mam- Rabbnyi Anlama Klavuzu

Dr. Hayati Bice mam- Rabbn Ahmed Sirhind (1563-1624) gnmzde ok benimsendii evrelerde dahi anlaldn sylenemeyen bir tasavvuf ulusudur. Kendisi hakkndaki lkemizde pek ok eser yaynlanm olmakla birlikte baz risalelerini de Trke'ye evirmi olan Do. Dr. Necdet Tosun'un mam- Rabbn Ahmed Sirhind'nin hayat, eserleri ve etkileri zerine kaleme ald inceleme bir ok ynden ne kmaktadr. (1) Bu eser sadece bir biyografi olmakla kalmayp bata Mektubt olmak zere mam- Rabbn eserlerinin anlalmas iin nelere dikkat edilmesi gerektiini de gstermektedir. mam- Rabbn'nin devrin iktidar sahipleri karsnda sergiledii ilim izzeti de bugn iin ok manidr armlar ierir. Bana ok ilgin gelen -okur iin de dikkat ekici olacana inandm- mam- Rabbn'nin hayat seyrine k tutan ilgin bir ryay naklettikten sonra asl konuya gemek istiyorum. Bir Rya: Tasavvuf iradn ncelikle babasndan gren Ahmed Sirhind'nin Nakbend silsilesine biatnn ilgin bir yks vardr. 37 yanda mridi olduu ve bylece Nakbendiyye tarikat silsilesine katld Trkistanl Muhammed Bak-Billah (lm:1603), Ahmed Sirhind'ye Semerkand'daki eitimi srasnda mridi Hceg mkeneg'nin yannda iken grd bir ryay anlatr: "Ryasnda bir papaan gelip Bak-Billah'n eline konmu, Bak-Billah o kuun gagasna kendi azsuyundan damlatnca papaan konumaya balam ve Bak-Billah'n azna gagasndan eker dkmtr. Bu ryasn anlatt eyhi Muhammed mkeneg, papaann Hindistan kularndan olduunu; Bak-Billah'n Hindistan'da irad ile megul olurken deerli bir insan yetitireceini; o deerli ztn feyzi ve fikirleriyle insanlarn aydnlanacan syler. Bak-Billah'n bu rya olayn anlattktan sonra Ahmed Sirhind'ye: "Biz, bu ryann size iaret ettiini dnyoruz." dedii de kaydedilmitir.(2) mam- Rabbnyi anlamak kolay grnse de, neden zordur? mam- Rabbnyi anlamakta bugn elimizde olan imkan deerli eseri Mektubt'nda yer alan mektublar ile risaleleridir.(3) 'Rabbn Risaleler'de yer verilen konularn pekounun zaten Mektubt- Rabbn'de yer alan mektublarda da ilendii grlmektedir. Bu nedenle iyi bir Mektubt analizinin mam- Rabbn mesajnn anlalmas iin yeterli olabilecei de sylenebilir. Mektubt- Rabbn'de yer alan mektublara yaklam da grlen en nemli hata, okurlarn ve hatta Rabbnlik zerinde kalem oynatan yazarlarn bilimsel yntemlere hakim olamamalardr. Analitik bir tarzda mektublara yaklalamad iin mam- Rabbnnin fikirleri bugne kadar net olarak ve bir sistem arz eklinde ortaya konulmu deildir. Bu konuda kayda deer bir istisna tekil eden ve mam- Rabbn ve Mektubt zerinde ciddi bir emek sarfettii ortada olan Do. Dr. Necdet Tosun; ilim disiplinine sahip olduu iin mam- Rabbn'nin anlalmas nndeki engelleri isabetle tehis etmitir. Necdet Tosun, mam- Rabbn Ahmed Sirhind adl eserinde mm- Rabbn'nin anlalmas nndeki engellerle ilgili tehisini u satrlarda dile getirmitir: "(mam- Rabbn) mektuplarnda seyr u slk mertebelerini batan sona anlatmak yerine, daha ziyade muhatab ilgilendiren baz mertebeler hakknda bilgi vermitir. Bu mektuplardaki paralar bir dzen iinde sralanmad takdirde, okuyucuya bir yap-boz oyununun dank paralar gibi grnmekte; manev yolculuun balangc, ortas ve sonu hakknda btncl bir fikir vermemektedir.(4)

Tosun'a gre (mam- Rabbn), "zihnindeki sistemi bir btn halinde yazmak yerine, genellikle bir eser veya mektubunda konunun bir ynn anlatm, bir baka eserinde ayn konunun devamn veya deiik bir boyutunu ele almtr." Bu nedenle Onun (mam- Rabbn'nin)anlatmak istedii sistemi bir btn olarak kavrayabilmek iin eserleri ve mektuplar dikkatle okunup ilgili paragraflar birletirilmelidir. Aksi takdirde okuyucunun nndeki bilgiler bir yap-boz oyununun dank paralar gibi duraca iin sistemi kll (btncl) olarak anlamas olduka g olacaktr." (5) Do. Dr. Necdet Tosun'un Mektubt- Rabbn'de yer alan mektublarn bir yap-bozun paralar gibi olduu tesbiti ve mam- Rabbn'yi btncl bir anlama dzeyine erimek iin bu paralarn biraraya getirilmesinin gereklilii konusundaki yaklam ok orijinal bir deerlendirmedir. Mektubt' Bir de Byle Okuyun Necdet Tosun'un bu deerlendirmelerini zetleyecek olursak Mektubt- Rabbn'nin salkl olarak anlalmas iki temel faktre baldr: 1. Mektubun Muhatab Olan Kiinin Maddi Konumu ve Manev Hali: Ayetleri anlamada esbb- nzul bilgisi ne kadar nemli ise mam- Rabbnnin mektuplarndaki talimat, ima ve iaretlerin ve btnyle anlamn kavranmasnda da mektubun yazld kiinin konumu ve mam- Rabbn ile ilikisinin dzeyi o kadar nemlidir. Mektubt klliyatn oluturan mektublar, ya dorudan mam- Rabbnnin tebli ve irad iin yazmas ve daha ok da eitli vastalarla mam- Rabbnye ulatrlan sorulara cevap halinde yazlmas ile ortaya kmtr. Bu yzden mektupalrn yazld kiilerin anlama eriilmesinde zel bir nemi vardr. Hatta Mektubt- Rabbnnin mektuplarn muhataplar esas alnarak yeniden tasnifi de faydadan uzak deildir. mam- Rabbn'nin mektublarn yazd kiiler incelendii kaba taslak iki grup insann bu mektuplarn muhatab olduu grlecektir: a. Madd iktidar sahibi olan kiiler: Bunlar arasnda nvanndan aka zahiri ikitidarn sahibi olduklar anlalan Hanlar Han Abdurrahim; Drb Han, Kl Han, Bahadr Han, skender Han gibi sultanlar ile Klncullah Mirz, Mirz Muzaffer, Mirz Beduzzamn, Mirz Fethullah gibi mirzalar, Hakm Abdlkdir, Hakm Sadr gibi devlet yetkililerinin yer ald grlr. Bu zahir saltanat ve makam sahibi kiilere yenlik mektublarn ounlukla nasihatlar ierdii, kiiye eriatn hkmlerine uygun ve halka merhamet ile muamele gibi konumlarna uygun tavsiyelerle dolu olduu grlr. b. Yolunu Takip Eden Mridler: Bunlara arasnda en bata oullar Muhammed Sadk, Muhammed Sad ve Muhammed Masum gibi kendi z ocuklar ile deiik yerlerde mam- Rabbn'ye vekaleten irad faaliyeti yapan Mr Muhammed Numn, Beduddn Sehrenpr, Muhammed Haim Kem ve Mr Muhibbullah Mankpr gibi halifeleri ve Muhammed Thir, Muhammed Slih ve Muhammed Eref gibi manevi terakkiye ak, nde gelen baz mridler yer alr. mam- Rabbn'nn asl tasavvuf retileri ve eitim yntemini ieren mektuplar bu ahslara yazlanlar satrlarda yer alr. Mektub yazlan ahslardan Abdurrahim Han, Ferid Buhari gibi baz isimler zahiren iktidar sahibi gibi grnmekte ise de manev yolda da olduka ilerledikleri kendilerine yazlan mektuplarn ieriinden anlalmaktadr. 2. Mektubu Yazd Srada mam- Rabbn'nin erisinde Bulunduu Keml Dairesi ve Ruh Hali: Bu husus ilk faktre gre daha derinliine bir analizi gerektirir ve buna bal

olarak da daha dikkatli bir incelemeyi hak eder. mam- Rabbn'nin mridi Muhammed Bk-Billh'a yazd ve Mektubt- Rabbn derlemesinin balarnda yer alan mektuplar bunlarn en tipik rnekleridir. Aslnda bu konudaki zorluklarn en nemlisi mektuplarn yazld ahslarn kimler olduu hemen hemen kesin olarak belli iken mektuplarn yazld tarihlerin belirsiz oluudur. Ancak mektubun yazld ahsn hayat hakknda bilgi sahibi olunabiliniyorsa, mektubun yazl tarihi hakknda bir tahminde bulunulabilir. Mektubun yazld srada mam- Rabbn'nin kendi manev seyrinin hangi merhalesinde olduunun nemine dikkat eken Necdet Tosun, mam- Rabbn'nin kendi seyr slkunun deiik dnemlerindeki mahedelerinin yansd mektublarndaki baz ifadelerin daha sonra bizzat kendisi tarafndan tashih edildiine u szlerle iaret eder: "te yandan (mam- Rabbn Ahmed) Sirhind, mrnn sonraki dnemlerinde edindii yeni bilgi ve ruh tecrbeler neticesinde nceki baz fikirlerinden vaz gemitir. Dolaysyla onun genlik ve orta ya dneminde yazd eserler ve mektuplar ihtiyatla kullanlmaldr." "(mam- Rabbn Ahmed)Sirhind fikr deiim geirdikten sonra, vahdet-i vcd balamnda daha nce yazd bilgilerin iin hakikatine ulamadan nce yazlm eyler olduunu, onlar hakknda piman ve tevbekr olduunu ifade etmitir.(6) mam- Rabbn, Mebde' ve Me'd risalesinde de yazlarnda birbiriyle uyumayan bilgilere rastlayanlara, bunlar manev hllerinin farkl zamanlarda ayr ayr oluuna yormalarn tavsiye eder.(7) Muammann zm Yukarda ksaca zetlediim ve yzeyden bir Mektubt- Rabbn incelemesi ile dahi gereklilii ve hatta zorunluluu hemen fark edilebilecek yntem ile mam- Rabbn Ahmed Sirhind eserleri zerinde allmas muammann yegane zm olarak grnmektedir. Analitik bir okuma yapmadan Mektubt'tan teori ve hatta fetva kartmaa kalkan bir ilahiyatnn bir devlet yetkilisi olan Mirz Beduzzamn' eriata uymaa davet eden mektub, tefelnde kt iin bunda kendisi ile ilgili batn bir iaret vehmeden klasik medrese kkenli limden bir fark olmaz. Bugn ilahiyat fakltelerinde yer alan akademisyenlerin mam- Rabbn hakknda sz syleme alann amatr ilahiyat merakllarna veya arkaik medrese kalplarna skm -iyi niyetli ve fakat yetersiz- yntem bilmez ellere/dillere brakmas anlalmaz bir tutumdur. Hele de bir Mektubt- Rabbn derlemesinin keli parantezlerle doldurulmu ve stlah idileri ile yaralanm olduunu grp te zlmemek ne mmkn...(8) Bugn lkemizde bylesi analitik bir Mektubt okumas bir yana hl anlalr bir Mektubt- Rabbn tercmesini orijinal dili olan Farsa'dan evirisi ile okuyamaz oluumuz cidden dndrcdr. Umarm, bu zntmz giderecek birileri vardr unca sayya ulaan ilahiyat fakltelerinin akademisyenleri arasnda... (*) Dr. Hayati Bice Aratrmac-Yazar atahayati@gmail.com -----------------------------(1) Do. Dr. Necdet Tosun, mam- Rabbn Ahmed Sirhind, nsan Yaynlar,2. Bask,

stanbul, 2009. (2) Tosun, a.g.e.,s.21. (3) mam- Rabbn'nin mektublar eskiden beri tasavvuf ile ilgili Trk okurunun ilgisini ekmi ve Osmanllar devrinden bu yana Trke'ye evrilerek "Mektubt- Rabbn" ismi ile birok defa yaynlanmtr. Bu "Mektubt- Rabbn" aktarmlar arasnda Abdulkadir Akiek tarafndan yaplan ne kmakta ise de bu tercmenin dili de gnmz iin anlalmaz hale gelmitir. mam- Rabbn'nin kk hacimli risalelerin hepsi, Do. Dr. Necdet Tosun tarafndan Trke'ye aktarlarak Mebde ve Med (Rabbn lhamlar), Marif-i Lednniyye (Ariflerin Halleri), Mkeft- Gaybiyye (Manev Yolculuk)isimleri ile Sufi Kitap yaynalr arasnda yaynlanmtr. (4) Tosun, a.g.e.,s.70. (5) Tosun, a.g.e.,s.96. (6) Bu Fakir (mam- Rabbn), baz mektuplarnda: "Sbhan Hakkn hakikati, srf vcuddur." diye yazm ise, bu, anlatlan muamelenin hakikatna muttali olmadndandr. Vahdet-i vcud ve daha baka yazdm bu trden bilgiler dahi o manada bir kavrayn olmayndandr. Muamelenin hakikatna vakf olup ayktktan sonra, balang ve orta halde yazp sylediklerimden piman oldum. Onlar iin Allah- Tal'dan balanmam dilerim. Allah- Tal'nn kt sayd eylerin tmnden tevbe ederim." (Mektubt- Rabbn, 260. Mektub, A. Akiek Tercumesi) http://sufiforum.com/viewtopic.php?f=111&t=3226 (7) Tosun, a.g.e.,s.150. (8) Ahmed-i Frk Serhend, Mjdeci Mektuplar, Hakikat Kitabevi, 27. Bask, stanbul, 2003.