Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 22.

Say, 2011, 305-328

EHR, TARH, SOSYOLOJ: KORKUT TUNANIN EHR YAKLAIMI

Oya Okan*
zet: Korkut Tunann ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme balkl almas, bu yaznn ana konusudur. Sosyoloji biliminin kent/ehir ile olan ilikisi kuruluundan beri srmektedir. 19. Yzyldan itibaren toplumlarn sorunlarnn deimesi ile, kent/ehirlerde grnr hale gelen bu sorunlara ynelik kuramsal ve ampirik almalar yapld. Trk sosyolojisinde de kent/ehir almalar Batdaki rneklerine benzer biimde geliti. Kent, kentleme, kentlileme srelerinin okunmas modernleme temelinde yrd. Trkiyede kent/ehir almalar ve aratrmalar farkl disiplinlerin konusu oldu. Bu farkllk ve eitlenmenin yaratt bilgi birikiminin olumlu sonularnn yan sra yaklamlardaki ortaklk, Tunann almasn zellikli klar. Tunann almas ehirlerin ortaya kn tarihsel bir btnlk ierisinde ele almasyla farkldr. almann geni zetinin verildii bu yaz, onun sistemletirme denemesinin hatrlanmasn ve zgn yerinin belirlenmesini amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Sosyoloji ve kent, Trk Sosyolojisi ve kent, tarihte ilk ehirler, Dou ve Bat ehir rgtlenmesi. City, History, Sociology: Korkut Tunas Approach to The City Abstract: The subject of this paper is Korkut Tunas book which is titled as ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme. Relation of sociology with cities and urbanism can be traced back to its foundations. As the social problems that became more visible in cities changed since 19. century, theoritical and emprical studies regarding the subject has been done. Urban studies in Turkish sociology evolved in a similar line as in the West. Analysis of urbanisation and urban life was conducted on the basis of modernisation in Turkey. Urban studies, as in the West, became the subject of different disciplines. Among the similarities of the other approaches and perspectives, that initiated the accumulation of knowledge on urban and urbanism, Tunas work gains its uniqeness by his historical approach on emergence and dissemination of cities. As the extended summary is given in the paper, his efforts of sistematisation attempt deserves to be put on the agenda. Key Words: Sociology and city, Turkish sociology and city, emergence of cities, organization of cities in the West and the East

Yard. Do. Dr., stanbul niv. Edebiyat Fak. Sosyoloji Bl.

50

Oya Okan

ehirler tarihte ve gnmzde baz nemli toplum iliki ve baarlarna bal olarak ortaya km, retimin, ynetimin ve bunlara bal faaliyetlerin rgtlendii toplum birimlerinden bir tanesidir. Ait olduklar toplumlarn genel gidiatna paralel olarak ortaya kmakta, gelimekte, gerilemekte ve yok olabilmektedir. Bu gelimelerde toplum ii olduu kadar toplumlararas ilikilerin de ehirler zerinde dorudan etkisi olduu aka bellidir.1

Bu yaz, gnmzden yirmi yl nce yaynlanm olan Korkut Tunann ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme2 balkl almasn geni bir biimde yeniden tantmay amalyor. Bu amaca ynelik olarak ncelikle sosyolojinin ortaya knda kent/ehirle balant ve ilgisinin yn, ardndan Trkiyede sosyolojinin anlam zerinden kent/ehir konusundaki ana izgisi belirlenecektir. Yaznn ilk blm, Tunann almasnn tantlmas ve deerlendirilmesine hazrlk mahiyetinde okunabilir. Kent/ehir, kentlemekentlileme, kent-ehir tarihleri konularnda yaplm ve yaplmakta olan ok sayda nitelikli alma ve aratrmann Trkiyede kent/ehir alanna salad bilgi birikimi ve sorunlarn zmne katklar gz ard edilmemelidir. fade ettiim gibi, ama, kent/ehir alanndaki olduka geni literatrn ierisinde -zellikle yaynland dnemde-, Tunann btnlkl bir sistemletirme denemesine ynelik abasn ortaya koymaktr. ehirlerin ortaya k ve yaygnlama srelerini tarihsel bir temel zerinden ele alarak kavramlatran Tunann almas yaznn ana konusudur. Sosyoloji ve Kent/ehir Kuramnn lk fadeleri Sosyoloji, 19. yyda dier bilim dallarnn yannda, kendine bir alan belirlemi, yeni toplumsal durumu, dzeni/dzensizlii anlama, aklama ve zmleme iddiasnda olmutur. Sosyoloji () ar toplum sorunlar nedeniyle alkantlar iinde olan Bat toplumunun kavraynn bilgisi olduu gibi, yeni Bat bilincinin, modern zamanlardaki Bat bilincinin de temelini oluturacaktr.3 Ar toplum sorunlar ve alkantlarnn nedeni yeni toplumsal dzendir. Sanayi retiminin ve hzl kentlemenin belirledii yeni toplumsal dzen, sorunlara yol amakla birlikte ayn
1

2 3

Korkut Tuna, Feodalizm Tartmalarnda Yeni Bir Ele Al Denemesi:Feodal Dzen ve ehir, Yeniden Sosyoloji, stanbul: Kara Kutu Yaynlar, 2002, ss. 277-310, s.299 (ilk yayn: EF Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 1. Say, 1988-1989, ss. 197-222) Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1987. Recep Ertrk, Sosyoloji stne, EF Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 7. Say, 2004, ss. 155-165, s. 160.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

51

zamanda Bat toplumlarnn byk dnmnn de dzenidir. Ekonomik, toplumsal ve siyasi anlamda, geleneksel olann dnda gelien deiim/dnmn bilgisi ve bilinci de geleneksel olandan farkldr. Yeni dzenin, kurgulanan toplumun bilgisi, Bat toplumunun kendini merkeze alan ve bu merkezin odandan bakarak geleneksel-modern, tarmsal-endstriyel, kleci-zgr, krsal-kentsel, ilerigeri nitelemeleri zerinden sistemletirilmitir. Sosyolojinin kurulduu dnemde, () mevcut kayg ve basklarla bilimin arad tmellik ve genel-geer aklayclk gibi beklentilerin etkisiyle eldeki mevcut olay ve bilgiler () genelletirerek aklama biimlerine ulalmak 4 istenmitir. Sosyoloji Biliminin kurucu babalar Durkheim, Marx ve Weber Bat toplumlarnn sanayi-kent aamasna dein geirdii evreleri sistemletirerek modern toplumun, endstriyel kapitalizmin, evrensel ve mutlak bir modelini oluturma paydasnda birleirler. Evrensel olarak kurulan ve sunulan modelde, gelimenin ana motoru endstriyel retimdir. Bu gelimeyi salayan; yeni toplumsal yapnn/dzenin temeli olan unsurlar da yani zenginlii retenlerle rgtleyenlerin birarada bulunduu fiziki alanlar kent blgeleridir. Sanayi retiminin merkeze alnd aklamalarda, kentler endstriyel faaliyetlerin gerekletii, krlardan bakalam, ayrm, yeni/farkl olann yaand yaatld blgeler olarak yer almtr. Dolaysyla sosyoloji balangcndan itibaren kentin, endstri kentinin bilimidir. Bu balamda sosyolojinin kente ilgisi kapitalizmin douu ve gelimesine kaynaklk eden ana damar oluu nedeniyledir. Endstri kentlerinin endstri toplumu- yaps ve ilevleri temelinde toplum kuramn oluturan Durkheim, toplumsal evrim srecinde () iblmnn yaratt karlkl bamllk olgusu erevesinde bireylerin ve kurumlarn btnletii byk, modern, farkllam endstriyel toplumlar5 organik dayanma kavram zerinden evrenselletirir. Marx endstriyel kenti, kr-kent kartl balamnda, kapitalist retim biiminin gerekletii, bu anlamda snf elikilerinin keskinletii ve snf bilincinin gelierek nihai aamaya evrilmede ana unsur olarak olumlar. Bat kentlerinin zgnlnn sebebi, dierlerinin sahip olamad, kapitalist retim tarzdr.

4 5

Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme,. s. 2. Whitney Pole, Emile Durkheim Rob Stones (hzr), Sosyolojik Dncede z Brakanlar, stanbul: Balam Yaynclk, 2008, ss. 76-90, s.80.

52

Oya Okan

Weberin ideal kent modeli Bat kentidir. Ona gre Douda kent ve kentsel topluluk yoktur. Kent, kapitalizme temel dayanan veren protestan ahlak ve rasyonalizasyon kavramlaryla aklanabilecek bir rgtlenme biimidir. Her biri yeni toplumsal dzeni anlama, aklama ve sistemletirme aamalarnda kuramlarna temel aldklar kurum erevesinde kentleri de deerlendirirler. Ksaca, endstriyel Bat kentlerinde ortaya kan yeni durumun, toplumsal yapnn zmlenmesi meselesi zerinden hareket ederler. Her de deiimin ve dnmn genel teorisini kurarken insanln/uygarln tarihini Bat toplumlar zerinden okurlar. Modern Avrupa ehrinin yzlerce yllk bir gemii vardr; buna karlk Amerikan ehirlerinin ancak birka ondokuzuncu yzyln gerisine uzanr.6 Dolaysyla Avrupada retilmi kuramlar byk lde toplumlarn (tedricen) ulatklar bir gelime srecinde geldikleri noktay; kta Avrupas kentlerinin ekonomik, toplumsal ve siyasi dzenini, kentlerdeki yaam biimlerini ortaya koyma amacnda olmulardr. Amerikada sosyoloji almalarna baktmzda ise, 20. yzyln balarndan itibaren byk kentlerde, zellikle Chicago kentinin hzl bymesinin ardndan gndeme gelen sorunlarla ba etmenin aralarn retme yolunda abalarn ne kt gzlemlenmektedir.
Ekolojik yaklamn temellerinin atlm olduu ilk almalarda, insan eliyle yaratlm evrenin de incelenmesinin gereklilii savunulmu () bu ama erevesinde yrtlen almalar, nfusun dalmn, yerleim yerlerini, i ve ticaret blgelerini, kurumlar v.b. her trl insan rnn kapsayabilecek nitelikte haritalarn hazrlanmasna dayanmtr7

Chicago kentinin sorunlarnn zerinden gerekletirilen almalar sosyoloji literatrnde ekolojik, sosyal psikolojik, yaklamlar olarak deerlendirilmekte, bu ynleriyle de kuramsal almalardan ayr, farkl bir yaklam gibi belirmektedir. Dnemin gncel sorunlar zerinden retilen bu almalarn zgnl, zellikle belli bir kentte oluan, ekonomik ve sosyal yap deiiminin nedenleri ve sonularna odaklanmasnn yansra literatrde kent sosyolojisinin zel bir alan olarak ifade edildii ilk almalar olarak yer almasndan kaynaklanmaktadr.8 Kentlerde younlaan nfus, nfusun karmak yaps, karmak yapdaki nfusun kent mekannda iielii, mekann kullanm biimleri, mekann genilemesi ve bu
6 7 8

Don Martindale, ehir Kuram Ahmet Aydoan (hzr), ehir ve Cemiyet, stanbul: z yaynclk, 2000, ss. 35-100, s.37. Blent Duru ve Ayten Alkan, (Der. ve ev.), Giri: 20. Yzylda Kent ve Kentsel Dnce, 20.Yzyl Kenti, Ankara: mge Kitabevi, 2002, s. 11-12. Chicago kentinin kuruluu, gelimesi, bu balamda ortaya kan sorunlar ve Amerikan sosyolojisiChicago ekol ilikisi konusunda ayrntl bir deerlendirme iin bkz: Tlay Kayann bu saydaki yazs.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

53

erevede mekann fiziki kullanmnda ortaya kan sorunlara ynelik gerekletirilen almalar, 1925 ylnda Robert E. Park ve Ernest W. Burgessin birlikte yaymladklar ehir adl eserde derlenmi, () ABDde ilk sistemli ehir teorisi ortaya kmtr. Bu teori sosyoloji tarihinde ekolojik teori olarak adlandrlmtr.9 Park, kenti doann, zellikle de insan doasnn bir rn10olarak tanmlar. nsan doasnn rn olan kentler, insan davranlarnn nasl biimlendiinin belirlenmesi asndan bir laboratuvar ilevi grrler. Laboratuvardan kacak sonular sorunlarn zmnde rehberlik edecekleri gibi insan davranlarnn denetim altna alnmasnda da yol gsterici olacaklardr. Parka gre kent ayn zamanda kendisine ait yasalarca retilen mekanda dtan dzenlenen bir birimdir.11 Chicago ekolnn kurucu isimlerinden Burgess ise kentin mekanda ilevsel yaylmas zerinden nasl biimlendii ve farkllat sorusunu ortak merkezli emberler kuramyla yantlar. Ona gre modern toplumun en arpc olay ehirlerin bymesidir ve modern yaamn kente dair tm grnmleri Amerikandr.12 Park ve Burgessin kent kuram, bir anlamda modern sanayi kentlerinin portresini izmektedir. Laboratuvardan kan verilerle netleen resim ve bu resmin netlemesini salayan yasalar zerinden gelimi olan ekolojik kent kuram, literatrde eletirilere13 uramakla birlikte daha sonraki dnemlerde ehir ve blge planlama almalar zerinde etkili olmutur. Bir Yaam Biimi Olarak Kentleme balkl makalesi kent sosyolojisi yaznnda bir dnm noktas olarak kabul edilen14 Louis Wirth, kentlemenin bireylerin kiilik ve zihinsel srelerinin farkllamas zerindeki etkilerini kavramlatrr. Sosyolojinin kent/ehir konusuna ilgisi her iki ktada da balangcndan itibaren yer almaktadr. Avrupada ilk kuramlardan itibaren endstri ile birlikte kent/ehir almalarn ana eksenidir. Modern endstriyel kentler ekonomik, sosyal, siyasi
9 10 11 12 13 14

Ayda Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Der. Turhan Yrkan, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2005, s. 74. Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme s. 61. Martindale, ehir Kuram, s. 50. Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme, s. 61. Rana A. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme. Bursa: ASA Kitabevi, 1998. s.30; Martindale, ehir Kuram, s. 59-61. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme, s. 10.

54

Oya Okan

sorunlar barndran fiziki mekanlardr ama ayn zamanda ideal, evrenselolan retim biimini, sosyal yapy da bu kentlerde, Bat kentlerinde grrz. Tarihsel ama Bat tarihinin merkezde olduu bir yaklamla toplum kuramlar kenti/ehri anlamamzn kavramlarn sunarlar. Kent/ehrin tek olas biimi Bat kentidir. Amerikada ise sosyoloji hzla yaanan bir toplumsal deimenin ardndan kentlerde ortaya kan sorunlar zerinden balamakla birlikte kent/ehir kuramlarnda olgular toplayp dzenlemenin yannda kuramsal bir ereve kurma abas iinde de olmutur. Burgess ve Park sosyolojiyi toplumu kontrol ilevi zerinden tanmlarlar15 Wirth kent/ehir konusunu, Batya zg ada bir olay olduu varsaymna dayandrm; Chicago ehrinden yola kan aratrmalarla zdelemesini salamtr.16 Trkiyede Sosyoloji ve Kent/ehir Trkiyede sosyoloji bilimi, siyasi kadrolarn tercihleri dorultusunda, yeni toplum tasarmnn ina arac olarak yerini bulmutur. Tanzimat dnemiyle birlikte siyasetin modern olana ynelik tercihleri, modern olann bilgisinin edinilmesini de beraberinde getirdi. Toplumsal olann dntrlmesine ynelik bu kurgunun mekansal olarak ifadesi de kent/ehirler zerinden gerekletirildi. Trk sosyolojisinin konular rnek modelin izgisinde ilerledi, kuramsal, ampirik almalarn yntemleri benimsendi. Dnya siyasetinin bilim alanna yansmalar17 Trk sosyolojisinde de izlendi, ana izgiden kayan almalar ilgi grmedi, grmezden gelindi. Trkiyede sosyoloji almalar ilk dnemlerinden itibaren eski kta geleneine uygun erevede gelimitir. Bir taraftan toplum kuramlarnn anlalmasna ve yaygnlamasna ynelik almalar gerekleirken te yandan -daha nce de vurguladmz gibi- yeni kurulan modelin kavramlar ve bilgisi ncelikle imparatorluu kurtarmak amal ardndan ulus devlet anlayna uygun formlasyonlar zerinden kurulmutur. Bu temel zellikler zerinden gerekleen almalar arasnda kent/ehir almalar da ayn yntemi izlemitir.

15 16 17

Lee Braude, Park and Burgess: An Appreciation. The American Journal of Sociology. Vol. 76. No. 1 (Jul., 1970), ss. 1-10. Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme, s. 63. smail Cokun, San Francisco Sonras Dnya , Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 12. Say, 2006, ss. 17-21, s. 20.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

55

Toplum bilgisinin kurumsallamas Batdaki rneklerinin hemen ardndan Darlfnunda Z. Gkalpin nclnde gereklemitir. Bu noktada timaiyat Enstitsnn kuruluundan nceki dnrlerin, toplum bilimi tantma ve lke sorunlarn zme ulatrma konusundaki abalarn altn izmek gerekir. Youn tartmalarn yaand, imparatorluu kurtarma abalar zerinden gerekleen dnsel etkinliklerin yrtld dnemi kapsayan geni bir literatr mevcuttur. Konuyu kent/ehir almalarnn, akademi disiplini iinde gerekleenler zerinden snrlamak anlamnda sosyolojinin bir bilim dal olarak yer alna vurgu yapyorum. Batdaki rneklerinin izinde ilerleyen toplum bilgisi, iki ana izgide ilerlemi, tarihsel bir dorultuda kuramlar aktarlm, gelimeler izlenmitir. Benzer bir yaklam kent/ehir konularna da yansmtr. Kentin/ehrin sosyolojik kuramlar ve kent/ehir dzenleme ve planlama almalar tantlm, neriler retilmitir. Kent/ehir olgusuna bakn ilk rnekleri Ziya Gkalpin Ky Medeniyeti-ehir Medeniyeti ve Ky ve ehir balkl yazlardr. H. Ziya lken stanbul Belediye Mecmuasnda seri olarak yaynlad makalelerde, tarihsel yaklamla, sosyolojinin kent/ehire dair kuramlarn tantr. Siyasi tercihler dorultusunda yeni toplum modelinin kurulmasnda kentler uygulama alan olarak planlanrken, bilgi birikimi ve ideolojik kurgulama bu dorultudadr. ki ana dorultuda Trkiyeye giri yapan sosyolojinin monografik temelli kolu, ilk dnemlerinde uygulamalara ilgi gstermemitir. Ekoln temsilcisi M. Ali evki Beyin urbanist Agachedan yapt eviriler ve Agachen stanbul iin yapt plan nerileri zerinden yazdklar kent/ehir sosyolojisinin uygulama ile ilikisini gndeme getiren yazlardr.18 Kent/ehir konusunun sosyoloji disiplini erevesinde ele alnd bir baka kol Ankara niversitesinde yaplan almalar zerinden ilerler. Bu almalarn temel zellii ise kentleme/ehirleme sorununu, Chicago ekol perspektifinden incelemeleridir. Bu erevede Behice Borann almalar anlabilir. Boran doktorasn Michigan niversitesinde tamamlamtr. Kentleme sreleri asndan sorunlar irdeleyen Borann Ankarada ocuk sululuu19 zerine yazs, Chicago Okulunun konular ile rten bir rnektir.
18

19

Bu dnemlerle ilgili ayrntl bilgi ve eitli deerlendirmeler iin bkz: Sevil Atauz (Der.), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986; Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Trk ehir Tarihi, Cilt 3, Say 6, stanbul 2005. lhan Tekeli, Trkiyede 19. Yz Yl Ortalarndan 1950ye Kadar Kentsel Aratrmalarn Geliimi Sevil Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986, ss. 239-268, s.264.

56

Oya Okan

30lu ve 40l yllar kent/ehir konularnn sosyal bilimlerin farkl alanlaryla paylald dnem olarak belirginleir. niversitelerin iktisat, corafya, antropoloji, mimarlk ve ehircilik blmlerinde kent/ehir konusunda almalarn yapldn ve bilgi birikimi asndan kayda deer katklarn gerekletiinin altn izmekle yetinelim. Sosyolojinin Trkiyeye giriiyle balantl olarak bakldnda ilk dnem olarak deerlendirebilecek bu yllarn ardndan, Trkiyede siyasi ve ekonomik tercihlerin netlemesi ile birlikte hzl bir kentleme srecine girilmitir. Tanzimat dnemiyle birlikte yukardan aaya doru yrtlen toplumsal yaplanmann ifadesi olarak kent/ehrin biimlendirilmesi 1950li yllarla birlikte hz kazanmtr. Bu dnemden itibaren dnya siyasetinin iki merkezli yaps iinde Trkiye, entegre olmaya karar verdii sistemin sorunlarn da yklenmitir. II. Dnya Savann sona ermesinden sonra () dzenli kentleme, konut, gecekondu ve kentsel yaama uyum gibi sorunlar ()20 n plandadr. Sorunlarn grnr alanlar olarak kentler/ehirler zerinden, toplumun planlanmas ve denetlenmesi anlayyla almalar balatlmtr. Bu sorunlara ynelik olarak kent/ehir konusunda sosyoloji disiplini ierisinde yaplan almalarda da farkllama ve younlamann gerekletii ifade edilebilir. Bu balamda sosyolojinin kent/ehirle ilgisi hzl kentleme ve sanayileme ana sorunsal zerinden, zellikle kasaba ve kentlerde ortaya kan sorunlara ynelik olmutur. 1960lar ve 70ler Trkiyesinde kasaba ve kent aratrmalar byk bir srama kaydetmitir. Bu dnemde Mbeccel Belik Krayn almalar model olma zellii tamaktadr. Ereli ve zmir aratrmalar yeni sanayileen ve sanayilemi kentlerde yaanan sreleri, alan zerinden deerlendirmesiyle ok sayda almann referansdr. Kasaba ve kk kent aratrmalarnn erevesi izilmeye balanmtr. 70lerde yabanc antropologlar da Trk kasabalarnn toplumsal ve kltrel yaps ile ilgilenmi ve aratrmalar yrtmlerdir. Bu almalarn balklar zerinden yaplm olan bir dkm, kentlemesanayileme srelerinin ortaya karlmasna ynelik bir younlamay gstermektedir.21 Kentlere -sanayi ve ticaret blgelerine- doru akan ve younlaan nfus kentin fiziki yaplanmasnda ve mekansal formunda farkllklar yaratmtr. Nfus hareketlerinin kentlerin grnmne katt gecekondularda yaayan
20 21

Ruen Kele 1951-1960 Yllarnda Kent Aratrmalar, Sevil Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986, ss. 269-282, s. 270. Alim Arl, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede ehirleme ve Gecekondu Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi Cilt 3, Say 6, 2005, ss. 283-352.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

57

insanlarn yaad fiziki sorunlarn yannda davran ve tutumlarnda meydana gelen deiiklikler almalarn odakland konulardr. Kasaba ve kk kent aratrmalarna ilgi 80lerde srm ve hatta artmtr. Trkiyede kentleme ve metropoliten kentleme aratrmalar gecekondu aratrmalar ile birlikte yrtlmtr.22 zleyen yllarda da kent-kentleme-kentlileme srelerine ilikin almalar sanayilemenin Trkiyenin ekonomik siyasi ve toplumsal koullar zerinde yaratt deiiklikleri, yapldklar dnemin koullar erevesinde ele almlardr. Kent aratrmalar eitlenmi23, farkllam ancak Batdaki rneklerine katk anlamnda kuramsal ve ampirik bir yaklam gereklememitir. ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme Tunann ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme balyla 1987 ylnda yaynlanan almasnn ilk biimi Mart 1982de Toplumu Aklama Giriimleri Olarak ehir Teorileri balkl kabul edilmeyen doentlik takdim tezidir. Tuna, almasnn giriinde ad geen tezindeki grlerinin deimediini ifade ederek tezine sahip kar. Ona gre ehir konusu sosyolojinin kuatc ve geerli aklamalar sunmas asndan toplumun farkl ynlerinin tesbitini kolaylatracak bir alan olarak nemlidir. Tunann ehir konusuna yaklam tek ve genel-geer bir sosyoloji anlay tarafndan retilmi kavram ve bilgilerle deil, ortak bir bilim anlay ile her toplumun kendisine gre oluturduu farkl sosyolojiler biiminde tanmlad yerli sosyoloji anlay erevesindedir.24 Modern zamanlarn en nemli olaylarndan biri olduu ileri srlen ehir konusundaki aklamalarn, belirli dnem ve olaylarla snrlandrldn25 ifade eden Tuna, ehirlerin tarihi boyutunun gz ard edilemeyeceini ve ehrin ait olduu tarihi sre iinde ele alnmas gerekliliinin altn izer. Tarihi bak as nemlidir; ancak Batdaki gibi elde tutulan ilikileri anlamada geriye dn bir

22

23 24 25

Bahattin Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Sevil Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986, ss. 195-232, s.201. Trkiyede Kent Aratrmalarnn konular etrafnda eitlenmesinin ele alnd bir alma iin bkz; Ayen atrolunun bu saydaki yazs. Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme,s.III-IV. A.g.e., s. 2.

58

Oya Okan

tutum deil, geriden gelip gnmze varan bir yaklam iinde olaylar ele almamz daha yararl sonular26 douracaktr. Tunann almas, ehirlerin; Bat ehir modelinin ve Bat kentinin zgnlnn temeli olarak belirlenen sanayi devriminin de kendi bana bir aklamasnn olmasnn tesinde toplumlararas ilikiler balamnda anlalabilecei ve ehirlere tarihsel gelime iinde bakldnda toplumlarn rgtlenme biimlerine gre ekillendikleri ana tezi zerinden gelimektedir. Yerli sosyoloji anlay ve geriden gelip gnmze varan tarihi bak erevesinde belirledii yntemine bal olarak almasn ana balk zerinden kurar: Bat Sosyolojisinde ehir, Tarihte lk ehirler ve zellikleri, ehirleme Srecinde Yeni Gelimeler. lk blm -Bat Sosyolojisinde ehir-, sosyolojinin ortaya k koullarnn ksa bir analizi zerinden hareket eder. Comte, Spencer, Tonniesin Bat toplumlarnn endstriyel biiminin tm toplumlarn ulamas gereken nihai aama olarak nasl sistemletirdiklerini okuyucuya tantr. 19. yzyl, Avrupann toplumlararas ilikilerde sanayi araclyla stnlk elde ettii; ama ayn zamanda endstriyel faaliyetlerin yaratt yeni toplum biiminin, yeni snflarn, kapitalist dzenin yaratt sorunlarn da yaand bir dnemdir. Kapitalist dzenin elikilerinin ortaya konduu Marxn kuram da eletirilere uramakla birlikte Batdaki mevcut gelimeyle bir arada yryen bir biimde aklanmas, Bat sosyolojilerinde ehir konusunda ileri srlen aklamalar zerinde etkili olmutur.27 Bu aklamalarn ardndan sanayi devrimine evrilen tarihsel aamalarn aklanmasnda ehrin, ehirlerin nasl etken rol oynadn ve toplumsal gelime srecinin eksenini ehirlerin belirlediini ne sren kuramlara doru gei yapar. Tarihi Pirenne, zellikle orta a dneminde ilk nvelerini tayan burjuvazinin kurduu ehirler ve kurumlarn zerinden ykselen Bat uygarlnn zelliklerini sistemletirir. Weber -rationalisation- kavram araclyla Bat uygarlnn zgnln ortaya koyan bir model oluturur. Dier uygarlklarda bulunmayan bu zellikler ekonomik, siyasi, hukuki ve toplumsal bakmdan, orta adan itibaren Batnn kendine zg yanlarn aklamak bakmndan nemlidir. Yeryznde olumu ve var olan tm ehirler arasnda ortak yanlar ve benzer niteliklerine karn

26 27

A.g.e., s. 7. A.g.e., s. 16.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

59

Bat ehrinin, zel bir dayanma, zerklik ve bamszlk iinde birlik olma nitelii onu dierlerinden ayrr.28 ki dnya savann ardndan toplumlararas ilikilerde Bat dnyasnn egemen yerini salamlatrmasyla birlikte, Pirenne ve Weberin Bat toplumlarn ve Bat ehrini merkeze alan aklama biimleri, Bat ehrini tarihteki ehirleme srecinin doruuna yerletirip, evrenselletiren bir anlaya dnmtr. Emrys Jones ve Arnold Toynbeenin bu anlamdaki kavramlatrmalar zerinden Bat () tm uygarlklarn mirass olarak gsterildii gibi Bat ehri de tarihteki tm ehirlerin mirass olacaktr.29 Emrys Jones, Sanayi ncesi ehir , sanayi ehri kategorileri zerinden snflamalar yapar. lk ehirlerin toplumsal rgtlenmelerinde ortaya kan ortak zellikler Bat ehirlerinde de grlmektedir. ehirleme srecinin, Doudaki ilk ehirlerin ortaya kndan balayarak Antik Yunan sitelerini; Roma dnemi ehirlemesini; () ortaa ehirlerini katederek rnesans ehirleri zerinden () yeni sanayi ehirleriyle sonulanan bir yol izlediini ileri srer.30 Tuna, Jonesun yaklam biiminin ehirleme srecinde birbirini izleyen evreler arasnda kurulacak balantlarla, Batnn, kendisini hem gemi uygarlklarn devam, hem de sanayilemeye bal olarak bu uygarlklar aan bir konuma yerletirdiini dnmektedir. Sanayi odakl Bat kenti modelinin, tarihsel ereveye yerletirilmesine ynelik abalar Arnold Toynbeenin l modeli araclyla Gelecein Dnya ehrinin biimlenmesine ve Dnya Hkmeti ile ynetilmesi anlayna varr. Sanayi ve ikamet blgelerine ayrlan tek dnya ehrinde, Bat d toplumlar () Bat toplumlarnn niteliksiz iilerini oluturacaklardr.31 Sanayi merkezli, gemie dahil ve gelecee egemen bir toplum ve ehir modeli zerinden ilerleyen aklama biimlerinin tantlarak tartld almann ilk blm, sanayinin ve ehirlerde yaanan hzl deime-gelimenin yaratt sorunlara ynelik zm nerilerinin ele alnmasyla sonlanr. Gnmz Sorunlar Asndan ehir alt bal elbette almann yaynlad dnemin sorunlarn anlatmaktadr. Ancak, Tunann almasn zel ve nemli klan, benzer sorunlar

28 29 30 31

A.g.e., s. 30-40. A.g.e., s. 41. A.g.e., s. 42-43. A.g.e., s. 53.

60

Oya Okan

ve sorunlara ynelik zm nerileri ve uygulamalarnn biimlerinde farkllklar olsa bile, znde, bugnden okunduunda da geerliliini koruyor olmasdr. Chicago Ekolnn almalarnn k noktas ncelikle Chicago kentidir. R. Park, E. W. Burgess ve R. D. Mc Kenzieden oluan bir grup aratrmac Chicago ehrini belirleyen zellik ve srelerin tanmlanmasna ynelik almalar yapmlardr. ehri insan doasnn bir rn olarak gren Park, insan ilikileri asndan ehri laboratuvar olarak grr. Burgess ehrin bymesi zerinden hareketle farkl sosyal gruplarn yaylmasn ve hareketlerini ortaya koyar. Mc Kenzie ekolojik yaklamla insan topluluklarnn retim faaliyetleri zerinden nasl biimlendiini aklar. Tuna, zellikle Burgessin kuramnn ehir planlamalar zerinde etkili olacan vurgularken, ekoln oluturduu kavramlarn tm kentler iin geerlilii iddialarnn altn izmektedir. Louis Wirthin ehri bir hayat tarz olarak tanmlamas, Simmelin, byk ehirlerde bireyin beeri ve doal evresi ile olan iliki biimini ortaya koyan aklamalarnn etkisindedir. Tunaya gre Chicago okulunun genel erevesi iinde deerlendirilebilecek olan Wirth ada uygarlkla ehir arasnda balant kurmay ve () ehir olgusunun teorisini kurmay dener. 32 Hzl nfus art ve ehirlemenin yaratt sorunlara ynelik zm araylar, mekan zerinde gerekleen kitle hareketlerini disiplin altna alarak onlar belli yerlerde toplamay amalayan almalar -urbanism- ve ehirlerde meydana gelen denetlenemez deimelerin kontrol anlamnda planlama almalarnda karln bulur.33 Karlalan sorunlar, bunlarn zm yolundaki giriim ve politikalar, ehirciliin ilerleyen yllarda tek tek ehirlerin dzenlenmesinden yrenin dzenlenmesine ve oradan lkenin dzenlenmesine doru bir gelime iine girmesine yol amtr.34 Planlama almalar sorunlarn kontrol altna alnmas amacnn yannda ynlendirilmesinde de nemli etken olmutur. Planlama bugnle gelecek arasnda bir yol olarak dnlmektedir. ehir planlamalar, ehirlerin gzle grnen sorunlarna ynelik zm reten uygulamalardr ama bu uygulamalar ayn zamanda ehirlerin zgnlkleri asndan bakldnda tekrar sorun yaratr gibi durmaktadrlar.

32 33 34

A.g.e., s. 62-63. A.g.e., s. 64. A.g.e., s. 64.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

61

Savalarn ehirlerde yaratt ykmn ardndan, lke dzenleme ve mekanlarn rgtlenmesine ynelik almalar snflandran Tunaya gre, 1945-1960 yllar arasnda g ve nfus younluu sorunlarn merkeze alan farkl disiplinlerin perspektiflerinden meseleler ele alnmtr. () dzenleyiciler toptanc ve teknokratik bir yaklam iinde kentsel iskeleti daha iyi ve akla uygun bir biimde dzenlemek durumunda olmulardr.35 1960-1975 yllar H. Lefebvre, R. Ledrut ve M. Castellsin kentsel sorunu sosyolojik adan ele alan almalarnn etkisindedir. Kentsel sorunu sermaye ve retim zerinden ele alan bu almalarda ehri kimin rettii ve bu retimde devletin rol temel sorudur. () ehir aratrmalar teknik alandan iktisadi-siyasi arlkl aratrmalara dnm bulunmaktadr.36 ehircilik kendi bana yrmemektedir, mekann yeniden retiminde ekonomik ve siyasi sistemin rol yadsnamaz. Kapitalizmin varl kabul edilmitir, mekann yeniden retimi bu erevede nasl gereklemektedir sorusunun yantlar ortaya konmaktadr. Bu kabulle birlikte aratrmalar mikro almalar, yerel analizler zerinden gereklemitir. 1975ten sonraki dnemin en belirleyici zellii ehircilik alanna ayrlan kamu desteinin azalmasdr. Tunaya gre bunun nedeni devletin politika deiikliidir. Aratrmaclar yerel olann ve yaam tarzlarnn zerinden almalar yaparlar. Korkut Tuna almasnn ilk blmnde ana tezi dorultusunda Bat toplumunun gelimesi ve kimliinin aklanmasna ve ehirlerde ortaya kan sorunlarn zmlerine ynelik giriimlerde ehirleri sanayi ile birlikte zdeletiren bir ortaklk belirler. Bu aklamalarn evrensellik iddialarn ve genel-geerliini snamak adna, Tarihte lk ehirler ve zellikleri, ehirleme Srecinde Yeni Gelimeler ana bal zerinden sistemletirme denemesine giri yapar. ehirlerin ortaya kn salayan toplum koullar ile yaygnlamasn salayan toplum olaylarndan balayarak () ehir, toplum ve toplum olaylar arasndaki balanty kurmamz ve ehri kendi bana bir olay olmaktan kurtarmamz mmkn grnmektedir.37 Bu temelden bir balang, uygarln atallamas zerinden ehrin iki ayr rgtlenme, faaliyet ve zm biimi olarak anlalmasna katk salayacaktr. Tarihte ortaya kan ilk ehir rgtlenmeleri, toplumlarn
35 36 37

A.g.e., s. 67. A.g.e., s. 69 . A.g.e., s. 72.

62

Oya Okan

farkllamasna yol aan sre ve bu bilgiler zerinden ehri oluturduunu savlad rgtlenme biimi bu blmn ana temalardr. nsan topluklarnn ortaya k srecinde karlatklar sorunlara ilk sorun varln srdrmektir-, rettikleri zmler zerinden bakldnda doal evreleriyle girdikleri mcadele ilk srada yer alr. Douda corafi koullarn dayatmas en temel sorunun zmnde deneyim ve bilgi birikiminin olumasn salamtr. nsanlar doayla mcadelelerinde tek balarna elde edemedikleri baary topluluk halinde daha birikimli ve rgtl olarak gerekletirdiklerinde ilerleme salamlar ve toplum zmne ulamlardr. Douda ilk yerleimler zerinden bir sramann, toplumsal zmn izleri srlebilir. Corafi koullarn, insann doayla mcadelesinde ona deneyim ve birikim ynnden katksn rneklerle ortaya koyan Tuna Douda ve Batda doa koullarnn rgtlenme biimleri asndan farkllk yarattn ne srer. Uygarlklarn ve halklarn kaderini evrenin belirledii sonucuna varmadan yapar bunu. Ona gre () mevcut imkanszlk ve sorunlarn zorlanmas toplumlarda -baarl zmler bulunduu lde- ilerlemeye yol amaktadr.38 Yeryznn farkl blgelerinde sorunlarn zmne ynelik faaliyetlerin yol at farkllklara karn, uygarlk aamalarn ayrmada arkeolojik, sosyolojik ve tarihi adan baz ortak verilerin kullanldklarn belirtir. Tuna, paleolitik dnem ve neolitik dnem lerin ortak zelliklerini tantarak, insann doal evresine egemen olmasyla anlan neolitik aamada daha rgtl birliklere dntklerini vurgular. Ortaya kan toplumsal dnm obanlk ve tarma dayal bir iktisadi hayatn sonular olarak grlmektedir.39 Filistinden ran ve Afganistana uzanan blgede ilk yerleik tarm merkezleri ortaya kar. Ky aamasnda bir rgtlenmenin toplumsal zm olarak tarmsal faaliyet, uzun dnemler boyunca insanlarn tek zenginlik kaynan oluturmutur. lk ky yerlemeleri, uygulanan karma tarm ve blgelere ait zelliklere bal olarak farkllklar gsterir. Avrupada edeerde topraklarn varl gebe tarm ve gebe kylerin varlna izin verirken, Asyann corafi yaplanmas farkl bir rgtlenmeye yol amtr. Asyada bozkrlar, ller ve dalarn yansra nehir tamalarnn salad toprak yenilenmesi ilk dnemlerden itibaren iliki ve rgtlenmeleri belirleyen unsurlar olmutur. retim rgtlenmesinin neolitik
38 39

A.g.e., s. 76. A.g.e., s. 77.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

63

aamas, toplumlar birbirine balayan ve kylerin stnde bir rgtlenme modelinin henz olumad dnemdir. Tarihin bu dneminde, ekonominin toplumsal birimi olan kylerde, tarmsal rnlerin elde edilmesi ve gerektiinde kullanlmak zere saklanmasnn yansra insanlarn barnma sorunu da zmlenmi, tarmdan ok sonralar gereklemekle beraber farkl zenaat etkinliklerinin rnleri de hizmete girmitir. Ky rgtlenmesinin, tm baarlarna karn () snrl kald ve toplumun sorunlarn zemedii, () yeni toplum birimi olan ehirlerin varl ile ortaya kmtr.40 Tarihte lk ehirler Tarihte ilk ehirler ncelikle Mezopotamya ardndan Nil vadisinde ortaya kmtr. lk ehirlerin ortaya kt blgeler, Asya topraklarnn zellikleri nedeniyle, farkl rgtlenmeleri gerektirmitir. Corafi koullarn yaratt doal engellerin yannda saldr ve yamalar da tarm faaliyetini kesintiye uratm ve verimliliini engellemitir. Nehir tamalarnn denetlenebilmesiyle salanacak verim art ve bu artn getirecei rn fazlas yeni bir retim-denetim rgtlenmesi ile gereklemitir. Yeni rgtlenme biiminin unsurlar, Asyadan gelen ve tarm blgelerine yerleen asker topluluklardr. Yerleikler zerinde gebelerin basksn da denetim altna alan askeri rgtlenmeler, ayn zamanda tarm faaliyetlerinin sorunlarn da zme ulatrmtr. Dank toplum glerini ortak bir aba etrafnda birletiren merkezileme, askeri-siyasi kadrolar araclyla dzenli ve devaml bir retimin gereklemesini salamtr. Ky topluluundan farkllam ve/veya ona dardan katlm rgtleyici-ynetici kadrolar retimin devamll, verimlilii ve korunmasn salayarak rn fazlasndan pay almlar, ayn zamanda rn fazlasn toplumun farkl etkinliklerinde kullanlmak zere hazr tutmulardr.41 Yeni bir toplumsal birim olarak ortaya kan ehirler, endstriyel faaliyetlerin de merkezi olmalaryla birlikte kendi iliki ve yaplanmasnn dnda yer alan hammaddelere ihtiya duymutur. lk ehirlerin ticari faaliyetleri bu gereksinimin sonucudur. Bu iliki biimi yeni toplum rgtlenmesine temel bir grev daha yklemektedir. retimin srdrlmesi, korunmas, denetlenmesi, yeni retim biiminin unsurlarnn biraraya getirilmesi v.b grevleri yerine getirerek toplumsal birlii salayan merkezi g, ticaretin denetim ve gzetiminden de sorumludur.
40 41

A.g.e., s. 82. A.g.e., s. 82-86.

64

Oya Okan

Toplumlararas ilikiler yeni rgtlenme biimi zerinden farkl bir anlam kazanmtr. Toplumun bir ehirde ifadesini bulan yeni retim-ynetim rgtlenmesi ehrin fiziki yapsnda da kendisini belli eden yeni toplum kesimlerinin ortaya kmasna yol amtr.42 Merkezi birlik, ehirlerin ortaya knda ana unsurdur. Bu birlik ilk ehirlerin Smer, Babil, Nil vadisi ehirleri- mekansal formunu da belirler; Tuna, bu blgeler zerinden Dou ehir rgtlenmesinin alana yaylan grnmlerini tantr. Mekann dzeni, ehir rgtlenmesinin toplumsal unsurlarn da kapsar ve aklar. Tarm ve ky aamasndaki insan topluluklarnn sorunlarnn zlmesi, askeri, idari ve siyasi olann merkezi olarak rgtlendii ehirlerde billurlaan zmler araclyla gereklemitir. lk uygarlklarn habercisi olan ilk ehirlerin ortaya kt blgenin bu rgtlenme biimi uygarln atallamas nn nedenidir. lk ehir rgtlenmelerinin merkezi yaps iinde ticaret ve sanayi faaliyetlerini de srdrebilmesi iin yeni ehir alanlar ile btnlemeleri gerekmitir. ehir uygarlklarnn evreleriyle girdikleri ilikiler hem blge sorunlarna zm getirmi, hem de birbirini tamamlayan iki etkinlik biimi ortaya karmtr: lk aamada farkl retim birim ve alanlarn merkezi olarak toplayarak geni bir retim gcne ve rgtlenmesine sahip olmak, ardndan evre alanlara yaylarak tmn siyasi bir birlik altnda ynetip denetlemek.43 Bu eksende Mezopotamya, nemli bir rnektir. Dou modeline uygun ehirler, ehir uygarlklarnn retim sistemleri ile hammadde retiminin btnlemesi esasna dayanr. ehir uygarlklarnn hammadde ihtiyacn karlayan yeni retim alanlar da merkezi rgtlenmenin siyasi birlii iine katlr. Doudaki retim merkezleri ile doal zenginlii olan blgelerin siyasi birlik iinde biraraya getirilmeleri ehirlerin retim asndan karlat darboazlar amak kadar toplumun gelimeleri zerinde de etkili olmutur. Mezopotamya ve Nil vadilerindeki tarm alanlarna ek olarak Anadolu ve D. Akdenizde yeni ehir alanlar ortaya kar. Kendi retimlerinden bamsz ticaret ehirleridir bunlar.44

42 43

A.g.e., s. 92. A.g.e., s. 102. A.g.e., s. 105-107.

44

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

65

Tuna, Dou rgtlenmesinin kendi g ve imkanlarna gre ortaya kt iddiasn temellendirmesinin ardndan, Dou-D rgtlenmenin ve ehirlerinin zelliklerini ortaya koyar. Dou rgtlenmesi, bu aamaya gelmemi toplumlarda da canlanmaya, ehirlemeye yol amtr. Bu anlamda ilk gelimeler deniz ar blgelerdedir Kbrs, Girit, Ege Adalar v.b.-; corafi olarak bakldnda da ilk ehir uygarlk alanlarndan farkl yapdadr bu yerler. Dar vadiler arasna skm topluluklar, birbirinden farkl faaliyetler iinde Douda tannmayan bir kendi bana olma zelliine sahiptiler.45 lk Avrupallar, Batllar olarak tanmlanan topluluklar Dou uygarlklar tarafndan biriktirilen zenginliklerle ilikiye girdiklerinde veya dolayl olarak karlatklarnda gelimenin iine girdiler. Dou-d rgtlenme kendi retemedii bir rn fazlasndan yola karak bir mamul ve hammadde trafiini rgtleyerek sorunlarna zm bulmutur.46 Kbrs ve Girit rnekleri zerinden, Doudan gelen zanaatkarlar kadar, Dou artk rnnn de iktisadi yapnn temelini nasl belirlediini anlatr Tuna. Yunanllar 1500 yllk bir gecikmeyle ehirli aamasna ularlar. ehirlerin herbiri kendilerini besleyecek art blgeden, tarm alanndan yoksun olduklar iin siteler eklinde ortaya ktlar. Sitelerin en nemli amaz nfus sorunudur; hammadde ticaretinden mamul madde ticaretine gemek bile nfus sorununa zm getirmemitir. Bu glk koloniler araclyla zmlenmitir. Siteler ihra ettikleri nfusla hem iliki kurduklar hammadde blgelerindeki karm ve sevkiyat ellerinde bulundurmu hem de nfus basksn hafifletmitir. Yunan rgtlenmesi koloniler araclyla ehirlemeyi deniz, Ege kylarndan Karadenize, Batda Sicilyaya, Gney talyaya ve Marsilyaya kadar geniletir. Bu yaylma daha sonralar Atinadan denetlenip ynlendirilecek iktisadi bir sistem yaratt. Dou-Bat arasnda birbirini tamamlayan, besin de dahil olmak zere mamul ve hammadde imkanlar, iki dnya arasnda yer alan Yunan toplumu tarafndan iyi deerlendirilmitir.47 Uygarln atallamas anlamnda Dou uygarlk rgtlenmesinin yannda, Dou-d rgtlenmenin ortaya knn tamamland ve iki ayr cephenin atmasna doru gidildii anlalmaktadr. Dou uygarlklar ve ehirlerinin kendi i imkan ve glerini rgtleyerek vard aamaya Bat kendi
45 46 47

A.g.e., s. 109. A.g.e., s. 112. A.g.e., s. 113.

66

Oya Okan

dndaki iliki ve glere bal olarak varmtr. Bu bakmdan kendi dndaki imkanlara bal olan zmlerini de darda aramtr. Korkut Tuna, tarihte ortaya kan ilk ehirlerin uygarlk atallamasna yol aan rgtlenme biimlerini ve bu temelden ehirlerin yaygnlamasn ortaya koyduktan sonra, sistemletirme denemesini gerekletirir. almann vurgulanmas gereken en nemli blmnde Tuna, Dou ve Batda iki farkl ynde gelien rgtlenme biimlerinin temel zellikleri zerinden snflama yapar. lk karlamalardan itibaren birbirlerini etkileyen, gelitiren iki uygarlk modelinin tarihin balangcndan itibaren nasl biimlendii bu snflama zerinden okunabilir. Tarih boyunca toplumlarn sorunlarnn zm ve ayn zamanda sorunlarn retildii alan olan ehir-ehirleme sreleri de bu okumann zerinden daha kolay anlalabilir. Tunann ilk ehirler zerinden elde ettii veriler zerinden yapt deerlendirmeden kard sonu; ehir konusundaki ilk tespiti tm zmlerin ehirlerde olduu ve gnmzde de ehir zmn aan bir rgtlenme biimine ulalmaddr. 1- ehirler toplum g ve olanaklarnn birletirildii ya da birleme faaliyetlerinin ynlendirilip denetlendii yerlerdir. lk ehirler ve ehirlemeler asndan bakldnda Dou ehirlerinin temel nitelii olan bu birlik ekli Yunanllkla ortaya kan Dou-d rgtlenmelerde grlmez. 2- ehirler sadece iktisadi dei,l ayn zamanda sosyal bakmdan da bir toplumsal birlik ve rgtlenme salam, toplum ilikilerinin de ynlendirildii merkezler olmutur. lk ehirler ve yaygnlamalar asndan bakldnda, Douda artan boyutlarda merkezi birlikler ve ehirler ortaya km, iktisadi olarak tarm ve hammadde alanlarn, ticari adan nemli balant noktalarn, askeri adan bu ilikileri srdrecek stratejik noktalar elde tutarak btnletirmitir. Dou-d rgtlenmenin ehirleri karalardaki merkezlerde younlama yerine denizlerde dalan ve her bakmndan da baml bir rgtlenmeye sahip olmulardr. Douda ehirlerin iktisadi zellikleri: ehirler tarm d faaliyet ve retim ilikilerinin merkezidir ve sanayi retimi buralarda rgtlenmitir. Kendine zg bir retim faaliyeti araclyla zenginlik yaratlmtr. Zenginliin yaratlmasnda retici gler, hammaddeler ve retim aralarnn bir araya getirildii sanayi

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

67

rgtlenmesinde mlkiyet merkezi otoritenindir. Merkezi otorite retim unsurlarn bir araya getirecek ticari faaliyetin rgtlenmesi anlamnda da etkindir. Douda ehirlerin siyasi zellikleri: lk Dou ehirleri, tarm d rgtlenmenin dnda ve tarm toplumunun kendi i dinamikleri zerinden gereklemez, askeri rgtlenme iindeki bir mdahalenin sonucunda ortaya kmtr. Bu mdahale ile tarm retimi zerinden gelien sorunlara getirilen zmler ehirleri ortaya kard ve ehir rgtlenmesi idari-siyasi olarak ynetim merkezi olma zelliini tad. Ynetimle ilgili askeri, idari ve siyasi ileri ehirlerde yrtmeleri ve mevcut toplum ilikileri dndaki ilikilerin olutuu bir merkez oluu bunlarn toplum-st niteliini pekitirmektedir.48 Douda ehirlerin dini zellikleri: Dou ehirleri sorunlara zm getirerek kendilerinin olumasn salayan baarl kadrolar ve eflerini ycelterek kutsallatrmtr. Kk retim birimleri tek bir rgtlenme etrafnda toplanarak sorunlar zlnce dini olan da ehir tanrsnn kanatlar altndadr.49 Dou-d toplumlarn ehirlerinin iktisadi zellikleri: Adalar ve deniz kylarndaki engebeli arazi arasna skan toprak paralar zerinde gerekleen tarm faaliyeti nfusu besleyemez durumdadr. Bu nedenle tarm dnda gelien ilikiler gereinden hareketle zmler deniz ar blgelerde aranmtr. Tahl ihtiyacnn dier toplumlarla giriilen ilikiler zerinde salanmas bu blgelerin uzman tarm -baclk ve zeytin- rnlerini deiim arac haline getirmitir. Tarm-d etkinlik olarak ise hammadde kaynaklarnn kullanm n plana km ve hammadde retim alanlar ile tketim alanlar arasnda ilikide rol oynamlardr. En nemli faaliyet alan ticarettir. Dou-d toplumlarn siyasi zellikleri: Bu toplumlarda balangta ynetim asndan asker-siyasi kadro retim etkinliklerinden bamsz deildir. Askerlik yannda obanlk gibi bir retim alannn birlikte yrd Yunan toplumunda glerle asker-siyasi kadrolar deise bile iktisadi rgtlenmenin bu kadrolara aktaracak birikimi yoktur. Site iindeki ilikiler geni apta idari-siyasi bir rgtlenmeye izin vermez dolaysyla merkezileme de yoktur. Askeri rgtlenme toplum sorunlarn zmek iin istilac bir yapda Dou blgelerine szma biiminde gelimitir.
48 49

A.g.e., s. 122. A.g.e., s. 122.

68

Oya Okan

Dou-d toplumlarn ehirlerinin dini zellikleri: Tek ve mutlak bir gcn kutsallap bir tapnakta cisimlemesi grlmez. Srp giden mcadelede deiik iliki ve toplum unsurlarnn varl farkl dini unsurlarn birarada toplanmasna yol amtr. Bu toplumlarda tanrlar kiilemitir. Ana balklar etrafnda belirlenen temel zellikler, okuyucuya, Dou ve Batnn ilk dnemlerinden itibaren retim-denetim-ynetim rgtlenmesi erevesinde toplumsal olarak da farkl biimlendiini gstermektedir. ehirler-ehirleme, ilerleyen-farkllaan toplum ilikilerine bal olarak devam etmi ve sregelen toplumsal gelimelere ramen ehir dnda bir zm retilememitir. () ehirleri, ifadesi ve rn olduu toplum ilikileriyle birlikte ele alarak aklamak varsaymndan hareket eden Tuna; artk-rn, toplum g ve imkanlarnn rgtlenme biimi, bunlar rgtleyenler, sorun ve zmler zerinden beliren sistem araclyla, tm ehirlerin ve ehirleme dorultularnn kavranabileceini ifade eder.50 Hellen-Roma, Bat Orta a ehirleri ve slam, Trk-Osmanl ehirleri tarihsel sre ierisinde ksaca deerlendirerek, ilk farkllamalarla birlikte ortaya kan ayrmann dorulamasn yapar. Yunanllk olarak belirginleen Dou-d rgtlenme Ege Denizi ve kylarndan Karadeniz ve Akdenizin Bat kylarna kadar geni bir evreyi kaplayan ilikiler a oluturmutur. Dou uygarlklarnn kaplad geni kara paralar Yunan ehir ve kolonileri ile evrilmitir. Karlkl alveri ve karlar zerinden yrtlen bu faaliyetlerle, Yunan sitelerinde ortaya kan (nfus ve gda sorunu yannda yaygnlaan klelik, isizlik ve sanayi rnleri yerine sanayinin kendisinin ihrac gibi) sorunlara da zm getirilmitir.51 Dou uygarlk merkezlerinin denetim altna alnmas Dou-d rgtlenmelerde yeni gelimelere yol amtr. Hellenistik dnem, Dou toplumlar ve retim merkezleri zerinde Yunan egemenliinin ifadesidir. Mezopotamya, Msr ve Yunan uygarlk merkezleri siyasi bir birlik etrafnda toplanmtr. Hellen siyasi birlii bu etkinlik alann bir araya getirmi ve balant yollarn denetim altna almtr.52
50 51 52

A.g.e., s. 129-130-131. A.g.e., s. 135. A.g.e., s. 136.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

69

Hellen siyasi birliinin iktisadi sonular yeni retim, denetim, ynetim merkezlerini ortaya karrken, Anadolu, Msr-Mezopotamya ve Hindistan yolu zerinde Douda ve deniz kylar ve adalarda Batda yeni ehirler belirdi. Bu yeni rgtlenme merkezlerini stratejik, iktisadi ve siyasi amalar dorultusunda deerlendiren Tuna skender dnemindeki ehirlerin ticari zellik kazandn belirtir.53 skender sonras, Hellenistik Krallklar dneminde, toplum ilikilerine bal olarak; a-askeri site veya koloni biiminde -Anadolu, Lbnan, Frat nehri yaknnda Dou retim blgeleri arasnda ilikileri denetleyebilecek elverili yerlerde-, b-doal afet veya sava nedeniyle yeniden ina edilenler, c-Eski Dou ehri varln srdrrken hemen yannda ikinci ehirler biiminde Yunan ehirleri, yeni ehirler kurulmutur. Mezopotamya, Msr ve Yunan evrelerini siyasi birlik etrafnda rgtleyen Hellenistik dnem iktisadi birlii salayamamtr. Siyasi birliin de zlmesinin ardndan ynetimler Batdan gelen hammaddelerin topland kendi iktisadi ve ticari merkezlerini gelitirerek (Efes, skenderiye, Rodos) zlmeye direndiler. 54 Hellenistik sistem kerken, Avrupay da ekonomik ilikilerin iine katarak siyasi bir birlikle btnletiren Roma ykselir. Kk bir tarm kasabasndan askeri baarlaryla gm pazarna dnr. Geni bir blgenin baehri ve birlemi bir ekonominin tek merkezi olur. Askeri bir rgtlenmeyle ehir blgeleri geniler. Kolonilerden ayr olarak Avrupa ilerinde yeni ehir alanlar ortaya kar. mparatorluk tm Akdenize yaylr, siyasi birlii salar ancak iktisadi birlik refah getirecek dzeye ulamaynca iktisadi birlikler paralanr. Tm retim alanlarna egemen Roma, siyasi-askeri rtsyle ticari ilikileri de denetim altnda tutmasna ramen retime dair tkanklklar ve elikiler nedeniyle geriler. pazar imkanlar yaratamayan iktisadi rgtlenme d pazarlarn varlyla direnirken kendi varlk artlar olan rgtlenmeyi ve bunun gerektirdii iliki ve baary ellerinden karan ehirler klrler.55 Hellenle balayan, Roma ile genileyen, o zamanki bilinen dnyann egemenlii ile sonulanan Bat rgtlenmesi, retim merkezlerinin iktisadi btnln salayamaynca ken ehirlerle birlikte krsal bir biime dnt. Feodal ilikilerle
53 54 55

A.g.e., s. 137. A.g.e., s. 138-140. A.g.e., s. 146.

70

Oya Okan

ayakta kalan Bat Orta anda ehirler ancak feodal ilikiler dnda geliebildi. Zorunlu maddelerin retim kaynaklar Doudayd ve tccarlarn hedefi Yakn Douydu. Dou ile ticari iliki kurup kendi toplum evreleri dna kabilen talyan ehir Devletleri-, farkl yollardan Dou ile iliki kurabilen blgeler Hansa ehirleri- yeni ehirlerin ve rgtlenmelerin rnei oldular. Bat Orta a ehirleri deiik blgelerde, farkl zelliklere sahip olarak ortaya kar. Batnn iinde bulunduu sorunlara getirilen zmler farkl olunca, tek ortak yanlar kendi imkanlar dnda, girilen iliki ve rgtlenmelerin zerinden zm sunmalardr. 56 7. ve 9. yzyllar arasnda ehirlerin, ekonominin, uygarln Douda gelime gstermesi, ehirleme tarihinde bu dnemin slam Dnemi olarak deerlendirilmesine yol aar. slamiyet yayld blgelerde eski yerleme yerlerine sosyal, demografik, topografik ve iktisadi adan yeni bir hayat tarzn getirmi, bir ok yeni ehrin olumasn salamtr. Badat 9. yzyl sonu ve 10. yzylda bir milyonu aan nfusuyla nemli bir rnektir. ktisadi ve sosyal zellikleri bakmndan ise bir ticaret merkezi olarak beliren slam ehri, iinde bulunduu sistemin bir paras olarak yer alr. Bu bakmdan,slam ehri, Dou ehir modelinin temel zellii olan merkezi bir yapda rgtlenmeye sahip deildir. slamiyetin yayld blgeler asndan bakldnda slamiyet, bir ehir blgeleri birlii olarak ok geni ilikiler an rgtleyebilmitir. Afrika ilerinden Urallara, Atlas Okyanusundan ine kadar etkilerinin ulat ekim merkezleri yaratmtr.57 Ama merkezi rgtlenme yoktur, bu ehir blgelerinin birlii dini ve ideolojiktir. slam rgtlenmesi siyasi birliinden bamsz olarak Dou-Bat ilikilerinin srdrlmesinde nemli rol oynamtr. Ancak merkezi olma zelliinden yoksunluk slami ehir olgusunu kar gler kuvvetlendiinde gerilemeye drmtr. Douda Osmanl merkezi rgtlenmesinin egemenliinde yeni ehirler, yeni iliki biimleri ortaya kmtr.
Tarihin her dneminde konumu ve zerinde yaayan toplumlarn evre ile gerekletirdikleri ilikilerde, baarl rgtlenmelere sahne olan Anadolu, ehirli bir zellie sahip olarak nemli bir yer tutmutu. () Anadolunun bir geit ve balant yeri olmas nedeniyle, kurulan balantlarn dmlendii yerlere gre Anadolu ehirleri nem kazanmtr.58
56 57 58

A.g.e., s. 146-152. A.g.e., s. 163. A.g.e., s. 164.

ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam

71

Hellen ve Roma dnemlerinde merkez olmayan Bizans siyasetinin giderek baarsn yitirmesiyle zellikle ehirlerde kendisini ortaya koyan bir duraklama devresine giren Anadolu; Trklerin geliiyle birlikte toplumsal ilikiler sisteminde yeniden yerini bulur. Bu sreci iki dnem zerinden inceleyen Tuna, Seluklu dneminde Anadolunun Bat ile olan ilikilerde kpr olma zelliine vurgu yapar. Anadoluya yerleme srecinde, toplanma ve yeni blgelere dalmalarda merkez olabilecek yerlerde ehirlemeler grlr. Bu anlamda Erzurum, yerleme hareketinin rgtlendii yer olarak canlanr. Canlanmann izleri Seluklu mimarisi zerinden gzlenir. Seluklular, Orta Asya-Anadolu balantsn salayan kavaklarda iz brakmtr. Seluklularn salad ksmi birlik ise beylikler dnemi ile son bulur. Beylikler dnemi ehirler zerinden yryen bir mcadelenin yansmasdr.59 Osmanl dnemi Tunann model olarak belirledii Dou toplum rgtlenmesinin en yetkin rneidir. Merkezi bir birlik erevesinde, iktisadi alanlar, ticari balant noktalarn ve askeri adan stratejik noktalar ele geirmi ve btnletirmitir. Osmanllarn siyasi stratejisi baehirlerinin deien konumlar zerinden izlenebilir. Bizansn toplumlararas ilikilerin dnda kalmasna neden olan blgelerdedir bu ehirler. znik, zmit, Bursa, Edirne, Msr, Musul ve Batya doru rgtlenmenin merkezleri, baehirleridir. Osmanl ehir rgtlenmesi eski uygarlk merkezleri ve slam ehirlerini de birliine katmtr. Btn Osmanl ehirlerinin baland merkez olarak stanbul kta ve byk deniz ulam sisteminin dm noktasdr. Osmanl egemenliinde stanbul, Dou-Bat ilikilerinin rgtlendii ve denetlendii merkez olarak 16. yzylda nfus asndan en byk ehir olma zelliindedir. mparatorluk siyasetinin biimlendii merkez olarak stanbulda her trden etkinlik, halkn gndelik yaam dahil, devlet ii olarak yrtlmtr.
Osmanl imparatorluk rgtnn merkeziyeti denetimi altndaki ilikiler dnya ilikiler sisteminin Akdeniz dna kay ile yava yava gerilemeye balayacaktr () gnmze ulaan zamanlarda ilikiler baka yerlerde rgtlendii iin gelimeler ve ehirlemeler Osmanl alan dnda kalmtr.60

ehir, kesintisiz bir sre iinde, belli iliki, rgtlenme ve zmler sonucunda ortaya kmtr. ehirler tarihteki ilk grnmlerinden itibaren tarm ve retim ilikilerinin dnda bir gc, bunlar aan bir rgtlenmenin ifadesidir. Dolaysyla
59 60

A.g.e., s. 165. A.g.e., s. 172.

72

Oya Okan

tarihin birok dneminde Doulu zellikler tayan kent/ehiri, sanayi devriminin zerinden belirlenen ekonomik ve toplumsal sistemin zellikleri zerinden tanmlamak sorunludur. Tunann almas, kendi ifadesiyle baka alanlar iin de geerli olabilecek bir sistemletirme denemesidir. Bu deneme kent sosyolojisi almalar ierisinde zellikle yaynlad dnemde -1987- gereken ilgiyi grmemitir. Kent Sosyolojisinin alann kent-kasaba aratrmalarnn belirledii bir srete Tunann ehirlerin Ortaya k zerinden btnlkl bir ehir kuram nerisi ortaya koymas ve sistemletirme abasna girimesi bunun nedeni olabilir mi? 90l yllarla birlikte neo-liberal politikalarn etkinlik kazanmas, kent/ehirlerin sorunlarn ve kavramlarn (gecekondu-varo, merkezi ynetim-yerel ynetim, sermaye hareketlerinin mekana-toplumsal olana yansmalar v.b.) deitirdi. Kent/ehir almalar eitlendi, ekonomik ve siyasi yapnn kentlerdeki deiim, geliim, dnm srecine etkileri zerinden yaplan almalar farkl disiplinlerin konusu oldu. Bu srecin kentlerin formunda ve sosyal yapsnda yol at deiiklikler aratrmalarn ana konusunu oluturur. Kent/ehir almalarnda konularn farkllamas ve eitlenmesinin yansra kent/ehir tarihleri zerine yaplan almalarn artna karn ehir olgusunun tarihsel bir btnlk ierisinde ele alnd almalardan sz etmek zordur. Bu adan bakldnda da Trk Sosyolojisinde, kent/ehir almalarnn/aratrmalarnn iinde Korkut Tunann almas zgnln ve nemini korumaktadr. Gnmzde sermayenin kentlerin yaplanmasndaki etkinlii ile birlikte dnya kentlerinden, kresel kentlerden sz edilmektedir. stanbulda son yllarda kentin eitli blgelerinde yerel ynetimler araclyla gerekletirilen kentsel dnm projeleri ve UNESCO destekli aratrma projelerinin artna dikkat ekmekle yetineceim. Kent/ehir almalar, ehircilik faaliyetleri ad altnda, toplumu biimlendirmenin arac olarak okunabilir. Son sz Korkut Tunaya brakalm:
() Sosyolojinin de katklaryla, aslnda, ehirler topluma eki dzen vermenin, toplumu biimlendirmenin bir arac haline geliyorlar. Hakikaten sosyolojik adan Bat ehri zerine yazlanlardan hareketle Bat toplumunu ve daha da ileri giderek gelecein dnya kentinin nasl bir kent olacan () ehirler ekseninde dnyann nasl bir biim alacan da grmek mmkn.61

61

Korkut Tuna, Disiplinleraras ehir almalar Sempozyumu Al Konumas, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 9. Say, 2004, ss. 5-8, s. 6-7.