TS 1900-1

75
1

TRK STANDARDI
TURKISH STANDARD

TS 1900-1
Mart 2006
ICS 93.020

NAAT MHENDSLNDE ZEMN LBORATUVAR
DENEYLER - BLM 1: FZKSEL ZELLKLERN TAYN

Methods of testing soils for civil engineering purposes in the
laboratory - Part 1: Determination of physical properties

TRK STANDARDLARI ENSTTS
Necatibey Caddesi No.112 Bakanlklar/ANKARA

Bugnk teknik ve uygulamaya dayanlarak hazrlanm olan bu standardn, zamanla ortaya kacak
gelime ve deiikliklere uydurulmas mmkn olduundan ilgililerin yaynlar izlemelerini ve standardn
uygulanmasnda karlatklar aksaklklar Enstitmze iletmelerini rica ederiz.

Bu standard oluturan Hazrlk Grubu yesi deerli uzmanlarn emeklerini; tasarlar zerinde grlerini
bildirmek suretiyle yardmc olan bilim, kamu ve zel sektr kurulular ile kiilerin deerli katklarn
kranla anarz.

Kalite Sistem Belgesi
malt ve hizmet sektrlerinde faaliyet gsteren kurulularn sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite
Standardlarna uygun olarak kurmalar durumunda TSE tarafndan verilen belgedir.

Trk Standardlarna Uygunluk Markas (TSE Markas)
TSE Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin ilgili Trk Standardna uygun
olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk Standardlar Enstitsnn
garantisi altnda olduunu ifade eder.

TSEK

Kalite Uygunluk Markas (TSEK Markas)
TSEK Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin henz Trk Standard
olmadndan ilgili milletleraras veya dier lkelerin standardlarna veya Enstit tarafndan kabul edilen
teknik zelliklere uygun olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk
Standardlar Enstitsnn garantisi altnda olduunu ifade eder.

DKKAT!
TS iareti ve yannda yer alan say tek bana iken (TS 4600 gibi), mamuln Trk Standardna uygun
retildiine dair reticinin beyann ifade eder. Trk Standardlar Enstits tarafndan herhangi bir
garanti sz konusu deildir.

Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni bilgi Enstitmzden salanabilir.

TRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

ICS 93.020 TRK STANDARDI TS 1900-1/Mart 2006

n sz

Bu standard, TS 1900 (1987)n revizyonu olarak TSE naat htisas Grubunca hazrlanm ve TSE
Teknik Kurulunun 09 Mart 2006 tarihli toplantsnda Trk Standard olarak kabul edilerek yaymna karar
verilmitir.

Genel ismi naat mhendisliinde zemin lboratuvar deneyleri olan bu standard, aada belirtilen
blmlerden olumaktadr:

Blm 1: Fiziksel zelliklerin tayini

Blm 2: Mekanik zelliklerin tayini

Bu standardda kullanlan baz kelime ve/veya ifadeler patent haklarna konu olabilir. Byle bir patent
hakknn belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.


indekiler

0 Giri ........................................................................................................................................................ 1
1 Kapsam................................................................................................................................................... 1
2 Atf yaplan standardlar ........................................................................................................................ 1
3 Terimler ve tarifleri ................................................................................................................................ 1
3.1 Zemin .................................................................................................................................................. 1
3.2 Likit limit............................................................................................................................................... 1
3.3 Plstik limit .......................................................................................................................................... 1
3.4 Plstisite indisi..................................................................................................................................... 1
3.5 Plstik olmayan zemin ........................................................................................................................ 2
3.6 Dane ap dalm .............................................................................................................................. 2
3.7 Ta (moloz) ......................................................................................................................................... 2
3.8 akl (G) .............................................................................................................................................. 2
3.9 Kum (S) ............................................................................................................................................... 2
3.10 Silt (M) ............................................................................................................................................. 2
3.11 Kil (C)............................................................................................................................................... 2
3.12 Kohezyonlu zemin ........................................................................................................................... 2
3.13 Kohezyonsuz zemin ........................................................................................................................ 2
3.14 Yarlama .......................................................................................................................................... 2
3.15 eyrekleme...................................................................................................................................... 3
3.16 Sktrma......................................................................................................................................... 3
3.17 Konsolidasyon ................................................................................................................................. 3
3.18 Doal birim hacim arlk................................................................................................................. 3
3.19 Kuru birim hacim arlk................................................................................................................... 3
3.20 Su muhtevas................................................................................................................................... 3
3.21 Deimez ktle................................................................................................................................ 4
3.22 Optimum su muhtevas.................................................................................................................... 4
3.23 En byk kuru birim hacim arlk ................................................................................................... 4
3.24 Sklk yzdesi.................................................................................................................................. 4
3.25 Hava boluklar yzdesi................................................................................................................... 4
3.26 Sabit hava boluu erisi ................................................................................................................ 4
3.27 Doygunluk erisi (sfr hava boluu erisi) .................................................................................... 4
3.28 Havada kurutulmu zemin............................................................................................................... 4
3.29 Edeer dane ap .......................................................................................................................... 5
4 zellikler................................................................................................................................................. 5
4.1 Cihazlar ............................................................................................................................................... 5
4.2 Zeminlerin deney amalar iin gruplandrlmas ................................................................................ 6
4.3 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas................................................................................... 6
4.4 Birimler .............................................................................................................................................. 10
4.5 Rapor hazrlanmas ........................................................................................................................... 10
4.6 Deneyde kullanlan suyun zellikleri ................................................................................................. 10
4.7 Zeminlerin snflandrlmas ............................................................................................................... 10
5 Deneyler ............................................................................................................................................... 10
5.1 Zemin snflandrma deneyleri........................................................................................................... 10
5.1.1 Deney 1: Su muhtevasnn tayini ............................................................................................... 10
5.1.2 Deney 2: Likit limitin tayini.......................................................................................................... 14
5.1.3 Deney 3: Plstik limitin tayini ve plstisite indisinin bulunmas.................................................. 24
5.1.4 Deney 4: Bzlme limitinin tayini ............................................................................................... 26
5.1.5 Deney 5: Zemin danelerinin bal younluunun (zgl arlk) tayini ...................................... 31
5.1.6 Deney 6: Dane ap dalmnn bulunmas............................................................................... 37
5.2 Zemin sktrma deneyleri ................................................................................................................ 60
5.2.1 Deney 7: Zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevas bantsnn 2,5 kilogramlk
tokmakla elde edilmesi (standart enerji)..................................................................................... 60
5.2.2 Deney 8: Zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevasnn 4,5 kilogramlk tokmakla
elde edilmesi (yksek enerji)...................................................................................................... 66
5.2.3 Deney 9: ri daneli zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevas bantsnn
titreimli tokmak ile bulunmas .................................................................................................. 70

ICS 93.020 TRK STANDARDI TASARISI tst 1900-1/Revizyon

5.3 Zeminin kuru birim hacim arlnn yerinde tayini........................................................................... 75
5.3.1 Deney 10: Zemin yerine kum doldurma metodu (ince ve orta daneli zeminler iin kk
boaltma silindiri metodu) .......................................................................................................... 75
5.3.2 Deney 11: Zemin yerine kum doldurma metodu (ince, orta ve iri daneli zeminler iin byk
boaltma silindiri metodu) .......................................................................................................... 82
5.3.3 Deney 12: Numune alc metodu (tasz, killi veya tebeirli zeminler iin) ................................ 87
5.3.4 Deney 13: Balon metodu ........................................................................................................... 88
Yararlanlan kaynaklar................................................................................................................................... 92
Ek A Suyun younluu ve viskozitesi ......................................................................................................... 93


1
naat mhendisliinde zemin lboratuvar deneyleri -
Blm 1: Fiziksel zelliklerin tayini

0 Giri
Bu standard, inaat mhendislii ile ilgili zemin lboratuvar deneylerinde, fiziksel zelliklerin tayin metotlarna
dairdir.

1 Kapsam
Bu standard, inaat mhendislii ile ilgili, lboratuvarda yaplacak zemin deneylerinden, su muhtevasnn
tayini, likit ve plstik limitlerin tayini, bzlme limitinin tayini, bal younluun (zgl arlk) tayini, dane ap
dalmnn tayini, sktrma deneyleri ile zeminin kuru birim hacim arlnn yerinde tayini iin uygulanacak
metotlar kapsar.

Lboratuvar deneyleri kullanlarak zeminin mekanik zelliklerin tayini metotlar TS 1900-2de verilmitir.

2 Atf yaplan standardlar
Bu standardda dier standard ve/veya dokmanlara atf yaplmaktadr. Bu atflar metin ierisinde uygun
yerlerde belirtilmi ve aada liste hlinde verilmitir. * iaretli olanlar ngilizce metin olarak baslan Trk
Standardlardr.

TS No Trke Ad

ngilizce Ad

TS 706
EN 12620
Beton agregalar Aggregates for concrete
TS 1227
ISO 3310-1
Deney elekleri - Teknik zellikler ve
deneyler - Ksm 1: Tel rgl deney
elekleri
Test Sieves - Technical requirements and
testing - Part 1: Test sieves of metal wire
cloth
TS 1500 naat Mhendisliinde zeminlerin -
snflandrlmas
Classificaiton of so in for civil engineering
purposes
TS 1900-2 naat mhendisliinde zemin lboratuvar
deneyleri - Blm 2: Mekanik zelliklerin
tayini
Methods of testing soils for civil engineering
purposes in the laboratory - Part 2:
Determination of mechanical properties
TS 1901 naat mhendisliinde sondaj yollar ile
rselenmi ve rselenmemi numune alma
yntemleri
Methods of and obtaning of disturbed and
undisturbed samples for civil engineering
purposes
TS EN
ISO 3696
Su - Analitik lboratuvarnda kullanlan -
zellikler ve deney metotlar
Water for analytical laboratory use
Specification and test methods
TS EN ISO/
IEC 17025
Deney ve kalibrasyon lboratuvarlarnn
yeterlilii iin genel artlar
General requirements for the competence of
testing and calibration laboratories

3 Terimler ve tarifleri
Bu standardn amac bakmndan aada verilen terimler ve tarifleri uygulanr.

3.1 Zemin
Zemin, kayalarn bozumas, ayrmas ve dalmas sonucu oluan, yer krenin d ksmn oluturan,
bnyesinde su ve hava bulunan, daneli malzeme.

3.2 Likit limit
Likit limit, zeminin likit limit deneyi ile llen, plstik durumdan akc duruma getii andaki su muhtevas.

3.3 Plstik limit
Plstik limit, kurumakta olan bir zeminin plstik limit deneyi ile llen, plstik zelliini yitirerek yar kat hale
dnt andaki su muhtevas.

3.4 Plstisite indisi
Plstisite indisi, bir zeminin likit limiti ile plstik limiti arasndaki saysal fark.


2
3.5 Plstik olmayan zemin
Plstik olmayan zemin, plstisite indisi sfr olan veya zerinde plstik limit deneyi yaplamayan zemin.

3.6 Dane ap dalm
Dane ap dalm, belirli aplardaki dane gruplarnn, zeminin toplam kuru ktlesine oranla yzde olarak
belirtilmesi.

3.7 Ta (moloz)
ap 200 mm ile 60 mm arasnda deien yuvarlak veya ok keli malzeme.

3.8 akl (G)
Zeminin, ap 60 mm ile 2 mm arasnda olan danelerden oluan blm.

3.8.1 ri akl

3.8.2 nce akl

3.9 Kum (S)
Zeminin, ap 2 mm ile 75 um arasnda olan danelerden oluan blm.

3.9.1 ri kum
Zeminin, ap 2 mm ile 0,6 mm arasnda olan danelerden oluan blm.

3.9.2 Orta kum
Zeminin, ap 0,6 mm ile 0,2 mm arasnda olan danelerden oluan blm.

3.9.3 nce kum
Zeminin, ap 0,2 mm ile 75 um arasnda olan danelerden oluan blm.

3.10 Silt (M)
Zeminin, ap 75 um ile 2 um arasnda olan danelerden oluan blm.

3.11 Kil (C)
Zeminin, ap 2 umden kk danelerden oluan blm.

3.12 Kohezyonlu zemin
erdii kil mineralleri etkisiyle, suyla yorulduunda hamurumsu kvam kazanabilen zemin tr.

3.13 Kohezyonsuz zemin
Plstik zellik gstermeyen veya amur oluturmayan zemin tr

3.14 Yarlama
Miktarca ok olan bir numunenin uygun boyutlu bir numune ayrcdan (ekil 1) geirilerek yaklak olarak
birbirine eit iki ksma blnmesi ve bylece numune miktarnn azaltlmas. Bu ilem, numune istenilen
miktara getirilene kadar tekrarlanr.


3
ller mmdir.

Notlar
1 - Gerekli ilevleri yerine getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir,
2 - Ayrcdaki aklk adedi ift ve aklklar birbirine eit sayda olmaldr,
3 - ri zemin iin en az 8 ve ince zemin iin en az 12 aklk olmaldr,
4 - Aklk says her iki ynde de eit olmaldr,
5 - Akln genilii, en byk dane apndan % 50 daha fazla olmaldr.

ekil 1 - Numune ayrcnn emas

3.15 eyrekleme
Miktarca ok olan bir numunenin, sistemli bir biimde blnerek istenilen miktara indirilmesi.

3.16 Sktrma
Tokmak veya baka bir mekanik arala zemine enerji uygulanarak danelerin birbirlerine yaklatrlmas,
bylece zeminin kuru birim hacim arlnn artrlmas.

3.17 Konsolidasyon
Zemine belirli bir sreyle uygulanan srekli basn art sonucu oluan fazla boluk suyu basncnn
snmesi, danelerin birbirine daha yakn duruma getirilmesi.

3.18 Doal birim hacim arlk
Doal halde bulunan zeminin boluklarn da kapsayan birim hacmindeki katlarn ve varsa suyun, toplam
ktlesi.

3.19 Kuru birim hacim arlk
Ya durumda birim hacim kaplayan zeminin (105 5) Cta deimez ktleye eritikten sonraki ktlesi.

3.20 Su muhtevas
Kuru ktlenin yzdesi olarak ifade edilen, zeminin (105 5) C scaklktaki ortamda belirli bir sre tutulmas
sonucu bnyesinden verebildii su miktar.


4
3.21 Deimez ktle
Etvde kurutulmakta olan numunenin 4 saat aralkla art arda yaplan iki tartm arasnda % 0,1den fazla fark
gstermedii ktle.

3.22 Optimum su muhtevas
Belirli bir mekanik enerji uygulanarak sktrlan zeminde, en byk kuru birim hacim arln salayan su
muhtevas (ekil 2).

ekil 2 - Standart ve ar enerji (modifiye) sktrma erilerine rnek

3.23 En byk kuru birim hacim arlk
Optimum su muhtevasndaki bir zemine belirli bir sktrma enerjisi uygulanarak elde edilen kuru birim hacim
arlk.

3.24 Sklk yzdesi
Bir zeminin kuru birim hacim arlnn, zeminin standart lboratuvar sktrma deneyiyle bulunan en byk
kuru birim hacim arlna oran (yzde olarak gsterilir).

3.25 Hava boluklar yzdesi
Zemin ierisindeki hava boluklar hacminin, boluklarn toplam hacmine oran (yzde olarak gsterilir).

3.26 Sabit hava boluu erisi
Belirli bir hava boluu yzdesi iin zeminin kuru birim hacim arlk- su muhtevas bantsn gsteren eri.

3.27 Doygunluk erisi (sfr hava boluu erisi)
Sktrlm zeminde hi hava boluu bulunmad durumdaki kuru birim hacim arlk- su muhtevas
bantsn gsteren eri (doygunluk erisi ekil 2de gsterilmitir).

3.28 Havada kurutulmu zemin
Tepsiler ierisine serilerek lboratuvar ortamnda veya drt gn sreyle braklm zemin.


5
3.29 Edeer dane ap
Su iinde o dane ile ayn hzda ken, bal younluu (zgl arlk) daneninkine eit bir krenin apdr.

4 zellikler

4.1 Cihazlar

4.1.1 Deney elekleri
TS 1227 ISO 3310-1e uygun deney elekleri kullanlr.

Bu standardda belirtilen elekler yerine, deney raporunda belirtilmek artyla, bir baka standardda verilen
edeer elekler de kullanlabilir.

Deney numunesi miktar, deney sonunda eleklerde kalan numune miktar, izelge 1de verilen deerleri
amayacak ekilde ayarlanmaldr.

izelge 1 - Deney sonunda her elekte kalan numunenin almamas gereken en byk miktar (izelgede
olmayan elek aplar iin gerekli en ok miktarlar enterpolasyonla bulunabilir)

Elekte kalan
malzeme miktar (en byk)
Elekte kalan malzeme
miktar (en ok)
Elein gz
akl
(edeeri)
45 cm apl
elekler iin
30 cm apl
elekler iin
Elein gz
akl
(edeeri)
20 cm apl elekler iin
mm kg kg mm mikron g
50 10 4,5 2,5 - 200
40 8 3,5 1,6 - 100
31,5 6 2,5 1,25 - 100
25 6 2,5 - 800 75
20 4 2,0 - 630 75
12,5 3 1,5 - 400 75
10 2 1,0 - 315 50
6,3 1,5 0,75 - 200 50
5 1,0 0,50 - 160 40
4,75 1,0 0,40 - 80 25
3,15 - 0,30 - 75 20

4.1.2 Teraziler
Yaklak 500 g kapasiteli 0,001 g ve 0,01 g dorulukla, 10 kg kapasiteli ve 0,1 g dorulukla ve 25 kg
kapasiteli ve 1 g dorulukla tartabilen.

4.1.3 Palet baklar
TS 1900 standard serisi kapsamnda yaplacak deneylerde kullanlabilecek palet baklar izelge 2de
verilmitir.

izelge 2 - Palet bann boyutlar

Az kesimi boyutlar A (mm) B (mm)
Uzunluk
Genilik
100
20
200
30

4.1.4 Sapma
Deneylerde kullanlacak cihazlarn zorunlu boyutlar ilgili ekillerde verilmitir. ekillerde aksi belirtilmedike,
aadaki sapma deerlerinin dna klmamaldr.

300 mmden byk boyutlarda 0,8 mm
300 mm ve daha kk boyutlarda 0,4 mm


6
4.2 Zeminlerin deney amalar iin gruplandrlmas
Bu standarddaki deney amalar iin zeminler, aadaki gibi gruplandrlr:

1 - nce daneli: indeki danelerin ktlece en az % 90 2 mm (veya edeer) elekten geen zeminler.

2 - Orta daneli: indeki danelerin ktlece en az % 90 20 mm (veya edeer) elekten geen zeminler.

3 - ri daneli: indeki danelerin ktlece en az % 90 40 mm (veya edeeri) elekten geen zeminler.

Yukardaki tarifler gz nnde tutularak yaplan bir gruplandrmada, herhangi bir zemin, zelliklerini salad
en ince daneli gruba sokulmaldr.

Bu standarddaki deneylerden, elek analizi ve plstisite deneyleri dndakiler, 40 mmlik elekte ktlece kalan
oran % 10 ve daha fazla olan zeminlere uygulanmaz. Bu tr zeminler iin TS 706 EN 12620 standard
uygulanr.

4.3 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas

4.3.1 Genel
Bu blm araziden TS 1901e gre alnarak lboratuvara getirilen zemin numunelerinin hazrlanmas ve
daha sonraki deneyler iin blmlere ayrlmas ilemini kapsar.

4.3.2 Cihazlar
Terazi, 0,1 g dorulukla tartma yapabilen,
Havan, zemindeki topaklar, dane boyutlarnda klme meydana getirmeksizin ufalayan,
Havaneli, lstik kapl, ekil 3te gsterilen,
Deney elekleri, gz aklklar 425 um, 2 mm, 4,75 mm, 9,5 mm, 20 mm, 40 mm olan,
Etv, 45 C ile 110 C arasnda istenilen scaklkta sabit tutabilen,
Numune blc, ekil 1de gsterildii gibi olan.

4.3.3 Deneyler iin numunenin n hazrl

4.3.3.1 Numune, TS 1901e gre alndktan sonra zeminin ince daneli, orta daneli ve iri daneli gruptan
hangisine girdiine karar verilmesi gerekir (Madde 4.2). Zeminin hangi gruba dhil olduu genellikle nceden
bilinir veya kolayca anlalabilir. Ancak, tereddt duyulan durumlarda, numunenin bir paras, bu standardn
6 (A) veya 6 (B) numaral deneylerinde verilen metotlar uygulanarak uygun bir elek veya elek takmndan
elenmelidir. Bu amala kullanlacak numune miktar izelge 3te verilmitir.

izelge 3 - Zeminin gruplandrlmas iin elenecek malzeme miktar

Malzemenin % 10dan ounu oluturan
blmn en byk dane ap
Eleme iin alnacak malzemenin
gerekli en az ktlesi (kg)
20 mmden byk
20 mm
4,75 mmden kk
15
2
0,1


7
ller mmdir.

Aklamalar
1 Yaptrc madde
2 Kauuk
3 Ahap sap
t > 13 mm

Not - ekilde gsterilen cihaz yeterlidir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir

ekil 3 - Lstik kapl havan eli

4.3.3.2 Deneylerde kullanlacak olan numunenin toplam ktlesi, zemin grubuna ve yaplacak deneylere
baldr. Bununla birlikte, zeminin zelliklerini doru yanstabilen bir numunenin toplam ktlesi, genellikle
aada verilenlerden az olmamaldr:

nce daneli zeminler 0,5 kg
Orta daneli zeminler 5 kg
ri daneli zeminler 30 kg

Deneyler iin gerekli numune miktar, izelge 4te verilen ktleler, yaplacak deneylerin says ile arparak
elde edilir. Bu ktlelerde gereken yerlerde talarn karlmas sonucu doacak eksilmeyi karlayacak bir pay
bulunmaktadr. Bu ekilde elde edilen numune ktlesi, ilgili zemin grubu iin yukarda verilen en kk
miktarn altnda kalyorsa, deney iin bu en kk miktar alnmaldr.

4.3.3.3 eyrekleme iin numune konik biimde ylr. Dey iki ap boyunca drt eit paraya blnr.
Karlkl iki blm ayrlr. Kalan iki eyrek blm kartrlarak bir yarm elde edilir. leme, numune istenilen
miktara ulatrlncaya kadar devam edilir.

4.3.3.4 Su muhtevas deneyi iin alnan numuneler, kurumay nlemek amacyla, alndktan hemen sonra
kapakl kaplarda tutulmal ve kapaklar buharlamay nleyecek biimde geirimsiz hle getirilmi olmaldr.

4.3.3.5Numune (veya Madde 4.3.3.3 veya Madde 4.3.3.4teki ilemler yaplmsa, numunenin geri kalan)
gerekirse akta veya etvde kurutularak ufalanabilecek duruma getirilir. Bu ilem, 50 Cu amayan bir
scaklkta yaplmaldr. Daha sonra yaplacak deney sonularna bir etkisi olmayaca kesinlikle biliniyorsa,
zemin (105 5) C scaklkl etvde de kurutulabilir (Madde 4.3.6 Not 2).


8
izelge 4 - Deneyler iin gerekli en az numune miktar

Zemin gruplarna gre numune miktar
Deney
nce daneli Orta daneli ri daneli
Su muhtevas Deney 1 50 g 350 g 4 kg
Likit limit Deney 2 (A) 500 g 1 kg 2 kg
Likit limit Deney 2 (B) 500 g 1 kg 2 kg
Likit limit Deney 2 (C) 500 g 1 kg 2 kg
Plstik limit Deney 3 50 g 100 g 200 g
Hacimsel bzlme Deney 4 500 g 800 g 1,5 kg
Bal younluk Deney 5 (A) 100 g 100 g 100 g
Bal younluk Deney 5 (B) 600 g 600 g 600 g
Dane ap dalm Deney 6 (A) 150 g 2.5 kg 17 kg
Dane ap dalm Deney 6 (B) 150 g 2.5 kg 17 kg
Dane ap dalm Deney 6 (C) 250 g 250 g 250 g
Dane ap dalm Deney 6 (D) 100 g 100 g 100 g
Sktrma deneyi Deney 7 (Madde 4.3.6 Not 1) 25 kg (10 kg) 25 kg (10 kg) 25 kg (10 kg)

4.3.4 Snflandrma deneyleri iin numune hazrlanmas

4.3.4.1 Numunenin ufalanmas
Madde 4.3.3.5deki metotla elde edilen numunenin iindeki topaklar, dane boyutlar deitirilmeden ufalanr.
Bu ilem srasnda, zemin danelerinin paralanmamasna zenildii kadar, topaklarn, numune 4,75 mmlik
elekten geirildiinde elekte sadece tek tek daneler kalacak biimde, iyice ufalanmasna da zen
gsterilmelidir.

4.3.4.2 Deney numunesi elde edilmesi
Madde 4.3.4.1deki metotla elde edilen malzemeden eyrekleme metoduyla azaltlarak deneylerde
kullanlacak miktarda numuneler elde edilir. Bu numunelerin miktarlar, gereken yerlerde daha sonraki
tekrarlar da gz nnde tutularak, her deney iin aada verilen en kk miktar salamak zorundadr.

4.3.4.2.1 Deney 1: Su muhtevasnn tayini

nce daneli zeminler iin 30 g
Orta daneli zeminler iin 300 g
ri daneli zeminler iin 3000 g

4.3.4.2.2 Deney 2 (A), 2 (B), 2 (C), 3 ve 4: Likit limit, plstik limit, plstisite indisi ve bzlme
deerlerinin tayini
Madde 4.3.4.1deki metotla hazrlanan malzemeden, 425 um elekten elendiinde aadaki miktarlar elde
etmeye yetecek miktarda alnmaldr. Zeminin hemen hemen tamamnn 425 um elekten gemesi
durumunda, deneyler doal su muhtevasnda yaplr.

Deney 2 (A) 200 g
Deney 2 (B) 200 g
Deney 2 (C) 200 g
Deney 3 20 g
Deney 4 150 g

Ufalama ilemi srasnda zemin danelerinin paralanmamasna, ancak btn topaklarn, numune 425 umlik
elekten geirildiinde elekte sadece tek tek daneler kalacak biimde ufalanmasna zen gsterilmelidir
(Madde 4.3.6 Not 3). Malzemenin 425 umlik elekten geen yzdesi kaydedilmelidir (Madde 4.3.6 Not 4).

4.3.4.2.3 Deney 5 (A): Bal younluun (zgl arln) tayini
Madde 4.3.4.1deki metotla hazrlanan numuneden 350 g alnr ve gerekirse 4,75 mmlik elekten geecek
biimde tlr. Bu malzeme azaltlarak 200 glk bir numune elde edilir ve (105 5) C scaklktaki etvde
kurutulur. Hidratasyon suyunu kaybedebilecek numunelerde zemin doal durumda deneye tbi tutulduktan
sonra kurutma (80 5) C scaklktaki etvde yaplr.

9
4.3.4.2.4 Deney 5 (B): Bal younluun (zgl arln) tayini
Madde 4.3.4.1deki metotla hazrlanan malzemeden 400 - 500 glk bir numune alnr ve 40 mmden byk
daneler, bu boyutun altna dene kadar krlp paralanr. Hazrlanan numune (105 5) C scaklktaki
etvde kurutulur.

4.3.4.2.5 Deney 6 (A) ve 6 (B): dane ap dalmnn tayini
Madde 4.3.4.1deki metotla hazrlanan malzemeden, kurutulduktan sonra izelge 5teki en kk ktleleri
salayacak miktarda alnp (105 5) C scaklktaki etvde kurutulur.

izelge 5 - Eleme iin alnacak malzemenin en az miktar (izelgede olmayan elek aplar iin gerekli
miktarlar enterpolasyonla bulunabilir)

Malzemenin %10dan ounu oluturan
blmnn en byk dane ap (mm)
Elemek iin alnacak malzemenin
en kk ktlesi (kg)
75
50
40
20
12,5
10
6,3 veya 4,75
(2,0 mm, 630 um, 425 um, veya 75 um)
50
35
15
2
1
0,5
0,4
0,2

4.3.4.2.6 Deney 6 (C) ve 6 (D): dane ap dalmnn tayini (sadece, % 10undan ou 75
mlik elekten geen zeminlere uygulanabilir)
Madde 4.3.4.1de ki metotla hazrlanan malzemeden aada verilen miktarlarda numune gereklidir:

Deney 6 (C) 100 g
Deney 6 (D) 100 g

4.3.5 Sktrma ve dayanm deneyleri iin numune hazrlanmas

4.3.5.1 Deney 7 ve 8: Tokmakla yaplan sktrma deneyleri
Madde 4.3.3.3teki metotla hazrlanan malzemeden, 4,75 mm, 9,5 mm veya 20 mmlik (elek analizine gre
seilen) elekten elendiinde, sktrma srasnda daneleri paralanmaya eilimli olmayan zeminler iin 4 kg,
daneleri paralanmaya eilimli zeminler iin ise yaklak 10 kg malzeme verebilecek miktarda numune alnr
(Madde 4.3.6 Not 1). Bu numune 20 mmlik elekten elendikten sonra, elekte kalan numuneden ayrlp atlan
iri malzemenin yzdesi kaydedilir. Zeminin iindeki topaklar, numune 4,75 mm elekten geirildiinde elekte
sadece tek tek daneler kalacak biimde ufalanmaldr.

4.3.5.2 Deney 9: Titreimli tokmakla yaplan sktrma deneyi
Madde 4.3.3.3teki metotla hazrlanan malzemeden 40 mmlik elekten elendiinde, sktrma srasnda
daneleri paralanmaya eilimli olmayan zeminler iin 30 kg, daneleri paralanmaya eilimli olan zeminler iin
ise yaklak 50 kg malzeme verebilecek miktarda numune alnr (Madde 4.3.6 Not 1). Bu numune 40 mmlik
elekten elendikten sonra elekte kalan ve numuneden ayrlp atlan iri malzemenin yzdesi kaydedilir. Zemin
iindeki topaklar, numune 4,75 mmlik elekten geirildiinde elekte sadece tek tek daneler kalacak biimde
ufalanmaldr.

4.3.6 Notlar

Not 1 - Zemin, kireta, kumta trnden, tokman veya titreimli tokman darbeleriyle ap klebilecek
cinsten yumuak yapl daneler ieriyorsa, o numunenin daneleri sktrma srasnda paralanmaya
eilimli olarak nitelendirilmeli ve parantez iindeki ktleler kullanlmaldr.

Not 2 - (105 5) C scaklkl etvde kurutulan baz zeminlerin zellikleri yeniden kazanlamayacak biimde
deitiinden, deneyler iin hazrlanacak zemin numunelerinin akta kurutulmas nerilmitir.
Bununla birlikte bu deiimin pratikteki etkisi pek ok zemin iin nemsizdir. Kvam limiti
deneylerinde kullanlacak numunelerin 50 C ve daha yksek scaklktaki bir etvde kurutulmamalar
gerekir. Baz yerinde olumu (rezidel) zeminler akta kurutulmaktan bile etkilendikleri iin bunlar,
deneye doal su muhtevasnda tbi tutulmaldr. Akta kurutulacak numuneler, lboratuvarda
tepsilere serili durumda braklarak 3-4 gnde kurutulabilir. inde iri daneler bulunmayan baz kil ve
siltler, belirli deneyler iin akta kurutulmak yerine doal su muhtevalarnda deneye tbi tutulabilirler.

10
Not 3 - Az miktarda kohezyonlu malzeme ieren daneli zeminlerde, gerekli numune miktarn elde etmek iin
malzemenin 425 umlik elekten ykanarak elenmesi gerekebilir. Ykayarak eleme ilemi
uygulandnda, elekten geen malzeme ve su bir kap iinde toplanp bekletilmelidir. stteki su,
olduka berrak bir duruma geldiinde, bulandrlmadan dklmeli ve kabn dibinde kalan malzeme
havada kurutulmaldr.

Not 4 - 425 umlik elekten geen yzde tayini akta kurutulmu zemin zerinde yapldndan, elde edilen
deerin yaklak olduunu unutmamak gerekir.

4.4 Birimler
Bu standard serisinde SI birimleri kullanlmaktadr. Kullanlan birimler yerine, evirme katsaylar kullanlarak,
dier birimler de kullanlabilir.

4.5 Rapor hazrlanmas
Bu standardda, deney esnasnda ve rapor yazmnda kullanlacak eitli formlar nerilmitir. Formlar, gerekli
bilgilerin bulunmas artyla verilenlerden farkl biimlerde tanzim edilebilir. Deney raporu, formlarda istenilen
bilgilere ilveten TS EN ISO/IEC 17025te verilen bilgileri de ihtiva edecek ekilde dzenlenebilir.

4.6 Deneyde kullanlan suyun zellikleri
Deneyler iin TS EN ISO 3696 Snf 3 su kullanlmaldr. Ancak, Snf 3 suyun zelliklerinden sadece bir
tanesinin salanmas yeterlidir.

4.7 Zeminlerin snflandrlmas
Standardn bu blmnde belirtilen deney sonularna gre zemin snflamas TS 1500e gre yaplmaldr.

5 Deneyler

5.1 Zemin snflandrma deneyleri

5.1.1 Deney 1: Su muhtevasnn tayini

5.1.1.1 Deney 1 (A): Etvde kurutma metodu

5.1.1.1.1 Genel
Bu deney, zemindeki su miktarnn tayin edilmesi ve bunun zeminin kuru ktlesinin yzdesi olarak
gsterilmesini kapsar.

5.1.1.1.2 Cihazlar
Etv, srekli olarak (105 5) C scaklk salayabilen.

Ayrca zemin trne gre aadaki cihazlar gereklidir:

5.1.1.1.2.1 nce daneli zeminler iin
Kap, hava geirmez, yaklak 50 mm apnda ve 25 mm yksekliinde cam veya paslanmaz metal bir kutu,
Desikatr, ierisinde bir miktar nem ekici madde (susuz silika jeli) bulunan.

5.1.1.1.2.2 Orta daneli zeminler iin
Kap, paslanmaz, hava geirmez,
Bakkal krei

5.1.1.1.2.3 ri daneli zeminler iin
Kap, paslanmaz,
Terazi, 1 g dorulukla tartma yapabilen,
Bakkal krei


11
5.1.1.1.3 Deneyin yapl


5.1.1.1.3.1.1 Temizlenip kurutulmu kap ve kapa 0,01 g dorulukla tartlr (M
1
). En az 30 g zemin
numunesi ufalanr, kabn iine gevek olarak doldurulur ve kapak kapatlr. Kap, iindeki numuneler ile
birlikte tartlr (M
2
).

5.1.1.1.3.1.2 Kapa alan kap, kapa ve iindeki numune ile birlikte etve konarak (105 5) Cta
kurutulur (Madde 5.1.1.1.6 Not 1). Gerekli kurutma sresi zeminin trne ve numune miktarna bal olarak
deiir. 4 saat ara ile Madde 5.1.1.1.3.1.3 ve Madde 5.1.1.1.3.1.4te belirtilen metotla elde edilen oda
scaklna kadar soutulmu numune ktlesindeki deiim, numunenin balang ktlesinin % 0,1ini
amyorsa, numune deimez ktleye erimi saylr (Madde 5.1.1.1.6 Not 2). Numune etvde bulunduu
srece, kapak kapatlmamaldr.

5.1.1.1.3.1.3 Numune kuruduktan sonra kap, iindeki numunelerle birlikte kapa kapatlmadan oda
scaklna kadar soumak zere desikatre konur veya kapa kapatlarak uygun yerde soumaya braklr.

5.1.1.1.3.1.4 Kapa kapatlan kap, iindeki numunelerle birlikte 0,01 g dorulukla tartlr (M
3
).


5.1.1.1.3.2.1 Temizlenip kurutulmu kap ve kapa 0,1 g dorulukla tartlr (M
1
). En az 300 g zemin
numunesi ufalanr, kabn iine gevek olarak konur ve kapak kapatlr. Kap, iindeki numune ile birlikte
yeniden 0,1 g dorulukla tartlr (M
2
).

5.1.1.1.3.2.2 Kapa alan kap, kapa ve iindeki numuneler birlikte etve konarak (105 5) Cta
kurutulur (Madde 5.1.1.1.6 Not 1). Gerekli kurutma sresi zeminin trne ve numune miktarna bal olarak
deiir (Madde 5.1.1.1.6 Not 2). Numune etvde bulunduu srece, kapak kapatlmamaldr.

5.1.1.1.3.2.3 Numune kuruduktan sonra kapak kapatlr ve numune oda scaklna kadar soumaya
braklr.

5.1.1.1.3.2.4 Kap, kapa ve iindeki numunelerle birlikte 0,1 g dorulukla tartlr (M
3
).

5.1.1.1.3.3 ri daneli zeminler iin

5.1.1.1.3.3.1 Temizlenip kurutulmu kap ve kapa 1 g dorulukla tartlr (M
1
). En az 3 kg zemin numunesi
ufalanr, kabn iine gevek olarak konur. Kap, iindeki numunelerle birlikte yeniden 1 g dorulukla tartlr
(M
2
).

5.1.1.1.3.3.2 Kap iindeki numunelerle birlikte etve konarak (105 5) Cta kurutulur (Madde 5.1.1.1.6 Not
1). Gerekli kurutma sresi, zeminin trne ve numune miktarna bal olarak deiir (Madde 5.1.1.1.6 Not 2).

5.1.1.1.3.3.3 Numune kuruduktan sonra, numune oda scaklna kadar soumaya braklr.

5.1.1.1.3.3.4 Kap, iindeki numuneyle birlikte 1 g dorulukla tartlr (M
3
).

5.1.1.1.4 Hesaplama
Zeminin su muhtevas (w) kuru zemin ktlesinin yzdesi olarak aadaki eitlikten hesaplanr:

1 3
3 2
M M
M M
w
= *100

Burada;
M
1
Kabn ktlesi (g),
M
2
Kap + ya numune ktlesi (g),
M
3
Kap + kuru numune ktlesi (g)
dir.


12
5.1.1.1.5 Sonularn gsterilmesi
Su muhtevas (w) deerleri % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir (Madde 5.1.1.1.6 Not 1).
Sonularn elde edilmesinde kullanlan metot belirtilmelidir.
5.1.1.1.6 Notlar

Not 1 - Baz zeminler, stldnda kristal suyunu kaybeden jips ierirler. Bu deneyde verilen metotla llen
su muhtevas deerleri, her % 1 jips miktar bana yaklak olarak % 0,2 miktarnda eklenmi olur.
Zemin iinde jips bulunduundan kukulanlyorsa, numune, 80
o
Cu amayan bir scaklkta ve
gerekirse daha uzun bir sre etvde tutulmal, bu durum raporda belirtilmelidir.

Not 2 - Pek ok zemin iin 24 saatlik kurutma sresi uygun ve yeterlidir. Ancak, belirli tip zeminler ve ok
slak veya miktarca ok olan numuneler, daha uzun srede kururlar. Kuruma sresi ayrca, etvde
bulunan toplam malzeme miktarna da baldr.

Not 3 - Desikatr ierisine konulacak nem ekici maddenin (susuz silika jeli) renkli olmas tavsiye edilir
nk kullanm sresi dolan bu madde, renk deiikliine uradndan, deitirimle zaman kolayca
anlalabilir.

Not 4 - Su muhtevasnn tayininde izelge 6da verilen form kullanlabilir.

izelge 6 - Su muhtevas deneyi formu

Lboratuvar no rselenmi ise, elek no
Numuneyi gnderen Numune kabul tarihi
Ait olduu proje Deney balang tarihi
Kuyu / sondaj no Deney biti tarihi
Numune no Deneyi yapan
Numune tipi Kontrol Eden
Deney metodu Etv/Mikrodalga

Numune no

Kap no

Ya numune + kap ktlesi (M
2
), g

Kuru numune + kap ktlesi (M
3
), g

Kap ktlesi (M
1
), g

Kuru numune ktlesi (M
K
= M
3
-M
1
), g

Su ktlesi (M
W
= M
2
- M
3
), g

Su muhtevas (w=100M
w
/M
K
), %

5.1.1.2 Deney 1 (B): Mikrodalga frnnda kurutma metodu

5.1.1.2.1 Genel
Bu deney, ince ve orta daneli zemindeki su miktarnn tayin edilmesi ve bunun zeminin kuru ktlesinin
yzdesi olarak gsterilmesini kapsar.

5.1.1.2.2 Cihazlar
Mikrodalga frn, en az 700 W gcnde ve g ayar yaplabilen, tercihan havaya alan k bulunan,
Isl yaltml eldiven veya kska, numuneyi tutma ve tama amal,
Kuruyan numunede biriken sy dengeleyecek bir cisim, slak tula, ate almayan tip yala dolu cam
beher gibi,
Numuneyi kartrp blmek iin spatl ve cam ubuk.

Ayrca, zemin trne gre aadaki cihazlar gereklidir:


13
En byk dane ap 4,75 mm olan bu grupta numune ktlesi (100 - 200) g olmaldr.

Kap, 5 cm apnda, 2,5 cm yksekliinde sya dayankl cam veya benzeri metalik olmayan, sl oka
dayankl kapakl kutular bu amala kullanlabilirler,
Desikatr, ierisinde bir miktar susuz silika jel bulunan.

En byk dane ap 9,5 mm olan bu grupta numune ktlesi (300 - 500) g olmaldr.

Kap, sya dayankl cam veya benzeri, metalik olmayan, sl oka dayankl, stldnda hacim deiimi
gstermeyen en fazla 500 g kapasiteli kutular,
Bakkal krei.



5.1.1.2.3.1.1 Kullanlacak kap iyice temizlenir, kurutulur ve 0,01 g dorulukla tartlr (M
1
).

5.1.1.2.3.1.2 Numune el dedirmeden ufalanr, kabn iine gevek olarak konur ve kapa kapatlr. Kap,
iindeki numuneler birlikte tartlr (M
2
).

5.1.1.2.3.1.3 Kapa alan kap, kapa ve iindeki numune ve s dengeleyici cisim ile birlikte mikrodalga
frna konarak yksek g ayarnda 3 dakika sreyle kurutulur (Madde 5.1.1.2.6 Not 1). Gerekli kurutma
sresi zeminin trne ve numune miktarna bal olarak deiir. Bu sre lboratuvar koullar ve mikrodalga
frnn zelliklerine gre deieceinden numunelerin ar stlmasna meydan verilmeyecek ekilde
ayarlanmaldr.

5.1.1.2.3.1.4 Numune kuruduktan sonra kap, iindeki numunelerle birlikte kapa kapatlmadan oda
scaklna kadar soumak zere desikatre konur veya kapa kapatlarak, soumaya braklr.

5.1.1.2.4.1.5 Souyan ve kapa kapatlan kap, iindeki numunelerle birlikte 0,01 g dorulukla tartlr (M
3
).


5.1.1.2.3.2.1 Kap temizlenir, kurutulur ve 0,1 g dorulukla tartlr (M
1
). En az 300 g zemin numunesi
ufalanr, kabn iine gevek olarak konur ve kapak kapatlr. Kap, iindeki numunelerle birlikte 0,1 g
dorulukla tartlr (M
2
).

5.1.1.2.3.2.2 Kapa alan kap, kapa ve iindeki numune ve s dengeleyici cisim ile birlikte mikrodalga
frna konarak yksek g ayarnda 3 dakika sreyle kurutulur (Madde 5.1.1.2.6 Not 1). Gerekli kurutma
sresi zeminin trne ve numune miktarna bal olarak deiir. Bu sre lboratuvar koullar ve mikrodalga
frnn zelliklerine gre deieceinden numunelerin ar stlmasna meydan verilmeyecek ekilde
ayarlanmaldr.

5.1.1.2.3.2.3 Numune kuruduktan sonra kapak kapatlr ve numune oda scaklna kadar soumaya
braklr.

5.1.1.2.3.2.4 Kap, kapa ve iindeki numunelerle birlikte 0,1 g dorulukla tartlr (M
3
).

5.1.1.2.4 Hesaplama
Zeminin su muhtevas (w) kuru zemin ktlesinin yzdesi olarak aadaki eitlikten hesaplanr:

1 3
3 2
M M
M M
w
= *100


14
Burada;
M
1
Kap daras (g),
M
2
Kap + ya numune ktlesi (g),
M
3
Kap + kuru numune ktlesi (g)
dir.

Su muhtevas (w) deerleri % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir (Madde 5.1.1.2.6 Not 1).
Sonularn elde edilmesinde mikrodalga metodunun kullanld belirtilmelidir. Ayrca numunenin birden fazla
trde zeminden olumas hlinde, kurutma sresi ve ka kez tekrarland raporda verilmelidir.

5.1.1.2.6 Notlar

Not 1 - Baz zeminler stldnda kristal suyunu kaybeden jips ierirler. Bu deneyde verilen metotla llen
su muhtevas deerleri, her % 1 jips miktar bana yaklak olarak % 0,2 miktarnda eklenmi olur.
Zemin iinde jips bulunduundan kukulanlyorsa, numune, 80
o
Cu amayan bir scaklkta ve
gerekirse daha uzun bir sre etvde tutulmal, bu durum raporda belirtilmelidir.

Not 2 - Pek ok zemin iin 3 dakikalk kurutma sresi genellikle yeterli olmakla beraber belirli tip zeminler ve
ok slak veya miktarca ok olan numuneler, daha uzun srede kururlar. Kuruma sresi ayrca,
toplam malzeme miktarna da baldr.

5.1.2 Deney 2: Likit limitin tayini

5.1.2.1 Deney 2(A): Koni drme (penetrasyon) ile likit limitin tayini (referans metot)

5.1.2.1.1 Genel
Bu yntem, havada kurutulmu zeminin likit limitinin tayini ile ilgili olup, doal su muhtevasndaki zeminlere
de uygulanabilir.

5.1.2.1.2 Cihazlar
Elek ve tavas, 425 um gz aklkl elek,
Cam plka, kalnl en az 9 mm, 450 mm x 450 mm boyutlarnda olan,
Palet ba, iki adet B tipi,
Penetrometre, ekil 4te verilen tip uygundur
Koni, paslanmaz elik veya duralminden, ykseklii 35 mm, yzeyi cilal, tepe as (30 + 1)
o
olan (koninin
st aft ve mikrometre ile ktlesi 80,00 g + 0,05 g olacak ve sivri u andnda yenisi taklacaktr), (Madde
5.1.2.1.6 Not 1).
Metal kap, dz tabanl 55 mm apl ve 40 mm derinlikte olan,
Porselen pota, 150 mm apl olan,
Ykama iesi, damtk suyla dolu olan,
Desikatr
elik cetvel

Ayrca, su muhtevas tayini iin Deney 1de belirtilen cihazlar.


15

Aklamalar
1 Mikrometre
2 Koni (30 1)
H 550 mm
Zemin numunesinin ap 55 mm ykseklii 40 mm olmaldr

ekil 4 - Likit limit tayininde kullanlan koni drme cihaz


5.1.2.1.3.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak 425 umlik
elekten geirilen 200 g kadar numune alnr ve 425 umlik elekten geen ksm yzdesi kaydedilir. Numune
cam plkann stne veya porselen potaya konur; damtk su katlarak, homojen bir hamur durumuna gelene
kadar, palet bayla iyice kartrlr. Sonra bu karm, suyun, numunenin her yanna yaylmasn salamak
amacyla, hava geirmez bir kap ierisinde 24 saat sreyle desikatrde oda scaklnda bekletilir. Balang
su muhtevasnn likit limitten dk olmas gerekir.

5.1.2.1.3.2 Numune ertesi gn desikatrden alnarak en az 10 dakika sre ile tekrar kartrlr. Baz ar
killerde yourma 40 dakikaya kabilir.

5.1.2.1.3.3 Hazrlanan numune metal deney kabna skca yerletirildikten sonra yzeyi elik cetvelle
tesviye edilir ve penetrometre tabanna konulur.

5.1.2.1.3.4 Koni, zeminin yzeyini belirsizce izecek seviyeye indirilir ve komparatr saatinin sfr okumas
alnr. Sonra dmeye 5 1 saniye sre ile baslr. Sre sonunda son mikrometre okumas yaplr. ki okuma
arasndaki fark koni penetrasyonudur.

5.1.2.1.3.5 Koni kaldrlp dikkatle temizlenir. Kaba biraz daha amur eklenerek yzeyi yine dzlendikten
sonra Madde 5.1.2.1.3.4teki ilem tekrarlanr. Bu ikinci penetrasyon deerinin, ilk deerden fark 0,5 mm ile
1 mm arasnda karsa, bir nc deney yaplr. Deerlerdeki farkllk 1 mm dolaynda kalrsa 10 g kadar bir
su muhtevas numunesi koni delii civarndan alnr ve su muhtevas llr. Bu su muhtevasna karlk
penetrasyon deerinin ortalamas kaydedilir. Fark 1 mmden fazla ise numune kap dna alnarak, tekrar
kartrldktan sonra deney bu su muhtevas iin tekrarlanr.

16
5.1.2.1.3.6 Madde 5.1.2.1.3.3, Madde 5.1.2.1.3.4 ve Madde 5.1.2.1.3.5te anlatlan ilemler numuneye su
eklenerek en az kez ve deiik su muhtevalarnda yaplr. Bu su muhtevalar penetrasyon deerlerinin 15
mm ile 25 mm arasnda deiecei biimde ayarlanmaldr. Kural olarak deney, kurudan slak karma doru
yrtlr ve koni ile deney kab her denemeden sonra temizlenir.

5.1.2.1.4 Hesaplama
Su muhtevas ve koni penetrasyonu deerleri bir koordinat eksenine, her deneme iin su muhtevas yzde
olarak yatay eksene, penetrasyon deeri de dey eksene iaretlenir. Noktalardan geirilecek en uygun
dorudan ak erisi elde edilir.

20 mm penetrasyona karlk olan su muhtevas, zeminin likit limiti olarak tayin edilir ve % olarak en yakn
0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir. Deneyde penetrometre kullanld, 425 umlik elekten geen malzeme
yzdesi, ayrca zeminin rutubet durumu (doal, havada kurutulmu, bilinmiyor) kaydedilmelidir.

5.1.2.1.6 Notlar

Not 1 - Koni, (1,75 0,10) mm plkaya delinen (1,50 0,05) mm apl delie takldnda altta gezdirilen
parmak ucuna demiyorsa anmann kabul edilemez dereceye ulatna karar verilir.

Not 2 - Zeminin hemen hemen tamam 425 umlik elekten getiinin grld durumlarda deney doal su
muhtevasnda yaplabilir. Varsa iri daneler kartrma srasnda elle ayklanmaldr. Baz, yerinde
olumu zeminlerde likit limitin havada kurutulmu deeri farkl ktnda deney doal su
muhtevasnda yaplmaldr.

Not 3 - Koni drme deneyinde izelge 7de verilen deney formu kullanlabilir.


17
izelge 7 - Koni drme deneyi formu

Lboratuvar no
425 umlik elekte kalan numune
yzdesi, %

Numuneyi gnderen Numune kabul tarihi
Kuyu / sondaj no Deney biti tarihi
Numune tipi Kontrol eden

Zemin su ile kartrldktan
sonra bekletilen zaman (saat)

Kurutma ekli Tabii/odada

1 2 3 4 5 6
Koni derinlii, mm
Kap no
Ya numune + kap, g
Kuru numune + kap, g
Su miktar, g
Kap, g
Kuru numune, g
Su muhtevas, %
Likit limit, %

0
2
4
6
8
0 2 4 6 8 1 0 1 2
Su muhtevas, %
K
o
n
i

b
a
t
m
a

d
e
r
i
n
l
i
i
,

m
m


18
5.1.2.2 Deney 2 (B): Likit limitin arpmal cihazla tayini (yar logaritmik grafik kullanlarak)

5.1.2.2.1 Genel
Bu deney, akta kurutulmu zeminin likit limitinin bulunmas ile ilgili olup, doal durumlarndaki numunelere
de uygulanabilir (Madde 5.1.2.2.7 Not 1).

5.1.2.2.2 Cihazlar
Elek ve tavas, 425 um gz alkl elek,
Cam bir plka, kalnl en az 9 mm, kenar uzunluu en az 45 cm olan, kare biiminde dz yzeyli,
Palet ba, B tr iki adet,
Likit limit cihaz, nemli ayrntlar ekil 5te gsterilen (Madde 5.1.2.2.7 Not 2),
Oluk ama ba ile dme ykseklii lei, nemli ayrntlar ekil 6da gsterilen,
Porselen bir pota, 150 mm apl olan,
Nemli bez
Plstik piset, damtk su dolu,
Kap, 200 g - 250 g ya zemini iine alabilecek byklkte, paslanmaz, hava geirmez.

Ayrca, su muhtevasnn tayini iin Deney 1de belirtilen cihazlar.

5.1.2.2.3 Cihazn ayarlanmas

5.1.2.2.3.1 Likit limit cihaznn, her deneyden nce temiz, kuru ve iyi alr durumda olup olmad
denetlenmeli, pirin kabn serbeste debilmesine ve menteede yan oynamalarn gereinden ok
olmamasna zen gsterilmelidir. Oluk ama ba da temiz ve kuru olmal, zorunlu boyutlar ekil 6da
verilenleri salamaldr (Madde 5.1.2.2.7 Not 3).

5.1.2.2.3.2 Deney srasnda likit limit cihaz kabnn kaldrlaca ykseklik, kap, en yksek durumuna
getirildii zaman, 1 cm kalnlndaki mastar lein kap ile taban arasndan kl klna geebilecei biimde
ayarlanmaldr.

Deneyde kullanlacak numunenin balang su muhtevasnn likit limitten dk olmas gerekir.

elekten geirilen yaklak 200 g numune alnr. 425 umlik elekten geen miktar toplam zemin numunesine
blnr 425 umlik elekten geen yzde bulunur. Numune cam plkann stne veya porselen potaya konur;
damtk su katlarak, homojen bir hamur durumuna gelene kadar, palet bayla iyice kartrlr. Sonra bu
karm, suyun numunenin her yanna yaylmasn salamak amacyla, hava geirmez bir kap ierisinde 24
saat sreyle oda scaklnda desikatrde bekletilir. Balang su muhtevasnn likit limitten dk olmas
gerekir.

5.1.2.2.4.2 Numune kaptan karlr ve en az 10 dakika sreyle yeniden kartrlr. Baz zeminlerde
gvenilir sonular alnabilmesi iin deneye balamadan nce numunenin 40 dakikaya kadar uzayabilen bir
sre boyunca srekli olarak kartrlmas gerekebilir. Elde edilen zemin-su karmndan bir miktar alnarak
likit limit cihaznn kab iine konur (bu srada kap tabana oturur konumda olmaldr), yzeyi tabana paralel
olarak dzlenir ve oluk ama ba, menteenin ortasndan geen ap boyunca kap iinde hareket
ettirilerek, numune ikiye blnr. Ban hareketi srasnda bak, kap yzeyine dik tutulmal, ban keskin
ucu hareket ynne bakmaldr. Bylece numunenin ortasnda V kesitli bir oluk alm olur. Krank kolu
saniyede 2 devirlik bir hzla evrilerek, iki yanda kalan zemin, oluun dip ksmnda 13 mm boyunca birbirine
deene kadar, kap kaldrlp drlr. Demenin saland kesimin uzunluu, oluk ama bann ucuyla
veya bir cetvelle llr. Oluktaki bu kapanmay salayan d says kaydedilir. Baz zeminlerde oluk,
zemindeki akma yoluyla kapanacana, zeminin kap yzeyi boyunca kaymas yoluyla kapanma
eilimindedir. Bu gibi durumlarda, elde edilen sonuca gvenilmemeli ve zeminde akma grlene kadar
deney tekrarlanmaldr. Birka kez su eklenmesine karn yine kayma oluyorsa, deneyin bu zeminde
uygulanamad sonucuna varlr ve deney raporunda likit limitin llemedii belirtilir.

5.1.2.2.4.3 Oluun kapanm olan kesiminin evresinden, palet bayla alnan yaklak 30 g numune, (10
gdan daha az olmamaldr) deney kabna konur ve Deney 1deki metotla su muhtevas llr.

19

Harf Gsterimi A B C E F G H J K L
l (mm) 54 0,5 2 0,25 27 0,5 56 2 32 10 16 60 1 50 2 150 2
Harf Gsterimi M N P R T U V W Z
l (mm) 125 3 24 28 24 45 47 1 3,8 13 6,5

Aklamalar
1 Kresel yarap
2 Sert lstik taban
3 Paslanmaz elik veya pirin pim
4 Yumuak lstik ayak

Not - Zorunlu boyutlarn alt izilmitir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir

ekil 5 - Likit limitin tayin edilmesinde kullanlan arpmal cihaz


20

Harf Gsterimi A B C D E F
l (mm) 2 0,15 11 0,25 40 0,5 8 0,1 50 0,5 1,6 il 2,0
Harf Gsterimi G H J K L N
l (mm) > 10 13 60 10 0,1 45 il 60 20

Aklamalar
1 Yarap
2 Kesit

Not - Zorunlu boyutlarn alt izilmitir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir

ekil 6 - Pirin veya paslanmaz elikten imal edilmi oluk ama ba ve dme ykseklii lei

21
5.1.2.2.4.4 Ayn numune kullanlarak ve su muhtevas gittike arttrlarak Madde 5.1.2.2.4.2 ve Madde
5.1.2.2.4.3teki ilemler, toplam olarak en az be defa uygulanr. Balangta seilen su ve deney srasnda
eklenen su miktarlar, elde edilen d saylarnn 10 ile 50 arasnda eit aralklarla dalmas salanacak
biimde ayarlanmaldr. Deney, numunenin su muhtevas artrlarak yrtlmelidir. Numunenin, su eklemek
amacyla likit limit kabndan her karlnda, kap ve oluk ama ba ykanp kurutulmaldr.

5.1.2.2.4.5 Yukarda anlatlan ilemler srasnda, abuk kurumay nlemek amacyla cam plka zerindeki
veya porselen pota iindeki numune nemli bir bezle rtlmelidir.

5.1.2.2.5 Hesaplamalar
Her denemede elde edilen su muhtevasna kar d says, yar logaritmik bir grafik kd zerine
iaretlenir (izelge 8). Bu ilem iin su muhtevas deerleri aritmetik dey eksende, d says ise
logaritmik olarak yatay eksene iaretlenmelidir. Elde edilen noktalardan geen en iyi doru izilir. Elde edilen
ak dorusu zerinde 25 d karsndaki su muhtevas zeminin likit limitini verir.

Zeminin likit limiti (w
L
) % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir. Toplam malzemenin 425 umlik
elekten geen yzdesi kaydedilir. Ayrca, numunenin deneyden nceki durumu, numunenin, doal, odada
kurutulmu veya kurutma metodu bilinmiyor biiminde kaydedilmelidir. Deneyde uygulanan metodun da
belirtilmesi gerekir.

5.1.2.2.7 Notlar

Not 1 - Numunelerin doal durumlarnda deneye tbi tutulmas: Zeminin iinde iri daneler bulunmad ve
numunenin tamam 425 um gz aklkl elekten getii durumlarda, bu deneyin, Madde 4.3teki gibi
bir hazrlama ilemi uygulanmadan yaplmas ou kez daha uygun olur. Zeminler doal
durumlarnda deneye tbi tutulduklar zaman elde edilen sonular, akta kurutulduklar zaman
alnan sonularndan genellikle farkl olur. Zemin doal durumda deneye tbi tutulmusa, bunun
deney raporunda belirtilmesi gerekir. Zeminde iri daneler varsa, deneyde numunenin sadece 425
umlik elekten geen blm kullanlmaldr. Bu amala, deneye yetecek miktarda malzeme elde
edilene kadar, ya numune ovularak elekten geirilir.

Not 2 - Cihaz tabannn sahip olmas gerekli zellikleri: Likit limit cihaznn taban, kalnl 13 mm, boyu 150
mm, eni 125 mm olan 4 adet vulkanize kauuk tabakann st ste yaptrlmasyla oluturulmal
veya dinamik zellikleri bakmndan buna edeer bir malzemeden yaplm olmaldr. ap yaklak
6,5 mm olan elik bir bilye, gerekli uygun zelliklerde olan bir taban zerine 25 cmlik bir ykseklikten
brakldnda, en az 18 cmlik bir ykseklie kadar sekmelidir. Tabann tamam sert kauuktan
baka bir malzemeden yaplmsa, deney masasnn etkisini gidermek amacyla, 13 mm apnda,
yarm kre biiminde drt lstik aya bulunmaldr. Tabann yzeyi przsz olmaldr.

Not 3 - Oluk ama ba, u genilii 3 mm olacak kadar and zaman, bu genilik yeniden 2 mm
genilie getirilmeden kullanlmamaldr. Bak boyutlarn denetlemekte kullanlabilecek standart bir
ablon leinin bulundurulmas yararl olur.

Not 4 - Likit limitin arpmal cihaz ile tayin edilmesi deneyinde izelge 8de verilen deney formu kullanlabilir.


22
izelge 8 - Likit limit, plstik limit ve bzlme deneylerinde kullanlabilecek form

Lb. no Kurutma ekli Tabii/odada
Gnderen Numune kabul tarihi
Kuyu/sondaj no Deney biti tarihi
Kontrol eden
Be Nokta Tek Nokta
1 2 3 4 5 1 2
Kap No
Darbe Adedi
Ya numune + kap, g
Su miktar, g
Kap, g
Kuru numune, g
Su muhtevas, %
L
T

L
T

Likit limit, %
1 2 3
Kap No
Ya numune + kap, g
Su miktar, g
Kap, g
Kuru numune, g
P
L
S
T
K

L
T

Su muhtevas, %
Hacimsel Tek eksenli
Kap No Kap No L
0

Ya numune + kap, g Cva + kap, g L
Kuru numune + kap, g Kap, g
Su miktar, g Cva, g
Kap, g Malzeme hacmi, V, cm
3

Kuru numune, M
0
, g Kap hacmi, Vo, cm
3

B
L
M
E

L

Su muhtevas, W
n
, % Bzlme limiti, RL=W
n
-(Vo-V)
w
/M
0
, %

Likit limit, % Bzlme limiti, %
Plstik limit, % Tek eksenli bzlme, %
Plstisite indisi, %


23
5.1.2.3 Deney 2 (C): Likit limitin arpmal cihaz ile tayini (tek nokta yntemi ile lm)

5.1.2.3.1 Genel
Bu deney, akta kurutulmu zeminin likit limitinin bulunmas ile ilgili olup, doal durumlarndaki numunelere
de uygulanabilir (Madde 5.1.2.2.7 Not 1).

5.1.2.3.2 Cihazlar
Cam plka, kalnl en az 9 mm, kenar uzunluu en az 45 cm olan, kare biiminde dz yzeyli,
Palet ba, B tr iki adet,
Likit limit cihaz, nemli ayrntlar ekil 5te verilen (Madde 5.1.2.2.7 Not 2)
Oluk ama ba ile bir dme ykseklii lei, nemli ayrntlar ekil 6da gsterilen,
Nemli bez
Plstik piset, damtk su dolu,
Kap, 200 g - 250 g ya zemini iine alabilecek byklkte, paslanmaz, hava geirmez,


5.1.2.3.3 Cihazn ayarlanmas

5.1.2.3.3.1 ekil 5teki likit limit cihaznn, her deneyden nce temiz, kuru ve iyi alr durumda olup
olmad kontrol edilmeli, pirin kabn serbeste debilmesine ve menteedeki yanal hareketlerin
gereinden ok olmamasna zen gsterilmelidir. Oluk ama ba da temiz ve kuru olmal, zorunlu
boyutlar ekil 6da gsterilenlere uygun olmaldr (Madde 5.1.2.2.7 Not 3).

5.1.2.3.3.2 Deney srasnda, limit cihaz kabnn kaldrlaca ykseklik, kap, en yksek durumuna getirildii
zaman, 1 cm kalnlndaki mastar lein kap ile taban arasndan kl klna geebilecei biimde
ayarlanmaldr..


elekten geirilen 200 g kadar numune alnr. 425 umlik elekten geen miktar toplam zemin numunesine
blnr 425 umlik elekten geen yzde bulunur. Numune cam plkann stne veya porselen potaya konur;
damtk su katlarak, pek ve homojen bir hamur durumuna gelene kadar, palet bayla iyice kartrlr.
Sonra bu karm, suyun numunenin her yanna yaylmasn salamak amacyla, hava geirmez bir kap
ierisinde 24 saat sreyle oda scaklnda bekletilir.

5.1.2.3.4.2 Numune kaptan karlr ve en az 10 dakika sreyle yeniden kartrlr. Baz zeminlerde
gvenilir sonular alnabilmesi iin deneye balamadan nce numunenin 40 dakikaya kadar uzayabilen bir
sre boyunca srekli olarak kartrlmas gerekebilir. Bu kartrma srasnda numune su muhtevasnn
lm kabna yerletirildikten sonra 20 il 30 vuruta kapanmasn salayacak dzeye gelmesini salayacak
miktarda su eklenir. Elde edilen zemin-su karmndan bir miktar alnarak likit limit cihaznn kab iine konur
(bu srada kap tabana oturur konumda olmaldr), yzeyi tabana paralel olarak dzlenir ve oluk ama ba,
menteenin ortasndan geen ap boyunca kap iinde hareket ettirilerek, numune ikiye blnr. Ban
hareketi srasnda bak, kap yzeyine dik tutulmal, ban keskin ucu hareket ynne bakmaldr. Bylece
numunenin ortasnda V kesitli bir oluk alm olur.

5.1.2.3.4.3 Krank kolu saniyede 2 devirlik bir hzla evrilerek, iki yanda kalan zemin, oluun dip ksmnda 13
mm boyunca birbirine deene kadar, kap kaldrlp drlr. Demenin saland kesimin uzunluu, oluk
ama bann ucuyla veya bir cetvelle llr. Oluktaki bu kapanmay salayan d says kaydedilir.
D says 20 il 30 arasnda ise deney baar ile tamamlanm kabul edilir. Baz zeminlerde oluk,
zemindeki akma yoluyla kapanacana, zeminin kap yzeyi boyunca kaymas yoluyla kapanma
eilimindedir. Bu gibi durumlarda, elde edilen sonuca gvenilmemeli ve zeminde akma grlene dein deney
tekrarlanmaldr. Birka kez su eklenmesine karn yine kayma oluyorsa, deneyin bu zeminde
uygulanamayaca sonucuna varlr ve deney raporunda likit limitin bu yntemle llemedii belirtilmelidir.

5.1.2.3.4.4 20 il 30 vuru sonucunda oluk kapanmam ise, su muhtevas yeniden ayarlanr ve deney
tekrarlanr.

24
5.1.2.3.4.5 lk deneyde 20 il 30 arasndaki herhangi bir vuru saysnda (N
1
) oluun kapanmas
salanmsa, oluun kapanm olan kesiminin evresinden, palet bayla alnan yaklak 30 g numune (10
gdan daha az olmamak artyla), deney kabna konur ve Deney 1deki metotla su muhtevas (w
1
) llr.

5.1.2.3.4.6 Numune alndktan sonra kabn iine alnan zemin numunesi kadar karm eklenir ve tamam
kabn iinde kartrlarak numuneye yeniden ekil verilir.

5.1.2.3.4.7 Madde 5.1.2.3.4.2 ve Madde 5.1.2.3.4.4teki ilem tekrarlanr. Oluun kapanmas iin gerekli
vuru says (N
2
) Madde 5.1.2.3.4.5te bulunmu vuru saysna eit veya 2 farkl ise deney baarl kabul
edilir, Madde 5.1.2.3.4.5te gsterilen biimde su muhtevas numunesi alnr ve su muhtevas (w
2
) llr.

5.1.2.3.4.8 Yukarda anlatlan ilemler srasnda, abuk kurumay nlemek amacyla cam plka zerindeki
veya porselen pota iindeki numune nemli bir bezle rtlmelidir.


Tek nokta yntemi ile likit limit (w
L
) aadaki eitlikten hesaplanr:

121 , 0
2 1
2 1
L
25
2
N N
2
w w
w
|
|
|
|
.
|
\
| +
|
.
|
\
| +
=

Burada;
N
1
, N
2
Oluun 20 il 30 vuru arasnda kapanmasn salayan birinci ve ikinci deneylerdeki vuru says,
w
1
, w
2
Birinci ve ikinci deneylerdeki numunelerin su muhtevas deerleri, (%)
dir.

Zeminin likit limiti (w
L
) % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir. Toplam malzemenin 425 umlik
elekten geen yzdesi kaydedilir. Ayrca, numunenin deneyden nceki durumu, numunenin, doal, odada
kurutulmu veya kurutma metodu bilinmiyor biiminde kaydedilmelidir. Deneyde uygulanan metodun da
belirtilmesi gerekir.

Not - Tek nokta yntemine gre likit limit deneyinde izelge 8de verilen form kullanlabilir.

5.1.3 Deney 3: Plstik limitin tayini ve plstisite indisinin bulunmas

5.1.3.1 Genel
Bu deney, zeminin henz plstik kvamda bulunduu, en dk su muhtevasnn llmesi ile ilgilidir (Madde
5.1.3.5 Not 1).

5.1.3.2 Cihazlar
Cam plka, kalnl en az 9 mm, bir kenarnn uzunluu en az 450 mm olan, kare biiminde, dz yzeyli,
Palet ba, iki adet B tipi,
Metal bir ubuk, 3 mm apnda, yaklak olarak 100 mm uzunluunda
Kap, paslanmaz, hava geirmez,

Ayrca, su muhtevasnn belirlenmesi iin Deney 1de belirtilen cihazlar.

5.1.3.3 Deneyin yapl

5.1.3.3.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde edilmi
ve likit limit deneyi iin hazrlanm olup 425 umlik elekten geen malzemeden yaklak 20 g numune alnr.
Zeminin 425 um elekten geen ksmnnyzdesi kaydedilir. Numune homojen bir duruma gelene ve kk bir
top biimini alabilecek kadar plstik olana kadar, cam plka zerinde, damtk su ile iyice kartrlp yorulur
(Madde 5.1.3.5 Not 2). Bylece hazrlanm numune yaklak olarak iki eit paraya blnr. Bunlara
yeniden top biimi verildikten sonra bir danesine, Madde 5.1.3.3.2 ve Madde 5.1.3.3.3teki ilemler uygulanr.

25
Dieri ise daha sonra denenmek zere paslanmaz ve hava geirmez bir kap ierisine konur.

5.1.3.3.2 Kre halindeki numune, 3 mm apnda silindirik bir ubuk eklini alana kadar cam plka ile el
ayas arasnda yuvarlanr. Numunenin ap yaklak 3 mm olduu anda atlama ve kopma belirmemise
zemin tekrar topak haline yorulur ve yeniden yumrulanr. ap tam 3 mmye indii anda, yuvarlanan
zeminde atlayp dalmalar grlene dein bu ilem srdrlr (ekil 7). apn doru olarak
belirlenmesinde karlatrma lei olarak bir metal ubuk kullanlr.

5.1.3.3.3 Numunenin dalan paralar toplanp bir numune kabna konur ve Deney 1deki metotla su
muhtevas llr. lm iin alnan numunenin ya haldeki ktlesi en az 10 g olmaldr.

5.1.3.3.4 Yukarda Madde 5.1.3.3.2 ve Madde 5.1.3.3.3te verilen ilemler, balangtaki numunenin ikinci
yars iin tekrarlanr.

5.1.3.4 Sonularn gsterilmesi

5.1.3.4.1 Madde 5.1.3.3te bulunan su muhtevalarnn ortalamas, zeminin plstik limiti (w
P
) olarak kabul
edilir ve % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir. Ana malzemenin 425 umlik elekten geen
yzdesi de kaydedilir. Ayrca numunenin deneyden nceki durumu, doal su muhtevas, akta
kurutulmu, etvde kurutulmu veya kurutma metodu bilinmiyor biiminde belirtilmelidir.

5.1.3.4.2 Zeminin plstisite indisi bulunmak isteniyorsa, Deney 2 (A), Deney 2 (B) veya Deney 2 (C) ile
bulunan likit limit kullanlarak:

I
P
= w
L
-w
P

eitlii ile sonuca gidilir.

5.1.3.4.3 Plstik limit deneyi gerekletirilemiyor veya plstik limit, likit limite eit veya ondan bykse deney
raporunda belirtilmelidir.

5.1.3.5 Notlar

Not 1 - Numunelerin doal durumlarnda deneye tbi tutulmas: Zeminin iinde iri daneler bulunmad ve
numunenin tamamnn 425 um gz aklkl elekten getii durumlarda, bu deneyin, Madde 4.3teki
gibi bir hazrlama ilemi uygulanmadan yaplmas ou kez daha uygun olur. Zemin doal
durumunda deneye tbi tutulmusa bunun deney raporunda belirtilmesi gerekir. Zeminde iri daneler
varsa, deneyde numunenin sadece 425 umlik elekten geen blm kullanlmaldr. Bu amala,
deneye yetecek miktarda malzeme elde edilene kadar, ya numune 425umlik elekten ovuturularak
geirilir.

Not 2 - Likit limit deneyi, doal durumundaki bir zeminde yaplyorsa, plstik limitin llmesi iin iyice
kartrlm malzemeden balangta az bir miktar ayrmak uygun olur. Bu numune Madde 5.1.3.3.1
ile Madde 5.1.3.3.3te verilen metoda gre deneye tbi tutulur. Ancak, balangtaki su muhtevasnn
gereinden yksek olduu durumlarda zemin, gerekli kvama gelene kadar akta kurumaya
braklmaldr.

Not 3 - Deney en az iki kez yaplmaldr.

Not 4 - Plstik limit deneyinde izelge 8de verilen form kullanlabilir.


26

ekil 7 - Plstik limitin belirlenmesi

5.1.4 Deney 4: Bzlme limitinin tayini

5.1.4.1 Deney 4(A): Tek eksenli bzlmenin tayini

5.1.4.1.1 Genel
Bu deney, zeminin tek eksenli (dorusal) bzlme orannn tayini ile ilgilidir.

5.1.4.1.2 Cihazlar
Palet ba, iki adet A tipi
Cam plka, kalnl en az 9 mm, bir kenarnn uzunluu en az 45 cm olan, kare biiminde, dz yzeyli olan,
Porselen pota, ap yaklak olarak 15 cm olan,
Kalp, Sekil 8'de gsterilen llerde, pirin veya paslanmaz baka uygun bir malzemeden imal edilmi olan,
Silikon gresi
Etv, srekli olarak (60 5) C ve (105 5) C scaklk salayabilen,
Elek, gz akl 425 um olan,
Kumpas, 15 cm uzunlua kadar 0,5 mm dorulukla lm yapabilen.


5.1.4.1.3 Deneyin Yapl

5.1.4.1.3.1 Kalp iyice temizlenir ve zeminin yapmasn nlemek amacyla, i yzeyleri silikon gresiyle
hafife yalanr.

5.1.4.1.3.2 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde edilmi,
425 mlik elekten geen malzemeden yaklak 150 g numune alnr. Zeminin 425 mlik elekten geen
yzdesi kaydedilir. Numune, pota veya cam plkann zerine konur, damtk su eklenerek, palet bayla
kartrlr. Bu ilem, numune su muhtevas likit limit civarnda ( % 2) homojen bir hamur durumuna gelene
kadar srdrlr.

w
P
den daha ya Plstik limitteki durum

27

ller mmdir

ekil 8 - Tek eksenli bzlmenin llmesinde kullanlan kalp

5.1.4.1.3.3 Elde edilen zemin-su karm, kenarlarndan ok az taacak biimde kalba doldurulur ve
iindeki hava kabarcklarnn kmasn salamak amacyla hafife sarslr. Numunenin st palet bayla,
kalbn st kenarlar dzeyinde dzlenir. Kalbn kenarlarna bulam olan zemin, slak bir bezle silinir.

5.1.4.1.3.4 Numunenin kurutulmas ileminde, kalp nce hava akm olmayan bir yere konur ve numune,
kalp eperinden ekilene kadar akta kurutulur; sonra bzlme byk lde tamamlanncaya kadar (60
5) C scaklkl bir etvde ve son olarak da tam kurumay salamak amacyla (105 5) C scaklkl bir
etvde bekletilir.

5.1.4.1.3.5 Kalp ve iindeki numune soutulur ve zemin ubuun ortalama uzunluu llr. Numune
kuruma srasnda erilmise, kalptan zenle karlr ve alt ve st yzeylerinin uzunluklar llr. Bu iki
deerin ortalamas, etvde kurumu numunenin uzunluu olarak alnr. Numune kt bir biimde atlam
veya krlm ve bu nedenle lm yapmak zorlanmsa, deney, numuneyi daha yava kurutarak yeniden
yaplmaldr.

Zeminin tek eksenli bzlme deeri (L
s
), numunenin balangtaki uzunluunun yzdesi olarak, aadaki
eitlikten hesaplanr:

(%) 100 )
L
L
1 ( L
0
s
=

Burada;
L Frnda kurutulmu numune uzunluu, (mm),
L
0
Numunenin balang uzunluu, (mm)
dur.

Zeminin tek eksenli bzlme deeri, % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir. Ayrca, ana
malzemenin 425 mlik elekten geen yzdesi kaydedilir.

Not - Tek eksenli bzlme deneyinde izelge 8de verilen form kullanlabilir.


28
5.1.4.2 Deney 4 (B): Hacimsel bzlmenin tayini

5.1.4.2.1 Genel
Bu deney, zemin numunesinin 425 umlik elekten geen blm zerinde yaplr. Zemin, farkl dane dalm
zellikleri tayorsa, bu deneyde yaplacak tayinin genel zelliklere etkisi deerlendirilmelidir.

Bu deneyde ince daneli zemin numunesi, kvam likit limite yaklaana kadar su katlarak kartrlr. Bu
doygun karm hacmi bilinen bir kalbn iine yerletirildikten sonra ok yava olarak kurutulur. Numunenin
son hacmi ve ktlesi llr. Zeminin bzlme katsaylar bu lmler kullanlarak tayin edilir. Bu deney
metodunda aklanan bzlme faktrleri, sadece havada kurutulduunda makul bir kuru diren gsteren ince
daneli zeminlere uygulanabilir.

Bzlme limiti (w
S
), kohezyonlu bir zeminin en kk boluk orannda etvde kurutulmasndan sonra
boluklarn dolduran suyun miktar olarak tarif edilir.

5.1.4.2.2 Cihazlar
Porselen pota, 150 mm apl,
Spatl, B tipi,
Bzlme kab, alt dz, ap yaklak 44 mm, ykseklii yaklak 12 mm olan porselen veya metal kap,
elik cetvel, 150 mmlik,
Cam kap, ap 57 mm, ykseklii 31 mm, kalnl 3 mm, az ak ve przsz,
Cam levha, numuneyi cvaya batrmak iin inesi olan (ekil 9),
Etv, srekli olarak (105 5) C scaklk salayabilen,
Elek, gz akl 425 um olan,
Silikon gresi
Damtk su.



5.1.4.2.3.1 Zemin numunesi porselen potaya konulup damtk su ile kartrlr. Eklenecek su, karm likit
limit civarndaki ( % 2) bir kvama getirecek kadar olmaldr. Bu kvamdaki zemin bir sv kadar akc
olmamal, ancak iinde kalm havann hafif sarsmalarla dar kaabilecei akcl da gstermelidir. Bu
aamada su muhtevasnn olabildiince dk tutulmas, zellikle kuruma esnasnda yaygn atlaklarn
olutuu plstik killerde nemlidir.

5.1.4.2.3.2 Hacim deiiminin llecei kabn ii, silikon gresi ile hafife svanarak zeminin kaba yapmas
nlenir. Bu ekilde hazrlanan bo kabn ktlesi M
t
kaydedilir. Bzlme kab taacak hale gelene kadar cva
ile doldurulur. Kap sonra byk s bir kabn iine oturtulur. Cam plka, bzlme kabnn iine yavaa
bastrlarak kabn iindeki cva fazlasnn d kaba tamas salanr. Bu srada cam plka ile cva arasnda
havann skp kalmamasna dikkat edilmelidir.

5.1.4.2.3.3 Bzlme kabnn iindeki civann hacmi cvay bir cam mezrn iine boaltarak veya llen
ktlenin cvann younluu olan 135,5 kN/m
3
e blnmesiyle bulunur. Bu deer, slak zemin numunesinin
hacmidir. Islak numune, bzlme kabnn ortasna kap hacminin 1/3 kadar bir miktarda doldurulur. Kap,
kat bir yzeye yerletirilmi bir kartonun zerine vurularak numunenin kenarlara yaylmas salanr. Bu ilem
kabn dolup, numunenin iinde bulunan tm hava kabarcklar yzeye kana kadar tekrarlanr. Fazla
numune kabn azndan dkldkten sonra yzeyi spatlle perdahlanr. Kabn dna yapm numune de
kenarlardan temizlenir.

5.1.4.2.3.4 Yzey dzlendikten hemen sonra slak numune ve kap ktlesi M
w
tartlarak bulunur. Numune
rengi koyudan ak tona dnene kadar havada, bundan sonra (105 5) Cluk etvde kurutulur. Bu
kurutma sonucunda numune atlam veya krlm ise daha dk su muhtevasnda yeni bir numune
hazrlanarak ilemler tekrarlanr. Numune salam ise, bzlme kab ve kuru zemin ktlesi M
D
olarak tartlr.
Kuru numunenin hacmi birka yntemle llebilir. ekil 9da gsterilen yntem en basitidir.


29
5.1.4.2.3.5 Cam kap tavann iine yerletirilerek azna kadar cva ile doldurulur. Fazla cva ineli cam
plkann kabn zerine bastrlmasyla dar tarlr ve taan ksm alnr. Kabn kenarlarna yapm cva
dikkatle temizlenir. Taacak cvay tutmak iin porselen pota s tavann iine oturtulur. Kuru numune cvann
zerine braklr. ineli cam plka numunenin stne bastrlarak numunenin cvann altna batmas, bu
srada hacmine eit cvann dar tamas salanr. Cam plka bastrldktan sonra plka ile cva arasnda
skk hava kalmamasna dikkat edilmelidir. Kuru numunenin hacmi V, taan cva ktlesinin, younluuna
blnmesiyle hesaplanr.

Ya ve kuru numunenin ktlesi aadaki eitliklerden hesaplanr:

w T
M M M =

0 D T
M M M =

Burada;
M
w
Ya numune + kap ktlesi, (g),

M
D
Kuru numune + kap ktlesi, (g),

M Ya numunenin ktlesi, (g),
M
0
Kuru numunesinin ktlesi, (g),

M
T
lm kabnn daras, (g)
dr.

Zemin numunesinin balang su muhtevas aadaki eitlikten hesaplanr:

100 *
M
M M
w
0
0
|
|
.
|
\
|
=

Buradan, zeminin bzlme limiti su muhtevas olarak aadaki eitlikten hesaplanr:

( )
100 *
M
V V
w w
0
w 0
s

=

Burada;
V
0
Kap hacmi, (cm
3
),
V Kuru numune hacmi, (cm
3
),
w
Suyun younluu, (9,81 kN/m
3
)
dur.

Bzlme oran SR ise aadaki eitlikten hesaplanr:

w
0
V
M
SR
=

Zemin numunesinin bzlme limiti (w
s
) % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak ve numunenin bzlme
oran (0,01e kadar) verilir. Ayrca, istenirse numunenin grsel zellikleri ile balang su muhtevas % olarak
en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilebilir.

Not - Hacimsel bzlme deneyinde izelge 8de verilen form kullanlabilir:


30
ller mmdir

Aklamalar
1 adet paslanmaya dayankl ine 5 Cam veya akrilik plka
2 Bu blmde hava kalmamaldr 6 Porselen pota
3 Daldrma fincan 7 Numune
4 Taan cva 8 Cva

ekil 9 - Hacimsel bzlme limiti deneyi iin gerekli deney dzenei ve boyutlar


31
5.1.5 Deney 5: Zemin danelerinin bal younluunun (zgl arlk) tayini

5.1.5.1 Deney 5 (A): nce daneli zeminler iin deney metodu

5.1.5.1.1 Genel
Bu deney, ince daneli zeminlerde danelerin bal younluunun tayini iin uygulanr. Bu deney, elekten
geecek biimde tlmesi artyla orta ve iri danelere de uygulanabilir.

5.1.5.1.2 Cihazlar
Hacim iesi (piknometre), ekil 10da gsterilen en az 50 mL kapasiteli ve scaa dayankl,
Su banyosu, (20 1) C scaklk salayabilen,
Elek, 4,75 mm veya daha kk gz aklkl,
Desikatr, ap 200 mm il 250 mm dolaynda, vakuma dayankl,
Desikatr, ierisinde bir miktar susuz silika jeli bulunan,
Vakum pompas
Spatl veya cam ubuk, az kesimi 130 mm uzunluunda, 3 mm geniliinde olan,
Su pskrtme iesi (piset), havas alnm damtk su dolu, plstikten,
Numune blme kutusu, oluklu aklklar 6 mm olan,
Plstik hortum, vakum kayna ile desikatr birbirine balayan, uygun ap ve uzunlukta,
Termometre, 0 C ile 50 C arasnda lm yapabilen, 0,5 C hassasiyetli.


5.1.5.1.3.1 Hacim iesi, scakl (105 5) C olan etvde kurutulur, desikatrde soutulur ve 0,001 g
dorulukla tartlr (M
1
).

5.1.5.1.3.2 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde edilmi
malzemeden en az 400 g alnr ve gerekirse 4,75 mmlik elekten geecek biimde tlr. Bu malzeme
yaklak 250 g numune elde edilene kadar eyrekleme metoduyla kltlr. Elde edilen numune, scakl
(105 5) C olan bir etvde kurutulur. Su muhtevas deneyinde anlatld ekilde, oda scaklna kadar
soutulur. En az 10 g ktlesindeki zemin numunesi bal younluk iesine aktarlr. ie, ierisindeki zemin
ve kapa ile birlikte 0,001 g dorulukla tartlr (M
2
). Zeminin etvde kurutulmas ilemi sonucunda
hidratasyon suyunda meydana gelecek kayplardan tr danelerin bal younluunda deime
olabileceinden kukulanlyorsa, zemin doal durumunda denenmeli ve kullanlan numunenin ktlesi
deneyin sonunda zemini, scakl 80 Cu amayan bir etvde ve gerekirse 24 saatten daha uzun bir sre
kurutularak llmelidir. Ancak deney, sktrma deneyinde hava boluklar yzdesinin hesab iin
yaplyorsa (105 5) C scaklkl etv kullanlmaldr.

ekil 10 - nce daneli zeminlerin bal younluun tayininde kullanlan hacim iesi


32
5.1.5.1.3.3 Hacim iesi iindeki numuneyi ancak rtecek miktarda, havas alnm damtk su eklenir, baz
zeminler (numunenin, suda eriyebilen tuzlar ieren zeminler) iin su yerine gazya veya alkol kullanlabilir.
Bunlardan herhangi biri kullanldnda, durum deney raporunda belirtilmeli ve svnn deneyde kullanlan
belirli scaklkta younluunu lmek iin ayr bir deney yaplmaldr. Hacim iesi, ierisindeki zemin
numunesi ve suyla, (zerinde kapa bulunmakszn), vakum desikatrne konur ve emme uygulanarak
yavaa 760 mm edeer cva basncna drlr. Bu ilem srasnda, zemin iindeki hava kabarcklarnn
iddetli kprmeye yol amamasna zen gsterilmelidir. Bu yaplmazsa, karmdan srayan ufak
damlacklar hacim iesinin azndan evreye salarak malzeme kaybna yol aar. Hacim iesi,
numuneden hava k durana kadar desikatrde bekletilir.

5.1.5.1.3.4 Vakum kaldrlr ve desikatrn kapa alr. Hacim iesinin iindeki numune, cam ubuk ile
zenle kartrlr veya hacim iesi alkalanr. Spatln hacim iesinden karlmasndan nce, zerine
yapm olan zemin danecikleri, birka damla havas alnm damtk suyla ykanr. Desikatrn kapa
kapatlr ve yeniden vakum uygulanr.

5.1.5.1.3.5 Numune, hava kabarcklarndan arndrlana kadar Madde 5.1.5.1.3.3 ve Madde 5.1.5.1.3.4teki
ilem yenilenir.

5.1.5.1.3.6 Hacim iesi, desikatrden karlr ve havas alnm damtk su ya da deney svs eklenerek
iaret izgisine kadar doldurulur. Kapa kapatldktan sonra, boyun seviyesine kadar su banyosu iine
batrlr ve yaklak olarak 1 saat sreyle banyonun scaklna (20 1) C eriene kadar bekletilir. Hacim
iesi ierisindeki svda gzle grlr bir azalma olursa, kapak karlr ve hacim iesi iaret izgisine kadar
doldurup klcal borusundan taacak kadar havas alnm damtk su ya da sv eklendikten sonra kapak
yeniden kapatlr. Hacim iesi banyo ierisine konur ve banyonun scaklna yeniden eriene kadar
bekletilir. Hacim iesinin iindeki suda yine azalma oluyorsa, hacim iesinin iaret izgisine kadar dolmas
salanana kadar bu ilem tekrarlanr.

5.1.5.1.3.7 Kapa kapal durumdaki hacim iesi banyodan kartlr ve d yzeyi iyice kurulandktan
sonra 0,01 g dorulukla tartlr (M
3
).

5.1.5.1.3.8 Hacim iesinin iindekiler boaltlr, hacim iesi temizlenir ve havas alnm damtk su veya
deney svs ile iaret izgisine kadar doldurulur, kapa kapatlr ve su banyosunda 1 saat sreyle, veya
banyonun deney iin seilmi scaklna eriene kadar bekletilir. Hacim iesinin ierisindeki suda (deney
svsnda) gzle grlr bir azalma olursa, kapak karlr ve hacim iesini dolduracak kadar havas alnm
damtk su eklendikten sonra kapak yeniden kapatlr. Hacim iesi banyo ierisine konur ve banyonun belirli
scaklna yeniden erimesine kadar bekletilir. Hacim iesinin iindeki suda (deney svsnda) yine azalma
oluyorsa, hacim iesinin iaret izgisine kadar dolmas salanana kadar bu ilem tekrarlanr. Son olarak,
hacim iesi banyodan karlr ve d yzeyi iyice kurulandktan sonra 0,01 dorulukla tartlr (M
4
).

5.1.5.1.3.9 Yukarda, Madde 5.1.5.1.3.1 ile Madde 5.1.5.1.3.7 arasndaki ilemler, ayn zeminden alnan
ikinci numune zerinde tekrarlanr ve bylece iki bal younluk deeri elde edilmi olur. Zeminlerin pek
ou, ayn byklkteki ortalama zemin danesinden daha ar veya daha hafif daneler ierir. Byle danelerin
ok olduu zeminlerde, zenle yaplan bal younluk deneyleri farkl sonu verir. Bu gibi durumlarda, iyi bir
ortalama deer elde etmek iin deneyin bir ok defa tekrar gerekebilir.

Zemin danelerinin bal younluu (G
s

( )
( ) ( )
2 1
4 1 3 2
L
s
w
M M
G
M M M M

=

Burada;
M
1
Hacim iesinin ktlesi, (g),
M
2
Hacim iesi ile kuru zemin ktlesi, (g),
M
3
Hacim iesi, zemin ve svnn ktlesi, (g),
M
4
Hacim iesinin sadece sv ile dolu ktlesi, (g),
L
Deneyde kullanlan svnn deney scaklnda younluu, (kN/m
3
),
w
Damtk suyun deney scaklnda younluu, (kN/m
3
)
dur.


33
Elde edilen iki deerin ortalamas, zemin danelerinin bal younluu olarak kabul edilir ve (20 1) C
scaklk iin en yakn 0,01 hanesine yuvarlatlarak verilir. ki deer arasndaki fark 0,03ten byk kmsa,
deney tekrarlanr.

5.1.5.1.6 Notlar

Not 1 - 4,75 mmden daha kk gz aklkl kullanlmas durumunda, kullanlan elek deney raporunda
belirtilmelidir.

Not 2 - Numuneden hava karma ilemi, vakum desikatr yerine, dorudan hacim iesine verilerek ve
hacim iesinin elle alkalanmasyla da yaplabilir.

Not 3 - 50 mL hacme sahip piknometreye 10 g zemin numunesi, 500 mL hacme sahip piknometreye ise 100
g zemin numunesi konulmas nerilir.

Not 4 - 500 mL hacme sahip piknometreye ve 100 g zemin numunesi kullanlmas durumunda, 0,01 g
dorulukla tartma yapabilen bir terazi kullanlabilir.

Not 5 - nce daneli zeminler iin bal younluk deneyinde, izelge 9da verilen form kullanlabilir.

5.1.5.2 Deney 5 (B): Orta ve iri daneli zeminler iin deney metodu

5.1.5.2.1 Genel
Bu deney orta ve iri daneli zeminlerde danelerin bal younluunun tayini ile ilgilidir.

5.1.5.2.2 Cihazlar
Hacim iesi, ekil 11de verilen tipte, hacmi 1000 mL olan,
Elek, 40 mm gz aklkl,
Desikatr, ierisinde bir miktar susuz silika jeli bulunan, ap 200-250 mm olan,
Cam ubuk, ap 6 mm, uzunluu 300 mm olan,
Termometre, 0 C ile 50 C arasndaki scaklklar lebilen, 1 C hassasiyetli,
Vakum pompas


5.1.5.2.3.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde edilmi
malzemeden, gerekirse, eyrekleme veya yarlama metoduyla azaltlarak yaklak 400 g numune elde edilir.
40 mmden byk daneler elekten geecek biimde krlr ve numune (105 5) C scaklkl etvde kurutulur
(Madde 5.1.5.2.6 Not 1) ve oda scaklna kadar soutulur.

5.1.5.2.3.2 Hacim iesi kurutulur ve 0,01 g duyarllkla tartlr (M
1
).

5.1.5.2.3.3 Vidal kapak karlr ve 400 g - 500 g numune (Madde 5.1.5.2.6 Not 2) doruca hacim iesine
boaltlr. Ar gzenekli daneler ieren zeminlerde, gzeneklerdeki havann karlmasn kolaylatrmak iin
zeminin bir havan ve lstik kapl bir havaneli yardmyla ufalanmas yararl olur.


34

izelge 9 - Bal younluk deneyi formu

Lboratuvar no Numune kabul tarihi
Numuneyi gnderen Deneyi tarihi
Ait olduu proje Deneyi yapan
Numune tipi Kontrol eden

Sra Scaklk
L

w
M
1
M
2
M
3
M
4

No Numune No t G
s
G
s
Dnceler

o
C kN/m
3
kN/m
3
g g g g

1

2

3

4

5

6

7

8


35
5.1.5.2.3.4 Scakl, deney srasndaki ortalama oda scaklndan en ok 2 C farkl olan su, yaklak
olarak yars dolana kadar kavanoza konur ve karm, zemin iindeki hava kabarcklarnn karlmas
amacyla cam ubukla iyice kartrlr. Vidal kapak kapatlr (Madde 5.1.5.2.6 Not 4) ve hacim iesi su ile
doldurulur. Karm 4 saat sreyle bekletilir. Numune iindeki hava, hacim iesi kapandaki delikten vakum
pompasyla emme uygulayarak ta karlabilir. Bundan sonra hacim iesi, su stndeki kpn, konik
kesiminin altna taklp kalmamasna zen gsterilerek, kapan tepesine kadar suyla doldurulur. Hacim
iesi, d yzeyi iyice kurulandktan sonra, 0,01 g hassasiyette tartlr (M
3
).

5.1.5.2.3.5 Hacim iesi boaltlr, iyice temizlenir ve vidal kapan tepesine kadar oda scaklndaki suyla
doldurulur. Hacim iesi, d yzeyi yeniden kurulandktan sonra 0,01 g dorulukla tartlr (M
4
).

5.1.5.2.3.6 Yukarda, Madde 5.1.5.2.3.1 il Madde 5.1.5.2.3.4te verilen ilemler, ayn zeminden alnan
ikinci bir numune zerinde tekrarlanr ve bylece iki bal younluk deeri elde edilmi olur.


Zemin danelerinin bal younluk G
s
deeri aadaki eitlikten hesaplanr:

( )
( ) ( )
2 1
4 1 3 2
L
s
w
M M
G
M M M M

=

Burada;
M
1
Hacim iesinin temiz ve kuru ktlesi, (g),
M
2
Hacim iesi ile zemin ktlesi, (g),
M
3
Hacim iesi, zemin ve suyun ktlesi, (g),
M
4
Hacim iesinin su ile dolu ktlesi, (g)
dir.

Elde edilen iki deerin ortalamas zemin danelerinin bal younluu olarak kabul edilir ve 20 C scaklk iin
en yakn 0,05 hanesine yuvarlatlarak verilir. ki deer arasndaki fark 0,05ten byk kmsa, deney yeni
numune zerinde tekrar yaplmaldr.

5.1.5.2.6 Notlar

Not 1 - Zeminin etvde kurutulmas sonucunda, hidratasyon suyunda meydana gelecek kayplardan tr
danelerin bal younluunda deime olabileceinden kukulanlyorsa, zemin doal durumunda
denenmeli ve kullanlan numunenin ktlesi deneyin sonunda, zemini, scakl 80 Cu amayan bir
etvde ve gerekirse 24 saatten daha uzun bir sre kurutarak tartlmaldr. Bal younluk deneyi,
sktrma deneyinde hava boluklar yzdesinin tayini iin yaplyorsa, (105 5) C scaklkl etv
kullanlabilir.

Not 2 - Numune miktar: Ortalama numune miktar olarak (400 - 500) g nerilmitir. Bu miktardan daha az
malzeme kullanldnda deney sonularnn doruluk derecesi dmekte, daha ok malzeme
kullanldnda ise numune iindeki havann tamam ile karlmas glemektedir. Numune miktar,
deneyde kullanlan zemin trne gre deiir. Kum ve akllar iin 500 g dolaynda, daha ince daneli
zeminlerde 400 g kadar numune kullanlabilir.

Not 3 - Vidal kapan ayarlanmas: Vidal kapak, kavanozun azna kapatldnda su szdrmamas iin
kavanozun az ile kapak arasna lstik bir conta konur. Deney sresince hacim iesi hacminin
deimemesi iin kapakla kavanozun zerine, kapal durumda iken bir doru zerine gelen birer
iaret konulmas ve kavanozun her kapatlnda kapan, bu iaretler st ste gelecek biimde
sklmas gerekir.

Not 4 - Orta ve iri daneli zeminler iin bal younluk deneyinde izelge 9da verilen form kullanlabilir.

Not 5 - 40 mmden daha kk gz aklkl elek kullanlmas durumunda, deney raporunda belirtilmelidir.


36

Aklamalar
1 (75 - 80)
2 Delik ap 6 mm olmaldr
3 Pirin konik kapak
4 Lstik conta,
5 1000 mL hacimli az vidal cam kavanoz

ekil 11 - Orta ve iri daneli zeminlerin bal younluunun tayininde kullanlan hacim iesi


37
5.1.6 Deney 6: Dane ap dalmnn bulunmas

5.1.6.1 Deney 6 (A): Dane ap dalmnn bulunmas iin ykamal eleme metodu

5.1.6.1.1 Genel
Bu metot, bir zeminde, ince kum ve daha iri boyuttaki malzemenin dane ap dalmnn tayini ile ilgili olup,
zemindeki kil ve siltin toplam miktar da (inceler), bu deney sonularndan hesaplanabilir.

5.1.6.1.2 Cihazlar
Deney elekleri, gz aklklar, 75 mm, 63,5 mm, 50 mm, 40 mm, 25,4 mm, 20 mm, 12,5 mm, 9,5 mm, 4,75
mm, 2 mm,1,19 mm, 600 um, 425 um, 150 um, 75 um olan (Madde 5.1.6.1.6 Not 1),
Numune ayrc, ekil 1de gsterilen tipte ok gzl,
Porselen pota, en az alt dane, ap 150 mm dolaynda olan,
Metal tepsi, en az alt adet ap 300 mm, derinlii 40 mm dolaynda olan,
Tepsi, iki veya daha ok sayda, metal veya plstikten, su karmaz, geni (kenar uzunluu (450 - 900) mm,
derinlii (75 - 150) mm, olan kare biiminde tepsiler uygundur),
veya
Kova, ap ve derinlii 300 mm dolaynda olan,
Bakkal krei, uzunluu 200 mm, genilii 110 mm dolaynda olan,
veya
Beher, 500 mL hacimli,
Elek fralar, bir tel fra veya benzeri sert bir fra,
Sodyum heksametafosfat, analitik saflkta
Lstik hortum, i ap 6 mm dolaynda olan,
Elek sarsma makinesi, (zorunlu deildir).



5.1.6.1.3.1 Deneyde kullanlacak eleklerin gz aklklar, deneye tbi tutulan zemindeki dane boyutlarn
yeterli bir biimde kapsamaldr.

5.1.6.1.3.2 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak temsil
numune elde edilir ve etvde kurutulur.

5.1.6.1.3.3 Numune iinde iri zemin daneleri bulunuyorsa, zerindeki ince malzemeden temizlenene kadar
tel ve benzeri sert bir fra ile fralanr. Temizlenen bu iri daneler yumuak yapl ise temizleme ilemi
srasnda kendi yaplarndan para kopmamasna zen gsterilmelidir.

5.1.6.1.3.4 Etvde kurumu malzeme 0,01 g dorulukla tartlr ve bulunan deer kaydedilir.

5.1.6.1.3.5 Geni bir tepsi iine serilir veya bir kova iine konur ve su ile rtlr.

5.1.6.1.3.6 Numuneyi rtmekte kullanlan suyun her bir litresi iin 2 g sodyum heksametafosfat katlr ve
zeminin tamamen slanmasn salamak iin kabn iindekiler iyice kartrlr.

5.1.6.1.3.7 Numune son bir kez kartrldktan sonra bulank su, yava yava 75 umlik elein zerine
aktarlr. ri danelerin 75 umlik elee zarar vermemesi iin 75 umlik elein zerine daha byk gz aklkl
ve kaln telli baka bir elek (425 um veya 2 mm gibi) konularak iri danelerin bu elein altna gemesi nlenir.
Eleklerden herhangi birinin ar yklenmemesine dikkat edilmelidir. 75 umlik elek zerinde kalan malzeme
hibir zaman 150 gram amamaldr.

5.1.6.1.3.8 Numuneye yeniden su katlr. Bulank su, 75 um elekten geirilip atlr. Bu ykama ilemi, 75 um
elekten geen su duru hale gelinceye kadar srdrlr.


38
5.1.6.1.3.9 Eleklerden kalan malzemenin tamam tepsilere veya porselen potalara boaltlr ve (105 5) C
scaklkl etvde kurumaya braklr.

5.1.6.1.3.10 Etvde kurutulan malzeme uygun bir elek serisinden elenir. Eleme mekanik sarsma cihazyla
yaplyorsa sarsma sresi en az 10 dakika olmaldr. Her elekte kalan miktar tartlr ve elde edilen ktleler
kaydedilir.

5.1.6.1.3.11 75 umlik elekten geen malzemenin miktar, deneyde kullanlan eleklerde kalan malzeme
ktlelerinin toplamnn, Madde 5.1.6.1.3.2de kaydedilen toplam ktleden karlmasyla elde edilir.


5.1.6.1.4.1 Toplam numune ktlesi esas alnarak, her elekte kalan malzeme miktar, 75 um elekten ise
geen miktar hesaplanr ve yzdeleri bulunur. Balangtaki numune eyrekleme metoduyla azaltlmsa, bu
hesaplamalarda dikkate alnmaldr.

5.1.6.1.4.2 Her elekten geen toplam malzeme yzdesi hesaplanr. Eleklerde kalan yzdelerin toplamnn
100den karlmasyla, her elekten toplam geen elde edilir.

5.1.6.1.4.3 Dane dalm erisi izildikten sonra kritik aplar D
10
, D
30
ve D
60
eriden okunur. Efektif ap D
10
,
% 10 dey eksen deerinden klan yatay dorunun dane ap dalm erisini kestii noktann yatay
eksendeki karlk deeridir. Benzer biimde D
30
ve D
60
deerlerini bulmak iin % geenin % 30 ve % 60
dey eksen deerlerinden klan yatay dorularn eriyi kestii noktalar bulunduktan sonra dane ap
eksenine izilen dey dorulardan D
30
ve D
60
okunur. Buradan dane dalm kriterleri:

Uniformluk katsays,
10
60
u
D
D
C =

Sreklilik katsays,
10 60
2
30
r
D D
D
C =

eitlikleriyle hesaplanr.

5.1.6.1.5 Sonularn gsterimi
Dane ap dalm deneyi iin izelge 10da verilen form kullanlabilir ve dane ap dalm erisi izelge
11de gsterilen yar logaritmik grafie izilebilir. Sonular % olarak 0,1 dorulukla verilmelidir.

5.1.6.1.6 Notlar

Not 1 - Deney raporunda belirtilmek artyla, verilenlerin dnda elekte kullanlabilir

Not 2 - Btn eleklerin her deneyde kullanlmas gerekmez


39
izelge 10 - Tane ap dalm deney formu

Numuneyi gnderen Deney balang tarihi
Ait olduu proje Deney biti tarihi
Kuyu / sondaj no Deneyi yapan
Numune no Kontrol Eden
Numune tipi Alnan kuru numune ktlesi, g

Ykama sonunda kalan kuru
numune ktlesi, g

Elek ad
Elek gz
akl
mm
Elekte kalan
numune
g
Kalan
%
Toplam kalan
%
Toplam geen
%
Dnceler
75 mm
40 mm
20 mm
9,5 mm
4,75 mm
2 mm
1,19 mm
600 um
300 um
150 um
75 um
Pan


40
izelge 11 - Dane ap dalm deney sonucu formu

Lboratuvar no

D10, mm

Numuneyi gnderen

D30, mm

Ait olduu proje

D60, mm

Kuyu/sondaj no

Uniformluk katsays

Numune no

Sreklilik katsays

Numune cinsi

Moloz yzdesi

Deney yntemi (Islak/kuru)

akl yzdesi

Numune kabul tarihi

Kum yzdesi

Deney balang tarihi

Silt+kil yzdesi

Deney biti tarihi

0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0,001 0,01 0,1 1 10 100
Tane ap (mm)
E
l
e
k
t
e
n

G
e
e
n

(
%
)
Eleme Metodu Hidrometre Metodu

Dane ap (mm)

41
5.1.6.2 Deney 6 (B): Dane ap dalmnn bulunmas iin kuru eleme metodu

5.1.6.2.1 Genel
Bu metot, bir zeminde ince kum ve daha iri boyuttaki danelerin, dane ap dalmnn hesaplanmas ile ilgili
olup, sadece iinde silt ve kil oran ok dk olan, bylece sonularn ykamal metottan farksz kaca
durumlarda uygulanabilir.

5.1.6.2.2 Cihazlar
Deney elekleri, gz aklklar, 75 mm, 63,5 mm, 50 mm, 40 mm, 25,4 mm, 20 mm, 12,5 mm, 9,5 mm, 4,75
mm, 2 mm,1,19 mm, 600 um, 425 um, 150 um, 75 um olan (Madde 5.1.6.1.6 Not 1),
Numune ayrc, ekil 1de gsterilen tipte ok gzl,
Elek fralar, bir tel fra veya benzeri sert bir fra,
Metal tepsi, en az alt adet, ap yaklak olarak 300 mm, derinlii yaklak olarak 40 mm olan,
Porselen pota, en az alt adet ap yaklak olarak 150 mm dolaynda olan,
Havaneli, plstik bir eki ve/veya lstik kapl bir havaneli (ekil 3),
Bakkal krei, uzunluu yaklak 200 mm, genilii yaklak olarak 110 mm dolaynda olan,
Elek sarsma makinesi, (zorunlu deildir).



5.1.6.2.3.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde edilen
numune, etvde kurutulur ve kuru numune 0,01g dorulukla tartlr.

5.1.6.2.3.2 En byk gzl elee bir tava taklr ve numune elee boaltlr.

5.1.6.2.3.3 Elek, ierisindeki malzeme dzensiz olarak yuvarlanacak biimde hareket ettirilir. Herhangi bir
danenin elein gznden geip gemedii elle denenebilir, ancak bu ilem srasnda daneyi zorlamamak
gerekir. Elekte kalan malzeme bir havan iinde, lstikle kapl havaneli ile ovulduktan sonra yeniden elenir.
Bylece elein zerinde sadece tek danelerin kalmas salanm olur. Elekte kalan miktar tartlr.

5.1.6.2.3.4 Alt kapta kalan malzeme, metal bir tepsiye aktarlr ve alt kap, bir sonraki elee taklr. Metal
tepsideki malzeme elee boaltlr ve Madde 5.1.6.2.3.3teki ilem tekrarlanr.

5.1.6.2.3.5 Deneyde kullanlan btn elekler iin Madde 5.1.6.2.3.3 ve Madde 5.1.6.2.3.4teki ilemler
tekrarlanr. Elek sarsma makinesinin kullanld durumda btn elekler ayn apta ise, elekler st ste taklp
malzeme btn eleklerden ayn anda elenebilir. Bu durumda elemenin tamamlanm olmasna zen
gsterilmeli, sarsma ilemi en az 10 dakika sreyle uygulanmaldr.

5.1.6.2.3.6 Deney srasnda eleklerden herhangi biri ar derecede yklenecek olursa, elekteki malzeme
birka blme ayrlp elenmelidir.


Toplam numune ktlesi esas alnarak, her elekte kalan malzemenin yzdesi hesaplanr. 75 um elekten
geen yzde ise, eleklerde kalan yzdelerin toplamnn % 100den karlmasyla elde edilir ve alt kapta
toplanan malzemenin tartlmasyla denetlenir.

Dane ap dalm deneyi iin izelge 10da verilen form kullanlabilir ve dane ap dalm erisi izelge
11de gsterilen yar logaritmik grafie izilebilir. Sonular % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak
verilir.


42
5.1.6.3 Deney 6 (C): nce daneli zeminlerin dane ap dalmnn bulunmas iin pipet
metodu

5.1.6.3.1 Genel
Bu metot, bir zeminde, iri kumdan daha ince danelerin dane ap dalmnn bulunmas ile ilgilidir. Deney 6
(A), numunenin 75 um elekten geen blmnn % 10dan daha az olduunu gstermise bu deney
uygulanmaz. Ancak numunenin 75 umden iri blm ykamal metotla ayrlmsa deneyin inceler zerinde
yaplmas kabul edilebilir.

5.1.6.3.2 Cihazlar
Numune alma pipeti, ekil 12de gsterilen trde, 10 mL kapasiteli deimez scaklk banyosunda tutulan
keltme tp ierisinde, belirli bir derinlie indirilebilecek biimde ayarlanabilir,
Cam keltme tp, hacmi 500 mL, ap 5 cm, uzunluu yaklak olarak 340 mm, 500 mLyi gsteren bir
blnt izgisi ve birer lstik tkac olan,
Tartma iesi, yaklak olarak 25 mm apnda, 50 mm boyutunda, azlarnda talanm birer cam kapak
bulunan, her bir tp iin dokuz adet (ktleleri 0,01 g yaknlkla bilinmelidir),
Su banyosu, (20 2) C scaklk salayabilen, keltme tpn, 500 mL izgisine kadar rten ve numuneye
titreim geirmeyen,
Mekanik kartrc, hz 3000 devir/dakika stnde, aft uzunluu 100 mmden az olmayan, aftn ucuna
ekil 13.ada gsterilen bir rondela taklm st-meyve suyu kartrcs ve elik barda ile ekil 13.bde
kesiti verilen tel kafesi olan bir dzendir. Kap ve kafes, deneyde kullanlan reaktiflerin etkileyemeyecei bir
malzemeden yaplm olmaldr. Kap iindeki zemin sspansiyonunun hareketi tam bir karma salamal,
ancak ne danelerin krlmasna veya kabn dna srayarak kaybolmasna yol aacak kadar iddetli, ne de
bir ksm malzemenin karmadan kabn dibine kmesine neden olacak denli yava olmaldr. Karmay en
iyi biimde gerekletiren hz, pervane tipine bal olduundan, belirli bir hz koulu aranmamtr,
Deney elekleri, gz akl 2 mm, 600 um (veya 630 um), 150 um (veya 200 um) ve 75 um ve bir alt tava,
Numune ayrc, ekil 1de gsterilen trde, gz genilii 6 mm olan, ok gzl,
Kronometre
Desikatr, ierisinde bir miktar susuz silika jeli bulunan, ap (200 - 250) mm dolaynda olan,
Buharlatrma kab, ap 90 mm, ykseklii 50 cm olan, borosilikat cam veya porselen,
Erlen iesi, 650 mL veya 1000 mL hacminde ve buna uygun cam bir kapak,
Mezr, 100 mLlik,
Pipet, 25 mLlik,
Plstik ykama iesi (piset), damtk su dolu,
Cam ubuk, uzunluu (150 - 200) mm, ap (4 - 5) mm civarnda olan, bir ucuna kk lstik bir krek
geirilmi,


5.1.6.3.3 Reaktifler
Analitik saflkta olan reaktifler kullanlmaldr.

Hidrojen peroksit, 20 hacimlik zelti: Her bir hacminin zmesi sonucunda 100 hacimlik oksijen veren
ve perhydrol ticar adyla bilinen. 1 hacim % 35lik hidrojen peroksit zeltisine yaklak olarak 4 hacim
damtk su katlarak elde edilir.

Sodyum heksametafosfat zeltisi, 33 g sodyum heksametafosfat (NaPO
3
) ve 7 g sodyum karbonat
(Na
2
CO
3
) 1 litre zelti verecek biimde damtk suda zlr. Bu zelti dayankl deildir ve ortalama
olarak ayda bir yeniden hazrlanmas gerekir. Karmn pH deeri 8-9 limiti dna ktnda ilevini
kaybetmi saylr. Hazrlama ve son kullanma tarihleri ienin zerine yaptrlan bir etikete yazlmaldr.


43

Aklamalar
1 cm ve mm blntl cetvel
2 Srg levha
3 Deimez scaklk banyosu
A, B 125 mLlik balon huni ve musluk
C Gvenlik balonu emme tp
D Gvenlik balonu
F Boaltma tp
G Numune alma
H ktrme tp
D, F, G kanall E musluuna balanmtr


ekil 12 - Numune alma pipetini zemin-su karmna daldrmakta kullanlan pipet dzeni

44

ller mmdir

a) Kartrc aft ucuna taklan pervane

b) Kartrma kab iin tel kafes
Aklamalar
A Destekleyici halkalar kap ierisine skca iletilebilecek d apta olmaldr
B tel, ap 1,5 mm, eksenler aras mesafesi 4 mm, 90 aralkla, 4 takm
C Kafese destek olmas istendiinde ortadaki teller uzatlabilir
D Kafes kap iinde dnmemelidir


ekil 13 - Kartrc aft ucuna taklan pervane ve kartrma kab iin tel kafes


45

5.1.6.3.4.1 Numune alma pipetinin kalibrasyonu

5.1.6.3.4.1.1 Numune alma pipeti iyice temizlenir, kurulanr ve sivri alt ucu damtk suya batrlr. B musluu
kapatlr, E musluu alr (ekil 12).

5.1.6.3.4.1.2 Cye taklm bir hortum yardmyla pipetin iine, su dzeyi Enin stne ykselene kadar su
ekilir. E musluu kapatlr ve pipet sudan karlr. Enin stndeki hcre iine girmi olan fazla su, F yoluyla
kk bir beher ierisine boaltlr.

5.1.6.3.4.1.3 Pipetin iindeki ve E musluundaki su, sabit tartma getirilmi cam bir tartm kabna aktarlr.
Bu ktleden, pipet ile musluun i hacmi (V
p
) 0,05 mL yaknlkla hesaplanr.

5.1.6.3.4.1.4 Yukardaki ilemler iki defa daha tekrarlanr ve bulunan V
p
deerinin ortalamas alnr.

5.1.6.3.4.2 Zemin zerinde yaplan n ilemler

5.1.6.3.4.2.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde
edilen, akta kurutulmu numuneden, yarlama metoduyla her biri yaklak olarak 30 g ktlesinde iki
numune elde edilir (Madde 5.1.6.3.7 Not 1). Numunelerden birinin su muhtevas Deney 1de verilen metotla
llr.

Dier numune yarlama metoduyla daha da azaltlr. Deney iin gerekli numune miktar zemin trne bal
olarak deiir, bu miktar numunenin kumlu bir zemin iin 30 g, killi bir zemin iin ise 12 g dolayndadr. Bu
numune 0,01 g dorulukla tartlr (M
a
) ve 650 mLlik erlann iine konur. zerine 50 mL damtk su eklenir ve
toplam hacim yaklak olarak 40 mLye dene kadar hafif atete kaynatlr.

5.1.6.3.4.2.2 Souduktan sonra karma 75 mL hidrojen peroksit zeltisi eklenir ve az cam kapakla
rtldkten sonra ertesi gne bekletilir. Bekletilmi karm hafif atete stlr. Bu srada, kprp
tamamasna zen gstermeli ve sk sk kartrlmaldr. iddetli kprme kesilir kesilmez, karm
kaynatlarak hacmi 30 mLye drlr. Organik madde yzdesi yksek olan zeminlerde yanmann
(oksidasyonun) tamamlanabilmesi iin ilve hidrojen peroksit kullanlmas gerekebilir.

5.1.6.3.4.2.3 Borosilikat cam buharlatrma kab 0,01 g duyarlkla tartlr ve konik beherdeki karm,
pisetten damtk su fkrtarak, herhangi bir kayba meydan vermeksizin, buharlatrma kabna aktarlr. Bu
ilem srasnda olabildii kadar az damtk su kullanlmaldr. Kap, iindekilerle birlikte etve konur ve (105
5) Cta kurutulur. Bundan sonra kap, iindekilerle birlikte desikatre konur ve soumaya braklr. Souyan
numune kapla birlikte, 0,01 g duyarlkla tartlr ve bu tart sonucundan kap ktlesinin karlmasyla
numunenin n ilemler sonundaki ktlesi (M
b
) elde edilir.

5.1.6.3.4.2.4 Organik madde yzdesi dk olan zeminlerde, Madde 5.1.6.3.4.2.2 ve Madde
5.1.6.3.4.2.3teki ilemlerin uygulanmas gerekmez ve Madde 5.1.6.3.4.3.1de belirtildii gibi datma
maddesi katlarak deney srdrlr.

5.1.6.3.4.3 Zemin danelerinin datlmas

5.1.6.3.4.3.1 Pipetten, 25 mL sodyum heksametafosfat zeltisi, 25 mL damtk suyla birlikte buharlatrma
kabndaki zemine katlr ve bir cam ubukla kartrlarak numune zelti haline getirilir. Karm 10 dakika
sreyle hafife stlr ve pisetten damtk su fkrtlarak, buharlatrma kabnn yzeyine yapm olan zemin
paralar cam ubuun ucundaki kk lstik krekle kaznp kartrma kabna aktarlr. Bu ilem srasnda
kullanlan su miktar 150 mLyi amamaldr. Zemin sspansiyonu bundan sonra 15 dakika sreyle mekanik
kartrc yardmyla kartrlr.

5.1.6.3.4.3.2 Karm, alt kap zerine oturtulmu 75 um elee aktarlr. Kartrma kabna ve tel kafese
yapan btn sspansiyon kalntlarnn damtk suyla ykanarak tamamen elee aktarlmasna zen
gsterilmelidir. Elee aktarlan zemin, pisetten damtk su fkrtlarak ykanr. Bu ilemler srasnda kullanlan
damtk su miktar 150 mLyi amamaldr. Elekten geen karm, cam huni yardmyla blntl ktrme
tpne aktarlr ve damtk su eklenerek svnn hacmi 500 mLye tamamlanr.


46
5.1.6.3.4.3.3 75 umlik elein stnde kalan malzeme bir buharlatrma kabna aktarlr ve (105 5) C
scaklkl bir etvde kurutulur. Kuruduktan sonra, bu malzeme 2 mm, 600 um, 150 um ve 75 um eleklerden
oluan elek dizisinden elenir. Eleme sonunda, her elekte kalan malzeme, daras alnm cam kaplara ayr
ayr konur ve tartlr. Her elekte kalan malzemenin ktlesi (srasyla M
g
, M
c
, M
m
ve M
f
) kaydedilir.

5.1.6.3.4.4 ktrme

5.1.6.3.4.4.1 500 mLlik keltme tpne, pipet yardmyla 25 mL sodyum heksametafosfat zeltisi konur
ve damtk su eklenerek 500 mLye tamamlanr. Bu ktrme tp, zemin sspansiyonunu ieren dier
ktrme tp ile birlikte 500 mL iaretli blnt izgisine kadar deimez scaklk banyosu ierisine batrlr.
Lstik tkalar kapatlan tp/tpler, en az 1 saat sreyle veya ilerindeki sv banyonun scaklna eriene
kadar bekletilir. Bundan sonra tpler, dar alnr, birok kez ba aa evrilerek iyice alkalanr ve yeniden
banyonun ierisine konur.

5.1.6.3.4.4.2 Zemin sspansiyonunun iinde bulunduu tp, yeniden banyonun ierisine yerletirildii anda
kronometre altrlr. Lstik tkalar dikkatle karlr ve tplerin zerine gevek olarak braklr.

5.1.6.3.4.4.3 Pipet, E musluu kapal durumda, alt ucu sv yzeyinden (100 1) mm aada kalacak
biimde, dey olarak zemin sspansiyonuna daldrlr. Pipet, zenle ve numune alnmas gerekli andan 15
saniye nce daldrlmaldr. Daldrma ileminin tamamlanmas yaklak olarak 10 saniye srmelidir. Bundan
sonra E musluu alr ve pipetin iine numune (M
p
10 mL) alnr. Pipet ve E musluunun iindeki delik
sspansiyon ile dolduktan sonra E musluu kapatlr. Numune alma ilemi 10 saniyede tamamlanmaldr. Bu
ilem izelge 12de eldeki zeminin silt ve kil danelerinin bal younluu karsnda verilmi olan numune
alma zamanlarnda defa uygulanr. izelge 12deki numune alma zamanlar, sspansiyonun
alkalanmasnn sona ermesi anndan, numune alma ileminin balamas anna kadar gemesi gereken
sreyi gstermektedir (Madde 5.1.6.3.7 Not 2). Bundan sonra pipet sspansiyondan karlr. karma ilemi
yaklak olarak 10 saniyede tamamlanmaldr. Numune alma srasnda E musluunun deliinden yukardaki
D hcresine az bir miktar numune ekilmi olabilir. Bu fazla numune, E musluunun, D ile F arasnda
balant salayacak biimde evirerek, F kndan bir beher ierisine aktlr. Bundan sonra, A balon
hunisinden D ve F yoluyla damtk su aktlarak buralar zemin danelerinden arnana kadar ykanmaldr.

izelge 12 - Zemin danelerinin bal younluuna gre numune alma zamanlar

alkalanmann sona ermesinden numune alma ilemi
balangcna kadar geen sre
Birinci numune kinci numune nc numune
Silt ve kil danelerinin
bal younluu
Dakika Saniye Dakika Saniye Saat Dakika
2,50
2,55
2,60
2,65
2,70
2,75
2,80
2,85
2,90
2,95
3,00
3,05
3,10
3,15
3,20
4
4
4
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
30
20
10
05
00
50
40
35
30
25
20
15
10
05
00
50
49
47
46
44
43
42
41
40
39
38
37
36
35
34
30
00
30
00
30
30
00
00
00
00
00
00
00
00
30
7
7
7
6
6
6
6
6
6
5
5
5
5
5
5
35
21
07
54
42
30
20
10
00
50
41
33
25
18
10


47
5.1.6.3.4.4.4 Ktlesi alnm bir tart iesi, pipetin ucu altna konur ve E musluu alarak pipetteki
numunenin ieye akmas salanr. Pipetin i eperine yapp kalan sspansiyon paralar, A balon
hunisinden damtk suyun B, D ve E yoluyla pipete aktlmasyla tart iesine aktarlr. Tart iesi, (105 5)
C scaklkl etve konarak, ierisindeki numune kuruyana kadar bekletilir. Desikatrde soutulduktan sonra,
ie numunelerle birlikte 0,01 g dorulukla tartlr ve alnan sspansiyon numunedeki kat madde miktar
belirlenmi olur (deiik numune alma zamanlar iin srasyla M
1
, M
2
, M
3
).

5.1.6.3.4.4.5 Yukarda anlatlan numune alma ilemlerinin herhangi ikisi arasnda, sodyum heksametafosfat
zeltisi ieren ktrme tpnden de bir numune alnr. Bu zelti rnei Madde 5.1.6.3.4.4.3 ve Madde
5.1.6.3.4.4.4te belirtilen metotla alnr, ancak numunenin belirli bir sre sonunda alnmas gerekmedii gibi,
numune alma derinlii de nemli deildir. Alnan numune ierisindeki kat madde miktar llr (M
4
).


5.1.6.3.5.1 n ilemler srasnda meydana gelen ktle kayb
n ilemler srasnda meydana gelen ktle kayb yzdesi (Y), kullanlan akta kurutulmu zeminin ktlesi,
akta kuruma sonundaki su muhtevas ve zeminin n ilemler sonundaki ktlesinden aadaki eitlik
kullanlarak hesaplanr:

(%)
M
) w 100 ( M
- 100 Y
a
a b
+
=

Burada;
M
a
Akta kurutulmu zemin ktlesi, (g),
w
a
Akta kurumu zeminin su muhtevas, (%),
M
b
n ilemler sonucu numune ktlesi, (g)
dir

n ilemler sonundaki zemin ktlesi Madde 5.1.6.3.5.2 ve Madde 5.1.6.3.5.3teki yzdelerin
hesaplanmasnda kullanlr.

5.1.6.3.5.2 Elenen blmn hesaplar

5.1.6.3.5.2.1 Deney balangcndaki numunenin 2 mmlik elekte kalan blmnn yzdesi aadaki

2 mmden iri zemin yzdesi = (%) 100 x
M
M
b
g

5.1.6.3.5.2.2 Deney balangcndaki numunenin, 600 um elekte kalan blmnn yzdesi aadaki

2 mm - 600 um arasndaki zemin yzdesi = (%) 100 x
M
M
b
c


600 um - 150 um arasndaki zemin yzdesi = (%) 100 x
M
M
b
m


150 um - 75 um arasndaki zemin yzdesi = (%) 100 x
M
M
b
f


48
5.1.6.3.5.3 ktrmeye tbi tutulan blm iin hesaplama

5.1.6.3.5.3.1 500 mL karmda her bir numune alma zamanna karlk olan kat madde ktlesi aadaki

1 2 3 4
p
(M veya M ) veya (M -M )
x500 (g)
V

Burada;
M
1
Birinci numune almada 500 mL iindeki kat madde ktlesi,
M
2
kinci numune almada 500 mL iindeki kat madde ktlesi,
M
3
nc numune almada 500 mL iindeki kat madde ktlesi,
M
4
500 mL iindeki sodyum heksametafosfat ktlesi,
V
p
Pipetin llm hacmi (mL)
dir.

5.1.6.3.5.3.2 Numunenin deney balangcndaki silt oran aadaki eitlikten hesaplanr:

% Silt (75 um - 2 um) = (%) 100 x

b
M
2
M -
1
M

5.1.6.3.5.3.3 Numunenin deney balangcndaki kil oran aadaki eitlikten hesaplanr:

% Kil oran (2 umden ince) = (%) 100 x

b
M
4
M -
3
M


5.1.6.3.6.1 Deney sonular izelge 11de verilen yar logaritmik bir grafik kd zerine iaretlenir (Madde
5.1.6.3.7 Not 3) veya Madde 0,2de tanmlanm olan deiik dane ap gruplarna giren miktarlar, yar
logaritmik grafikten okunup, % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak izelgede gsterilir.

5.1.6.3.6.2 lmlerde n ilemler srasnda meydana gelen ktle kayb, % 1 yaknlkla verilir.

5.1.6.3.6.3 Pipet metodunun kullanld belirtilmelidir.

5.1.6.3.7 Notlar

Not 1 - Tropik blgelerdeki baz zeminlerde, 4,75 mmlik elekten gemesi gereken ince danelerin elekte
kalan malzemeden temizlenmesinde glkle karlala bilinir. Bu gibi durumlarda, Deney 6 (A)da
olduu gibi, datma maddesi kullanmak ve 4,75 mmlik elek stnde kalan malzemeyi ykayarak
elemek gerekebilir. Elek altna geen karmn kurutulup, n ilemlerin uygulanaca zemine
katlmas gerektiinden, kurutulacak karm mmkn olduu kadar az tutmak amacyla zemin, ilk
olarak kuru durumda elenmelidir.

Not 2 - ktrme sresi ve numune alma derinlii: dane ap dalm erisinin biiminin belirlenebilmesi iin
uygun ktrme sreleri sonunda en az numune alnmas gereklidir. Madde 5.1.6.3.4.4.3teki
izelge 12de verilen zamanlar 20 m, 6 m ve 2 mlik edeer dane aplarna karlktr. keltme
analizinin uygulanaca numunelerden her birinin dane bal younluunu bulmak gerekmez. Ayn
yerden veya belirli bir yerdeki ayn tr zeminler iin elde edilen numuneler iin ortalama bir deer
kullanmak, sonularda nemli bir hata yaratmaz. Ancak, kullanlan deerin, btn numunenin deil,
sadece silt ve kil danelerinin bal younluu olmas zorunludur.

Not 3 - Numune zerinde ayrca iri danelerin analizi de yaplmsa, numunenin tamamnn analiz sonucu
ayn grafik zerinde gsterilmelidir.

Not 4 - Pipet metodu deneyi iin izelge 13te verilen form kullanlabilir.


49

izelge 13 - Pipet metodu iin deney formu

Proje

Numunenin alnd yer

Numune tanm

Deneyi yapan

Deney zellii

Tarih

Sondaj no

G
s

2 mmlik elekte kalan
numunenin tanm

Zemin numunesinin numaras
Akta kurutulmu zemin su muhtevas
Kap no
Ya numune + kap ktlesi, g
Kuru numune + kap ktlesi, g
Kap ktlesi, g
Kuru numune ktlesi, g
Su ktlesi g
Akta kurutulmu numunenin su muhtevas, %

n ilemler srasndaki ktle kayb
Kap no
Akta kurutulmu numune + kap ktlesi, g
Kap ktlesi, g
Akta kurutulmu numunenin n ilemler ncesi ktlesi, M
a
, g
Kap no
Etvde kurutulmu numune + kap ktlesi, g
Kap ktlesi, g
Etvde kurumu numunenin n ilemler sonras ktlesi, M
b,
g
n ilem kayb 100 x M
b

( )
a
a
M
M 100 +

2 mmlik elek stnde kalan zemin + kap ktlesi, g
Kap ktlesi, g
2 mmlik elek stnde kalan zemin ktlesi, M
g
, g
Numunede 2 mmden iri malzeme yzdesi (100 M
g
/M
b
)

600 um elek stnde kalan zemin + kap ktlesi, g
Kap ktlesi, g
600 um elek stnde kalan zemin ktlesi, M
c
, g
2 mm - 600 um mm arasndaki zemin yzdesi (100 M
c
/M
b
)

Kap ktlesi, g
m
, g
600 m - 150 m arasndaki zemin yzdesi (100M
m
/M
b
)

Kap ktlesi, g
f
, g
2 mm - 600 m arasndaki zemin yzdesi (100 M
f
/M
b
)

Toplam ktle M
g
+ M
c
+ M
m
+ M
f
, g


50
izelge 13 - Pipet metodu iin deney formu (devam)

Su banyosunun scakl
Pipet hacmi (V
P
) ml
1. pipet numunesinin alnma zaman dakika saniye
Zemin numunesinin numaras
Tart iesi no
1. pipet numunesi + ie ktlesi, g
ie ktlesi, g
V
P
mL sspansiyondaki kat madde ktlesi, M
1
, g
500 mL sspansiyondaki kat madde ktlesi, M
1
, g

Tart iesi no
ie ktlesi, g
V
P
2
, g
2
, g

Tart iesi no
ie ktlesi, g
V
P
3
, g
3
, g

Tart iesi no
Sodyum metafosfat + ie ktlesi, g
ie ktlesi, g
V
P
mL sspansiyondaki sodyum metafosfat ktlesi, M
4
, g
500 mL sspansiyondaki sodyum metafosfat ktlesi, M
4
, g

Orta silt M
1
-M
2
g
nce silt M
2
-M
3
, g
Kil M
3
-M
4
, g
75 m - 150 m arasndaki numune miktar
[M
b
-(M
g
+ M
c
+M
m
+ M
f
+ M
1
- M
4
)], g

2 mmlik elek zerinde kalan (2 mmden byk) zemin yzdesi, %
2 mm - 600 m arasndaki zemin yzdesi, %
600 m - 150 m arasndaki zemin yzdesi, %
100
( )
+ + + +
b
4 1 f m c g b
M
M M M M M M M
, %
Kil oran (2 mden ince) = 100(M
3
-M
4
)/M
b,
%


51
5.1.6.4 Deney 6 (D): nce daneli zeminlerin dane ap dalmnn bulunmas iin hidrometre
metodu

5.1.6.4.1 Genel
Bu metot, bir zeminde, iri kum boyutunda ve daha ince danelerin dane ap dalmnn bulunmas ile ilgilidir.
Deney 6 (A), numunenin 75 umlik elekten geen blmnn % 10'dan daha az olduunu gsterdii
durumlarda, burada anlatlan biimiyle bu deney uygulanamaz.

Numune 75 um'lik elekten elenmesi durumunda, deney, elde edilen bu numune zerinde de yaplabilir.

5.1.6.4.2 Cihazlar
Hidrometre, ekil 14de gsterilen ve aadaki artlar salayan:

a) Gvde ve sap, kusursuz camdan yaplm olmaldr. Bu cam, kimyevi etkilere dayankl ve iyi tavlanm
olmaldr.
b) Denge ktlesi olarak kat bir madde kullanldnda, bu madde hidrometrenin dibine, 80 C'a kadar
stld zaman yumuamayan bir yaptrc ile tespit edilmelidir. Denge ktlesi, olarak cva kullanlyorsa
bu, gvdenin dip kesimine snrlandrlmaldr.
c) Blntlerle rakamlar, stn nitelikte, dz yzeyli bir kt zerine siyah mrekkeple temiz olarak
iaretlenmelidir.
d) Sap ve gvde orta eksene gre simetrik, kesitleri ise dairesel olmaldr. Kesitlerde, temizleme ve
kurutmaya engel olacak veya hava kabarcklarnn taklp kalmasna neden olabilecek ani girinti veya
kntlar bulunmamaldr. Hidrometre, kapasitesi iindeki svlarda, sapn deyle yapt a 1,5 dereceyi
amayaca biimde yzmelidir.
e) Blnt izgileri ince ve belirgin kalnlkta olmaldr. Blntl cetvel byk veya eik olmamal ve blnt
izgileri hidrometrenin eksenine dik olmaldr.
f) Blnt izgileri 0,0005 g/mL'lik aralkl olmal, 0,0005'leri gsteren blntler ksa izgilerle gsterilmeli,
her onuncu blnty gsteren izgi uzun olmaldr. Bu sonuncu blnt izgisinin yanna, ilgili deer
yazlmaldr. Bylece dzenlenmi blnt izgileri ekil 14de gsterilmitir.
g) Blntler 20 C'ta ki birim ktle (g/mL) olarak gsterilmelidir. Baz hidrometreler, zemin daneleri iin
belirli bir bal younluk (G
sh
) kabulyle bir litre sspansiyondaki zemin miktarn gram olarak gsterecek
biimde kalibre edilmitir. Bu tr hidrometreler kullanldnda, alnan okumalar, u eitlikle g/mL'ye
evirmek gerekir.

)
G
1 G
( R R
sh
sh
h

=

Burada;
R Bir litre sspansiyondaki zemin miktarn gram olarak gsteren trdeki hidrometrede, menisks
dzeltmesinden sonra elde edilen okuma,
G
sh
Bu hidrometrenin kalibrasyonu iin kabul edilen dane bal younluu,
R
h
g/mL olarak kalibre edilmi bir hidrometre kullanlm olsa, menisks dzeltmesinden sonra elde
edilecek okuma
dr.
h) Hidrometrenin ayarlanmas, yzey gerilimi 55 dyne/cm olan bir svya gre yaplmaldr.
i) Hidrometre zerinde en byk blnt hatas 0,0005 g/mL olmaldr.
j) Her hidrometrenin sap veya gvde kesimi ierisine, blnt veya rakamlar etkilemeyecek biimde,
blntlerin esas, yani "20 C'ta g/mL" okunakl olarak yazlmaldr.


52
ller mmdir

ekil 14 - nce daneli zeminlerde dane ap dalmnn bulunmas iin kullanlan hidrometre (blntler
20 C'ta g/mL esasna gredir)


53
Mezr (lme silindiri), 1000 mL kapasiteli, ap 55 mm, boyu 300 mm olan,
Termometre, 0 C il 50 C araln kapsayan 0,5C hassasiyetli,
Mekanik kartrc, motor hz 3000 devir/dakika stnde, aft uzunluu 100 mmden az olmayan aftn
ucuna ekil 13.ada gsterilen bir rondela taklm st-meyve kartrcs ve elik barda ile bunlara uygun
ekil 13.bde kesiti verilen tel kafesi olan, kap ve kafes, deneyde kullanlan reaktiflerin etkilemeyecei bir
malzemeden yaplm olmaldr. Kap iindeki zemin karmnn hareketi, tam olmal, ancak ne danelerin
krlmasna veya kabn dna srayarak kaybolmasna yol aacak kadar iddetli ne de bir ksm malzemenin
karmadan kabn dibine kmesine neden olacak kadar yava olmaldr. Karmay en iyi biimde
gerekletiren hz, pervane tipine bal olduundan belirli bir hz koulu aranmamtr.
Deney elekleri, 2 mm, 600 um (veya 630 m), 200 um (veya 150 m), 75 um ve tavas,
Kronometre
Desikatr, ierisinde bir miktar susuz silika jeli bulunan, ap 20 cm-25 cm olan,
Cetvel, mm blntl,
Pota, drt adet porselenden, ap 150 mm dolaynda olan,
Konik bir ie
veya
Konik bir beher (erlen), 1000 mL kapasiteli, geni azl,
Piset, damtk su dolu, plstikten,
Cam ubuk, uzunluu 150 mm, ap 5 mm civarnda olan,
Su banyosu, bu deneyde kullanlan cihazlar iine alabilecek byklkte, (20 1) C scaklk salayabilen,
numuneye titreim geirmeyen (mecbur deildir),
Mekanik alkalayc, zemin-su karmn ieren mezrn 0-180 hareketini salayan (mecbur deildir).


5.1.6.4.3 Reaktifler
Analizde kullanlabilecek saflkta olan reaktifler kullanlmaldr:

5.1.6.4.3.1 Hidrojen peroksit, 20 hacimlik zelti: her bir hacminin zmesi sonucunda 100 hacimlik
oksijen veren ve perhydrol ticar adyla bilinen, yaklak olarak 1 hacim % 30luk hidrojen peroksit zeltisine,
4 hacim damtk su katlarak elde edilir.

5.1.6.4.3.2 Sodyum heksametafosfat zeltisi: 40 g sodyum heksametafosfat (NaPO
3
) 1 L zelti verecek
biimde damtk suda zlr. Bu zelti dayankl deildir ve ortalama olarak ayda bir yeniden hazrlanmas
gerekir. Karmn pH deeri 8-9 dna kmamaldr. Hazrlama ve son kullanma tarihleri ienin zerine
yaptrlan bir etikete yazlmaldr.

5.1.6.4.4 Hidrometrenin kalibrasyonu

5.1.6.4.4.1 Hacim
Hidrometre gvdesinin hacmi (V
h
) aada verilen metotlardan biri yardmyla llr.

a) Yerini tuttuu suyun hacminden: 1000 mL'lik mezre yaklak olarak 800 mL hacminde damtk su
konur. Suyun dzeyi okunur ve kaydedilir. Hidrometre mezrdeki suyun iine daldrlr ve su dzeyi
yeniden okunup kaydedilir. ki okuma arasndaki fark, hidrometre gvdesinin ve sapn suya batm
ksmnn mL olarak toplam hacmini verir. Sapn batm kesiminin elde edilen toplam hacme katks
nemsiz olduundan, elde edilen deer, hidrometre gvdesinin hacmi (V
h
) olarak kabul edilir.

b) Hidrometrenin ktlesinden: Hidrometre 0,1 g duyarlkla tartlr. Ktlenin gram olarak saysal deeri,
hidrometre gvdesinin ve sapn 1,000 iaret izgisi altnda kalan kesiminin mL olarak toplam hacmini
verir. Sapn bu kesiminin, elde edilen toplam hacme katks nemsiz olduundan, bulunan deer,
hidrometre gvdesinin hacmi (V
h
) olarak kabul edilir.


54
5.1.6.4.4.2 Kalibrasyon

5.1.6.4.4.2.1 inde hidrometrenin kullanlaca 1000 mL'lik mezrn kesit alan, iki lek izgisinin (rnein
100 ve 900 izgileri) arasndaki uzakln llmesiyle hesaplanr. Kesit alan (A), lm yaplan iki izgi
arasndaki hacmin, bu izgiler arasnda cm olarak llen uzakla blmne eittir. Kesit alan, mezrn
tm boyunca deimemelidir.

5.1.6.4.4.2.2 Hidrometrenin sap zerindeki en alt blnt izgisi ile dier ana blnt izgileri arasndaki
uzaklklar (R
h
) llp kaydedilir.

5.1.6.4.4.2.3 Hidrometrenin boyun noktasnn en yakn blnt izgisine olan uzakl llp kaydedilir.

5.1.6.4.4.2.4 R
h
okumasyla ilgili H
l
uzakl, Madde 5.1.6.4.4.2.2 ve Madde 5.1.6.4.4.2.3te llen
uzaklklarn toplamna eittir.

5.1.6.4.4.2.5 Gvdenin boyun noktasndan alt ucuna kadar olan uzaklk (h) llr ve gvdenin boyu olarak
kaydedilir (Not 1).

5.1.6.4.4.2.6 R
h
ana blnt izgilerine karlk olan H
R
efektif derinlikleri aadaki eitlikten hesaplanr:

)
A
V
h (
2
1
H H
h
l R
+ =

Burada;
H
l
Gvdenin boyun noktas ile R
h
blnt izgisi arasndaki uzaklk, (cm),
h Gvdenin boyun noktas ile hacim merkezi arasndaki uzakln iki kat, (cm),
V
h
Hidrometre gvdesinin hacmi, (mL),
A Mezrn kesit alan, (cm
2
)
dr.

5.1.6.4.4.2.7 H
R
ve R
h
arasndaki banty gsteren noktalar iaretlenir. Noktalarda geen erinin (veya
dorunun) eitlii hidrometrenin kalibrasyon eitliidir.

5.1.6.4.4.3 Menisks dzeltmesi

5.1.6.4.4.3.1 Sap temizlenmi hidrometre, iinde 700 mL kadar su bulunan 1000 mL'lik mezrn iine
daldrlr.

5.1.6.4.4.3.2 Su dzeyinin hafife altndan bakldnda, elips biiminde grnen su yzeyi, dz bir izgi gibi
grnene kadar, gz ykseltilir, bu izginin hidrometre leini kestii nokta tespit edilir.

5.1.6.4.4.3.3 Su dzeyinin hafife stnden baklarak menisksn st snrnn hidrometre leini kestii
nokta saptanr.

5.1.6.4.4.3.4 Madde 5.1.6.4.4.3.2 ve Madde 5.1.6.4.4.3.3'te alnan okumalar arasndaki fark, menisks
dzeltmesi (C
m
) olarak kaydedilir.


5.1.6.4.5.1 Zemin zerinde yaplan n ilemler

5.1.6.4.5.1.1 rselenmi numunelerin deneye hazrlanmas metoduna (Madde 4.3) uygun olarak elde
edilen havada kurutulmu numuneden, yarlama metoduyla, her biri yaklak olarak 50 g - 100 g ktlesinde
iki numune elde edilir. Deney iin gerekli zemin miktar zeminin trne bal olarak deiir; rnein, killi
zeminler iin 50 g kumlu zeminler iin 100 g numune kullanlr. Numunelerden birinin su muhtevas
(w) Deney 1'deki metotla llr.


55
5.1.6.4.5.1.2 Dier numune, 0,01 g dorulukla tartlr (M
a
) ve geni azl konik ieye konur. zerine 150
mL hidrojen peroksit zeltisi eklenir, birka dakika sreyle cam ubukla hafife kartrlr ve ienin az
cam kapakla rtldkten sonra ertesi gne kadar bekletilir. Bekletilmi karm hafif atete stlr. Bu srada,
kprp tama olmamasna zen gsterilmeli ve karm sk sk kartrlmaldr. iddetli kprme kesilir
kesilmez, karm kaynatlarak hacmi 50 mLye drlr. Organik madde yzdesi yksek olan zeminlerde
oksidasyonun tamamlanabilmesi iin ek hidrojen peroksit kullanlmas gerekebilir.

5.1.6.4.5.1.3 Porselen pota 0,01 g duyarlkla tartlr ve konik iedeki karm bu potaya aktarlr. Bu ilem
srasnda olabildiinde az damtk su kullanlmaldr. Pota, iindekilerle birlikte etve konur ve (105 5) C'ta
kurutulur. Bundan sonra pota, iindekilerle birlikte desikatre konur ve soumaya braklr. Souyan numune,
pota ile birlikte 0,01 g duyarlkla tartlr. Bu tart sonucundan kap ktlesinin karlmasyla numunenin n
ilemler sonundaki ktlesi (M
b
) elde edilir.

5.1.6.4.5.1.4 Organik madde yzdesi dk (% 2'den az olan) zeminlerde, Madde 5.1.6.4.5.1.2 ve Madde
5.1.6.4.5.1.3teki ilemlerin uygulanmas gerekmez ve Madde 5.1.6.4.5.1.1de elde edilen numunelerin
dierine dorudan Madde 5.1.6.4.5.2.1de belirtildii gibi datma maddesi katlarak deney srdrlr.

5.1.6.4.5.2 Zemin danelerinin datlmas

5.1.6.4.5.2.1 Porselen potann iindeki numuneye 100 mL sodyum heksametafosfat zeltisi katlr ve
karm hafif atete 10 dakika kadar stlr. Baz zeminde, datc etkili olamadndan karmda floklarma
sonucu datma salanamayabilir. Bu durumda datc miktarn arttrmak gerekebilir.

5.1.6.4.5.2.2 Karm, pisetten damtk su fkrtlarak, iinde tel kafes bulunan kartrma kabna aktarlr.
Bu ilem srasnda kullanlan su miktar 150 mL'yi amamaldr. Zemin sspansiyonu bundan sonra 15
dakika sreyle mekanik kartrc yardmyla kartrlr.

5.1.6.4.5.2.3 Sspansiyon vakit geirmeden, alt kap zerine oturtulmu 75 mlik elee aktarlr. Kartrma
kabna ve tel kafese yapm btn sspansiyon kalntlarnn damtk su ile ykanarak tamamen elee
aktarlmasna zen gsterilmelidir. Elee aktarlan zemin, pisetten damtk su fkrtlarak ykanr. Bu ilemler
srasnda kullanlan damtk suyun miktar 500 mLyi amamaldr. 75 mlik elekten gemi olan
sspansiyon, 1000 mL'lik mezre aktarlr ve damtk su eklenerek tam 1000 mL'ye tamamlanr. Bu
sspansiyon, bundan sonra, aada anlatlan ktrme analizi iin kullanlr.

5.1.6.4.5.2.4 75 mlik elein zerinde kalan malzeme, bir porselen potaya aktarlr ve (105 5) C
scaklkl bir etvde kurutulur. Kuruduktan sonra, bu malzeme 4,75 mm'lik, 600 m, 200 m ve 75 mlik
eleklerden oluan elek dizisinden elenir. Eleme sonunda, bu elekler zerinde kalan malzeme ayr ayr tartlr
ve ktleleri (srasyla M
g
, M
c
, M
m
ve M
f
) kaydedilir.

5.1.6.4.5.3 keltme

5.1.6.4.5.3.1 Mezrn az lstik bir tpa ile kapatlr ve homojen bir sspansiyon oluana kadar sert bir
biimde alkalanr, en sonunda ba aa evrilir. alkalama ilemi durdurulur durdurulmaz mezr, dz bir
yzey zerine oturtulur ve kronometre altrlr. Hidrometre yzme durumunun az altna gelene kadar
sspansiyona daldrlr ve serbeste yzmeye braklr. Kronometreye baklarak 0,5, 1, 2 ve 4'nc
dakikalarda hidrometre okumalar alnr. Bundan sonra hidrometre, yavaa sspansiyondan karlr,
damtk suyla ykanr ve zemin sspansiyonu ile ayn scaklkta tutulan damtk su dolu dier bir mezr iinde
bekletilir.

5.1.6.4.5.3.2 Kronometre 8. dakikaya yaklarken (yaklak olarak 15 saniye kala) hidrometre yeniden
sspansiyona daldrlr ve hidrometre okumas alnp kaydedilir. Okuma alndktan sonra hidrometre karlr,
ykanr ve damtk su iine konur. Ayn biimde, 15, 30, 60, 120, 480 dakikalarda hidrometre okumalar alnr.
Bundan sonra, iki gn sreyle gnde 1 veya 2 kez okuma alnr ve bu okumalara karlk olan kme sreleri
tam olarak kaydedilir. Hidrometrenin her okumadan nce sspansiyona daldrlmas ve okumadan sonra da
karlmas srasnda sspansiyonun alkalatmamasna zen gsterilmelidir. Hidrometrenin sspansiyona
daldrlmas ve sspansiyondan alnmas ilemlerinin her biri, 10 saniyelik bir sre iinde yaplmaldr.
Sspansiyonun titreim etkisine uramas nlenmelidir.


56
5.1.6.4.5.3.3 Su banyosunun kullanlmad deneylerde sspansiyonun scakl, ilk 15 dakikada bir kez ve
daha sonraki her okumadan sonra llp kaydedilir. Scaklk en az 0,5 C duyarlkla okunmaldr. Mezrn
asimetrik olarak s almas ya da kaybetmesi nlenmelidir. Ayrca, ortam scaklnn 2 C'tan fazla
deimemesi deneyin sonularn daha gvenilir hale getirir.

5.1.6.4.5.3.4 Datma maddesi katlmasnn gerektirdii dzeltme, X, tartlm bir terazi iesine tam 50 mL
datma maddesi zeltisi konup zeltinin (105 5) C scaklkl etvde buharlatrlmas sonucu elde
edilen datma maddesinin ktlesi u eitlik kullanlarak hesaplanr:

X = 2M
d

Bu dzeltme, scaklk derecesinden bamsz olup, sodyum heksametafosfat zeltisi Madde 5.1.6.4.3.2'deki
biimde hazrlanmsa, 4 civarnda olur.


5.1.6.4.6.1 n ilemler srasnda meydana gelen ktle kayb
n ilemler srasnda numunede meydana gelen ktle kayb yzdesi (P), kullanlan akta kurutulmu
zeminin ktlesi, akta kurutma sonundaki su muhtevas ve zeminin n ilemler sonundaki ktlesinden,
aadaki eitlik kullanlarak hesaplanr:

+
=
(100 )
100 (%)
b a
a
M w
P
M

Burada;
M
a
Akta kurutulmu zemin ktlesi, (g),
w
a
Kurutma sonucu zeminin su muhtevas, (g),
M
b
Numunenin ilemler sonucu ktlesi, (g)
dir.

n ilemler sonundaki zemin ktlesi (M
b
) Madde 5.1.6.4.6.2 ve Madde 5.1.6.6.6.3teki yzdelerin
hesaplanmasnda kullanlr.

5.1.6.4.6.2 Elenen blmn hesaplar

5.1.6.4.6.2.1 Deney balangcndaki numunenin 4,75 mm'lik elekte kalan blmnn yzdesi aadaki

4,75 mm'den iri zemin yzdesi = 100(%)
C
b
M
M

5.1.6.4.6.2.2 Deney balangcndaki numunenin, 600 mlik elekte kalan blmnn yzdesi aadaki

4,75 mm - 600 m arasndaki zemin yzdesi = 100(%)
c
b
M
M


600 m - 200 m arasndaki zemin yzdesi = 100(%)
m
b
M
M


200 m - 75 m arasndaki zemin yzdesi = 100(%)
f
b
M
M


57
5.1.6.4.6.3 keltilen blmn hesaplar

5.1.6.4.6.3.1 Yaplan gzlemlerden veya hesap sonucu elde edilen deerler aadaki stun balklarn
ihtiva eden bir izelgeye geirilir:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Tarih Gnn
saati
Scaklk
C
Geen
sre, t
R
h
1 R
h
=
R
h
1+C
m
H
R
D M
t
R
h
+
M
t
- X
Yzde
K

Burada;
R
h
1 Menisksn st snr dzeyindeki hidrometre okumas. Bu deer, okunan saynn kesir blmn alp,
nc ve drdnc basamak arasna bir virgl koyarak bulunmaldr, rnein, younluk 1,0325 g/mL
ise bu,

R
h
1 = 32,5

olarak yazlmaldr,

t ktrmenin balamasndan sonra geen sre,
D Edeer dane ap (mm),
C
m
Mensks dzeltmesi,
M
t
20C'ta kalibre edilen hidrometreler iin ekil 15'te verilen scaklk dzeltmesi,
X Datma maddesi dzeltmesi
dir.

5.1.6.4.6.3.2 Edeer dane ap (D), Stokes Kanunu ile aadaki eitlikten bulunur:

t
H
005531 , 0 D
R
w s

u
=

Burada;
Suyun viskozitesi (EK A),
s
Numunenin younluu,
w
Suyun younluu (EK A)
H
R
Hidrometre kalibrasyon erisinden alnan deer,
t Zaman
dr.

5.1.6.4.6.3.3 Scaklk dzeltmesi M
t
, scaklk dzeltmesi leinden (Sekil 15) elde edilir ve izelgenin 9.
stununa geirilir. Bundan sonra (R
h
+M
t
- X) deerleri hesaplanr. izelgenin 10. stununa yazlr.

5.1.6.4.6.3.4 n ilemler sonunda elde edilen numune ktlesi esas alnarak, ilgili edeer dane apndan
daha kk danelerin yzdesi (K), aadaki, eitlikten hesaplanr:

= +
100
( )
( )
s
h t
b s w
K R M X
M

Burada;
M
b
n ilemler sonunda numunenin toplam ktlesi, (g),
G
s
Zemin danelerinin bal younluu, (g)
dr.

5.1.6.4.6.3.5 K deerleri, elde edilmi olan tm D deerleri iin hesaplanr.


58

ekil 15 - 20 Cta kalibre edilmi hidrometreler iin scaklk dzeltmesi lei


59

5.1.6.5.1 Deney sonular izelge 11'de verilen trde, yar logaritmik bir grafik kd zerine iaretlenir
(Madde 5.1.6.6 Not 3) veya Madde 0.2'de tarif edilmi olan deiik dane ap gruplarna giren miktarlar, yar
logaritmik grafikten okunup % 0,1 yaknlkla bir izelge de gsterilir.

5.1.6.5.2 n ilemler srasnda meydana gelen ktle kayb, %1 yaknlkla verilir.

5.1.6.5.3 Hidrometre metodunun kullanld belirtilmelidir.

5.1.6.6 Notlar

Not 1 - Hidrometrenin hacim merkezinin saptanmas: h/2 uzakl, simetrik bir gvdenin hacim merkezini
belirler. Kullanlan hidrometrenin gvdesi simetrik deilse, hacim merkezini bulmak iin gvdenin
izdm bir kt zerine izilir ve elde edilen alann ktle merkezi bulunur. Bu nokta gvdenin
hacim merkezini yeterli yaknlkla verir.

Not 2 - Kumun ykamal metotla elenmesi: Kum danelerinin ayrlmas amacyla yaplan ykamal eleme
srasnda, 75 mlik elein gz aklndan az kk apta olan daneler, Suyun yzey gorilimi
etkisiyle, elek telinin delikleri arasnda tutulur. Bu gibi daneler, numunenin ancak kk bir orann
oluturduklarndan, sspansiyonda bu danelerin yokluu, ktrme analizinde nemli hata yaratmaz.
Ancak kuru eleme ilemi srasnda, numunenin byk bir blm 75 mlik elekten geiyorsa, geen
malzeme, ktrme ileminden nce mezr iindeki sspansiyona katlmaldr.

Not 3 - Numune zerinde ayrca iri danelerin analizi, de yaplmsa, numunenin tamamnn analiz sonucu
ayn grafik zerinde gsterilir.

Not 4 - ekil 15te verilen scaklk dzeltmesi M
t
ile scaklk t (C) arasndaki iliki aadaki eitlikle de
bulunabilir:

M
t
=(0,0055 t
2
- 0,0403 t - 1,3932)

Not 5 - Numune 75 um'lik elekten elenmesi durumunda, hidrometre deneyi, elde edilen bu numunenin
dorudan Madde 5.1.6.4.5.3te anlatlan keltme ilemine tbi tutulmasyla gerekletirilebilir.


60
5.2 Zemin sktrma deneyleri

5.2.1 Deney 7: Zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevas bantsnn 2,5 kilogramlk
tokmakla elde edilmesi (standart enerji)

5.2.1.1 Genel
Bu deney, belirli bir metotla sktrlm bir zeminde, en byk kuru birim hacim arl veren su
muhtevasnn bulunmas ile ilgilidir. Bu deneyde 305 mmden serbeste den 2,5 kglk tokman salad
mekanik i kullanlmaktadr.

5.2.1.2 Cihazlar
Metal kalp, i ap 105 mm, i ykseklii 115,5 mm ve i ap 152,4 mm, i ykseklii 115,5 mm olan iki
farkl ebatta, silindir biiminde, kolayca karlabilen bir taban plkas ile 50 mm ykseklii olan bir yakas
bulunan (ekil 16),
Metal tokmak, 50 mm apnda dairesel bir taban olan, 2,5 kg ktlesinde, (tokman serbest dn 305
mmye ayarlayabilen bir dzeni olmaldr), elle altrlmaya elverili bir cihaz, (ekil 17). Kalp ve tokman
zorunlu boyutlarna uyulduu ve tokman serbest d ykseklii 305 mm olduu srece, otomatik bir
cihaz da kullanlabilir. Byle bir cihazda, kalbn kat bir taban zerine oturmas salanm olmaldr.
Palet ba, A tipi,
elik cetvel, yaklak olarak 300 mm uzunluunda 25 mm geniliinde, 3 mm kalnlnda, bir kenar evli,
Elek ve tavas, gz akllar 4,75 mm, 9,5 mm ve 20 mm olan,
Metal bir tepsi, en az 600 mm x 450 mm x 75 mm boyutlarnda byke,
Kriko, zemini kalptan karmaya yarayan (zorunlu deildir),

Ayrca, su muhtevasnn tayini iin Deney 1de belirtilen cihazlar,

Sktrma deneyi yaplmadan nce, Deney 6da tarif edilen dane ap dalmyla 4,75 mm, 9,5 mm ve 20
mmlik eleklerde kalan malzeme yzdeleri belirlenir. izelge 14teki gerekleri salayan elekten elenen
malzemenin ilgili kalba sktrlmasyla gerekletirilir.

izelge 14 - Deney 7 iin kullanlmas gereken kalp ve eleklerin seim kurallar (Madde 5.2.2.6 Not 8)

Kullanm art
Kullanlan
malzeme
Kalp (i
boyutlar)
Tabaka
says
Her tabakaya
vuru says
A
% 20 ve daha az
malzeme 4,75 mmlik
elek zerinde kalyor ise
4,75 mmlik
elekten geen
ap: 105,0 mm
Boyu: 115,5 mm
25
B
% 20 ve daha fazla
malzeme 4,75 mmlik
elekte kalyor ve % 20
ve daha az malzeme
9,5 mmlik elek zerinde
kalyor ise
9,5 mmlik
elekten geen
ap: 105,0 mm
Boyu: 115,5 mm
25
C
% 20den daha fazla
malzeme 9,5 mmlik
ve daha az malzeme 20
mmlik elek zerinde
kalyor ise
20 mmlik
elekten geen
ap: 152,4 mm
Boyu: 115,5 mm
56


61
5.2.1.3.1 Deney srasnda ezilme eilimi olmayan zeminler (Madde 5.2.2.6 Not 1)

5.2.1.3.1.1 Madde 5.2.3te belirtildii gibi, akta kurutulup ilgili elekten geirilerek elde edilen zeminden 5
kglk bir numune alnr (Madde 5.2.2.6 Not 2). Numune, zeminin trne gre, uygun bir miktar su ile iyice
kartrlr (Madde 5.2.2.6 Not 3 ve Not 4).
ller mmdir

Aklamalar
1 Uzatcya kaynatlm adet engel
2 Kaygn geme
3 Uzatc engellerinin geecei adet pim
4 Kalba kaynatlm iki adet engel
5 yzey hassas ilenmi kalp i yzeyi

ekil 16 - Sktrma deneyi iin kalp


62
ller mmdir

Aklamalar
A Klavuz
B Tokmak
1 6 mm apnda 4 dane delik
2 Klavuzun boyu tokmaa (305 1,5) mmlik bir hareket imkn vermelidir
3 6 mm apnda 12 adet delik
4 Tokman toplam arl 2,5 kg 25 g olmaldr
5 2 mm kalnlnda lstik conta

Not - Mecbur boyutlarn alt izilmitir

ekil 17 - Standart sktrma deneyi iin 2,5 kglk tokmak ve klavuzu


63
5.2.1.3.1.2 Kalp, taban plkas taklm olarak 1 g dorulukla tartlr (M
1
). Kalp, beton deme gibi sert bir
yzey zerine oturtulur ve nemli zemin, mmkn olduu kadar eit ktlede tabaka halinde, her birine 305
mm serbest d yapan tokmakla 25 darbe veya 56 darbe uygulanarak, st ucuna yakas taklm kalbn
iine sktrlr. Darbeler, her tabaka yzeyine eit aralklarla datlmaldr. Tokmak klavuzunun, tokman
serbest dn engelleyecek biimde, zeminle tkanmamasna zen gsterilmelidir.

Kullanlan zemin miktar, kalb doldurmaya yetmeli, ancak sktrlp yaka karldktan sonra kesilip atlacak
artk zemin ykseklii 6 mmyi amamaldr. Yaka karlr ve sktrlm zemin, elik cetvelle, kalbn st
kenar dzeyinde dikkatle dzlenir. Kalp ve zemin, 1 g duyarlkla tartlr (M
2
).

5.2.1.3.1.3 Sktrlm zemin, kalptan karlp byke bir metal kaba konur. Bu zeminini temsil eden bir
numune alnarak Deney 1 yardmyla su muhtevas llr.

5.2.1.3.1.4 Zeminin geriye kalan, ufalanp ilgili elekten geirilir ve deneyin banda hazrlanan numuneden
artm oranla kartrlr. Bylece elde edilen rnee, uygun artlarla su katlp kartrlr ve her defasnda,
Madde 5.2.1.3.1.2den Madde 5.2.1.3.1.4e kadar ki ilemler tekrarlanr.

5.2.1.3.1.5 Deney, en az be deer verecek biime tekrarlanr ve kullanlan su muhtevalar en byk kuru
birim hacim arl veren optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda deimelidir.

5.2.1.3.2 Deney srasnda ezilmeye eilimli zeminler (Madde 5.2.2.6 Not 1)

5.2.1.3.2.1 Ar kil ieren ve tokmaklama srasnda paralanabilir tokmaklanma sonras topaklanabilir
daneler ieren numuneler Madde 5.2.3te belirtildii gibi, akta kurutulup ilgili elekten geirilerek elde edilen
zeminden, her biri 2,5 kg ktlesinde be veya daha ok numune hazrlanr. Numunelerin her biri, en byk
kuru birim hacim arln veren optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda olmak zere, deiik
bir miktar su ile iyice kartrlr (Madde 5.2.2.6 Not 3, 4 ve 5).

5.2.1.3.2.2 Her rnee, Madde 5.2.1.3.1.2deki ilem uygulanr.

5.2.1.3.2.3 Sktrlan her rnee Madde 5.2.1.3.1.3teki ilem uygulanr.

5.2.1.3.2.4 Her numunenin artan blm atlr.

5.2.1.4 Hesaplamalar

5.2.1.4.1 Sktrlm zeminin ya birim hacim arlk (
n
), her numune iin aadaki eitlikten hesaplanr:

2 1
n
M M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)

Burada;
M
1
Kalp ve tabann ktlesi, (g),
M
2
Kalp, taban ve taban sktrlm zemin ktlesi, (g),
V Kalbn i hacmi, (cm
3
)
dir.

5.2.1.4.2 Zeminin kuru birim hacim arl (
k

100
100
n
k
w
=
+
(kN/m
3
)

Burada;
w Numunenin su muhtevas, (%)
dr.


64
5.2.1.4.3 Bir seri deney sonucunda elde edilen kuru birim hacim arlk (
k
) ve bunlara karlk olan su
muhtevas deerleri, bir grafik kd zerine ilenir. Elde edilen noktalar arasndan dzgn bir eri geirilir
ve bu eri zerindeki en byk deer bulunur. Karlatrma amacyla, ayn grafik zerine, sfr, % 5 ve % 10
hava boluu yzdelerini gsteren eriler izilir (ekil 2). Bu erilerin elde edilmesinde:

100
w
G
1
100
V
1
s
a
k
+
|
.
|
\
|

=

eitliinden yararlanlr.

Burada;
V
a
Hava boluu yzdesi,
G
s
Zemin danelerinin bal younluu
dur.


5.2.1.5.1 Aadaki deerler verilmelidir:

5.2.1.5.1.1 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinden elde edilen en byk kuru birim hacim arlk,
kN/m
3
olarak en yakn 0,01 hanesine yuvarlatlarak verilir.

5.2.1.5.1.2 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinde, en byk kuru birim hacim arla karlk
olan su muhtevas, optimum su muhtevas olarak % cinsinden en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir
(Madde 5.2.2.6 Not 6).

5.2.1.5.1.3 20 mmlik elein stnde kalan malzeme miktar % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak
verilir.

5.2.1.5.1.4 Sktrma deneylerinde izelge 15te verilen form kullanlabilir.

5.2.1.5.1.5 Sonularn elde edilme metodu, Madde 5.2.2de belirtilen 2,5 kglk tokmak metodu biiminde
belirtilmeli, uygulanan ilem de ayrca tek numune veya ayr ayr numuneler diye belirtilmelidir.


65
izelge 15 - Sktrma deneyleri iin kullanlan form

Gnderen Deney balang tarihi
Ait olduu proje Deney biti tarihi
Kuyu/sondaj no Deney standard
Kalp ktlesi, g Kontrol eden
Kalbn hacmi, cm
3

Bal younluk

Kuru birim hacim arlk,
k
, kN/m
3
1 2 3 4 5 6
Kap + Sktrlm numune, g
Kap ktlesi, g
Sktrlm numune, g
Ya birim hacim ktle, kN/m
3

Kuru birim hacim ktle, kN/m
3

Su muhtevas, w
n
, %
1 2 3 4 5 6
Kap No
Ya numune + kap, g
Su miktar, g
Kap, g
Kuru numune, g
Su muhtevas, (%)

2
2
2
2
2
5 10 15 20 25
Su muhtevas, %
K
u
r
u

b
i
r
i
m

h
a
c
i
m

a
r
l
k
,

k
N
/
m
3
Skma Erisi
Va = % 0
Va = % 5
Va = % 10

k
, kN/m
3
Elek gz akl, mm
w
opt
, % Kalp ap, mm
20 mm'lik elekte kalan, % Kalp ykseklii, mm
Tokmak ktlesi, kg Not (Tek/ayr ayr numune)


66
5.2.2 Deney 8: Zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevasnn 4,5 kilogramlk tokmakla
elde edilmesi (yksek enerji)

5.2.2.1 Genel
Bu deney belirli bir yolla sktrlan zeminde en byk kuru birim hacim arln veren su muhtevasna
yakn su ieriklerinde birim hacme sacak en byk zemin ktlenin bulunmas ile ilgilidir. Deneyde 458 mm
serbest d yapan 4,5 kg ktlesinde bir tokmak kullanlr.

5.2.2.2 Cihazlar
Metal kalp, i ap 105 mm, i ykseklii 115,5 mm ve i ap 152,4 mm, i ykseklii 115,5 mm olan iki
farkl ebatta, silindir biiminde, kolayca karlabilen bir taban plkas ile 50 mm ykseklii olan bir yakas
bulunan ve ekil 16da gsterilen kalp,
Metal tokmak, 50 mm apnda dairesel bir taban olan 4,5 kg ktlesinde, tokman serbest dn 458
mmye ayarlayabilen bir dzeni olmaldr. Elle altrlmaya elverili bir cihaz, ekil 18de gsterilmitir.
Klavuz iine hava skmamas iin zerinde 90 aralkl 4 delii bulunmaldr. Kalp ve tokman serbest
d ykseklii 458 mm olduu srece, otomatik bir cihaz da kullanlabilir. Byle bir cihazda kalbn rijit bir
taban zerine oturmasna olanak salanm olmaldr.
Palet ba, A tipi
elik cetvel, yaklak olarak 300 mm uzunluunda 25 mm geniliinde 3 mm kalnlnda bir kenar evli,
Elek ve tavas, gz aklklar 4,75 mm, 9,5 mm ve 20 mm olan ve tavas,
Metal bir kap, 600 mm x 450 mm x 75mcm boyutlarnda, byke
Kriko, zemini kalptan kartmaya yarayan, (zorunlu deildir.)
Ayrca, su muhtevasnn saptanmas iin Deney 1de belirtilen cihazlar.

Sktrma deneyi yaplmadan nce, Deney 6da tarif edilen dane ap dalmyla 4,75 mm, 9,5 mm ve 20
mmlik eleklerde kalan malzeme yzdeleri belirlenir. izelge 16teki gerekleri salayan elekten elenen
malzemenin ilgili kalba sktrlmasyla gerekletirilir.

izelge 16 - Deney 8 iin kullanlmas gereken kalp ve eleklerin seim kurallar (Madde 5.2.2.6 Not 8)

Kullanm art
Kullanlan
malzeme
Kalp (i
boyutlar)
Tabaka
says
Her tabakaya
vuru says
A
% 20 ve daha az
malzeme 4,75 mmlik
elek zerinde kalyor ise
4,75 mmlik
elekten geen
ap: 105,0 mm
Boyu: 115,5 mm
Be 25
B
% 20 ve daha fazla
malzeme 4,75 mmlik
elekte kalyor ve %20
ve daha az malzeme
9,5 mmlik elek zerinde
kalyor ise
9,5 mmlik
elekten geen
ap: 105,0 mm
Boyu: 115,5 mm
Be 25
C
% 20 den daha fazla
malzeme 9,5 mmlik
ve daha az malzeme 20
mmlik elek zerinde
kalyor ise
20 mmlik
elekten geen
ap: 152,4 mm
Boyu: 115,5 mm
Be 56


67
ller mmdir

Aklamalar
A Klavuz
B Tokmak
1 6 mm apnda 4 dane delik
2 Klavuzun boyu tokmaa (458 1,5) mmlik bir hareket imkn vermelidir
3 6 mm apnda 12 adet delik
4 Tokman toplam arl 4,5 kg 50 g olmaldr
5 2 mm kalnlnda lstik conta


ekil 18 - Sktrma deneyi iin 4,5 kglk tokmak ve klavuzu


68
5.2.2.3.1 Deney srasnda ezilme/topaklanma eilimi olmayan zeminler (Madde 5.2.2.6 Not 1)

5.2.2.3.1.1 Madde 5.2.3te belirtildii gibi, akta kurutulup ilgili elekten geirilerek elde edilen zeminden 5
kglk bir numune alnr, (Madde 5.2.2.6 Not 2). Numune, zeminin trne gre uygun bir miktar su ile iyice
kartrlr. (Madde 5.2.2.6 Not 3 ve Not 4).

5.2.2.3.1.2 Kalp, taban plkas taklm olarak 1 g duyarlkla tartlr (M
1
yzey zerine oturtulur ve nemli zemin, olabildiince eit ktlede be tabaka halinde ve her tabakaya 458
mm serbest d yapan tokmakla 25 darbe veya 56 darbe uygulayarak st ucuna yakn taklm kalbn
iinde sktrlr. Darbeler, her tabakann yzeyine eit aralklarla datlmaldr.

Tokmak klavuzunun tokman serbest dn engelleyecek biimde, zeminle tkanmasna zen
gsterilmemelidir.

Kullanlan zemin miktar, kalb doldurmaya yetmeli, ancak yaka karldktan sonra kesilip atlacak artk
zeminin ykseklii 6 mmyi amamaldr. Uzatc karlr ve sktrlm zemin elik cetvelle, kalbn st
kenar dzeyinde gzelce dzlenir. Kalp ve zemin, 1 g duyarlkla tartlr (M
2
).

5.2.2.3.1.3 Sktrlm zemin kalptan karlp byke bir metal kaba konur. Bu zeminini temsil eden bir
numune alnarak Deney 1 yardmyla su muhtevas (w) saptanr.

5.2.2.3.1.4 Zeminin geriye kalan, ufalanp ilgili elekten geirilir ve deneyin banda hazrlanan numuneden
artm olanla kartrlr. Bylece elde edilen rnee uygun artmlarla (Madde 5.2.2.6 Not 5) su katlp
kartrlr ve her defasnda, Madde 5.2.2.3.1.2den Madde 5.2.2.3.1.4e kadar ki ilemler yinelenir. Deney, en
az be deer verecek biimde yinelenmeli ve kullanlan su muhtevalar, en byk kuru birim hacim arln
veren optimum su muhtevas iine alan snrlar arasnda deimelidir.

5.2.2.3.2 Deney srasnda ezilmeye eilimli zeminler (Madde 5.2.2.6 Not 1)

5.2.2.3.2.1 Ar kil ieren ve tokmaklama srasnda paralanabilir daneler ieren numuneler Madde 5.2.3te
belirtildii gibi, akta kurutulup ilgili elekten geirilerek ele edilen zeminden, her biri 2,5 kg ktlesinde be
veya daha ok numune alnr. Numunelerin her biri, en byk kuru birim hacim arln veren optimum su
muhtevasn iine alan snrlar arasnda olmak zere, deiik bir miktar su ile iyice kartrlr (Madde 5.2.2.6
Not 3, 4 ve 5).

5.2.2.3.1.2 Kalp, taban plkas taklm olarak 1 g dorulukla tartlr (M
1
yzey zerine oturtulur ve nemli zemin, mmkn olduu kadar eit ktlede be tabaka halinde, her birine
458 mm serbest d yapan tokmakla 25 darbe veya 56 darbe uygulanarak, st ucuna yakas taklm
kalbn iine sktrlr. Darbeler, her tabaka yzeyine eit aralklarla datlmaldr. Tokmak klavuzunun,
tokman serbest dn engelleyecek biimde, zeminle tkanmamasna zen gsterilmelidir.

Kullanlan zemin miktar, kalb doldurmaya yetmeli, ancak yaka karldktan sonra kesilip atlacak artk
zemin ykseklii 6 mmyi amamaldr. Yaka karlr ve sktrlm zemin, elik cetvelle, kalbn st kenar
dzeyinde dikkatle dzlenir. Kalp ve zemin, 1 g duyarlkla tartlr (M
2
)

5.2.2.3.1.3 Sktrlan her rnee Madde 5.2.2.3.1.3teki ilem uygulanr.



5.2.2.4.1 Sktrlm zeminin ya birim hacim arl (
n
), her numune iin aadaki eitlikten hesaplanr:

2 1
n
M M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)
Burada;
M
1
Kalp ve tabann ktlesi, (g),
M
2
Kalp, taban ve taban sktrlm zemin ktlesi, (g),
V Kalbn i hacmi, (cm
3
)
dir.

69
k

100
100
n
k
w
=
+
(kN/m
3
)

Burada;
dr.

a
muhtevas deerleri, bir grafik kd zerine iaretlenir. Elde edilen noktalar arasndan dzgn bir eri
geirilir ve bu eri zerindeki en byk deer bulunur. Karlatrma amacyla, ayn grafik zerine, sfr % 5
ve % 10 hava boluu yzdelerini gsteren eriler izilir (ekil 2).


5.2.2.5.1 Aadaki deerler verilmelidir:

5.2.2.5.1.1 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinden elde edilen en byk kuru birim hacim arlk,
kN/m
3

5.2.2.5.1.2 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinde, en byk kuru birim hacim arlna karlk
olan su muhtevas, optimum su muhtevas olarak % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir
(Madde 5.2.2.6 Not 6).

5.2.2.5.1.3 20 mmlik elein stnde kalan malzeme miktar % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak
verilir.

5.2.2.5.1.4 Sktrma deneylerinde izelge 15te verilen form kullanlabilir.

5.2.2.5.1.5 Sonularn elde edilme metodu, Madde 5.2.2de belirtilen 4,5 kglk tokmak metodu biiminde
belirtilmeli, uygulanan ilem de ayrca tek numune veya ayr ayr numuneler diye belirtilmelidir.

5.2.2.6 Deney 7 ve Deney 8 ile ilgili notlar

Not 1 - Zemin, tokman darbeleri altnda ufalanabilecek yumuaklkta, numunenin kireta veya kumta
trnden daneler ieriyorsa, sktrma srasnda ezilmeye eilimli olarak nitelenmelidir. Olanaklar
elverdii srece, sktrma srasnda ezilmeye eilimli zeminler iin Madde 5.2.2.3.2de verilen ilem,
her tr zemin iin uygulanabilir.

Not 2 - 20 mmlik elekte kalp deneye katlmayan ta miktar % 5ten az olduu srece bu, sonularda ancak
en byk kuru birim hacim arlnn bulunmasndaki deneysel yanlg dzeyinde bir etki yaratr. 20
mmlik elekten gemeyip deneye katlmayan ta oran yksek olursa, sonular, zeminin tamamen
sktrlmasyla elde edilebilecek kuru birim hacim arlk ve optimum su muhtevasnn hayli deiik
olabilir.

Aadaki notlar, byk yanlglar gidermek iin alnacak nlemlerin saptanmasnda yardmc
olabilir, ancak kesin olmaktan uzak sayldklarndan, standart, deney metodunun bir paras olarak
okunmaldr. akl terimi, kaya paralarn da kapsamna almaktadr. Sktrma deneyleri, % 30
veya daha az malzeme 20 mmlik elekte kalyorsa uygulanr

Not 3 - Deneyin balangcnda, havada kurutulmu zemine katlacak su miktar, incelenmekte olan zemine
gre deiir. Genellikle kumlu ve akll zeminlerde % 3 ile % 5 arasnda bir su muhtevasyla
balamak uygun olur. Kohezyonlu zeminlerde ise, plstik limitin % 12 ile %16 aras altnda bir su
muhtevasyla balamak uygundur.


70
Not 4 - Katlan suyun zeminle iyice kartrlm olmas nemlidir, yeterince kartrmama yanl sonular
verir. Bu konu, olduka ok bir miktar suyun akta kurutulmu kohezyonlu zeminlere katld
durumlarda zellikle nem tar. Yksek kapasiteli zeminlerde veya suyun zemine elle kartrld
durumlarda, suyun homojen bir biimde zemine dalmas sadece kartrmakla salanmayabilir ve
kartrlm numuneyi denemezden nce, kapal bir kap ierisinde en az 16 saatlik bir sre iin
bekletmek gerekebilir.

Not 5 - Deneyin her aamasnda eklenen su miktar, optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda
deien su muhtevasn verecek biimde ayarlanmaldr. Genellikle, kumlu ve akll zeminler iin su
muhtevasn % 1 - 2, kohezyonlu zeminler iin de % 2 - % 3 miktarnda arttrmak yerinde olur.
Sonularn gvenirliini arttrmak iin optimum su muhtevas dolaynda, katlan su miktarn daha da
azaltmak yerinde olur.

Not 6 - Temiz akl, olduka eit byklkte veya iri danelerden oluan, temiz kum gibi geirimlii yksek
olan zeminlerde, lboratuvar sktrma deneyi (2,5 kglk tokmak metodu), arazi sktrma
artnameleri iin yetersiz bir dayanaktr. Lboratuvar deneyi, genellikle arazi iin uygun olan
optimum su muhtevasnn ok stnde bir deer verir. Elde edilen en byk kuru birim hacim arlk
ise, ou kez arazide kolaylkla salanabilen kuru birim hacim arln ok altndadr.

Not 7 - Sktrma deneylerinde kullanlacak kalp boyutlar yaklak mertebededir. Standardda verilen
deerlere yakn kalplar da kullanlabilir.

Not 8 - 20 mm gz aklkl elek yerine 19 mm gz aklkl elekte kullanlabilir.

5.2.3 Deney 9: ri daneli zeminde kuru birim hacim arlk - su muhtevas bantsnn
titreimli tokmak ile bulunmas

5.2.3.1 Genel
Bu deney, belirli metotla sktrlm zeminde, en byk kuru birim hacim arln veren su miktar
dolaynda deien su muhtevasnda, birim hacmindeki kuru zemin ktlesinin bulunmas ile ilgilidir. nce
daneli granler zeminler ve orta ve iri daneli granler zeminlerin 40 mmlik elekten geen blm iin elverili
olan bu deneyde zemin elektrikle alan titreimli bir tokmakla aada belirtilen kalba sktrlr.

5.2.3.2 Cihazlar
Metal bir kalp, i ap 152 mm, i efektif ykseklii 127 cm olup kolayca taklp karlabilen bir taban
plkas ile 5 cm ykseklikte bir yakas olan, silindirsel, her deneyden nce kalp ve yakasnn i yzeyine
ince bir zar halinde ya srlmelidir,
elik tokmak, elektrikle alan, 600 ile 750 Watt aras gte olup dakikada 1500 ile 2500 aras devir yapan
bir titreim cihaz ile buna eklenen tokmak (bu tokman 146 mm apnda daire biimli bir taban olmal,
ktlesi 3,18 kg amamaldr). Tokman boyutlar ekil 19da gsterilmitir (Madde 5.2.3.6 Not 2).
Terazi, 1g dorulukla tartma yapabilen,
Elek, 40 mmlik gz akl olan,
elik cetvel, yaklak olarak 300 mm uzunluunda, 25 mm geniliinde, 3 mm kalnlnda, bir kenar evli,
elik cetvel, numune derinliini 0,5 duyarlkla lebilecek bir derinlik gstergesi veya mm blntl bir
cihaz,
Metal tepsi, 600 mm x 450 mm x 75 mm boyutlarnda
Kronometre
Kriko, sktrlm numuneyi kalptan karmaya yarayan (zorunlu deildir).

Ayrca, su muhtevasnn tayini iin Deney 1de belirtilen cihazlar


71
ller mmdir

Aklamalar
1 Vibratre uymaldr
2 Tokman ktlesi 3,18 kg amamaldr
3 6,4 mm kalnlnda destekleyici plka

Not ekilde gsterilen cihaz yeterlidir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir,
mecbur boyutlarn alt izilmitir

ekil 19 - Titreimli sehpa deneyinde kullanlan tokmak


72

5.2.3.3.1 Deney srasnda ezilme zellii olmayan zeminler

5.2.3.3.1.1 Madde 5.2.3te belirtildii gibi, akta kurutulup, 40 mmlik elekten geirilerek elde edilen
zeminden 25 kglk bir numune alnr. Numune, zeminin trne gre, uygun bir miktar su ile iyice kartrlr
(Madde 5.2.3.6 Not 4 ve 5).

5.2.3.3.1.2 Metal kalp, taban plkas ve 5 cmlik yakas taklm olarak 1 g duyarlkla tartlr (M
1
). Kalp
beton deme gibi sert bir yzey zerine oturtulur ve nemli zemin, mmkn olduu kadar eit ktlede
tabaka halinde ve sonuta toplam olarak 127 mm ile 133 mm arasnda bir derinlik oluturacak biimde, daire
biimli tokma taklm titreim cihaz ile kalbn iine sktrlr.

Her tabakaya, 60 saniyelik bir sre iin titreim uygulanmal ve bu sre boyunca titreim cihaz aaya
doru, cihazn kendi ktlesiyle birlikte, toplam olarak 30 kg ile 40 kg arasnda bir yk yaratacak biimde,
deimez bir kuvvetle itilmelidir (Madde 5.2.3.6 Not 6).

5.2.3.3.1.3 Son tabakann sktrlmasndan sonra, kalbn eperine yakn noktalarda toplanan gevek
malzeme, numunenin yzeyinden temizlenir. Yakann az dzeyini belirlemek iin bir cetvel kullanarak,
numune yzeyinin yaka azndan derinlii 0,5 mm duyarlkla llr. Numunenin yzeyine eit aralklarla
dalm ve kalp eperinden en az 13 mm ieride kalan drt noktadan alnan llerden numunenin
ortalama ykseklii (h) hesaplanr. Numunenin ykseklii 133 mmden ok veya 127 mmden azsa, numune
ufalanp deney tekrarlanr.

5.2.3.3.1.4 Kalp yakas, taban plkas ve iindeki zeminle birlikte 1 g duyarlkla tartlr (M
2
).

5.2.3.3.1.5 Sktrlm zemin, kalptan karlp byke bir metal kaba konur. Bu zeminini temsil eden bir
numune alnarak Deney 1 yardmyla su muhtevas llr.

5.2.3.3.1.6 Zeminin geriye kalan ufalanr ve deneyin banda hazrlanan numuneden artm olanla
kartrlr. Bylece elde edilen numuneye, uygun artlarla (Madde 5.2.3.6 Not 7) su katlp kartrlr ve her
defasnda, Madde 5.2.3.3.1.2den Madde 5.2.3.3.1.6ya kadar ki ilemler tekrarlanr. Deney en az be deer
verecek biimde tekrarlanmal ve kullanlan su muhtevas, en byk kuru birim hacim arln veren
optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda deimelidir.

5.2.3.3.2 Deney srasnda krlmaya eilimli zeminler (Madde 5.2.3.6 Not 3)

5.2.3.3.2.1 Madde 5.2.3te belirtildii gibi, akta kurutulup 40 mmlik elekten geirilerek elde edilen
zeminden, her biri 8 kg ktlesinde be veya daha ok numune alnr. Numunelerin her biri, en byk kuru
birim hacim arln veren optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda olmak zere, deiik bir
miktar su ile iyice kartrlr (Madde 5.2.3.6 Not 4, Not 5 ve Not 7).

5.2.3.3.2.2 Her numuneye Madde 5.2.3.3.1.2de ki ilem uygulanr.

5.2.3.3.2.3 Her numuneye Madde 5.2.3.1.3te ki ilem uygulanr.

5.2.3.3.2.4 Her numuneye Madde 5.2.3.1.4te ki ilem uygulanr.

5.2.3.3.2.5 Sktrlan her numuneye Madde 5.2.3.3.1.5te ki ilem uygulanr.



5.2.3.4.1 Sktrlm zeminin ya birim hacim arlk (
n
) her numune iin aadaki eitlikten hesaplanr:

2 1
n
M M
V
= 9,81 (kN/m
3
)


73
Burada;
M
1
Kalp, taban ve yakann ktlesi, (g),
M
2
Kalp, taban yaka ve sktrlm zeminin ktlesi, (g),
V Kalbn ortalama i hacmi, (cm
3
)
dir.

5.2.3.4.2 Zeminin kuru birim hacim arlk (
k

100
100
n
k
w
=
+
(kN/m
3
)

Burada;
dr.

k
muhtevas deerleri, bir grafik kd zerine iaretlenir. Elde edilen noktalar arasndan dzgn bir eri
geirilir ve bu eri zerindeki en byk deerler bulunur.

5.2.3.4.4 Karlatrma amacyla, ayn grafik zerine, % 0, % 5 ve % 10 hava boluu yzdelerini gsteren
eriler izilir (ekil 2). Sabit hava boluu erilerini izmek iin aadaki eitlik kullanlr:

100
w
G
1
100
V
1
s
a
k
+
|
.
|
\
|

=

Burada;
V
a
Hava boluu yzdesi,
G
s
Zemin danelerinin bal younluu
dr.


5.2.3.5.1 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinden elde edilen en byk kuru birim hacim arlk,
kN/m
3

5.2.3.5.2 Kuru birim hacim arlk - su muhtevas erisinde, en byk birim arla karlk olan deer
optimum su muhtevas olarak % cinsinden en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir.

5.2.3.5.3 40 mmlik elein stnde kalan malzeme miktar % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak
verilir.

5.2.3.5.4 Sktrma deneylerinde izelge 15te verilen form kullanlabilir.

5.2.3.5.5 Sonularn elde edilme metodu, Titreimli tokmak metodu biiminde belirtilmeli, uygulanan ilem
de ayrca tek numune veya ayr ayr numuneler diye eklenmelidir.


74
5.2.3.6 Notlar

Not 1 - Titreimli tokmak metodu geirimlilii yksek olan temiz akllar, uniform ve temiz kumlarda Deney 7
ve Deney 8e tercih edilir. Arazi sktrma almalarnda bu deneylerin sonularna gvenilmez.
Titreimli tokmak metoduyla elde edilen sonular, arazide kullanlmas gereken optimum su
muhtevasn yeterli bir biimde bulur ve genellikle bu deneyle elde edilen en byk kuru birim hacim
arlk deeri, arazide elde edilebilenin ok az zerinde olur.

Not 2 - Titreimli tokman, uygun olarak bakmnn yaplm olmas, hareket eden paralarn ar derecede
anm olmamas ok nemlidir.

Bu deneyin artlarna uyan bir cihazn belirtilen zellikleri salayp salamadn denetlemek iin u
deney yaplabilir:

Ktlesi 25 kg, zellikleri bilinen kum, 300 um ve 600 um eleklerden elenir. 600 umlik elekten geen
300 umlik elekte kalan malzeme atlr. 600 umlik elekte kalan kuma, su muhtevasn % 2,5 %
0,5e ykseltecek miktarda damtk su katlr. Nemlendirilmi kum, incelenmekte olan titreimli
tokmak kullanlarak Madde 5.2.3.1.2den Madde 5.2.3.1.5e kadarki ilemler aynen uygulanarak, ap
152 mm, ykseklii 127 mm olan metal kalp ierisine sktrlr. Ayn numune kullanlarak sktrma
deneyi kez tekrarlanr ve bulunan kuru birim hacim arlk deerlerinin 0,1 kN/m
3
yaknlkla
hesaplanr. deneyde bulunan kuru birim hacim arlk deneyleri birbirinden 0,5 kN/m
3
ten daha
byk bir fark gsteriyorsa, deney tamamen tekrarlanmaldr. Bulunan ortalama kuru birim hacim
arlk, 16,7 kN/m
3
ten yksekse, titreimli tokman bu standartta belirtilen artlar salad kabul
edilebilir.

Not 3 - Zemin, titreimli tokmak altnda ufalanabilecek yumuaklkta, numunenin, kireta veya kumta
trnden daneler ieriyorsa, sktrma srasnda ezilmeye eilimli olarak nitelenmelidir. mknlar el
verdii srece, sktrma srasnda ezilmeye eilimli zeminler iin Madde 5.2.3.3.2de verilen ilem,
her trl zemin iin uygulanabilir.

Not 4 - Deneyin balangcnda, akta kurutulmu zemine katlacak su miktar, incelenmekte olan zemine
gre deiir. Genellikle kumlu ve akll zeminlerde % 2 ile % 5 arasnda bir su muhtevasyla
balamak uygundur.

Not 5 - Katlan suyun zeminle iyice kartrlm olmas nemlidir, yeterince kartrmamak yanl sonular
verir.

Not 6 - Gereken skma derecesini elde etmek iin tokmaa titreimle birlikte basn uygulamak gereklidir.
Titreimli tokman ktlesini de iine alan gerekli toplam dey yk (30 kg - 40 kg), tokman zemin
zerinde sekmesini nlemek iin gerekli basntan yksektir. Cihaz kullanan kiinin, gerekli basnc
genellikle yeterli duyarlkla uygulayabildii grlmtr. Cihaz kullanacak kii, bu konuda yeterli
beceriyi edinene kadar titreimli tokmak, titreim verilmeden, bir tabla baskle uygulanp gerekli
basn bulunmaldr.

Not 7 - Deneyin her tekrarnda eklenen su miktar, optimum su muhtevasn iine alan snrlar arasnda
deien su muhtevalar verecek biimde ayarlanmaldr. Genellikle kumlu ve akll zeminler iin su
muhtevasn % 1 - % 2 orannda arttrmak yerinde olur. Sonularn gvenirliini arttrmak iin
optimum su muhtevas civarnda, katlan su miktarn daha da azaltmak yerinde olur.


75
5.3 Zeminin kuru birim hacim arlnn yerinde tayini

5.3.1 Deney 10: Zemin yerine kum doldurma metodu (ince ve orta daneli zeminler iin kk
boaltma silindiri metodu)

5.3.1.1 Genel
Bu deney, ince veya orta daneli, tabii veya sktrlm zeminde kuru birim arln, 11 cm apnda bir kum
boaltma silindiri kullanlarak yerinde tayini ile ilgilidir. Bu metot, kalnl 15 cm'yi amayan ve kazldktan
sonra gmeden duran zemin tabakalarnda kullanlr.

5.3.1.2 Cihazlar
Boaltma silindiri, zellikleri ekil 20'de gsterilen,
ukur ama ka, ekil 21e benzer makine benzer,
Kazma cihaz, ekil 22'ye benzer,
Kalibrasyon kab, ekil 23'te gsterilen silindir, metal, i ap 10 cm, i derinlii, 15 cm ve aznn
evresinde 5 cm eninde, 4,5 mm kalnlnda bir kenar olan,
Cam plka, kenar uzunluu en az 45 cm, kalnl 9 mm olan, kare biiminde,
veya
Herhangi bir dz yzey,
Metal kap, kazlan zemini koymak iin yaklak olarak 30 cm apnda, 4 cm derinliinde,
Numune alc, uzunluu 15 cm, i ap 10 cm, et kalnl 3 mm olan, bir ucu kesici, silindirik elik. ekil
24'te gsterilen, (bu cihaz, ince bir tabaka gres ya ile kapl olarak saklanmaldr),
Metal tepsi, kenar uzunluu 30 cm, derinlii 4 cm olan ve ortasnda 10 cm apnda bir delii bulunan, kare
biiminde,
Elek, 600 m (veya 630 m), 300 m (315 m)


5.3.1.3 Malzeme
Ykanm tabi kum, 600 m elekten geip 300 m elekte kalan iinde, organik madde, bulunmayan, etvde
kurutulup su muhtevas, havadaki nemle dengeye gelene, kadar (yaklak bir hafta) bekletilmi bir malzeme.

5.3.1.4 Cihazn kalibre edilmesi

5.3.1.4.1 Boaltma silindirinin konik blmn dolduran kum miktarnn llmesi

5.3.1.4.1.1 Boaltma silindiri, azna yaklak olarak 1 cm kalana kadar kumla doldurulur. Cihazn toplam
balang ktlesi (M
1
) bulunur. Kalibrasyonun kullanlaca btn deneylerde balang ktlesi
deitirilmelidir. Kazlan zeminin hacmine yakn (veya kalibrasyon silindirinin hacmine eit) bir miktar kum
darya aktlr. Bundan sonra boaltma silindirinin kapa kapatlr ve cihaz, cam bir plka gibi dz bir yzey
zerine oturtulur.

5.3.1.4.1.2 Boaltma silindirinin kapa alp kumun alta akmas salanr. Kumun ak srasnda boaltma
silindirini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun ak durunca, silindirin kapa kapatlp cihaz,
kum yn zerinden zenle alnr.

5.3.1.4.1.3 Boaltma silindirinin konik blmn doldurup dz yzey zerinde yl kalan kum 1 g
duyarllkla tartlr.

5.3.1.4.1.4 Yukardaki ilem en az defa tekrarlanr ve konik blm doldurmak iin gereken kumun
ortalama ktlesi (M
2
) bulunur.


76

ller mmdir

Aklamalar
1 Kapan st plkas
2 Kapak kolu
3 Ak
4 Kapal

Not - ekilde gsterilen cihaz yeterlidir, zorunlu ileklerini yerine, getirebilen baka bir cihaz da kullanlabilir,
mecbur boyunlarn alt izilmitir

ekil 20 - nce ve orta daneli zeminlerin arazide kuru birim hacim arln lmekte kullanlan kk
boaltma silindiri.

77
ller mmdir

Aklamalar
1 Lstik kapak
2 ap 18 mm, et kalnl 1,5 mm
3 Bilenmi u
4 Borunun ek yeri

Not - ekilde gsterilen cihaz yeterlidir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihazda kullanlabilir.

ekil 21 - Birim hacim arln tayininde kullanlan ukur ama ka

ller mmdir

Aklamalar
1 Kaynak
2 Tahta sap

Not - ekilde gsterilen cihaz yeterlidir, mecbur ilevlerini yerine getirebilen baka bir cihazda kullanlabilir

ekil 22 - Zemin yzeyini dzlemekte kullanlan kazma cihaz

78

ller mmdir

Aklama
1 Dz yzey

Not - Mecbur boyutlarn alt izilmitir.

ekil 23 - Kk boaltma silindiri ile kullanlacak kalibrasyon kab


79
ller mmdir

Aklamalar
A Tokmak 1 U kesimi
B Balk 2 Sertletirilmi kesici u
C Numune alc


ekil 24 - Zeminin birim hacim arln lmekte kullanlan numune alc ve yardmc paralar

80
5.3.1.4.2 Kumun ya birim hacim arlnn llmesi

5.3.1.4.2.1 Kalibrasyon kabn dolduracak suyun ktlesinden bu kabn i hacmi (V) bulunur. Suyla
doldururken yzeyin kabn azyla ayn olmasna dikkat edilir.

5.3.1.4.2.1 Boaltma silindiri Madde 5.3.1.4.1'de llen (M
1
) ktleye gelene kadar kumla doldurulduktan
sonra, merkezleri bir eksene gelecek biimde, kalibrasyon kabnn zerine yerletirilir. Bu ilem srasnda,
boaltma silindirinin kapa kapal tutulmaldr. Bundan sonra, kapak alp kumun alta akmas salanr.
Kumun ak srasnda, boaltma silindirini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun ak durunca,
silindirin kapa kapatlr. Boaltma silindiri alnp 1 g duyarlkla tartlr.

5.3.1.4.2.1 Yukardaki ilem en az defa tekrarlanr ve boaltma silindiri ile iinde kalan kumun ortalama
ktlesi (M
3
) bulunur (Madde 5.3.1.8 Not 1).

5.3.1.5 Zeminin tabi birim hacim arlnn tayini

5.3.1.5.1 llecek zeminin dz bir kesiminde, kenar uzunluu yaklak 45 cm olan kare biiminde bir alan,
ekil 22'de gsterilen kazma cihazyla temizlenip dzlenir.

5.3.1.5.2.a Kohezyonlu zeminler iin
Zeminde, ap yaklak olarak 10 cm ve derinlii 15 cm'yi amamak zere, incelenecek tabakann kalnlna
eit bir ukur alr. ukurun iinde gevek malzeme kalmamas, kaz srasnda kenardaki zeminin
ezilmemesine zen gsterilmelidir. Ortasnda delii olan metal tepsi, alan ukurun zerine yerletirilir ve
tepsinin delii klavuz olarak kullanlarak ukurun ap geniletilir. Kum boaltma silindiri ukurun zerine
yerletirilmeden nce delikli tepsi ukurun zerinden alnr. Kazlm olan zemin, zenle toplanr 1 g
duyarlkla tartlr

5.3.1.5.2.b Kohezyonsuz, ince ve orta daneli zeminler iin
elik numune alc (ekil 24), st ucu dzlenmi zemin yzeyiyle bir dzeye gelene kadar dzgn bir
biimde zemine itilir. Numune alcnn iinde kalan zemin uygun cihazlarla 11 cm derinlie kadar kazlr.
Kazlan zemin zenle toplanp 1 g dorulukla tartlr (M). Deneyin tamamlanabilmesi iin numune alc,
yerinde braklmaldr.

5.3.1.5.3 Kazlan zemin, zelliini temsil eden- bir numune alnp, hava geirmez bir kaba konur ve Deney 1
yardmyla su muhtevas llr. Deiik bir yol da kazlan zeminin tamamn etvde kurutup tartmaktr (M
k
)

5.3.1.5.4 Boaltma silindiri Madde 5.3.1.4.1.1'de belirtilen deimez (M
1
) ktleye gelene kadar kumla
doldurulup, merkezleri bir eksene gelecek biimde, ukurun zerine kapatlr. Bu ilem srasnda, boaltma
silindirinin kapa kapal tutulmaldr. Bundan sonra kapak alp kumun ukura akmas salanr. Kumun
ak srasnda boaltma silindirini veya evredeki zemini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun
ak durunca, silindirin kapa kapatlr. Boaltma silindiri alnp 1 g duyarlkla tartlr (M
4
).


5.3.1.6.1 Kalibrasyon kabn doldurmak iin gereken kumun ktlesi (M
a
), aadaki eitlikten hesaplanr:

M
a
= M
1
- M
3
- M
2
(g)

Burada;
M
1
Boaltma silindiri ile iindeki kumun, kalibrasyon kabna kum aktlmadan nceki ktlesi, (g),
M
3
Boaltma silindiri ile iindeki kumun, kalibrasyon kabna kum aktldktan sonraki ortalama ktlesi, (g),
M
2
Boaltma silindirinin konik blmn dolduran kumun ortalama ktlesi, (g)
dir.

5.3.1.6.2 Kumun ya birim hacim arl (
s

a
s
M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)


81
Burada;
V kalibrasyon kabnn i hacmi, (cm
3
)
dir.

5.3.1.6.3 Kazlan ukuru doldurmak iin gereken kumun ktlesi (M
b

M
b
= M
1
- M
4
- M
2
(g)

Burada;
M
1
Boaltma silindiri ile iindeki kumun, ukura kum atlmadan nceki ktlesi, (g),
M
4
Boaltma silindiri ile iindeki kumun, ukura kum aktldktan sonraki ktlesi, (g),
M
2
dir.

5.3.1.6.4 Zeminin tabii birim hacim arl (
n

n
b
M
.
M
= (kN/m
3
)

Burada;
M ukurdan karlan zeminin ktlesi, (g),
M
b
ukuru doldurmak iin gereken kumun ktlesi, (g),
Kumun ya birim arl, (kN/m
3
)
dir.

k

n
k
100.
100 w
=
+

Burada;
w Zeminin su muhtevas, (%)
dr.

Kazlan zeminin tamam etve konup kurutulmu ise, (
k
) aadaki eitlikten de hesaplanabilir:

d
k s
b
M
M
=

Burada;
M
d
Kazlan zeminin kuru ktlesi, (g),
M
b
ukuru doldurmak iin gereken kumun ktlesi, (g),
s
Kumun ya birim arl, (kN/m
3
)
dir.

Zeminin kuru birim hacim arl, kN/m
3
olarak en yakn 0,01 hanesine yuvarlatlarak ve zeminin su
muhtevas % olarak en yakn 0,1 hanesine yuvarlatlarak verilir.

Sonularn elde edilme metodu "Kk boaltma silindiri metodu" biiminde belirtilmelidir.

5.3.1.8 Notlar

Not 1 - Havadaki nem deiiklikleri, kumun su muhtevas ve dolaysyla ya birim ktleyi etkiledii iin
gnlk alma srasnda en az bir defa kalibrasyonu denetlemek gerekir. Ayn tr malzemenin
deiik blmlerindeki dane ap dalm ve dane biimi ayrmndan doabilecek hatalar nlemek
iin boaltma silindirini yeniden her dolduruta, iine konan kumun birim ktlesi ayrca saptanmaldr.

Not 2 - Deney 10 iin izelge 17de verilen form kullanlabilir.

82

izelge 17 - Zemin yerine kum doldurma metodu (ince ve orta daneli zeminler iin kk boaltma silindiri
metodu) iin deney formu

Lboratuvar no Deney balang tarihi
Gnderen veya ilgili Deney biti tarihi
Ait olduu proje Deney standard
Kuyu/sondaj no Kalbn hacmi, V
c
, cm
3

Kontrol eden

Numune no
Numune alc + ya numune ktlesi, M
s
, g
Numune alcnn ktlesi, M
c
, g
Ya numune ktlesi, M
s
-M
c
, g
Zeminin ya birim ktlesi,
s c
n
c
M M
V

= x 9,81, kN/m
3

Kap no
Su muhtevas, w, %
Zeminin kuru birim ktlesi,
n
k
100
1 w
=
+
, kN/m
3

5.3.2 Deney 11: Zemin yerine kum doldurma metodu (ince, orta ve iri daneli zeminler iin
byk boaltma silindiri metodu)

5.3.2.1 Genel
Bu deney, iinde ta bulunduu iin Deney 10'un uygulanmas g olan tabii veya sktrlm zeminde, kuru
birim ktlenin yerinde belirlenmesi ile ilgilidir. nce ve orta daneli zeminlerde, Deney 10 yerine uygulanabilir
ve 15 cm'yi aan ancak 25 cm'den kaln olmayan tabakalarda Deney 10 yerine uygulanmas zorunludur. Bu
metot, ayn zamanda yollarda taban malzemesi olarak kullanlacak zeminlerin birim hacim arlnn
lmnde de kullanlabilir.

5.3.2.2 Cihazlar
Boaltma silindiri, nemli ayrntlar ekil 25tekine benzeyen,
Zeminde kk ukurlar amaya yarayan cihazlar, rnein ekil 21'dekine benzer bir ukur ama cihaz,
byk bir tornavida veya yaklak olarak 25 cm uzunluunda, (8 - 10) mm apnda, sivri ulu, tahta sapl elik
bir ubuk,
Kalibrasyon kab, ekil 26'da gsterilen trde, silindir biimli, metal, i ap 20 cm, i derinlii 25 cm olan ve
aznn evresinde 7,5 cm eninde, 4,5 mm kalnlnda, bir kenar bulunan,
Cam bir plka, kenar uzunluu 45 cm, derinlii 5 cm olan kare biiminde,
veya
Herhangi bir dz yzey,
Metal kaplar, kazlan zemini ve boaltma silindirine doldurulacak kumu koymaya yarayan,
Metal bir tepsi, kenar uzunluu 46 cm, derinlii 5 cm olan ve ortasnda 20 cm apnda bir delii bulunan,
kare biiminde.
Elek, 600 m (veya 630 m), 300 m (315 m)

Ayrca, su muhtevasnn tayini iin Deney 1'de belirtilen cihazlar.


83
ller mmdir.

Aklamalar
1 Kulp
2 Kapan st plkas
3 25 mm apndaki bir delii ve alp kapanabilen kapak dzenei olan


ekil 25 - nce, orta ve iri daneli zeminlerin kuru birim arln lmekte kullanlan byk boaltma silindiri


84
ller mmdir.

Aklamalar
1 Dz yzey
2 Destekleyici plka


ekil 26 - Byk boaltma silindiri ve bakkal kreiyle doldurma metotlarnda kullanlacak kalibrasyon kab

5.3.2.3 Malzeme
Ykanm tabii kum, 600 m elekten geip 300 m elekte kalan iinde, organik madde, bulunmayan, etvde
kurutulup su muhtevas, havadaki nemle dengeye gelene, kadar (yaklak bir hafta) bekletilmi bir malzeme.

5.3.2.4 Cihazn kalibre edilmesi

5.3.2.4.1 Boaltma silindirinin konik blmn dolduran kum miktarnn tayini

5.3.2.4.1.1 Boaltma silindirine, belirli ktlede (M
1
) kum doldurulur. Kalibrasyonun kullanlaca deneylerde
bu miktar deitirilmemelidir. Kazlan zeminin hacmine yakn (veya kalibrasyon silindirinin hacmine eit) bir
miktar kum darya aktlr. Bundan sonra, boaltma silindirinin kapa kapatlr ve cihaz, cam bir plka gibi
dz bir yzey zerine oturtulur.

5.3.2.4.1.2 Boaltma silindirinin kapa alp kumun alta akmas salanr. Kumun ak srasnda, boaltma
silindirini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun ak durunca, silindirin kapa kapatlp cihaz,
kum yn zerinden zenle alnr.

5.3.2.4.1.3 Boaltma silindirinin konik blmn doldurmu olup dz yzey zerinde yl kalan kum,
toplam ktlenin %1'ine eit bir duyarlkla tartlr.

5.3.2.4.1.4 Yukardaki ilem en az kez tekrarlanr ve konik blm doldurmak iin gereken kumun
ortalama ktle (M
2
) bulunur.


85
5.3.2.4.2 Kumun ya birim hacim arln bulunmas

5.3.2.4.2.1 Kalibrasyon kabn doldurmaya yeten suyun ktlesinden, bu kabn i hacmi (V) bulunur

5.3.2.4.2.2 Boaltma silindiri Madde 5.3.2.4.1'de nceden belirlenen (M
1
) ktlesinde kumla doldurulduktan
sonra, merkezleri bir eksene gelecek biimde kalibrasyon kabnn zerine yerletirilir. Bu ilem srasnda,
boaltma silindirinin kapa kapal tutulmaldr. Bundan sonra, kapak alp kumun alta akmas salanr.
Kumun ak srasnda, boaltma silindirini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun ak durunca,
silindirin kapa kapatlr. Boaltma silindiri alnp iinde kalan kum, balangtaki ktlesinin % 0,1'ine eit bir
duyarlkla tartlr (Madde 5.3.2.8 Not 1).

5.3.2.4.2.3 Yukardaki ilem en az defa tekrarlanr ve boaltma silindirinin iinde kalan kumun ortalama
ktlesi (M
3
) bulunur.

5.3.2.5 Zeminin ya birim ktlenin bulunmas

5.3.2.5.1 ncelenecek zeminin dz bir kesiminde, kenar uzunluu yaklak olarak 60 cm olan kare biiminde
bir alan, temizlenip dzlenir.

5.3.2.5.2 Zeminde, ap yaklak olarak 20 cm ve derinlii 25 cm'yi amamak zere, incelenecek katmann
kalnlna eit bir ukur alr (Madde 5.3.2.8 Not 2). ukurun iinde gevek malzeme kalmamasna zen
gsterilmelidir. Ortasnda delii olan metal tepsi, alan ukurun zerine yerletirilir ve tepsinin delii klavuz
olarak kullanlarak ukurun ap geniletilir. Kum boaltma silindiri ukurun zerine yerletirilmeden nce
delikli tepsi ukurun zerinden alnmaldr. Kazlm olan zemin, zenle toplanp, toplam ktlenin % 0,1'ine
eit bir duyarlkla tartlr (M
w
).

5.3.2.5.3 Kazlan zeminin yanstan bir numune alnp hava geirmez bir kutuya konur ve Deney 1 yardmyla
su muhtevas (w) llr.

5.3.2.5.4 Kum boaltma silindiri, Madde 5.3.2.4.1.1'de belirlenen (M
1
) ktlesinde kumla doldurulup
merkezleri bir eksene gelecek biimde, ukurun zerine kapatlr. Bu ilem srasnda boaltma silindirinin
kapa kapal tutulmaldr. Bundan sonra, kapak alp kumun ukura akmas salanr. Kumun ak
srasnda, boaltma silindirini veya evredeki zemini herhangi bir biimde sarsmamak gerekir. Kumun ak
durunca, silindirin kapa kapatlr. Boaltma silindiri alnp iinde kalan kum, balangtaki ktlesinin % 1'ine
eit bir duyarlkla tartlr (M
4
) (Madde 5.3.2.8 Not 4).


5.3.2.6.1 Kalibrasyon kabn doldurmak iin gereken kumun ktlesi (M
a

M
a
= M
1
- M
3
- M
2
(g)

Burada;
M
1
Boaltma silindirinin iindeki kumun kalibrasyon kabna kum aktlmadan nceki ktlesi, (g),
M
2
Boaltma silindirinin iindeki kumun, kalibrasyon kabna kum aktldktan sonraki ortalama ktlesi, (g),
M
3
dir.

5.3.2.6.2 Kumun ya birim hacim arl (
s

a
s
M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)

Burada;
V Kalibrasyon kabnn i hacmi
dir.

5.3.2.6.3 Kazlan ukuru doldurmak iin gereken kumun ktlesi (M
b

M
b
= M
1
- M
4
- M
2


86
Burada;
V
1
Boaltma silindirinin iindeki kumun, ukura kum aktlmadan nceki ktlesi, (g),
M
4
Boaltma silindirinin iindeki kumun, ukur kum aktldktan sonraki ktlesi, (g),
M
2
Boaltma silindirinin konik blmn dolduran kumun ortalama ktlesidir, (g)
dir.

n

n
n
b
M
.
M
= (kN/m
3
)

Burada;
M
n
ukurdan karlan zeminin ktlesi, (g),
M
b
ukuru doldurmak iin gereken birim ktlesi (g),
Kumun ya birim hacim arl, (kN/m
3
)
dir.

5.3.2.6.5 Zeminin kuru birim arl (
k

k
100
100 w
=
+
(kN/m
3
)

Burada;
dr.

Zeminin kuru birim hacim arl, kN/m
3
olarak en yakn 0,01 yaknla yuvarlatlarak ve zeminin su
muhtevas % olarak en yakn 0,1 yaknla yuvarlatlarak verilir.

Sonularn elde edilme metodu "Byk boaltma silindiri metodu" biiminde belirtilmelidir.

5.3.2.8 Notlar

Not 1 - Boaltma silindirinin kaldrlmasyla konik blmden taacak kumun kaybn nlemek iin deneyin bu
kademesinde kalibrasyon kab olduka geni bir tepsi iine oturtulmaldr.

Not 2 - Havadaki nem deiiklikleri, kumun su muhtevasn ve dolaysyla ya birim ktlesini etkiledii iin
gnlk alma srasnda en az bir defa kalibrasyonu denetlemek gerekir. Ayn tr malzemenin
deiik blmlerindeki dane ap dalm ve dane biimi ayrmndan doabilecek hatalar nlemek
iin boaltma silindirini yeniden her dolduruta, iine konan kumun birim ktlesi ayrca bulunmaldr.

Not 3 - ukurun kazlmasnda, ukurun kenarn dayanak olarak kullanp kaz aletini zorlamamaa zen
gsterilmelidir. Yoksa bu davran, elde edilen birim ktlenin gerek deerinden dk olmasna yol
aacaktr.

Not 4 - Sonularn doruluk derecesi: Zeminlerde kuru birim ktlenin bir noktadan tekine olduka ok
deitiini gz nnde bulundurarak, deneyi birka defa tekrarlayp sonularn ortalamasn almak
gerekir. Deney says, son yaplan deneyin ortalamaya nemli bir etkisi olmayacak biimde
seilmelidir.


87
5.3.3 Deney 12: Numune alc metodu (tasz, killi veya tebeirli zeminler iin)

5.3.3.1 Genel
Bu deney, tabii veya sktrlm zeminde, birim hacim arln yerinde tayini ile ilgilidir (Madde 5.3.3.6 Not
1).

5.3.3.2 Cihazlar
Numune alc, ekil 24te gsterilen ykseklii 13 cm i ap 10 cm et kalnl 3 mm olan, bir ucu kesici
silindir elik,
elik balk, ykseklii 2,5 cm, i ap 10 cm, et kalnl 6 mm olan, numune alcnn st ucuna taklmasn
salayacak bir girintisi bulunan, (ekil 24),
elik tokmak, ekil 24'te gsterilen trde,
Palet ba, B tipi,
Kumpas,
Kazma ve krek,
elik bir cetvel, yaklak 30 cm uzunluunda, 2,5 cm geniliinde ve 3 mm kalnlkta, bir kenar evli.

Ayrca, su muhtevasnn tayini iin Deney 1 de belirtilen cihazlar.


5.3.3.3.1 Numune alcnn i hacmi (V
c
), llen boyutlarndan cm
3
olarak hesaplanr.

5.3.3.3.2 Numune alc 1 g duyarlkla tartlr (M
c
)

5.3.3.3.3 ncelenecek zeminin dz bir kesiminde, kenar uzunluu yaklak olarak 30 cm olan kare biiminde
kk bir alan temizlenip dzlenir. Numune alc, bal takl olarak, tokmakla zemine aklr. akma ilemi,
baln ancak 13 mm'lik bir kesimi zeminin dnda kalana kadar srdrlr. Bu ilem srasnda numune
alcnn deyden sapmamasna zen gsterilmelidir. Derinlii daha az olan bir tabakann ortalama birim
hacim arl isteniyorsa, ykseklii bu derinlie eit olan bir numune alc kullanlmaldr. Numune alc,
evresindeki zemin kazlarak ve zeminin numune alcnn altndan bir miktar tamas salanarak karlr.
Bundan sonra, numunenin iki ucu, numune, alcnn ularyla bir dzlemde olacak biimde, evli cetvelle
dzlenir.

5.3.3.3.4 Numune alc, iindeki numune ile birlikte 1 g duyarlkla tartlr (M
s
).

5.3.3.3.5 Numune, numune alcdan karlp ufalanr, zemini yanstan bir numune alnp hava geirmez bir
kutuya konur ve Deney 1 yardmyla su muhtevas (w) llr.


n
) aadaki eitlikten hesaplanr.

s c
n
c
M M
V

= x 9,81 (kN/m
3
)

Burada;
M
s
Numune alc ve iindeki numunenin ktlesi, (g),
M
c
Numune alcnn ktlesi, (g),
V
c
Numune alcnn i hacmi, (mL)
dir.

k

n
k
100
100 w
=
+
(kN/m
3
)


88
Burada;
w Zeminin su muhtevas, (%),
dr.


5.3.3.5.1 Zeminin kuru birim hacim arl, kN/m
3
olarak en yakn 0,01 yaknla yuvarlatlarak verilir.

5.3.3.5.2 Zeminin su muhtevas % olarak en yakn 0,1 yaknla yuvarlatlarak verilir.

5.3.3.5.3 Sonularn elde edilme metodu "Numune alc metodu" biiminde belirtilmelidir.

5.3.3.6 Notlar

Not 1 - Bu deney, zemin yerine kum doldurma metodu kadar gvenilir sonular vermeyebilir ve daha abuk
sonu almak gerektii veya zeminin iyi skm olmakla birlikte numune alcnn kolayca
aklabilmesini salayacak yumuaklkta olduu durumlar dnda kullanlmamas yerinde olur.

Not 2 - Deney 12 iin izelge 17de verilen form kullanlabilir.

5.3.4 Deney 13: Balon metodu

5.3.4.1 Genel
Bu deney ince daneli veya ta ihtiva etmeyen sktrlm dolgular deney srasnda doacak basnlarla ekil
deitirmeyecek tabii zeminlerin birim hacim arlnn yerinde lm ile ilgilidir. Deney bu nedenle organik,
doygun ve ok yksek plstisiteli zeminleri kohezyonsuz ya da iri daneli keskin keli ortamda uygulanmaz.

5.3.4.2 Cihazlar
Balonlu hacim iesi, metal muhafazal bir hacim iesi ile hacim lmede kullanlacak lstik balonu
doldurup boaltacak pompa sisteminden oluan. Cihazn deney yapld, srada zemini ekil deitirmeye
zorlayacak kadar ar olmamas esastr. Cihazn ana zellikleri ekil 27'de gsterilmitir. ienin stndeki
blmeler deney ukurunun hacmini en yakn % 1'e lecek incelikte olacak balon burumadan ukuru
doldurup bu ilem iin gerekli, basntan patlamayacak bir malzemeden yaplacaktr. Pompa sistemi hacim
iesine hava basnc uygulayarak balonu iirecek lm yapldktan sonra da vakum uygulayarak su geriye
ekecek nitelikte olmaldr. Genellikle 1 L kapasitede hacim iesi, yeterli ise de zeminin iri daneler ihtiva
etmesi, durumunda daha byk hacimli ieler kullanlabilir.
Taban plkas, balon cihaznn zemine oturtulmas iin. Cihann tabanna uyacak biimde hazrlanan ve
boyutlar deney delii apnn en az iki kat olan,
Teraziler, 1 g ve 0,1 g dorulukla tartma yapabilen, iki adet,
orba ka, deney deliini amak iin ekil 21'de gsterilen,
Termometre, 0,5 C duyarlkl,
Cam levha, 6 mm kalnlnda,
Gres ya

Ayrca, su muhtevasn tayini iin Deney 1'de gsterilen cihazlar.

5.3.4.3 Kalibrasyon ilemleri

5.3.4.3.1 Hacim ler cihazn doru deerler gsterdiini kontrol iin hacmi tam olarak bilinen farkl
byklkteki kalplarda kontrol yaplmaldr. Kalplarn hacmini bulmak iin cam plka greslendikten sonra
kalp ve camn ktlesi en yakn grama kadar tartlr, Sonra kalp suyla doldurulur ve cam plka altta hava
kabarcklar kalmayacak ekilde kalbn azna kaydrlr ve tamam tartlr. Bu srada suyun scakl da
llr. Buradan kalbn hacmi Madde 5.3.4.5'te verilen eitlikle hesaplanr. Bu ilem her kalp iin aradaki
fark 2 cm
3
' gemeyen deerler elde edilene kadar tekrarlanr.

89

Aklama
1 Pompa 7 Hacim gstergesi
2 Sv 8 Taban plkas
3 Deney yzeyi 9 Zemin yzeyi
4 Taban plkas detay 10 Lstik balon
5 Alan ukur 11 Pompann uygulad basnla dolacak boluk
6 Hacim iesi

ekil 27 - Balon cihaznn ematik kesiti


90
5.3.4.3.2 Balonlu hacim ler cihaz ve taban plkas dzgn ve yatay bir yzey zerine yerletirilir. Normal
bir basn uygulanarak hacim gstergesinde ilk okuma alnr. Sonra cihaz kontrol kalplarndan birinin
zerine oturtularak ayn su basnc ile hacim okumas alnr. Hacim okumas pompalamaya ramen su
dzeyinde deime olmad noktada yaplr, pompa basnc 0,35 kg/cm
2
'yi amamaldr. Bu srada cihazn
yerinden oynamamas iin elle bastrmak gerekir. Kalp hacmi son ve ilk okumalar arasndaki farktr. lem
dier kalplar iin tekrarlanr. Kalibrasyon tm hacim okumalar iin llen ve ekte gsterilen deerler
arasndaki, fark % 1i gemedii zaman tamamlanm saylr.

5.3.4.3.3 Kalibrasyon ilemi belirli aralklarla, lstik balon deitirildiinde ve gerekli grlen zamanlarda
tekrarlanr.


5.3.4.4.1 Birim hacim arlk tayini yaplacak yer temizlenip, yataya yakn biimde dzlenir.

5.3.4.4.2 lm cihaz ve plka yzeye oturtulduktan sonra anlatlan biimde ilk hacim okumas alnr.
Taban plkas deneyin bandan sonuna kadar yerinden kaldrlmaz.

5.3.4.4.3 Hacim iesi plka zerinden kaldrlr. Kaz cihazlarm kullanarak uygun hacimde bir ukur alr.
ukurun en kk hacmi (V
En kk
). zeminin en byk dane apna (D
En byk
) bal olup izelge 18'de
gsterilmitir.

izelge 18 - Farkl zeminlerde ukur hacmi

D
En byk
(mm) V
En kk
(cm
3
)
5
20
40
1150
1700
2850

ukurun kazlmas srasnda daha iri. danelerle karlalrsa deney yeni bir noktaya kaydrlmaldr. Zeminin
40 mm'den iri daneler ihtiva etmesi durumunda bu lm metodu kullanlmaz. Balonu patlatacak sivrilikte ta
paralar lm yaplmadan ukur yzeyinden arndrlmaldr.

5.3.4.4.4 ukur oluturulduktan sonra hacim iesi plka zerine yeniden oturtulur ve kalibrasyonda
uygulanan basnlar uygulanarak hacim okumas alnr. Bu okuma ve ukur kazlmadan nceki okuma
arasndaki fark deney ukurunun hacmini (V
h
) verir.

5.3.4.4.5 ukurdan kan nemli topran ktlesi en yakn grama kadar tartlr ve bunun iinden su muhtevas
tayini iin numune alnr ve Deney 1e gre deneye tbi tutulur.


5.3.4.5.1 Kalibrasyon kalplarnn hacmi aadaki eitlikten hesaplanr:

2 1
w
M M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)

Burada;
V Kalp hacmi, (cm
3
),
M
2
Kalp, cam ve suyun ktlesi, (g),
M
1
Kalp ve camn ktlesi, (g),
w
Suyun younluu, (EK A)
dr.


91
5.3.4.5.2 Zeminin yerinde birim hacim arl
n
aadaki eitlikten hesaplanr:

n
h
M
V
= x 9,81 (kN/m
3
)

Burada;
M Zeminin slak ktlesi, (g),
V
h
ukurun hacmi, (cm
3
)
dir.

k
) ise aadaki eitlikten hesaplanr:

n
k
100
100 w
=
+
(kN/m
3
)

Burada;
n
Zeminin llm doal birim hacim arl, (kN/m
3
),
dr.

Deneyin sonular bir formda rapor edilecek ve u zellikler bildirilir:

1) Deney yeri ve denizden ykseklii,
2) Deney ukuru hacmi,
3) Doal birim hacim arl,
4) Su muhtevas,
5) Zeminin kuru birim hacim arlk,
6) Zeminin grn cinsi,
7) Gerekiyorsa iri daneler iin yaplm dzeltme


92
Yararlanlan kaynaklar

ASTM Vol. 04.08 Annual Book of American Society for Testing and Materials (ASTM) Standards.
Section 4: Construction. Volume 04.08: Soil and Rock (I).

BS 1377 British Standard Methods of test for Soils for civil engineering purposes.


93
Ek A

Suyun younluu ve viskozitesi

Suyun eitli scaklklardaki younluu ve viskositesi aadaki izelgede verilmitir.

Scaklk, t
o
C
u
w
x10
-6
Nsm
w
g/cm
3

Scaklk
o
C
u
w
x10
-6
Nsm

w
g/cm
3

0,0 1,7921 0,99987 18,0 1,0559 0,99862
0,5 0,99990 18,5 0,99853
1,0 1,7313 0,99993 19,0 1,0299 0,99843
1,5 0,99995 19,5 0,99833
2,0 1,6278 0,99997 20,0 1,0050 0,99823
2,5 0,99998 20,5 0,99812
3,0 1,6191 0,99999 21,0 0,9810 0,99802
3,5 1,00000 21,5 0,99791
4,0 1,5674 1,00000 22,0 0,9579 0,99780
4,5 1,00000 22,5 0,99768
5,0 1,5188 0,99999 23,0 0,9358 0,99757
5,5 0,99998 23,5 0,99745
6,0 1,4728 0,99997 24,0 0,9142 0,99732
6,5 0,99995 24,5 0,99720
7,0 1,4284 0,99993 25,0 0,8937 0,99707
7,5 0,99990 25,5 0,99694
8,0 1,3860 0,99988 26,0 0,875 0,99681
8,5 0,99984 26,5 0,99668
9,0 1,3462 0,99981 27,0 0,855 0,99654
9,5 0,99977 27,5 0,99640
10,0 1,3077 0,99973 28,0 0,836 0,99626
10,5 0,99968 28,5 0,99612
11,0 1,2713 0,99963 29,0 0,818 0,99597
11,5 0,99958 29,5 0,99582
12,0 1,2363 0,99952 30,0 0,800 0,99567
12,5 0,99947 30,5 0,99553
13,0 1,2028 0,99940 31,0 0,783 0,99537
13,5 0,99934 31,5 0,99521
14,0 1,1709 0,99927 32,0 0,767 0,99506
14,5 0,99920 32,5 0,99490
15,0 1,1404 0,99913 33,0 0,751 0,99473
15,5 0,99905 33,5 0,99457
16,0 1,1111 0,99897 34,0 0,736 0,99440
16,5 0,99889 34,5 0,99423
17,0 1,0828 0,99880 35,0 0,731 0,99406
17,5 0,99871 35,5 0,99389

TS 1900-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TS 1900-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

75

You might also like