak gnlk yaama sunulmas gereklidir [216, s.104]. Konu, ister kilise, ister baka bir yap tr olsun; mimari niteliklerin yan sra, yaplarn bulunduu yerin ihtiya ve koullar da, yeni ilevin belirlenmesinde dikkate alnmas gereken etkenlerdendir. Bu durum gz ard edilip evresinin gerekleri, ya da potansiyelleri iinde deerlendirilmeyen yaplar, yeni ilevlerine ramen kullanlmayacak, dolaysyla korumann sreklilii sz konusu olamayacaktr. Mbadele, Tehcir ve Tehcirden sonra Ermenilerin yava yava terk ettii yerleimler byk bir sosyal deiim yaamtr. ekillenmelerinde etkin rol oynayan nfusu kaybetmek, bu yerlemeler iin kimlik dnm anlamna gelmektedir. 20. yzyln ilk eyreine kadar; dkkanlar, bezirhane, demir atlyesi gibi bulunduu yerin retim etkinliine gre eitlenen imalathaneleri ile kz ve erkek okullar, ktphaneleri, yetimhaneleri, kimi zaman tiyatrolar, gazeteleri, matbaalar olan yerleimler, bugn ticaret ve kltr hayat bakmndan eski canlln srdrememektedir. Yamur yadnda paalar amur olmadan yrnebilen, sokaklarndan piyano sesleri ykselen227, kadnlarn apka ve tuvaletle sokakta fotoraf ektirebildii228 kyler yerlerini, ehre baml, kendi i dnmleri ve sosyal hayatlar olmayan alanlara brakmtr. Kolaylkla romantik bir koruma kaygs ya da gemie zlemle eletirilebilecek olan bu tespitler dikkate alndnda; kiliselerin mimarisini zorlamadan baaryla uyarlanabilecek eitsel, kltrel ilevlerin de, yerleimlerin bugnk koullar iinde inandrc olmadklar grlr. Nitekim, Zincidere Protestan ve Arnas Agios Prokopios kiliseleri bakm grmelerine ve kaplarnda mze levhas tamalarna karn, ne bu ilevi yaatabilmekte, ne de
227 228

Bknz Dipnot 61

Elia Kazan, Livaneliye, annesinin Germirde tuvalet ve k apkalarla ekilmi fotoraflarndan sz etmitir [217]

169

kendileri evrelerindeki yaamn paras olabilmektedirler. Kent merkezindeki yaplar bu tr ilevleri daha kolay yklenebilir. Oysa evredeki yerleimlerde sorun, kiliselere ya da herhangi bir tarihi yapya yeni bir ilev vermekten daha kkldr. Ksa zaman diliminde belki daha az gereki grnmekle birlikte, bu dokulardaki sosyal yapnn yeniden canlandrlmas gerekir. Bunun iin tek tek yaplar ele alnmadan nce, yerleimlerin Kayseri genelindeki kimlik ve potansiyelleri sorgulanmaldr. Bu dokularn, sadece kiliselerle deil, varsa okul, dkkan, atlye, medrese vb. tarihi yaplar ve ayakta kalabilen konutlar da kapsayan btncl yaklamlarla deerlendirilmeleri, etkin bir koruma iin daha kalc sonular verecektir. Yerleimlerde yaayanlarn bilgilendirilmesi ve kiliseleri yeni ilevleriyle benimseyip sahiplenmeleri de zerinde durulmas gereken bir konudur. Belirli gnlerde, okul gsterileri ya da yerel ynetimlerin dzenleyecei; yerleimlerin tantm gnleri, enlik ve kermesler, kadnlarn ya da genlerin yaptklar ilerin sergilenmesi, yarmalar vb. etkinlikler; gerek durgun seyreden yaamn canlandrlmas, gerekse yerli halkn bu etkinlikler iin kullanlacak kiliseleri sahiplenmesi iin yararl olacaktr. Yeni kullanm rnekleri Anadolu ile benzer bir sreten geen Yunanistanda, Mbadele nedeniyle ilevini yitiren Osmanl yaplar iin benzer tartmalar yaanmaktadr. Henz tam bir envanter orada da karlmam; ancak bu yaplarn halkn kullanmna almas giderek daha fazla gndeme gelmeye balamtr [218, s. 239]. Bir ksm kiliseye dntrlen camilerin yan sra, dini yaplar daha ok mze ve sergi amal olarak kullanlmaktadr [218, s. 240]. Selanik Alaca maret Camisi, Yanya Kalesinde Aslanpaa Camisi ve kale- akropoldeki medrese, Larisada arkeoloji mzesi, Atinada halk sanatlar mzesi, Nafplionda sinema salonu olarak kullanlan cami, Hanyada sergi salonuna dntrlen skele camisi, Trikala ve Rodosta mze olarak kullanlan Osman ah ve Sleymaniye camileri gibi [218, s. 241]. Ayasofya, Aya rini ve Kariye mzeleri, Trkiyede, zgn ilevinden farkl bir kullanmla korunan en nemli kiliselerdir. Aya Sofya 1935, Kariye Camisi229 1948den bu yana, estetik ve mimari belge deerleriyle kendilerini sergileyen mzelerdir. 1869da Mze-i Hmayun adn alan Aya rini Kilisesi halen Ayasofya Mzesi Mdrlne bal bir birim olmann yan sra, konser ve sergiler iin kullanlmaktadr (F.B.483,484). Antalya Kaleiindeki Agios Georgios Kilisesi, 1996da Suna ve nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstitsne bal olarak; sergi, konferans, seminer vb. amalarla kullanlmaya balanmtr (F.B.485).
229

stanbulun fethinden sonra bu yaplar camiye dntrlmtr.

170

Yklenen yeni ilev yapya uygun olmakla birlikte, zgn malzeme kullanm ve ayrntlar konusuna yeterince dikkat edilmedii grlmektedir. Tarsustaki St. Paulus Kilisesi, Kltr Bakanl tarafndan restore edilerek mze olarak ziyarete almtr (F.B.486). Sinasostaki Konstantin Helena Kilisesi ilevsel bir yenileme sreci geirmemi ancak, 2004te Ortak kltr mirasmz: birlikte koruyalm toplants kapsamnda dzenlenen Trkiye Sergisine ev sahiplii yapmtr (F.B.487). Eski yaplara yeni ilev verilmesi konusunda pek ok rnek bulunan ngilterede, ok sayda kilise ilevini yitirmekte ve satlmaktadr. Bu sre iinde, St. Sampsons Kilisesi yallar iin sosyal merkeze [219, s. 10], St. Michael Kilisesi ofise (F.B. 488,489,490) [219, s. 13], Belperdeki St. Johns apeli belediye binas ve sergi salonuna (F.B.491) [220, s. 83], Folkestone apeli kafeteryaya (F.B.492) [220, s. 87], Hackneydeki kilise tiyatroya [220, s. 88], Derbydeki St. Werburgh Kilisesi alveri merkezine (F.B.493,494) [220, s. 166] dntrlmtr. Restorasyonlarda ada ek ve malzeme kullanm konusunda olduka esnek yaklamlarn sergilendii lkede, kiliselerin katlara ya da odalara blnmesi, asansr eklenmesi gibi ar mdahalelerden kanlmad dikkat ekmektedir. Kayseri kiliselerinin yeniden kullanm olaslklar: Kukusuz, emek youn bir aba gerektiren yeniden ilevlendirme konusu [221, s.22], Kayseri kiliselerinde, Blm 6.5. de ele alnan tartmalar dorultusunda incelenmitir. Korunma durumlar dikkate alnarak yaplan snflamada (Bkz. Blm 1.2, ekil A.1.) neriler; II. grupta yer alan iyi korunmam kiliseler zerine younlatrlm ve ekil A. 97te zetlenmi, dier kiliseler iin daha genel nerilerde bulunulmutur. yi korunmam kiliseler (ikinci grup) Kayseri, kltr hayatnn pek hareketli olmad bir kent olarak dikkat ekmekte, en azndan seeneklerin kstl olduu bir ortamda kltrel canllktan sz edilememektedir. Ancak, zellikle son iki yldr kltr ve sanatn byk kentlerin dna tanmasna ve buralarda kendi kltr-sanatn reten ve sunan birimler olumasna gayret eden ve merkezi stanbulda bulunan Anadolu Kltr ve Kltrler Aras letiim Dernekleri, Kayseri ile ilgilenmektedirler. Sanat ve kltrle ilgili olarak, talep eden bir kesimin hep var olduu kentte bu gelimeler umut vericidir. Bir zamanlar bakenti olduu Kapadokya; bugn rgp, Greme ve Avanos son yllarda Sinasos- ile snrlanm grndnden, Kayseri yan bandaki turizm potansiyelinden yararlanamamaktadr. Oysa, hava yolunu tercih eden turistler Kayseriye inmektedir. K ve daclk sporlar iin olduka elverili olup giderek

171

artan bir ilgi gren Erciyes, kentin dier potansiyel kaynaklarndandr. Bu koullar, kent ve yakn evresindeki tarihi yaplarn kltr ve doa turizmi temas erevesinde deerlendirilmesini mmkn klmaktadr. Ancak, bu noktada, turizmin ypratc etkilerinin farknda olunmal, belediye vb. kurulular bilgilendirilmeli ve projeler iyi programlanarak olas riskler kontrol altna alnmaldr [222, s. 287]. Yerleimler, aralarndaki mesafelere gre (ekil A. 7,8, 98) aadaki gibi gruplanp, her grubun bir btn olarak ele alnd gezi rotalar hazrlanabilir. 1. Darsiyak, Efkere, zlce, Gesi, Nirze ve Arnas 2. Tavlusun ve Germir 3. Readiye, Endrlk ve Zincidere. Kent merkezi, ncesu ve Talas, doku younluklar bakmndan tek bana deerlendirilebilecek niteliktedir. Kent merkezinde, spor salonu olarak kullanlan Surp Asdvadzadzin Kilisesinin (ekil A. 85,86, F.B.428,434) Kltepe kazlarnda ortaya karlan malzemenin sergilenecei Tahsin zg Mzesi olarak yeniden ilevlendirilmesi, yapnn mimari zelliklerine ve kentin ihtiyalarna uygun; Kltepe ve Kayseriye ok emek veren, Kayseri Arkeoloji Mzesinin kurucularndan Tahsin zgn adn yaatmak bakmndan da anlaml bir karardr. Kent merkezine 30 km. mesafede bulunan ncesu, rgp- Kayseri yolu zerindedir (ekil A.8, 98). Yeni alan ve hemen yerleimin dndan geen evre yolu nedeniyle bugn gzergah dnda kalmsa da; Kara Mustafa Paa Klliyesi, 5 km. mesafedeki Viranehir Kynde bulunan Roma mezar, yaknndaki Sultan Sazl Ku Cenneti ve byk lde ayakta kalabilmi geleneksel dokusu nedeniyle btncl ve kkl bir koruma nerilerek burada bir merkez oluturulabilir. Bylece bugn rgp, Greme, Avanosa indirgenen Kapadokyann, gerekte kapsad alan anmsatmak adna bir adm atlabilir. ncesu, klliyedeki arastann yine alveri, medresenin el sanatlar kurslar, sbyan mektebinin kre-anaokulu, cami ve hamamn zgn ilevlerinde, kervansarayn zaten yaplmakta olan zm enliklerine ek olarak gezici film ve konser, dinleti, vs. gsteriler iin kullanld, bakmsz ok sayda evin onarlarak sahipleri tarafndan pansiyon olarak iletildii, Sultan Sazl ve Roma mezarn iine alan turlarn dzenlendii bir merkez olabilir. Bu, ilenin yaknndaki iki fabrikadan birinin kapatlmas ve dierinin zelletirilmesi ile isiz kalp g etmek durumunda kalan ncesu lular iin de faydal olacaktr. Byle bir kurgu iinde, ilenin karlkl yamalarndaki iki kiliseden (ekil A. 45) biri olan ve kayaya yaslanm dikdrtgen planl bir yap olduu anlalan (girilemedi) Agios Efstatios Kilisesi (F.B. 233), avlusu ve papaz evi olduu dnlen yapyla

172

birlikte, evleri ve sokaklar grmeye gelenlere yerel yemeklerin sunulaca bir lokanta olarak deerlendirilebilir. Gerekli onarmlarn yaplarak yklan duvarlarnn, mevcut ksmlara gre btnlenmesi nerilen papaz evinin alt kat, mutfak ve dier slak mekanlar iin kullanlabilir. Evin st kat ay salonu, kilise ve uygun hava koullar iin avlu-, yemek salonu olarak dzenlenebilir. Bazilikal plan, glkle de olsa izlenebilen dini figrl duvar resimleriyle Agios Dimitrios Kilisesi ise (ekil A. 45, F.B. 218,231), doku ve evresindeki bir gezintinin sonunda, belli gn ve saatlerde mzik dinletilerinin gerekletirilecei bir kullanm iin uygun grlmektedir. Panagia Kilisesi (F.B. 319), daha ok niversite rencileri ve personelinin yaad Talasta (ekil A. 7,8, 98), sadece Talasllarn deil, Kayserililerin de bahardan itibaren youn olarak kullanageldii ay bahesinin yaknndadr. Kilise ve ay bahesi arasnda kalan meydan; bugn genlik merkezine dntrlen eski belediye ve jandarma binas, berber, bakkal, mzik almalar yaplan kk bir salon ve 19. yzyl emesiyle evrilidir. Henz tamamen yok olmam 19. yzyl sokaklarnn bulutuu meydandan, kiliseye giden sokaa geilir. Yakn evresi itibaryla bu zelliklere sahip olan kilise, Talas yamalarnn siluetine katksyla kent leinde de olduka iyi tannan bir yapdr. niversiteye yakn oluu ve buradaki nfusun sosyal yaps ve ihtiyalar dnldnde, kltr merkezi olarak kullanlmasnn gereki bir neri olaca aktr. Konserler, sylei ve paneller, kk gsteriler ve konferanslar iin uygun olan kilise (ekil A.66,67,68,69, F.B.313), niversitenin kltrel etkinlikleri iin de alternatif bir mekan olabilir. 1. Darsiyak, Efkere, zlce, Gesi, Nirze, Arnas Darsiyakta (ekil A. 7,8,98) bulunan ve Kltr Bakanlnn mlkiyetinde olup muhtarln sorumluluuna braklan Yanarta Manastr Kilisesi (ekil A. 20,21,22,24,25, F.B. 58), ncelikle; hemen yanndaki ilkokulun bayram, yl sonu etkinlikleri vb. trenler iin kullanabilecei bir salon olarak dnlebilir. Okul, kilisenin bakmndan sorumlu tutulup, Darsiyakn dndan da kullanlmas durumunda, kiraya verilerek bakm masraflar karlanabilir. Kye ok yakn olan ve trks ile nl Gesi balar, gvercinlikler ve son yllarda ok bakmszlaan piknik alan Nirze ayr ile ilikisi dnldnde; kilisenin, evresindeki doal doku ile de bir ekim merkezi olduu grlmektedir. Kent merkezine fazla yakn olmamakla birlikte, Kayseride trafik probleminin yaanmamas, kilisenin kentteki salonlara alternatif olarak sunulmas konusunda cesaretlendiricidir. Mimarlar Odas, ehir tiyatrosu, Hilton Oteli, ya da baz kurumlarn salonlarn kiralamak yerine, etkinliklerini burada gerekletirebilir. Blgenin iyi tantlmasyla gerekleecek doa ve kltr gezilerini besleyen ve onlardan beslenen konserler belli gnlerde burada

173

dzenlenebilir. Kar yamata, mlkiyeti kye ait olan kilisenin (ekil A. 19, F.B. 40), gerek konut dokusunun iinde yer almas, gerekse kk olmas nedeniyle kyde yaayanlara hizmet etmesi daha doru grnmektedir. ki katl betonarme bir yapda konumlanan genlik kulbnn buraya tanmas ya da, nceleri dnler vs. iin kullanlan yapnn bu ilevinin devam niteliinde, dn yemekleri iin kullanlmas uygun olabilir. Herkese ak olan dn yemekleri, halen hava koullarna gre, sokaa kurulan masalarda, ya da evlerde yenilmektedir. atlak onarmlar, ek duvarn kaldrlmas, kapatlan pencerelerin almas ve masa-sandalye tefrii ile kilise ve bahesi bu ilevle kullanlabilir. Gesiden Darsiyaka giden yol zerindeki Efkere Ky (ekil A. 7,8,98); kilisesi, ou terk edilmi evleri, gvercinlikler ve yeille kuatlm kar yamalar nedeniyle fotoraf, mimar, aratrmac vb. kiiler tarafndan ziyaret edilen bir yerdir (ekil A. 26). nceleri pek bilinmeyen yerleim, www.efkere.com adresli sitenin Trkeletirilmesiyle tannmaya balamtr. Yaknndaki kk baraj, gvercinlikler ve kaya kiliselerinden oluan pitoresk vadi, doal bir piknik alan olarak kullanlmaktadr. Kyde yaayan az sayda ailenin bir ksm da geici olarak yaz ve sonbaharda, ya da hafta sonlar gelmektedir. Bu nedenle kilisenin, kyden ziyade, gelen ziyaretilere dnk bir kullanmla deerlendirilmesi doru olacaktr. Bat cephesi ve i dekorasyonu ile olduka zengin bir yap olan kilise (F.B. 117), 19. yzyl Avrupa ve stanbul mimarisinin izlerini sergilemektedir. Yapnn, mimari ve estetik deeri nedeniyle gezi rotas dahilinde ziyarete almas yeterli olacaktr. Vekse (zlce), Gesiye bal (ekil A. 8, 98), 19. yzyl sivil mimarisinin yansra, gerek vadiyi kaplayan balk alan, gerekse kar yamataki maaralar ve kaya kiliseleri ile olduka etkileyici kk bir kydr. Kyde srekli yaayanlarn says az olmasna karlk, yaz ve sonbaharda hafta sonlar balar ile ilgilenmek iin gelenler olmaktadr. Kyn sonunda, mimari dokunun bittii yerde, zel mlkiyete ait olan kk kilise (F.B. 192,194); balara en yakn yap olmas dolaysyla, almaya gelenlere ve ky evresinde gerekleecek yrylere hizmet eden bir kullanmla yaatlabilir. Bahardan k balangcna kadar kullanlabilecek olan yap, bahesinde alp yorulan ve yiyecek, iecek, slak mekan ihtiyac duyan Vekselilere kolaylk sunacak ve bir araya gelebilecekleri bir ortam hazrlayacak bir kahvehane olarak dzenlenebilir. Bahe iinde ve kilitli duran yap, geleneksel mimari dokuyu, balar ve maaralar gezenlerin de ziyaret edip soluklanabilecekleri bir yer olabilir. Konut iken baheye eklenen helann iyiletirilmesi ve galeri ve neflerdeki eklerin kaldrlmasyla yap, bu ilevi rahatlkla karlayacak konfora kavuabilir.

174

Gesi ve Nirze, yine doal deerleri ile gezi programnda yerini alrken, girilemedii iin allamayan kk kiliseleri (F.B. 411), kentin bu blmnde yetien ve suyu salk iin ok faydal olan glabrunun tantm ve sat ile balarda yetien cevizlerin satld noktalar olarak dzenlenebilir. Mimar Sinann doum yeri olan Arnas (ekil A. 7,8,98), iki dnemdir grev yapan belediye bakannn giriimleri ile Kayserinin en ok ziyaret edilen evre yerleimi olmutur. Her yl Sinan Haftas kutlamalar ve yazn Yunanistandan gelen konuklarn da arland festivaller dzenlenmektedir. Arkeolojik ve doal sit olmas ve Sinan evi olarak bilinen evin restore edilerek ziyarete almas yerleimin tannmasn salam, yerli halk bu tr etkinliklere almtr. Ancak toplantlar, yerleimin geleneksel dokusuna aykr, byk betonarme bir yap olan belediye dn salonunda gerekletirilmektedir. Kilisenin (ekil A. 37,38,39,40, F.B. 156) mzeye dntrlmesi konusunda almalar balatlm olmasna karn, bu tr toplant ve bulumalar iin kullanlmas yerin ihtiyalarna daha uygun olaca gibi, yapnn evresindeki hayata daha etkin olarak katlmn salayacaktr. 2. Tavlusun ve Germir Yukarda saylan yerleimlerle balants Malatya yolu ile kesildii iin ayr bir parkur oluturabilecek Tavlusun ve Germir (ekil A. 7,8,98), Derevenk Vadisi iinde yer almaktadr. Talastan balayan vadi, ilk yzyllara ait olduu belirtilen maaralar ve yaplamadan uzaklyla doa yryleri iin olduka elverilidir. Tavlusunda, konut dokusunun biraz da dnda- yer alan kiliseler, vadinin doa yryleri iin kullanmn neren btncl bir yaklam iinde deerlendirilebilir. Yoldaki maaralar da kapsayacak yryn sonunda ulalan kiliselerden Surp Toros (ekil A. 9, F.B. 19,21,22), kafe olarak dzenlenebilir (ekil A.13). Tavlusun, 1617de ktphanesi olan ve halen eitime nem verilen bir yerleim olmas, okuyup nemli iler edinen insanlar (daha ok stanbul, Ankara gibi ehirlerde yaamaktadrlar) dolaysyla 1960larn banda Aydnlar olarak adlandrlm, ancak halkn tepkisi ile 1998de tekrar eski ismini almtr. Bu tarihi ve sosyal yapsndan hareketle, yerleimdeki Agios Basileos Kilisesinin (ekil A. 9, F.B.5), konuma, sylei ve imza gnlerinin de dzenlenebilecei bir ktphane olarak kullanlmas, yetitirdii aydnlarla nl eski Tavlusunun ansn yaatmak bakmndan anlaml olacaktr. Vadinin devamnda yer alan Germirde, yerleimden kopuk olarak duran ve an kulesi ve kubbesiyle olduka etkileyici grnen Panagia Kilisesi (ekil A. 49,50,51,52,53, F.B. 237,238), annesi bu yerleimde, babas Kayseride doup

175

byyen nl film ynetmeni Elia Kazan adna bir sinema mzesi olarak yaatlabilir. Kazann film afileri, ekimleri belgeleyen fotoraflar, alma notlar, kitaplar, Kayseri ziyaretlerinin fotoraflar ve baz kiisel eyalar ile filmlerinden oluan bir arivin yer alaca mzede bir blm, Erciyes niversitesi letiim Fakltesinin sahip olduu ve Faklte binasnn koridorlarnda sergilenen gerelere ayrlabilir. Belirli gnlerde, aralarnda Elia Kazan filmlerinin de olduu sinema klasiklerinin gsterimi dzenlenebilir. Yap, ayn zamanda EFOSun (Erciyes Fotoraf ve Sinema Amatrleri Dernei) dzenledii dia gsterisi, fotoraf sergisi, belgesel ve ksa film gnleri, syleiler vb. etkinlikler iin de kullanlabilir. Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesinin 2005te dzenledii Re-space balkl atlye almalarnn biri, kilisenin Elia Kazan Mzesi olarak deerlendirilmesini amalamtr (F.B.495,496,497). Baheehir niversitesinin de, Elia Kazann evinin yerinde bir Elia Kazan Mzesi kurma giriimi olduu renilmitir. Ancak, korunmas gereken yaplarn ok olduu bu dokuda yeni bina ina etmek yerine, mevcut yaplardan birinin kullanlmas daha doru ve yararl olacaktr. Germirdeki en etkileyici yap olan kilise (ekil A.50); gsteri, sergi, sylei vb. etkinliklere daha iyi konfor sunabilecek olmas dolaysyla bu ileve en uygun yapdr. Konutlarn arasnda, kk bir yap olan Agios Teodoros Kilisesi (ekil A. 49,54,55, F.B.259,262) ise yerleimin ihtiyalar dorultusunda kullanlabilir. Kadnlar iin dzenlenecek kurslar, ya da ocuklarn okul sonras vakitlerini deerlendirebilecekleri resim, satran, okuma faaliyetlerine imkan veren bir ocuk kulb olarak kullanlmas mmkndr. Yerleimdeki bezir-hanelerin, retimin gerekleme srecini gsteren teknik mzeler olarak bakm ve onarmnn yaplmas, konutlarn onarlarak harap ve terk edilmi grnmlerinden kurtarlmas, Kayseri merkezinin snrlarna dayand Germir Mahallesinin kent yaamna katlmasn salayabilir. Bu durumda, konutlarn renci ve niversite personeli tarafndan kiralanmas da mmkn olabilir. 3. Readiye, Endrlk ve Zincidere Talasa olduka yakn olmasna karn fazla bilinmeyen Readiyedeki kilise (F.B.169,172), konutlarn bulunduu alann biraz dndaki bir tepe zerinde ve byk bir bahe iinde yer aldndan, gnlk hayatn dnda kalmtr. Bulunduu alann batdan Erciyes ve Ali Dana hakim, olduka etkili bir manzaras vardr. Yapnn genlik kulb olarak ilevlendirilmesi, genlerin bo vakitlerini kltrel ve sanatsal faaliyetlerle deerlendirebilmelerine imkan verecektir. Yapnn ok hisseli bir zel mlk olmas, kamulatrma ya da hissedarlarla anlalp belediyeye kiraya verilmesi ilemlerini zorlatrmakla birlikte, olanaksz grnmemektedir. Belediyenin

176

grevlendirecei eitmenler tarafndan ynlendirilecek kurslarn yan sra, bahe de jimnastik ve bireysel spor faaliyetleri iin olduka elverilidir. Kent merkezi ile ilikisi olmayan ve yaknnda baka ekim noktalar da bulunmayan Endrlk, baheleri ve az sayda konutuyla, ancak bilenlerin, kiliseyi grmek iin gittii bir yerdir. Bu byk ve etkileyici yapya (F.B. 132,134) kydeki az sayda insan iin yklenebilecek bir ilev bulunmamakta, Efkere Kilisesi iin nerildii gibi, onarlp koruma altna alnarak, ziyarete ak bir mze- yapya dntrlmesi nerilmektedir. stanbul Fuar merkezlerinde olduu gibi toplu tama ile ulam salanmas, belediye ya da dier kurumlar iin zor deildir. Ulamn zlmesi durumunda, kilise, mze-yap ileviyle birlikte, geici sergi, byk toplant, konser ve gsteriler iin olduka elverili bir mekan olarak kullanlacaktr. Zincideredeki (ekil A. 8,60,98) Protestan Kilisesinin (ekil A. 62,63, F.B.288) alt kat, odalara blnmtr. Bu eklerden bazlar korunarak; zgn olmayan arka odada bir slak mekan dzenlemesiyle konfor koullar arttrlan kat, halen yerleimin giriinde, eski bir ilkokuldan dntrlen yapda konumlanan belediye iin kullanlabilir. st kat ise belediyenin toplant salonu ve toplant gnleri dnda da belediye bakannn abalaryla toplanan; yerleimle ilgili belge, fotoraf ve kitaplarn kalc olarak sergilendii ve incelenebilecei bir merkez olarak kullanlabilir. Belediyenin bu yapya tekrar tanmas ve toplantlarn st katta gereklemesi, yapnn atl kalmasn nleyecektir. Tomarza (ekil A. 7a,8), gerek Kayseri kent merkezine uzakl, gerekse geleneksel mimari dokusunu yitirmi olmas nedeniyle, nerilen programn dnda deerlendirilmelidir. Bu nedenle kilise iin yerleimin ihtiyalar dorultusunda neri gelitirilmesi gerekir. Sosyal ve kltrel yaam asndan pek hareketli olmayan yerleimin evresinde de buraya tanabilecek, ya da paylalabilecek bir sosyal ortam bulunmadndan, ilenin merkezinde yer alan kilise (F.B.344,345), Tomarzallarn etkin olarak yararlanabilecei bir ilevle deerlendirilmelidir. Belediyeye bal bir bilgisayar kurs merkezi olarak kullanlmas hem atl kalmamas, hem de bir ihtiyac karlamas bakmndan aklc grnmektedir. Milli Savunma Bakanlnn elinde bulunan Surp Garabed Manastr Kilisesinin, onarlmas durumunda, Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi gibi, askeri toplantlar ya da trenler iin kullanlmas dnlebilir. Korunmu kiliseler (I. Grup) Everek Surp Toros (F.B.380), Talk-Agios Georgios (F.B.398,399), ve Kavakl Kyndeki (F.B. 403,406,407) kiliseler cami olarak kullanlmaktadr. Bu yaplarn

177

barndrdklar

ilev

ve

fiziksel

koullar

asndan

iyi

durumda

olduklar

dnldnden, yeni kullanm nerisi gelitirilmemitir. Kavakl Kyndeki caminin, sonradan geliigzel yaplan ahap kaplamalarnn kaldrlmas ve srekli bakm altnda tutulmas yeterli olacaktr. Surp Krikor Lusavori Kilisesi (F.B.457,463,467), stanbul Ermeni Patrikhanesine bal olarak halen ibadete ak olduundan neri getirilmemitir. oannis Prodromos Kilisesi ve Agios Haralambos apeli (F.B. 277) de Milli Savunma Bakanl tarafndan toplant salonu ve ktphane olarak kullanldndan ilev nerisine gerek duyulmamtr. Byk deiiklie uram kiliseler (III. Grup) Byk deiiklie urayan kiliselerin; tarihi ve dini bir yapnn ansna sayg gerei, niteliksiz eklerden ve ahr gibi kt kullanmlardan arndrlmalar doru olacaktr. Bu gruptaki kiliseler iinde; dou blm zgn kalabilen ve zgn aklklarndan izler tayan (bkz. 4.11.2, F.B. 328,329,330,337) Talas Taksiarhis Kilisesi, betonarme eklerinden arndrlarak mimari btnlne ksmen de olsa kavuturulup Talas aratrmalar merkezi olarak kullanlabilir. Son birka yldr Talas, akademik aratrmalarda ska ele alnmaya balamtr. Dank ve birbirleriyle ilikilendirilmeden yaplan bu aratrmalar, Talas ve Kayseri ile ilgili yayn ve belgelerin toplanaca bu merkezde, Talas Belediyesinin desteiyle yrtlebilir. Kalntlar (IV. Grup) Kuban, paras kalm yaplar iin: l kalntlar sz konusu olduunda, bunlar kalnt olarak braklr. nk yenilendiinde tarih olmaktan kacaktr nerisinde bulunmutur [223, s.341-354]. Kayseri kiliselerinden de kalnt olarak bugne ulaan; Germirad Surp Stepanos (ekil kilise A. 49,56, F.B. 258,271,272,273), Nikolaos Muncusunda belirlenemeyen (F.B.395), Talas-Agios

(F.B.304,305,306), Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastr (F.B.343) ve Fenese Surp Asdvadzadzin (F.B.365) kiliselerinin mevcut paralar iin de btnleme sz konusu olmadndan, bu kiliseler iin ilev tartmasna giriilmemitir. Bu kiliseler, restorasyon uzmanlarnn nerileri dorultusunda salamlatrlp korunmaldr. 6.6. Teknik Tezde ayrntl olarak incelenen iyi korunmam- II. grup kiliselerinde tespit edilen bozulmalar iin; salamlatrma, btnleme, yenileme, eklerden temizleme ve malzeme temizlii gibi mdahaleler uygun grlmtr. Bu mdahalelerin yaplarn zgn malzeme ve yapm tekniklerini koruyarak gerekletirilmesi ve nerilen ilevlerin uyarlanmasnda ihtiya duyulan yeni eklerin, yaplarn zgn biim ve

178

strktrne uyumlu olmas gerekmektedir. En az mdahale ile yaplar yaatmak ilkesi esas alnarak neriler gelitirilmitir. Salamlatrma En ciddi strktrel hasarn grld Darsiyak Kilisesinde, tayc sistemin salamlatrlmas gereklidir. Yapnn kuzey duvarnda orta nef tonozunun kuzeybat ve gneydou kelerinde grlen ve bat ve dou cephelerinde imento ile doldurulan atlaklarn (ekil A.19, F.B. 38,47,54) temizlenmesi gerekir. Mhendis ve zemin mekanikileri ile grlerek atlaklarn nedenleri anlalmal ve gerekli grlen ilemler uygulanmaldr. Gesi Surp Asdvadzadzin Kilisesinin dou duvarndaki atlak iin de (F.B.411) uzman gr ve nerileri dorultusunda mdahale gerekmektedir. nemli strktrel hasarlardan biri de, Germir Panagia Kilisesinin narteksindeki ayaklardan birinin, kemerlerin bir blm ile birlikte yklmasdr (ekil A.50,52,53, F.B.240). Bu hasarlardan sonra galeri demesinde kme balamtr. Yapnn daha fazla zarar grmemesi iin, mevcut ayaklar rnek alnarak bir ayak rlmesi ve kemerlerin ve galeri demesinin ken ksmnn tamamlanmas gereklidir. Btnleme Germir Panagia Kilisesinde galerinin yklan kuzey blmnn (F.B.240) mevcut ksmlarla ayn malzeme ve yapm teknii ile tamamlanmasyla yap moloz dolgulardan kurtarlarak mimari btnln kazanacaktr. Agia Triada Kilisesinde de galeri ve narteksin yklan ksmlar (ekil A. 34,35,36, F.B.145,152), mevcut ksmlar dikkate alnarak btnlenmelidir. Buna karlk, Agios Dimitrios (F.B.219), Surp Bogos-Bedros (F.B.345), Stefana Panagia (F.B.175), Agios Teodoros (F.B.262) kiliselerinde yklan narteks ve galerilerin nasl olduuna dair yeterli bilgi ve yapsal iz bulunmadndan, btnleme yaplmamaldr. Benzer sorun, Tavlusun Surp Toros ve Darsiyak kiliselerinin galerileri iin de geerlidir. Plan olarak Kayseride baka rnei bulunmayan Surp Toros Kilisesinin (ekil A.13, F.B.22,23), stanbuldaki Ermeni kiliseleri ile benzerliinden (ekil A.14) ve yapsal izlerden (F.B.24,25) yola klarak bir restitsyon hazrlanabilir. Darsiyak Kilisesi (ekil A. 18, F.B.42) ise benzeri olmayan bir kilisedir. Bu durumda, yeterli veri olmad ve nerilen ilevler iin de galeri gerekmediinden, yapnn bugne ulaan plan dzeni ve izleriyle korunmas daha doru olabilir. Yanarta (ekil A. 21,22, F.B. 69) ve Efkere (ekil A. 27,30,31,32) kiliselerinin kubbeleri ykldndan, yaplarn d etkenlerden korunmas iin rtlerin kapatlmas gerekir. Efkere Kilisesinin kubbeli haline ilikin bir fotoraf vardr

179

(F.B.98). Yeterli olmamakla birlikte, bu fotorafa ve kubbeleri mevcut dier kiliselere dayanarak, zgn malzeme ile btnleme yaplabilir. Yanarta Kilisesi ve yklan kubbesinin yerine betonarme tabliye yaplan Agios Teodoros Kilisesinin (ekil A. 54) kubbelerinin nasl olduuna dair yeterli bilgi bulunmadndan, aklklarn rtlmesi ve yaplarn hava koullarndan korunmas iin ada ekler nerilebilir. Readiye Panagia Kilisesinin yklan dou duvar (ekil A. 41,42, F.B.173) yapnn btnl ve yeniden kullanma elverili bir mekan salanmas iin yeniden yaplmak durumundadr. Blgedeki kiliselerin dou duvarlarnn biimlenii, yaplacak restitsyonlara yardmc olacaktr. ncelenen kiliselerin ounda apsis, ite ve dta yarm daire planldr. Yan apsislerde birer pencere yer alrken, apsiste bir, ou zaman da iki pencere vardr. Blge iin yaygn olan bu uygulamadan hareketle, dier cephelerde kullanlan boyutlarda kesme ta kullanlarak rlecek dou duvar yapy btnleyecektir. Tomarza Kilisesinin dou (F.B.357) ve Germir Panagia Kilisesinin aln duvarlarnda (F.B.248) d cidarlarn yklmasyla aa kan dolgular tahribe ak olduundan, mevcut cephelerdeki ta boyutlar dikkate alnarak d cidarlar tamamlanmaldr. Tavlusun Agios Basileos Kilisesinde bugn mevcut olmayan, ancak ahap kalntlar duvarda grlen merdivenin tamamlanmas galeriye ulamak iin gereklidir (F.B.6). Yine ahaptan yaplacak merdivenin duvara dayanmamas zgn merdivenin izlerini duvarda korumak ve yeni eki belirtmek bakmndan doru olabilir. Bu durumda, yeni merdivenin her an sklebilecekmi gibi hafif grnmesi de istenebilir. Metal profillerle tanan, rhtlar bo bir merdiven de bu etkiyi veren ada bir ek olarak dnlebilir. Agios Efstatios Kilisesinin yanndaki papaz evinin yklan duvarlar ve rts (ekil A. 48, F.B.234), cephenin zgn ksm esas alnarak btnlenmelidir. Define aramak zere alan ukurlarn kapatlmas gerekmektedir. Talas ve Vekse Panagia kiliselerinin zgn ta demeleri bugne ulamtr. Baz kiliselerde blgedeki dier yap trlerindeki gibi, demenin ta kapl olduunu gsteren izler grlmektedir. Bu durumda, tahrip edilen demelerin ta kaplanmas nerilebilir. Kiliselerin ounda donanmla ilgili geler mevcut deildir. Talas Panagia ve Talk Agios Georgios kiliselerinin galeri korkuluklar (F.B. 316,317,401) ve dier yaplardaki ahap korkuluk izleri, galerilere korkuluk yaplmas durumunda dikkate alnmaldr. Nilerin tahrip edilen ksmlar ayn malzeme ile tamamlanmaldr. Yenileme Kayseri kiliselerinin hemen hepsinde grlen ve yaplara ok zarar veren; rtden kaynaklanan nem probleminin giderilmesi; yaplarn korunmas iin ncelikle ele

180

alnmas gereken konulardandr. Kaplamalarn sklerek bitkilerden arndrlmas ve su yaltm yaplarak tekrar yerletirilmesi srekli bir koruma iin gereklidir. Bu alma srasnda, ilevini gremeyecek derecede bozulan talar yenilenmeli, eksik ksmlar ayn boyuttaki talarla tamamlanmaldr. Saaklarn krlan paralar yerine, ayn profille biimlendirilen yenileri konulmaldr. Duvarlarn st ksmlarndaki, yzey kaybna urayan talarn gerekli grlenleri yenileriyle deitirilmelidir. ou kilisede skld tespit edilen pencere demirleri, mevcutlara gre tamamlanmaldr. Eklerin ayklanmas Tavlusun Agios Basileos Kilisesinde ek duvarlarla oluturulan ve planda (A) ile belirtilen mekann (ekil A.10) kuzeyindeki ek duvar kaldrlarak, narteks btnlne kavuturulmaldr. Kiliselerin ounda grlen pencere ve kap dolgular kaldrlarak, yaplarn d etkilerden korunmas ve yeni ilevlerin konforu iin aklklara doramalar taklmaldr. zgn durumlar bilinmediinden, genel grnm iinde dikkat ekmeyecek, kk kesitli ahap doramalar taklmaldr. Kiliselerin ounda grlen geliigzel eklerin ayklanmas gerekmektedir. Darsiyak Kilisesinde, gney kemer aklndaki dolgu duvar (ekil A.18 plan, F.B.53) ve gney cephesindeki beton ieklik (ekil A.19, F.B.48), Efkere Kilisesinin narteksindeki ek duvarlar (ekil A.27, F.B.114,125) ve zerindeki deme ile naosun kuzey duvarna yaslanan merdiven (F.B. 126), Agia Triada Kilisesine eklenen mihrap (ekil A. 33,36, F.B.152), Agios Prokopios Kilisesindeki beton kilit parkeler ve kaba boyutlu doramalar (F.B.157), Readiye Kilisesinin fabrika olduu srada yaplan ok sayda geliigzel ek (ekil A. 41,42, F.B. 169,175,176,187,188,190) Vekse Kilisesinin naos, yan nefler ve galeri ilikisini bozan ek duvarlar (ekil A. 43,44, F.B.197, 208, 210), Agios Dimitrios Kilisesinde yklan narteks birimlerine moloz duvarlar rlerek elde edilen mekanlar (ekil A. 46,47, F.B. 218,219,220) ve sanat okulu olarak kullanm srasnda; tezgah montaj vb. amalarla yaplan ekler, Talas Taksiarhis Kilisesinin, betonarme ekleri, mimari btnl bozan ve ho grnmeyen mdahaleler olduundan kaldrlmaldr. Agios Efstatios Kilisesinin avlusundaki betonarme duvar ve havuz (ekil A.48), Zincidere Protestan Kilisesinin yannda yer alan tek katl bina (ekil A. 62,63, F.B.288) ve alt katndaki ek duvarlarn bir blm (ekil A. 62) kaldrlmaldr. Yap cami olarak kullanld srada, st katnda kap olarak alan ve yap tekrar ilev deitirince tula ile kapatlan dolgu (F.B.299) kaldrlarak, akln yapdaki boyut ve renge uygun talarla230 rlmesi gerekir. Talas Panagia Kilisesinde apsisi kapatan duvar
Yapmda kullanlan talar byk olaslkla krmz, kiremidi talar [173, s.123] ile bilinen ve yerleimin birka km. yaknnda bulunan Readiyedeki ocaklardan getirilmitir.
230

181

(ekil A. 66, F.B.312) ve mihrap, minber gibi eklerle (F.B. 322,325,326) gneybat kesindeki oda, (ekil 66, F.B. 313), Surp Asdvadzadzin Kilisesinde protesis ve diakonikonu kapatan duvar ve bu duvarlarn nndeki basamaklar, kaldrlmas gereken eklerdendir (ekil A.85, F.B.436,439). Kilisede, gney nefini ayran duvarlar (F.B. 427,435,448), narteks ve galerideki ekler (F.B. 429,431,441,453,454) ayklanarak mekan btnl salanmaldr. Galeri merdiveninin konumu ve malzemesi bilinmediinden, bugnk betonarme merdivenin (F.B.431) yerine hafif strktrl metal bir merdiven eklenebilir. Yap; kalorifer kazan, su deposu, tesisat borular, vaftizhanenin zerindeki baca, kablolar ve geliigzel seilen aydnlatma elemanlar vb. teknik donatlardan arndrlmaldr. Kiliselerdeki svalarn mevcut ksmlar, yaz ve karalamalar temizlenerek korunmal, svalar dklen alanlar yeniden svanmal, mevcut duvar resimleri ve bezemelerin korunmas iin konunun uzmanlaryla birlikte zm retilmelidir. Zincidere Protestan, Talk Agios Georgios ve Surp Asdvadzadzin kiliselerinde, sonradan yaplan yalboyalarn kaldrlmas gerekir (F.B. 292,293,400,435). Birok kilisede hakim renk beyaz olduundan, bu yzeylerin beyaz kire boya ile kapatlmas uygun olabilir. Everek Surp Toros (F.B.386) ve Kavakl (F.B.408) kiliselerindeki ahap lambrilerle, Talk Kilisesinin seramik kaplamalar (F.B.400) kaldrlmaldr. Surp Asdvadzadzin Kilisesinin gneyinde, zaman iinde ykselen zeminin (F.B.443,444) zgn kotuna indirilmesi ve kilisenin zemin katn aa karan bir dzenleme yaplmas, cephenin btnln ve boyutlarn korumak bakmndan doru olacaktr. Kiliselerin yakn evrelerinin de niteliksiz yap ve ho grnmeyen unsurlardan arndrlarak dzenlenmesi gerekir. Surp Asdvadzadzin Kilisesinin dou ve kuzeyindeki tabela ve ekler (F.B.445,455) kaldrlmal ve vaktiyle dou duvarna bitien yapya ait kalntlar (F.B.444,445) temizlenmelidir. Metal gelerin korunmas Paslanan demir gelerin kumlama ile temizlenmesi ve korozyona kar korunmas gerekmektedir. Surp Asdvadzadzin Kilisesinde kaba bir boya tabakas altndaki gergiler, bu boyalardan arndrlarak koruyucularla desteklenmelidir. Sergileme Tavlusun Agios Basileos Kilisesinin bahesindeki, vaftiz kurnas olduu tahmin edilen ta (F.B.17) ve nereye ait olduu anlalamayan mimari paralar, Darsiyak ve Yanarta kiliselerindeki ta stunlar (F.B. 43,84) ve Yanarta Kilisesindeki yazt (F.B. 91) kilise iinde korumaya alnp sergilenmelidir.

182

7. SONU VE NERLER Kayserinin bugne tad kltrel mirasn ve kent kimliinin olumasnda, barndrd gayrmslim nfusun olduka nemli etkisi vardr. Ermeni ve Rumlardan oluan bu nfus, kent merkezinde ve merkezin kuzey ve gneybats arasnda kalan alanda genellikle Trklerle birlikte yaamtr. Tavlusun, Darsiyak, Efkere, Arnas, Gesi, Belagesi, Nirze, Mancsn, Muncusun, Skopi, Endrlk, Readiye, Vekse, ncesu, Germir, Zincidere, Talas, Derevenk, Tomarza, Develi, Bnyan, Erkilet, Molu, ukur, Talk, Rumkavak Kayseride Hristiyanlarn yaad yerleimlerdi. Bunlar arasnda, Talas, Gemir, Zincidere ve Tavlusun en gelimileri idi. Kayserili gayrmslimler Trke konuup yazm, ticaretin yan sra demircilik, dokumaclk, yap ustal ve baclkla uramtr. Osmanl Devletinin, Tanzimat Ferman ilan edilinceye kadar uygulad millet sistemi, himayesindeki gayrmslimlerin stat, toplum iindeki davran ve mimari faaliyetlerini kstlamaktayd. Kilise yapm ile ilgili olarak; yeni kilise ina edilmemesi, an alma yasann sonucu olarak an kulesi yaplmamas, rtnn kurun kaplanmamas ve kubbe yaplmamas gibi kurallar belirlenmiti. Yangn, deprem gibi afetler sonucunda gerekleen yeniden yapm ve onarmlar, kiliselerin aynen eski ekliyle yaplmas kouluyla padiahn iznine bal idi. Eski kiliselerin konum ve mimari olarak devamn salayan bu kstlamalar, tipolojik eitlenme ya da gelimeyi nlemelerine karlk, Karacann belirttii gibi, kilise mimarisinin yaklak drtyz yllk karakteristiini belirlemitir [93, s.75]. Tanzimat Ferman ile bu kstlamalar kalkyor, yalnzca yeni kilise inas iin padiahtan izin almak art getiriliyordu. Devlet sisteminde kkl deiiklikler neren fermandan birka yl nce; kubbeli, an kuleli, cephelerinde ha kabartmalaryla ina edilen Kayseri kiliseleri, 1839 tarihinden nce deiimin balam olduunu gstermeleri bakmndan nemlidirler. 1856da ilan edilen Islahat Ferman ile devam eden gelimelerle, millet ya da zmmilikten, ekalliyet yani aznlk statsne geen Ermeni ve Rumlar, ekonomik gleri ile mimari grg ve beenilerini en belirgin biimde kiliseleriyle sergilemilerdir. teden beri yap retimi alannda kendilerini baaryla gsteren, hatta imparatorluk bakentinin mimari ehresini deitiren Kayserili gayrmslimler iin bu sre zor olmasa gerekti. Devletin yzyllardr uygulad sistemin zlmeye balamasyla artan misyoner faaliyetleri,

183

okul ve hastanelerin yan sra Protestan ve Katolik kiliseleriyle kent dokusunda kendini gstermitir. Eski kiliselerin onarmlarla yaatlmas gelenei; yaplara kubbe ve an kuleleri eklenerek, Avrupa ve stanbuldaki gelimeleri izleyen bezeme ve gelerle donatlarak srdrlrken, yeni Gregoryen ve Ortodoks kiliseleri de ina edilmitir. Bu kiliseler 19. yzyl Kayseri mimarisinde batllamann temsilcileri saylabilir. Ancak, stanbul Rum kiliselerindeki gibi karakteristiini kaybettiini belirtmek [93, s.75], zellikle plan dzeninde byk deiim gstermeyen Kayseri kiliseleri iin hatal bir deerlendirme olur. eitli kaynaklardan edinilen bilgiler, 19. yzyln sonlarnda Kayseride 130a yakn kilise olduunu gstermektedir. Bugn ise, bazlar kalnt halinde olmak zere 39 kilise tespit edilmitir. Mevcut olmayan kiliselerden 56snn; yeri ya da ad -ya da her ikisi- belirlenmitir. Mevcut kiliselerin 6s, paras kalm ya da kalntlar bulunan, 6s ise, mdahalelerle deierek mimari zgnln byk lde yitiren yaplardr. Bugne ulaan kiliselerin cemaatlere gre dalm; 18 Ortodoks, 16 Gregoryen, 1 Protestandr. Pnarba, Talas ve Darsiyaktaki toplam drt kilisenin Ortodoks ya da Gregoryen mezheplerinden hangisine ait olduu belirlenememitir. Kiliselerin ounun kitabesi gnmze ulamamtr. Belirlenebilen onarm/yenileme tarihlerinin Tanzimat Fermanndan nce; 1835-1837 yllar arasnda younlamas, 1835 ylndaki depremle aklanabilir. Kilise yapm ile ilgili kurallarn daha sk uyguland dnlen 18. yzyln ilk yarsnda, 1722-1730 arasnda yaplan onarm faaliyetlerinin skl da dikkat ekicidir. Bu onarmlar byk olaslkla, 1717deki iddetli depremin yol at ykmlar nedeniyle yaplmtr. Bununla birlikte, onarmlarn, imar faaliyetlerinin artt Lale Devrinde, III. Ahmetin hkmdarlnda gereklemesi ve Nevehirde doan Damat brahim Paann231 bu dnemde sadrazamlk makamnda bulunmas da durumu deerlendirmekte yardmc olabilir. Kayseri kiliseleri ounlukla, nefli bazilikal planldr. stanbul Rum kiliselerinde ve Anadolu kilise mimarisinde yaygn olan ema, bir bakma yerel malzeme ve slupla yorumlanmtr. Blgedeki iki kilisede, stanbul Ermeni kiliselerinin ounda uygulanan tek nefli ema tekrarlanm, iki kilisede de plan kurgusundaki deiimin habercisi olan ha plan denenmitir. Merkezi planl ve silindirik ya da okgen kasnakl kubbeleriyle dou ve kuzey Anadolu iin gelenekselleen Ermeni kiliselerinin, kentte bir rnei olduu, eski fotoraf ve gravrlerden anlalmaktadr. Kiliselerin giriinde genellikle ya da be birimli apraz tonozlu narteksler bulunmaktadr. Naosu U biiminde saran nartekslerleriyle iki rnek blgedeki
231

brahim Paann Kayseride Vezirhann yaptrmas, kente olan ilgisini gstermektedir

184

narteks tipolojisini zenginletirmitir. stanbul Ermeni kiliselerinin ounda olduu gibi, narteksin, galerinin altnda, ite konumlandrld kiliselerin says da az deildir. Yzyln sonlarna doru, blge kiliselerinin bat cephesi iin neredeyse geleneksel olan narteksler, yerlerini, kiliseleri neoklasisizme yaklatran portiklere brakmtr. Kiliselerin ounda, batdaki ana girie ek olarak yan duvarlarn bat ucunda kaplar bulunmaktadr. Din adamlarnn kullanmas iin bemaya alan kaplarn tasarland rnekler de vardr. Kayseri kiliseleri genellikle, yakn evresindeki rnekler gibi, apsisin l ya da tek dairesel duvarlarla dou cephesine yansd yaplardr. Kiliselerin azmsanmayacak bir blmnde ise, byk olaslkla Suriye etkisi ile dou duvar, dta dzdr. Galeriler, kiliselerde plan tipolojisini etkileyen blmlerdendir. ou Kayseri kilisesinde galerinin yeri, narteksin stdr. Narteksin U biimli olduu kiliselerin galerilerinde, alttaki plann tekrarland grlr. Ancak, kilisede, dikdrtgen planl narteksten bamsz olarak galeriler, naosu U biiminde sarmaktadr. Daha ok bat duvarna yakn olan galeri merdivenlerinin duvar ilerine yerletirilmesi, Diyarbakr kiliselerinde de grlen Suriye etkisini bir kez daha hatrlatmaktadr. stanbul Ermeni kiliselerinde ska grld gibi; galeriye dardan ulalan rnekler de vardr. Ancak, kiliselerden sadece biri, bu ekilde tasarlanan galeri giriini korumakta, dierlerinde ayn kurgunun uyguland izler yardmyla, anlalmaktadr. Kayseri ve erken dnem Suriye kiliseleri arasndaki bir benzerlik de; Teteriatnikovun nitelemesiyle st kat ke odalardr. Mevcut kiliselerin drdnde grlen bu mekanlar, Kayseri kiliselerinin plan dzeni iin bir genelleme yapmaya yeterli deildir. Ancak, naosa doudan bakan balkonlar biiminde tasarlanmalar, kabul grp eitlenmeye baladklarnn iareti olarak deerlendirilmelidir. Blgedeki Ermeni kiliselerinin ounun plan kurgusunda, onlar Rum kiliselerinden ayran bir zellik olarak, yapya daha ok kuzeydousundan eklenen ve rnekleri stanbul ve Sivrihisarda da bulunan vaftizhane ya da apeller yer almaktadr. Kiliseler genellikle yan neflerde beik tonoz, orta nefin apsis nndeki ya da bir sonraki biriminde yksek kasnakl kubbelerle rtlmtr. Orta nef birimlerinin kubbelerle rtlmesi ya da bazilikal plann, ana kubbenin drt tarafn saran kubbelerle havari etki kazanmas blge kiliselerinin rt sisteminde, farkl denemeler olarak yer alr. Kayseri kiliseleri volkanik kesme talarla yma tekniinde ina edilmitir. Yanak derzli ve ift cidarl duvarlar, salta demeler, ta kapl beik ya da krma atlar, kire harl svalar, mevcut rnekler ve izlerin iaret ettii ahap galeri korkuluklar

185

ve duvar kaplamalar, demir gergi ve grnr kllar, lokmal pencere parmaklklar blgedeki yapm teknii ve malzeme kullanmn genel olarak zetlemektedir. Kimi kiliselerde grlebilen onarm kuaklar, kenet, zvana, gibi geler, dey balantlarda kullanlan kurun ve apsis yarm kubbelerinde yer alan akustik kpleri; kiliselerin konstrksiyonuna ilikin dier ayrntlardr. Kayseri kiliselerinin Avrupadakilerle ile ilikisi, plan dzeni ya da mekan kurgusundan ok, ayrnt ve bezemeleri zerinden kurulabilir. Blgedeki kiliseler, 19. yzyl balarnda yerel sluplarn, yzyln sonlarna doru Batl etkilerin izlendii yaplardr. Bezemenin ite younlat, sade ve masif etkili bazilikal kilise mimarisi bu srete; ha planl ve cephelerinde Klasik canlandrmalarn gze arpt bir mimariye ynelmeye balamtr. Bat ile ticari ve siyasi ilikilerin artt, Tanzimat Fermannn sunduu bu ortamda deiim belki de kanlmazd. Ancak, 1835-1837 yllar arasnda yaplan kiliselerde; henz yerel yapm geleneklerinden vazgeilmemi de olunsa, korniler, alnlklar, silmeler, stun balklar ve duvar resimlerinde grlen Klasik ve Barok canlandrmac slup, Batya yknen denemelerle aklanamayacak kadar yetkin bir karakter tar. Dolaysyla, 18. yzyldan beri sregelen gelimelerin rn olan Fermann, 1839 resmi tarihinden nce, bakentin uzanda, Anadolunun ilerindeki mimarlk ortamnda etkisini hissettirmeye balad sylenebilir. Fermandan nce ina edildikleri halde, etkileyici cepheleri, kubbeleri, an kuleleri ve cephelerindeki ha kabartmalaryla dikkati eken bu kiliseler, konunun tanklardr. Kiliselerin i bezemeleri, sva st boyama teknii ile yaplm; Ermeni kiliselerinde genelde bitkisel ve geometrik motiflerden, Rum kiliselerinde ise ounlukla dini konu ve figrlerden oluan resimlerdir. Resimlerin youn olarak grld rt gelerindeki bitkisel motifler, Bizans'taki, sonsuzluk ve gkyz imgeleriyle ilikilendirilmektedir. Pandantifler genellikle ncil yazarlarnn resmedildii yzeylerdir. Kemer karnlar ve kenarlar ile, kap, pencere kenarlar; bezeme kuaklar ya da dz eritlerle vurgulanmtr. Sva dklmeleri nedeniyle ou bugne ulamayan resimler, Rum kiliselerinde genellikle beyaz sva, Ermeni kiliselerinde ise daha ok mavi zemin zerine, mavi arlkl olarak yaplmtr. Ermeni kiliselerindeki kalemilerinin, 19. yzyl stanbul saray mimarisinden etkilendii grlen olgun slubu ile, Rum kiliselerinin daha primitif bitkisel motifleri ilgi ekici bir kartlk iindedir. Blgenin bezeme tekniine aykr olarak, kimi Ermeni kiliselerinde Ktahya inileri ya da al kullanlmas, Ermenilerin bezeme konusundaki araylarnn iareti olabilir. Dorudan ikonografik anlatm seen Rum

186

kiliseleri ile karlatrldnda, daha ok sembolizmle kendini gsteren Ermeni kiliseleri iin bu, anlalr bir durumdur stelik. Mimari zellikleri yukarda zetlenen Kayseri kiliseleri, Anadoludaki dier pek ok kilise gibi, yaanan siyasi gelimelerin giderek karmaklamas sonucunda gerekleen Tehcir ve Mbadele ve Tehcirin ardndan, kalan Ermenilerin yava yava kenti terk etmeleriyle cemaatlerini kaybetmitir. levini yitirmek, her yap tr iin sorunlarn habercisidir. Ancak, Osmanl mparatorluunun son zamanlarnda yaanan olaylardan sonra bo kalan kiliseler iin bu, ayn zamanda vandalizm ve yama ile kar karya kalmak demektir. Geleneksel dokudan balayan modern bir kent yaratma dncesi ile 1945de balayan imar hareketleri de, kent merkezindeki kiliselerle birlikte pek ok yapnn yklmasna neden olmutur. Merkez ve merkez dnda yklmayan kiliselerin bir ksm, bulunduklar yerleimin muhtarlk, belediye gibi ynetim birimlerine ya da ordu ve jandarmaya braklm, ya da yerleimin ihtiyac dorultusunda camiye dntrlmtr. ou ise, zel mlkiyete gemi ve belge, kltrel miras ya da sanatsal deerleri dikkate alnmadan yaplan ekler, kt onarmlar ya da ykmlarla mimari btnlkleri zarar grmtr. Yapy korumak amalandnda ise, uzmanlara danlmamas ve almalarn, herhangi bir yapnn bakm ve onarm dzeyinde ele alnmas ve etkin bir kullanm nerilememesi sonucu baarsz klmaktadr. Btn bu koullara eklenen bakmszlk da yaplarn bozulma srecini

hzlandrmtr. Kayseri kiliselerinin ounda rtdeki bozulmalardan kaynaklanan hasarlar grlmektedir. Vandalizm, yama ve bakmszlk gibi nedenlerle yklan ya da harap olan rt ve duvarlar, yaplar doal etkilere ak brakmtr. Bu kiliselerde, suyun neden olduu; ieklenme, yosunlanma, duvarlarn st ksmlarndaki talarda anma ve yzey kayplar, derzlerin boalmas, sva dklmesi, ierideki duvar yzeylerinde bezemelerin bozulmas ve atlaklar eklinde kendini gsteren sorunlar grlmektedir. Kiliselerin tespit edilen sorunlar dorultusunda gelitirilen neriler, ncelikle; yasal ve rgtsel, finansal, giriimcilerin birikim ve deneyimi balklar altnda ele alnmtr. Kayseride halen tescil kayd bulunmayan kiliseler vardr. ncelikle bu kiliselerin yasal koruma altna alnmas gerektiinden, Koruma Kurulu durumdan haberdar edilmitir. 19. yzyl Kayseri kiliselerinin korunmas iin; konuyla ilgili disiplinlerden uzmanlarn oluturaca bir birim kurulmal, Kltr Bakanl ve yerel ynetimlerle iletiime geilerek; bu yaplarn nemi, korunma gereklilik ve yntemleri belirtilmeli, koruma almalarnn balatlmas iin ibirlii yaplmaldr. Kltr

187

varlklarnn korunmas iin alan ulusal ve uluslar aras rgtlerle de ibirlii iinde olunarak teknik destek ve kaynak salanmaldr. Kiliseler, iinde bulunduklar koullar gzetilerek bir aciliyet srasna konulmaldr. Dnemleri iin karakteristik ancak, mimari btnlkleri ya da bugnk kullanmlar bakmndan iyi durumda olmayan ve tezde ikinci grupta, ayrntl olarak allan yaplarla, drdnc gruptaki; zamann ve insanlarn tahribine en ak olan kalnt halindeki kiliselere koruma almalarnda ncelik verilmelidir. Her kilise, yapsal sorunlar ile tek tek ele alnarak, ayrntl almalarla o yapya zel, onarm ve yeniden ilevlendirme nerilerini ieren projeler hazrlanmaldr. Bu nerilerin, yaplarn zgn mimari niteliklerini bozmayacak en az mdahaleyle gerekleebilmeleri gerekmektedir. lev nerilerinin gelitirilmesinde, kiliselerin bulunduu yerleimlerin ihtiya ve koullar da belirleyici olmaldr. Kiliselerin yeni ilevleriyle evrelerindeki yaama etkin olarak katlm iin, gemiteki canl sosyal ve kltrel hayatlarn bugn srdremeyen yerleimlerin; birbirleri ve kent merkezi ile ilikileri, mimari ve doal karakteristikleri gibi baka etkenlerin de gzetilmesi gerekir. Bu nedenle ou kilise iin, bulunduu yerleimin snrlarn aan neriler hazrlanmaldr. Yerleimlerin kent merkezi ve birbirleri ile ilikileri ve doal ya da mimari doku sreklilikleri gzetilerek gruplanmas ve btncl bir yaklamla ele alnmalar gereklidir. Bu gruplar kentin, doal ve kltrel varlklar ile tantmna katkda bulunacak gezi rotalar olarak belirlenmelidir. Bu noktada, turizmin ypratc etkilerine kar dikkatli olunmas ve uzmanlarla ibirliinin ihmal edilmemesi olduka nem kazanmaktadr. Kiliselerin daha ok, kentin kltr-sanat etkinlikleri iin kullanlmas, gerek en az mdahale ile yaplarn mimari btnlklerini bozmadan uyarlanabilecek olmalar, gerekse sz edilen gezi rotalarn besleyen ve onlardan beslenen kilit noktalar olmalar bakmndan doru olacaktr. Konumu dolaysyla baka yerleimlerden uzak ya da kendi iine kapal yerleimlerde ise, ilev nerilerini etkileyen kriter, -yine kiliselerin mimari karakterini zedelememek kouluyla-, dorudan bu yerleimlerin ihtiyalar olmaldr.

188

KAYNAKLAR [1] nalck, H. ve Ar, B., 2005. Trk-slam-Osmanl ehircilii ve Halil nalckn almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Trk ehir Tarihi c.3, say 6, Bilim ve Sanat Vakf, 27-56. [2] Bozkurt, G.,1996. Gayrmslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu (18391914), TTK Basmevi, Ankara. [3] Soykan, T., 2000. Osmanl mparatorluunda Gayrmslimler, topya Kitabevi, stanbul. [4] Yavi, E., 2001. Trkler, Ermeniler, Krtler, Yazc Yaynevi, zmir. [5] Ercan, Y., 1984. Trkiyede XV ve XVI. Yzyllarda Gayrmslimlerin Hukuki, timai ve ktisadi Durumu, Belleten, c: XLVII, 1119-1149. [6] Augustinos, G., 1997. Kk Asya Rumlar, Ayra Yaynlar, Ankara. [7] Adyeke, N., 1999. Islahat Ferman ncesinde Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Gayrmslimlerin Yaantlarna Dair, Osmanl Ansiklopedisi, c. 4, s.255-261, Yeni Trkiye Yayn, Ankara. [8] Halaolu, Y., 2001. Ermeni Tehciri ve Gerekler 1914-1918, TTK Basmevi, Ankara. [9] Kk, C., 1999. Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, c. 4, s.208-216, Yeni Trkiye Yayn, Ankara. [10] Yerasimos, S., 2001. 18. ve 19. Yzyl Osmanl mparatorluunda Aznlklarn Rol ve Genel Evrim, Trkler, Ermeniler, Krtler, s. 49-80, Yazc Yaynevi, zmir. [11] Pamukciyan, K., 2003. Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar-Zamanlar, Mekanlar, nsanlar, Aras Yaynclk, stanbul. [12] adrc, M., 1997. Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Basmevi, Ankara. [13] Braude, B. 1999. Millet Sisteminin lgin Tarihi, Osmanl Ansiklopedisi, c. 4, Yeni Trkiye Yayn, Ankara. [14] Ramsay, W.M., 1897. Impressions of Turkey, Hodder and Stoughton, London

189

[15] Binswanger, K. 1977. Untersuchungen zum Status der Nichtmuslime im Osmanichen Reich des 16. Jahrhunderts, [16] Tosun, R., 1997. Kayseride Ermeni Olaylar, Kaytam Yay. No:2, Kayseri. [17] Kinneir, J.M., 1918. Voyage Dans lAsie Mineure, lArmenie et le Kourdistan, Librairie De Gide Fils, Paris. [18] Karal, E. Z., 1947. Osmanl Tarihi, V. Cilt, TTK Basmevi, Ankara. [19] Ortayl, ., 2000. Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, TTK Basmevi, Ankara [20] Kramers, J.H.,1994. Nasara Maddesi, slam Ansiklopedisi, c. 9, 77-84 [21] Eravar, O., 2000. Seyahatnamelerde Kayseri Ticaret Odas Yayn, Kayseri [22] Naumann, E., 1893. Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, Verlag von R. Oldenbourg Yaynevi, Leipzig. [23] Hamilton, W.J., 1842. Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, John Murray, London. [24] Banse, E., 1919. Die Trkei, Eine Moderne Geographie, Hamburg. [25] Kocabaolu, U., 1996. Kayseri Sanca Hakknda Temen Bennet Tarafndan Hazrlanan Genel Rapor (1880), Kayseri Ticaret Odas yayn, Kayseri. [26] mamolu, V., 2000. 20.Yzyln lk Yarsnda Kayseri Kenti: Fiziki evre ve Yaam, I.Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, 11-12 Nisan 1996, 119-128 [27] Balta, E. 1999. Trkofon Bir Halk Olarak Karamanl, Osmanl Ansiklopedisi, c. 4, 365-369, Yeni Trkiye Yayn, Ankara. [28] stanbul Ermeni Patriklii, 1986. Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, stanbul. [29] Kevorkian, R. ve Paboudjian, P.B., 1992. Les Armeniens dans lEmpire Ottoman, Arhis Yaynevi, Paris. [30] Damadyan, K., 2001. Aziz Aydnlatc Grigor ve Kayserinin Ermeni Kilisesi Bakmndan nemi, Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri, Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri, 23-28 Ekim 2000, Ankara, 185-189. [31] Korat, G., 2003. Ta Kapdan Takapya Kapadokya, letiim Yaynlar, stanbul.

190

[32] Erdoru, M.,A., 2000. 16-17. Yzyllarda Kayseri zmmileri, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan 1996, 71-79. [33] Akit, A., 2000. Seluklular Devrinde Kayseri ehrinin Nfus ve Etnik Durumu, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan 1996, 3-12. [34] Svajian, S., 1983. A Trip Through Historic Armenia, Greenhill Publishing, Newyork. [35] Simeon, 1999. Tarihte Ermeniler 1608-1619, iviyazlar, stanbul. [36] Grothe, H.,1912. Meine Vorder-asien Expedition 1906 und 1907, c.II, Verlag von Karl W. Hiersemann, Leipzig [37] ayrda, M., 2000. Kayseride Sultan II. Abdlhamit Dnemi Bina ve Kitabeleri, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan 1996, 43-60. [38] zkan, S., 1998. Kayseri ve Yresinde Aznlk ve Yabanc Okullar, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 16-17 Nisan 1998, 353-365. [39] Tozer, H.F.,1881. Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, Longmans, Londra. [40] Schweinitz, H.H.G., 1906. In Kleinasien, ein Reitausflug Durch das nnere Kleinasiens im Jahre 1905, Berlin [41] Kitromilides, P.M., 2005. KAAM ve Kk Asyada Yunan Kltrel Gelenei, Yeniden Kurulan Yaamlar, 27-37, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. [42] Korat, G., 2003. Karanlktaki Dil Karamanlca, Atlas, Austos, 56-74. [43] Nakracas, G., 2003. Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, Belge Yaynlar, stanbul. [44] Tosun, R., 1998. Trk-Rum Nfus Mbadelesi ve Kayserideki Rumlar, Tolunay Yay., Nide. [45] Nuri, H., 1995. Kayseri Sanca 1922, Kayseri Ticaret Odas Yayn, Kayseri. [46] Stavridis, V., 1996. Ekmenik Patrikhanesinin Tarihesi, Kiryakidis Kardeler Yayn, Selanik [47] Sevin, N., 2002. Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri: Okullar, Kiliseler, Yardm Kurumlar, Milenyum Yay.,stanbul.

191

[48] Gkhan, ., 1996. 1821. Rum syan ve Kayseriye Etkileri, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan, 85-103. [49] Millas, H.,(Derleyen) 2002. G, letiim Yaynlar, stanbul. [50] Dedeolu, R., 1998. Anadoluda Amerikan Kolejleri, Albm, Mart , 92-101 [51] Kocabaolu, U., 2000. Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, mge Yay. Ankara. [52] Kantarc, ., www.ktuvakfi.org.tr/gorusler4.htm. Amerikal Misyonerlerin Osmanl Topraklarndaki Faaliyetleri 2001 [53] Hlag, M., 1998. 19. Asrn Ortalarnda Kayseride Airet Olaylar, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 16-17 Nisan 1998, 193-202. [54] zsoy, H., 1998. Kayseriye Amerikal Misyonerlerin lk Gelileri ve Talas Amerikan Kz Okulu, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 16-17 Nisan 1998, 365-368. [55] Alan, G., 2003. Amerikan Boardun Anadoludaki Tekilatlanmas erevesinde Kayseri stasyonu ve U stasyonlarn Kuruluu ve Geliimi, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 6-7 Nisan, 41-58 [56] Barkley, H. 1891. A ride Through Asia Minor and Armenia, John Murray, London. [57] Ioannidis, I., 1896. Kaisareia Metropolitleri ve Malumat Mutenebbia, Der Saadet Aleksandros Nomismatidis Matbaas, stanbul. [58] Oberhummer, R., Zimmerer, H. 1899. Durch Syrien und Kleinasien, Dietrich Reimer, Berlin. [59] alka, H., 1992. Ahmet Rifat alkann Anlar, stanbul. [60] Macar, E., 2005. Mbadele Aratrmalarnda Yeni Bir Kaynak Dorothy Harrox Sutton Arivi, Yeniden Kurulan Yaamlar, 83-96, Bilgi niversitesi yayn, stanbul. [61] Gkat, M.A., 2003. Mbadillerin Protesto Mitingi, Tarih ve Toplum, 229, 4-12. [62] Demirz, D., 2002. 1922 Zorunlu G ya da Exodos, Gr Dergisi, 52, TO yayn, stanbul, 18-28. [63] Trker, O., 1998. Ahali Mbadelesinin 75. Yl, Tarih ve Toplum, 172, 34-43.

192

[64] Adyeke, N., 2000. Mbadeleye Dair Gizli Kalm Bir Ariv, Toplumsal Tarih, Nisan, 17-20. [65] Yaln, K., 1998. Mbadele Acs, Konu komu, Temmuz, 4-5 [66] Kars, Z., 2000. Kayseri Mutasarrf, Adana, Konya ve Sivas Valisi Muammer Beyin Kayserinin adalamasna Katklar III.Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 6-7 Nisan 2000, 269-299 [67] zkan, S., 2000. Anadoluda Ortodoksluk Sadas Gazetesi, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan 1996, 363-378 [68] Katsikas, K.D. 1, 2002. Kiisel Grme [69] www.Kappadokes_gr-Kappadokes_com-Kappadokia_gr-Kappadokia_htm. [70] Yeniehirliolu, F.., 2005. Mbadele ve Kltrel Miras, Yeniden Kurulan Yaamlar, 441-446, Bilgi niversitesi Yayn, stanbul. [71] Korat, G., 2001. Mbadele:Byk Bedel, Atlas, Ocak, 120-139. [72] ahbaz, Y. 2, 2002. Kiisel Grme [73] Arseven C.E., 1950. Kilise Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, c. 3, 1090-1095. [74] Ahunbay, M., 1997. Kilise Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, c.2, 10101014. [75] Karaca, Z., 2001. stanbulda Osmanl Dnemi Rum Kiliseleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul [76] Hasol, D., 1993. Mimarlk Szl, YEM Yayn, stanbul [77] Habip, N., 2001. Panagia Muhliotissa Kilisesi, Yksek Lisans Tezi, MS, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul [78] Yenen, M., 1994. Kilise Maddesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 5, 18-21. [79] Kuban, D., 1997. 100 Soruda Trkiye Sanat Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul [80] Fortescue, A., 1911. The Orthodox Eastern Church, Catholic Truth Society, London [81] Zaman, T., 3 2004. Kiisel Grme
Selanik niversitesinde Aratrmac Develili Ermenilerden 90 yandaki Yaya ahbaz 3 Aras Yaynclk alan
1 2

193

[82] Temelis, N., 2002. Aray, Doan Kitap, stanbul [83] Tuncer, O. C., 2002. Diyarbakr Kiliseleri, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Yayn [84] Benlisoy, Y.4, 2004. Kiisel Grme [85] ahin, S., 1980. Fener Patrikhanesi ve Trkiye, tken Yaynevi, stanbul. [86] Tulac, P., 1991. stanbul Ermeni Kiliseleri, Pars Yayn Ltd., stanbul [87] Aktan, A., 2000. Osmanl Belgelerine Gre Kayserideki Gayrmslim Tebaann Durumu, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 6-7 Nisan, 7-33. [88] Ercan, Y., 2001. Osmanl Ynetiminde Gayrmslimler, Turhan Yaynlar, Ankara [89] Mller-Wiener, W., 2002, stanbulun Tarihsel Toporafyas, Yap Kredi Yaynlar, stanbul [90] www.bolsohays.com/ermeni kiliseleri. 2001

[91] Cerasi, M., 2001. Osmanl Kenti, YKY, stanbul. [92] zkurtis, P. 5, 2004. Kiisel Grme [93] Karaca, Z., 2002. Rum Ortodoks Kiliseleri, Gr Dergisi, 52, stanbul, 72-78 [94] Eyice, S., 1980. Anadoluda Karamanlca Kitabeler II, Belleten, 176, 683-696 [95] Alboyacyan, A., 1937. Badmootiun Hye Gesaria, Cairo. [96] Kuban, D., 1982. Anadolu Kentlerinin Tarihsel Geliimi zerine Gzlemler, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, 141-170, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul [97] Salname 1318. 1901. Ankara Vilayet Salnamesi, Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul [98] akmakolu, A., 1997. Fetihten Osmanl Dnemine Kadar Kayseride Trk Devri Mimarisi [99] Salname 1311. 1894. Ankara Vilayet Salnamesi, Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul [100] Ormanian, M. 1955. The Church of Armenia, A.R. Mowbray and Co.Limited, London

4 5

Fener Rum Patrikhanesi alan stanbul Rum Patrikhanesi alan

194

[101] Safrastyan, A., 1966. stanbul Ermeni Patriklii Tarafndan Trkiye Adalet ve Mezahib Nezaretine Sunulmu Ermeni Kiliseleri ve Manastrlar Listeleri ve Takrirleri (1912-1913) Ecmiyadzin, 7, 56-57 [102] www.efkere.com Preserving the History of Efkere, Turkey Dr. Jonathan Varjabedian [103] Keskin, M., 1998. 1247-1277 Tarihli Kayseri Mfredat Defterine Gre Kayseri ve Tabi Yerleim Yerlerinde Nfus Dalm (1831-1860), II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 16-17 Nisan 1998, 289-298. [104] Grothe, H., 1913. Die asiatische Trkei Und Die deutschen nteressen, Gebauer Schwetschke Druckerei und Verlag, Halle a.d.s. [105] Hamilton, W.J., 1843. Reisen in Kleinasien, Pontus und Armenien, c.II, Weismannische Buchhandlung Yaynevi, Leipzig. [106] Haygagan Sovedagan Hanrakidaran 1974-1987. (Ermeni Sovyet Ansiklopedisi), 4-13. ciltler, Erivan [107] Keskin, M., 2000. Kayseri Nfus Mfredat Defteri 1831-1860, Kayseri Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, Kayseri [108] Karagz, M., 1998. 16-18. Yzyllarda Kayseri ehrinin Fiziki Grnm ve Mahallelerin Durumu II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 16-17. 04 1998, 245-258 [109] zdoan, K., 1937. Kayseri Halkevinin Tertip Ettii Ky Gezileri Tetkik Notlar, Damga Matbaas, Kayseri. [110] Levidis, A., 1904. Yllk 1905, Fener Rum Patrikhanesi Yayn, stanbul. [111] www.forum.turkstudent.netviewtopic.php? [112] Cmert, H. 6, 2004. Kiisel Grme [113] Eyice, S., 1975. Anadoluda Karamanlca Kitabeler, Belleten, 153, 25-56. [114] Rona, Z., 1997. Vaftiz Kurnas Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, c.3, 1861 [115] Tanyeli, G., 1990. Osmanl Mimarl nda Demirin Strktrel Kullanm (15-18. yy), Doktora Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul.

Erciyes niversitesi Kayseri ve Yresi Tarihi Aratrmalar Biriminde aratrmac

195

[116] Tanyeli, G. ve U., (Ed. M.Salolu, G.Tanyeli) 1993. 16. Yzyl Osmanl Mimarlk Teknolojisi, Trk Kltrnde Sanat ve Mimari- Klasik Dnem Sanat ve Mimarl zerine Denemeler, 125-156, Yekv Yay. stanbul. [117] Renda, G., 1985. 19. Yzylda Kalemii Nak-duvar Resmi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.6., 1530-1534 [118] Sar, G., 2000. Kayseri l Merkezindeki Surp Krikor Lusavori ve Surp Asdvadzadzin Ermeni Kiliseleri, Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits [119] lter, F., 2000. 19. Yzyl Anadolu Aznlk Yaplar zerine Gzlem ve Deerlendirmeler, 12.Trk Tarih Kongresi Ayrbasm, TTK, Ankara [120] Pekak, S. 2005. Bizans Sanat Terminolojisi Konulu Yuvarlak Masa Toplants I, Sanat Tarihinde Terminoloji Sorunlar Semineri I (Mimari ve Mimari Ssleme), 23-24 Kasm 2001, Filiz Matbaaclk, Ankara, 12-14. [121] Rizos, N. S., 1856. Kapadokika, Anatoli Matbaas, stanbul. [122] Cuinet, V., 1892. La Turquie dAsie, Ernest Leroux Yaynevi, Paris. [123] Jones, A.H.M., 2001. Constantine and Conversion of Europe, Toronto Press, Toronto [124] lter, F., 1982. Kayseride 19. Yzyldan ki Kilise: Darsiyak ve Evkere, Anadolu Anatolia (Festschrift Akurgal), 22, 353-370 [125] Pekak, S. 2004. Trkiye ve Yunanistanda Lozan Mbadelesinin Mimari Miras, Mimarlar Dernei 2002-2004 Dnem Etkinlikleri, Kardelen Ofset, Ankara, 239-246 [126] Teteriatnikov, N., 1988. Upper Storey Chapels Near the Sanctuary in The Churches of The Christian East, Dumbarton Oaks Papers, say 42, 65-72 [127] Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 1997. Silme maddesi, c.3, 1669 [128] ztrk, A., 1997. Stun Bal Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, c. 3, 1716. [129] Kuran, A., 1963. Trk Barok Mimarisinde Bat Anlamnda Bir Teebbs: Kk Efendi Manzumesi, Belleten, say 27/107, 467-476 [130] Texer, C., 1849. Description de lAsie Mineure de 1833 a 1837, Paris. (eviri: Kk Asya)

196

[131] Gndz, A., 1998. 18. Yzyln Son eyreinde Kayseri, Doktora Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri. [132] Agos Gazetesi, 16.08.2002, 11 [133] Cmert, H., 2002 . Kiisel Grme [134] Varjabedian, J. 7, 2003. Kiisel Grme [135] Damadyan, K. 8, 2002. Kiisel Grme [136] Kyrillos VI, 1815. Konya Sancann Tarihi ve Topografik Tablosu. Patrikhane Matbaas, stanbul. [138] Kartn, C., 2003. 1862 Tarihli Vergi Kayt Defterine Gre Endrlk Ky, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 10-11. 04. 2003, 323-331. [139] Yerasimos, M., 9 2004. Kiisel Grme [140] Rott, H., 1908. Kleinasiatische Denkmaeler aus Pisidien, Pamphylen, Kappadokien und Lykien, Leipzig. [141] Gngr, H., 1984. Karamanlca Bir Kitabe, Trk Dnyas Aratrmalar, 33, 95-101 [142] Petronotis, A., 2004. Hacustalar, Kitap Yaynevi, stanbul [143] lter, F., 1988. 19. Yzyl Osmanl Dnemi Mimarlnda Kayseri Yresi Hristiyan Yaplar: Germir ve Endrlk Kiliseleri Belleten, c.LII, 205, 1663-1683. [144] www.kenthaber.com/sayfalar/IlceGenelBilgi.asp?IlceKodu=708&IlceAdi=Kale [145] www.agirnas.beldesi.com [146] KAAM (Kk Asya Aratrmalar Arivi) 1: Kapadokya dosyas, zarf 50, Katingo Sarkeiolu, S. Dondolinu, 6. 6. 1948, 2: Zarf 336, Thomas Semenderlis. oakimidis, 24.9.1951,3: Yorgos Savvaidis, 4: Theologos Hdrolu, 5: Zarf 96, 6: Zarf 45, osif Papaleondiu, 7: Zarf 45 b. Mihalis Polivios S. Dondolinu, 1952, 8: Zarf 45 b. Vasil Muratolu. S. Dondolinu, 1958, 9: Zarf 45 b. Thomas Milkolu, Hacnikolau, 1953 [147] ncesu Kaymakaml, 1997. 1997ye Kadar ncesu, Kayseri.

efkere. com. web sitesini hazrlayan, ailesi Efkereden Amerikaya g eden kii stanbul Ermeni Patrikhanesi alan 9 Aratrmac
7 8

197

[148] Sar, M., Karababa, O., 2005. Dnden Bugne ncesu, Netform Matbaaclk, Kayseri. [149] Nazif, A., 1987. Mirat-i Kayseriyye, l zel dare Mdrl-Belediye Yayn, no:2, Kayseri. [150] Kocabaolu, U.,Ulutekin M., 1998. Salnamelerde Kayseri, K.T.O. Yayn, Kayseri. [151] zcan, Z., Gltekin, N.T, Dndar, .G., Sat, A., 2005. Geleneksel Konut Dokusunda Kullanlabilirlik ltlerinin Belirlenmesi, Talas ve ncesu rnekleri, Minpa Matbaaclk, Ankara. [152] Yaln, T., 2005. Bir lenin Sosyo-Kltrel Tarihi: ncesu, THK Yaynlar. [153] Kuban, D., 1954. Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, stanbul [154] Sar, G., 2004. Kayseride Osmanl Dneminde na Edilmi Bir Grup Ermeni Kilisesi I, Trk Arkeoloji ve Etnorafya Dergisi, 4, 53-66. [155] Korat, G., 8.12.2000, Mezattaki Kasaba Germir, Agos Gazetesi, 12 [156] lter, F., 1998. The Christian Settlements and Iconography of the Greek and Armenian Churches from the Late Ottoman Period in Anatolia, Actes du IIeme Congres du Corpus dArcheologie Ottomane Dans le Monde sur: Architecture Des Demeures nscriptions Funeraires et Dynamique de Restauration, Fondation Temimi, Zaghouan, 81-90. [157] 2004. Zincidere, Yerel Ynetimler Dergisi, Kayseri. [158] Cmert, H., 2003. 1873 Ylnda Zincidere, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 10-11 Nisan, 111-124. [159] B.O.A. (Babakanlk Osmanl Arivi) 1: C.Adl. 1730, 23 II 1249 2: Adl.Mzhp. 76/5 1310 M 5-10, 3: C.Adl. No:2885 Ra 1251, 4: Adl.Mzhp. 1321 Za 5 ,5: Y.A. Res.78/72, 6: Adl.Mzhp. 2764/11 2 M 1322, 7: DH.D. 30-2 42 1331 C., 8: Adl. Mzhp. 80/15 10 M 1327, 9: Adl. Mzhp. 388/26 23 S 1324, 10: Adl. Mzhp. No.2331, 1322 Ra 24, 11: C. Adl. 4220, za 1135, 12: .DH.737 603703 1293 Za 04, 13: C.Adl. 3027 M 1138 [160] alkolu, E., 1976. Devlet Arivlerinde Bulunan Kilise Defterlerine Gre Kayseri Yresi Yunan Ortodoks Cemaati Okullar. Kk Asya Aratrmalar Yayn, Atina.

198

[161] Aksu, M. 10, 2004. Kiisel Grme [162] Draganova, S., 2000. Kayseri ve Yresi iin Bulgaristandaki Osmanl Evrak, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 11-12 Nisan 1996, 61-69. [163] Trkmen, K., 2000. Kayserinin irin lesi Talas, Sanatsal Mozaik, ekl Vakf Yayn, 24-37 [164] zsoy, H., 1996. Dnden Bugne Talas, Talas Belediyesi Yayn, no:1, Kayseri [165] Cmert, H., 2000. 19. Yzyl Vergi Kaytlarnda Talas, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, 6-7 Nisan, 85-99 [166] Erkuyumcu, H., 16.08.2002. zm Derevankta Yenirdi, Agos Gazetesi, 11. [167] Temr, ., 1997. 136 Numaral Kayseri eriyye Sicili Defteri (H.1159/M.1746) Transkripsiyon ve Deerlendirme, Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri [168] oraan, N., 2000. Kayseri ehir Merkezindeki Kilise, Sanatsal Mozaik, ekl Vakf Yayn, 106-111, stanbul [169] Papanikolao, A. 11, 2003. Kiisel Grme [170] Kourtzian, G.,12 2006. Kiisel Grme. [171] lter, F., 1977. Kayseri- Tomarza Gezisi zerine Notlar ve Mikdat Dede Trbesi, Anadolu 18, 1974ten Ayr Basm, Ankara. [172] Frat, N.., 1999. 20.Yzyl Balarnda Grlen Osmanl Mimarisi, Osmanl Ansiklopedisi, c. 10, 287-297 [173] Sayar, M, Erguvanl, K., 1955, Trkiye Mermerleri ve naat Talar, Kutulmu Matbaas, stanbul [174] oraan, N.,13 2004. Kiisel Grme [175] www_persek_com-tr_tc Tomarza tarihi [176] Uzun, M.M., 2005. Erciyesin Eteindeki Sarmehmetli, Lain Yaynlar, Kayseri. [177] Krautheimer, R. 1965. Early Christian and Byzantine Architecture, Baltimore

Zincidere Belediye Bakan Roma niversitesinde Anadolu Rum trkleri ile ilgili tez hazrlam, ailesi Kapadokya arkldan giden 3. kuak mbadil. 12 Paris-Fransz Koleji Bizans Kitaplnda epigraf 13 Erciyes niversitesi Sanat Tarihi Blmnde Bizans Sanat alannda alan sanat tarihisi
10 11

199

[178] Bell, G.L., 1911. Amurath to Amurath, William Heinemann, London. [179] Demirci, T., A. 14, 2001. Kiisel Grme [180] Hill, S., 1975. The Early Christian Church at Tomarza, Cappadocia, Dumbarton Oaks Papers, 29, 151-164 [181] Ahunbay, Z., 2006. Kiisel Grme [182] Snmez, A., 2001. www. milliyet.com.tr, 06.08.2001 [183] Seropyan, S. 15, 2002. Kiisel Grme

[184] Grlek, A., 1975. Memleketim Develi, Ankara. [185] www.bunyan.gov.tr/tarih.html [186] Salname 1914. 1913. Protopapa Kai Sas, stanbul
[187] Gngr, S. 16, 2004. Kiisel Grme [188] Gler, O., 1999. Kapadokyann Kk Kilikia Blmnde Antik Bir Kent: Gereme, Arkeoloji ve Sanat, 88, 44-46 [189] Yarman, A., 2002. Osmanl Salk Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Prgi Ermeni Hastanesi Tarihi, Ermeni Hastanesi Vakf, stanbul. [190] Seropyan, V. 17, 2004. Kiisel Grme [191] Hacpaalolu, ., 18 2004. Kiisel Grme [192] www.ozvatan.net, 29.08.02 [193] http://www.wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=26765 [194] tr.wikipedia.org/wiki/P%C4%B1narba%C5%9F%C4%Bl [195] Erkiletliolu, H., 1993. Kayseri Tarihi, l Kltr Mdrl, Kayseri. [196] Tulac, P., 1985. Osmanl ehirleri, Milliyet Yaynlar, stanbul [197] Karaka, M., 1997. 18. Yzyln kinci Yarsnda Kayseri, Doktora Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri [198] Bernardakis, G., 1908. Notes Sur la Topografi de Cesaree de Cappadoce, Echos dOrient, 11, 22-27

1960larn banda Develiden stanbula yerleen Toros ve Aram Demirci kardeler Agos Gazetesi alan 16 1962-1965 yllar arasnda Develide yaayan babam. 17 stanbul Ermeni Patrikhanesi alan 18 Bnyan hakknda yapt aratrmalarla tannan emekli retmen
14 15

200

[199] Kl, M., 2002. 197/1 Numaral Kayseri eriye Sicili (H.1246/1248M.1831/1832) Transkripsiyon ve Deerlendirme, Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri. [200] Dabayan, L.,P., 2003. Trkiye Ermenileri Tarihi, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul [201] Sinclair, T.A., 1987. Eastern Turkey: an Architectural and Archeological Survey, vol.I, The Pindor Press, London, [202] Efpraksiadis, L., 1988. Prokopi Kappadokias, Selanik. [203] Novello, A.A., 1986. The Armeniens, Jaca Book Spa, Rizzoli Int. Pub.USA. [204] Maranci, C. 1998. Medieval Armenian Architecture in Historiography: Josef Strzygowski and His Legacy, a Dissertation Presented to the Faculty of Princeton University in Candidacy for the Degree of Doctor of Philosophy [205] Ahunbay, Z., 1996. Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayn, stanbul. [206] Anadol, K., Arolu, E., 2006. Mostar Kprsnn Restorasyonunda Uygulanan Yapm, Yntem ve Malzemeleri, Mimarlkta Malzeme, 1, 63-71 [207] Agriantonis, N., 2005. yi ve Kt Tarihi Eserler, Yeniden Kurulan Yaamlar, 277-283, Bilgi niversitesi Yayn, stanbul. [208] Osmay, S. 1998. 1923ten Bugne Kent Merkezlerinin Dnm, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, 139-154, Tarih Vakf Yayn, stanbul. [209] Erkiletliolu, H., 2000. Kayserinin Tarih Boyunca Urad stila ve Afetler, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, 06-07. 04. 1996, 153-164. [210] Ulusal Ahap Birlii, 2005. Dnya Miras stanbulun Tarihi Doku ve Kltr Varlklarnn Korunmas Kampanyas, Tasarm, 153, 132-134 [211] Karatepe, ., 1999. Kendini Kuran ehir, Kayseri Bykehir Belediyesi Yayn No.30 [212] Sey, Y., 1998. Cumhuriyet Dneminde Konut, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, s. 273-300, Tarih Vakf Yayn, stanbul. [213] Ensari, O., 24 Eyll 2004. Hrriyet-Anadolu, 29

201

[214] Erder, C., 1975. Tarihi evre Bilinci, O.D.T.. Mimarlk Fakltesi Yayn, no.24, Ankara. [215] Kuban, D., 1977. Tarihi evrenin Gelecei, 2000 Ylna Doru Sanatlar Sempozyumu, .D.G.S.A., stanbul, 24-28 Ekim 1977, 1-6 [216] Ersen, A., 1992. Yeniden levlendirilen Tarihi Yaplar, Modern Ekler ve ada Tasarm, Arredamento Dekorasyon, 5, 102-105 [217] Livaneli, Z., 2005. Elia Kazan Mzesi, Vatan Gazetesi, 17/04/2005 [218] Kanetaki, E., 2005. Yunanistanda Osmanl Yaplar Yeniden Kullanm Olanaklar ve Sorunlar, Yeniden Kurulan Yaamlar, 239-244, Bilgi niversitesi Yayn, stanbul. [219] Latham, D., 2000 a. Creative Re-use of Buildings, c.1, Donhead Publishing, Dorset. [220] Latham, D., 2000 b. Creative Re-use of Buildings, c.2, Donhead Publishing, Dorset. [221] Altnoluk, ., 1998. Binalarn Yeniden Kullanm, Yem Yaynlar, stanbul. [222] Ahunbay, Z., 2005. Trkiye ve Yunanistanda Mbadele Sonras Kltrel Mirasn Korunmas Kltrel Mirasn Yeniden Kullanm, Yeniden Kurulan Yaamlar, 285-301, Bilgi niversitesi Yayn, stanbul. [223] Kuban, D., 1970. Modern Restorasyon lkeleri zerine Yorumlar, Vakflar Dergisi, VIII, Ankara, 341-354. [224] Ainsworth, W.F., 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia Chaldea and Armenia, John W. Parker, London [225] Mordtmann, A. D., 1925. Anatolien Skizzen und Reisebriefe Aus Kleinasien 1850-1859, Orient Buchhandlung Heinz Lafaire, Hannover. [226] Gler, A., 2000. Kayseride Demografik Durum, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niv., Kayseri, 6-7 Nisan 2000, 201218. [227] Mango, C., 1978. Byzantine Architecture, Rizzoli, Newyork. [228] Macdonald, W., 1962. Early Christian and Byzantine Architecture, Braziller, Newyork [229] Eravar, O., 2000. Kayserinin Eski Bir Haritas, Sanatsal Mozaik, ekl Vakf Yayn, 48-53.

202

[230] Pekak, S., 1998. 18-19. Yzyllarda Nide ve evresinde Hristiyan Dini Mimarisi, XVI Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl, Ankara, Mays, 25-48. [231] Parman, E., 1988. Nide evresi Aratrmalar, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt 5, say 2, 123-148. [232] Pekak, S., 1998. Kapadokyada Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi I, Nevehir ve evresi I, Arkeoloji ve Sanat, say 83, 12-22. [233] Kker, O., 2005. 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, Bir Zamanlar Yaynclk, stanbul [234] Asiliskender, B. Fotoraf Arivi [235] Madaghjian, T., 1959. Memory Book of Tomarza, Boston. [236] Karakaya, N. Fotoraf Arivi [237] Karakaya, N. N., 2002. Anmsamalar, Erciyes niversitesi Rektrl, Kayseri [238] Bagelen, N., 1998. Bir zamanlar Kayseri, Ofset Yapmevi, stanbul [239] zgnl, N., Fotoraf Arivi

203

EK-A EKLLER

204

YER Arnas (Taren) Belagesi omakl ** 2 kilise mevcut ukur Darsiyak ** (Kayaba) Efkere (Baheli) Endrlk Everek (Develi) Fenese (Develi) Germir (Konaklar) Gesi ncesu Karacaren Kavakl Merkez

KLSE Agios Prokopios Surp Ha Surp Toros Surp Asdvadzadzin Surp Hagop Agios Nikolaos Surp Andreas/ Agios Georgios ? Surp Andreas/ Surp Toros ? Taksiarhis-Yanarta Surp Stepanos Surp Garabed Agia Triada Surp Toros Surp Toros Pan Agia Agios Teodoros Surp Stepanos Surp Asdvadzadzin Agios Dimitrios Agios Efstatios Agios Georgios Agios Basileos Surp Krikor Lusavori Surp Asdvadzadzin

YIL 1857 1842 1750;1837* 1864* 1860 1810 1722 / 1728 1722 / 1851 1835-1842 1871 ; 1886* 1730;1781* 1835 1835; 1896*, 1904* 1800; 1835* 1837 1725; 1835 1834*, 1835*, 1860 ? 1730;1833*, 1835, 1868 17291, 1779, 1867, 1912 ? ? 1859, 1883, 1885, 1903 1725, 1781*, 1831*, 1835, 1870, 1875, 1885 1836 1835 1835 1835 ? ? 1840 1886 1729,~1860 1882 1868* 1906* 1819 1835* 1835*, 1837 1870 1835 1892* 1728, 1844

AT OLDUU CEMAAT Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks ? ? Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks Ortodoks Ortodoks Ortodoks Gregoryen Gregoryen Gregoryen Gregoryen Gregoryen ? Ortodoks Ortodoks Ortodoks ? Ortodoks Ortodoks Ortodoks Gregoryen Gregoryen Gregoryen Ortodoks Protestan Ortodoks

MLKYET Arnas Beld. ahs ahs Muhtarlk ahs Muhtarlk ahs Milli Savunma Bakanl Muhtarlk Vakflar ahs ahs ahs Gesi Beled. ncesu Beld. ahs Muhtarlk Muhtarlk Ermeni Patrikhanesi Beden Terbiyesi ahs Belediye ahs Vakflar Blge Mdrl ahs Muhtarlk ahs Muhtarlk Tomarza Belediyesi ahs Zincidere Belediyesi Milli Savunma Bakanl

KULLANIM Mze Bo Ev+ahr Ev+ahr Bo Bo Bo Bo Bo Bo Cami Bo Bo Bo Bo Ahr Cami Cami Kilise Spor salonu ev Spor ve kltr merk. Bo Bo Bo Bo Cami Bo Bo Bo Ev Mze Toplant salonu ve ktphane

BUGNK DURUM KORUNMULUK DURUMU korunmu iyi korunmam deimi + Kaya kilisesi + +

kalnt

+ + girilemedi + + girilemedi + + + + + + + + girilemedi + + + + + girilemedi + + + + Kaya kilisesi + + + + + + + + +

Muncusun ** (Gneli) Nirze (Gzelyurt) Pnarba Stefana (Readiye) Talas ** Talk Tavlusun (Aydnlar) Tomarza Vekse (zlce) Zincidere

Surp Asdvadzadzin Surp Minas Surp Nian Surp Parse ? ? Pan Agia Panagia Taksiarhis Agios Haralambos/Surp Stepanos Agios Nikolaos Agios Georgios Agios Basileos Surp Toros Surp Bogos Bedros Surp Asdvadzadzin Pan Agia Protestan Kilisesi Ioannis Prodromos Kilisesi ve Agios Haralambos apeli

ekil A.1. Mevcut Kayseri kiliselerinin bugnk durumlarna gre deerlendirmesi

Kiliselerle ilgili olarak ulalabilen tarihler, yapm, onarm ya da yenileme olarak deimektedir. te yandan; birden fazla onarm geiren kiliseler ve bu mdahalelerin ieriinin bilinmemesi, konuyu daha da karmaklatrmaktadr. Bu nedenle, yaplarla ilgili ulalabilen tm tarihlere tabloda yer verilmitir. * iaretli tarihler, ferman yldr . ** omakl, Darsiyak, Muncusun ve Talastaki kiliselerin, kaynaklarda belirtilenlerden hangisi olduunu ve tarihini belirleyecek yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle yerleimdeki olas kiliseler, isim ve tarihleriyle tabloda yer almlardr. Konuyla ilgili tartmalar, 4. blmde tarihe balklar altnda ayrntl olarak incelenmitir.

1 Kilisenin 1724te yapldn belirten bir mektup olmasna karn, 20.yzyl balarnda Kayseride yaayan ve dnemi iin nemli bir kaynak olan Levidisin verdii tarih esas alnmtr.

205

YER Belagesi Bnyan Ccn omakl ukuryurt Darsiyak Derevenk Develi

KLSE Surp Asdvadzadzin ve Surp Kevork Surp Asdvadzadzin Panagia Manastr Agios Nikolaos Surp Asdvadzadzin Surp Asdvadzadzin / Surp Hagop / Surp Toros ? ? Surp Andreas/ Surp Toros / Agios Georgios ? Surp Asdvadzadzin/ Surp Sarkis /Surp Toros? Agios Konstantinos Agios Nikitas Agios Georgios Taksiarhis Surp Yeya Surp Asdvadzadzin Surp Toros Surp Kevork Panagia Surp Asdvadzadzin Protestan kilisesi Metamorfoz Surp Hagop ? Surp Asdvadzadzin Surp Asdvadzadzin Surp Toros Surp Asdvadzadzin ve Surp Teodoros Surp Asdvadzadzin ? Surp Ha Surp Toros ve Surp Asdvadzadzin Surp Sarkis Surp Ha Agios Nikolaos Agios Basileos Protestan Kilisesi Surp Yeya Surp Asdvadzadzin / Surp Nian / Surp Parse / Surp Minas ? Surp Ha Agios Nikolaos Surp Asdvadzadzin Surp Prgi Agios Haralambos / Surp Stepanos? Agios Georgios Surp Toros 2 kilise Surp Asdvadzadzin Panagia Surp Garabet Surp Toros 2 kilise

CEMAAT Gregoryen Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregorgen Ortodoks Gregoryen / Ortodoks ? Gregoryen Ortodoks Ortodoks Ortodoks Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks Gregoryen Protestan Ortodoks Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregoryen Gregoryen Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregoryen Katolik Ortodoks Protestan Gregoryen Gregoryen Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks/Gregorgen? Ortodoks Gregoryen Protestan Gregoryen Ortodoks Gregoryen Gregoryen Ortodoks

YILI 1825 ve ? 1865* 1850-1885 ? 1835 1864* / 1860 / 1750; 1837* ? 1722 /1851/ 1728 1859 1825 1835 1830 1830 1858 1858 1835* ? ? 1802* ? ? 1874 ? 1800 ? 1800 ? 1819 ? 1844* ? 1884 1889* 1850 1904* 1876* 1831* 1836 / ? / ? / ? 1897 1840 1883 1883 1882 1903* 1836 ? 1883 1727, 1885 1883 1875 ?

Efkere Erkilet Fenese Gesi Gmedi Hoa libe ncesu ky sbile Karacaren Kkbrngz Mancsn

Merkez

Muncusun Musahacl zvatan Sazak Seyitli Talas Tahan skb Yadburun Yenice Zincidere

ekil A.2. Kaynaklardan renilen kiliseler.

* aretli tarihler, ferman yldr. omakl, Darsiyak, Muncusun ve Talastaki baz kiliselerin, kaynaklarda belirtilenlerden hangisi olduunu ve tarihini belirleyecek yeterli bilgi bulunmadndan, yerleimdeki olas kiliseler, isim ve tarihleriyle tabloda yer almlardr. Konuyla ilgili tartmalar, 4. blmde tarihe balklar altndadr.

206

Tarih
1813 1835 1839 1849 1881 1884 1884 1891-92 1894 1900 1921

Kaynak
Kinneir Texier Ainsworth Mordtmann Tozer Cuinet Cuinet Salname 1307 Salname 1311 Salname 1318 Nuri

Kayseri Sanca Toplam Nfus

Kayseri Kazas Toplam Nfus

5000 11902

Mslman
3050* 10000* 12176* 50722 40000 136590

Ermeni
1500* 1501* 5487* 13676 16000 45318 9000* 17230 28757 1405* 4690*

Rum
300* 401* 6830* 11007 4000 25449 14400* 17866 15543 2419* 19867*

Katolik

Prot.

Yahd
150*

75405 erkek 210732 72000 129237 85600 49498 126321

1575 800* 4386 744 813* 416*

1800 1200* 6669 1322 921* 803*

45000* 85086 31252* 100547*

ekil A.3. 1813-1921 arasnda Kayserinin demografik yapsn gsteren tablo

(* ile iaretlenen rakamlarn Kayseri kazasna ait deerler olduu dnlmektedir) Rakamlarn derlendii kaynaklar srasyla; [17], [130], [224], [225], [39],[122], [150], [99], [97], [45] dir. Saymlar Mslman Ermeni Rum Dier Gayrimslim toplam
15.901

Kayseri toplam

Osmanl Devleti toplam

3.641.101 13.064.109 17.388.604

1831 1877/78 1881/821893 1906/7 1914

21.005

36.906 65.443

120.357

35.819

24.895

2.268

62.982

183.339

138.273 184.292

44.200 50.174

24.012 26.590

2.099 2.018

70.311 78.782

208.584 263.074

20.884.630 18.520.016

ekil A.4. Osmanl dnemi nfus saymlarnda Kayseri

1881/82-1893 saym verilerindeki Katolik ve Protestan saylar dier bal altnda verilmitir. 1906/7 saym verilerindeki Ermeni katolik rakamlar Ermeni, yabanc ve protestan rakamlar da dier bal altnda verilmitir. 1914 saym verilerindeki Ermeni Katolik rakamlar Ermeni, Protestan rakamlar da dier bal altnda verilmitir [226, s. 215].

ekil A.5. konostasis ve synthronon [227, s.39]

ekil A.6. Bema korkuluklar, synthronon, altar ve yanlarda pastoforia odalar [228]

207

ekil A.7.a. Ermenilerin yaad yerler [102]

ekil A.7.b. Rumlarn yaad yerler [43]

ekil A.7. Kayseride Hristiyanlarn yaad Yerleimler

208

ekil A.8. Kayseri (Gayrimslimlerin yaad yerlerin alt izilmitir)

209

AGOS BASLEOS KLSES

SURP TOROS KLSES

ekil A.9. Tavlusun 1/1000 halihazr harita (Melikgazi Belediyesi)

210

Yedikule- Surp Prgi Kilisesi [86, s.420]

Surp Hovhannes Avedarani Kilisesi [86, s.401]

Samatya Surp Hagop Kilisesi [86, s.397]

Surp Yerits Mangants Kilisesi [86, s.427]

ekil A.14. stanbul Ermeni kiliselerinden tek nefli rnekler

(1. narteks, 2. nef, 3. koro mahalli, 4. vaftizhane, 5. muganniler soyunma odas, 6. apsis, 7. sunak, 8. galeri kata giri, 9. hazine odas, 10. rahiplerin soyunma odas olarak aklanmtr)

5
ekil A.15. Surp Asdvadzadzin Patrikhane Kilisesi [86, s.379] (4. Surp Harutyun apeli, 5. Surp Hovhannes Mgrdi apeli, 9. Surp Vortvots Vorodman apeli)

215

ekil A.17. Darsiyak bat yamac 1/1000 (Gesi Belediyesi)

217

ekil A.20. Darsiyak dou yamac 1/1000 (Gesi Belediyesi)

220

ekil A.23.a. Surp Giragos Kilisesi ekil A.23.b. Diyarbakr Katolik Surp Sargis [83, s. 91] Kilisesi [83, s. 47]

ekil A.23.c. Diyarbakr Ermeni Katolik Kilisesi [83, s. 71]

223

ekil A.26. Efkere (Gesi Belediyesi)

226

ekil A.28. Beikta Surp Asdvadzadzin Kilisesi plan [86, s. 385] (4 numaral mekan vaftizhane olarak tanmlanmtr)

ekil A.29. Eskiehir-Sivrihisar Kilisesi [119]

228

ekil A.37. Arnas (Arnas Belediyesi)

236

AGOS DMTROS KLSES

AGOS EFSTATOS KLSES ekil A.45. ncesu 1/2000 imar plan (ncesu Belediyesi)

244

AGOS TEODOROS KLSES

SURP STEPANOS KLSES

PANAGA KLSES

ekil A.49. Germir (Melikgazi Belediyesi)

248

ekil A.56. Germir Surp Stepanos Kilisesinin plan [143, s.1685]

ekil A.57. Zincidere Agios Prodromos Manastr Kilisesinin 1845te yaplm gravr [161]

255

ekil A.60. Zincidere (Zincidere Belediyesi)

ekil A.61. a,b. Osmanl Arivindeki, Zincidere Protestan Kilisesine ait izimler [159 / 2]

258

ekil A.64. Talas Agios Georgios Kilisesinin plan ve kuzey cephesi [159 / 4]

ekil A.65. Talas (Talas Belediyesi)

261

ekil A. 74. Everek Surp Toros Kilisesinin Osmanl Arivindeki plan [159 / 5]

270

ekil A.77. Talk Agios Georgios Kilisesinin Osmanl Arivindeki plan [159 / 9]

ekil A.78. Gesi Surp Asdvadzadzin Kilisesinin plan krokisi [117, s.90]

ekil A. 79. Pnarba Kilisesnin plan krokisi

273

Katolik Kilisesi Surp Krikor Lusavori Kilisesi Panagia Kilisesinin kalntlar

Agios Basileos kompleksinin kalntlar

Agios Mamas Kilisesinin kalntlar

ekil A.80. Kayseri [198, s.23]. ekilde grlen kilise isimleri Bernardakis tarafndan verilmemi, eitli kaynaklardan edinilen bilgilerle, Bernardakisin haritas zerinde kiliselerin yerleri belirlenmeye allmtr

ekil A.81. Agios Nikolaos Metropolitlik Kilisesinin krokisi [146]

274

Kapalar

Kale

Agios Nikolaos Kilisesi

Huand hatun Klliyesi Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Surp Sarkis Kilisesi ?

Katolik Kilisesi Surp Krikor Lusavori Kilisesi

ekil A. 82. Kayseri 1882 [229, s.49]

ekil A.83. Agios Basileos Kilisesinin plan ve n grn [159,10]

275

ekil A.84. Kayseri merkez- Surp Asdvadzadzin Kilisesinin konumu

276

ekil A.87. Kayseri merkez- Surp Krikor Lusavori Kilisesinin konumu (Kayseri Bykehir Belediyesi)

ekil A.88. Surp Krikor Lusavori Kilisesinin plan [119, s. 1062]

279

ekil A.90. Nide-Trhan Makrina Kilisesi [230, s.41]

ekil A.91. Nide-Konakl Kilisesi [231, s.129]

ekil A.92. Nide Prodromos Manastr Kilisesi [230, s.36]

ekil A.93. Nide Hasaky Kilisesi [231, s.125]

281

ekil A.94. Nide Kkky Kilisesi [231, s.146]

ekil A. 95. Nevehir-Derinkuyu Bamelekler Kilisesi [232, s.19] ekil A. 96. 1886 tarihli rgp oannis Rossos Kilisesi bat cephesi [202, s.87]

282

YER Arnas Darsiyak Efkere Endrlk Germir ncesu Merkez Nirze zlce Readiye Talas Tavlusun Tomarza Zincidere

KLSE Agios Prokopios Darsiyak Darsiyak 2 TaksiarhisYanarta Surp Stepanos Agia Triada Pan Agia Agios Teodoros Agios Efstatios Surp Asdvadzadzin ? Pan Agia Pan Agia Panagia Agios Basileos Surp Toros Surp Bogos Bedros Protestan Kilisesi

NERLEN LEV Toplant / gsteri / sergi Genlik kulb / ky toplant salonu Glabru-ceviz tantm ve sat merkezi Konser / gsteri / sergi / konferans /kltr merkezi? Mze-yap / toplant / konser Konser / gsteri / sergi / konferans Sinema mzesi ocuk kulb / kadnlar iin el sanatlar kursu Yemek salonu (mutfak yandaki evde olmak zere) Tahsin zg Arkeoloji Mzesi Glabru-ceviz tantm ve sat merkezi Kafe Genlik kulb Kltr merkezi Ktphane / sylei Kafe Bilgisayar kursu Belediye-sergi ve okuma salonu

ekil A.97. Kayseri kiliseleri iin yeni kullanm nerileri

ekil A.98. nerilen gezi rotalarnn gruplandrlmas

283

EK B FOTORAFLAR

284

F.B.1. Belagesi- Surp Ha Kilisesi kuzey duvar

F.B.2. Talas-Surp Stepanos / Agios Haralambos Kilisesi(?) dou duvar

F.B.3. Tavlusun-Agios Basileos Kilisesi avlu duvarlar ve an kulesi

F.B. 4. Tavlusun-Agios Basileos Kilisesi bat cephesi

285

F.B. 5.Tavlusun Agios Basileos Kilisesi-nartekste, kapatlan kemerler ve portik

F.B 6. Nartekse alan kap, zerindeki konsolun ve yanda galeri merdiveninin izi

F.B.7. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi apsise bak

286

F.B. 8. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi dou cephesi

F.B. 9. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi galeri kat

F.B.10. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi gney duvar

287

F.B 11. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi gney cephesi

F.B 12. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi kapatlan nartekste, stte zgn kemer, altta sonradan rlen ksmlar

F.B 13. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi-kuzey cephesi ve an kulesi

288

F.B. 14. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi, gney nefin tonozunda kandil halkalar, kemerlerde sva ve bezeme kalntlar gergi demirleri ve balklar

F.B.15. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi portikteki kl

Duvarda ahap kaplama

seki
F.B.16.stanbul Galata Meryem Ana Kilisesi kuzey duvarnda ahap sralar

F.B. 17. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi bahedeki vaftiz kurnas

F.B.18. Tavlusun Agios Basileos Kilisesi narteksteki ek duvarda stun bal

289

F.B. 19. Tavlusun Surp Toros Kilisesi dou grn F.B. 20. Tavlusun Surp Toros Kilisesi avlunun gneydousundaki kalntlar F.B. 21. Tavlusun Surp Toros Kilisesi gney cephesi

F.B. 22. Tavlusun Surp Toros Kilisesi apsise bak

290

F.B..23. Balarba-Surp Garabed ve Surp Kevork Kiliseleri [86, s.123, 156]

Kiri yuvas

teki eski balk

Vaftiz kurnas

F.B. 24. Tavlusun Surp Toros Kilisesi bat duvarnn ieriden grn

Perde saaklar Galeri izi Pano dzenleri

F.B. 25. Tavlusun Surp Toros Kilisesi gney duvarnn ieriden grn

291

apel girii

Deme kalnts

Galeriye k
F.B..26. stanbul Alemda-Surp Nian Kilisesi galerisi [86, s.92] F.B. 27. Tavlusun Surp Toros Kilisesi dou duvar

F.B. 28. Tavlusun Surp Toros Kilisesi bat cephesi

te oval pencere

F.B. 29. Tavlusun Surp Toros Kilisesi kuzey cephesi

292

Galeri girii
F.B. 30. Tavlusun Surp Toros Kilisesi avludan dou cephesi F.B. 31. Tavlusun Surp Toros Kilisesi apsis yarm kubbesi

F.B.32. Tavlusun Surp Toros Kilisesi bemadaki bat nii

F.B. 33. Tavlusun Surp Toros Kilisesi plastr ve silme

293

F.B. 34. Tavlusun Surp Toros Kilisesi tonoz ve kemer bezemesi

F.B. 35. Tavlusun Surp Toros Kilisesi bema duvarndaki melek figrleri

F.B.36. Tavlusun Surp Toros Kilisesi gneyden avlu duvarnn grn

F.B. 37. Tavlusun Surp Toros Kilisesi an kulesi kalnts

F.B. 39. Darsiyak Kilisesi zgn bahe duvar kalnts

F.B. 38. Darsiyak Kilisesi sokaktan bat ve kuzey duvarlarnn grn

294

F.B. 40. Darsiyak Kilisesi kuzey cephesi

F.B.41. Darsiyak Kilisesi dou cephesinde, Rumca yazl ta

F.B.42. Darsiyak Kilisesi kuzey duvarnda merdiven, galeri demesi ve kaplama izleri

295

F.B. 43. Darsiyak Kilisesi bat duvar F.B..44. Darsiyak Kilisesi kuzey nefin dou duvar F.B. 45. Darsiyak Kilisesi orta nefin bat duvar

Korkuluk izi

Galeri demesinin izi

kap

ni

F.B. 46. Darsiyak Kilisesi apsis st pencereleri

296

F.B. 47. Darsiyak Kilisesi dou cephesi F.B. 48. Darsiyak Kilisesi gney cephesi

F.B. 49. Darsiyak Kilisesi dou duvarnda saak detay F.B. 50. Darsiyak Kilisesi apsis demesi

F.B. 51. Darsiyak Kilisesi at kaplamas

F.B. 52. Darsiyak Kilisesi apsisteki niler

297

F.B. 53. Darsiyak Kilisesi ek duvar F.B..54. Darsiyak Kilisesi orta nef tonozunun kuzeybat kesindeki atlak

F.B. 55. Darsiyak Kilisesi bat duvarndaki atlak F.B. 56. Taksiarhis Manastr avlu girii

298

F.B.59. Yanarta Manastr Kilisesi narteks, kap, kitabe yeri ve tonozlarda sva dklmeleri

Merdiven alt

F.B.60. Yanarta Manastr Kilisesi dou cephesi

299

F.B.61. Yanarta Kilisesi bat galerisi F.B.62. Yanarta Kilisesi bat ve kuzey galerileri

Kuzey kaps ve merdiven girii

F.B.63. Yanarta Kilisesi galeri merdiveni

F.B.64. Yanarta Kilisesi gney galerisi ve ke odasnn girii

300

F.B.65. Yanarta Kilisesi st kat odas F.B.66. Yanarta Kilisesi at merdiveni F.B.67. Yanarta Kilisesi atya alan kap

F.B.68. Yanarta Kilisesi Gney duvar

F.B.69. Yanarta Kilisesi apsis ynne bak

F.B.70. Yanarta Kilisesi gney nefi

301

F.B.71. Yanarta Kilisesi, pencere

F.B.72. Yanarta Kilisesi deme kaplamas

F.B.73. Yanarta Kilisesi at kaplamas ve an kulesi kalnts

F.B.74. Yanarta Kilisesi bat saanda kenetler

F.B.75. Yanarta Kilisesi kasnakta kenetler F.B.76. Yanarta Kilisesi demede kenet izleri F.B.77. Yanarta Kilisesi demir onarm kuaklar

F.B.78. Yanarta Kilisesi dekoratif pencere demiri

302

F.B.79. Yanarta Kilisesi parmaklk ve sveler

F.B.80. Yanarta Kilisesi mentee yuvas F.B.81. Yanarta Kilisesi korkuluk ivisi

F.B.82. Yanarta Kilisesi dou duvarndan bemaya bakan ni

F.B. 83. Yanarta Kilisesi Kuzey duvarndaki niler

F.B.84. Yanarta Kilisesi ilevi belirlenemeyen liturjik ge.

F.B.85. Yanarta Kilisesi bemadaki stun bal

303

F.B.86. Yanarta Kilisesi naostaki stun balklarndan biri F.B.87. Yanarta Kilisesi kemer karnndaki, elenk ve fiyonklardan oluan bezeme

F.B.88. Yanarta Kilisesi apsisteki motif

F.B.89. Kemer karnnda yaprak motifi F.B.91. Yanarta Kilisesi ierdeki yazt

F.B.90. Yanarta Kilisesi silmede kalemileri

F.B.92.Yanarta Kilisesi Cebrail ve Mikail figrleri

304

F.B.93 Yanarta Kilisesi pandantiflerdeki ncil yazarlar

F.B.94. Yanarta Kilisesi armha gerili sahnesi

F.B.95. Yanarta Kilisesi, rtde organik ta bozulmalar

F.B. 96. Efkere 1915ten nce [29, s.223]

F.B.97.a Efkere Surp Garabed Manastr 1915ten nce [189, s.748]

305

F.B 97. Efkere Surp Garabed Manastr 1915ten nce b [233, s.166] c. [29, s.224] F.B 98. Efkere Surp Stepanos Kilisesi bat cephesi 1913 [134]

F.B 99. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kornite krklar, stunlar alnm balklar, krk bezeme ve kitabe yeri

F.B 100. Efkere Surp Stepanos Kilisesinin kuzeybat kesindeki Ermenice yazl ta

F.B 101. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesi [86, s. 111]

F.B 102. Efkere Surp Stepanos Kilisesi naosun kuzey duvar

306

F.B 103. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin kuzey duvar [86, s. 110]

F.B 104. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin galerisi [86, s. 112]

F.B 105. stanbul Surp Asdvadzadzin Kilisesinin apsisi [86, s.109]

F.B 106. Efkere Surp Stepanos Kilisesi 1913 [134]

F.B.107. Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesi

F.B.108. Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesinin narteksinden naosa bak

307

F.B.109. Beyolu Surp Yerortutyun Kilisesi nartekse bak [86, s.199]

F.B.110. Efkere Surp Stepanos Kilisesi vaftizhane girii

F.B 111. Efkere Surp Stepanos Kilisesi, vaftizhanenin dou, kuzey ve bat duvarlar

F.B.112. skdar Surp Garabed Kilisesinin

iki katl galerisi [86, s.124]

F.B.113. Efkere Surp Stepanos Kilisesi duvardaki galeri izleri

F.B 114. Efkere Surp Stepanos Kilisesi galeri izleri ve narteksteki ekler

308

F.B 115. Efkere Surp Stepanos Kilisesi ikinci galeriye ait izler

F.B.116. Efkere Surp Stepanos Kilisesi kuzey cephesi

atl ak

F.B.117. Efkere Surp Stepanos Kilisesi bat cephesi

309

Kapat l an k ap

F.B.118. Efkere Surp Stepanos Kilisesi gney cephesindeki tonoz kalnts

F.B 119. Efkere Surp Stepanos Kilisesi dou cephesi

Demirler

F.B.120. Efkere Surp Stepanos Kilisesi korni bezemeleri

F.B.121. Pandantif bezemeleri

F.B. 122. Efkere Surp Stepanos Kilisesi vafizhane kaps, apsis nii ve protesis kaps

F.B 123. Efkere Surp Stepanos Kilisesi parapet

310

F.B 124.Efkere Surp Stepanos Kilisesi apsis F.B.125.Surp Stepanos Kilisesi koridor ve giri

F.B.126. Kapatlan pencere F.B 127. Kuzey i kaps F.B.128. Kapatlan diakonikon kaps

F.B.129. Diakonikona sonradan alan kap

F.B.130. Kuzey duvarnn bat penceresindeki atlak

F.B.131. Talarda yzey kayplar ve saakta krklar

311

F.B.132. Endrlk Agia Triada Kilisesi an kulesi

F.B.133. Endrlk Agia Triada Kilisesi kitabesi

F.B. 134. Agia Triada Kilisesi kuzey cephesi F.B. 135. Agia Triada Kilisesi bat cephesi narteks ve galeri

312

F .B. 136. Agia Triada Kilisesi bat narteksi ve giriler

F.B.137. Ana giri

F.B.138. Batdaki yan kaplardan biri

F.B.140. Apsisler

F.B.139.Agia Triada Kilisesi douya bak. Ambon ve pandantifte madalyon izi ile tonozda kiri

313

F.B. 141. Agia Triada Kilisesi gney cephesi

F.B 142. Agia Triada Kilisesi bat galerisi F.B.143. Kuzeybat kesi, galeriye k F.B.144. Galeri girii ve tonozlu gei

giri

314

F.B.145. Agia Triada Kilisesi gney galerisinin mevcut ksm F.B.146. Agia Triada Kilisesi kuzey duvar F.B.147. Agia Triada Kilisesi bat alnl

Ni

merdiven

F.B.148. Agia Triada Kilisesi kuzey duvarnda kaplama izleri, stunlarda tamburlar

315

F.B.149. Agia Triada Kilisesi rtdeki kaplamalar

F.B.150. Agia Triada Kilisesi gergiler, balklar ve konsollar

F.B.151 Demirlerle kubbeye tatlan kilit ta

F.B.153. Simitli demir balants

F.B.152. Agia Triada Kilisesi yklan gney galerisi F.B.154.stanbul Surp Hovhannes duvar gergileri ve kapatlan pencere Avedarani Kilisesinin vaftiz kurnas [86,s.142]

316

F.B.155. Endrlk Agia Triada Kilisesi merdiven kalnts

F.B.156. Arnas Agios Prokopios Kilisesi bat cephesi

F.B.157. Agios Prokopios Kilisesi gney cephesi

F.B.158. Agios Prokopios Kilisesi dou cephesi

317

F.B.159. Agios Prokopios Kilisesi apsis ynne bak

F.B.160. Agios Prokopios Kilisesi merdivenler ve kripta (?)

plastrlar

F.B.161. Agios Prokopios Kilisesi galeri ynne bak

318

F.B.162. Agios Prokopios Kilisesi kuzey cephesi

F.B.163. Agios Prokopios Kilisesi Doudaki oval pencere

F.B.164. Agios Prokopios Kilisesi. Saak silmesi. Bitkilerin yol at hasar ve ta bozulmalar

F.B.165. Agios Prokopios Kilisesi dou alnl

F.B.166. Agios Prokopios Kilisesi at kaplamas

319

F.B.167. Agios Prokopios Kilisesi tonozlar ve kubbeyi simgeleyen oval yzey

F.B.168.Kumkap Ermeni Patrikhanesi Kilisesi [86, s.97] F.B.169. Readiye Panagia Kilisesi

bat cephesi

F.B.170. Alemda ve Kartal Surp Nian Kiliseleri [86, s.92, 179]

320

F.B.171. Panagia Kilisesi batya bak

F.B.172. Panagia Kilisesi apsis ynne bak

F.B.173. Panagia Kilisesi yklan apsis

F.B.174. Panagia Kilisesi kuzey nefin bat duvar F.B.175. Panagia Kilisesi bat ve gney cepheleri

321

F.B.176. Panagia Kilisesi kuzey cephesi

F.B.178. Pencere altndaki ahap hatl

F.B.177. Panagia Kilisesi kuzey duvarndaki pencereler

F.B.179. Panagia Kilisesi alnlk

F.B.180. Panagia Kilisesi saak

F.B.181. Panagia Kilisesi at kaplamas

322

F.B. 182. Panagia Kilisesi orta nefin tonozlarnda grlen figrler

F.B.183. Panagia Kilisesi gney duvarndaki figr F.B.184. Tonozlarn ortasndaki rozetler

F.B.186. Panagia Kilisesi konsol

F.B.185 a,b. Panagia Kilisesi stun balklar

323

F.B.187. Panagia Kilisesinin dou, gney ve atsndaki ekler

F.B.188. Panagia Kilisesi kuzeydoudaki ek duvarlar ve atda byyen aa F.B.189. Panagia Kilisesi kapatlan gney penceresi

F.B.190. Panagia Kilisesi ek kemer ve ayaklar

F.B.191. Panagia Kilisesi derzlerdeki bitkiler ve kllardaki paslanma

324

F.B. 192. Vekse Panagia Kilisesi

F.B.193. Vekse Panagia Kilisesi stinat duvarndan kuzey cephesine bak

F.B.194. Vekse Panagia Kilisesi avlu girileri

Kapatlm kap

F.B.195. Vekse Panagia Kilisesi narteks girii

F.B.196. Vekse Panagia Kilisesi narteks

325

Kapatlm kap

F.B. 197. Orta neften nartekse alan kaplar

F.B.198. Vekse Panagia Kilisesi dou duvar

F.B.199. Yklan apsisin yerine rlen duvar

F.B.200.Galeri F.B.201. Galeriye k

326

F.B.202. Vekse Panagia Kilisesi kuzey cephesi

F.B.203. Vekse Panagia Kilisesi apsis zerindeki pencere F.B.204. Vekse Panagia Kilisesi dou cephesinde kapatlan gney penceresi

F.B.205-206. Vekse Panagia Kilisesi gney apsisindeki kapatlm pencere

F.B.207. Kuzey apsisindeki kapatlm pencere

327

F.B.208. Vekse Panagia Kilisesi Ek duvarlar ve demir gergi

kl

F.B.209. Vekse Panagia Kilisesi st kotta konsol tana oturan kemer, demir gergi ve kl

gergi

Ek duvar

F.B.210. Vekse Panagia Kilisesi galeri-ek duvar F.B.211. Gney ayana oturan kemerler ve ahap gergi kalnts F.B.212. Vekse Panagia Kilisesi kuzey ayandaki stuko bezeme F.B.213. Vekse Panagia Kilisesi kemerlerdeki eritler (a) F.B.214. Vekse Panagia Kilisesi kurban ta (b)

328

F.B.215. Apsiste basamaklar

F.B.216.Tonozdaki bezeme

F.B.217. Narteksteki yaz

Tonoz kalnts

F.B.218. ncesu Agios Dimitrios Kilisesinin gneybatdan grnm

Kemer kalnts

stun kalnts

silme

stun
F.B.219. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi bat cephesi

Kemer kalnts

329

F.B.220. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi kuzey cephesi F.B.221. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi batya bak F.B.222. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi gneye bak

Sval yzey Resim kua

Kaplamal yzey

giri

330

res im ku a

madalyon te eski balk

Korkuluk kalnts?

F.B.223. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi kuzeye bak F.B.224. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi apsise bak

bilezik

F.B.225. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi ite eski balk

Kiri yuvas

331

Kiri yuvas Kiri yuvas

F.B.226. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi galeri ve merdiven izleri, gneybat kaps, kenar eritleri

Mavi eritler Ek duvar Kiri yuvas

Merdiven izi

F.B.227.ncesu Agios Dimitrios Kilisesi dou cephesi F.B.228. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi kuzeyde
narteks ve galeri duvar kalnts

Kabartma ha

silme

332

F.B.229. ncesu Agios Dimitrios Kilisesi at kaplamas

F.B.230.ncesu Agios Dimitrios Kilisesi bema ve apsisteki niler

F.B.231.ncesu Agios Dimitrios Kilisesi pencereler arasndaki figrler ve pencere kemerlerini evreleyen bitkisel bezeme

333

F.B.232. ncesu Agios Efstatios Kilisesinin avlu girii

F.B.234. ncesu Agios Efstatios Kilisesi Papaz evi (?)

F.B.233.ncesu Agios Efstatios Kilise ve papaz evi

F.B.235. ncesu Agios Efstatios Kilise ve papaz evi arasndaki merdivenli avlu girii.

334

derz

kaplar

F.B.236. ncesu Agios Efstatios Kilisesi kuzey cephesi

F.B.237. Germir Panagia Kilisesi.gney ve dou cepheleri

F.B.238 Germir Panagia Kilisesi an kulesi

F.B.239. Germir Panagia Kilisesi apsise bak

335

F.B.240. Germir Panagia Kilisesi bat cephesi

F.B.241 Germir Panagia Kilisesi batya bak

F.B.242. Germir Panagia Kilisesi gneye bak.

336

F.B.243. Germir Panagia Kilisesi kuzeye bak.

F.B.244. Germir Panagia Kilisesi st kat kuzey odas

F.B.245. Germir Panagia Kilisesi gneydeki bema kaps

F.B.246.Germir Panagia Kilisesi dou cephesi

337

F.B.247. Diyarbakr Surp Sargis Kilisesi dou cephesi [83, s.49]

F.B.248. Germir Panagia Kilisesi douya bakan alnlk

F.B.249. Germir Panagia Kilisesi kuzey cephesi

F.B.250. Germir Panagia Kilisesi pencere

F.B.251. Germir Panagia Kilisesi kasnak pencereleri ve aralardaki duvar resimleri.

F.B.252. Germir Panagia Kilisesi galerideki deme kirii

338

F.B.253. Germir Panagia Kilisesi zvana F.B.254. Germir Panagia Kilisesi balk, bilezik ve konsol

F.B.255. Germir Panagia Kilisesi parmaklk izleri ve ikonografik figr

F.B.256. Germir Panagia Kilisesi yan neflerdeki karma tonoz

F.B.257. Germir Panagia Kilisesi bat duvar, stunlar, duvar zerinde resimler ve konsol izi

339

F.B.258.Germir Surp Stepanos Kilisesi bat duvar ve konsol izi

F.B.259. Germir Agios Teodoros Kilisesi

F.B.260. Germir Agios Teodoros Kilisesi gney duvar, sokak ve arkadaki istinat duvar

340

F.B.261. Germir Agios Teodoros Kilisesi apsise bak

F.B.262. Germir Agios Teodoros Kilisesi bat cephesi

F.B.263. AgiosTeodoros gney nefi F.B.264. Germir Agios Teodoros bema

bezemeler

Ahap gergi kalnts

Hatl boluu

341

F.B.265.Agios Teodoros. kaya oyma mekana giri F.B.266. Agios Teodoros Kilisesi gney cephesi

F.B.267.Agios Teodoros Kilisesi kuzey cephesi

F.B.268. Kuzeybat kesi

F.B.269.Agios Teodoros Kilisesi kemer ve tonozlardaki bezeme, eski kilisenin ahap gergileri

342

F.B.270. Germir -Surp Stepanos Kilisesi [95, s.764]

F.B.271.Germir-Surp Stepanos Kilisesi dou duvar

F.B.272. Germir- Surp Stepanos Kilisesi kuzeyden grnm

F.B.273. Germir- Surp Stepanos Kilisesi vaftizhanenin kapatlan girii

343

F.B.274. Germir- Surp Stepanos Kilisesi kuzeydoudan grnm

F.B.275. Germir- Surp Stepanos Kilisesi plastr zerindeki balk ve kalem ii bezemeler

F.B. 276. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesinin giriindeki kitabe

344

F.B.277. Zincidere Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi ve Agios Haralambos apeli

F.B.278.Zincidere Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi ve Agios Haralambos apeli

F.B.279.
Zincidere Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi

apsise bak

F.B.280. Zincidere Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi gneydoudan kilise ve apel

345

F.B. 281. Zincidere

Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi.

kubbe

F.B.282.Zincidere Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi aynadaki bitkisel kenar eridi ve iek motifi ile tonozdaki dini figrler

F. B. 283. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi duvar yzeyinde bitkisel motifler

346

F.B.284.Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apel,apsise bak

F.B.285. Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apelin bat blm

F.B.286.Zincidere-Ioannis Prodromos Manastr Kilisesinin 1959daki durumu [160]

347

F.B. 287.Ioannis Prodromos Manastr Kilisesi apelin gneyindeki bina,apel ve kilise[160] F.B.288.Zincidere Protestan Kilisesi F.B.289. Neve sinje Kilisesi an kulesi [181]

F.B.290.skdar Surp Ha Kilisesi an kulesi [86,s.127]

F.B. 291 Zincidere Protestan Kilisesi Yapnn 19.yzyldaki durumu [161]

348

F.B.292.Zincidere Protestan Kilisesi kuzey duvar

F.B.293. Protestan Kilisesi dou duvar

F.B.294.Kilisenin gney(giri) duvar

F.B.296. 1 numaral mekann dou duvar F.B.295. Zincidere Protestan Kilisesi dou ve kuzey cepheleri

F.B.298 Zincidere Protestan Kilisesi alt kat koridoru F.B.297. 1 numaral mekann bat duvar

349

F.B.299 Zincidere Protestan Kilisesi. bat cephesi F.B.300. Talas-Surp Toros Kilisesi [95, s.735]

F.B.301. Talas 20.yzyl ba,solda Agios Georgios, sada Surp Toros Kilisesi [233, s.164]

F.B.302. Agios Nikolaos (nde) ve Surp Asdvadzadzin Kilisesi [58]

350

F.B.303. Talas Surp Asdvadzadzin Kilisesi [29, s.222] F.B.304.Agios Nikolaos Kilisesi -apsis

F.B.305.Agios Nikolaos Kilisesi-stun bal F.B. 306.Agios Nikolaos Kilisesi-gney-duvar

F.B.307. Talas.soldan;Panagia, Protestan (?),Taksiarhis, Nikolaos, Georgios Kilisesi [140]

Papaz evi

F.B. 308. Talas Panagia Kilisesi avlu girii, papaz evi ve dkkanlar F.B.309. Talas Panagia Kilisesi bugn mevcut olmayan kitabesi

Avlu kaps dkkanlar

351

Al bezeme

F.B. 310. Talas Panagia Kilisesi narteks girii

Kapatlan blm

F.B.311.Naostan nartekse alan kap

F.B.312 Panagia Kilisesi.apsise bak [234]

Yan galeri

Mihrap minber

Kapatlan blm

F.B.313. Talas Panagia Kilisesi orta mekan ve bat ve gney ha kollar, galeri [234]

352

Konsol talar
F.B.314 Talas Panagia Kilisesi galerinin F.B.315. Talas Panagia Kilisesi kuzey narteks zerindeki ksm, ve merdivenler [234] duvar ve yan galeri

F.B. 316 Talas Panagia Kilisesi, balkon [234]

F.B.317 Talas Panagia Kilisesi, balkon [234] F.B.318 Talas Panagia Kilisesi kasnak pencereleri [234]

Al bezeme

353

F.B.319 Panagia Kilisesi. bat cephesi F.B. 320. Talas Panagia Kilisesi dou cephesi F.B.321.Panagia Kilisesi kuzey cephesi

354

kllar

Eklenen mihrap

F.B.322. Talas Panagia Kilisesi gney cephesi F.B.323. Talas Panagia Kilisesi balk F.B.324. Talas Panagia Kilisesi.gney cephesinin dou kesi atlak

ieklenme

F.B.325. Talas. Panagia Kilisesi sonradan eklenen minber F.B.326. Talas. Panagia Kilisesi. mihrap

355

F.B.327. Talas Taksiarhis Kilisesi bat ve gney cepheleri

F.B.328. Talas Taksiarhis Kilisesi bat cephesinde narteks izleri

F.B.329 Talas Taksiarhis Kilisesi narteks izi

F.B.330. Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey cephesinde pencereye dntrlen kap

356

F.B.331. Talas Taksiarhis Kilisesi bugnk kuzey girii

F.B.332. Talas Taksiarhis Kilisesi gney girii

F.B.333.Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey apsisi

F.B.334.Talas Taksiarhis Kilisesi ek deme ve duvarlarla oluturulan alt kat

357

F.B.335.Talas Taksiarhis Kilisesi st kat gneye bak F.B.336. Taksiarhis Kilisesi merdiven

F.B.337. Taksiarhis Kilisesi.gney apsisi

F.B.338. douda apsislerin zerinde kalan duvar

F.B.339.Talas Taksiarhis Kilisesi kuzey cephesi

358

F.B.340.Talas Taksiarhis Kilisesi badadi sva ve kenarnda al silme

F.B.341. a,b. Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastrnn gravr [95, s.854] ve ii (235, s.90)

F.B.342. Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastr kilisesi ve Surp Ha apeli [95, s.1008]

apel

apsis

F.B.343.Tomarza Surp Asdvadzadzin Manastrnn kalntlar (2000)

359

F.B.344. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi, apsise bak

at izi

Merdiven evi?

zgn duvar?

Kapatlm pencere?

madalyon

F.B.345.Bogos Bedros Kilisesi bat cephesi F.B.346.Orta neften protesise bak F.B.347. Surp Bogos Bedros Kilisesi protesis

Kapatlm pencere ni

360

ni

F.B.348. a, b.Tomarza Kilisesi merdiven evi?

F.B.349. Balkona ait izler

balkon

Ahap korkuluklar
F.B. 350.
Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesinin 1913 ylna ait fotoraf [29, s. 229]

F.B.351.
Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi orta neften gney nefine bak

361

F.B.352. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi.bat duvar

F.B.353. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi apraz tonozlu birim

Kapatlm kap

F.B.354.Surp Bogos Bedros Kilisesi bemaya alan kap

F.B. 355. Gney cephesi

362

F.B.356. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi kuzey cephesi

Ykseltilmi apraz tonoz

F.B.357. Tomarza Surp Bogos Bedros Kilisesi dou cephesi

pencere

F.B.358. Surp Bogos Bedros Kilisesi saak F.B.359. Kuzeydouda duvarn yklan d cidar

363

D evirm e ta

F.B.360. Tomarza Kilisesi kaide ve zerindeki devirme ta

F.B.361. Stun bal

F.B.362. Apsiste merdiven evinin giri ve ni

F.B.364. S. Bogos Bedros Kilisesi apsis yarm kubbesi

F.B.363. Duvardaki bezemeler

F.B.365. Develi-Fenese. Surp Toros Kilisesi (?) kuzey duvarnn kalnts (2000)

364

F.B.366. Develi-Fenese. Surp Toros Kilisesi (?) (236)

F.B. a,b. ukuryurt Kynde kilisenin talar kullanlarak yaplan cami

F.B.368. Develi-omakl Ky, zerine ev ina edilen kilise I

365

F.B.369. Develi-omakl Ky, zerine ev ina edilen kilise F.B. 370. Everek Surp Toros Kilisesi portikten grnm

F.B. 371. Everek Surp Toros Kilisesi portik

F.B.372. Portikten ayrnt

F.B.373. Portik ve galerinin kuzeybatdan grnm

366

F.B.374. Everek Surp Toros Kilisesi giri F.B.375. Everek Surp Toros Kilisesi naos..apsise bak

F.B. 376. Everek Surp Toros Kilisesi narteksin kapatlan kemerleri

F.B. 377. Everek Surp Toros Kilisesi galeri, gneye bak

F.B. 378. Everek Surp Toros

Kilisesi narteks ynne bak

367

F.B.379. Everek Surp Toros Kilisesi gney cephesi

F.B. 380. Everek Surp Toros Kilisesi kuzey cephesi F.B. 381. Everek Surp Toros Kilisesi yan cephelerin pencere dzeni F.B.382. Everek Kilisesi stun bal ve demir onarm kuaklar F.B. 383. Everek Surp Toros Kilisesi. cepheden kl rnei

368

F.B.384. Everek Surp Toros Kilisesi galerideki kl F.B.385. Everek Surp Toros Kilisesi portikteki balk-gergi ilikisi F.B.386. Everek Surp Toros Kilisesi kapatlan bema kaps

F.B.387. Bnyan Papaz emesi. byk olaslkla Agios Nikolaos Kilisesinin bulunduu yer.

F.B.388, 389. Gergeme Manastrna ait kalntlar

369

F.B.390, 391. Karacren- Agios Georgios Kilisesinden dntrlen cami

F.B.392, 393. Karacaren-Agios Georgios Kilisesinin an kulesi

F.B.394. ukur Agios Nikolaos Kilisesi an kulesi

F.B.395. Muncusun Kilisesi apsisi ve evresindeki kemer kalntlar

370

F.B.396. Muncusun Kilisesi apsis yarm kubbesindeki akustik kpleri F.B.397. stanbul BakrkySurp Asdvadzadzin Kilisesi avlu duvarndaki an kulesi [86, s.119]

F.B.398. Talk Agios Georgios Kilisesinin gneybatdan grn F.B.399. Talk Agios Georgios Kilisesinin gneydoudan grn

F.B.400. Talk Agios Georgios Kilisesi apsise bak

371

F.B.401. Talk Agios Georgios Kilisesi batda zgn durumunu korumu galeri

F.B.403. Kavakl Agios Basileos Kilisesi dou cephesi

F.B.404. Kavakl Kilisesi.avlu duvarndaki mezarta F.B.402.Agios Georgios Kilisesi an kulesi

F.B.405. Kavakl Agios Basileos Kilisesi kuzey nefe eklenen kadnlar mahfili

F.B.406. Kavakl Agios Basileos Kilisesi kuzey cephesi

372

F.B.407. Kavakl Agios Basileos Kilisesi an kulesi F.B.408. Kavakl Agios Basileos Kilisesi gney nefi, ahap ve demir gergiler

F.B.409. Batya bak ve kuzey nefine eklenen kadnlar mahfili

F.B.410. Apsise bak

F.B. 411. Gesi Surp Asdvadzadzin Kilisesi

373

F.B.412. Surp Danyel Manastr iindeki Surp Asdvadzadzin Kilisesi [95,s.993]

F.B.413. Pnarba Kilisesi bat ve kuzey cepheleri

F.B.414. Pnarba Kilisesinde kl

F.B.415. Pnarba Kilisesi giri ynne bak

F.B.416. Pnarba Kilisesi apsise bak

374

F.B.417. Pnarba Kilisesi dou ve gney cepheleri

F.B.418. nde grnen Agios Nikolaos ,arkada Surp Asdvadzadzin Kilisesi [237]

F.B.419.Agios Nikolaos Kilisesi [237]

F.B.420. Surp Sarkis Kilisesinin ii [95,s.897]

F.B.421. Surp Sarkis Kilisesi. [238, s.20]

375

F.B.422. Geride Surp Krikor Lusavori ve Surp Ha Katolik Kilisesi(?) ile Surp Sarkis, Surp Asdvadzadzin ve Protestan Kilisesi (?) [237]

F.B. 423. Surp Asdvadzadzin, Surp Sarkis ? ve Protestan Kilisesi? [237]

F.B. 424. Surp Ha Katolik (?), 40 ehit ocuk (?), Surp Krikor Lusavori, Agios Nikolaos, Surp Sarkis (?), Surp Asdvadzadzin kiliseleri, [233]

F.B. 425. Merkez Surp Asdvadzadzin Kilisesinin giriinde, altta Ermenice kitabe

376

F.B.426. Surp Asdvadzadzin Kilisesi narteksteki i kap ve kitabeler

F.B. 427. Surp Asdvadzadzin Kilisesi batya bak F.B. 428. Surp Asdvadzadzin Kilisesi bat cephesi 1961 [34, s.56]

377

ni

Gergi, ek duvar

F.B.429 Surp Asdvadzadzin Kilisesi eklerle deiiklie urayan F.B.430. S. Asdvadzadzin narteks nartekste kapatlan yan kap

F.B.431 Surp Asdvadzadzin Kilisesi nartekste kapatlan kap ve ekler

F.B.432. Surp Asdvadzadzin kuzey duvarnn bat ucundaki kap

F.B. 433. Surp Asdvadzadzin Kilisesi kuzey cephesi, yan giriler ve vaftizhane

378

F.B.434. Surp Asdvadzadzin Kilisesi gney cephesi F.B.435. Surp Asdvadzadzin Kilisesi douya bak F.B.436. Surp Asdvadzadzin Kilisesi ek duvarla kapatlan protesis

F.B. 437. Surp Asdvadzadzin Kilisesi vaftizhane

F.B. 438. Vaftizhanenin ii

379

F.B. 439. Surp Asdvadzadzin Kilisesi vaftizhane ve protesis girii, basamaklar

F.B. 440. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeri giriine ait izler

F.B. 441. Surp Asdvadzadzin Kilisesi,galeri

F.B.442. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, galerinin ykseltilen ksm

380

F.B.443 Surp Asdvadzadzin Kilisesi gney cephesinden ayrnt.(kapatlan pencere) F.B.444 Gney cephesinin dousundaki tonoz kalnts ve ykselen zeminden zarar gren aklklar.

F.B.445 Surp Asdvadzadzin Kilisesi dou cephesi F.B.446 Surp Asdvadzadzin Kilisesi kasnak,kubbe F.B.447. Ta iareti ve pencere demirleri

381

F.B.448. Kubbenin iten grn

F.B.449. Surp Asdvadzadzin Kilisesi konastasis izi

F.B.450. Tarsus St. Paulus Kilisesinin ikonastasisi [181]

F.B.451 Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeri demesindeki barok biimlenme F.B.452 . Surp Asdvadzadzin Kilisesi kapnn evresinden ayrnt

382

F.B.453. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, galeride ekler

F.B.454. Surp Asdvadzadzin Kilisesi galeride ykseltilmi blm

F.B.455. Surp Asdvadzadzin Kilisenin evresindeki niteliksiz ekler.

383

F.B.456. Surp Krikor Lusavori Kilisesi F.B.457. Surp Krikor Lusavori Kilisesi ve Gmyan Okuluna ait duvarlar F.B.458 Surp Krikor Lusavori Kilisesi ve Gmyan Okuluna ait duvarlar F.B.459 Gmyan kz okulunun 1889 tarihli kitabesi [86, s.273]

F.B.460. Gmyan erkek okulunun 1868 tarihli kitabesi [86, s.272] F.B.461 Surp Krikor Lusavori Kilisesi.1883 tarihli onarm kitabesi [86, s.273]

384

F.B.462. Surp Krikor Lusavori Kilisenin giriindeki 1885 tarihli kitabe [86, s.271]

F.B. 463. Surp Krikor Lusavori Kilisesi portik [86, s.270}]

F.B. 464. Kilisenin bat girii

F.B. 465. Surp

Krikor Lusavori Kilisesi

Narteks ve galeri

385

F.B.466 Surp Krikor Lusavori Kilisesi, naos restorasyondan nce [86]

F.B.467. Surp Krikor Lusavori Kilisesi, altar [86] F.B.468. Surp Krikor Lusavori Kilisesi apsisten naosa bak. restorasyondan nce [86]

386

F.B.469. Surp Krikor Lusavori Kilisesi, gney cephesi-galeriye kan merdiven

F.B.470. Surp Krikor Lusavori Kilisesi, kuzey cephesi galeri kaps

F.B.471. Surp Krikor Lusavori Kilisesi gney cephesi ve portik [86, s.275]

F.B.472 Surp Krikor Lusavori Kilisesi.yapnn kuzeybatdan grnm [95, s.900]

387

F.B.473. Surp Krikor Lusavori Kilisenin 1929 ylna ait fotoraf [95, s.902]

F.B. 474. Tarsus St. Paulus Kilisesi [181]

F.B. 475. Nevehirde kilise

F.B. 476. Nide merkezinde Stephanos (?) Kilisesi

F.B. 477. Nide Konakl Kilisesi

F.B. 478. Nide Konakl Kilisesi

388

F.B. 479. Nide Prodromos Manastr Kilisesi

F.B. 480. Nide-arkl da kilise

F.B.482. Everek Surp Toros Kilisesi galeri merdiveni F.B.481. Nide Konakl kilisesi F.B.483. Aya rini Kilisesinin sergi iin kullanm. F.B. 484.Aya rini Kilisesinin konser iin kullanm.

389

F.B.485. Antalya Agios Georgios Kilisesi Akdeniz Medeniyetleri Enstits Merkezi sergi salonu

F.B.486. Mzeye dntrlen Tarsus St. Paulus Kilisesi [181]

F.B. 487. Sinasos Konstantin-Helena Kilisesinin Ortak Kltr Mirasmz sergisi iin kullanm [239]

F.B. 488.-489. St. Michael Kilisesi- ofis [219, s. 13-14]

390

F.B.490. St. Michael Kilisesi- ofis [220, s. 84]

F.B.491. St. Johns apeli belediye binas ve sergi salonu [219, s. 15] F.B.492. Folkstoneda apel-kafe [220, s. 87]

F.B.493 St. Werburgh Kilisesi- alveri merkezi [220, s. 166] F.B.494. St. Werburgh Kilisesi alveri merkezi [220, s. 167] F.B.495. Germir Panagia Kilisesindeki atlye almas srasnda

391

F.B.496. Germir Panagia Kilisesinde dzenlenen atlye almasnn sonunda film gsterimi

F.B.497.Germir Panagia Kilisesinde dzenlenen atlye almasnn sonunda mzik dinletisi

392

zgemi 17. 04. 1972de Kayseride dodu. 1993de stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmnden mezun oldu. 1997de Prof. Dr. Zeynep Ahunbayn danmanlnda ncesu Kara Mustafa Paa Medresesi Restorasyon Projesi balkl tezle stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Anabilimdal Restorasyon Programnda yksek lisans eitimini tamamlad. 1994te aratrma grevlisi olarak girdii Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesinde retim grevlisi olarak almaya devam etmektedir.

393