T.C.

Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal

NEO-L BERAL YAPILANMANIN KENTSEL MEKNA YANSIMASI: GAZ ANTEP RNE

Ycel KAAR

YKSEK L SANS TEZ

Mersin, 2008

T.C. Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal

NEO-L BERAL YAPILANMANIN KENTSEL MEKNA YANSIMASI: GAZ ANTEP RNE

Ycel KAAR

Danman: Yrd. Do. Dr. Bediz YILMAZ BAYRAKTAR

YKSEK L SANS TEZ

Mersin, 2008

i
NSZ

Kentsel sistem, bugn insan topluluklarnn hayatn geirdii, insan tarafndan yaratlan ve bir lde de insan yaantsn etkileyen en nemli toplumsal pratiklerden biri olma zellii ile bilim dnyasnda oka incelenmitir. Yaplan her inceleme, kendisinden nceki kuramsal alan zerinde ykselirken, kendisinden sonraki incelemelere de kaynaklk etmektedir. Sosyal bilimlerin hemen tm alanlarnda inceleme bir sre olarak deerlendirilmektedir. Kentsellik zerine yaplan incelemeler/aratrmalar da bir sre nitelii tamakta ve bu srece yaplan katklarla ilerleyebilmektedir. Gaziantep kentselliini aratran bu tez de yine, kentleme srecinde kendisinden nce yaplan aratrmalar kaynak veri olarak almaktadr. Bundan dolay tarihsel sre ierisinde kentsel sistem zerine gemiten gnmze yaplan tm incelemeleri ve aratrmalar yapan bilim insanlarna teekkrlerimi bir bor bilirim.

Her gelime dneminin kendisine uygun bir kentsellik yarattn, neo-liberal yaplanmann da kendine uygun bir kentsellik srecinde olduunu vurgulayan, zellikle Trkiyenin kentleme srecinde farkl bir dnemin olutuunu, Gaziantep kentselliinde inceleyen bu tezde, emei geen deerli hocalarm Yrd. Do. Dr. Bediz YILMAZa ve Yrd. Do Dr. Hac KURTa ok teekkr ederim.

Trkiyenin birok kentinde aratrma srecinde gzlenen zorluklar Gaziantep kenti iin de geerli olmutur. Bu zorluun almasnda ve zellikle mahalle muhtarlar ile yaplan yzyze grmelerde bana yardmc olan yakn dostlarm eyhmuz GLTEK Ne, Hasan GLERe ve Behll AAOLUna ok teekkr ederim.

ii ZET

Kapitalizm, bir toplumsal sistem olarak farkl gelime dnemlerinden geerek gnmze kadar varln srdrm ve neo-liberal yaplanma bu srecin son gelime halkasn oluturmutur. Neo-liberal yaplanma bir gelime dnemi olarak toplumsal sistemde birok farkl zelliklere sahip olduu iin bir deiim ve dnm srecini yanstmaktadr. ktisadi, toplumsal, siyasi, kltrel birok alanda etkili olmasnn yan sra, kentsel meknn yaplanmasnda da belirleyici bir gelime dnemi olmutur. Toplumun ve gelime dneminin genel yapsn yanstan ve ayna grevi gren kentsel mekn, neo-liberal yaplanmay da yanstarak, kapitalist gelimenin temel znelerinden birini oluturmaktadr. Gaziantep kentini alan olarak seen bu tezde bu deiimin nitel ve nicel unsurlar incelenmektedir. Neo-liberal yaplanma ile birlikte kent mekn ile eklemlenen toplumsal snflarda farkl baz stratejiler gelimekte, formel ve enformel unsurlar geiken bir hal almakta ve zellikle alt snf konut alanlarnda Trkiye kentleme srecinde merkezi bir konumda olan karlkllk temelli iktisadi ve kentsel btnleme tarz Gaziantep kentinde de byk lde hissedilmektedir. Bu erevede Gaziantepin baz istatistiki verileri deerlendirilmi, 1980 sonras kent meknnn nasl bir gelime gsterdii ilave imar planlar erevesinde incelenmi ve son olarak da Gaziantep kentinin ierisinde yer alan otuz mahallenin muhtarlaryla yaplan yzyze grmeler yardmyla bu mahallelerin temel zellikleri incelenerek toplumsal snflarn kentle btnleme tarzlar

deerlendirilmitir.

Anahtar Kelimeler: Kentsel Mekn, Kent ve Kentleme, Neo-liberalizm

iii ABSTRACT

Capitalism, as a social system, has passed through different developmental periods and arrived today in which neoliberal restructuring constitutes the last link in the chain. Neoliberal restructuring points to a major procedure of change and transformation that is influential to many dimensions of the society. It has been a definitive developmental period with impact not only on economic, social, political and cultural aspects but also on the restructuring of the urban space. As a mirror that reflects the general structure of the society as well as the development period, the urban space also reflects the neoliberal restructuring, and as such, it is one of the principal actors of capitalist development. The study of the city of Gaziantep constitutes the framework of this thesis in which the qualitative and quantitative aspects of this change are being analysed. Along with the neoliberal restructuring, social classes within the urban space develop some strategies, formal and informal aspects take a permeable form, and reciprocity which constitutes the main economic and urban integration form that is dominant in low-class residential areas throughout Turkey is also felt in Gaziantep. This thesis includes the analysis of the statistical data of Gaziantep, the examination of post1980 urban plans in order to see the urban development of Gaziantep, and finally, based on face-to-face interviews with the administrators (muhtar) of 30 neighbourhoods, information on the characteristics of those localities as well as on the urban integration of social classes has been obtained.

Key Words: Urban Space, City and Urbanization, Neo-Liberalism

iv NDEK LER NSZ ZET NDEK LER KISALTMALAR L STES TABLO VE Z MLER ZELGES GR I. BLM: KENTSEL MEKN KAVRAMI I.1. Mekn Kavram I.1.1. Mekn Kavramna Eilen lk Dnrler I.1.2. 70ler Kuann Mekna Katks I.1.3. Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi I.2 Kentsel Mekn Kavram I.2.1. Kent ve Kentleme I.2.2. Kent zerine Dnceler ve Kuramlar I.2.3. Kentsel Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi I.3. Neo-Liberalizm ve Kentsel Mekn I.3.1. Keynesyen Sermaye Birikiminin Tkanmas ve Esnek retim I.3.2. Neo-Liberalizm I.3.3. Kentsel Meknla ktisadi Btnleme Tarzlar I.3.4. Formel ve Enformelin Geiken Geometrisi I.3.5. Neo-Liberalizm ve Kent 23 25 29 33 38 Sayfa No i ii iv viii ix 1 4 4 5 8 13 15 15 17 21 22

II. BLM: TRK YE VE GAZ ANTEPTE KENTLEME II.1. Osmanl Kent Miras II.2. 192350 Aras Ulus-Devletin Kentlemesi II.3. Ulus-Devletin Kentlemesinde Gaziantep II.4. 195080 Aras Emein Kentlemesi II.5. Emein Kentlemesinde Gaziantep II.6. 1980 Sonras Trkiyede Kentleme II.7. Deerlendirme III. BLM: 1980 SONRASI GAZ ANTEPTE KENTLEME III.1. 1980 Sonras Gaziantepteki Sanayinin Geliimi III.1.1. Beinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19851989) III.1.2. Altnc Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19901994) III.1.4. Gaziantepin Gnmz Sanayi Yaps III.1.4.1. Organize Sanayi Blgeleri III.1.4.2. Gaziantep Serbest Blgesi III.1.4.3. Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri III.1.4.4. rnek Sanayi Sitesi III.1.4.5. Kk Sanayi Siteleri III.2. statistiklerle Gaziantep III.2.1. Nfus statistii III.2.2. G statistii III.2.3. Konut statistii III.2.4. malat Sanayi statistii III.2.5. Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi

45 47 47 49 50 53 57 60 62 63 64 65 67 68 70 72 73 73 74 75 78 80 80 81

III.1.3. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (1996 2000) 66

vi III.3. 1980 Sonras Gaziantepin Meknsal Yaplan III.3.1. lave mar Planlar III.3.1.1. 1980 lave mar Plan III.3.1.2. 19891990 lave mar Planlar III.3.1.3. 1993 lave mar Plan III.3.1.4. 1998 lave mar Plan III.3.1.5. 2002 lave mar Plan III.3.1.6. 2004 lave mar Plan III.3.1.7. 2005 lave mar Plan III.3.1.8. 2006 lave mar Plan III.3.2. 2006 Arazi Kullanm Deerleri III.3.3. 1980 Sonras Gaziantepte Kentleme III.3.4. Deerlendirme III.4. Gaziantepin Kent Meknyla ktisadi Btnleme Tarzlar 84 90 90 91 92 93 93 94 95 95 96 98 104 107

III.4.1. ktisadi Btnleme Tarzlar ve Kente Eklemlenme 108 III.4.2. ncelenen Mahalleler ve Genel zellikleri III.4.3. ncelenen Mahallelerin Ekonomik zellikleri ve Oturanlarn Tercih Sebepleri III.4.4. ncelenen Mahallelerdeki Konutlarn ve Arazilerin Genel zellikleri III.4.5. ncelenen Mahallelerdeki Sosyal likilerin Genel zellikleri III.4.6. Gaziantepte Snfsal Mekn Yaplanmas 126 130 119 114 109

vii III.4.7. Deerlendirme 134

SONU KAYNAKA EKLER

137 145

viii KISALTMALAR L STES AET ABYKP ABD BBYKP DE DAB DPT GBB GTO GSO GAB B KY KT KGEM OSB TKA T K TOK TL TMMOB YBYKP : Avrupa Ekonomik Topluluu : Altnc Be Yllk Kalknma Plan : Amerika Birleik Devletleri : Beinci Be Yllk Kalknma Plan : Devlet statistik Enstits : Dou Anadolu Blgesi : Devlet Planlama Tekilat : Gaziantep Bykehir Belediyesi : Gaziantep Ticaret Odas : Gaziantep Sanayi Odas : Gneydou Anadolu Blgesi : mar ve skn Bakanl : Kalknmada ncelikli Yreler : Kamu ktisadi Teekklleri : Kk Sanayi Gelitirme Merkezi : Organize Sanayi Blgesi : Toplu Konut Alan : Trkiye statistik Kurumu : Toplu Konut daresi : Trk Liras : Trkiye Mimarlar ve Mhendisleri Odalar Birlii : Yedinci Be Yllk Kalknma Plan

ix TABLO VE Z MLER ZELGES Tablo 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullan Deerleri ve Oranlar Tablo 2: Gaziantepin 1950-1980 Arasndaki Nfus Saym Sonular ve Art Hzlar Tablo 3: Organize Sanayi Blgelerinin Genel zellikleri Tablo 4: Gaziantep Organize Sanayi Blgelerinin Faaliyetteki Firmalar Tablo 5: Gaziantep Serbest Blgesi Tablo 6: Gaziantep Serbest Blgesinin Yllar tibariyle Ticaret Hacimleri ve Oran Tablo 7: Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri Tablo 8: rnek Sanayi Sitesi Tablo 9: Kk Sanayi Sitesi Tablo 10: Gaziantepin Yllara Gre Genel Nfusu ve ehir-Ky Orantlar Tablo 11: Nfus statistikleri Tablo 12: G statistii Tablo 13: Konut statistii Tablo 14: malat Sanayi statistii Tablo 15: Gaziantep Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi (2003) Tablo 16: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006) Tablo 17: ncelenen Mahallelerin Genel zellikleri Tablo 18: Mahallelerin Ekonomik zellikleri ve Oturanlarn Tercih Sebepleri Tablo 19: Mahallelerdeki Konutlarn ve Arazilerin Genel zellikleri Tablo 20: Mahallelerdeki Sosyal likilerin Genel zellikleri Tablo 21: Gaziantepte Toplumsal Snflarn Meknda Yansmas 71 72 73 73 75 76 79 80 81 83 96 112 116-117 120 126 132 56 69 69 70 Sayfa 55

x ekil 1: Kentin ekillenii Grafik 1: Gaziantepin1974 Yl Arazi Kullanm Deerleri Grafik 2: Gaziantep linde kamet Eden Dier l Doumlular (2000) Grafik 3: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006) Harita 1: 1974 Gaziantep Mcavir Saha Plan ve Eklentileri Harita 2: Kk-Orta lekli lave mar Planlarnn Kente Eklemlenmesi Resim 1: Gaziantepte Baz Alt Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts Resim 2: Gaziantepte Baz Orta ve st Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts Resim 3: Gaziantep Kent Merkezinin Uydu Grnts Resim 4: Gaziantep Kentinin Gney Blmnn Uydu Grnts Resim 5: Gaziantep Kent Merkezi ile Organize Sanayi Blgelerinin Uydu Grnts 21 55 79 96 87 89

1 GR

Neo-liberal yaplanma gnmz kapitalist dnyasn ekillendiren bir gelime dnemi olarak, lkelerin politikalarna yn vermektedir. Toplumsal yapy kendi toplumsal zelliklerine uygun hale getirmeye alan neo-liberal yaplanma, ayn zamanda toplumsal yapdan da etkilenebilmektedir. Toplumsal pratiklerle biimlenen meknlar da yine bu gelime dneminden etkilenmi ve kendisini bu gelime dnemine uyarlamaya almtr. Gnmz toplumlarnn arlkl yaam meknlar kentsel meknlar olduuna gre, her gelime dneminin kentsel mekn zerine baz etkilerde bulunmas kanlmazdr. Neoliberal yaplanma daha ok iktisadi ieriine vurgu yaplan ve aratrlan bir kavram olarak deerlendirilse de, sadece iktisadi deil ayn zamanda siyasal, toplumsal, ideolojik, meknsal pek ok etkisi de olmutur. 1980 sonras Trkiyede uygulamaya konulan neoliberal dorultudaki politikalarn genel olarak devletin yapsnda, devlet/toplum ilikilerinde ve bu ilikileri belirleyen iktidar pratiklerinde nemli dnmlere yol atn syleyebiliriz. Her kapitalist gelime dneminin kendi kentselliini oluturduunu ve bu kentselliin bir nceki gelime dnemini veri alp, bir sonraki gelime dnemindeki kentsellie ise kaynaklk ettiini syleyebiliriz. Bu gelime sreci ierisinde 1980 sonrasnda neo-liberal yaplanma ile birlikte Trkiyede yeni bir kentsel gelime dnemine girildiini syleyebiliriz. Bu tez almas neo-liberal yaplanmann kentsel mekna etkisini Gaziantep kenti erevesinde incelemektedir. Bu tezin temel denenceleri; 1980 sonras Trkiyede yeni bir kentleme dnemi olumutur.

2 Neo-liberal yaplanmann kenti olarak da isimlendirilebilen bu kentleme dneminde, deiim deeri arlkl bir meknsal rnt olumutur. Sermaye birikiminin dzenlenmesinde kentsel mekn kullanlmtr. Kent ii mekndaki ikili yap ok daha fazla keskinlemitir. Kentsel meknn olumasnda geleneksel dayanma rgtlenmesi, zellikle alt snf konut alanlarnda grlmektedir. Devlet, kentsel meknn rgtlenmesinde nemli bir aktr olarak karmza kmaktadr. Bu genel kavramsal ereve balamnda, zellikle 1980 sonras youn bir sermaye birikimine sahne olmu Gaziantep kentinin bu iktisadi deiim ile kent mekn dzeyinde yaanan dnm arasndaki ilikinin dzeyi ve niteliinin aratrlmas, neoliberal yaplanma ile oluan gelime dneminin kent ve kentsellik zerine etkileri erevesinde, kent ve mekn kavramlar nda, Trkiyenin bundan nceki kentsel geliime dnemlerini de hesaba katarak, gnmz kentselliini anlamaya almak, bu almann temel amacn oluturmaktadr. Bu tezde tarihsel ve meknsal olmak zere iki temel snrlamaya gidilmitir. Meknsal dzey Gaziantep kenti ile snrl tutulmutur. kincisi, Trkiyede her ne kadar neo-liberal yaplanma 1980 sonras milat alnarak incelense de bu dnmn tam olarak uygulanmaya balad ve yava da olsa sonularnn alnd 1990larn ortalarndan gnmze kadar olan zaman dilimi ierisindeki snrlamadr. Buna ek olarak neoliberalizmin toplumun eitli alanlarna etkisi olmakla birlikte, tezimizde sadece kentsel mekn zerine etkileri incelenmi, bunun haricindeki alanlar alma d tutulmutur.

3 Bu tez temel olarak blmden olumaktadr. Birinci blmde, kentsel mekn kavram aratrlm ve bu kavram gemiten gnmze inceleyen dnrlerin grleri ele alnm ve neo-liberal yaplanma ile kentin etkileimi incelenmitir. Tezin ikinci blmnde, Trkiye ve Gaziantepteki kentleme dnemleri incelenmitir. lk olarak Trkiye tarihi boyunca oluan kentleme dnemleri incelenmi, sonra da neo-liberal yaplanmann kenti olarak isimlendirilen 1980 sonras gncel kentleme dnemine geilmitir. Neo-liberalizm ve kent kavramlarnn genel olarak incelenmesinden sonra Gaziantep kentinin 1980 sonrasndaki deiim sreci ierisindeki dnmleri

incelenmitir. nc blmde ise, tezin temel alanna iaret eden 1980 sonras Gaziantepteki kentleme sreci, ilk olarak sanayi altyaps ve bu sanayi altyapsnn getirileri olan, g, nfus, konut, imalat sanayi gibi temel belirtileri istatistik verilerle deerlendirilmitir. Gaziantepteki kentleme sreci imar planlar erevesinde

incelenmitir. Kentin ekillenmesini ve gelecee aktarlmasn ieren imar planlar, zellikle neo-liberal yaplanmann kente bitii grevler erevesinde incelenerek, kent meknna temel etkileri belirlenmeye allmtr. Son blmde ise Gaziantep kent snrlar ierisindeki 186 mahalleden 30unun kent btn dikkate alnarak dengeli bir ekilde seilmesinden sonra, bu mahallelerin muhtarlar ile yaplan yzyze grmelerde elde edilen bulgular tartlmtr. Yzyze grmeler mahallelerin konut yaplanmasnn yan sra, ierisinde yaayan kiilerin genel zelliklerini anlamay da kapsamaktadr. zellikle geleneksel dayanma tarzlarnn kent meknn oluturmada ne tr snfsal zellikler sergiledii incelenmitir.

I. BLM: KENTSEL MEKN KAVRAMI

Kentsellik, toplumsal srecin zel bir eilim biimi olarak grlebilir. Bu sre insan tarafndan yaratlan meknsal olarak yaplandrlm bir erevede geliir. Kentsel mekn kavram zerine birok dnr nemli katklarda bulunmutur. Yaplan katklar sonucunda kentsel mekn kavram zenginlemitir ve bu zenginleme younlaarak devam etmektedir. Kentsel olgular ve genelde toplumu anlayabilmek iin uygun bir mekn kavram tanmlamak zorundayz. Uygun bir toplumsal mekn felsefesi oluturmak kentin meknsal biimini anlayabilmek iin hayati nemdedir. Bu dnceden hareketle tezimizin bu ilk blmnde, kent ve kentleme olgusuna gemeden nce ilk olarak mekn kavram incelenecektir. Mekn kavram farkl dnrlerin grleri erevesinde ve tarihsel bir sralama iinde incelenip, kentsel mekn kavramnn tanmlanmasndan sonra, neo-liberal yaplanma ile kentsel meknn ilikisi birinci blmde incelenmitir.

I.1. Mekn Kavram Sosyal bilimlerin dier kavramlarnda olduu gibi mekn kavram zerine de bilim dnyasnda tam bir gr birlii mevcut deildir. Ayrca mekn kavram baka kavramlarla birlikte kullanlarak da tanmlanmaktadr. Bu kavram genel olarak zaman ile birlikte kullanlmaktadr; asl zorluk ise zaman-mekn diyalektii ierisinde sadece meknn aratrma konusu olmasdr. Doada tm canllardan belki de en fazla sosyal olan insandr. nsann birlikte hareket etme duygusu, birok alanda kendisini gsterdii gibi meknsal pratiklerde de gstermektedir. Mekn insan iin vazgeilmez bir olgudur. nsanlarn toplu yaad ilk alardan gnmze mekn farkl grevler stlenmitir.

5 Doada hayatta kalma mcadelesinden, insanlar arasndaki dier mcadelelere kadar birok alanda nemli grevler stlenmitir. Gnmz kapitalist sisteminde de yine nemli grevleri bulunmaktadr. Kapitalizm farkl gelime dnemleri ierisinde gnmze kadar varln srdrmtr. Her gelime dnemi kendi ekonomik yapsn olutururken, ayn zamanda bu ekonomik yapyla alakal mekn da oluturmutur. Bir dier deyile her gelime dnemindeki mekn, kendisinden nceki mekn ile balantl olarak kendisini oluturmaktadr. Kapitalist sistemdeki hangi gelime dnemi olursa olsun, meknn baz deimeyen zellikleri mevcuttur (bkz. Harvey, 2003). Bunlar; retimi bytmek Yeniden retimi salamak Krn azamiye karlmasn kolaylatracak ekilde rgtlenmedir.

Bu zellik kapitalist sistemde mekna verilen temel grevlerdir. Bunlarn dnda farkl grevler de stlenebilen mekn, hangi gelime dneminde olursa olsun bu temel grevlerini yitirmemitir. imdi mekn kavramn deiik grler nda tanmlamaya alalm.

I.1.1. Mekn Kavramna Eilen lk Dnrler Mekn kavram farkl grlerin nda gnmze kadar zenginlemi ierii olan bir kavramdr. lk meknsal dnrler daha ok meknn toplumsal alanla olan ilikisi zerinde odaklanmtr. Toplumsaln m mekn, meknn m toplumsal etkiledii, yoksa her ikisinin karlkl etkileimde mi bulunduu gibi sorulara cevap aranmtr. Bu sorularla ile ilgili ilk ne kan dnr Georg Simmeldir (bkz. Urry, 1999). Simmel bo

6 bir mekna anlam kazandran toplumsal etkileimlerdeki meknsal biimlerin zelliklerini zmlemeye almtr. Bu zmlemelerde toplumsal etkileimlerin mekna nasl yerletiinden, meknsal rgtlenmeye kadar birok alanda meknn farkl zelliklerine dikkat ekmitir. Simmel, meknn toplumsal bir pratik olduunu ve sonuta toplumsal rgtlenmenin mekndan koparlmas nedeniyle meknn nemini yitirdiini

dnmektedir. Louis Wirth ise toplum-mekn sorunsalna biraz daha deiik bir adan bakmaktadr. Wirth asl olarak byklk ve younlua dayal mekn rgtlenmesinin kendisine uygun toplumsal rntleri rettiini savlamakta, yani mekn rgtlenmesinin kendisine ait bir toplumsallama yarattn vurgulamaktadr (Urry, 1999:2122). Simmel ise toplumun kendisine ait meknlar rettiini ne srer. Toplum-mekn sorunsalnda belki de en nemli soru udur: toplumsal sorunlarn zlmesinde meknn kullanlmas m yoksa meknsal sorunlarn zlmesinde toplumsaln kullanlmas m n planda olmaldr? Yani bir tarafta toplumsal sorunlarn zlmesinde iyi dzenlenmi meknsal rgtlln art, dier tarafta ise meknsal sorunlarn zlmesinde toplumsal sorunlarn giderilmesi sz konusudur. Bu soruya Wirthin cevab birinci zm olutururken, Simmelin cevab ise ikinci zm oluturur. Mekna sadece toplum-mekn sorunsal ierisinden deil, daha geni bir bak asyla bakmaya alan dnrler de bulunmaktadr. Mekn hakknda genel bir gr hazrlamaya alan Ernst Cassirer temel mekn deneyimi kategorisi ayrt eder. Birincisi, organik mekn: Genetik olarak aktarlyormu gibi grnen, yani biyolojik olarak belirlenen meknsal deneyimle ilgilidir. kincisi, algsal mekn: Her trl duyu deneyiminin -grme, dokunma, duyma ve hareket- nrolojik senteziyle ilgilidir. nc tr meknsal deneyim soyuttur; Cassirer bunu simgesel mekn olarak adlandrmtr. Burada, meknsal boyutlar olmayan simgesel betimlemeler yoluyla, mekn dolayl olarak yaarz (Harvey,

7 2006:32). Bu meknsal deneyim kategorisi birbirleriyle balantldr. Cassirerin zmlemeleri mekn-toplum sorunsalndan biraz daha uzakta, mekn-insan sorunsalna daha yakndr. zellikle meknn dolayl olarak yaanmas daha ok duyu ile ilgili bir pratiktir. Hem somut meknlarn (organik mekn) hem de soyut meknlarn (simgesel mekn) bir arada olduu tamamyla kiilerin bak asna gre ekillenen bir genel mekn kavram oluturmaya almtr. Genel bir mekn kavram oluturmaya alan bir dier nemli dnr ise Emile Durkheimdir (bkz. Urry, 1999:19). Durkheim mekn kuramn toplum-mekn sorunsal ierisinde deerlendirmi hatta mekn konusunda bir toplumsal kuram oluturmaya almtr. Bu kuramn temel nermesi ise meknn toplumsal olmasdr. Meknsal temsiliyetler toplumsal rgtlenmenin egemen biimlerini yanstmaktadr diyen Durkheim meknn, egemen toplumsal rgtlenmeye gre belirlendiini iddia etmektedir. Durkheim, Simmelin genel mekn kuramna yakn bir izgide mekn kuramn oluturmutur. Klasik modernleme ann nemli dnrlerinden olan Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright ile Le Corbusier daha ok ideal kent sorunsalna cevap aramlardr. deal kent kavramna nemli katklar olan klasik modernleme ann bu dnrnn mekn zerine de bir takm grleri bulunmaktadr. Bu dnrn mekn zerinde birletikleri nokta, bireysel zgrle ve kurtulua giden yolun ok iyi dzenlenmi ve rasyonel hale getirilmi bir meknn oluturulmasndan getiidir. Genel iyiliin ne olmas gerektiini sorgulayan bu dnrler meknsal rgtlenmenin toplumsal sorunlar zeceini dnmektedirler. Toplum-mekn sorunsal ierisinde mekna ayrcalk tanyarak, toplumsal sorunlarn zm olarak deerlendirmilerdir. Yani toplum-mekn sorunsalnda sorulan soruya birinci zm semilerdir.

8 Mekn kavram ile ilgili baz dnrler ise meknn nasl bir deiim sreci ierisinde olduu sorusuna cevap aramlardr. zellikle kapitalist sistemin

zmlenmesine dair nemli katklar olan Karl Marx, kapitalist sistem ile meknsal deiimin etkileri zerine baz zmlemelerde bulunmutur. Marx, kapitalist ilikilerin geliiminin tm meknsal engellerin stesinden gelici etkiye sahip olduunu ve bu nedenle meknn zaman ile yok edildiini ileri srmtr (bkz. Marx ve Engels, 2003a; Marx ve Engels, 2003b). Marx daha ok kapitalist retim ilikileri erevesinde mekn kavramna deinmitir. Meknn, egemen toplumsal rgtlenmenin bir pratii olduunu ve kapitalist ilikilerin kendi egemenliini kurmak iin nndeki tm meknsal engelleri yok edeceini iddia etmektedir. Sonu olarak daha nce dediimiz gibi meknlar egemen toplumsal rgtlenmenin bir pratiidir.

I.1.2. 70ler Kuann Mekna Katks Mekn kavram sadece kendi bana incelenen bir kavram deildir. Dier kavramlar ile beraber kullanlabilmektedir. Bazen retim ilikileri erevesinde bazen ise zaman ile birlikte kullanlan ve aklanmaya allan bir kavramdr. lk meknsal dnrlerin daha ok toplum-mekn sorunsal ierisinde mekn kavramn incelediklerini belirtmitik. Toplumsal bir pratik olan mekn, 1970ler kuann katklaryla daha da zenginlemitir. Bu katknn iki genel izgide gerekletiini syleyebiliriz. Bunlardan ilki mekn retim ilikileri erevesinde deerlendirmi olan dnrlerin izgisidir. kincisi ise mekn kavramn daha ok zaman-mekn diyalektii erevesinde incelemi dnrlerinkidir. Tabii mekn kavramn inceleyen tm dnrleri bu iki gruba ayramayz. ktidar ilikileri erevesinde inceleyen dnrler de, hem retim ilikileri hem de zaman-mekn diyalektii ierisinde mekn kavramn inceleyen dnrler de

9 bulunmaktadr. Bizim yaptmz bu ayrm, kesin hatlar olmayan bir izgi ile mekn kavram zerine sylenen nemli grleri iki temel kategoriye ayrarak analitik bir kolaylk salamaktan ibarettir. lk olarak, retim ilikileri erevesinde mekn kavramn inceleyen dnrlerden en nemlileri Henri Lefebvre, Manuel Castells ve Doreen Masseydir. Lefebvre, meknn boyutuna iaret eder: 1) Maddi meknsal pratikler, mekn iinde ve araclyla retimi ve yeniden retimi salayacak biimde gerekleen fiziksel ve maddi ak, aktarma ve etkileimleri ele alr. 2) Mekn gsterimleri, ister gnlk saduyu diliyle, ister meknsal pratiklerle uraan akademik disiplinlerin (mhendislik, mimarlk, corafya, planlama, toplumsal ekoloji vb.) bazen anlalmaz diliyle olsun, maddi pratikler hakknda konuulmasna ve bunlarn anlalmasna olanak kazandran btn gstergeler ve anlamlar, kodlar ve bilgileri kapsar. 3) Gsterim meknlar, meknsal pratikler iin yeni anlam ya da olanaklar hayal eden zihinsel icatlardr (kodlar, gstergeler, meknsal sylemler, topik planlar, hayali peyzajlar, hatta sembolik meknlar, zgl mimari evreler, resimler, mzeler ve benzeri trden maddi yaratlar) (Harvey, 2003:246247). Lefebvree gre mekn, yansz bir yn olmayp, bir mcadele alann temsil etmekte ve retim ile yeniden retim alanlarn kapsamaktadr. Egemen toplumsal yap kendisini meknsal yapda da hissettirmektedir. Buradan hareketle mekn zerine yaplacak bir mcadele ile retim ilikileri erevesindeki mcadele arasnda benzerlik kurmaktadr. Lefebvrein izdii nc boyut ile Cassirerin mekn zerine olan dnceleri arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Cassirerin simgesel mekn olarak aktard soyut meknsal rnt, Lefebvre iin zihinsel icatlar eklinde grnyor gibi olsa da, asl olan meknsal sylemlerin maddi temelli olmasdr. Lefebvre iin hayal edilen meknsal rnt maddi iken, Cassirer iin simgesel mekn soyuttur.

10 retim ilikileri erevesinde mekn inceleyen bir dier dnr ise Castellsdir. Castells mekn kavramn daha ok kent kavram erevesinde incelemi ve kent sosyolojisine uygun bir kuramsal nesne oluturmaya almtr (bkz. Castells, 1997; Urry, 1999; engl, 2001a). Kolektif Tketimi tanmlayan Castells, kentsel toplumsal bir kuram gelitirmeye almtr. Ekonomik ve siyasal sistemin elerini, bunlardan kaynaklanan pratikleri incelemek iin mutlaka meknn tanmlanmas gerektiini ne srer. Mekn toplumsal yapnn bir ifadesidir ve toplumu anlayabilmek iin ilk nce meknn bilinmesi gerektii zerinde durmaktadr. Tketim ura Castells iin ok nemli bir konumdadr. Tketimin kolektif rgtlenmesi ile yeniden retimin olutuunu ileri srmektedir. Castells daha ok mekn, kapitalist retim ilikileri erevesinde incelemitir. Sonu olarak, retim ilikileri kentsellii ve kent meknn oluturan en temel etmen olarak karmza kmaktadr. retim ilikileri erevesinde mekn inceleyen dnrlerden son olarak Masseyi sayabiliriz. Massey mekna birok anlam atfetmitir. Ona gre mekn; uzaklk, hareket, simgecilik, zgllk, alglama gibi birok olgunun ynlerini tamaktadr (Harvey, 2003; Urry, 1999). retim ilikilerinde mekn farkl zellikleri ile tanmlanmaktadr. Toplumsal iblmne gre meknn farkllk gsterdiini retim ilikileri erevesinde oluan mcadelenin meknsal alanda da kendisine yer bulduunu, meknsal rntlerin yeni eitsizliklere gre ekillendiini; blgesel ekonomilerin meknsal anlamda da zldn ileri srmektedir. retim ilikileri erevesinde mekn aklamaya alan dier tm dnrler gibi Massey de meknsal farkllklarn gerek nedeninin toplumsal farkllklar olduuna dikkat ekmektedir. Mekn, zaman-mekn diyalektii ierisinde inceleyen ve tanmlamaya alan dnrlerin olduundan bahsetmitik. Bu dnrlerin en nemlileri Anthony Giddens,

11 Gaston Bachelard ve Pierre Bourdieudr. Giddens, zaman-mekn kuram gelitirmeye alm bir dnrdr. zamanlarn inceleyerek, Bireylerin hayatlar boyunca gnlk, haftalk ve aylk yaam srelerinin meknsal boyutlarn incelemitir.

Blgesellemeyle, zaman-mekn ilikisinin mntkalamasndan sz etmektedir. Genel zaman-mekn kavramnn ierisinde farkl kavramsallklarda retmitir. Bunlardan mevcudiyet-eriimi (presence-availability) kavram bireyin toplumsal ortam ierisinde dier insanlarla birlikte bulunma derecesi ve biimlerini aklamaya alan bir kavramdr. Bir dier kavram ise zaman-mekn mesafelemesi (distanciation) kavramdr. Bu kavramda ne kan birey deil toplumdur ve zaman-mekn ierisinde toplumsal hareketler incelenmitir. Zaman-mekn diyalektii ierisinde zaman bir kaynak olarak kavramsallatrmadn belirten Giddens, zaman toplumlar aras bir lm arac olarak grmektedir (bkz. Urry, 1999:30). Mekn ise yl bir enformasyon eklinde grme eilimindedir. Zaman-mekn diyalektii ierisinde mekn inceleyen nemli dnrlerden biri de Bachelarddr. Bachelard kiileri hayalgcnn mekn zerinde odaklatrr. Bachelard niteliksel ve heterojen bir mekn kavram gelitirmeye almtr. Zamanmekn diyalektii ierisinde ann zaman temsil ettiine ve mekn iindeki sabitlenmesine dikkat ekmitir. An kiilere bir bellek sunar ve bu bellein cisimlemi tarz ise mekndr. Anlar maddi olarak yerlemitir ve ann zamansall meknsal olarak kkleir. rnek olarak (bkz. Urry, 1999:41); evin yapsn ele alr ve evin ayrt edici zelliklerinin iimizde yazl olduunu iddia eder. Dier nemli dnr ise Bourdieudr. Bourdieu de dier birok nemli dnr gibi mekn kavramn zaman ile birlikte ele almtr. Zamansal ve meknsal deneyimlerin toplumsal ilikilerin kodlanmas ve yeniden retilmesinde birincil aralar

12 olduunu dile getirir. Bundan kaynakl olarak zamansal ve meknsal olarak deneyimlerin gsterim tarznda bir deiikliin hemen hemen kesinlikle toplumsal ilikilerde de bir deiim yaratacan syler (Harvey, 2003; Urry, 1999). Sadece meknn deil zamann da toplumsal olduunu ileri srmektedir. Toplum-mekn sorunsaln bir adm daha ileriye gtren Bourdieu, toplum-mekn-zaman sorunsal ierisinde zmlemelerini

gerekletirmitir. Sonu olarak zaman-mekn ierisinde oluacak bir deiimin topluma yansyacan, toplumsal bir deiimin ise mekn-zaman ierisinde kendisine yer bulacan iddia etmektedir. Mekn kavramn sadece retim ilikileri erevesinde veya zaman-mekn diyalektii erevesinde incelemeyen dnrlerin de olduunu belirtmitik. Her iki ekilde de inceleyen yani hem retim ilikileri erevesinde hem de zaman-mekn skmas erevesinde mekn kavramn inceleyen nemli bir dnr olan David Harvey bunlardandr. Harvey (2003, 2006), toparlayc bir zaman-mekn kuram oluturmaya almtr. Bu kuram olutururken retim ilikilerini de hesaba katmtr. Harvey iin mekn varlkbilimsel (ontolojik) deil, hem insan biimlendiren hem de insan tarafndan biimlendirilen bir toplumsal pratiktir. Meknn yeniden rgtlenmesi, kapitalizmin bunalm dnemlerinden kmas iin zorunlu bir yaplanmadr. Harveyin zmlemesinde merkezi olan zaman-mekn skmas olmasna karn bu skmay retim ilikileri erevesinde incelemitir. Mekn kavram zerine nemli incelemeleri olan bir dier dnr John Urrydir. Meknlar Tketmek (1999) kitabnda meknn hangi aralarla tketildiini incelemektedir. lk olarak meknn tketim merkezleri olarak yeniden yaplandrld noktasna dikkat ekmitir. kinci sav ise, meknn zellikle grsel adan tketildiidir. nc sav ise, meknn sadece tketim merkezleri ya da grsel adan tketilmesinin

13 yannda, fiili olarak da tketildiidir. Mekn, zaman iinde kullanlarak (endstri, tarih, evre vb.) azaltlmakta, bitirilmekte veya tketilmektedir. Urry, daha ok gnmzdeki deien meknsal doku zerine dncelerini younlatrmtr. Gelitirdii savlar bir meknsal kuram oluturmaktan ok gnmz meknn anlamaya yneliktir. Zaten Urry bir mekn bilimini gelitirmenin olanakszln ve yanlln ne srmektedir ve meknsal olann farkl bir genel yasalar dizisi kurulabilecek biimde toplumsal olandan ayrlamayacan vurgulamaktadr. Bunun nedeni, meknn tek bana genel etkiler tamamasdr. Meknsal ilikilerin nemi, sz konusu toplumsal nesnelerin zel karakterine baldr. Bylelikle meknsal iliki, genel bir etkiyle snrlandrlamaz; sadece sz konusu toplumsal nesnelerin belirli ayrt edici zellikler ya da gler tamalar nedeniyle, etkide bulunur. Urrye gre yaln mekn yoktur, sadece farkl trden meknlar, meknsal ilikiler veya meknsallamalar vardr.

I.1.3. Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi Yukarda baz nemli dnrlerin mekn kavram zerine olan dncelerini dile getirdik. Gerek retim ilikileri gerek zaman-mekn diyalektii ierisinde gerekse de her ikisi ierisinde incelenen mekn kavram ilk dnrlerden gnmze olduka eitlenip zenginlemitir. Kendi gelime dnemlerinden etkilenen bu dnrler, dnemlerindeki deiimlerin etkilerini kendi kullandklar kavramlar dizisinde ne karmaktadr. Modernleme ana uygun olarak ilk dnrler klasik modern dnce sisteminden etkilenmitir. Modernlemenin tkand ve farkl muhalif hareketlerinin olduu bir dnemde ise dnrler yine bunlardan etkilenerek nceki meknsal kuramlar eletirip tam da kendi alarna uygun olarak yeni bir meknsal kuram gelitirmeye

14 almlardr. Burada belirtilmesi gereken nokta ise her eyden nce meknn, iine yerleen maddi nesnelerden bir biimde ayr, mutlak bir kendilik olarak grlmemesidir. Dier bir nemli nokta, meknn, toplumsal nesneler arasndaki ilikilerden olutuuna ynelik vurgudur. Baz yazarlar bunu vurgulayarak mekn fetiizmi kavramn kullanmaktadr. Bir alann bir baka alan smrdnden sz etmenin ya da nermenin mekn fetiizmine yol aabileceini sylemektedirler. Kasabalar, tarmsal blgeler, ticaret alanlar, ana ulam yollar vb. sadece belirli bir meknsal yapnn eleri ve insan etkinliinin dardan belirleyicileri olmadn ileri srerler. Bunlarn daha ok toplumsal olduklarn dile getirirler. Bundan dolay retilir ve yeniden retilebilirler. Kapitalist mantn tek dncesi krdr. Kr mant ve uygulamalar toplumun hemen her alannda grlebilmektedir. Bu grnt ierisinde meknlar da zerlerine den grevi laykyla yapmaktadrlar. zellikle meknn rgtlenmesi, egemen yapnn bir grnts eklinde oluturulmaktadr. Egemen dnce ne ise mekn da bu dncenin somutlamasdr. Bazen Kilise/Cami arlkl mekn, bazen gkdelen arlkl mekn, bazen de geni meydanlarn olduu meknlar. Hemen tm meknlar kendi toplumsal sisteminin egemen dncesinin bir rndr. Sonu olarak mekn, egemen toplumsal yap tarafndan belirlenen ve iinde yaayan kiileri de bir lde etkileyen toplumsal bir pratik olarak karmza kmaktadr. nsan pratikleri ierisinde herhangi bir nesneye bakarak o toplum ile ilgili baz bilgilere ulaabiliriz. lk a insan topluluklarnn nasl yaadklarn bile bu kantlar erevesinde renmekteyiz. Denilebilir ki mekn, gnmz toplumsal hayatnn belki de en nemli aynasdr. Her ne kadar her gelime dneminde farkl grevler ierisinde olsa da z itibariyle toplumsal sistemin temel aynas olmas noktasnda ok nemli bir konumdadr.

15 I.2. Kentsel Mekn Kavram Tezin bu blmnde kentsel mekn kavram incelenecektir. Genellikle kent ve kentleme kavramlar birbiriyle i ie gemi ve birbirlerini tamamlayan kavramlar olarak karmza kmaktadr. Kent olgusu ilk insan topluluklar yerleik hayata getikten sonra ortaya kmken, kentleme daha ok sanayi devriminden sonra sermayenin

younlamasyla aratrlmaya balamtr. Tabii sanayi devriminden nce de kentleme zerine almalar bulunmaktadr. Ama bu kavramn daha ok aratrma nesnesi haline gelmesi sanayi devrimiyle balamtr. Kapitalizm kendisine meknsal rnt olarak kenti setiinden dolay kent ve kentleme kavramlar ilk olarak incelenmi, kentsel mekn kavram ise bu kavramlar nda deerlendirilmitir.

I.2.1. Kent ve Kentleme Tarihte byk lekli yerleim birimleri artk-deerin younlamas,

koparlmas ya da denetlenmesi gibi nedenlerle olumutur (bkz. Mumford, 2007). Bu yerleim birimleri kendi zgl koullar itibariyle bazen kr, bazen kent arlkl olabilmektedir. Kenti oluturan temel zellik nfus younluu olduu iin kent, insanlk tarihi kadar eskidir. Eer retim ilikileri erevesinde bir deerlendirme yaparsak, kapitalist sistemden nceki toplumsal sistemleri kr arlkl olarak deerlendirebiliriz. Sanayileme ile birlikte kapitalizm dnyaya egemen olmaya balam ve yerleim birimi olarak nceki toplumsal sistemlerden farkl olarak kent arlkl bir meknsal rnt yaratmtr. Kent (civitas) Latin dillerinde uygarlk (civilization) ile zde saylmaktadr. Arap dillerinde de Medinenin kentin, medeniyetin ise uygarln karl olduu

16 bilinmektedir. Yunancada kent (polis) ve siyaset (politika) szckleri arasnda yalnz anlam benzerlikleri deil, ayn zamanda kkenbilimsel balantlar da vardr (Kele, 2002:75). Corafyaclar, tarihiler, iktisatlar ve siyaset bilimcileri, kendi disiplinlerinin bak alarna gre deien trl tanmlar kullanmlardr. Sz konusu tanmlarn yerini alma amacn tamakszn, kente toplumbilimsel adan yaklamak, insan toplumunun zel bir biimi olarak kentin belirgin niteliklerini ortaya koyarak, bu tanmlar arasndaki karlkl ilikiyi vurgulamaya yarayabilir (Wirth, 2002:80). Kelee (1998a:75) gre kent;

her eyden nce soyut bir kavramdr. Ama kent iindeki yaplar, tesisler, yerleme dzeni vb. tm alanlar ise somut bir gerekliktir. Kenti sadece fiziki ya da fonksiyonel adan deil sosyal, siyasi ve ekonomik adan da tanmlamak mmkndr. Kenti, srekli toplumsal gelime iinde bulunan ve toplumun, yerleme, barnma, gidi-geli, alma, dinlenme, elenme gibi gereksinmelerinin karland, pek az kimsenin tarmsal uralarda bulunduu, kylere bakarak nfus ynnden daha youn olan yerleme birimi olarak tanmlamak mmkndr.

Tarihsel olarak bakldnda, kentlerin iki temel mantk etrafnda ekillendiini sylemek yanl olmayacaktr (bkz. engl, 2001a). Birincisi; kentleri piyasa deerleri zerinden deerlendirip, kent meknn alnr satlr bir meta olarak gren ve kentte yaayanlarn refahn ikinci plana iten bir mantk (deiim deeri). kincisi; kenti kullanm deerleri etrafnda dnp, kent meknn soyut bir meta olmaktan ok somut bir yaam mekn olarak deerlendiren bir mantktr (kullanm deeri). Bu iki temel bak as kenti gemiten gnmze etkilemi ve gnmzdeki kentin ekilleniine kaynaklk etmitir. Kelee (2002:76) gre dar anlamyla kentleme, kent saysnn ve kentlerde yaayan nfusun artmasdr. Kentlemenin ekonomik, toplumsal ve siyasal boyutlarn da

17 hesaba katan, geni anlamda bir tanm ise udur: Sanayilemeye ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi sonucunu douran, toplum yapsnda, artan oranda rgtlenme, iblm ve uzmanlama yaratan, insan davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan bir nfus birikimi sreci. Ksaca, kentleme zaman iindeki bir deimeyi, bir sreci anlatan devingen bir zellik tar. Kentlemenin her dnemi, farkl zaman ve mekn ufuklar olan ve farkl gler arasnda g dengesini yanstan ayr bir sosyo-meknsal katman yaratr. Kentleme basite katlam bir birimler toplam deil, her eyden nce bir sretir (engl, 2001a:24). Bu sreci hzlandran ise artk-deerin younlamasdr. Kapitalizm ncesi sistemlerde artkdeer genelde krsal alanda younlar, yeniden datm ya da daha nce karlkllk ilkesine gre bir paylamla artk-deer datlrd. Kapitalizm ile birlikte krsal alandaki bu younlama kendisini kentsel alandaki younlamaya brakmtr. Bundan dolaydr ki kentleme hareketleri hi olmad kadar artmtr. Sanayi devrimiyle balayan bu sre zaman iinde farkl gelimeler nda devam etmektedir.

I.2.2. Kent zerine Dnceler ve Kuramlar Kent zerine birok dnr inceleme yapm, gerek kendi

alarnn/toplumlarnn etkisinde kalarak gerekse de dnya grlerinin etkisiyle kent zerine nemli zmlemelerde bulunmulardr. deal kent zerine nemli katklar olan byk kent plancsndan balayabiliriz. Bunlar; Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright ve Le Corbusierdir. Bu plancnn da temel zellikleri eski kentlerin iyiletirilmesi deil, kentsel evrenin btnsel bir dnm ynnde dnmeleridir. planc da ideal bir kentin nasl olmas gerektiini sorar ve bu soruya da kendi grleri lsnde cevap verir. Howardn gr olan bahekent, bozulmam krsal alann ortasnda, otuz bin

18 yerleimciyle snrl ve yeil kuakla evrili, salam, etkili, gzel bir kent grnts sergilemektedir. Wright, Geni-dnm (broad-acre) olarak adlandrd planl kentiyle, zeksizletirimi, Howardn ideali olan kk topluluun tesinde, tekil aileye tad (Fishman, 2002:116). Wright, Meknsal bir dzenleme ile ABDnin, bireylerden oluan bir ulus durumuna gelmesini istiyordu. Le Corbusier ise var olan kentsel meknlarn daha da younlatrlmasn istemekteydi. Eski yaplarn yerine cam ve elikten yaplan ok katl yaplarn oluturulmasn belirtmekteydi. Fishman (2002:118) bu dnrle ilgili unlar dile getirir:
Yeni bir dzen iin hazrlanm bir plan ellerinde tutarak Howard, Wright ve Le Corbusier, kendi hareketlerini yaratmay umut ettiler. Ne var ki, bu strateji dorudan geleneksel topik amaza yol at. Evrensel ilkeler temelinde herkesi cezbetmek, zelde hi kimseyi cezbetmemek anlamna gelir. Planlar kuramsal olarak ne denli parlak ise, eylemi gdleyecek somut meseleler balamnda o denli soluktur.

Modern dncenin ideal kent dnrlerinin bu amaz, asl olarak meknn toplumsal sorunlarn almasnda bir ara olabileceini ve toplum-mekn sorunsalnda mekna daha zel bir anlam yklemeleri ile alakaldr. Toplumun genel sosyo-ekonomik sorunlarn dikkate fazla almadan sadece meknsal pratikler yoluyla toplumsal iyinin oluabileceini vurgulayan bu dnrler, yaptklar ayrntl planlar ile sadece kendi toplumsal iyiliklerini gstermilerdir. Kentsel meknn toplumsal alandan ayr olarak deerlendirilmesi, mekna ayr bir varlk olarak baklmas ve toplumun genel yapsndan soyutlanmas bu planlarn neden snk kaldn aklamaktadr. Marx ve Engelsin almalarnda kent olgusu ikili ve elikili gibi grnmektedir (bkz. Marx ve Engels, 2003a; Engels, 1974; engl, 2001b). Kent iki adan incelenmektedir. Bunlardan ilki kentin iinde tad potansiyeller ve deiim

19 temelinin mekn olmas noktasnda desteklenirken, yol at ar toplumsal sorunlar ve sefalet nedeniyle eletirilmektedir. engln (2001b:10) de dedii gibi bu bir eliki tamaz. nk her toplumsal iliki ve sre gibi kent mekn da diyalektik bir nitelik arz etmektedir. Yani iinde hem gerici hem de ilerici unsurlar bulundurabilmektedir.

Kapitalizm kendisine meknsal rnt olarak kenti semitir ve kent zerine oluan tm mcadelelerin aslnda iktidar mcadelesi olduuna dikkat ekmilerdir. Gnmzde ise kent kuramlar oluturmaya alm birok dnr bulunmaktadr. Bu dnrler ierisinde ne kan isim nemlidir. Bunlar; David Harvey, Manuel Castells ve R.E. Pahldr. Harveye (2001; 2002a; 2003; 2006) gre; kapitalistler arasndaki kanlmaz rekabet bir ar birikim bunalmna neden olmaktadr. Ar birikim sorunu birinci evrimde, biriken sermayenin talep doygunluu nedeniyle, yatrma dntrlememesinden doar. Sonu ise krizdir. Yatrmlarn birincil dngden ikinci evrime kaydrlmas yoluyla kapitalizm ar-birikim sorununu geici olarak aabilmektedir. Bu durum, sermayenin dikkate deer bir blmnn yapl evreye ynlendirilmesi anlamna gelmektedir. te bu noktada Harvey kentin oluumunu Castellsin kent

sermayenin dolam sreciyle balantl olduunu ileri srmektedir.

zerindeki grlerini ele alrken iki aamadan bahsedebiliriz (Castells, 1997). Bunlardan birincisi yapsalc dnem; ikincisi ise eylem-merkezli dnemdir. Castellse gre; mekn toplumsal yapnn bir ifadesi olarak deerlendirmek, meknn ekonomik ve siyasal sistemin eleri ve bunlardan kaynaklanan pratikler tarafndan biimlendirilmesini incelemek anlamna gelmektedir. Mekn kavramnda da deinilen bu tanmlamayla Castells, retim daha st dzeylerde rgtlendii iin kentsel mekn tanmlamak amacyla tketim urana bavurmaktadr. Buradan yola karak da, kentsel toplumsal kuramn, tketimin kolektif rgtlenmesi, dolaysyla da emek gcnn yeniden retiminin

20 zmlenmesi ile ilgilenmesi gerektii sonucuna varmaktadr (engl, 2001a: 14). Kent meknnn zgn yannn ekonomik yapyla ilgili olduunu zellikle belirtir. Ayrca

Castellse gre kapitalist retim ilikilerinin elikisi, dolayl bir biimde de olsa kent meknnda da kendisini gstermektedir. Pahl ise; kent sosyolojisinin zgn grevinin konut gibi stratejik kentsel meknlara eriebilirlii denetleyen kent yneticilerinin (emlaklar, yerel brokratlar vb.) eylemlerinden kaynaklanan eitsizliklerin kent iinde hangi yollarla ortaya ktnn aklanmas ve incelenmesi olduunu gstermeye almtr (Saunders, 1985; aktaran engl, 2001a:14). zetle syleyecek olursak; Harvey, kentin oluumunu sermaye dolam sreciyle aklamaktadr. Castells kenti kolektif tketim ile aklamaya alrken Pahl ise kent yneticileri kavramyla aklamaya almaktadr. Kent kavram ile ilgili bir dier nemli dnr ise Henri Lefebvredir. Lefebvree (1998; 2005) gre kapitalizm, yaayabilmek iin, Marxtan bu yana deimitir ve niteliinde farkllamalar olmutur. Kapitalizm eer hayatta kalabilmie bunu toplumsal retim ilikilerini srekli bir temelde yeniden retebilmi olmasna baldr. Lefebvree gre; retim ilikilerinin yeniden retiminin tam yeri, paralara ayrlm olmasna karn ok daha geni bir mekna yerleen kapitalizm ncesi (tarihsel) kenttir. Bu yzden retim ilikilerinin, kapitalist sistemin srekliliini salayan yeniden retimi, ylma etkilerine bamldr ve meknsal bir biimde gerekleir ki o da kent merkezidir (Gottdiener, 2001:254). Ksacas kent yalnzca yapl bir evreden olumayp, gerekte kapitalist gelimenin nesnesi deil znesidir. Yani kapitalist sistem tarafndan ynlendirilen deil, kapitalist sistemi ynlendiren temel aktrlerden biridir. Daha ok kapitalizm ve sonras kent kavramyla ilgilenen Lefebvre iin kentin kendisi metalamtr.

21 I.2.3. Kentsel Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi Kentsel mekn, gnmz itibariyle kapitalist toplumsal sisteminin iktisadi, sosyal, siyasal, psikolojik ve simgesel olarak yaratlm deerlerinin meknsal rnts olarak deerlendirebiliriz. Her kapitalist gelime dnemi bir ekonomik yap yaratrken, ayn zamanda bu yapyla ilikili mekn ve bir yerel toplumsal yapy oluturmaktadr. Kentin toplumsal rol ise bu gelime dnemiyle ilikili olarak daha nce stlenmi olduu ilev ve grevler ile olumaktadr. Eer Harvey (2002a, 2002b, 2003, 2006), Jessop (2005) ve engln (2001a, 2001b) grleri dorultusunda bir kent mekn ekli yapacak olursak, aadaki ekil 1i oluturabiliriz. ekil 1: Kentin ekillenii Yukardan Aa (Ulusal ve Ulus-st)

Deiim Deeri

Kent

Kullanm Deeri

Aadan Yukar (Geleneksel Yap) Kent zerinde kullanm deerinden deiim deerine bir kay ya da tersi bir etki, geleneksel yap ile egemen ekonomik yapnn dikkate alnmamas sonucunda oluamaz. Ksacas yeni kapitalist gelime dneminin kente etkisi ile eski kapitalist gelime dneminin kente brakt katmann diyalektik birleimi/sentezi sonucunda kent

22 mekn olumaktadr. Bu noktada Massey tarafndan gelitirilen Jeolojik Metafor Kavram (bkz. Urry, 1999; engl, 2001a) kentsel mekn kavramnn zmlenmesinde nemli bir yerdedir. Bu kavrama gre; her endstriyel gelime dneminin kendi endstriyel yapsn bir katman olarak yarattn ve bu katmann bir yandan bir nceki katman veri alarak ekillenirken, dier yanda da bir sonraki dnemde ortaya kacak yaplanmann balamn oluturduunu ne srmektedir. Sz konusu yaklam sanayileme srecinin blgeselmekn zerindeki etkisini anlamak iin gelitirilmi olmasna karn, bu tr bir anlay belli bir meknsal/topraksal dzenin genel kuruluunu, yeniden retimini ve dnmn anlamak amacyla daha geni bir alanda da kullanmak mmkndr (engl, 2001a:6162). Her gelime dneminin kendisine ait bir kentsel mekn katmann kentsel ve lkesel (bazen kresel) dzeyde yaratmas kanlmazdr. Fakat bu kentsel yaplanma bir nceki sosyomeknsal katmanlama ile yzleerek ortaya kmak zorundadr. ekil 1de anlatlmak istenen belli bir kent meknnn yukardan aaya gelen kapitalist gelime dneminin basklar ile aadan yukarya doru verilen bir nceki sosyo-meknsal katmanlamann verdii yantlar tarafndan karlkl etkileim tarafndan olutuudur.

I.3. Neo-Liberalizm ve Kentsel Mekn Neo-liberal yaplanmann bir gelime dnemi olarak siyasetten ekonomiye, kltrden mekna toplumun hemen tm kesimlerine etkisi olmutur. Bu blmde neoliberal yaplanmay oluturan temel nedenlerin ne olduu, toplumu nasl etkiledii ve son olarak da kent ile kurduu iliki incelenmitir.

23

I.3.1. Keynesyen Sermaye Birikiminin Tkanmas ve Esnek retim 1929 dnya bunalmndan sonra hayata geirilen Keynesyen sermaye birikim tarz yaklak elli yllk bir sre ierisinde kapitalist lkeleri etkilemitir. 1970li yllarda bu birikim tarznn da tkand gzlenmi ve sonu olarak bir kriz ile son bulmutur. 1970li yllarda sabit kur dzeninin terk edilmesinin ardndan petrol fiyatlarnn ykselmesiyle yaanan bunalm ve enflasyon dalgasndan sonra, ABD ve ngiltere bata olmak zere kapitalist lkeler farkl bir strateji izlemeye baladlar. Enflasyon ve isizliin birlikte artt, buna karlk bymenin tkezledii, Keynesyen makroekonomik politikalarn etkinliine olan gvenin sarsld bu dnemde, kapitalizm ii snf ittifaklar da bozulmaya balad. Sermaye kesiminin siyasal temsilcileriyle emek kesiminin temsilcilerinin, bymenin nimetlerinin paylam zerine kurduklar ve sava sonras Bat toplumlarnda otuz yl boyunca yrrlkte olan refah devleti rejimi etrafnda oluan toplumsal konsenss yava yava dald ( nsel, 2004:8). Btn bu ini klln ve belirsizliin yaratt toplumsal meknda, sanayide rgtlenme konusunda olduu gibi politik ve toplumsal yaamda da bir dizi yeni deney ufukta biimlenmeye balamtr. Bu deneyler, tmyle yepyeni bir birikim rejimine ve bununla balantl olarak btnyle farkl bir politik ve toplumsal dzenlemeye gei srecinde ilk kprtlar oluturuyor gibi grlebilir (Harvey, 2003:170). Sonu olarak 1929dan beri kapitalist lkelerin izledii Keynesyen sermaye birikim tarz tkanm ve yerine yeni bir sermaye birikim tarznn benimsenmesi zorunluluk haline gelmitir. Keynesyen sermaye birikimi Fordist retim tarzna gre ekillenmekte olduu iin en nemli sorun bu retim tarznn deitirilmesinde yaanmtr.

24 Henry Fordun Michigann Dearborn kentinde 1914te kurmu olduu otomobil montaj hattnda alan iilere abalarnn karl olarak sekiz saatlik bir ign iin be dolar cret vermeye balamas sembolik olarak da olsa Fordizmin balang yl olarak kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra oluan ve kinci Dnya Savandan sonra da iyice benimsenen Fordizm, retim sisteminden ok btnsel bir yaam tarz olarak ele alnmaldr. Kitle retimi olan Fordizm, kitle tketiminin yan sra rnn de standartlamas demekti; bu ise yepyeni estetik ve kltrde metalama demekti. Fordizm ayn zamanda ok belirtik biimler altnda modernizmin estetiinden yararland ve ona katkda bulundu. Fordizmin uluslararas alana yaylmas, uluslararas politik-ekonomik dzenlemenin zgl bir erevesi ve ABD'nin ok zel bir askeri ittifaklar ve g ilikileri sistemi araclyla hkim konumda olduu bir jeopolitik btnlk balamnda gerekleiyordu (Harvey, 2003:161). 1973e kadar hzl bir birikim gsteren Fordizm bu tarihten sonra genel bir gerilemenin iine girmitir. Yukarda da bahsedildii gibi petrol krizi olarak kendini gsteren bir sreten sonra, tkanklk had safhaya ulam ve farkl bir birikim stratejisi aranmaya balamtr. Farkl bir birikim stratejisi aranmas sonucunda genel bir uzlama sonucu isimlendirilen Esnek retim tarz kabul edilmeye balamtr. Esnek birikim, Fordizmin katlklaryla aktan atma iinde olmasyla belirlenir. Emek sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esneklie yaslanr. Temel zelliklerinden biri, yepyeni retim sektrlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yntemlerin, yeni piyasalarn ortaya kmas ve hepsinden nemlisi ticari, teknolojik ve rgtsel yeniliklerin temposunun byk lde hzlanm olmasdr. Esnek retim yksek yapsal isizlik dzeyleri, vasflarn hzla yok edilmesi ve yeniden olumas, gerek crette ancak alakgnll artlar ve Fordist rejimin ana direklerinden biri olan sendikalarn gcnn geriletilmesi gibi zelliklere sahiptir (Harvey, 2003:171). Yeni bir birikim tarz

25 ancak yeni bir gelime dnemine iaret edebilir. Bu gelime dnemi ise neo-liberal yaplanma olarak karmza kmaktadr. I.3.2. Neo-Liberalizm Neo-liberalizm ile ilgili birok inceleme yaplm ve bu incelemelerin sonucunda birok yorum ve tez gelitirilmitir. Neo-liberalizm genellikle kreselleme ve hegemonya kavramlaryla birlikte anlmaktadr. Birbirlerinin tamamlaycs olan bu kavramlar bazen farkl dnceleri gelitirmek iin de kullanlmaktadr. almann genel ruhuna yakn olan iki tanm mevcuttur. Bunlardan ilki neo-liberalizmi bir ideoloji olarak deerlendirmektedir. Neo-liberal ideolojinin hegemonik projesi ya da sylemi olarak da kresellemeyi tanmlamaktadrlar. kinci tanmlama ise tersi bir etkiyle neo-liberalizmi, ekonomik ya da emperyalist kresellemenin hegemonik projesi olarak tanmlamaktadr. Her iki tanmda da hegemonya kavram ne kmaktadr. lk nce hegemonya kavram incelenip bu kavram nda neo-liberalizm tanmlamas yaplacaktr. Hegemonya, hegemonik snfn ksa-vadeli karlarnn feda edilmesini ve projenin ardnda seferber edilen dier toplumsal glere tavizler verilmesini

kapsamaktadr. Bu anlamda, hegemonya, birikim sreci tarafndan koullandrlm ve snrlandrlmtr (Gramsci, 1986; Jessop, 2005). Neo-liberal birikim tarz esnek retime dayaldr. Esnek retim ile gerekletirilen sermaye birikimi bu anlamda hegemoniktir. Jessopun da belirttii gibi hegemonya:
farkl snf-balantl (ama zorunlu olarak snf-bilinli deil) glerin, belirli bir snfn (ya da fraksiyonlarn) "siyasi, entelektel ve ahlaki nderlii" altnda ya da daha kesin biimde onun siyasi, entelektel ve ahlaki szclnde arlmas/adlandrlmas ve rgtlenmesini ierir. Bu tarz bir liderliin uygulanmasnn anahtar, genel kar ile zel kar arasndaki soyut atma problemini zebilecek belirli bir "Hegemonik Projenin" gelitirilmesidir (Jessop, 2005:161).

26 Bu anlamda hegemonya projesi, genel ile zel kar arasnda oluan muhtemel elikinin bir bakma dzenlenmesini ierir. Hegemonya projesi kendisini iki ekilde gstermektedir. Bunlar tek-uluslu ve iki-uluslu1 hegemonik stratejidir. Tek-uluslu stratejiler, btn toplumun desteinin maddi dnler ve sembolik mkfatlar yolu ile kazanlmaya alld genilemeci bir hegemonyay hedeflerken, iki-uluslu projeler, nfusun stratejik olarak nemli fraksiyonlarnn desteini kazanmak ve projenin maliyetlerini dier fraksiyonlara ykmakla ilgilenen daha snrl bir hegemonyay hedeflemektedir. Ekonomik kriz dnemlerinde ve/veya maddi tavizler iin imknlarn kstl olduu durumlarda, tek-uluslu projenin gerekleme ihtimali snrlyken iki-uluslu stratejilerin gelitirilmesi daha muhtemel olacaktr. Bununla birlikte, tek-ulus stratejileri, g dengeleri izin verirse, genileme dnemlerinde de izlenebilmekte ve gerekten de birikimin baarsnn nkoulu olabilmektedirler. Her iki durumda da iki-uluslu projelerin, bir yandan kayrlan ulusa belirli tavizler verilmesini ve seici eriim salanmasn kapsarken, te yandan da teki ulusun dizginlenmesini ve hatta bastrlmasn gerektirdii not edilmelidir (Jessop, 2005:176177). Hegemonya kavramnn veya srecinin iki ura mevcuttur. Bunlar genilemeci/kapsayc hegemonya ve pasif devrim uradr. Gramsci, genilemeci hegemonya (ya da tek-uluslu proje) ile pasif devrimin eitli biimlerinden, halk kitlelerine kar izlenen ak manevra savana kadar uzanan bir sreklilik olduunu ileri srer (Gramsci, 1986). Genilemeci proje, ii snf da dhil olmak zere halk kitlesinin (btn olmasa bile) nemli bir ounluunun aktif desteini alabilme ve bu destei geniletmekle ilgilidir. Pasif devrim ise belirli kitlesel karlar, ulusal-popler projeye organik olarak btnletirmek yoluyla deil de, mekanik bir uzlama oyunu yoluyla gelitiren bir pozisyon sava yoluyla egemen glerin
1

Tek-ulus ya da iki-ulus kavramlar rk temelli olmayp, snfsal bir temelde deerlendirilmektedir. Daha ok bir lkedeki varlkl ve yoksul gruplar anlatmak iin kullanlmaktadr.

27 karlarn halk kitlelerine dayatmaktadr (Jessop, 2005:180). Hegemonyann iki urandan olan pasif devrim ura iki-uluslu hegemonik bir stratejiyle i ie gemitir ve bunlarn neo-liberalizmde kendisini bulduunu syleyebiliriz. Neo-liberal yaplanmann zerine ykseldii sacaya niteliinde politika bulunmaktadr. Bunlar; serbestleme (liberalizasyon), dzenleme d brakma

(dereglasyon) ve esnekletirme (post-fordizm) olarak karmza kmaktadr (Doan, 2002:16). Serbestleme; sermayenin hareket yeteneini artran bir gelime olarak sermayenin zgrlemesi olarak deerlendirilmekte; dzenleme d brakma, zelletirme bata olmak zere, evre, salk eitim, ucuz konut, tarmsal retimi destekleme dahil, karlar azaltabilecek her trl dzenlemesini ortadan kaldrma eklinde deerlendirilirken, esnekletirme; daha ok retim sistemindeki deiimi vurgulamaktadr. Fordist retim tarznn katlklarnn 1970lerdeki krizin balca sebeplerinden olduu belirtilip, bu katln esnekletirilmesi gereklilii vurgulanmtr. Bundan dolay esnekleme, retim srelerinde, emein rgtlenmesinde ve piyasa koullarnda esneklie dayanan bir retim sistemini ifade etmektedir (Doan, 2002:16-30). Her gelime dnemi kendisine uygun ekonomik alt yap ile siyasal st yapy olutururken, sadece bu iki alana deil bir bakma toplumun tm kesimlerine etkide bulunmaktadr. Eer gelime dnemini ekonomik, siyasal, kltrel, kentsel vb. gibi bir zincir olarak betimlersek ve bir zincirde en ince halkas kadar gl ise, kapitalist sistemde en ince halkann ekonomik alt yap olduunu syleyebiliriz. Ekonomik alt yapda yaanan bir gelime mutlaka, dier alanlara da etki etmektedir. Kapitalizmin ilk ve en byk krizinin 1929 ylnda gerekletiini syleyebiliriz. Ekonomik alanda yaanan retim krizi, farkl bir gelime dneminin olumasna kaynaklk etmi ve Keynesyen gelime dnemi bu tarihten sonra kapitalist lkelerin politikalarna yn vermitir. Keynesyen gelime dnemi

28 ise 1970li yllarda krize girmi ve bu dnemde yine farkl bir gelime dnemine kaynaklk etmitir. Yeni gelime dnemi ise neo-liberalizm olarak isimlendirilmektedir. Kapitalizmin baz deimeyen temel zellikleri vardr (bkz. Marx ve Engels, 2003a-2003b; Harvey, 2003): 1) Kapitalizmin yz bymeye dnktr, 2) Gerek deerlerde art, canl emein retimde smrlmesine dayanr, 3) Kapitalizm, teknolojik ve organizasyonel bakmdan zorunlu olarak dinamiktir, 4) Kapitalizm kt kaynaklarn tahsisine dayanr, 5) Kapitalizm artk-deerin dolamna dayanr. Bu temel deimeyen zelliklerin haricinde kapitalist sistem her trl deiimi gsterebilir. Burada asl belirtilmesi gereken udur ki; kapitalizmin bu be deimez ilkesi Marxn da belirttii gibi tutarsz ve eliiktir. Dolaysyla kapitalizmin dinamii zorunlu olarak krize eilimlidir. Ar birikim sorununa yol aan kapitalist retim tarz krize meyilli bir sistemdir. Kapitalizm tarihi boyunca irili ufakl birok yapsal kriz yaam ve bu krizleri de bir ekilde amasn bilmitir. 1970lerde yaanan krizi ise neo-liberal yaplanma ile aan kapitalizm, sermaye birikimini devam ettirmitir. Bu adan baklnca neo-liberal yaplanmann, sermaye birikimini gelitirmek/yenilemek/younlatrmak gibi temel zellikleri olan bir nceki yani Keynesyen sermaye birikim tarzna benzer bir yeniden yaplanma projesi olduunu syleyebiliriz. Her gelime dnemini aslnda bir hegemonik proje olarak da deerlendirebiliriz. Neo-liberal hegemonik proje toplumun tmn kapsayan genilemeci bir hegemonya hedefinden ok, nfusun stratejik olarak

29 nemli gruplarnn desteini kazanmak ve bu projenin maliyetini dier gruplara ykmakla ilgilenen snrl bir gelimeyi hedeflemektedir.

I.3.3. Kentsel Meknla ktisadi Btnleme Tarzlar Kentsel meknla eklemlenme srecinde farkl toplumsal gruplar farkl dzeylerde iliki ierisinde olabilmektedir. Bir toplumsal grubun kente eklemlenmesi ilk nce kendisini meknda gstermektedir. Kentsel mekndaki eklemlenme bir bakma o grubun temel zelliklerini yanstmaktadr. Neo-liberal yaplanma snrl bir gelimeyi hedeflemekte ve toplumun byk bir blmne, uygulad politikalarn maliyetini ykmaktadr. Kayrlan toplumsal grup ile bask altna alnmaya allan toplumsal grup2 arasnda mutlaka meknsal farkllklar olumakta ve neo-liberal yaplanmaya kar bask altna alnmaya allan toplumsal grup iinde baz savunma davranlar

gelitirilebilmektedir. Bu blmde Karl Polanyinin (2007) belirgin iktisadi btnletirme tarz olan karlkllk, yeniden datm ve piyasa deiimi erevesinde neoliberal yaplanma ile toplumsal gruplarn nasl bir iktisadi btnleme tarz ierisine girdikleri ve meknsal pratiklerini nasl oluturduklar incelenmitir. Polanyi (2007), Harvey (2003, 2006) ve Burann (2003) grleri ve incelemeleri dorultusunda iktisadi btnleme tarzlarn ksaca tanmlayacak olursak; Karlkllk, belli bir grup iinde ve kesin bir ekilde belirlenmi toplumsal greneklere gre mal, iltimas ve hizmet aktarmn ierir. Karlkllk, birbirlerinin karsna zgl bir toplumsal iliki iinde kan bireyler arasndaki bir alma-verme ilikisi olarak tanmlanmaktadr. Bu bir kurumsal simetri rnts iinde srdrlen kiisel bir
2

Jessop, bunu iki-uluslu hegemonik proje olarak deerlendirmektedir.

30 ilikidir; bu ilikide, toplumdaki bireyler ve gruplar, birbirlerine kar ykmllklerine ya da birbirlerinden beklentilerine gre elenirler. Yeniden Datm, mevki toplumlar yeniden datmc bir iktisadi

btnletirme tarz zellii tarlar. Yeniden datm, bir sekinler grubunun faaliyetlerini desteklemek zere, bir mal ak (bazen de retim zerinde baz haklarn tesisi) eklinde olur. Kaynaklarn topluluun yesi olan bireyler arasnda bltrlmek zere ortak bir merkezde toplanmasn ifade etmektedir. Deiimi, karlkllk ve yeniden datm koullarnda gerekleebilen takas ve deiim eylemlerinden ayrmak nemlidir. Her eyin piyasa ilikileri ierisinde olutuu bir iktisadi btnleme tarzdr. Piyasa ilikilerini belirleyen deiim ilkesi, devlet mdahalesini belirleyen yeniden datm ilkesi ve kiisel nitelikli ilikileri belirleyen karlkllk ilkesi eklinde zetlenebilir. Bu ereve iinde, gelimi Bat lkelerinde ekonomik faaliyeti anlamak iin deiim ve yeniden-datm ilkelerine, piyasa ve devlet kurumlarna birlikte bakmak gerekirken, Trkiyede karlkllk ilkesinin merkez nem kazand bir durum sz konusudur. Burann (2003:23) da dedii gibi, birbirlerini tanyan insanlar arasnda kurulan bu tr ilikilerin tipik rneklerini, aile, hemehrilik, komuluk, din, etnik cemaatler ve son zamanlarda yakndan tanmak frsatn bulduumuz, mafya tipi rgtlerde buluyoruz. Karlkllk ilikileri, doal olarak, bu farkl topluluklar iinde farkl biimler alabiliyorlar ama genel olarak, bu topluluklarn hepsinin ileyi mant aile metaforuna dayanyor. Aile bazen kan ba eklinde gerekleirken, baz ekillerde ise yapay olarak yaratlmaktadr. zellikle dayankl ev aletleri sektrnde baz byk firmalarn kendi ticari ailelerini oluturduu Burann (2003) almalarnda karlan bir sonutur.

31 Karlklln Trkiye koullarnda hemen tm snflar iin nemli bir konumda olduunu syleyebiliriz. Trkiyede bulunan varlkl kesimin byk ounluunun bayilik sistemine gre kendilerini ilerlettii birok aratrmadan kan sonutur (Aydn Doan eski bir Ko bayisidir (bkz. Bura; 2003)). Bayilik sistemi ise tamamyla piyasa koullarna gre ileyen deiim temelli iktisadi bir btnleme tarzndan ok, karlkllk ilikisinin arlnda olan bir davran eklidir. Sonu olarak karlkllk sadece alt ve orta snfta grnen bir olgu olmayp ayn zaman da st snflara da hitap etmektedir. 1950 ile 1980 arasndaki emein kentleme dneminde g eden alt snflarn neredeyse tamamnn yeniden datmc devlet idaresinde karlkllk ilikisi ierisinde gecekondulamay gerekletirdiini syleyebiliriz. Bu tr iktisadi btnleme tarz birok alan etkisine ald gibi sermaye birikim srelerinde mekn da etkilemektedir. Hatta baz yazarlarca (bkz. Harvey; 2003) gnmz metropol bu tr iktisadi btnleme tarzna gre ekillenmektedir. Her metropolde farkl derecelerde oluan iktisadi btnleme tarznn, gnmz metropollerinin hemen hepsinde mevcut olduunu syleyebiliriz. Bu yzden, piyasann insan faaliyetlerine nfuz derecesine, karlklla gvenilen alanlara, yeniden datm faaliyetinin yaygnlk oranna ve her tarzn, bir btn olarak toplumun srdrlmesinin dayand toplam faaliyet egdmn ortaya karmak iin ortak ilev grmesine gre nitelendirmek olanakldr. Kent ile iktisadi btnleme tarzlarnda gven kavramnn ok nemli bir yeri vardr. Giddens iki tr gven mekanizmasndan bahseder. Bunlar; pasif gven ve aktif gvendir. Pasif gven; kurumsal gvene iaret eder, yani bireylerin toplumun kurumlarna ve kurumsal yapsna duyduu gvendir. Aktif gven ise pasif gvenin aksine birbirini tanyanlar arasnda oluan, dayanmay salayan bir gven biimidir. Her toplumda bu iki

32 gvenin varolduunu syleyebiliriz. Aktif gvenin, enformel ilikilerin ilemesini salamakta nemli ilevi bulunurken, pasif gven, daha ok formel ilikilerin ilemesini salamaktadr (Ik ve Pnarcolu, 2006:56). A ilikisi enformel zelliklerin ska grnd bir rgtlenme tarzdr. Bu hibir yasal balaycl olmayan, hatta yasalarn gediklerini bulmak iin kendi kurallar btnn oluturan bir rgtllktr; insanlarn kendi rzas ile katld, kendi korunakl kalesini ina edebildii, hayata tutunmay salayan kurallar temelinde oluturabildii bir ilikiler sistemidir burada kastedilen (Ik ve Pnarcolu, 2006:54). Neo-liberal yaplanma ile birlikte zellikle alt snf grubuna giren kiilerin, neo-liberal yaplanmann tahribatlarna kar yoksullukla mcadele etmek iin a ve enformel ilikiler erevesinde daha ok aktif gvenin uyguland bir toplumsal katmanlamada hayatlarn devam ettirdiini syleyebiliriz. zellikle enformel i piyasalarnda ve gecekondu oluumlarnda bu ilikileri grebiliriz. Leeds; yerel ilikilerin, toplumsal etkileimin somut olarak yaand, olduka karmak ve elikili iliki alarna dayandna iaret eder. Bu ilikiler akrabalk, komuluk, arkadalk gibi yzyze ilikilere, ya da kiisel olmayan kk lekli ilikilere dayanmaktadr. Bu ilikiler sonucu, o alanda yaayan topluluun gndelik gereksinmeleri karland gibi, o alanda ortaya kan olaanst durumlarda doan gereksinmelerinde karlanmas mmkn

olabilmektedir (Erder, 2002:31). Neo-liberal yaplanma ile birlikte devlet yeniden datmc grevinden geri ekilmi ve bu geri ekiliin yerini ise piyasa temelli deiim tarznn almasna almtr. Fakat devletin geri ekilii, onun brakt yeri piyasann doldurmasyla deil, aileden balayarak karlkllk ilikileri temelinde biimlenen bir dizi topluluun devreye girmesiyle sonulanmtr. Karlkllk ilikilerini, deiim ve yeniden datm ilikilerinden ayran en nemli unsur, bu ilikilerin taraflarn sosyal konumlarndan

33 kaynaklanan ve yazl kurallara dayanmayan sorumluluk, gven ve dayanma balar iermeleridir. Yani karlkllk, kendisini ulus-devletin kentlemesi srecinde de emein kentleme dneminde de gstermitir. Hatta bu gsterme tarz alt-orta-st snf ayrm gzetmeden hemen tm snflarda kendisini hissettirmitir. Sonu olarak karlkllk Trkiye toplumunda merkezi bir konumdadr ve tm sosyal snflar bu iktisadi btnleme tarzna gre aklayabileceimizi sylemek abart olmayacaktr. Konumuzun snrlar ierisinde kalarak, bu karlkllk ilikilerinin meknda kendisini nasl somutlatrdna bakmalyz. te bu noktada meknn sadece karlkllk ilikileri erevesinde belirdiini sylemek yanl olacaktr. Modern metropollerde trl iktisadi btnleme tarznn genel olarak bir sentezini grebiliriz. Genel olarak iktisadi btnleme tarzlarnn bu sentezi ezamanl olarak ayr ayr grlmesinden ok, kent btn ierisindeki farkl iktisadi btnleme tarzlarnn birliini gstermektedir. Arlkl iktisadi btnleme tarznn hangi kentte hangi oranda olutuu inceleme sonucu ortaya kmaktayken, bu iktisadi btnleme tarznn da etkilerini grebilmekteyiz. Gaziantep kentselliinin iktisadi btnleme tarzna gre ekillendiini syleyebiliriz. Fakat hangi iktisadi btnleme tarznn hangi mahallelerde hangi oranda olduu ancak aratrma sonucunda belirginleecektir. Burada dikkat ekilecek temel nokta 1980den sonra oluan neo-liberal politikalarn Gaziantep kentselliine etkilerini iktisadi btnleme tarzlarna gre nasl ekillendiini ortaya karmaktr.

I.3.4. Formel ve Enformelin Geiken Geometrisi Enformel sektrn 1950lerde gelimekte olan lkelerde yaanan youn g sonucu olarak ortaya ktn syleyebiliriz. Bu tarihten sonra oka incelenen kavramlar

34 olan formel ve enformel zerine birok tanm yaplmtr. Daha ok kayt ii ya da kayt d olarak ksaca tanmlanan bu kavramlar, inceleme younluu arttka bu ksa tanmlarnn tesinde, geni bir bak ayla deerlendirilmeye balanmtr. Kelee gre enformel kesim; gelimekte olan lkelerde, geleneksel tarm kesimi ile modern sanayi kesimi arasnda bulunan, kk aptaki retici ve iverenlerden oluan, retim ilerinde kendi bana alanlar da kapsayan bir kesimdir (Kele, 1998b:8). Enformel kesim ile kayt d kesimin zde saylmas yanltc olmaktadr. Kayt dlk enformel kesimin tanmndaki elerden birisidir (Kele, 1998b:15). Formelin tesinde enformel kesim ok daha fazla incelenmi, toplumsal etkileri aklanmaya allmtr. Uluslararas alma rgtnn (ILO) yaynlarnda, enformel kesimin, mal ve hizmetlerin retim ve datm srelerinde rol alan ve fiziki ve beeri sermayenin yan sra teknik bilgiden de yoksun bulunan mensuplarna istihdam ve gelir yaratmak amacyla bulunan birimlerden olutuuna dikkat ekilmektedir. D Enin (imdiki adyla T K) hane halk igc anketinin yntemine ilikin aklamalarda, iktisadi birimin alanlar bakmndan bykl, iyerinin resmi bir kurulua kaytllk durumu ve yerleik olmayan tm iktisadi birimler gibi faktrlerin, enformel tanmlarnda genellikle kullanlan ltler olduu vurgulanyor (Kele, 1998b:10). Tunalya (1998:35) gre ise enformel sektr, formel sektrdeki alma yaamn dzenleyen yasalarn ve meslek rgtlerinin koyduu kurallarn uygulanmasndan doan ilem maliyetlerini azaltma abasnn sonucunda ortaya kyor. Enformel ilikilerin nitelii, toplum ve kiiler bakmndan anlam ve etkileri, toplumdan topluma ve hatta ayn toplum iinde bile farkl olabiliyor. Enformel ilikiler, sadece geici olduu varsaylan ky, ya da tarm toplumlarnda deil, sanayi toplumlarnn baz katmanlarnda da yaayan yeniden yaratlan ilikiler olarak nem tamaktadr. Enformel ilikilerin bir boyutu, parasal ilikilerin sz konusu olduu, dzenli

35 ya da dzensiz olarak srdrlebilen yeralt ekonomisi, siyah ekonomi, kayt d ekonomi diye farkl kriterlere gre farkl isimler alan ve esas olarak alma yaam ile ilgili boyutudur. Enformel ilikilerin dier bir boyutu ise, gndelik yaamn idamesi ile ilgili, parasal olmayan, gnll olarak yaplan dayanmac ilikilerle ilgili boyutudur. Bu balamda, zellikle dayanmac ilikiler hane halk iindeki yaam, haneleraras ilikileri (akrabalk, komuluk, hemehrilik, etnik vb.) kapsayan ok boyutlu ilikilerdir (Erder, 2002:38-39). Enformellik zerine gerek lkemizde gerekse de dnyada birok alan aratrmas yaplmtr. Pahlin ngilterenin Kent ehrinde yar vasfl iilerin yaad bir adada yapt alan aratrmasnda bir taraftan isizliin, dier taraftan zelletirme yoluyla baz kamusal hizmetlerde ksntlarn yapld alanlarda yaayan hanelerin, bir taraftan dayanma, dier taraftan bu alanlarda ortaya kacak yeni enformel i olanaklaryla yeni duruma uyum gsterebilecekleri iddialarna, bu aratrma bulgularyla farkl bir yorum getirmitir. Pahl, greli olarak dk gelirlilerin yaad bu alanda yaayanlar arasnda, dzenli formel iini kaybetmemi, hanesinde birden fazla alan olan, dolaysyla daha dzenli ve yksek gelire sahip olan ve oturduklar konuta sahip olan hanelerin bu durumdan yararlandklarn belirtmektedir. Bu haneler, enformel piyasay, yeni i olanaklar, ucuz tketim olanaklar ve karlkl yardmlama asndan daha fazla deerlendirmektedir. Buna karlk, isiz ve dk gelire sahip haneler, enformel piyasann ve ilikilerin sunduu i olanaklar ve yardmlamadan ok daha az yararlanabilmektedir (Erder, 2002:40). Mingionenin Gney talyann farkl i piyasalarna (formel ve

enformel) sahip kentlerinde yaayan iiler zerinde yapt karlatrmal aratrmasnda ise krsal alandan gelen gn younlat, enformel ilikilerin yaygn olduu ve ounlukla inaat sektrnde alanlarn olduu blgeyle ilgili bulgular vardr. Mingione,

36 kamusal harcamalarn, altyapnn ve kamusal dzenlemenin az olduu kentsel alanlarda yaratlan enformel ilerin daha ok az nitelik gerektiren, dk cretli ve kt i koullar olan iler olduunu belirtmektedir. Bu tr kentsel ortamda alan erkeklerin bulunduu hanelerdeki kadnlarn, gerek hanenin tketim masrafn azaltmak ve gerekse eve i almak yoluyla ev ii yklerinin arttn ve giderek daha fazla eve kapandklarn ifade etmektedir. Mingioneye gre, enformel ilerin ve evde yaplan ilerin yaygnlamas, sadece krsal alanlara ait bir olgu deildir. Son dnemdeki ekonomik gelimeler, kentsel ve metropoliten alanlarda yaayanlar arasnda da zellikle tketimi ksma amacyla, ev iinde yaplan ileri yaygnlatrmaktadr. Bu da kentsel alanlarda eskiden grlmeyen bir biimde kentsel iliki ann, komuluun, yardmlamann gelimesine neden olmaktadr (Erder, 2002:41-42). Enformellik zerine lkemizde de birok alan aratrmas yaplm ve nemli sonular karlmtr. Enformellik zerine Sema Erderin Pendik ve mraniye ile alan aratrmalar bu noktada ok aklayc bir kaynak olarak karmza kmaktadr. Pendik ilesinde yaplan aratrmada, kent btnnde gzlemlenen formel ve enformel konut alanlarnn, farkl g trlerinin i ie yaad bir alan haline geldii sonucuna varlmtr (2002:70). Erderin bir dier nemli alan aratrmalarndan olan mraniye rneinden kan sonu ise, gizil ilikilerle yaratlan konut, i ortam ve dier kamusal hizmetlerin niteliini enformel piyasa kurallaryla, ak ya da gizil etkileimi belirlemektedir (2006:300). Kentlerimizde konut alanlarnn kent hukuku iinde formel olarak retilmesi kural olmaktan km, kentlerin evresi kendine zg kurallarla retilmi olan kent hukukunun dnda enformel konut ve i alanlaryla dolmutur. Erdere gre kentlemenin formel kurumlar araclyla gerekletii iki farkl model bulunmaktadr.

37 Bunlardan ilki kamu nclnde planl bir biimde, ikincisi ise kamu tarafndan denetlenen piyasa kurallar iinde gereklemektedir (2002:52). Formel ve enformelin i ie girdiini ve geiken bir geometrisinin olduunu belirten bir dier nemli alan aratrmas ise Ik ve Pnarcolunun Sultanbeyli rneidir. Bu almada yeni geiken toplumsal geometride gze arpan noktalar; keskin geometriye3 nazaran geiken geometride g ilikileri oturmam, gcn nasl paylalaca belli olmamtr. Yani ulus-devlet ve kresellemenin hareket alan u an iin mulktr; enformellik, keskin geometridekine nazaran geiken geometride byme ve gelime olanaklarna sahip, gri alann varln kendi kar iin kullanabilen ve bu srete kendi iinde de farkllaan, kazanann ve kaybedenin aka grlebildii bir nitelik kazanm; sermaye birikim olanaklarnda yararlananlarn ortaya koyduu hzl

zenginleme, ounlukla formel zeminden beslenmi zenginlemeden farkldr (formelin yapt kaak yaplar buna verilecek rnektir); yeni zenginleme, keskin snrl geometrideki yukar doru hareketlilik kodlarn ciddi olarak deitirmitir (eitim yoluyla zenginleme byk oranda engellenmitir); geiken toplumsal geometride yukar ve aa doru hareketler hzlanmakta ve gelir dalmnda ok ciddi dengesizlikler olumakta; geiken toplumsal geometride enformel ve formel arasndaki ikilik etkisini kaybederken, baka bir ikilik olumaktadr. Ne formel ne de enformel tarafndan tanmlanabilen sistem dna atlm, mcadele yeteneini kaybetmi, kent iinde tecrit edilen yeni yoksullar olarak isimlendirilen bir grup ortaya kmaya balamtr. Yeni yoksullar daha ok gelimi lkelerde grlmekte olup, Trkiyede henz byle bir grup bulunmamaktadr. Fakat her geen yl byle bir grubun olumaya balamasnn belirtileri grnmektedir (Ik ve Pnarcolu, 2006:64-66). Sonu olarak Sultanbeyli rneinde, enformel formelleirken,
Ik ve Pnarcolunun keskin geometriden kastlar 1980 ncesi kentlerde oluan enformel sektr ile formel sektr arasndaki kesin ayrmdr.
3

38 formel de enformelleebilmektedir. Bir zamanlarn keskin snrl formel-enformel geometrisi yerini formel ve enformelin geiken olduu bir toplumsal geometriye brakmaktadr. zellikle son yirmi yldr sistemin verimliliini salamak iin giriimcilere tannan geni hareket alan sayesinde esnek igc artk yaadmz an vazgeilmez istihdam biimi olmutur. Bu durumda formel i tanm, hem alan asndan darald hem de enformelle i ie getii bir srece girmitir (Ik ve Pnarcolu, 2006:60). I.3.5. Neo-Liberalizm ve Kent Her gelime dneminin kendisine ait bir mekn yaratmas temel varsaymyla doru bir orantda olan neo-liberal gelime dnemi, Keynesyen gelime dneminden nemli derecede ayrmaktadr. 1970lerdeki bunalm dneminde kendisini gsteren yeni kent modeli 1980den sonra yaanan hzl dnm ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu dnmn temel hedefi emein yeniden retimini merkeze alan bir kent yneticilii modelinden, sermayenin yeniden retimine ncelik veren, kent iletmecilii temelli bir kent ynetimi modeline geiin salanmasdr. Keynesyen gelime dneminin kent ile ilgili temel vurgusu, daha ok kentin kullanm deeri etrafnda ekillenmesi iken neo-liberal yaplanma ile birlikte bu vurgu daha ok deiim deerine yaplmaktadr. Bu kent modeline bir de kltrel olarak etki eden post-modernist kltr eklenince, gnmz kentini nemli derecede imajlar ve gsteriler merkezi haline getirdiini syleyebiliriz. Giriimci kent de denilen bu yeni srecin, mimari yaplanmadan kent planlamasna kadar birok alanda etkisi olmutur. Kenti yeniden yaplandrma ile sermayenin yeniden yaplanmasnn birbiriyle i ie gemi iki sre olduunun belirtilmesi aslnda, neo-liberal kentin temel zelliini yanstmaktadr. Ynetiim kavramnn ne kt bu yaplanmada kamunun sermaye birikimini koruyucu politikalar zellikle dikkat ekmektedir.

39 Neo-liberal yaplanmann kentlere etkisi birok aratrmacnn ilgisini ekmi ve incelemeler sonucunda ise farkl mahallelerde, kentlerde ya da lkelerde, neo-liberal yaplanmann etkileri incelenmitir. Eraydna gre; neo-liberal politikalarn meknsal srelere etkisi kresel btnlemeden artan beklentiler ile sregelen ve zlemeyen sorunlar olarak deerlendirilmektedir. G, blgesel dengesizlik, kentsel gelime dinamiklerindeki deiim, liberalleme, blge planlama ve GAP, gecekondu alanlarnn meknsal dnm, poplizm ve hemerilik, kresel kent, yerel ynetimler gibi olgu ve kavramlarn bu dnemde kente nemli etkisi olmutur. Kentlerin kreselleme ile btnlemelerinde bu dnemde ne kan uygulamalar ise; teviklerle destein srdrlmesi, mar ve skn Bakanlnn kaldrlmas, GAP idaresinin kurulmas,

bykehir belediyelerinin kurulmas, kentsel projelerle kentin niteliini gelitirme abalar, mar Aff yasalar, TOK nin kurulmas, sivil toplum kurulularnn karar srelerine katlm talepleri, HAB TAT, Gndem 21 olarak zetlenmektedir (Eraydn, 2006:41). Neo-liberal yaplanmann Trkiye kentlerine etkisini somut uygulamalar ile belirten Eraydn, yeniden bir ekonomik bunalmla sona eren bir dnemin ardndan, 1980li yllarda, kresel btnlemeden beklentilerin artt, ulus referansl bir gelimenin giderek daha az nemli olduunun dnld bir yeni dneme geildiini iddia etmektedir (Eraydn, 2006:39). Mersinin Demirta mahallesini inceleyen Sevilay Kaygalak ise neo-liberal yaplanmann zellikle g sreci ierisinde kent yoksullarnn yaam tarzlar ve koullarnn niteliini anlama noktasnda ok nemli ipular vermektedir. Demirta rnei; gnmz kentlerinde alt ve orta gelir gruplar asndan belirgin bir yoksullama srecinin yaand, kentte meknsal ayrmalarn gitgide glenerek kendini

hissettirdiini ve zorunlu glerin kentteki yoksullaan kitlelerin bymesi ve yoksulluun

40 meknsal olarak younlamas zerine dorudan sonular olduunu ortaya koymaktadr (Kaygalak, 1999:262). Kaygalaka gre;
Yeni liberal politikalar Trkiyede 1980lerden bu yana; cretli kesimlerin rgtlerinin ve cretlerindeki artlarn bask altnda tutulmas, yksek enflasyon ve isizlii, zelletirmeleri, sosyal devlet politikalarnn geriletilmesini, enformel sektrn istihdamdaki paynn artmasna paralel olarak geici ve sigortasz olarak alanlarn oalmasn gndeme getirmitir. Sz konusu gelimelere yol aan yeni liberal politikalar, dnyann baka pek ok lkesinde olduu gibi Trkiye kentlerinde de, 1990l yllardan bu yana toplumsal snflar ve gruplar arasndaki ayrmalar daha belirgin ve srekli hale getirmekte ve yoksulluun boyutlarn geniletmektedir. Baka bir deyile, gnmz Trkiye kentlerinin en nemli zelliklerinden birisi, yoksulluun artmas ve meknsal olarak younlamasdr. Yoksulluun yaygnlamas, ayn zamanda, yoksullua kar gelitirilen bir yaam stratejisi olarak, kentlerde etnik kken ya da mezhep gibi geleneksel kimlik zerinden kurulan cemaatleme eilimlerinin glenmesine yol amaktadr. Bunun yannda, kent meknnn toplumsal tabakalamay yanstacak biimde katmanlamas da, bu meknlarda kendi iine kapal yerel topluluklarn oluma dinamiklerini biriktirmektedir (1999:257-258).

Grld gibi iktisadi btnleme tarzlarndan olan karlkllk, Trkiye kentlemelerinde ok nemli bir noktadadr. Sistemin tahribatlarna kar yoksul gruplar aileden balayarak, geleneksel kimlik etrafnda etnik ya da mezhep birliktelii eklinde cemaatsel olarak rgtlenebilmektedir. Neo-liberal yaplanma kamusal dzenlemelerin kslmasn ve kentsel alanlardaki sorunlarn zmlenmesini daha ok piyasaya aktarlmasn iermektedir. Piyasann toplumsal sorunlar zmede eksik kalmas noktasnda ise daha ok aktif gven temelli cemaat tarz gruplamalarn g kazanarak yaygn biimde dzenleyici bir aktr olarak toplumsal hayatta nemli bir konuma yerletiini syleyebiliriz. Dayanma alarnn ya da cemaatlemenin genelde topluma zelde mekna etkilerini inceleyen bir baka nemli alan aratrmas ise Ik ve Pnarcolunun Sultanbeyli rneidir. Sultanbeyli rneinde gecekondularda ve bu alanlarda oluan kentsel rantlarn elde edilmesinde, kltrel birlikteliklerin besledii dayanma alar ya da

41 cemaatler en nemli ilevi grmekte. Bu alarn oluum sreci, atomistik bireylerin grup olarak oluturduklar snfsallktan te bir anlam tamakta; ekonomik ve kltrn sk bir ilikiye girdii kentte tutunma mcadelelerini iaret etmektedir (Ik ve Pnarcolu, 2006:47). kinci Dnya Savandan sonra hemen tm kapitalist lkelerde uygulanan kentsel rantlarn devletin gzetimi altnda olabildiince geni toplum kesimlerine aktarlmasna dayanan kentleme katman, 1980 sonrasnda byk lde bozulduunu ve kentsel ranttan pay almak isteyen ok daha fazla yeni aktrn ortaya ktn syleyebiliriz. te bu noktada devletin kentsel mekndaki etkisinde deiiklik

gzlenmitir. Geniin de belirttii gibi;

Devletlerin kreselleme abalar, neo-liberal ekonomik politikalar ve artan kresel balar ise kentlerde yeni toplumsal aktrlerin, sosyoekonomik karlarn ve atmalarn ortaya kmasna neden olmutur. Devlet aktrleri dnda kresel kent projesini sahiplenen ve destekleyen yerel aktrler bu glere ve karlara en nemli rneklerdir. Kentlerin kreselleme abalarn yerel dzlemden bakarak aratran almalarn gsterdii gibi ekonomik elitlerden entelektellere, orta snflardan yeni profesyonellere kadar uzanan bir kesim kreselleme projelerinin yerel ayan ve desteini oluturur (Jessop, 1997; Jessop & Sum, 2000; Swyngedouw, 1997 aktaran Geni, 2007:73).

Kresel kent iddias neo-liberal yaplanma ile birlikte hemen tm kapitalist kentlerin hedefledii bir noktay iaret etmektedir. Fakat kresel kent olma iddiasnda olan kentlerde toplumsal sorunlar derinlemekte ve denen toplumsal ve kentsel bedeller toplumun ok byk bir blmne etki etmektedir. Ecksteinn Mexico City zerine yapt bir aratrmada; 1980 sonras ekonomik kriz sonrasnda, birok kamusal grevin aksamasnn, piyasa mekanizmasna baml hale getirdii yerleimlerini incelenmekte ve bu balamda, merkezdeki knt alanlaryla, evredeki gecekondu alanlarn

karlatrlmaktadr. Bu alanlarla ilgili gzlemlerinde, Eckstein, merkezdeki alanlarn piyasa koullarna daha duyarl olarak yenilendiini, buna karlk, evredeki gecekondu alanlarnn, eskiden kent merkezinde gzlemlenen toplumsal sorunlarn (uyuturucu

42 bamll, iddet, hrszlk gibi) alan olmaya baladn ve gittike knt alanlarna benzediini gzlemlemektedir (Erder, 2002:172). Toplumdaki snfsal ayrmay daha da derinletiren neo-liberal yaplanmann kentlerinde ikili bir kentsel gelimenin yaandn syleyebiliriz. sizlie, yoksullua ve eitimsizlie terk edilen, meknsal ve toplumsal hareketlilik ans en aza indirgenmi alt snf knt alanlar ile snfsal ve kltrel olarak homojen, zel korumalarn bekledii kapal siteler eklinde rgtlenen bir bakma lgn ve yoksul kalabalktan ayrlmaya alan yeni zenginler ve orta snflar (Geni, 2007:77). Neo-liberal yaplanmann kentini birok rnekle ksaca zetleyen Geni, kapitalist sistemin bu ikili kentsel yapsnn neo-liberal yaplanma ile birlikte yoksulluun ve zenginliin ne kadar younlatn belirtmektedir. Devletin uygulad neo-liberal politikalar bu dnemde, byk sermayeyi kente ekmeyi baarm ve kenti, kent merkezinden balayarak sermayeye kaynak aktarma arac olarak dzenlemitir. Neo-liberalizmin kente olan etkilerini Mersin kentine bakarak inceleyen Doan, neo-liberal yeniden yaplanma dneminde kentlerin ulusal ve kresel yerleim sistemleri ierisindeki nemlerinin artmas ve dnya leinde mal, hizmet, bilgi ve sermaye aknda avantajl konumda bulunan kentlerin n plana kmas olarak deerlendirmektedir (Doan, 2002:90). Trkiyenin 1980 sonrasnda kentleme

srelerinde yaad deiimleri Tekeli, kk sermayenin kentinden byk sermayenin kentine gei olarak nitelemektedir (Ik ve Pnarcolu, 2005:128). zelletirmeler ve tevikler eliinde karl bir yatrm alanna dntrlen kent mekn, retken alanlardan speklatif alanlara kayan byk sermayenin en gzde yatrm haline geldi (Geni, 2007:78). Kreselleen ekonomi ile metropol kentler arasndaki bu organik ilikiyi yeniden ve yeniden reten nemli etkenlerden biri ortaya kan yerel giriimci ynetiim biimidir. Bu yeni ynetiim biimine gre, yerel yneticilerin temel grevi kenti kresel retim ve

43 tketim merkezlerinden biri haline getirmek ve bunun iinde kresel sermayeyi, uluslar aras nitelikli emei, kozmopolitan elitleri kente ekecek ekonomik, kltrel ve meknsal dnmleri gerekletirmek ya da bu dnmleri gerekletirecek giriimlere nclk etmektir (Hall & Hubbard, 1989; Harvey, 1989; Jessop, 1997 aktaran Ada, 2008:63). zellikle Trkiyede uygulanan kent politikalar bu adan ok nemli bir konumdadr. Kaak ve arpk yaplanmay sonlandrma ve alt gelir gruplarna daha yaanabilir konut alanlar sunma iddiasnda olan, TOK ve belediyeler tarafndan kurulan konut irketleri, kamu aktrnn kentsel alana mdahalesinde ara olarak kullanlarak, kentsel dnm ya da soylulatrma projeleri ile kent mekn ve konut alanlarn ekillendirmede dorudan taraf olmutur. Fakat bu projeler, kentsel mekndaki snfsal farkll artran giriimlerden teye gitmeyerek, zellikle kent yoksullarnn dorudan ya da dolayl basklar ile kentsel rantn younlat kentsel meknlardan bir bakma srlmesini beraberinde getirmitir. Kentsel rantn younlat meknlar kent yoksullarndan alnarak, orta ve st snf konut alanlarna dntrlmtr (Geni, 2007:79). zellikle Trkiye gibi azgelimi lkelerde kent politikalarnda sadece sermaye dolamn temel belirleyici etken olarak deerlendirmek yanltc olacaktr. Devletin gerek merkezden gerek yerelden, dorudan ya da dolayl etkilerini hesaba katarak kentsel sreleri anlamak, bu noktada nem arz etmektedir. Kent mekn birok aktr tarafndan ekillendirilmekte ve Trkiyede devlet aktr nemli bir noktada durmaktadr. Pahl, kentteki kt kaynaklarn dalmnda Pazar koullarnn ve brokratik-siyasal sistemin nitelik belirleyici etki olduunu ifade etmektedir (Erder, 2002:30). Sonu olarak, zellikle sermayenin ok daha fazla younlat gelimi lkelerden olmayan, Trkiye gibi azgelimi lkelerde kentsel meknn zmlenmesinde sadece sermaye dolam aktrnn belirleyici olduunu sylemek eksik bir tanmlama olacaktr. Devlet politikalarnn merkez ve yerel

44 uygulamalar bu noktada en az sermaye dolam aktr kadar nemli bir aktr olarak karmza kmaktadr. Erderin mraniye rneinde belirttii gibi, kentsel sistem, bir taraftan Pazar koullarnn dier taraftan yerel ve merkezi ynetim rgtlerinin karlkl etkileimiyle olumutur (Erder, 2006:298). Gaziantep kentinin 1980 sonras neo-liberal yaplanma ierisinde geirdii dnmlerin incelenmesine sadece sermaye dolamnn etkileri deil, kent meknn zellikle imar planlar erevesinde deitiren/dntren/genileten belediye politikalar da dhil edilmitir. Belediyenin yapt imar planlar bir kentin meknsal yaplann etkileyen belki de en byk aratr. Kentin geliimine yn veren imar planlar yerel ynetim rgtnn kenti etkilediinin en byk kantlarndandr. zellikle merkezi ynetim ierisinde olan TOK Gaziantepin kentsel yaplannda nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Sadece merkezin deil yerel ynetimlerinde toplu konut projelerinin olduu iin iine katlnca sadece imar planlar erevesinde deil, bizzat konut piyasasnda faaliyet gsteren bir iletme olarak devlet aktrnn ne kadar kent meknn etkiledii daha rahat grlebilmektedir.

45 II. BLM: TRK YE ve GAZ ANTEPTE KENTLEME

Her gelime dneminin kendisine uygun ekonomik bir yap yarattn ve bu ekonomik yapyla ilikili mekn rgtlenmesi oluturduunu nceki blmlerde belirtmitik. Her kentleme katman farkl zaman ve mekn ufuklar olan ve farkl gler arasndaki g dengesini yanstan ayr bir sosyo-meknsal katman yaratr. Bu katmann yaratl sreci ise, bir nceki katmanla etkileim iinde gerekleir. Bu yzden bu katmanlar tamamyla katlam oluumlar olarak grmemek gerekir. Dier bir anlatmla kentleme katlam bir birimler toplam deil, bir sretir (engl, 2001a:61-62). Cumhuriyet sonras dneme ilikin olarak Trkiyede ayr kentleme dnemi ve ayr kentleme katman tanmlamak mmkndr. Bu dnemletirme yaplrken asl olarak Tark engln (2001a) Trkiyede kentlemenin izledii aamalara ilikin nerdii dnemselletirmeden hareket edilmitir. Sermaye birikim sreleri ve politikalar bakmndan bu dnemleri eitli alt dnemlere ayrmak da mmkndr. Bu dnemler; I. II. III. Dnem: Ulus-Devletin Kentleme Dnemi (192350) Dnem: Emein Kentleme Dnemi (195080) Dnem: Sermayenin Kentleme Dnemi (1980den gnmze) Her gelime dnemini hegemonik bir proje olarak deerlendirebiliriz. Hegemonya ksaca, hegemonik snfn (kapitalist sistemde burjuvazi ve doal ittifaklar) ksa vadeli karlarnn feda edilerek, projenin ardnda seferber edilen dier toplumsal glere tavizler verilmesini kapsamaktadr. Hegemonik projeler bazen snrl bir gelimeyi kapsamakla birlikte genellikle toplumun btnnn destei ile hayata geirilir. Hegemonya daha ok siyasal st yapyla alakal bir projedir fakat bir kapitalist gelime dnemi olarak deerlendirildiinde mekna etkileri gz ard edilemez. engln de dedii gibi;

46
Hegemonik projeler, birikim ve/veya devlet stratejileri gibi yerel-st toplumsal iliki kmelerinde gerekleen deiikliklerin, bir lkenin meknsal rgtlenmesinde radikal bir deiiklie neden olabileceini ve yeni bir sosyo-meknsal ilikiler katman ve yapsn yaratacak yeni bir kentleme dnemini balatabileceini ne srebiliriz (engl, 2001a:62).

Yani siyasal st yapda ya da ekonomik alt yapda oluacak bir deiim meknsal rgtlenmede deiiklie yol aabilir ve yeni bir kentleme dnemini balatabilir. Trkiyedeki hegemonik projeler bir kapitalist gelime dnemi olarak deerlendirilmi ve kentleme dnemselletirilmesi bu hegemonik projeler etrafnda oluturulmutur. Bu yaklam dorultusunda, Trkiyedeki kentleme katmanlarn 1980 ncesi ve sonras diye bir ayrma gidilmitir. Bu ayrmn birok nedeni olmakla birlikte belki de en nemlisi 1980 sonras uygulamaya konulan neo-liberal gelime dneminin, dier gelime dnemlerine gre yapsal bir deiiklik gstermesidir. Bu deiiklik nceki gelime dnemlerine gre daha snrl bir gelime dnemine iaret eder. 1980 ncesi hegemonik projeler, btn toplumun desteinin maddi dnler ve sembolik mkfatlar yolu ile kazanlmaya alld genilemeci bir hegemonyay hedeflemekteydi (bkz. Jessop, 2005). Fakat 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte nfusun stratejik olarak nemli blmnn desteini kazanmak ve projenin maliyetini nfusun dier blmne ykmak ile ilgilenen daha snrl bir hegemonyay hedeflemektedir. Jessop (2005) bu durumu tek-uluslu ve iki-uluslu hegemonik proje olarak deerlendirmektedir. leriki blmlerde daha ayrntl olarak deinilecek olan hegemonya kavram neo-liberal yaplanmay aklamada nemli bir kavram olarak dnlmektedir. Yukarda yaplan aklamalar nda Cumhuriyet dnemi kentleme hareketlerini anlayabilmemiz iin ilk nce Cumhuriyet ncesi kentleme katmanna bakmamz gerekir. Bu noktadan hareketle Cumhuriyet dnemi kentleme katmanlarna bakmadan nce ksa bir Osmanl kent mirasna gz atalm.

47 II.1. Osmanl Kent Miras Osmanl kentlerinin, Batdaki kentlerin aksine, zerk bir statye sahip olmadklar genellikle uzlamaya varlan bir durumdur. Osmanlnn kent mirasn ksaca zetleyecek olursak (engl, 2001a:66-67); I. II. III. Osmanl sosyo-meknsal yaplanmasnda olduka eitsiz gelimitir. stanbul baskn kent olma zelliini tamaktadr. Bu durum stanbulun dier kentleri koulsuz kontrol etmesi anlamna

gelmemektedir. IV. Kentlerin birou, kurumsallamam da olsa, yerel g gruplarnn fiili

denetiminde belli bir zerklie sahiptir. V. Kentlerin organik yaps, dar ve kmaz sokaklara dayanan ulam sistemi,

kentlerin iinde de kontrol ve ulalabilirlii olduka snrlamaktayd. Cumhuriyet dneminde oluan kentsel yaplanma Osmanldan alnan bu kent miras zerinde ykselmektedir. Tarihi gemii ok ncelere dayanan Gaziantep, Birinci Dnya Sava sonrasnda Halepin Osmanl mparatorluu ynetiminden kmasyla daha da nemli bir kent durumuna gelmitir. Gaziantepin imar plan yaplmas konusunda ilk almalar 1891 ylnda belediyenin bu ynde bir karar almasyla balamtr4. II.2. 192350 Aras Ulus-Devletin Kentlemesi Cumhuriyetin ilan edilmesiyle modern bir ulus-devletin kuruluu ve ulusal bir ekonominin inas ynnde, yerleim sisteminin evriminde ayr bir gelime dnemi olarak deerlendirilip ulus-devletin kentlemesinin balangc olarak tanmlanlabilir. Osmanlnn ekonomik yaps iin dnya ekonomisi ile tarm rnleri ve madenler ihra eden sna

Gaziantep Nazm mar Plan, Gaziantep Bykehir Belediyesi Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 3

48 tketim mallar ithal eden bir yar-smrge lke nitelemesi uygun grlmektedir. 1950 ylna kadar da bu dnemde tarm lkesi olma bakmndan kkl bir deiiklik gzlenmez. Bu dnemde yabanc sermayeli kurulularn milliletirilmesi temel zelliktir. Temelde tarmsal retimden kaynaklanan arta ticaret yoluyla el konulmasna dayanan ekonomik yapdaki kentler, artn sermaye birikimine dnme alanlardr (Ataay, 2001:56). Kemalizm, orta snfn ncln yapt bir burjuva devrimi olarak, modernite projesinin bir paras olarak ulus-devleti oluturma grevini stlenmitir. 192350 dnemini ulus-devletin ve orta snflarn kentlemesinin ynlendirdiini sylemek mmkndr (engl, 2001a:70). Kemalizmin meknsal uzantlarn iki ama etrafna yerletirebiliriz (engl, 2001a:72). I. II. Ulus devletleme srecinde merkezilemi bir devlet yapsnn oluturulmas Ulusal dzeyde dzenlenmi bir topluluun tek bir kimlik etrafnda

yaratlmas sonucunda kentsel mekna yansmas Bu dnemde modern ve batl kent modeli, Trkiye kentlerinde uygulamaya allm ve kentlerin inasnda nemli bir bak asn iaret etmitir. Planlama tm lke politikalarnda arln hissettirmekle birlikte, kentlerinde planlama erevesinde gelimelerine yn verildii sylenebilir. Siyasal anlamda baml kent yaplanmas, Kemalist projenin kent ayan oluturmaktadr. Btnlk bir bak asyla yaplan imar planlar, merkezi otoriteye baml kentlerin olumasnda bir ara olarak kullanlm ve bir lye kadar da baarl olmutur. Fakat bu dnemde kaynak yetersizlii, siyasal otoriteye nem verilmesi ve rant mcadelesi, ulus-devletin kentlemesinin yani modern ve batl kent yaratma hedefinin sekteye uramasna yol amtr.

49 II.3. Ulus Devletin Kentlemesinde Gaziantep

Trkiyede 1923ten 1930a kadar koruyucu ve zendirici tedbirler alnarak, zel giriimcilie dayanan bir sanayi politikas izlenmitir. Kamu ktisadi Teekkllerinin o dnemde salayaca yararlar gz nnde tutularak 1930lu yllarn banda sanayilemeyi devlet eliyle gerekletirme abalar balamtr. Bu abalarn sonucunda, 1931 ylnda Birinci Be Yllk Sanayi Plan hazrlanmaya balanm ve bu plan 1934 ylnda yrrle girmitir. Bu plan erevesinde, devletin dokuz farkl sanayi kolunda kurduu 20ye yakn fabrikann hibiri Gaziantepte kurulmamtr. Daha sonra 1938 ylnda kinci Sanayi Plan hazrlanmsa da II. Dnya Sava nedeniyle uygulamaya konulmamtr. Bu dnemde Gaziantep sanayisine baktmzda, 1930lu yllarda bir yandan Tevik-i Sanayi Kanununun salad olanaklar, dier yandan da 1929 Gmrk Tarifesinin korumac nlemlerinin etkisiyle nemli gelimeler gsterdiini grmekteyiz. Nitekim bu dnemde, Trkiyede Tevik-i Sanayi Kanunundan yararlanan 1473 firmann 28i Gaziantepte bulunmaktayd. Gaziantep, Gneydou ve Dou Anadoluda yasadan yararlanan iller arasnda ilk, Trkiye apnda da 8. sradayd. Gaziantepte bu kanundan yararlanan firmalarn eitli i kollarna dalmnda ilk sray 14 iyeri ile sabun yapmevleri almakta, bunlar 8 iyeri ile un, 3 iyeri ile de pamuklu ve ipekli dokuma dallar izlemektedir5. Bilinen ilk imar plann 19331935 yllar arasnda Prof. Hermann JANSEN yapmtr.6 Kentin sonraki gelimelerinde kalc izler brakan bu plana gre en nemli

5 6

Gaziantepin Ekonomik Yaplanmas, Gaziantep Ticaret Odas Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 4. Gaziantep Nazm mar Plan, Gaziantep Bykehir Belediyesi Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 8.

50 gelimeler Suburcu, Karagz ve Gaziler caddelerinin geniletilerek yeniden dzenlenmesi ile Atatrk Bulvar ve smet nn Caddesinin almasdr. Tarma dayal bir lke grnmndeki Trkiye, ayn etkiyi kentlerinde de hissettirmektedir. zel sektr eliyle gerekletirilemeyen sanayileme, devlet eliyle yaplmaya allmtr. Devlet eliyle yaplan sanayileme hamlesi ise Gaziantepte gerekletirilmemitir. Kentlerin younlamas ve kentleme hareketlerinin artmas kapitalist bir lkede ancak sanayilemeyle olumaktadr. Sanayilemenin yaanmad corafyalarda kentleme hareketleri snk kalmaktadr. Bu dnemde Gaziantepte oluan kentleme hareketlerinin az olmas Trkiye ortalamasyla uyumludur. Yine de modernleme dncesiyle doru bir orantda ilk imar plan yaplarak kentleme hareketlerine yn verilmeye allmtr. Planlama bu dnemde kalknma stratejisi olarak kullanld iin kentlerde de kendisini hissettirmi ve bundan Gaziantep de payna deni almtr. Ama genel lke koullar dikkate alndnda planlarn etkisiz olduunu syleyebiliriz. Gerek kentleme dinamiklerinin zayfl gerekse de veri azlndan dolay bu dnemde Gaziantep ile ilgili inceleme bunlarla snrldr. II.4. 1950-80 Aras Emein Kentlemesi kinci Dnya Savann bitimiyle yeni bir gelime dnemi olumutur. Bu tezde kentlemenin evrimi asndan 1950 yl temel alnmtr. Baz aratrmaclar bu yeni gelime dneminin balangcn 1946ya bazlar ise 1954de ekebilmektedir. Yukarda da bahsedildii gibi nemli olan dnemselletirmenin kat birimler toplam olarak deil, bir sre olarak deerlendirilmesidir. Bu bak asyla tarihi olarak balang ya da biti tarihi fazla bir nem tamamaktadr. Yine de dnemletirme yaplmas aratrmay daha anlalr klma noktasnda anlamldr. Bu dneme damgasn vuran temel sermaye birikim stratejisi

51 ithal ikameci sanayilemedir. kinci Dnya Savandan sonra da alma karar alan Trkiye ekonomisi ksa srede tkanmtr. Tarma dayal olarak dnya ekonomisine eklemlenme sreci iindeki Trkiye bu dnemde d dengeyi kuramamtr. Bunun sonucu olarak 1950lerden balayan dorudan sanayi yatrmlar gzlenmitir. Dnya genelinde ortaya kan ve kapitalist lkelerde uygulanan ithal ikameci sanayileme, kent ve kentleme srelerini hzlandrmtr. Tarm sektrnde modernleme bu sektrde emek fazlas olmasna neden olurken, zellikle byk kentler, 1950lerin balarndan itibaren ve 1960-1970lerde hzlanarak sren bir biimde, bu fazla nfusun hedefi oldular. Bu anlamda, kyllerin byk ehirlere, byk ve youn emek havuzlar oluturacak biimde hzl g ve kentlemesi, 1950ler ile 1980li yllar arasnda kentleme srecinin en nemli belirleyici zellii olmutur (engl, 2001a:78). Kentlemeye etki eden en nemli etkenler itici nedenlerdir. Kelein (2002) de belirttii gibi bu nedenler ekonomik ieriklidir. Ekonomik sorunlardan dolay kiiler g etmek zorunda kalmlardr. Genel itibariyle kentlemeye etki eden en nemli nedenin kapitalist sanayileme olmas gerekir. Aslnda sanayileme ile kentleme ayn gelime hznda ilerlemeli ya da sanayileme kentlemeden daha hzl ilerlemelidir. Fakat lkemizde bu tersine bir sre ierisinde ilemitir. Kentleme oran sanayilemenin oranndan hep daha fazla olmutur. Bundan kaynakl olarak birok sorunun gelimesi gayet doaldr. Sonu olarak, devlet ve orta snf merkezli bir kentsel gelime dneminden (yerel) topluluk merkezli bir kentleme dnemine geilmitir. Kente g eden gmenlerin, konut sorununa yantlar igal ettikleri alanlarda kurduklar gecekondular, isizlik sorununa yantlar ise kentin formel ekonomisinin dnda bir enformel ekonominin yaratlmas olmutur (engl, 2001a:77). 1950 ile 1980 arasn ayr iki kentleme katman olarak deerlendiren dnrler de bulunmaktadr (Eraydn, 2006). Eraydn (2006: 26), kinci Dnya

52 Savandan 1960a kadar olan dnemi dizginlenemeyen dnm srecini denetim altna alma abas olarak deerlendirmektedir. 1945 ylnda ller Bankasnn kurulmasn, 1948 ylnda mar ve skn Bakanlnn kurulmasn ve Belediye Gelirleri Yasasnn mar

karlmasn, 1954 ylnda TMMOB Yasasnn karlmasn, 1955 ylnda

Kongresinin yaplmasn, 1956 ylnda ise mar Yasasnn karlmasnn bir btn olarak kentsel dnm denetim altna alma abas olarak deerlendirmitir (Eraydn, 2006:32). Eraydn, 1960 ile 1980 arasndaki dnemi planl dnemin balangc ve sonu ve nfus artnn ve gn kentlerde yaratt sorunlarn arlamas olarak grmektedir (Eraydn, 2006:26). Bu dnemde zellikle g kavram oka tartlm ve aratrlmtr. g, d g, krdan kente g, gn kayna, kentteki istihdam gibi tartma ve aratrma alanlar oka incelenmitir. Organize Sanayi Blgelerinin kurulmas, stanbul, Ankara ve zmirde Nazm Plan brolarnn kurulmas, DPT ve Bnin blge plan hazrlamas, yerel ynetimlere yeni grevler verilmesi bir btn olarak planl gelime dneminin somut uygulamalar olarak deerlendirilmektedir. Sonu olarak, 1950 ile 1980 arasndaki dnem bir gelime dnemi olarak kentin yaplannda ok nemli kalntlar brakmtr. ster btnsel bir dnem, ister alt dnemselletirilmelere gidilsin bu dnemde g olgusu byk kentleri byk oranda etkilemi ve gmenlerin kente eklemlenmesi bu dneme damgasn vurmutur. Byk kentlerin byk nfus dalgalarna hedef olmas, kentte oluan sanayilemeden ok tarm sektrnn modernizasyonu ile alakaldr. Krdaki emek fazlas kendisine mekn olarak bu dnemde kenti semi ve kentin yaplanmasna damgasn vurmutur. Enformel konut sektr olarak da isimlendirilen gecekondulama bu dneme damgasn vurmu, enformel i piyasas ise gmenlerin kayt-d istihdamn salamtr. Kentlere g eden byk

53 emek gruplar kenti ekillendiren temel aktr olduklarndan dolay bu dneme emein kentlemesi denilmektedir. II. 5. Emein Kentlemesinde Gaziantep 1950 ylndan 1960 ylna kadar geen sre iinde devletiliin nemi azalm ve zel giriimcilie dayanan Liberalizm politikasna kayma gzlenmitir. Sz konusu dnemde, Marshall Plan uyarnca Trkiyeye ABDden para transferi gereklemesi sonucunda tarmn makinelemesi, enerji, karayollar, imento ve eker sanayisinde byk apl yatrmlar gereklemitir. Dnem yatrmlarnn artmasyla Trk sanayisi belli bir lde de olsa gelimitir. zellikle dokuma, imento, eker, demir ve elik retiminde nemli artlar kaydedilmitir. Bu erevede, zellikle karayolu ulamnn nem kazand bu dnemde, Gaziantep imalat sanayisinde baz yapsal deiimler meydana gelmitir. zellikle kk sanayide meydana gelen deiimde en nemli etken Frat Nehri zerine, 1956 ylnda Birecik Kprsnn yaplmas ve ilin Dou ve Gneydouyla karayolu balantsnn kurulmasdr. Daha nce geleneksel olarak el sanatlar, bakr ileme ve dkmclk gibi retim dallarnda younlaan i gc, bu yllarda yaplan kara yollar ve tarmn makinelemesi sonucu blgeye giren motorlu tat ve tarm aralarnn onarm ve bu aralar iin gereken yedek para retimine kaymtr. Bunun sonucunda, Gaziantep Gneydou Anadolu Blgesinin kk sanayi merkezi haline gelmitir. Trkiyede tarma dayal bir byme stratejisinin uyguland 1950li yllarda, tarmsal retim ve gelirlerdeki arta paralel olarak, sanayi mallarna olan talep de genilemitir. Gaziantep sanayisi de bu imknlardan yararlanm ve tarma dayal gda sanayisinin yan sra, sabun retiminde ve dokumaclkta gelimeler salanmtr.

54 Gaziantepte modern anlamda ekonomik gelimeyi 1968 ylnda Kalknmada ncelikli ller kapsamna alnmas ve 1970de Kk Sanayi Gelitirme Merkezinin (KGEM) kurulmas ile balatmak mmkndr. Kk Sanayi Gelitirme Merkezinin pilot proje olarak bu ilde kurulmas tesadf deildir. Birlemi Milletler uzmanlar bu dnemde, ehirde yaptklar inceleme sonucunda byk bir sanayi potansiyeli olduunu tespit etmilerdir.7 1960-1970lerde ilde imalat sanayisi koldan devem etmekteydi. Bir taraftan evlerde yaplan imalat dier taraftan atlye ve imalathanelerde, br taraftan da fabrika apnda yaplan imalattr. Bu tarihlerde sanayinin her dalnda, fabrika tarznda retim yaplmaktayd. Gaziantepte 1968 ylnda kalknmada ncelikli iller kapsamna alnmas ve 1970lerde Trkiyenin ilk Organize Sanayi Blgelerinden birinin bu ilde kurulmas ile balayan srete imalat sanayisi sektrnn giderek gelimesi sonucu, Gaziantep ekonomisi zamanla tarma dayal olmaktan kp, tamamen sanayiye dayal bir gelime gstermitir. 19501955 yllar arasnda Y. Mimar Kemal Sylemezolu ve Kemal Ahmet Arunun yapt ikinci imar plan, bilinen ilk imar planna gre nemli farkllklar iermektedir.8 Kent merkezinde modern bir nitelik kazanmakta olan Gaziler Caddesi kesimi yenilenmeye balanm, yol ama almalar hzlanm, eski kent ksmndaki yollarn motorlu ara trafiine uygun duruma getirilmesine allmtr. Kentin bat ve gneydousunda ngrlen gelimesine kout olarak geliim Atatrk Bulvar ile nn ve Akkoyunlu caddeleri ynne kaymt. Kent nfusunun zellikle 1960 sonrasnda hzla artmas yeni konut ve iyeri alanlarnn almasn gerektirmiti. 19601975 yllar arasnda kentte 40a yakn yeni mahalle kurulmutur. mar plannn dnda kalan alanlarda, hazine

7 8

A.g.e. s. 10. A.g.e. s. 12.

55 arazilerinde ve hisseli tapulu alanlarn dnda niteliksiz konut ve iyeri yapm hzla yaylmtr. Yeni ihtiyalar karlamak zere 1974 Ylnda ehir Plancs Zht Can tarafndan kentin nc imar plan yaplmtr. 1995 Yln ve 1.000.000 nfusu hedefleyen bu planda yeni gelime alanlar daha da yaygnlatrlmtr. Ancak, kent nfusu ve ihtiyalar ok hzl bir ekilde artm, plan d gelimeler devam etmi, belediyeler plan dnda birok mevzi imar planlar yapmak durumunda kalmtr. Mevzi planlarn kent btnnden kopuk olarak ele alnmas ile salksz ve ehircilik ilkelerine uymayan yer seimleri meydana gelmitir. Tablo 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullan Deerleri ve Oranlar
Fonksiyon Alanlar Konut Alanlar Sanayi Alanlar Yeil Alanlar Ticaret Alanlar Resmi Kurum Alanlar Eitim Alanlar TOPLAM Alan (Hektar) 2.897 Ha 1.798 Ha 1.369 Ha 310 Ha 1.148 Ha 488 Ha 8.010 Ha Oran (%) %36,17 %22,45 %17,09 %3,87 %14,33 %6,09 %100,00

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi Grafik 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullanm Deerleri
Konut

1974 YILI ARAZ KULLANIM DEERLER Alanlar

Sanayi Alanlar

2.897 1.148 488 310 1.369

1.798

Yeil Alanlar Ticaret Alanlar

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

56
Tablo 2: Gaziantepin 1950-1980 Arasndaki Nfus Saym Sonular ve Art Hzlar
Saym Yl Saym Nfusu Art ndeksi Gaziantepin Yllk Art Hz %0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 71887 96678 124097 160152 227652 300882 374290 100 134 173 223 317 419 521 --59,26 49,94 51,01 70,34 55,78 43,66 --27,75 28,53 24,63 25,19 25,01 20,65 Trkiyenin Yllk Art Hz %0

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

Yukarda incelenen genel bilgiler dorultusunda Gaziantepteki genel sanayileme hamlesine bal olarak bir kentleme yaandn syleyebiliriz. Rakamlarn da ortaya koyduu gibi Trkiye ortalamasndan ok daha fazla bir g ile karlamtr. Yeni mahalleler kurulmu, bu mahaller yeterli olmaynca gecekondulama balamtr. Ama bu kentleme orannn yksek olmasnn sadece sanayilemeden kaynakl olduunu sylemek ok zordur. Kentlemenin sanayilemeden daha hzl gelimesi, sanayilemenin younlamasyla deil, tarm sektrnn modernlemesiyle alakaldr. Marshall Plan dorultusunda tarm sektrnn makinelemesi, kentlemeyi hzlandran en nemli etken olarak karmza kmaktadr. Yaadklar alandan ehre g etmek zorunda kalan topluluklar ehirleri doldurmu ve bundan Gaziantep de nasibini almtr. Trkiye ortalamasndan ok daha fazla bir nfus hareketine maruz kalan Gaziantepin iinde bulunduu blgenin dier blgelere gre daha az gelimi olmasndan kaynaklandn syleyebiliriz.

57
II. 6. 1980 Sonras Trkiyede Kentleme

24 Ocak kararlar ve sonrasnda oluan askeri darbe yeni bir dnemin habercisi olarak Trkiye tarihinde kayda gemitir. Bu iki olayn en nemli sonucu ekonomik yapdaki deiim olmutur. nceki dnemde ithal ikameci bir sanayileme stratejisi benimsenmiti. Ekonomik alandaki bu deiim ithal ikameci sanayileme stratejisinden ihracata dayal bir sanayileme stratejisine geitir. Daha sonraki yllarda ihracata dayal byme modeli olarak adlandrlacak olan bu birikim tarznn kente ve kentleme dinamiklerine nemli etkileri olmutur. Art-deerin dolamna dayanan kapitalizm bu dnemde kentleri ok daha fazla kullanmtr. Toplu konut, sanayi siteleri, i ve al veri merkezleri, kamu hizmeti binalar gibi kurulularn inas byk sermayeyi kente yneltmi ve kullanm deeri arlkl gecekondu alanlarn bile deiim deeri arlkl bir yapya dntrmtr. Bir dnya sistemi olarak Kapitalizm ierisinde sermaye birikimi tarznda oluabilecek bir bunalm sadece merkez lkelerde deil ayn zamanda evre lkelerde de kendisini gsterir. Keynesyen sermaye birikiminin bunalm ve krizi, sadece merkez kapitalist lkeleri deil ayn zamanda Trkiye gibi lkelerde de kendisini gstermitir. Neo-liberal yaplanmann Trkiye kentlerine ve kentleme srecine etkileri de merkez kapitalist lkeleriyle ayndr. nceki blmlerde de deinildii gibi belli bir kentsel mekn sadece oluan yeni birikim tarzyla deil ayn zamanda nceki birikim tarznn yaratt kentleme sreciyle de ilikilendirmeliyiz. Keynesyen sermaye birikim tarz, gelimi lke kentleri ile azgelimi lke kentleri arasnda farkl bir kentleme dinamii sergilemitir. Gelimi kapitalist lkelerde sermaye birikiminin emilmesi iin kentsel mekn kullanlmtr (ki gnmzde de bu politika izlenmektedir). Refah devleti uygulamalaryla kentsel alana yatrm yaplm ve dorudan retken olmayan bir alanda sermaye birikimi dzenlenmeye allmtr. Azgelimi lkelerde ise (Trkiye gibi)

58 kentsel yatrmlar kstlanm ve kaynaklar daha ok sanayilemeye ayrlmtr. Gecekondulama olarak somutlaan kentleme srecinde kentler, dnemin kentine ve kentlemesine damgasn vurmutur. Bu temelin zerinde ykselen neo-liberal yaplanmann kentlemesi ise birok yeni etkenin ierisinde geliimine balam ve devam ettirmitir. Trkiyede bu dnemde kenti etkileyen temel etmenler unlardr: Deiim deeri arlkl bir kentsel gelime katmannn olumas Ulusal ve uluslar aras sermayenin kenti kar maksimizasyonu iin yeni bir alan olarak grmesi Sermaye birikimin dzenlenmesi ve sermayenin yeniden yaplandrlmas iin kent meknn kullanlmas (ki gelimi kapitalist lkelerde bu uygulama 1980 ncesi iin de geerliydi) Kentin metalamas olgusunun gereklemesi Kentsel yoksulluun ve zenginliin ok daha fazla keskinlemesi Kamu aktrnn byk sermayeyi kente ekmek iin dolayl ya da dorudan mdahalede bulunmas Kent ii meknda ikili bir yapnn ok daha fazla younlamas A ilikisi younluunun artmas ierisinde cemaat tarz rgtlenmelerin saysnn ve

Formel ve enformel kesimin i ie geerek kark bir yap oluturmas Tamamlayc kentten rekabeti kent modeline gei Kent yneticilii modelinden kent iletmecilii modeline gei Tm bu uygulamalar sermaye birikiminin dzenlenmesi iin

gerekletirilmektedir. Kent zerinde bu dnemin en belirgin zellii, nceki dnemde sanayilemeye kullanlan kaynaklarn, bu dnemde kentin meknnda da kullanlmasdr. Altyap, ulam, konut gibi bir nceki dnemin ihmal edilen alanlar bu dnemde gelitirilmitir. ok daha fazla nem kazanan kentsellik bu dnemde kk lekli ve yerel sermayenin hareket alanndan karlarak, ulusal ve uluslar aras sermayenin de hareket alanna dhil edilmitir. Kentlere yaplan yatrmlarn byk blm zel sektre verilen ihaleler yoluyla gereklemi, bir anlamda, kentsel yatrmlar sermayeye kaynak

59 aktarmnn nemli bir arac haline gelmitir (bkz. Eraydn, 2001; Gler, 2006). Bylece kentlerin sermaye birikim srecinde artan neminin dramatik sonularndan biri de, daha nce kentleme srecinde yer almam byk lekli sermaye gruplarnn gzlerini kentlere evirmesi olmutur (engl, 2001a:88). Neo-liberal yaplanma ile birlikte Trkiyede deiim deerinin hegemonyasn kurduu bir kentselliin olutuunu syleyebiliriz.
II.7. Deerlendirme

Gnmz kent yaps her alanda olduu gibi sermaye birikim tarzna gre kendisini ekillendirmektedir. Neo-liberal yaplanma olarak adlandrlan bu birikim tarz kentin meknn da kendi yaplanmasna uydurmaktadr. Kltrel olarak kullan at toplumu yaratan esnek retime dayal bir ekonomik yap ierisinde kente biilen misyon ise giriimciliktir. Vatanda odakl bir kent yapsndan tketim temelli bir mteri kent yaps ngrlmektedir. Bu genel yaplanma gelimi ve gelimekte olan lkelerin kentselliinde farkllklar gstermektedir. Tez konusu itibariyle Trkiyedeki kentleme dinamikleri incelenip, bu genel eilimin Trkiyede Gaziantep zelinde nasl bir kentsellik oluturduu aratrmann temel amacdr. nceki birikim tarznn oluturduu kentsellikle imdi oluturulmaya allan kentselliin bir sentezi olumutur. Gerek ulus-devletin etkisiyle oluan kentsellik, gerekse sonra oluan emein kentlemesi ve gnmz kentselliini oluturan neo-liberal kentleme sreci bir btn olarak deerlendirilmelidir. Her ne kadar gnmz birikim stratejisine daha fazla arlk vermemiz gerekse de nceki kentleme dnemleri de gnmz kentselliini anlamamz noktasnda ok nemlidir. Zira kentleme katlam bir birimler toplam deil, bir sretir. Neo-liberal yaplanma bu srete sermaye birikimini gelitirmek/yenilemek/younlatrmak gibi temel zellikleri iinde barndrmakta ve kent meknn da kendi mant erevesinde dntrmektedir.

60 Gaziantep kent meknn ekillendiren aktrlerden sadece sermaye dolam aktr deil, ayn zamanda sermayenin dzenlenmesini kendisine grev bien devlet aktr de hesaba katlmtr. zellikle belediyenin yapt imar planlar bu erevede incelenmi ve hem kentsel hem de kent st sermaye gruplarna rant arac olduu gsterilmeye allmtr. Kent sadece kullanm deeri deil, ayn zamanda deiim deeri erevesinde de olumaktadr. Neo-liberal yaplanma ile birlikte deiim deerinin tesinde bir bakma kent meknnn metalatn syleyebiliriz.

Neo-liberalizmi iki-uluslu bir hegemonya projesi olarak tanmlayabiliriz. Bu hegemonya projesinin avantajl kesimi sermaye ve doal mttefikleridir. Bu hegemonya projesine kar toplumsal savunma davranlar da olumaktadr. Bu savunma davranlar sadece ekonomik olmayp ayn zamanda meknsal alanda da kendisini gstermektedir. Aratrma alanmz itibariyle Gaziantep, avantajl hegemonik grup ile bu gruba kar gsterilen savunma davranlar iinde meknsal bir btn oluturmaktadr. Dier kentleme dnemlerinden ok daha fazla ikili bir kent olumutur. Bir tarafta deiim ilkesine gre hareket eden yksek koruma alan iindeki ayrcalkl meknsallklar, dier tarafta karlkllk ilkesine gre hareket eden knt alanlar. Daha ok mahalleler dzeyinde kendisini gsteren karlkllk, neo-liberal yaplanmaya kar knt alanlarndaki topluluun gsterdii en nemli savunma davrandr. Belirtilmesi gereken ise, bu savunma davrannn eski geleneksel topluluklarndan nemli derecede ayrlarak, bir bakma geleneklere gre deil, maddi temele gre belirlenmesidir. Neo-liberal yaplanma ile birlikte formel ile enformelin i ie getii geiken bir geometriden bahsedebiliriz. Enformel ilikiler sadece retim srecinde (rnein; taeron alma tarz) deil, gndelik yaamn devam ile ilgili dayanmac ilikilerde de kendisini gsterebilmektedir. Akrabalk, komuluk, hemerilik, etnik vb. gibi dayanmac ilikiler

61 bu adan enformel ilikilerle i ie gemitir. Gndelik yaamn daha ok parasal olmayan, gnll olarak yaplan dayanmac ilikileri haneler aras ilikileri kapsayan ok boyutlu ilikiler ierisinde bulunabilmektedir. A tr ierisinde aktif gvene dayal karlk temelli dayanma ilikileri bu adan enformelle formelin bir bakma geikenliini simgelemektedir.

Trkiyede kentleme katmanlarnda ne kan karlkllk biimi a tr ilikilerdir. Ik ve Pnarcolunun da (2006:76) dedii gibi; Trkiye en bandan bu yana kentlemesini a tr ilikiler ierisinde yaamtr. Yani kente gelen gmenler bu a ilikisi ierisinde kendilerine korunakl alanlar oluturabilmilerdir. Gnmzde oluan bu a tr ilikilerin belki de en nemli somutlamas cemaatiliktir. Hem i hem de konut bulma sorunlarna karlkllk ilikisi ierisinde cemaati bir davranla zm bulunabilmektedir. Aileden balayan geleneksel ilikiler erevesinde etnik, dini ya da blgesel cemaat gruplar kent meknn etkileyen en nemli aktrlerden birisi olarak karmza kmaktadr. Gaziantep kentinde bu tr cemaat ilikilerinin baz mahalleleri etkilediini ve neo-liberal yaplanmann tahribatlarna kar korunakl meknlar oluturduunu syleyebiliriz. Gaziantep kent merkezi ierisinde mahalle muhtarlar ile yaplan soru kd eklinde yzyze yaplan grmeler bir bakma bu denencelerin test edilmesini iermektedir.

62

III. BLM: 1980 SONRASI GAZ ANTEPTE KENTLEME

Gaziantep, Trkiyede sonradan gelien kentler arasndadr. zellikle 1980 sonras nemli bir geliim kaydetmitir. Sermaye birikiminin younlamasyla kentsel geliimde nemli yaplanmalar olmutur. Trkiyede ekonomik geliim gsteren kentleri iki kategoriye ayrabiliriz. Bunlardan ilki geleneksel sanayi merkezleri olarak adlandrlan stanbul, zmir, Bursa, Kocaeli, Adana kentleridir. Bu geleneksel sanayi merkezlerinin en temel zellii stanbula yaknlktr. Ksacas Marmara ve Ege blgelerinin avantajlaryla geliim gstermilerdir. Bu kentlerden sadece Adana corafi olarak farkldr. Adana kentinin de geliim gstermesinin en temel zellikleri zengin ukurova blgesinde olmas ve Mersin ile skenderun gibi liman blgelerine yakn olarak tamacln kolayca yaplabilmesidir. Bu geleneksel sanayi blgelerinin haricinde lkemizde 1980 sonras nemli atlmlar gerekletiren ve Anadolu Kaplanlar olarak isimlendirilen kentler ekonomik geliim gstermitir. Bunlar arasnda Gaziantep, Kahramanmara, Kayseri, orum, Denizli bu kentlerin banda gelmektedir. Trkiyede ekonomik geliim gsteren kentler kategorisinde ikinci sray alan bu kentler esnek sermaye birikiminin Trkiye kentlerinde somutlamasnn kantdr. zellikle tekstil sektrnn nclnde ekonomik geliim gsteren bu kentler, lkemizin iplik ve dokuma merkezlerini oluturmaktadr. Tez aratrmasnn temel alann oluturan Gaziantep ekonomik geliim gsteren kentler kategorilerinden ikincisinde yer almaktadr. Daha ok esnek retim sonucunda gerekleen ekonomik bymenin, Gaziantep kentinin birok noktasnda nemli etkileri izlenebilir. Bu etkilerden belki de en by kentin meknsal dokusundaki etkilerdir. Kentin meknsal dokusu byk oranda Gaziantepteki sanayilemeye gre kendisini ekillendirmektedir. Bu meknsal geliimin dier ekonomik geliim gsteren illerinkinden pek de fark yoktur. Dier blmlerde de sylediimiz gibi belli bir

63 kentsellik, mutlaka kentin daha nceki geleneksel yaplanmas dikkate alnarak geliebilir. Sadece d ya da ekonomik etmenlerce belirlenemeyen kentsellik, kendisini daha nceki kent katmanlar stne eklemleyebilir. Belli bir kentsellik ancak sermaye birikiminin younlamasyla oluabilmektedir. Gemiten gnmze bu younlama kentselliin en belirleyici gc olmutur. Ayn ey Gaziantep iin de geerlidir. Gaziantepin ekonomik geliimi kendi kentselliini oluturan en temel zelliidir. Bu grten hareketle bu blmde ilk bata 1980 sonras Gaziantep kentinde gerekleen sanayi atlm incelenecektir.

III.1. 1980 Sonras Gaziantepteki Sanayinin Geliimi

Gaziantepin ekonomik geliimi post-Fordist olarak nitelendirilen esnek retim sonucu gereklemitir. Bu geliim lke politikalaryla da uyumludur. 24 Ocak kararlar ve 12 Eyll askeri darbesi sonucunda yrrle konulan politikalar yeni bir dnemin de balang noktalar olmutur. thal ikameci sanayilemeden, ihracata dayal sanayilemeye geilmesi lke genelinde ok nemli deiime sahne olmutur. Bu deiim sreci ierisinde kentin kendisi de sorgulanm ve yeni bir misyon ile donatlmtr. Sermayeyi kendi iinde muhafaza etmeye alan bu kentsellik, Keynesyen gelime dneminde kenti ekillendiren tamamlayc kentten, rekabete dayal bir kentsellie yol amtr. Kresel rekabetin kente yansmas gnmz kentselliini belirleyen en nemli etkenlerden biridir. Rekabeti kent ve kent iletmecilii modeli neo-liberal yaplanma ile birlikte kresel rekabetin kentlere etkisidir. Ancak rekabetin oluabilmesi iin mutlaka sanayi alt yapsnn bulunmas gerekir. Bundan dolay Gaziantepin sanayi alt yaps kresel rekabet iin hayati

64 nemdedir. 1980 sonras Gaziantepin sanayi alt yapsn incelerken ilk olarak daha dzenli olaca dncesiyle kalknma planlar incelenmitir. Ancak Drdnc Be Yllk Kalknma Plan ile ilgili alt blm

oluturulmamtr. Zira 19791983 yllarn kapsayan bu plan dnemi bir bakma l domutur. lke genelindeki siyasi ve ekonomik bunalm bu dnemde younlam, askeri darbe gereklemitir. Bir bakma i sava andran lkede Drdnc Be Yllk Kalknma Plannn ok az bir blm uygulamaya konulmutur. Hem bu sebeplerden hem de neoliberal yaplanmann 1983ten sonra arlk kazanmasyla bu kalknma plannn dnemi alt balk halinde incelenmemitir.

III.1.1. Beinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (1985-1989)

Beinci Be Yllk Kalknma Plannda temel amalar olarak, ulusal refahn arttrlmas, verimlilik ve ihracat artnn teviki mevcut birikimlerin deerlendirilmesi ve sanayi retiminin arttrlmas hedeflenmitir. Bu plan dneminde asl gelimenin imalat sanayisinde salanmas ngrlm ve ihracat arttrmaya ynelik olarak yeni sanayi yatrmlarnn tevik edilmesi hedeflenmitir. Planda asl ihracat gelimesi ise, pamuk dnda dokuma ve konfeksiyon sanayisinden beklenmektedir. Bu hedefler dorultusunda Beinci Be Yllk Kalknma Plan Dneminde lke dzeyinde dokuma sanayisi zellikle de konfeksiyon sanayi tevik edilmitir (BBYKP, 1984). Bu genel deerlendirmeler sonrasnda, bu dnem ierisinde Gaziantep sanayisinin geliimine baktmzda D Enin (imdi T K) yapt sanayi saymna gre 1984 ylnda 59 olan tesis saysnn (1984 ylndan sonra 25 ve daha fazla ii altran

65 tesisler gz nne alnmtr) 1989 ylnda 68e ktn grmekteyiz. Ancak bu geliimin daha nceki dneme gre daha yava olduunu grmekteyiz. Tesislerin sektrel dalmna baktmzda ise, bu plann ngrd hedefler erevesinde bir geliim gze arpmaktadr. Nitekim bahsettiimiz daha nceki dnemde, tekstil sanayisinin sektr pay yzde 40larda iken bu dnem sonunda yzde 56lk bir deer gstermitir. Bunun yannda, gda sanayisinde tesis says bakmndan bir gelime olmazken sektr pay yzde 20lere dmtr. Dier sanayi kollarnda ise bir gelime grlmemektedir.9 Yani asl geliim tekstil sektrnde meydana gelmi fakat bu geliim ngrld ekilde, dokuma ve konfeksiyon dalndan ok bu tesislere yar mamul madde salayan, iplik retim tesisleri eklinde olmutur.
III.1.2. Altnc Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19901994)

Altnc Be Yllk Kalknma Plan, makro hedefler asndan nemli gelimeler iermektedir. Szgelimi, bu planda balca amalar olarak, dengeli ve istikrarl bir kalknmay gerekletirmek, sanayinin optimum kapasitede almasn salamak, kamu kesiminin yatrmlarn kalknmada ncelikli yrelere kaydrmak ve kamu yatrmlarnda salk ve eitime nem vermek, d ticaret hacmini ve pazar alanlarnn eitlendirilmesine zen gstermek, AETye tam yelik balamnda hazrlk ve uyum almalar yapmak, imalat sanayiinde da dnk ve rekabet gc yksek olan bir yapy gelitirmek v.b. gibi ilkeler benimsenmitir. Plan dneminde zel sektrn gelitirilmesinin ise daha nceki plan dnemlerinde olduu gibi tevik tedbirleri ile salanmas dnlmtr. Bunlarn dnda, sanayi gelimesinin teviki amacyla organize sanayi blgeleri yapmna devam edilmesi kararlatrlmtr (ABYKP, 1989).

Gaziantepin Ekonomik Yaplanmas, Gaziantep Ticaret Odas Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 7.

66 Altnc Be Yllk Kalknma Plan dnemi iinde Gaziantepte gerek bir sanayi patlamas yaanmtr. Nitekim 1989 ylnda 68 olan 25 ve daha fazla ii altran tesis says 1995 ylnda 188e ulamtr. Bunun yannda, bu dnem ierisinde mevcut organize sanayi blgesine iki organize sanayi blgesi daha katlarak says 3e karlmtr. 1995 ylnda nemli sramalar grlm, 1990 ylnda 24 adet olan tevik belgesi says 1994 ylnda 31, 1995 ylnda ise 208 dete kmtr. Sonu olarak, Gaziantepte sanayi faaliyetlerinin tarihsel geliimi ile ilgili olarak ksaca; sanayi faaliyetlerinin modern sanayi balamnda 1965 sonrasna kadar yeterince gelimedii ve bundan lkenin genel ekonomik durumunun ve uygulanan baz ekonomik politikalarn etkili olduu gzlenmektedir. 1968 ylnda Kalknmada ncelikli ller Programna alnan Gaziantepin bu yllardan sonra hzl bir geliim srecine girdiini, ama asl geliimin 1980li yllardan sonra olduu grlr; zellikle 19901996 yllar arasnda nemli gelimeler salanm ve Gaziantepte bulunan sanayi kuruluu saysnda belirgin bir art yannda ticaret alannda nemli atlmlar yaanmtr.

III.1.3. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19962000)

Trkiyeyi 21. yzyla tayacak Yedinci Be Yllk Kalknma Plannn temel amalar olarak; kresellemenin avantajlarndan en st dzeyde yararlanarak a yakalamay ve lkemizin gelimi dnya lkeleri arasnda sekin yerini almasn hedeflemektedir. Bu amala, zgr ve demokratik bir ortamn salanmasna, bireyin n plana karlmasna, srdrlebilir hzl bir bymenin gerekletirilmesine, toplumun yaam seviyesinin ykseltilmesi ve gelir dalmnn iyiletirilmesine, retken istihdamn

67 artrlmasna, sanayilemenin hzlandrlmasna, teknolojide atlm yaplmasna, dnya refahndan daha yksek pay alabilmek iin eitim dzeyinin ykseltilmesi ve toplumun tm bireylerine yeteneklerine uygun eitimin verilmesine, kltrel gelimenin

salanmasna, toplumun tmnn sosyal gvenlik ve temel salk hizmetlerine kavuturulmasna ve salk hizmetlerinin kalitesinin artrlmasna, evrenin korunmasna ve gelitirilmesine allacaktr (YBYKP, 1995). Yedinci Be Yllk Kalknma Plan dnemi iinde Gaziantepte sanayi faaliyetlerinde nemli bir ilerleme meydana gelmitir. malat sanayisinde 1996 ylnda 324 olan i yeri says 2000 ylnda 259a dmtr. Buna karlk bu iletmelerin ii saylarn arttrd gzlenmektedir. alanlarn yllk ortalama says 1996da 21402 iken 2000de 24980e ykselmitir. Ayrca 1996da alanlarn yllk ortalama saysnn Trkiye iindeki pay 2,06 iken 2000 ylnda 2,21e ykselmitir. Var olan tane organize sanayi blgesine bir drdncs eklenmitir. 1998 ylnda kurulmaya balanlan bu OSB 2002 ylnda tamamlanmtr.

III.1.4. Gaziantepin Gnmz Sanayi Yaps

Gaziantepteki sanayi yapsna gemeden nce belirtilmesi gereken iki nemli etkiye mutlaka deinilmesi gerekir. Bunlardan ilki 2001 krizi olarak isimlendirilen, sadece Gaziantep kentinde deil tm Trkiyede hatta dnyada bile hissedilen ekonomik krizdir. Bu dnemde Trkiyedeki ekonomik gerilemeyle birlikte ayn sre Gaziantep iin de geerli olmutur. Gaziantep ekonomisi bu krizden ok fazla etkilenmi ve nemli bir gerilemeye maruz kalmtr. Belirtilmesi gereken bir dier nemli nokta ise 2007 ylnda Gaziantep kentinin Kalknmada ncelikli Yreler (KY) kapsamndan karlmasdr. Belki de ekonomik krizden ok daha fazla kent ekonomisini etkileyen bu uygulama hala

68 kent zerinde olumsuz etkiye sahiptir. KY kapsamndan karlan kentteki sermaye gruplar tevik alacaklar komu kentlere ynelmilerdir. Arlkl olarak Adyaman ve Kahramanmara kentlerini seen bir grup Gaziantep burjuvas ucuz igc ve tevik politikalar dorultusunda gelimelerini bu kentlerde srdrmektedir. 2001 ekonomik krizinden ok daha fazla kent ekonomisini etkileyen bu uygulama yoksulluu ve isizlii daha da artrm ve bata kente g eden gruplar olmak zere toplumun birok kesiminin zor yaam koullarn daha da arlatrmtr. Fakat ABDnin Irak igali ve sonrasnda yaanan ekonomik gelime Trkiye kentlerinden belki de en fazla Gaziantep kentinin iine yaramtr.10 Kent ekonomisini canlandran bu gelime, yerel sermayeyi kentte tutmay bir lde baarm ve tevikin zararlar bir bakma onarlmtr. Gaziantep toplam be alanda sanayisini rgtlemitir. Bunlar; Organize Sanayi Blgeleri Gaziantep Serbest Blgesi Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri rnek Sanayi Sitesi Kk Sanayi Siteleri Yukarda saylan blge ve siteler kent sanayisinin tamamna yaknn oluturmaktadrlar. Ksaca bu blgelerin genel zelliklerini inceleyebiliriz
III.1.4.1. Organize Sanayi Blgeleri

Gaziantep kentinde toplam drt tane Organize Sanayi Blgesi (OSB) bulunmaktadr. Kentin arlkl sanayi blgeleri olan OSBler kentin bir bakma sanayisini temsil etmektedirler. Yine de Gaziantep sanayisindeki yeri hi de az olmayan dier sanayi blgeleri ve siteleri de mevcuttur. Burada belirtilmesi gereken bir dier nokta ise esnek

10

2007 yl itibariyle Gaziantepte yaplan ihracatn yaklak %28i Iraka yaplmtr (2007 Rakamlarla Gaziantep Raporu, 2007:34).

69 retim sonucunda, kayt d alan i yerleri ve iilerdir. Her ne kadar kayt d alan i yerlerinin miktar ok az olsa da kayt-d istihdam edilen igcnn says azmsanmayacak dzeydedir. Aada 70.000 toplam alan saysndan daha fazla bir igc bu blgede istihdam edilmektedir. Genellikle sigortasz altrlan bu iiler sadece OSBde deil dier sanayi blgelerinde de arlktadr.
Tablo 3: Organize Sanayi Blgelerinin Genel zellikleri Yerikonumu Bapnar1.OSB Adana Karayolu Bapnar2.OSB K.Mara Yolu Tarsus3.OSB Adana Karayolu Bapnar4.OSB Yavuzeli Yolu Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007 Tablo 4: Gaziantep Organize Sanayi Blgelerinin Faaliyetteki Firmalar Tekstil 1.OSB 2.OSB 3.OSB 4.OSB 54 106 75 8 Gda 29 63 30 2 Plastik 16 22 12 2 Kimya 11 21 23 1 Dier 28 48 20 2 Toplam 138 206 160 15 1998-2002 1.170.000 m2 6.000 15 1994 5.400.000 m2 275 22.000 160 1896 4.500.000 m2 260 26.000 277 1969 Kurulu Yeri Mevcut Faal Alan 2.100.000 m2 Faaliyetteki Fabrika 115 Toplam alan 16.000 138 Firma Says

Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007

Yukarda verilen istatistiklerden de anlalaca gibi Gaziantep sanayisinin byk bir ksmn Organize Sanayi Blgeleri oluturmaktadr. Yaklak 66.000 kaytl ii

70 bu sanayi blgelerinde almakta, 650 fabrika ve 600 firma bu blgede faaliyet gstermektedir. Bu rakamlar formel i piyasasnn verileri olmakla birlikte taeron retim yapan kayt d iletmeleri ve istihdam da hesaba katarsak, yaklak 800 bin merkez nfuslu bir kentte sanayi dzeyi daha belirgin grlecektir. Sanayi retimini ise bata tekstil olmak zere gda, kimya ve plastik retimi takip etmektedir. Organize sanayi blgelerinde faaliyet gsteren 224 tekstil, 124 gda, 55 kimya ve 52 plastik retim yapan firma bulunmaktadr. zellikle Sankonun iplik ve tekstil fabrikalar bata olmak zere Merinos ve Dinarsu gibi hal fabrikalar kent ekonomisinin belkemiini oluturmaktadr. Bu tekstil fabrikalarnn yannda fason alan kk iletmeler de eklenince Gaziantep kentinin kendi blgesinin tekstil merkezi olduunu syleyebiliriz. Tat ve Oba makarna bata olmak zere, tahl ve kuruyemi (bata Antep Fst olmak zere) retimi bir dier nemli retim alanlardr. Kimya sektr kent ekonomisinin gemiten gnmze nemli bir retim alandr. 1980 ncesinde daha ok Nizip evresinde retim yapan sabun reticileri, 1980den sonra Bapnar organize sanayi blgelerinde, rn eitlenmesi yaparak (ampuan, kozmetik, deterjan vb.) retimlerine devam etmilerdir. Son yllarda PVC sektrnn gelimesi zellikle inaat alannda yaanan ilerleme ile plastik sektr yine kent ekonomisinin temel sacayaklarndan birisi haline getirmitir.
III.1.4.2. Gaziantep Serbest Blgesi

Gaziantep sanayisinin nemli blgelerinden olan Serbest Blge kurulduu yldan gnmze ticaret hacmi kent ekonomisinde ok nemli bir yeri igal eder.

Tablo 5: Gaziantep Serbest Blgesi

Yeri-Konumu Gaziantep- K.Mara Karayolu

71
Kurulu Yl Toplam Alan Ruhsatl Kullanc Says Ortak Says 1999 1.400.000 m2 42 296

Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007

Tablo 6: Gaziantep Serbest Blgesinin Yllar tibariyle Ticaret Hacimleri ve Oran Yl 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 TOPLAM Ticaret Hacmi ($) 15.749.564 35.671.398 54.354.798 109.627.235 207.261. 408 156.898.450 132.431.759 93. 909.907 805.904.519 Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007 Ticaret Hacminin Art Oran11 % 100 % 126 % 52 % 102 % 89 -% 24 -% 16

2001 ylndan balayarak yaanan ekonomik krizin etkilerini yukardaki rakamlardan grebiliriz. 1999 yl 100 olarak alndnda 2000 ylnda % 126lk bir art gzlenmi fakat 2001de art oran azalarak % 52ye gerilemitir. Bu gerileme 2004 ve 2005te eksi bymeye kadar varmtr. 2004 ylnda bir nceki yla gre -% 24 orannda bir gerileme yaanrken, 2005 ylnda bu oran -% 16da kalmtr. Bu gerilemenin temel nedeni ise 2001 ylnda sonra yaanan ekonomik krizin yapsallk kazanarak gnmze kadar devam etmesidir. Uluslar aras rekabet koullarnn zorlat, zellikle in gibi

11

Gaziantep Serbest Blgesi 1999da kurulduu iin ticaret hacmi orann yllara gre gstermek iin 1999 yl 100 olarak alnmtr.

72 lkelerin uluslar aras piyasalarda nemli bir aktr olarak yer almas, stelik bir de tevikten karlmas kent ekonomisine byk kayp verdirmitir.
III.1.4.3. Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri

Bu sanayi blgeleri kendi ierisinde 6 alt blgeye ayrlmlardr. Bunlar;

Nizip Caddesi akmak Mahallesi Araban Yolu ehrekst-nald Humanz-Nargana Havaalan-Ouzeli Yolu

Tablo 7: Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri

Mevcut yeri Toplam Sanayi indeki Pay 4.770 % 28.72

Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007

Gaziantep kentinin sanayi alt yapsnn yaklak te birini oluturan bu sanayi blgeleri, zellikle kent ii retim noktasnda ok nemli bir noktadadr. Daha ok kent ii hizmet veren bu sanayi kollarnda ihracat oran ok dktr. Mevcut iyeri saysnn fazla olmas, burada retim yapan gruplarn daha ok kk iletme temelinde esnaf olmalardr. Bu blgelerde 25 ve zeri ii altran iletmelere rastlanmaz. Usta, kalfa ve rak temelli daha ok kent ii retim yapan bu kk iletmelerin kent ekonomisine katk yapan nemli bir sanayi rgtlenmesi olduunu syleyebiliriz.

III.1.4.4. rnek Sanayi Sitesi

73 Daha ok ehir merkezinde kalan i blgelerini ehrin dna karan bu sanayi siteleri kent merkezini sanayiden uzak bir grnme kavuturmak iin kurulmulardr. Kk lekli i yerlerinin arlkta olduu bu siteler kentte yeni kurulmaya balanmtr.
Tablo 8: rnek Sanayi Sitesi Yeri-Konumu; Mevcut Faal Alan; Mevcut yeri; Toplam stihdam; Ksget anlurfa Yolu 350.000 m2 88 1.200

Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007

III.1.4.5. Kk Sanayi Siteleri

Gaziantepin ilk sanayi blgeleri olan bu sanayi siteleri gemiten gnmze varln korumaktadr. Bu sre ierisinde eskisi kadar nemli bir sanayi alan olmasa da yine de gnmzde nemli bir paya sahiptir.
Tablo 9: Kk Sanayi Sitesi Yeri-Konumu Makine Metal malat Sanayi Ahap leme rnleri Dier imalat Gruplar Toplam yeri Says Kk Sanayi Sitesi Kompleksi 850 550 400 1800

Kaynak: Gaziantep Ticaret Odas, Rakamlarla Gaziantep; 2007

Toplam i yeri says 1800 olan bu sanayi blgelerinde daha ok kk reticiler faaliyet gstermektedir. Daha ok araba paralar ve mobilya zerine rgtlenen bu sanayi blgesi ihracattan ok kent iine retim yapmaktadrlar.
III.2. statistiklerle Gaziantep

74 Gaziantep zerine gerek kamu kurulular gerekse de zel kurulular birok istatistik yaymlamlardr. Bu istatistiklerin birou Devlet statistik Enstits tarafndan hazrlanmtr. Yeni ismi Trkiye statistik Kurumu olan bu kurum dier tm alanlarda olduu gibi Gaziantep kenti istatistiklerinde de temel otorite rolndedir. Bu blm genel olarak Gaziantepin genel durumunu tez konusuyla alakal olarak istatistik bir bak asyla incelemektedir. Yukarda tarihsel sre ierisinde verdiimiz bilgiler

dorultusunda Gaziantepte sanayileme esas olarak 1990lardan sonra patlama yapmtr. Bu patlama gnmze kadar belli kesintilerle devam etmitir. Sanayilemenin ve lke artlarnn getirileri sonucunda yksek bir oranda g yaanmtr. Bu g kyden kente olduu kadar kentten kente de bir grnm kazanmtr. Bu olgular istatistik verilerle de daha iyi anlalacaktr. lk olarak nfus istatistii incelenecektir. Gaziantepin

cumhuriyetin kuruluundan gnmze nfus younluu itibariyle nasl ekillendii ele alnacaktr. kinci istatistik veriler ise g ile ilgilidir. 2000 yl veri alnarak

Gaziantepteki g hareketleri incelenmitir. nc istatistik konut ile ilgilidir. Yine 2000 yl veri alnarak konut ile ilgili bilgiler toplanmaya allmtr. Drdnc istatistik ise sanayi ile alakaldr. malat sanayinin 1995 ila 2001 yl arasndaki gelimelerin istatistii karlmtr. 1990dan sonra renilmeye allsa da T K verilerinde bulunamamtr. En son istatistik ise daha ok genel bir deerlendirme eklindedir. Gelimilik istatistii ad altnda Gaziantep kentinin genel yaps incelenmitir. Hem lkesel hem blgesel hem de kentsel verilerin olduu bu genel istatistik ile blgesel ve lkesel karlatrma yaplabilmektedir.

III.2.1. Nfus statistii

75 1980 sonras Gaziantep nfusu aadaki tablonun gsterdii gibi artmaktadr. Bu art Gaziantep nfusunun kentletiini de gstermektedir. Cumhuriyetin ilk kurulduu yllardan gnmze, Gaziantep kentinin nfus tablosunda grld gibi her on yl da daha fazla younlaan bir kent grnm olumaktadr.
Tablo 10: Gaziantepin Yllara Gre Genel Nfusu ve ehir-Ky Oranlar Yl 1927 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Nfus 213.499 306.906 328.343 434.579 606.540 808.697 1.140.594 1.285.249 ehir 35.6 32,1 36,5 45,0 54,4 63,4 71,9 78,0 Ky 64.4 67,9 63,5 55,0 45,6 36,6 28,1 22,0

Kaynak:http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/hesaplananKentArastirmasiSorgula.do

76

Tablo 11: Nfus statistikleri

YIL Toplam hanehalk nfusu, hanehalk says ve ortalama hanehalk bykl: Toplam nfus Yl ortas nfus tahminleri: Nfus ehir ve ky nfusu: Toplam nfus Nfus art hz: Bir nceki yla gre nfus art hz () Genel Nfus Saym sonularna ve ekonomik faaliyete gre istihdam edilen nfus: Toplam istihdam Nfus younluu: Nfus younluu (kilometre kareye den kii says) Toplam hanehalk nfusu, hanehalk says ve ortalama hanehalk bykl: Toplam hanehalk nfusu ehir ve ky nfusu: ehir nfusu Yl ortas nfus tahminler i: l ve ile merkezi nfusu Toplam hanehalk nfusu, hanehalk says ve ortalama hanehalk bykl : Toplam hanehalk says Toplam hanehalk nfusu, hanehalk says ve ortalama hanehalk bykl: Toplam nfusa gre Ortalama hanehalk bykl Genel Nfus Saym sonular na ve ekonomi k faaliyete gre istihdam edilen nfus: Sanayi / Toplam Genel Nfus Saym sonular n a gre igc durumu: stihdam / Toplam Genel Nfus Saym sonularna ve ekonomik faaliyete gre istihdam edilen nfus: yi tanmlama m faaliyetler / Toplam Genel Nfus Saym sonularn a gre igc durumu: Bilinmeye n / Toplam

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

1010396 1136011 1163776 1191941 1220264 1248518 1285249 1275768 1300846 1325962 1351111 1376292 1401501 1426816 1452154

1010396 24,2 23,99 23,72 23,36 22,92 1285249 22,45 21,87 21,4 20,96 20,56 374668

148

990190

738245 859986 887327 915202 943426 971821

171950

5,88

188

1298806

1009126 999648 1025970 1052502 1079238 1106176 1133310 1160699 1188277

248213

5,18

79730

374668

378

29

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/hesaplananKentArastirmasiSorgula.do

77 Nfus istatistiinde hem sanayinin 1990dan sonra patlama yapmas hem de T K verilerinin 1990a kadar gitmesi sebepleriyle, 1990dan sonras ayrntl olarak deerlendirilmitir. Tablo 11de grld gibi, ehir nfusunun ky nfusundan fazla olmas ilk kez 1970lerde meydana gelmitir. 1970 Gaziantep nfusunda sadece 4 puanlk bir fazlas olan ehir oran, zellikle 1980den sonra dzenli olarak artmtr. Neo-liberal politikalarn hayata geirilmesi ve onun doal uzants olan ihracatn teviki ile kalknmada ncelikli yreler kapsamnda olan Gaziantep 1980den sonra nemli bir sanayi yapsna sahip olmu ve 1990dan sonra adeta bir patlama yapmtr. Kalknma planlar dneminde belirli istatistikler verilerek anlatlan bu sanayi hamlesinin baz getirileri olmas gayet doaldr. Bu getirilerin en banda ise g ile birlikte gerekleen nfusun younlamas gelmektedir. 1990dan sonra yllk ortalama 20nin altna hi inmeyen bir nfus artyla karlamtr. 400,000 civarnda istihdam edilen bir nfus Gaziantep ekonomisinde bulunmaktadr. Bu rakamn iinde sanayide istihdam edilen nfus 79730dur. Bu istihdam edilen imalat sanayisine kayt-d alan nfus da eklenince ok daha byk bir rakam ortaya kmaktadr. Kilometre kareye den insan says 1990da 148 iken, 2000 de 188e ulamtr. Ksacas Gaziantep nfusunun artmas sermaye younlamasyla olumu ve halen de devam etmektedir.

78
III.2.2. G statistii

G istatistiinde belirtilmesi gereken en nemli zellik gn nitelii ile ilgilidir. 1950 ile 1980 arasnda gerekleen g genellikle kyden ehre doru bir seyir izlemekteydi. Tablo 12de de belirtildii gibi gn nitelii arlkl olarak artk ehirden ehre doru olmaktadr. Gaziantep ile ilgili gn nitelii itibariyle sadece 2000 yl verilerine ulalmtr. Aadaki verilerde alnan g ile verilen g arasnda ok az bir farkn olduu gzlenmektedir. ehirden ehre alnan toplam g 61469 iken verilen toplam g ise 57272dir. Buna karlk kyden ehre alnan toplam g 24999 iken verilen toplam g 16535 dzeyindedir. Bu verilerden de anlalaca gibi ehirden ehre g gnmzde ok daha fazla arlktadr. ehirleme oran her geen gn gerek Trkiyede gerekse de Gaziantepte artmaktadr. Grafik 2in deerlendirilmesi; gn niteliinde ehirden ehre bir srecin arlkl olmas var olan kenti nemli bir ekilde etkilemektedir. ok daha byk apl bir kltrel-siyasi-ekonomik sorunlar oluabilmektedir. Gaziantep kentinde en ok anlurfa doumlular bulunmaktadr. 2000 verilerine gre anlurfa doumlu 80450 kii Gaziantepte ikamet etmektedir. anlurfay; 39450 ile Kahramanmara, 34621 ile Kilis, 28498 ile Adyaman izlemektedir. Gerek dier il ve kylerden g, gerekse de Gaziantep kenti ierisindeki krdan kente g, kent nfusunun ok byk bir ksmn ele geirmitir. 1980den nce g genellikle krdan byk ehirlere doru yaplrd, 1980den sonra ise g arlkl olarak ehirden ehre doru yaplmaktadr. 1980 sonras Gaziantep kentselliindeki g sreci de arlkl olarak ehirden ehre doru gereklemitir.

79
Tablo 12: G statistii

YIL

llerin yerleim yerine gre ald g (1995 yl daimi ikametghna gre) : Toplam 96971

Blgelerin ve illerin ald, verdii, net g ve net g hz: 2000 yl daimi ikametgh nfusu

Blgelerin ve illerin ald, verdii, net g ve net g hz: Ald g

Blgelerin ve illerin ald, verdii, net g ve net g hz: Verdii g

llerin yerleim yerine gre ald g (1995 yl daimi ikametghna gre) :ehirden ehre / Toplam

llerin yerleim yerlerine gre verdii g (1995 yl daimi ikametghna gre) : ehirden ehre / Toplam

Blgelerin ve illerin ald, verdii, net g ve net g hz: Net g

2000

1119535

68550

65051

61469

57272

3499

llerin yerleim yerine gre ald g (1995 yl daim ikametghna gre) :Kyden ehre / Toplam 24999

llerin yerleim yerlerine gre verdii g (1995 yl daimi ikametghna gre) : Kyden ehre / Toplam

llerin yerleim yerine gre ald g (1995 yl daimi ikametghna gre) : ehirden kye / Toplam 8716

llerin yerleim yerlerine gre verdii g (1995 yl daimi ikametghna gre) : ehirden kye / Toplam 17045

llerin yerleim yerine gre ald g (1995 yl daimi ikametghna gre) : Kyden kye / Toplam

llerin yerleim yerlerine gre verdii g (1995 yl daimi ikametghna gre) : Kyden kye / Toplam

16535

1787

2620

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do Grafik 2: Gaziantep linde kamet Eden Dier l Doumlular (2000)

.Urfa

90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

K:Mara Kilis Adyama n Hatay Adana Malatya Siirt

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do

80
III.2.3. Konut statistii

Gaziantep belediye snrlar ierisinde toplam 279617 konut ve bina bulunmaktadr. Bu konutlarn ortalama oda says 3tr. Odabana konut says ise 1,4tr. Genel itibariyle Gaziantep nfusuna yetecek hatta bu nfustan daha fazlasna da yetecek kadar konut belediye snrlar iinde mevcuttur. Ama konut rant dolaysyla nfusun ok stnde bir konut piyasas mevcuttur. Ve her geen gn yeni konut alanlar almak da ve yeni mahalleler kurulmaktadr. Hazrlanmakta olan evre dzeni plannda ok daha fazla yerin imara alaca belirtilmektedir. Ksaca belirttiimiz bu blmde bu konuyla ilgili kentin meknsal yaplan blmnde daha uzun durulacaktr.

Tablo 13: Konut statistii

YIL

Belediye snrlar ierisindeki bina ve konutlar: Konut says

Belediye snrlar ierisindeki bina ve konutlar: Bin kii bana konut says

Belediye snrlar ierisindeki bina ve konutlar: Bina says

Belediye snrlar

Belediye ierisindeki bina ve snrlar ierisindeki konutlar: Oda says bina ve konutlar: Konut bana oda says

Belediye snrlar ierisindeki bina ve konutlar: Odabana kii says

Belediye snrlar ierisindeki bina ve konutlar: Taban alan (Metrekare)

2000

279617

218

155343

918389

1,4

22580357

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do

III.2.4. malat Sanayi statistii

Gaziantep imalat sanayisi neo-liberal politikalarla ve KY ile birlikte 1990dan sonra patlama yapmtr. 1990da 68 olan (25 ve daha st ii altran tesis) iyeri says 2001de 230a ykselmitir. Bu sre ierisinde baz yllar ok daha fazla bir geliim gsterilmi zellikle 1996 ylnda 324e 1997de ise 310 gerileyen imalat sanayi bu

81 sramadan sonra d gstermitir. Fakat bu d Gaziantepin imalat sanayisinin Trkiye ierisindeki orann deitirmemi ve 1995ten sonra imalat sanayisinin Trkiye ierisindeki oran % 2nin altna hemen hi inmemitir. Sadece 1998 ylnda 1,87lere gerilemi, sonraki yllarda ise ykselie geerek genel seviyesini bytmtr.
Tablo 14: malat Sanayi statistii

YIL

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: yeri says

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: alanlarn yllk ortalama says

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: cretle alanlarn yllk ortalama says 15293 21161 22882 22543 22420 24943 23117

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: cretle alanlara yaplan yllk demeler (YTL)

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: Ylda allan ii-saat toplam (saat)

malat sanayi iyeri says, istihdam, demeler: alanlarn yllk ortalama saysnn Trkiye iindeki pay (%)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

188 324 310 301 264 259 230

15390 21402 22977 22609 22463 24980 23147

1802778 4542021 9376543 16794049 32621036 51994621 57064885

32933195 46385976 48482888 47989320 47490400 53864055 56760692

1,58 2,06 2,02 1,87 2,02 2,21 2,11

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do

III.2.5. Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi

Bu blmn en kapsaml istatistii Tablo 15dedir. Bu tablo sadece Gaziantep ile snrl olmayp, hem Trkiye hem de blge gstergeleri ile Gaziantep kentinin gstergeleri birlikte verilerek ok daha kapsaml bir karlatrma yaplmasna zemin hazrlamaktadr. Tm gstergelere deinilmesi tez konusunu aacandan sadece tez konusu ile ilgili nemli olan verilere deinilecektir. ehirleme oran itibariyle 81 il ierisinde 5. srada olan Gaziantep Trkiye ve bulunduu blge genelindeki ehirleme

82 oranlarndan olduka yksek bir performans gstermitir. Gaziantepte kilometre kare bana 188,48 kii dmektedir. Blge ve Trkiyede bu oran 88 kii dzeyindedir. Nfus younluu itibariyle Trkiye sralamasnda 8. sradadr. Nfus younluu itibariyle ortalama hane halk says 5,23 olan Gaziantep, 4,50 ile Trkiye ortalamasndan yksek, 6,55 ile blge ortalamasndan dktr. Tarmda alanlar itibariyle Gaziantep, hem

blge hem Trkiye ortalamasndan olduka dk bir oranda istihdama sahiptir. Gneydou Anadolu Blgesi ile karlatrlnca neredeyse iki kat bir fark olumaktadr. Tarm istihdamnn az olmas kendisini sanayi istihdamnn ok olmas ile

btnletirmektedir. Sanayi ve Ticari i kollar hem Trkiye hem de GAB itibariyle olduka yksek bir orandadr. zellikle blge ile karlatrlnca bu fark 23 katna kadar kmaktadr. Sanayide alanlar sralamasnda Trkiyede 4. iverenler sralamasnda ise Trkiyede iller sralamasnda 5. sradadr. Sanayi ile ilgili olarak hemen tm alanlarda blge ekonomisinden olduka yksek bir oran Gaziantepte bulunmaktadr. Trkiye gelimi iller dzeyinde ise 3. dzeydedir. Sonu olarak Gaziantep sanayisi GAB illerinden ok daha ileri bir konuma sahiptir. Trkiye ortalamasnda da st sralarda olan Gaziantep, sermaye younlamasyla bir ekim merkezi konumundadr. Hem blgesel, hem lkesel hem de kresel bir ekim merkezi konumundaki Gaziantep, birok ilden kendisine nfus ekmektedir. Kentlemenin nedenleri ksmnda ekici sebeplere giren ekonomik gelimilik Gaziantep kentselliini oluturan en nemli etkendir.

83
Tablo 15: Gaziantep Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi (2003)
DE KEN 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 33 32 DEMOGRAF K GSTERGELER Toplam Nfus ehirleme Oran Yllk Ortalama Nfus Art Hz Nfus Younluu Dourganlk Hz Ortalama Hanehalk Bykl ST HDAM GSTERGELER Tarm kolunda alanlarn Toplam stihdama Oran Sanayi kolunda alanlarn Toplam stihdama Oran Ticaret kolunda alanlarn Toplam stihdama Oran Mali Kurumlar kolunda alanlarn Toplam stihdama Ora cretli alanlarn Toplam stihdama Oran cretli alan Kadnlarn Toplam stihdama Oran verenlerin Toplam stihdama Oran E T M GSTERGELER Okur Yazar Nfus Oran Okur Yazar Kadn Nfusun Toplam Kadn Nfusuna Oran niversite Bitirenlerin Okul Bitirenlere Oran lkretim Okullama Oran Liseler Okullama Oran Meslek Liseleri Okullama Oran SALIK GSTERGELER Bebek lm Oran Onbin Kiiye Den Hekim Says Onbin Kiiye Den Di Hekimi Says Onbin Kiiye Den Eczane Says Onbin Kiiye Den Hastane Yata Says SANAY GSTERGELER Organize Sanayi Blgesi Parsel Says Kk Sanayi Sitesi yeri Says malat Sanayi yeri Says malat Sanayi Yllk alanlar Ortalama Says malat Sanayisi Kurulu G Kapasite Miktar Fert Bana malat Sanayi Elektrik Tketimi Fert Bana malat Sanayi Katma Deeri TARIM GSTERGELER Krsal Nfus Bana Tarmsal retim Deeri Tarmsal retim Deerinin Trkiye indeki Pay NAAT GSTERGELER Daire Says Borulu Su Tesisat Bulunan Daire Oran MAL GSTERGELER Gayri Safi Yurt i Hsla indeki Pay Fert Bana Gayri Safi Yurt i Hsla Banka ube Says Fert Bana Banka Mevduat Toplam Banka Mevduat indeki Pay Toplam Banka Kredileri indeki Pay Krsal Nfus Bana Tarmsal Kredi Miktar Fert Bana Sna, Ticari Ve Turizm Kredileri Miktar Fert Bana Belediye Giderleri Fert Bana Genel Bte Gelirleri Fert Bana Gelir Ve Kurumlar Vergisi Miktar Fert Bana Kamu Yatrmlar Miktar Fert Bana Tevik Belgeli Yatrm Tutar Fert Bana hracat Miktar Fert Bana thalat Miktar ALTYAPI GSTERGELER Krsal Yerlemelerde Asfalt Yol Oran Yeterli me Suyu Gtrlen Nfus Oran TCK Asfalt Yol Oran D ER GSTERGELER Onbin Kiiye Den zel Otomobil Says Onbin Kiiye Den Motorlu Kara Tat Says Fert Bana Elektrik Tketim Miktar Fert Bana Telefon Kontr Deeri YIL 2000 2000 19902000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 20002001 20002001 20002001 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 B RM Kii Yzde Binde Kii/Km2 ocuk Says Kii Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Binde Kii Kii Adet Hastane Yata Parsel Adet Adet Kii Beygir Gc Kws Milyon TL. GAZ ANTE G.D. P ANADOLU 1.285.249 78,52 24,05 188,48 3,83 5,23 39,13 21,28 11,43 2,14 49,35 5,56 3,33 83,78 74,98 5,21 104,56 35,47 11,21 44,00 8 1 3 20 757 3.758 259 24.980 277.077 786 282 1.181 1,22 279.617 99 1,36 1.318 88 268 0,54 0,92 102 193 46 118 49 159 7.000 1.266 751 90,70 76,74 98,94 455 1.036 2 1.336 14 TRK YE SIRA (81 il iinde) 11 5 12 8 13 27 73 4 8 14 11 27 5 56 58 59 22 38 63 31

6.608.619 67.803.927 62,69 64,90 24,79 18,28 88 88 4,86 2,53 6,55 4,50 61,35 7,06 6,21 1,17 33,21 3,72 1,51 73,22 60,16 4,99 94,12 27,32 6,60 48,33 5 1 2 13 48,38 13,35 9,67 3,11 43,52 8,81 2,61 87,30 80,62 8,42 98,01 36,92 20,49 43,00 13 2 3 23

23 32 6 3 9 10 12 16 20 34 31 12 8 16 41 19 46 21 11 25 12 52 30 42 50 6 15 24 6 64 16 39 28 17 33 53

1.733 28.726 7.044 81.302 359 11.118 31.576 1.130.488 381.183 13.478.078 196 550 73 350 883 8,14 1.124 100,00

2000 Milyon TL. 2000 Yzde 2000 Adet 2000 Yzde 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 19952000 19952000 19952000 19952000 Yzde Milyon TL. Adet Milyon TL. Yzde Yzde Milyon TL. Milyon TL. Milyon TL. Milyon TL. Milyon TL. Milyon TL. Milyon TL. ABD Dolar ABD Dolar

34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

946.373 16.235.830 94 97 5,06 954 301 115 1,20 1,80 35 68 44 63 28 213 2.030 347 197 36,24 74,44 84,65 208 505 1 837 23 100,00 1.837 7786 939 100,00 100,00 138 392 82 464 165 248 2.668 2.249 3.967 45,23 84,98 91,28 652 1.056 1 1.852 15

2000 Yzde 2000 Yzde 2000 Yzde 2000 2000 2000 2000 Adet Adet Kws Adet

58 Yeil Kartl Kii Oran

2000 Yzde

84
Kaynak: http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ipg/guneydogu/gaziantepPER.pdf

III.3. 1980 Sonras Gaziantepin Meknsal Yaplan

1980 sonras neo-liberal yaplanmayla nemli bir ekonomik gelimilik sergileyen Gaziantep, kentsel mekn kapsamnda ok nemli bir deiim geirmitir. Tezin bu blmnde sermaye birikiminin younlamasyla bir ekim merkezi haline gelen Gaziantepin meknsal yaplan incelenmitir. Gaziantep, nfusun hzla kentsel alanlarda younlat illerdendir. 1950de kent nfusu 71.877 kii iken 56 ylda 14 kat artarak, 1 milyonu amtr. Kentin konut ve imarl, altyapl arazi ihtiyacn karlamak amac ile orta-st ve alt gelir gruplarna ynelik alanlar imara almtr. Genellikle zel mlkiyetteki konut alan planlamas kentte nemli miktarda imarl arsa stoku oluturmu ancak arazi rantnn artmas, inaat maliyetlerinin ykseklii, oturulabilir konut fiyatn, insanlarn alm gcnn tesine gtrmtr. Kaak yaplamay, gecekondulamay nlemek iin kamu mlkiyetine dayal toplu konut ve altyapl arsa retilerek kentin hizmetine sunulmutur. (Gllce T.K.A. 12.000 konut, Kzlhisar-Serince 35.000 konut, Balarba T.K.A. 170.000 konut, Sam Mezras Safaehir 46.000 konut, Talca 3.000 konut, Beylerbeyi T.K.A. I. ve II. Etap 35.000 konut, Bozda T.K.A. 7.000 konut)12. 1980den sonra Gaziantepte byk apl bir kent plan hazrlanmamtr. Genellikle 1/5.000 lekli ve daha kk nazm imar planlar ve uygulama imar planlar hazrlanmtr. Bu planlar ise daha ok gn kurtarmak iin acil ihtiya halinde hazrlanmtr. Aada verilen mcavir saha planlarnda daha net ekilde grlecei gibi arpk kentlemeyi zendirici bir yaplama olumutur. Gaziantep kentinin en son byk lekli imar plan 1974 ylnda hazrlanmtr. Bu tarihten sonra para para kk lekli

12

Gaziantep Nazm mar Plan, Gaziantep Bykehir Belediyesi Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 13

85 mevzi imar ile ilave nazm imar planlar oluturulmutur. Harita 1de Gaziantepin kent btn dikkate alnarak bir plan yaplmtr. Bu plan 1995 Yln ve 1.000.000 nfus hedeflenerek yaplmtr. Yukarda da bahsedildii gibi gnn ihtiyalarn karlamada eksik kalnarak bu plana ek planlar oluturulmu ve arpk bir kentsel geliim meydana getirmitir. Harita 1de dikkat eken ilk gelime gecekondularn kentin hem merkezine hem de sanayi blgelerine yakn olmasdr. Merkez ve sanayi blgelerinin arasna yerleen gecekondular gnmz itibariyle ehrin merkezini temsil etmektedirler. kinci nokta, toplu konut alanlar oluturularak gecekondular evrelenip yaylmalarn engellemek iin imara alan blgelerdir. Aada da grld gibi toplu konut alanlar merkezden uzak bir konumdadr. Ama ayn uzaklk kentin sanayi blgeleri iin geerli deildir. Geni yol hatlaryla sanayi blgeleriyle toplu konut alanlar arasnda bir duvar rlm ve gecekondu blgelerini evreleyerek yaylmalar engellenmeye allmtr. Neo-liberal yaplanma kapsamnda Gaziantepte ayr olarak gecekondu mahallesi olumamtr. Yeni gecekondu mahalleri kurulmayp, var olan gecekondu mahallerinin (iinde yaayan kiiler itibariyle) ok daha fazla younlat, aratrma ierisinde karlan bir sonutur. 1980den sonra oluan ilave imar planlar neredeyse kenti evrelemitir. Bundan dolay gecekondulama 1980 ncesi gecekondu mahallelerinde younlam ve neredeyse hi bo arsa ya da bahe kalmamtr. 1980 sonrasnda oluan mahalleler ise imar planlar ierisinde kayt-d olarak deil izinli olarak olumutur. Sonu olarak, kentin kuzey ve gney taraf konut alan olarak dnlrken, dou ve bat taraf daha ziyade sanayi blgesi olarak dnlmtr. Bu plan dncesinin byk ounluu hayata geirilmi ve gnmz itibariyle kentsel yaplanma baz kk-orta lekli planlarla bozulmaya allsa da genel itibariyle kentin geliimine yn vermitir.

86 Kentin meknsal geliimini daha iyi anlayabilmek iin 1974ten sonra oluturulan kent btn planna eklemlenen ilave imar planlar arasnda yapabileceimiz bir karlatrma, bu kentsel geliimi ok daha iyi anlamamz salayabilir. Aada 1980 sonras yaplan imar planlar belirtilmitir ama baz imar planlar haritada

bulunmamaktadr. Gaziantep Byk ehir Belediyesinin gncellenmi kent btn haritas on yl ncesine gitmektedir. Yani 1998 ylndaki ilave imar plan bile grnmemektedir. 1993ten sonraki imar planlar ise kent btn haritas zerinde krmz iaretle belirtilerek bu eksiklik almaya allmtr. Harita 2deki bu paral grnm bu sebeplerden dolay olumutur. mar planlar ile aada belirtilen yol hatlarnn evresi yerleim alanlar olarak dnlmtr. Kent merkezine geni yol hatlaryla eklemlenen konut alanlar, otobana yakn blgelerden seilmektedir. Bu seim sonucunda havann daha temiz olduu, yaplamann daha planl olduu yerleim birimleri meydana gelmitir. Burada belirtilmesi gereken bir dier nokta ise konut alanlarnn gneyde planlar dorultusunda younlamas salanrken, ayn younlamay kentin kuzeyi iin syleyemeyecek olmamzdr. Kentin kuzeyi, gneyi kadar younlaamam, bu a ise kentin bat taraf tamamlamtr. Bat tarafndaki meknsal younlama daha ok planl bir ekilde oluurken, kentin merkezine geni yol hatlaryla balanmtr.

87
Harita 1: 1974 Gaziantep Mcavir Saha Plan ve Eklentileri

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

88

lave planlara gemeden nce belirtmeliyiz ki, dier baz kentlerde grlen sanayi blgesine yakn yerleim birimleri Gaziantepte pek fazla grlmemektedir. Eski sanayi blgelerinin younlat kentin dou taraf-Nizip yolu zerinde baz gecekondu mahalleleri bulunsa da arlkl olarak sanayi blgelerinden uzaktr. Ama belirtilmesi gereken bu uzakln sanayi geliimine zarar vermedii gibi ok fazla yararnn bulunmasdr. Geni yol hatlaryla sanayi blgelerinin gecekondu mahallelerine balanmas, sadece ulam zaman olarak bir gecikmeye yol amtr. Dier pek ok kentte grlen bu yaplamann olumamasnn iki nemli sebebi vardr. Bunlardan ilki, ordu kararghnn bu blgede bulunmasdr. Daha henz sanayilemenin hemen hi olmad cumhuriyetin ilk yllarnda Gaziantep kentinde oluturulan ordu merkezi, gnmzde sanayiye yakn yaplamay engelleyen en byk sebeptir. Ordu karargh yani tugay kurulduu ilk yllardan itibaren, tugayn iini ve evresini aalandrmtr. Bu aalandrma sonucunda 1970li yllara gelindiinde imdiki sanayi blgesinde nemli bir orman tabakas olumutur. Bu da ikinci sebebi tekil eder. Dlk Orman denilen bu blgeye sanayi iin yer ayrlabilirken, yerleim yeri olarak yer ayrlamamtr. Bunun sonucunda sanayi blgelerinin evresinde yerleim yeri ok azdr. Geleneksel sanayi blgeleri ehrin iinde kalrken, yeni oluturulan sanayi blgeleri ehrin dnda oluturulmu ve ok iyi yol hatlaryla ehre balanmtr. Gaziantepin kentsel yaplanmasnda ilave imar planlar gnn ihtiyacn karlamak iin belli yllarda yaplmtr. zellikle sanayinin geliimi ve yaanan terr olaylar sonucunda yaanan g hareketine karlk olarak dzenlenmilerdir. Gaziantep mcavir saha plan ierisinde imara alan blgeleri gsteren harita ile ilave imar planlar incelenecektir.

89
Harita 2: Kk-Orta lekli lave mar Planlarnn Kente Eklemlenmesi

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

90
III.3.1. lave mar Planlar

mar planlar bir kentin ekilleniine yn veren belki de en byk aratr. Kentin nasl ekilleneceini ve gelecekte nasl bir grnt iereceine imar planlar yn vermektedir. Fakat imar planlar btnlk ierisinde deil de paral bir ekilde uygulanmas bir kentin yaplanmasn olumlu deil olumsuz etkileyebilmektedir. Bir bakma Gaziantepin meknsal yaplan da ilave imar planlar erevesinde paral bir grnt sergilemektedir. Farkl tarihlerde fakl blgelerde yaplan kk lekli imar planlar gnmz Gaziantep kentselliini oluturmu, byk lekli btnsel bir imar plan oluturulmamtr. Daha ok gn kurtarmak iin yaplan ilave imar planlar dzenli kent grnm bir yana, dzensiz kent btnnn genel hatlarn oluturmutur. Gaziantep kentselliinde farkl tarihlerde kk lekli ve paral olarak ilave imar planlar yaplmtr. imdi bu ilave imar planlarn inceleyelim.

III.3.1.1. 1980 lave mar Plan

lk ilave imar plan 1980 ylnda yaplmtr. Bu imar plan geleneksel sanayi merkezlerine yaknl ile dikkat ekmektedir. Arazi rantnn yksek olduu, otoyola uzakl, sanayi blgelerine yaknl ve bir bakma ehrin evresi saylan bu blgenin imara almas tamamen d etmenlerce belirlenmitir. Afganistandan kaan mlteciler iin toplu konutlar yaplmtr. Ama bu yerleim blgesine beklendii gibi Afgan mlteciler gelmemi ve yerli nfus buray kullanmtr. ok katl yaplamann olduu bu blge kentin dou tarafnda ve Nizip yolu zerindedir. Bu imar planndan da grlecei gibi kent yneticileri kentin ekillenmesinde ok nemli bir aktr olarak karmza

91 kmaktadr. Sadece sermaye dolamnn ya da kolektif tketimin deil ayn zamanda kent yneticilerinin de kent meknnn dzenlenmesinde ok nemli bir konumdadr. Afgan mlteciler iin yaplan konutlar sermaye birikimi ile deil ancak kent yneticilerinin kente etkisi ile aklanabilir. Devlet aktr gerek merkezden gerekse de yerelden dorudan ya da dolayl olarak kente etkisini mltecilere toplu konut yaparak gstermitir.

III.3.1.2. 1989-1990 lave mar Planlar

1980de yaplan ilave imar planndan sonra en kapsaml ilave imar planlar 1990 ylnda yaplmtr. Sanayilemenin belli bir dzeye gelmesi ve sermaye birikimine yol amas sonucunda Gaziantep kentine g younlaarak artmtr. Kentlemenin nedenlerinden ekici unsurlar kapsamnda deerlendirilen bu etkiye, bir de g eden kiilerin yaad itici nedenler eklenebilir. Gaziantepin hem kendi blgesinde yani Gneydou Anadolu Blgesinde hem de Dou Anadolu da yaanan terr olaylar insanlar ge zorlam ve bunun sonucunda ok nemli bir itici etken olumutur. Sonu ksmnda daha ayrntl olarak deinilecek olan bu kentleme nedenlerine bir de ulamn kolayl eklenebilir. letici nedenlere giren bu etmen Gaziantepin kentlemesinde tarihten

gnmze ok nemli bir etkiye sahiptir. 1989 ylnda balayan bu ilave imar planlar o gnn acil ihtiyalarn karlamaya yneliktir. 31.934 hektarlk mcavir alan 65.000 hektara karlmtr. Sanayilemenin ekicilii, yaanan terr olaylarnn iticilii ve yol hatlarnn ileticilii sonucunda Gaziantep 19891990 yllarnda nemli bir g olgusuyla karlam ve bunun sonucunda birok yeni konut alanlar oluturulmutur. Bu konut alanlar kentin sadece belli blgesinde deil, kentin hemen tm ynlerinde imara almtr. Eer yine de bir

92 karlatrma yapacak olursak kentin bat ve gney tarafnn konut alan olarak ok daha fazla younlat grlecektir. Bu younlamann en nemli nedeni ise sanayi blgelerinin kentin dou ve kuzey bat kesiminde younlamasdr. Konut alanlaryla sanayi blgelerini birbirinden ayrarak bir kentsel geliim dnlmtr. nemli bir dier husus ise, imara alan konutlarn belli bir plan erevesinde hayata geirilmesidir. 1980den sonra yeni gecekondu mahallesi hemen hi kurulmad iin, g olgusunun yaanmasyla 1980 ncesinde kurulan eski gecekondu blgeleri daha fazla. Kentsel geliim sonucunda gecekondu mahalleleri merkeze yaklam ve younlamken, imara alan yeni blgeler orta ve st snfn konut alanlar olarak dzenlenmitir.

III.3.1.3. 1993 lave mar Plan

19891990 yllarnda imara alan yeni konut alanlar gnn ihtiyalarn karlamaya yetmi ve hatta o tarihlerde imara lan konut alanlar gnmzde bile tam olarak doluluunu salayamamtr. Fakat tam bu noktada kentsel rant devreye girmi ve ihtiya olmad halde birok alan imara almtr. Artk imar planlar ihtiyaca gre deil kentsel ranta gre belirlenmektedir. Bunun sonucunda ilk olarak 1993te kentin gney ve gney-bat ksmnda iki tane ilave imar plan oluturulmutur. mara alan bu blgelerde gnmzde dahi tam bir doluluk gzlenmesi ok zordur. Hatta kurulan mahalleler gnmz itibariyle % 30luk bir doluluk oranna sahiptir. Baz mahalleler ise tamamen botur13. Gaziantepin sanayilemesi blmnde belirtildii gibi sanayileme patlamas asl olarak 1990 ile 1996 yllar arasnda yaanmtr. Bu sanayi patlamas nfus birikimini salam ve birok blgeden gmenler kente gelmitir. Arsa ve inaat malzemelerinin fiyatlarnn yksek olmas yeni gelen gmenleri gecekondu mahallelerine sevk etmi ve

13

Bu veriler Gaziantep kent btn incelemesinden karlan bir gzlemdir.

93 1993 ylnda yaplan imar, bu noktada orta ve orta-st snf konut alanlarna dnmtr. 1993 ylnda yaplan bu imar plann krlma noktas olarak deerlendirebilir ve ihtiyatan ok kentsel rantn artk kent meknn belirleyen temel etken olduunu syleyebiliriz.
III.3.1.4. 1998 lave mar Plan

Kentsel rantn nemli bir gelir kalemi olmas bu rantn daha da arttrlmasn gndeme getirmitir. Bunun sonucunda blgeye daha 1998 ylnda konut alanlar iin imar plan hazrlanmtr. Kentin dou ve kuzey-bat tarafnda imara alan bu blgelerde sanayiye yaknlk dikkat ekmektedir. Ama temel sebebi sanayi blgelerine yaknl deildir. Yaplan iki imar plan da kentin dou blgesindedir. Bu blgenin imara almas kentte kurulan havaalan ile ilgilidir. Arazi yaps sonucunda kentin dou ksmnn daha uygun olaca sonucuna varlmasyla, bu blgeye havaalan kurulmutur. Havaalannn kurulmas sonucunda, yol hatlarnn iyiletirilmesi ve bu yol hatlarnn evresindeki gecekondu mahallelerinin soylulatrlmas14 gerekmektedir. 19501980 aras emein kentleme dneminde gecekondu mahalleleri kentin dou ksmnda nemli bir paya sahiptir. Yaplan planlar gecekondu mahallelerini evrelemekte ya da bir blmnn yklmasn iermektedir. Kentin knt alanlarn gzlerden saklayarak, onlar yok gibi kabul etmek gnmz neo-liberal yaplanmasnn kente en byk etkilerinden biridir. Kent yoksullarn kentin daha az nemli yerlerine gndermek, havaalan yolu zerindeki knt alanlarn tasfiye etmek ve arazi rantna katkda bulunmak, 1998 yl imar plann zetlemektedir.
III.3.1.5. 2002 lave mar Plan
Soylulatrma; hem kamu hem de sermaye destekli olarak, ekonomik sermayesi zayf ama kltrel sermayesi yksek olan orta snflarn kentin tarihi ve kltrel eski mekanlarn ele geirmesi olarak tanmlanmaktadr (Geni, 2007:79). Fakat kolaj kent kavramyla birleen soylulatrma kent yoksullarn kentin grnmeyen blgelerine gnderilerek dlanmasn salamaktadr. Havaalan gibi kentin prestij alan bu noktada kent yoksullarndan arndrlmasn gerektirir. 1998de Gaziantepte yaplan imar plan gecekondu yaplanmalarnn tasfiyesini ve bu alanlara orta snfa hitap eden apartman tipi konutlarn yaplmasn iermektedir.
14

94 2002 ylnda bir ilave imar plan daha hazrlanmtr. Bu blgenin imara almas ise yine arazi rantnn yksek olmas nedeniyle nemli bir gelir kalemi oluturmasna baldr. Bu blge daha ok st snflarn kentin olumsuz zelliklerinden kendilerini yaltmak iin oluturduu konut alanlar olarak dikkat ekmektedir. Kentin bat ksmnda yer alan bu alan geni ve dzenli yol hatlaryla hem kent merkezine hem de sanayi blgelerine eklenmitir. Tamamen yaltlm ikili bir kent meknn younlatn bu imar plan erevesinde grebiliriz. Orta, orta-st ve st snf konut alanlar bu imar plan ile birlikte kentin bat tarafna kaymtr. Gaziantep kentinin bat taraf gecekondulamadan en az etkilenen blgedir. Gecekondulamann az olmas, orman tabakasnn varl, temiz hava ve niversite, hastane, hayvanat bahesi gibi nemli prestij alanlar kentin bat tarafnda olduundan dolay bu blgeyi arlkl olarak yksek gelirli kiiler tercih etmektedir.
III.3.1.6. 2004 lave mar Plan

2004 ylnda bir ilave imar plan dana hazrlanmtr. Bu plan ise toplu konut iin imara almtr. Toplu Konut daresi (TOK ) tarafndan bu blgeye toplu konutlar yaplarak kentin konut stokuna bir eklenti daha yaplmtr. mara alan bu blge kentin kuzey tarafnda bulunmaktadr. Otoyola ve otogara yaknl dikkat ekmektedir. Yine bu blge de iyi yol hatlaryla hem sanayi hem de ehir merkezine balanmtr. Dier baka bir gelime ise, 10.07.2004 tarih ve 5216 sayl Bykehir Belediye yasasnn geici 2. maddesi gereince valilik binas merkez alnarak 20 km yarapnda yeni belediye snr ile mcavir alan bykl 65.000 hektardan 125.500 hektara karlmasdr. Kentin ekillenmesinde devlet aktrnn ne kadar etkili olduunu 2004 ilave imar plannda ve mcavir alann geniletilmesinde grebiliriz. Kentin ekillenmesine dorudan etki eden devlet, imar planlar erevesinde arazi rantn geniletmekte ve ucuz konut iddiasyla

95 yaplan konutlar daha ok orta snfn hizmetine sunulmaktadr. Kent nfusuna yeterli konut bulunurken, daha fazla konutun yaplmas ve bunun devlet eliyle gerekletirilmesi, piyasay ynlendiren sermayenin yannda kamuyu da bir aktr olarak iin iine koymaktadr.
III.3.1.7. 2005 lave mar Plan

2005 ylnda oluan ilave imar plan, kent merkezine yaknl ile ve geleneksel sanayi merkezlerine yaknl ile dikkat ekmektedir. Bu plan havaalan yolu zerindeki yerleim ve i blgelerinin slahna dayanmaktadr. Var olan yerleim ve i blgeleri merkeze yakn bir konumdayd. Daha ok kkba hayvan ticaretinin yapld bu blgelerde, evre kirlilii ok fazla yaanmakta ve zellikle evreye ok kt koku verilmekteydi. Bu i merkezlerinin kent merkezinden tanmas bu plann temel zellikleri arasndadr. Dier bir zellii ise bu blgelerde oluan gecekondu blgelerinin slah almasdr. knt alanlarnn en ok younlat bu blgeler kentin genel grntsn bozmak gerekesiyle yklp yerine ok katl apartmanlar yaplmaktadr. Neo-liberal yaplanma ierisinde soylulatrma ve kolj kentin uygulamalarn bu imar plannda grebiliriz. Yaplan imar plan ierisinde baz blgelerde kent yoksullar ikamet etmekteydi. Kentin tarihi kalntlarnn bir blm ile baz kk i merkezleri de yine bu blgede bulunmaktayd. Havaalan yol hatlarnn buradan da gemesi, bu blgenin slahnn en byk sebebidir. Sonu olarak, yol gzergh zerindeki knt alanlar yklp apartmanlar yaplm ve zellikle evreye kt koku yayan hayvan ticarethaneleri baka blgelere sevk edilmitir.
III.3.1.8. 2006 lave mar Plan

Kentsel arazi rantnn en iyi somutlat plan ise kent merkezinin ok dnda oluturulan 2006 yl ilave imar plandr. Artk kent merkezine ve mcavir alanna

96 smayan arazi rant kendisini yakn kylere kadar uzatmaktadr. Kyn ismini tayan Bozda yerleim yeri, kent merkezine olduka uzaktadr. Kentin gney ksmnda oluan bu imar plan yaplrken hangi zorunluluktan oluturulduu merak konusudur. Yol ann ok az olduu hem ehir merkezine hem de sanayi blgelerine uzakl bu yerleim blgesinin temel zelliidir. ehir merkezine yakn yerleim blgelerinin henz tam olarak dolmadan, yeni yerleim alanlarnn almasnn sadece kentsel arazi rantnn artrlmas ile aklanabileceini syleyebiliriz.
III.3.2. 2006 Yl Arazi Kullanm Deerleri
Tablo 16: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006) FONKS YON ALANLARI Yksek Younluklu Konut Alanlar Orta Younluklu Konut Alanlar Dk Younluklu Konut Alanlar Ba Bahe Konut Alanlar Ticaret Alanlar Sanayi Alanlar BHA Resmi Kurum ve Sosyal Donat Alanlar Eitim Kurumu Alanlar Rekreasyon, Spor ve Yeil Alanlar Orman Alanlar Mezarlk Alanlar Ulam GENEL TOPLAM Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi Alan (m2) 32.850.000 28.800.000 68.800.000 17.600.000 10.600.000 54.300.000 23.200.000 5.250.000 53.600.000 22.200.000 4.000.000 48.800.000 370.000.000 Alan (ha) 3.285 2.880 6.880 1.760 1.060 5.430 2.320 525 5.360 2.220 400 4.880 37.000 Yzde 8,88 7,78 18,59 4,76 2,86 14,68 6,27 1,42 14,49 6,00 1,08 13,19 100,00

Grafik 3: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006)

2006 YILI ARAZ KULLANIM DEERLER

Yksek Younluklu Konut Alanlar Orta Younluklu Konut Alanlar

1.760 6.880

1060 5.430 4.880 5.360 2.320 525

Dk Younluklu Konut Alanlar Ba Bahe Konut Alanlar Ticaret Alanlar Sanayi Alanlar BHA Resmi Kur ve Sosyal Don Al Eitim Kurumu Alanlar Rekreasyon, Spor ve Yeil Alanlar Orman Alanlar Mezarlk Alanlar Ulam

2.880 3.285 400 2.220

97
Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

Yukarda gsterilen Tablo 16 ve Grafik 3de Gaziantep kentinin arazi kullanm deerleri verilmitir. Aka grld gibi dk younluklu konut alanlar yzde 18,59 gibi bir oranla Gaziantep kentinin en fazla arazi kullanm oranna sahiptir. Bu dk younluklu konut alanlar daha ok 1980den gnmze arazi rantnn artmasyla birlikte, kentin neo-liberal yaplanma sreci ierisinde, st ve orta gelirli gruplarn konut alan olarak dzenlenmitir. Arazi kullanmnda ikinci en yksek kullanm oran sanayi blgelerine aittir. Gaziantep sanayisinin ne kadar geni olduunu kulland arazi oranna bakarak da anlayabiliriz. Gaziantep kent arazisinin yzde 14,68ini kullanan sanayi blgeleri kentin meknsal yaplannda ekonomik getirileri kadar meknsal getirilere de yol amtr. Yeil alanlarn ve ulamn nc ve drdnc sray almas, arazi kullanm orannda nemli bir konumda olduklarn gsterir. zellikle yol hatlarnn geni ve dzenli olmas sanayi blgeleri ile konut alanlarnn birbirinden ayrlmasn salayan en nemli zelliktir. Yol hatlarnn kent arazi orannda nemli bir paya sahip olmas, bu zelliin en nemli gstergesidir. Yzde 13,19una sahip olan ulam gnmz Gaziantep kentselliini oluturan en nemli zellikler arasndadr. Bir dier nemli nokta yksek younluklu konut alanlar ile ilgilidir. Bu alanlar daha ok 1980 ncesi kurulan gecekondu alanlardr. Gnmz itibariyle knt alanlar kapsamna daha ok giren bu konut alanlar, kaplad kentsel araziye oranla ok daha yksek bir younlamayla ba baa kalmaktadr. Gaziantep kent arazisinin % 8,88ini kapsayan bu alanlar, younluk itibariyle kentin ok nemli bir nfus dilimini kapsamaktadr. Bugn 2006 yl iin Nazm mar Plan tamamlanan toplam imarl alan 37.000 hektardr. Bu alann %40.01 konut, %14.68 sanayi, %15.57 yeil alan, %2.86 ticaret, ayrlmtr. %6.00 orman, %20.88 ulam, altyap ve sosyal donat alanlarna

98

III.3.3. 1980 Sonras Gaziantepte Kentleme

Kentlemeyi ise ksaca kat birimler toplam deil bir sre olarak tanmlamtk. Kentleme sreci gn bir sonucudur ve gn niteliine ve niceliine gre kentleme sreci farkllklar gsterebilir. 1950 ile 1980 arasndaki emein kentleme dnemi tamamlanm bir sretir. Tamamlanm olan bu srecin incelenmesi devam eden bir srecin incelenmesinden daha kolay olabilmektedir. Bundan dolaydr ki 1980den gnmze kadar olan bu kentleme katmann emein kentleme dnemini de hesaba katarak incelemekteyiz. 1980den gnmze Trkiyede uygulanan temel politikalar neoliberal yaplanma ierisinde hayata geirilmitir. Neo-liberal yaplanma ise kente farkl grevler bimi ve bu grevleri yerine getirmesi iin uygun bir zemin hazrlamaya almtr. Trkiyedeki tm kentler bu sreten etkilenmi ve kendilerini bu srece dhil etmeye almlardr. Her kentte farkl seviyelerde hayata geirilen neo-liberal yaplanma Gaziantep kentinde de byk lde hissedilmitir. Kent meknnn deiim deeri ile kullanm deeri ierisinde ekillendiini belirtmitik. Kent st etkilere kar yerelin yani kentin verdii tepkiler bu deerleri belirlemektedir. Kapitalizmin temel zelliklerini sayarken, bu zelliklerin eliik olduunu belirtmitik. Bu eliiklii nlemek iin mutlaka sermaye birikiminin dzenlenmesi gerekmektedir. Bu dzenlemelerden birisi ise meknsal kaydrma yoluyla artk-deerin emilmesini salamaktr. Emein kentleme dneminde sermaye fazlas retim srecinde kullanlmaktayd. nk lke sanayilemeye yeni balam ve gelimi lkelerle olan bu

99 a hzl sanayileme hamleleri ile kapatmak Trkiyenin genel byme stratejisiydi. Keynesyen sermaye birikiminin tkanmas ve yerine geirilen neo-liberal politikalar kente yeni bir grev bimitir. Bu grev ise sermaye fazlasnn retken olmayan alanda yani kentin meknsallnda eritilmesi ve ar birikimin bu sayede dzenlenmesidir. Daha ok gelimi lkelerin izledii bu strateji, Trkiye gibi azgelimi lkelerde de belirli dzeylerde hissedilmitir. Kentin oluumunu daha ok sermaye dolam ile aklamaya alan kiiler gelimi lkelere bakarak deerlendirmelerini yapmaktadr. Trkiye gibi lkelerde ise devlet (yerel ya da merkezi) kent meknn etkileyen nemli aktrler arasndadr. zellikle kent meknn sermayeye kaynak aktarma arac olarak kullanan devlet aktr Trkiyede arlkl olarak hissedilmitir. Neo-liberal yaplanma ile birlikte Trkiyede kentler byk bir deiim/dnm sreci iine girmi ve bu sreten kazanl kmak iin byk aba harcamlardr. Tm bu deiim srecini Gaziantep de hissetmi ve kendi meknn bu srecin ierisinde tutmaya almtr. Gerek ilave imar planlar gerek sanayi alt yapsnn iyiletirilmesi gerek slah almalar gibi uygulamalar bu srete kazanl kmak iin dzenlenmitir. Neo-liberal yaplanmann Gaziantep kent meknna temel etkilerini; Deiim deeri arlkl bir kentsel yaplanma hkimdir Byk sermayenin kente etkisi gzlenmektedir Yeni gecekondu mahallelerinin olumamas dikkat ekmektedir retim arlkl bir kentsel yaplanmadan tketim arlkl bir kentsel yaplanmaya kay gzlenmektedir Kolj kent ve soylulatrma olgusu grlr kili bir kent mekn daha ok keskinlemitir

100 eklinde belirtebiliriz. imdi bu zellikleri daha ayrntl inceleyelim: Gaziantepte deiim deeri arlkl kentsel yaplanma; 1980den gnmze kent nfusunun ok zerinde bir alan imara almtr. zellikle 1993ten sonraki planlar dikkat ekicidir. 1993 ve sonras oluturulan konut alanlar kentin ihtiyacn karlamak iin deil, arazi rantn gelitirmek iindir. Nfus olarak Gaziantep 1.200.000 civarndadr. Merkezde ise 850.000 civarndadr. Konut alan olarak ise yaklak 3.000.000 kiiye yetecek kadar bir yaplanma sz konusudur. zellikle 1993ten sonra ilave imar planlar, nfus kriteri hesaba katlmadan oluturulmutur. Bir dier nokta ise hazrlk aamasnda olan Gaziantep evre Dzeni Plandr. Bu plan 1/100.000 lekli olup, ok daha fazla bir alann imara alaca belediye yetkilileri ile yaplan grmeden kan bir sonutur. Gaziantepteki nfusun ortalama % 38,1u kirac durumundadr. Bu oranla kentte olan konutlarn % 38,1unun sadece deiim deeri olarak kullanlmas sz konusudur.15 Gaziantep kent merkezinde alan byk al-veri merkezleri, ok katl i hanlar, zel ticaret alanlar kent meknn ok fazla etkilemi ve sonunda hizmetinden ok, kar dnlmtr. Karn egemen olduu bu dnce ise normal olarak deiim deerinin kullanm deerine oranla arlkl bir konumda olmasn salamtr. nemli bir dier uygulama ise TOK nin Gaziantepin birok yerinde konut ina etmesidir (Gllce T.K.A. 12.000 konut, Kzlhisar-Serince 35.000 konut, Balarba T.K.A. 170.000 konut, Sam Mezras Safaehir 46.000 konut, Talca 3.000 konut, Beylerbeyi T.K.A. I. ve II. Etap 35.000 konut, Bozda T.K.A. 7.000 konut ). mara alan bu konut alanlar rant hesap ederek oluturulduunu syleyebiliriz. Var olan konut alanlar brakalm doluluk seviyesini henz boluk seviyesinde olmasna karn hala yeni alanlarn imara almas kentin

Bu oran Gaziantepte mahalle muhtarlaryla yaplan grme sonucunda karlmtr. Bir sonraki blmde daha ayrntl deinilecektir.

15

101 piyasalatrlmasn ve deiim deeri arlkl bir kentselliin olumasn gsteren en nemli kanttr. Byk sermayenin kente etkisi; Gaziantepin kentsel konut yaplanmasnda tm toplu konut inas ulusal sermayeye verilmitir. Bazen taeron irketler de bu konut yaplanmasnda grev alrlar. Ama asl yapm grevi ulusal, hatta uluslar aras hizmette bulunan byk sermaye gruplarnndr. Byk sermaye sadece toplu konut alanlarn yaplandrmakla kalmayp, kentin nemli saylan blgelerinde zel site eklinde yaplanmalara da gitmitir. zellikle byk i merkezleri gnmz Gaziantep kentselliinde grlen en temel grntlerden biridir. Bu yaplarn yapm grevi ise yine byk sermaye tarafndan stlenilmitir. Sadece konut alanlar olmayp ulam ve alt yap almalarnn tamam byk sermayenin grev alan ierisindedir. Otoyol yapm, kente yeni gelen doal gaz boru hatt, st-alt geitler, sokak yaplanmasnda kilit ta gibi tm hizmetler byk sermayenin grev alan ierisindedir. Gaziantepte byk apl al-veri merkezleri 1980 ncesi hi yoktur. 1980 sonras neo-liberal yaplanmayla birlikte, zellikle 1990dan sonra byk lekli al-veri merkezleri kurulmutur. Ulusal sermayeyi temsilen; Carrefour, Migros, Gima, Beendik, Yimpa, etinkaya bata olmak zere

byk lekli al-veri merkezleri kurulmutur. Uluslar aras sermayeyi temsilen ise; Metro, Real bata olmak zere al-veri merkezleri kurulmutur. Zaten asl olan al-veri merkezlerinin almas deil ierisinde satlan metalarn niteliidir. Yani tketim merkezlerinde satlan metalarn ulusal ve uluslar aras sermayenin retim sreciyle alakal olarak halka sunulmas, byk sermayenin kentlerde tketimi artrarak karn artrmasdr. Sadece byk al-veri merkezleri almayp, bunlarn yannda daha ok blgesel hizmet veren orta lekli tketim merkezleri de kurulmutur. Baak, afak, Cergibozanlar gibi

102 daha ok dini temelde kurulan bu orta sermaye grubu tketim temelli kentsel yaplanmadan nemli derecede pay alabilmektedirler. Yeni gecekondu mahallelerinin olumamas; gecekondulama, hazine

arazilerine ya da zel mlkiyete yaplan kaak yaplamadr. Bu kaak yaplama 1950 ile 1980 aras Trkiye kentleme dnemine damgasn vurmutur. Tm byk kentlerde kendini gsteren gecekondulama, bu dnemde kentsellii belirleyen en temel etkendir. 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte oluan kentleme katman daha ok kent snr iindeki bo alanlar imara aarak, bu alanlarn piyasalamasn iermektedir. Konut stoku kent nfusuna yettii 1989-1990 dneminde Gaziantep kentini evreleyecek kadar byk apta alan imara alm ve bu dnemden sonra da yeni gecekondu mahalleleri olumamtr. zellikle 1993 yl krlma noktas olmu ve bu tarihe ve sonrasnda yaplan imar planlar brakn hazine ya da zel mlke kaak yaplamay ieren gecekondulamay, kent nfusunun kullanabileceinin ok zerinde bir alann konut alan olarak kentin hizmetine sunulmasn ierir. Yeni gecekondu mahalleleri olumazken, eski gecekondu mahallelerinde bir younlama gzlenmektedir. Bu younlama sonucu 1980 ncesi bir gecekondu mahallesi e hatta drde blnebilmitir. Bu blnme zellikle Perilikaya Mahallesi ile Dztepe Mahallesinde gzlenmitir. 1980 ncesi mahalleye ismini veren bu mahalleler, gnmzde mahalle ile birlikte daha ok semte ismini vermektedir. retim arlkl bir kentsel yaplanmadan tketim arlkl bir kentsel yaplanmaya; Gaziantep zellikle tekstil sektr bata olmak zere birok sanayi sektrnde geliim gstermi bir kenttir. Sanayi sektrnn gelimesinden kaynakl bir retim kenti de denilebilmektedir. Fakat son yllarda yaanan iki gelime bu retim kenti olmasn aksatmakta ve retimin yerine tketim sektrnn geliimi salanmaktadr. Bunlardan ilki kresel ekonomide rekabet koullarnn ok zor hale gelmesi ikincisi ise ilin

103 Kalknmada ncelikli Yreler (KY) kapsamndan karlmasdr. Tekstil piyasasnn uluslar aras alanda zorlamas ve bu pazara farkl lkelerin dhil olmas (rnein; in) Gaziantepin ihracatn drmektedir. kinci olarak KY kapsamndan karlan

Gaziantep sanayicileri komu illere yatrm yapmakta ve retimlerini bu illerde gerekletirmektedirler. Son yllarda Gaziantep retiminin yzn gldren sadece Irak ile yaplan ticarettir (toplam ihracatn yaklak % 28i). Bu uygulamalardan sonra Gaziantep kenti zellikle dier blge kentleriyle rekabet ansn nemli oranda drmtr. retim alanndaki bu gerilemeyi, yeniden retim alanlarndan olan kentsel yatrmlar yolu ile amaya alan Gaziantep kenti bu noktada zellikle nfus younlamasna gvenerek tketim bata olmak zere bir dizi uran merkezi olma yolunda ilerlemektedir. Sonu olarak retimin dmesi sz konusudur ve bu dn etkisini azaltmak iin tketim merkezi olmas iin abalamalar gzlenmektedir. zellikle konut alanlar yaplarak cazip deme koullar ierisinde insanlarn ev sahibi olmas zendirilmektedir. Byk-kk alveri merkezleri alarak tketimin arttrlmas gzlenmektedir. Kolj kent ve soylulatrma olgusu; Gaziantep kentinin meknsal yaplannda ok nemli bir noktadadr. Bu kavramlar hemen tm kapitalist kentlerde uygulama bulurken, ayn uygulama Gaziantep iin de geerlidir. Kolj kentin en temel zellii farkllktr. Farkl meknlarn bir arada bulunduu bir imajlar meknlamas gnmz Gaziantep kentini yaplandran etmenlerdendir. Farkllk ve imaj temelli oluan bu yaplanma Gaziantepin meknsal yaplannda zellikle ilave imar planlarnda grlmektedir. Havaalan yolunun temizlenmesi ve bu blgelerde ki gecekondu mahallelerinin slah imaj temelli soylulatrma politikalarn sonucudur. Merkez Gaziantep kalesinin tamamlanmaya allan restorasyonu ise tarihi farklln ortaya koymaya alan, kent btnn en iyi uygulamasdr. Bir tarafta tarihi meknlar, hemen yannda son

104 derece zen gsterilerek yaplan i merkezleri, tam bunlarn ortasnda byk lekli alveri merkezleri, gnmz kolj kent kavramnn en iyi somutlamalardr. Tm farkllklarn bir arada bulunduu post-modernist kltre uygun olarak ina edilen meknlarn hemen hepsi gze ho grnmektedir. Bir bakma mekn fetiizmine yol aan bu trl uygulamalarda holuk ve imaj esastr. kili kent meknnn keskinlemesi; 1980 sonras ilave imar planlarndan karlan sonulardan biride kent ii meknda ikili bir yapnn keskinlemesi olmutur. zellikle 1990, 1993 ve 2002 ilave imar planlar kentin bat-gneybat-gney taraflarnda oluturulmutur. Buradaki yaplanmalarn hibirinde gecekondulama yoktur. Konut tipi olarak ise apartman ve villa tipi konutlar arlktadr. zel gvenliin koruduu site eklinde yaplar arlktadr. Buralar kentin yeni ekillenen meknlardr. Bu ekillenme kentin orta-st snf gruplarnn ihtiyacn karlamak iin oluturulmutur. Temiz evrenin olmas ve planl bir yaplamann gereklemesi bu konutlarn temel zelliidir. Yeni imara alan orta-st snf gruplarnn oturduu apartman ve villa tarz, zel korumal, yeil alann kii bana ok fazla olduu, planl bir yaplamann olduu site konut alanlar ile 1980 ncesi kurulan alt snf grubunun oturduu, mstakil ev tarz, su orannn yksek olduu, kk parklarn haricinde yeil alann hemen hi olmad, plansz bir yaplamann olutuu gecekondu alanlar; kent btnnde ikili bir meknsal yaplanmann ne kadar keskinletiini gstermektedir.

III.3.4. Deerlendirme

Tm bu verilerden gnmz kentselliini oluturan etkenlerin neler olduu zerine ok nemli sonular karmak mmkndr. Bu sonular ok daha iyi anlatabilmek

105 iin Gaziantep Bykehir Belediyesinin kendi yaptklar ilem ve eylemleri hakl karmak iin nasl bir savunma gelitirdiklerine bakalm; daha sonra tm bu verilerden yola karak tezin temel varsaymlarn test etmek iin karlan sonular topluca deerlendirebiliriz. Gaziantep Bykehir Belediyesinin yapt ilemlere dair savunmas yledir:
Gaziantepin 2000 yl kent merkezi nfusu 865.979 kii bulunmu olsa da; Gaziantep kent merkezi ve 5216 sayl yasa ile Bykehir Belediyesine Balanan ile, ilk kademe ve kylerle beraber 2006 yl itibariyle toplam nfusu 1.500.000 olarak tahmin edilmektedir. Buna gre 2006 yl itibar ile planlanan alan 3.000.000 kiiyi hedeflemitir. Bu da mevcut nfusun 2 kat kadar alann imar plannn hazrlanm olmas demektir. Bu orann ok olduunu iddia eden grler ne srlebilir. Bu noktada gelimi lke kent rneklerine bakacak olursak; ABD kentlerinde; 19701990 yllar arasnda New Yorkta nfus % 8 artarken kentsel alan % 65; Chicagoda nfus % 4 artarken kentsel alan % 46 artmtr. Clevelandda ayn dnemde nfus % 8 azalrken dahi kentsel alan % 33 artmtr. Byk ABD kentlerinde kentsel alan nfus artnn 810 kat zerinde bymtr (Robert Geddes Metropolis Unbound). Resmi ABD kaynaklarna gre ise; 19601990 yllar arasnda ABDde tm kentsel nfus % 13 artarken, kentsel alanlar (nfusun 6 kat zerinde) % 80 artmtr. Kreselleme srecinde, tm dnyada ve lkemizde temel siyasi tercih liberalizm veya serbest piyasa ekonomisi olduuna gre; bu sistemin en ileri rnei olan ABD kentlerindeki gelime modelinin tm dnya kentlerine hkim olmas da kanlmazdr. Sonu olarak, kresellemenin kentsel gelime modelini uygulamak; kentte kamu yarar ilkesini gz ard etmek veya ekolojik dengeyi alt st etmek anlamna da gelmemektedir .
16

Yukarda belediyenin yapt savunma ierisinde, ilk olarak siyasi tercih olan liberalizm dncesine dikkat ekilmektedir. Liberalizm (ki tezin konusu da liberalizmin yeniden yaplandrlmas olan neo-liberalizmdir) kentsel gelimeyi oluturan en nemli etkendir. zellikle liberalizmin en gelimi olduu lke olan ABD kentlerinden rnek verilerek kendi ilem ve eylemlerine meru zemin hazrlamaktalar. Aslnda buradan karlabilecek en nemli sonu, kentin kendisinin piyasalatrlmas srecinin dnyann
16

Gaziantep Nazm mar Plan, Gaziantep Bykehir Belediyesi Yaymlanmam Rapor, Tarihsiz, s. 14

106 hemen tm kentlerinde grlmesidir. zellikle ABD gibi olmak isteyen azgelimi lkeler, ABDyi taklit ederek neo-liberal yaplanma ile birlikte kentin sermaye tabanl olarak dnmn hedeflemektedirler. Kentin kullanm deerinden ok deiim deeri zerinden ekillenmesini isteyen bu uygulamalar Gaziantep kenti iin de geerli olmu ve kent nfusunun ok zerinde bir alann imara almasn salamtr. kinci nokta ise kreselleme ve dnyaya eklemlenme sreciyle alakaldr. Kreselleme sreciyle kentsellik kendisini bu srecin iinde belirli yer edinebilmek iin baz yaplanmalara gitmitir. Bu yaplanmalarn temel ekseni ise piyasalama dncesinin toplumsallamas isteidir. Polanyinin de belirttii gibi piyasa ekonomisi ancak piyasa toplumunda ilerlik kazanabilir. Bu dnceden hareketle kentselliin de dhil olduu hemen tm alanlarn piyasalamas kreselleme dncesinin temel eksenini oluturmaktadr. Her gelime dnemi gibi neo-liberal gelime dnemi de kendi kentselliini oluturmakta ve kenti kendine uyarlamaktadr. Bu uyum sreci ierisinde kentin yeniden yaplandrlmas ile sermayenin yeniden yaplandrlmas i ie girmi ve kent bir bakma rant arac olarak dnlerek metalamas salanmaya allmtr. Kresel kent olma iddias ile geliimlerini srdrmeye alan kentler, bu yaplanma ile birlikte kreselleme ile btnlemeye almaktadr. Konut alan ihtiyac yokken birok mcavir alann ilave imar planlar ile konut alanlarna dntrlmesi kentte kullanm deerinden ok deiim deerinin egemenliini kurmasyla alakaldr. Bu noktada zellikle 1993 yl krlma noktas olmutur. 1993 yl ve sonrasnda yaplan ilave imar planlar byk oranda arazi rantn genileterek byk sermayeye ve onun yerel uzantlarna kaynak aktarma arac olarak planlanmaktadr. Kentin ekillenmesi srecinde devletin bir aktr olarak karmza kmas bu nokta da ok nemlidir. TOK ve dier toplu konut alanlarnn merkezi devlet ya da belediyeler tarafndan yaplarak kentin hizmetine sunulmas devlet aktrnn kent

107 meknn yaplandrmasnda ne kadar nemli olduunun somut rnekleridir. Kentin soylulatrlmas kapsamnda eski gecekondu mahallelerinin yklp, yerine yenisinin yaplmas sreci Gaziantep kentinde zellikle havaalan yolu zerinde gzlenmektedir. Kentin birok blgesine TOK apartman tipi siteler yapm ve arazi stokuna yenilerini eklemitir. Bu uygulamalar devletin dorudan kente etkisi olarak deerlendirilmekte, altyap, alt-st geit, doal gaz, kilit ta gibi hizmetlerin sermayeye devredilmesi ise dolayl olarak kente devletin etkisi olarak deerlendirilebilir. Devletin dorudan ya da dolayl etkisi ile sermayenin kenti etkilemesi kentsel mekndaki ikili yapy daha da keskinletirmektedir. Genel olarak tm bu uygulamalar ise imar planlar erevesinde Gaziantep kentinde grebiliriz.
III.4. Gaziantepin Kent Mekn le ktisadi Btnleme Tarzlar

Tezin bu blmnde, neo-liberalizmin kentleri nasl etkiledii ve kentte yaayan toplumlarn bu etkiye kar kendilerini nasl ekillendirdikleri incelenmitir. Kendilerini ekillendiren toplumsal snflar bu ekillenite meknsal uzantlar da kullanmaktadr. Gnmz kentsellii karmak bir yap sergilemektedir. Neo-liberal yaplanmann belli birtakm toplumsal savunma davranlarn gelitirdiini daha nceki blmlerde belirtmitik. Bu davranlarla kent mekn kendisini ekillendirmektedir. Bu ekilleni Karl Polanyinin tezi kullanlarak gsterilmeye allmtr. Hatrlayacak olursak Polanyi tr iktisadi btnletirme tarzndan bahsetmektedir; bunlar Karlkllk, Yeniden Datm ve Deiim tarzlardr. Bu btnleme tarzlarnn tanmlarn nceki blmde yapm ve gnmz kentselliinde bu btnleme tarzlarnn hepsinin grlebileceini ileri srmtk. Harveyin de (2006) ileri srd gibi, kapitalist lkelerdeki gnmz kentsellii bu iktisadi btnleme tarzna uygun olarak ina edilmi toplumsal biimlerin bir sentezi grnmndedir. Bir bakma Gaziantepin kentsel

108 yaplannn da bu senteze uygun olduunu syleyebiliriz. Gnmz metropoln farkl meknsal rnekler ierisinde, bu senteze uygun olarak inceleyen aratrmaclar da vardr. Devlet-Piyasa Kartlnn tesinde adl kitab ile Aye Bura (2003), bu aratrmaclar arasnda saylabilir. Daha ok kuramsal bir ereve sunmaya alan Burann bu kitab Gaziantepin kentsel yaplanmasn incelerken nemli bir kaynak oluturmaktadr. Ksaca, Polanyinin, karlkllk, yeniden datm ve deiim tarzlarnn, Harveyin gnmz kapitalist lkelerdeki metropollerine dair aklamalarnda kullanmas ve Burann bu tarzlarn Trkiyede somutlaan baz rnekleri, Gaziantep kentselliini incelememizde temel hareket noktalar olmu ve incelemenin temel kuramsal erevesini oluturmutur.

III.4.1. ktisadi Btnleme Tarzlar ve Kente Eklemlenme

ktisadi btnleme tarzlarndan olan bu tarz gnmz metropoliten merkezlerinde deiik ekillerde grlmektedir. Deiim temelli iktisadi btnleme tarz gnmz kapitalist sistemini temsil ederken, dier iki tarz olan karlkllk ve yeniden datm nceki birikim tarzlarn temsil ederler. Karlkllk ilk a toplumlarn yeniden datm ise orta a toplumlarn simgeler. Burada belirtilmesi gereken belki de en nemli nokta eski iktisadi btnleme tarzlarnn gnmz kentselliinde maddi temele gre belirlenmesidir. Yani nceki toplumsal sistemlerde koullar yle bir iktisadi btnleme tarzn ngrrken, gnmz kentselliinde grnen zorunluluktan kaynakl olarak yaplan bir savunma davrandr. Eski toplumsal yapda rza ile gerekleen iktisadi btnleme tarz gnmzde zorunluluktan kaynaklanmaktadr. ki-uluslu hegemonik bir proje olarak tanmlanabilen neo-liberal yaplanmada kayrlan ulus deiim temelli bir meknsal

109 yaplanma gsterirken, teki ulus olarak isimlendirilen geni halk kitleleri ise daha ok karlkllk temelli bir meknsal yaplanma gstermektedir. Yeniden datm temelli iktisadi btnleme tarz daha ok devletin himayesinde gerekletirilmektedir. 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte devletin piyasalardaki dzenleyici ilevleri nemli baz deiim sreci ierisinde farkllamtr. Devlet piyasalardaki yeniden datm temelli grevlerini azaltm ve bir bakma piyasalar biraz daha serbestlemitir. TOK ler gibi konut yatrmlar haricinde toplumun konut sorunlar piyasa sistemi ierisinde zmlenmektedir. TOK ler de yine piyasa deeri tayan konutlar olduu iin 1980 ncesi emein kentleme dneminin devlet politikalarndan farkl bir yaplanmaya iaret etmektedir. Yani devlet, kaynaklarn toplumun yeleri ierisinde ortak bir merkezden bltrmek yerine bir bakma piyasada ucuz konut yapan bir iletme olarak faaliyet gstermektedir. Sonu olarak devletin baz grevlerinden ekilmesi ve piyasalarn biraz daha serbestlemesi baz snfsal davranlarn geliimini salamtr. Burann (2003:23) da belirttii gibi Yerel iletmeler arasndaki rekabeti de dayanmay da ieren ekonomik ilikiler, etnik ve din cemaat mensuplar arasndaki yaknln, ii-iveren ilikilerini dzenleyen formel kurallarn yerini almas, ailenin, refah devletinin koruyucu roln stlenmesi, bugn ok rastlanan olgular olarak karmza kyor. Yani formel ile enformelin geiken geometrisi ierisinde ekonomik ilikilerdeki deiim cemaatlemeye yol amakta ve devletin stlendii grevlerden ekilmesi, cemaat topluluklarnn bu grevleri slenmesini salamtr. Ekonomi alanndaki bu deiimin toplumun birok alanna farkl etkiler yaratm ve bu etkilerden Gaziantepin kent mekn da nasibini almtr. 1980 sonras deiim temelli oluturulan mahalleler ile karlkllk temelli oluturulan mahalleler Gaziantepin kentsel meknn oluturun iki byk etmen olarak karmza kmaktadr. imdi Gaziantepte incelenen mahallelere geebiliriz.

110

III.4.2. ncelenen Mahalleler ve Genel zellikleri

Bu blmde aktarlacak olan bulgularn nemli bir blm Gaziantep kent merkezindeki mahallelerin muhtarlar ile yaplan yzyze grmeye dayanmaktadr. Mahallelerin meknsal konumu, yerleenlerin genel zellikleri, gelir durumlar ve mahallelerde ikamet edenlerin kendi aralarndaki ilikileri incelenmitir. Bu genel inceleme dorultusunda Gaziantep kent merkezindeki iki ileden toplam otuz muhtarlk analiz birimi olarak seilmitir. Gaziantep merkez ileleri ahinbey ve ehitkmil olmak zere iki tanedir ve bu ileler ierisinde 186 mahalle bulunmaktadr. Bir mahalleyi en iyi tanyacak kiinin o mahallenin muhtar olduu varsaymyla 186 mahallenin 30u seilmi ve bu 30 mahallenin muhtarlaryla tez varsaymlarn test etmek iin yzyze grme yaplmtr. Veri toplama tekniklerinden olan grme; mahallenin genel yapsn anlamak, mahallede oturan kiiler ile ilgili bilgi toplamak, mahalle meknn tanmak amacyla

gerekletirilmitir. Grmeden sonra oluan sonu ise daha ok snfsal davran tarzlarnn mahalleleri nasl oluturduu ve mahallenin iinde nasl bir yaplanmaya gidildii noktasnda aklayc bir niteliktedir. Kentin sadece belli bir blgesine ya da mahallesine younlamak ve bu alanda aratrma yapmak daha ok mikro lekli derinlemesine bir aratrma olmaktadr. Fakat neo-liberal yaplanma makro lekli bir yaplanma olduu iin derinlemesine mikro bir inceleme yerine, Gaziantep kent btn dikkate alnarak bu yaplanma ierisinde kent meknnn nasl bir deiim gsterdii ve mahallelerin olumas srecinde toplumsal gruplarn hangi ltlere gre kendi meknlarn oluturduu gibi daha genel bir inceleme dnlmtr. Neo-liberal yaplanmann sadece kent yoksullar zerine etkileri, orta ya da

111 st snfn meknda younlamas gibi daha ok ayr olarak incelenen derinlemesine alan aratrmalar yerine btnlk bir bak asyla genel olarak tm gruplarn kent ile nasl btnletii incelenmeye allmtr. A ilikisi ierisinde karlkllk, Trkiye toplumunda merkezi bir nemdedir. Bir bakma karlkllk ilikisini Gaziantep kentinde inceleyen bu tezde, mahalle muhtarlar ile yaplan grme srecinde cemaatsel yaplanmalar akraba/hemeri birliktelii olarak deerlendirmitir. Bu birlikteliin kent mahallelerini nasl ekillendirdii ise inceleme sonucunda belirginlik tayacaktr. Mahallelerde yaplan incelemede etnik, dini, blgesel vb gibi daha ok derinlemesine inceleme kriterlerine giren etkiler inceleme d braklmtr. nk alt, orta ve st snf konut alanlar Gaziantep kentinde ok geni bir alan igal ettii iin bu alanlarda derinlemesine inceleme yerine genel mahalle oluum dinamikleri seilmitir. Ksacas, alt, orta ve st snflarn sadece biri deil hepsinin kent meknndaki arlklar, eklemlenmeleri ve neo-liberal yaplanma ile birlikte gsterdikleri genel deiim incelenmitir. Mahalleler corafi kriterler dorultusunda seilmitir. Gaziantep mahalle krokisi zerinde sadece belli bir blgeye younlamaktan ok, kentin btn dikkate alnarak dengeli bir ekilde mahalle seimi yaplmtr. Seim yaplrken her iki ileden 15er mahalle (zellikle merkez ve evre mahalleleri) seilmitir. Merkezde olan mahalleler ile ehrin merkezinden uzak olan evre mahalleleri dikkate alnmtr. Neoliberal yaplanmann balang yl olarak kabul edilen 1980 yl ncesi ve sonras olarak da, bir baka mahalle seim kriteridir.

112
Tablo 17: ncelenen Mahallelerin Genel zellikleri
le Merkez/evre 1980 ncesi/Sonras Gelir Durumu17 Nfus

Alaybey Mahallesi Binevler Mahallesi Cengiztopel Mahallesi Dztepe Mahallesi Karagz Mahallesi Konak Mahallesi Kurbanbaba Mahallesi Karata Mahallesi Ocaklar Mahallesi Perilikaya Mahallesi 23 Nisan Mahallesi Yeilevler Mahallesi Osmangazi Mahallesi nald Mahallesi Saakl Mahallesi Atatrk Mahallesi Emek Mahallesi Gazikent Mahallesi Gvenevler Mahallesi Mevlana Mahallesi Selimiye Mahallesi

ahinbey ahinbey ahinbey

Merkez evre Merkez

nce nce nce

Alt Orta Orta

1459 9851 13285

ahinbey ahinbey ahinbey ahinbey

Merkez Merkez Merkez Merkez

nce nce nce nce

Orta Alt Orta Alt

7919 740 19586 6131

ahinbey ahinbey ahinbey

evre evre evre

Sonra nce nce

st Alt Alt

30109 10196 10746

ahinbey ahinbey

evre evre

Sonra Sonra

Orta Alt

6217 12217

ahinbey

evre

Sonra

st

5057

ahinbey ahinbey ehitkmil ehitkmil ehitkmil ehitkmil

Merkez Merkez evre Merkez evre evre

nce nce Sonra Sonra Sonra Sonra

Alt Orta st st Orta Orta

4725 1243 11976 9178 13913 17839

ehitkmil ehitkmil

evre evre

Sonra Sonra

Alt Alt

15256 13589

17

Muhtarlar ile grme yapld srete asgari cret alt ile asgari cret araln alt, asgari cretten yksek ile 2500 TL arasn orta, 2500 TL ile zerini ise st gelir grubu olarak snflandrlmtr. Bu snflandrma muhtarlar ile yaplan grmeden karlm ve mahallelerde ikamet eden arlkl gelir grubuna iaret etmektedir.

113
Karyaka Mahallesi Kayan Mahallesi Merve Mahallesi Sargllk Mahallesi Pir Sultan Abdal Mahallesi ehir Gsteren Mahallesi Umut Mahallesi ncilipnar Mahallesi Yeni Mahalle ehitkmil Merkez nce Orta 6362

ehitkmil ehitkmil ehitkmil

Merkez evre Merkez

nce Sonra Sonra

Alt Orta Orta

14244 10378 11328

ehitkmil

evre

Sonra

Alt

7402

ehitkmil

evre

Sonra

st

336

ehitkmil ehitkmil

evre Merkez

nce Sonra

Alt Orta

7525 2538

ehitkmil

evre

nce

Alt

11060

Kaynak: 30 Mahallenin Muhtarlaryla Yaplan Saha Aratrmas (01-25/01/2008) ve Mahalle Nfus Verileri (Kaynak: www. tuik.gov.tr.)

ncelenen mahallelerin genel zellikleri yukardaki tabloda belirtilmitir. 1980 ncesi kurulan mahallerden hibirisi st snf konut alanna girmemekte ve daha ok alt gelir grubu bu mahallelerde oturmaktadr. Kent iindeki merkez/evre ilikisi ise kark bir yap sergilemektedir. Kentin merkezinde ve evresinde alt, orta ve st snf konut alanlar bulunmaktadr. Bundan dolay kent merkezi ve evresi diye alt, orta ya da st snf gibi bir snflandrmaya gidemeyiz. Fakat snfsal konut alanlarnn birbirlerinden ok fazla ayrmtr. Kent ii meknda ikili yapnn keskinlemesini burada grebiliriz. Gaziantep kentinin zellikle bat ksm kent yoksullarna bir bakma kapatlm durumdadr. zel gvenlikli site eklindeki apartman ya da villa tarz konut alanlar bu blgede younlam ve bir bakma kent yoksullarn izole etmi bir kentsel alan oluturulmutur. Kentin dier evre blgelerinde ise tersi bir etki gzlenmekte ve bir bakma zenginleri izole eden bir mekn olumutur. Kentteki bu ikili yap birbirleri ile en asgari dzeyde iliki ierisine girmekte ve bir bakma kendi yaam alanlarn oluturmaktadr.

114 Kent merkezinde de evre alanlar gibi bir yapnn olduunu syleyebiliriz. ncelenen merkez mahallelerden 5i alt, 7si orta ve 1i st snf konut alanna girmektedir. Bundan dolay kent merkezindeki mahalleleri daha ok orta snfn kullandn syleyebiliriz. st snf konut alanndan sadece Emek Mahallesi merkez mahalle kategorisine girmekte ve bu mahallenin 1980 sonras kurularak yerli kent burjuvazisinin kent merkezine yakn, daha ok klk olarak kullandklar evler belirleyici olmaktadr. Kent merkezindeki mahallelerden 5i alt snf konut alanlar kategorisine girmektedir. Alaybey ve Karagz mahalleleri Gaziantep Kentinin ilk kurulduu yllardan gnmze gelmitir. Yani kurulular Trkiye Cumhuriyetinden daha eskiye dayanmaktadr. Bu mahallelerin kent merkezinde kent yoksullarn barndrmas, bu iki mahallenin kentin tm olumsuz etkilerine maruz kalmas ile aklanabilir. zellikle kent merkezinde olmas, tinerci ocuklarn bu mahalleleri mekn olarak benimsemesi, hrszlk, mafyalama, uyuturucu ve kadn ticaretinin yapld bu merkez mahalleler kentteki birok olumsuz zellikleri iinde barndrd iin, bu blgelerde sadece ekonomik durumu ok kt olan alt snf grubuna giren kiiler zorunluluktan kalmaktadr. Kurbanbaba, nald ve Kayan mahalleleri ise kentsel gelimeden kaynakl olarak merkeze yaknlam gecekondu mahalleleridir. Fakat bu mahallelerde kentin yoksullar ikamet etmekte ve bu mahalleler kentsel dnm projesi ierisinde ilk dzenlenecek mahalleler arasnda yer almaktadr. zellikle Kayan Mahallesi ipek yolu zerinde olduu iin bu mahallenin yola bakan blmnde kentsel dnmn ilk uygulamalarn grebiliriz. Kayan mahallesi

ierisinde ipek yolu zerinde birok alan kentsel dnm projesi kapsamnda pilot blge olarak seilip dzenlenmeye balanmtr. nald mahallesi ise geleneksel sanayi merkezlerinin olduu blgede kurulduu iin ve bu sanayi retiminin yapld iletmeler tanmaya balad iin ve havaalan yoluna yaknlndan dolay bu mahallenin de

115 yaknda kentsel dnm ierisinde dzenleneceini syleyebiliriz. zellikle 2005 ylndaki ilave imar plan bu mahallenin de bir blmnn olduu bir alan kapsamas noktasnda nemlidir. Gecekondu mahallelerinden olan Kurbanbana Mahallesi ise hibir ekim ve cazibe merkezine yakn olmad iin yakn zamanda bir dzenleme ya da soylulatrma projesi ierisine girecei dnlmemektedir.

III.4.3. Tercih Sebepleri

ncelenen Mahallelerin Ekonomik zellikleri ve Oturanlarn

Mahallelerin oluum dinamikleri genellikle ekonomik alt yapyla alakal olarak belirlenmektedir. Her kii ya da toplumsal grup kendi ekonomik durumuna gre kendi meknn semekte ve yaam alann mekn ile btnletirerek hayatn devam ettirmektedir. Gaziantep kent meknnn da ekonomik gstergelere gre tr kentsel mekn olduunu syleyebiliriz. Bunlar st, Orta ve Alt snf konut alanlardr. Bu blmn giriinde belirtildii gibi bu blmdeki verilerin byk ounluu, kent btn ierisindeki 186 mahalleden 30unun muhtarlar ile yaplan grmeden elde edilmitir. Mahalle muhtarlarnn verdii beyanlar dorultusunda, 2500 TL ve zeri gelir grubunu st, Asgari cretten (435 TL) yksek ve 2500 TL aras gelir grubunu orta, asgari cret (435 TL) ve altn ise alt snf olarak bir snflandrmaya gidilmitir. Bu snflandrma dorultusunda konut alanlarn da alt, orta ve st diye bir kategoriye ayrarak, incelemeyi bu konut alanlar ve temel zellikleri erevesinde deerlendirmeye allmtr. zellikle mahallede ikamet eden kiiler itibariyle meslekleri, gelir gruplar ve mahalle seim kriterleri bu snflandrmann yaplmasnda belirleyici olan etkenlerdir. Alt, orta ve st snf konut alanlarn ayr olarak inceleme yerine toplu olarak bir tabloda verilerek ve en

116 sonunda mahalle muhtarlar ile yaplan grmeden kan tm veriler sonucunda genel bir inceleme yaplmas daha uygun grlmtr. Bu blmde incelenen mahallelerde oturan kiilerin genel ekonomik zellikleri ve tercih sebepleri incelenecektir. (bkz. Tablo 18)

117

Tablo 18: Mahallelerin Ekonomik zellikleri ve Oturanlarn Tercih Sebepleri (Muhtarlarn Beyanlarna Gre Oluturulmutur)

Alaybey Mahallesi

Cengiztop el Mahallesi 100-250 TL

Karagz Mahallesi

Kurbanbaba Mahallesi

Ocaklar Mahallesi

Perilikaya Mahallesi

nald Mahallesi

Mevlana Mahallesi

Selimiye Mahallesi

Karyaka Mahallesi

Kayan Mahallesi

Pir Sultan Abdal Mahallesi 200-300 TL

Umut Mahallesi

Yeni Mahallesi

Ortalama Ev Kiras

250-500 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

30-200 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

100-250 TL

Oturan Kiilerin Arlkl Meslekleri

1. i 2.Esnaf 3.KOB Sahibi Asgari cret (435 TL) ve Alt

1. i

1.Esnaf 2. i

1. i 2.Esnaf

1. i 2.Esnaf

1. i 2.Memur

1. i

1. i 2.Esnaf

1. i

1. i 2.Esnaf

1. i 2.Esnaf

1.Serbest Meslek

1. si 2.Esnaf

1. i

Oturan Kiilerin Arlkl Gelir Grubu

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL) Alt

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL) ve Alt

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL)

Asgari cret (435 TL) ve Alt

Asgari cret (435 TL) ve Alt

Mahallelerde Oturma Seiminde Kriterler

1. yerine Yaknlk 2.Ucuz Konut

1.Ucuz Konut 2.Hemeri /Akraba Bir.

1. yerine Yaknlk 2.Ucuz Konut

1.Ucuz Konut 2.Hemeri/ Akraba Bir.

1.Ucuz Konut 2.Hemeri/ Akraba Bir.

1.Hemeri /Akraba Bir. 2.Ucuz Konut

1.Ucuz Konut

1.Ucuz Konut 2.Hemeri /Akraba Bir.

1.Ucuz Konut 2.Hemeri /Akraba Bir.

1. yerine Yaknlk 2.Ucuz Konut

1.Gvenlik 2.Hemeri /Akraba Bir. 3.Ucuz Konut

1.Ucuz Konut 2.Hemeri/ akraba Bir.

1.Hemeri/ Akraba Bir. 2.Ucuz Konut

1.Hemeri/ Akraba Bir. 2.Ucuz Konut

118

Binevler Mahallesi

Dztepe Mahallesi

Konak Mahallesi

23 Nisan Mahallesi

Yeilevle r Mahallesi

Saakl Mahallesi

Gazikent Mahallesi

Gvenevl er Mahallesi

Merve Mahallesi

Sargll k Mahallesi

ncilipna r Mahallesi

Karata Mahallesi

Atatrk Mahallesi

Emek Mahallesi

Osmanga zi Mahallesi

ehir Gsteren Mahallesi

Ortalama Ev Kiras

250-500 TL

100-250 TL

250-500 TL

100-250 TL

100-250 TL

250-500 TL

250-500 TL

250-500 TL

250-500 TL

250-500 TL

400-600 TL

250-500 TL

500-1000 TL

400-800 TL

500-1000 TL

250-500 TL

Oturan Kiilerin Arlkl Meslekle ri

1.KOB Sahibi 2.B S 3.Hizmet Sektr

1. i 2.Memur

1.Yurtd ndaki iler 2.Memur

1.Memur 2.Hizmet Sektr

1.Memur 2. i 3.Serbest Meslek

1. i 2.Memur 3.Esnaf

1.Memur 2.Esnaf

1.Memur 2.KOB sahibi 3.B S

1.Memur 2.Esnaf 3.Emekli

1.Hizmet Sektr 2.Memur 3. i

1.Esnaf 2.Memur 3.KOB Sahibi

1.Hizmet Sektr 2.Esnaf

1.KOB sahibi 2.Esnaf 3.B S

1.B S 2.KOB sahibi 3.Hizmet Sektr

BS KOB sahibi

1.Esnaf 2.KOB sahibi 3.B S

Oturan Kiilerin Arlkl Gelir Grubu

10002500 TL

435-1000 TL

435-1000 TL

435-1000 TL

435-1000 TL

435-1000 TL

10002500 TL

10002500 TL

10002500 TL

10002500 TL

10002500 TL

2500 TL ve st

2500 TL ve zeri

2500 TL ve st

2500 TL ve st

2500 TL ve st

Mahallel erde Oturma Seimind e Kriterler

1.Temiz evre 2.Gvenl ik

1.Ucuz Konut 2.Hemer i/akraba Bir.

1.Temiz evre 2.Hemer i/Akraba Bir.

1.Ucuz Konut 2.Temiz evre

1.Ucuz Konut 2.Hemer i/Akraba Bir.

1.Ucuz Konut 2.Gvenl ik 3.Hemer i/Akraba Bir.

1.Hemer i/Akraba Bir. 2.Temiz evre

1.Gvenl ik 2.Temiz evre

1.Temiz evre 2.Gvenl ik

1.Gvenl ik 2.Temiz evre

1. yerin e Yaknlk 2.Gvenl ik

1.Gvenl ik 2.Temiz evre

1.Gvenl ik 2.Temin evre

1.Planl Mahalle 2.Gvenl ik

1.Gvenl ik 2.Planl Mahalle

1.Temiz evre 2.Gvenl ik

Kaynak: 30 Mahallenin Muhtarlaryla Yaplan Saha Aratrmas (01-25/01/2008)

119 Alt snf konut alanlar; incelenen 30 mahalleden 14 alt snf konut alan olarak karmza kmaktadr. Bu mahallelerde oturan kiilerin arlkl geliri asgari cret (435 TL) ve alt dzeyindedir. Alaybey, Cengiztopel, Karagz, Kurbanbaba, Ocaklar, Perilikaya, nald, Mevlana, Selimiye, Karyaka, Kayan, Pir Sultan Abdal, Umut ve Yeni Mahalleleri inceleme sonucunda alt snf konut alan olarak deerlendirilmektedir. Bu mahallelerde yaayan kiiler daha ok ii, esnaf ve serbest meslek ile uramaktadr. Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta ise, bu meslek gruplarnn arlkl olarak mahallelerde bulunmasdr. Yani farkl meslek gruplar bu mahallerde bulunmakta fakat arlkl meslek gruplarna girmemektedir. Bu mahallelerde oturan kiiler itibariyle arlkl seim kriterleri Ucuz Konut ve Hemeri/Akraba Birlikteliidir. Bir bakma dayanma sergileyen alt snf gruplar, birlikte hareket ederek toplumsal olumsuzluklardan kendilerini koruma yoluna gittiini syleyebiliriz. Bir sonraki blmde mahallelerde sosyal ilikilerin genel zelliklerinde daha ayrntl deinilecek olan dayanma rnts, alt snf konut alanlarn oluturan nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Orta snf konut alanlar; incelenen 30 mahalleden 11i orta snf konut alanna girmektedir. Bu mahallelerde oturan kiilerin geliri asgari cretten (435 TL) yksek ve 2500 TL arasndadr. Binevler, Dztepe, Konak, 23 Nisan, Yeilevler, Saakl, Gazikent, Gvenevler, Merve, Sargllk ve ncilipnar Mahalleleri inceleme sonucunda orta snf konut alan olarak karmza kmaktadr. Bu mahallelerde yaan kiiler arlkl olarak memurluk ve esnaflk meslekleri ile uramaktadr. Orta snf konut alanlarnda yaan kiiler ya da gruplar mahalle seim kriterleri bakmndan kark bir yap sergilemektedir. Baz mahallelerde ucuz konut temel seim kriteri iken, baz mahallelerde temiz evre, gvenlik ya da Hemeri/Akraba birliktelii arlkl seim kriteri olabilmektedir. zellikle Binevler Mahallesi bu kark yapy anlatan iyi bir rnektir. Bu mahallede villa tipi

120 konutlar ile gecekondu tipi konutlar i ie gemitir. Hem 1980 ncesi kurulan bir gecekondu mahallesi, hem ehir merkezine yaknl dolaysyla rant orannn yksek olduu bir mahalle, hem de planl mahallelere yaknl dolaysyla st snfa hitap eden bir mahalledir. Tm bu zelliklere corafi toprak uygunluu ve niversite, hastane ve bankalara yaknl da katlnca bu karmak yap ok daha iyi anlalmaktadr. Soylulatrma uygulamalarnn belki de en youn yaand mahalle Binevler Mahallesidir. Eski gecekondu evleri yklm ve yerine orta ve orta-st snfa hitap eden apartman ve villalar yaplmtr. Bu zelliklerinde dolay kark bir yaplanma gzlenmektedir. st snf konut alanlar; incelenen 30 mahalleden 5i st snf konut alanna girmektedir. Karata, Osmangazi, Atatrk, Emek ve ehir Gsteren mahalleleri st snf konut alan olarak karmza kmaktadr. Bu mahallelerde oturan kiilerin geliri 2500 TL ve zeridir. Bu mahallelerde oturan kiiler arlkl olarak KOB sahibi, Byk letme Sahibi ve doktorluk ya da avukatlk gibi nitelikli hizmet sektrnde alan gruplardan olumaktadr. Bu toplumsal gruplarn, bu mahallelerde oturma kriterleri ise daha ok Gvenlik ve Temiz evredir. Ucuz Konut ya da Hemeri/Akraba Birliktelii mahalle seim kriteri olarak fazla bir nem tamamaktadr. Bu mahallelerin hepsi 1980 sonras planl bir yap ierisinde kurulmutur. Emek mahallesi haricinde dier drt mahalle kentin evresinde bulunmaktadr.
III.4.4. zellikleri ncelenen Mahallelerdeki Konutlarn ve Arazilerin Genel

Bu blmde incelenen mahallelerdeki konutlarn ve arazinin genel zellikleri deerlendirilmitir. Yaygn konut tr, gecekondulama, bo arazi ve kirac oranlar temel belirleyici etkenler olarak mahallelerin genel konut ve arazi yaps incelenmeye

121 allmtr. Alt, Orta ve st snf konut alanlar olarak yaptmz snflandrma bu blmde de kullanlacak ve her toplumsal snfn kendi mahallelerinde nasl meknsal rntler yaratt incelenecektir. (bkz. Tablo 19)
Tablo 19: Mahallelerdeki Konutlarn ve Arazilerin Genel zellikleri (Muhtarlarn Beyanlarna Gre Oluturulmutur)
Yaygn Konut Tr Gecekondularn Mahalleye Oran %0 % 100 %0 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 80 % 90 % 50 % 100 % 100 % 10 % 100 % 90 % 30 % 10 Bo Arazinin Mahalleye Oran %0 % 5ten az %0 % 5ten az %5 % 10 %0 % 5ten az % 10 %0 % 5ten az % 30 %5 %0 % 30 %0 % 5ten az % 30 %0 Ev Bahelerinin Konutlara Oran % 30 %0 % 50 %0 %5 % 20 %0 %0 % 30 % 30 %5 %0 %5 %0 %5 %0 %5 % 20 %0 Kirac Oran

Alaybey Mahallesi Cengiztopel Mahallesi Karagz Mahallesi Kurbanbaba Mahallesi Ocaklar Mahallesi Perilikaya Mahallesi nald Mahallesi Mevlana Mahallesi Selimiye Mahallesi Karyaka Mahallesi Kayan Mahallesi Pir Sultan Abdal Mahallesi Umut Mahallesi Yeni Mahalle Binevler Mahallesi18 Dztepe Mahallesi Konak Mahallesi 23 Nisan Mahallesi Yeilevler Mahallesi

Mstakil Apartman Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev

Ev-

% 50 % 50 % 50 % 30 % 30 % 20 % 50 % 30 % 30 % 40 % 70 % 25 % 30 % 30 % 30 % 60 % 50 % 20 % 80

Mstakil EvApartman-Villa Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev Mstakil Ev

Binevler mahallesi 1980 ncesi gecekondu mahallesi olarak kurulmu, niversite, hastane, bankalar gibi birok cazibe merkezinin bu mahallede ve evresinde kurulmas, bu mahallenin nemini artrmtr. zellikle zengin st snflarn oturduu kentin bat blgesinde olmas ve kent merkezine yaknl bu mahallede kark bir yapnn olumasn salamtr.

18

122
Saakl Mahallesi Gazikent Mahallesi Gvenevler Mahallesi Merve Mahallesi Sargllk Mahallesi ncilipnar Mahallesi Karata Mahallesi Osmangazi Mahallesi Atatrk Mahallesi Emek Mahallesi ehir Gsteren Mahallesi Mstakil Ev Villa Apartman Apartman Apartman Apartman Apartman Apartman-Villa % 100 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 % 5ten az % 30 % 10 %0 % 10 % 15 % 20 %0 % 10 % 20 % 50 % 20 % 20 % 40 % 50 % 60 % 60 % 50 % 50 % 40 % 50 % 30 % 50

Apartman Apartman Mstakil Ev (ba evi)

%0 % 5ten az %0

% 20 %5 % 75

% 30 % 60 % 50

% 30 % 25 % 30

Kaynak: 30 Mahallenin Muhtarlaryla Yaplan Saha Aratrmas (01-25/01/2008)

Alt snf konut alanlar; alt snf konut alanlar yukarda sayld iin tekrar edilmeyecektir. Bu mahallelerin byk ounluu gecekondu alanlardr. Yukardaki blmde belirtildii gibi Alaybey ve Karagz mahalleleri Gaziantepin ilk yerleim merkezlerindendir. Bundan dolay kurulular Osmanl dneminden bile eskidir. Bu mahallelerde genellikle kk ve orta lekli ticarethaneler bulunmaktadr. Bu mahallelerde yaayan halk ise genellikle eski Antep evleri diye tabir edilen eski yaplarda ikamet etmektedirler. Konutlar ok eskidir ve i ie gemi bir yap sz konusudur. Sokaklar ok dar ve ancak iki kiinin geebilecei bir genilie sahiptir. Her ne kadar ticarethaneler bulunsa da, bu mahallelerde su oran ok yksek olmas nedeniyle, zellikle geceleri knt alan grnmndedir. zellikle sokak ocuklarnn youn olduu bu mahallelerde gecekondulama olmasa bile, gecekondularda bulunan hemen tm olumsuzluklar bulunmaktadr. Ana yollar itibariyle gndz kentin ticaret merkezi, tm mahalle itibariyle gece ise tam bir knt merkezi. Her iki durumun i ie geerek bir

123 btn oluturmas bu mahallelerde somutlamaktadr. Pir Sultan Abdal Mahallesi 1980 sonras kurulmu olmakla birlikte 1980 ncesi gecekondu mahallelerinin younlamasyla olumutur. Mahallenin kurulduu blgede 1980 ncesinde de yine konutlar

bulunmaktayd fakat kentsel geliim sonucunda bo arsalarn dolmas ve evlerin bahelerinin konut alan olarak kullanlmas nfusun younlamasn salam ve beraberinde 2000 ylndan sonra kurulmas kararlatrlmtr. 2000 ylndan sonra kurulmu olmasna karn yine mahallenin % 50si gecekondu blgesidir. 2000 ylndan sonra bir gecekondu mahallesinin kurulduu gibi bir anlam karlmamaldr. 1980 ncesi de bu blgede gecekondu bulunmaktayd fakat baka mahallelerin kapsamndayd. Kentsel gelime sonucunda nfusun younlamasyla ayr bir mahalle kurulmasna karar verilmitir. Bu mahallenin dnda tm alt snf konut alanlar gecekondu mahallesi olmakla birlikte yaygn konut tr arlkl olarak mstakil ev tarzndadr. Tm alt snf konut alanlarnda bo arazi mahallenin genel alan itibariyle olduka dktr. En yksek oran sadece Pir Sultan Abdal Mahallesinde % 30 civarndadr. Mahallenin yeni kurulmas bu orann olumasnda temel belirleyici etkendir. Perilikaya ve Selimiye Mahallelerinde bo arazi % 10 civarnda olmakla birlikte dier mahallelerde boz arazi yok denecek kadar azdr (bkz. Resim 1). Mahallenin ierisindeki bo alan kadar evlerin baheleri de mahallelerin meknsal rntsnde nemli bir noktadadr. Mahallelerdeki ev baheleri bir bakma arazi rantnn ve kii bana den yeil alann bir dier belirtisidir. Toplumsal gruplarn mahallelerdeki younluklar ve yaam tarzlar ile ilgili nemli ipular verebilmektedir. Alt snf konut alanlarnda ev bahelerinin oran evlerin oranndan hayli dktr. Alaybey, Selimiye ve Karyaka Mahallelerinde ev bahelerinin evlere oran % 30 civarndadr. Perilikaya Mahallesinde % 20, Karagz Mahallesinde ise % 50 civarndadr. Karagz Mahallesinde ev baheleri orannn yksek olmas, bu mahallenin

124 ierisindeki konutlarn ok az olmasndan kaynakldr. Toplam 740 nfuslu olan bu mahalle konut alanndan ok i merkezi alandr. Var olan evler ise eski Antep evleri olarak tabir edilen ve evin alanndan ok daha fazla baheleri olan evlerdir. Drt taraf duvarlar ile kapl bahesi evin iinde olan bu yaplar, Osmanl hatta daha nceki dnemlerden kente miras kalmtr. Bu evlerin byk ounluunun sit alan olmas ve dokunulamamas, gnmze kadar gelmesini salamtr. Dier mahallelerde ev bahesi oran ok dk olmakla birlikte, alt snf konut alanlarnda ounlukla evlerin baheleri hemen hi yoktur. Alt snf konut alanlarnda kirac oranlarnn hayli yksek olduunu syleyebiliriz. ounlukla % 50 ve zeri olan kirac oranlar sadece Perilikaya Mahallesinde % 20 ve Pir Sultan Abdal Mahallesinde % 25 dzeyindedir. zellikle Kayan Mahallesinde kirac oran % 70 gibi bir oranla dikkat ekmektedir. Bu oran belki de gecekondu mahallelerinin artk kullanm deerinden ok deiim deerinin arlnn olduu blgeler olarak dnmemizi salamaktadr. Kirac oranlarnn bu kadar yksek olduu bu gecekondu mahalleleri kullanm deerinden ok deiim deerinin arlnda olduu izlenimini vermektedir. Orta snf konut alanlar; bu gruba giren mahaller genellikle kark bir yap sergilemektedir. Mstakil ev tarz konut tipleri arlkta olmakla birlikte, apartman tipi konut alanlar da azmsanmayacak dzeydedir. Gazikent Mahallesinde villa tarz konutlar arlkta olmakla birlikte orta snf konut alanlarnda genellikle villa tipi konutlar gzlenmez. Gecekondu mahallelerinden sadece Dztepe, Konak ve Saakl Mahalleleri orta snf konut alanna girmektedir. Kentsel geliim sonucunda bu mahalleler merkez mahalle kategorisine girmektedir. Merkezde olan bu gecekondu mahalleleri, kent merkezine yaknlndan dolay orta snf tercih etmektedir. Dier orta snf konut alanlarna oranla zellikle Dztepe ve Saakl Mahalleleri kira fiyatlar noktasnda daha

125 uygun grnmektedir. Arlkl olarak 100-250 TL aras olan bu mahallelerdeki kira fiyatlar merkeze yaknlndan dolay zellikle orta snflar iin ekici gelmektedir. Fakat 100-250 aras arlkl bir kira fiyatlandrlmas olmakla birlikte, zellikle bu mahallelerin ana yol zerindeki grece biraz daha iyi konutlarn kiras 100-250 aras arlkl kira fiyatlarndan ok daha yksektir. Belirtmek gerekirse bu oranlar mahallenin btn dikkate alnarak verilmektedir. ncelenen tm mahallelerde farkl konut trleri, farkl kira fiyatlar, farkl meslek ve gelir gruplar bulunmaktadr. Fakat bir mahallenin genel zelliklerini renmek iin ortalama bir oran ya da fiyat verilmesi, inceleme iin gerekli grlmektedir. Orta snf konut alanlarnda bo arazi oran ok dktr. Binevler, 23 Nisan ve Gvenevler Mahallelerinde bo arazi oran % 30 dzeyindedir. Dier orta snf konut alanlarnda ise bu oran daha da dktr. zellikle Dztepe, Saakl ve Konak gibi gecekondu mahallelerinde bo arazi yok denecek kadar azdr. Ev bahelerinin konutlara oran orta snf konut alanlarnda dk dzeydedir. Sadece Merve Mahallesinde % 50 dzeyindedir. zellikle Dztepe, Konak, Yeilevler ve Saakl Mahallesinde ev bahelerinin evlere oran % 0 dzeyindedir. Tabi bu hi bahe olmad anlamna

gelmemekle birlikte mahalle muhtarlarnn konut younlamasnn dzeyini anlatmak iin kullandklar bir oran olarak deerlendirilmitir. Fakat Merve Mahallesini karrsak evlerin bahelerinin evlere orannn orta snf konut alanlarnda hayli dk olduunu syleyebiliriz. Alt snf konut alanlarnda gzlemlenen deiim deeri arlnn orta snf konut alanlarnda da gzlendiini syleyebiliriz. Mahallelerdeki kirac oranlar % 50den fazla olmasyla dikkat ekmektedir. zellikle Yeilevler Mahallesinde kiraclarn oran % 80 dzeyinde olmas bu mahallenin neredeyse tamamnn deiim deeri zerinden ekillendii anlamna gelmektedir. Sadece 23 Nisan mahallesinde % 20 ve Binevler

126 Mahallesinde % 30 dzeyinde olan kirac oran, dier orta snf konut alanlarnda ev sahiplerinden ok daha fazla bir kirac orann belirtmektedir. st snf konut alanlar; bu konut alanlar 1980 sonras kurulduu iin gecekondu yaplanmas hi yoktur. Emek Mahallesi haricinde dier drt st snf konut alan 2000 ylndan sonra kurulmutur. st snf konut alanlarnn tamam kentin bat tarafnda olmakla birlikte, apartman tarz konut tipi yaygndr. Sadece ehir Gsteren Mahallesinde ba evi tarz mstakil konut tipi bir yaplanma hkimdir. ehir Gsteren Mahallesi yeni kurulan bir mahalle olduu iin bo arazi oran olduka yksektir. Bu mahallede bo arazi oran % 75 dzeyinde olmakla birlikte, daha ok ba evi tarz bir yaplanma olduu iin bu yksek orann olduu normal olarak grlmelidir. ehir Gsteren Mahallesi haricinde incelenen dier mahallelerde bo arazi oran dk seviyededir. Dier mahallelerde bo arazinin mahalleye oran ise % 20 ve altndadr. st snf konut alanlarnda ev bahelerinin evlere oran dier mahallelere oranla gayet yksektir. Atatrk Mahallesinde % 30, Karata Mahallesinde % 40, Osmangazi ve ehir Gsteren Mahallesi % 50 ve Emek Mahallesinde % 60 dzeyindedir. Mahallelerde konutlarn neredeyse yars kadar bir alann ev bahesi olarak kullanlmas, zellikle temiz evre isteyen toplumsal gruplarn bu mahalleleri tercih etme sebepleri arasndadr (bkz. Resim 2). Dier konut alanlarnda gzlemlenen kirac orannn yksek olmas, st snf konut alanlar iinde geerlidir. Emek Mahallesinde % 25, Karata, Atatrk ve ehir Gsteren Mahallelerde % 30, Osmangazi Mahallesinde ise % 50 dzeyindedir. ncelenen dier mahallelere oranla st snf konut alanlar daha ok kullanm deeri arlkl bir yapsnn olduunu syleyebiliriz fakat % 30 gibi bir kirac oran mahallelerdeki konutlarn % 30u gibi bir konutun tamamen deiim deeri olarak kurulduunu belirtmektedir.

127
III.4.5. ncelenen Mahallelerdeki Sosyal likilerin Genel zellikleri

Bu blmde, incelenen mahallelerin sosyal ilikilerinin genel zellikleri ile mahallelerde yaayan kiilerin dayanma dzeyleri renilmeye allmtr. Daha ok biyolojik aile temelli hemeri/akraba birliktelii mahallelerin olumasnda nasl bir etkide bulunduu belirlenmeye allmtr. Karlkllk temelli aktif gven rnts cemaatilik eklinde somutlat iin, etnik, dini, blgesel birok versiyonu olabilmektedir. Fakat daha ok mikro lekli bir alan aratrmas sonucunda daha rahat incelenen ve sonularna daha rahat eriildii bir tarz, mahalle muhtarlar ile yaplan yzyze grmelerde geerli olmamtr. Daha ok kent yoksullar zerine yaplan incelemeler mikro lekli olup, etnik, dini, blgesel geleneksel dayanma rntlerini daha rahat alayabilmektedir (bkz. Erder, 2002; Erder, 2006; Ik ve Pnarcolu, 2005; Kaygalak, 1999). Gaziantep kentinde otuz mahalle muhtar ile yaplan grmeler ise derinlemesine mikro lekli bir aratrma deil, genel olarak incelenen makro lekli bir aratrmadr. Bu adan sadece kent yoksullarn deil, orta ve st snflar da kapsayan genel dayanma rntlerinin mahallelerin yaplamasnda hangi lde etkide bulunduu belirlenmeye allmtr.
Tablo 20: Mahallelerdeki Sosyal likilerin Genel zellikleri (Muhtarlarn Beyanlarna Gre Oluturulmutur)
Akraba/Hemeri Birliktelii Alaybey Mahallesi Cengiztopel Mahallesi Var Var Akraba/Hemeri Birlikteliinin Younluu ok az ok Akraba/Hemeri Birlikteliinde Yardmlama Yok Var Akraba/Hemeri Birlikteliinin Meknsal ekli 1.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank

Karagz Mahallesi Kurbanbaba Mahallesi

Var Var

Orta Pek ok

Var Var

Ocaklar Mahallesi

Var

Pek ok

Var

128
Perilikaya Mahallesi Var Pek ok Var 1.Dank 2.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Dank 2.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 1.Dank 1.Kendi Sokaklar/Binalar 2.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank 1.Dank

nald Mahallesi Mevlana Mahallesi

Yok Var

Pek ok

Var

Selimiye Mahallesi

Var

Pek ok

Var

Karyaka Mahallesi Kayan Mahallesi

Var Var

Orta Orta

Yok Var

Pir Sultan Mahallesi Umut Mahallesi

Abdal

Var Var

Pek ok Orta

Var Var

Yeni Mahalle

Var

Orta

Var

Binevler Mahallesi Dztepe Mahallesi Konak Mahallesi 23 Nisan Mahallesi Yeilevler Mahallesi Saakl Mahallesi Gazikent Mahallesi Gvenevler Mahallesi Merve Mahallesi ncilipnar Mahallesi

Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Var

Orta Orta Orta Az Pek ok Az Orta ok az Az

Yok Var Yok Yok Var Var Var Var Var

Sargllk Mahallesi Karata Mahallesi Osmangazi Mahallesi Atatrk Mahallesi Emek Mahallesi ehir Mahallesi Gsteren

Var Var Yok Yok Var Var

Orta ok az Az ok az

Var Var Yok Var

Kaynak: 30 Mahallenin Muhtarlaryla Yaplan Saha Aratrmas (01-25/01/2008)

129 Alt snf konut alanlar; bu mahallelerde dayanma younluunun fazla olduunu syleyebiliriz. Muhtarlarn beyanlarna gre, sadece nald Mahallesinin haricinde dier mahallelerde hemeri/akraba birliktelii yksek bir orandadr.

Hemeri/akraba birliktelii arasnda yksek oranda yardmlamann da olduunu syleyebiliriz. Mahallelerde yaayan hemeri/akraba birlikteliklerinin belki de en nemli meknsal somutlamas, mahallelerdeki oturma ekilleridir. Alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelii eklinde dayanma biimi, bu mahallelerde kendi sokaklarn oluturacak dzeydedir. Bu mahallelerde yaayan kiilerin dayanma dzeyleri ve kendi meknlarn oluturmas, zellikle orta ve st snf konut alanlarndan ok daha yksek bir oranda olmas, aileden balayan geleneksel birliktelikleri kullanarak kendilerine korunakl yaam alanlar oluturmak istedikleri gibi bir izlenim vermektedir. Baz alt snf konut alanlarnda dank ekilde oturan hemeri/akraba gruplar mahallede ok fazla younlatklar iin birbirlerine ok yakn olabilmektedir. Yani hemeri/akraba gruplarnn kendi sokak ya da binalarnda oturmalar deil mahalledeki younluu daha nemlidir. Alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelii eklindeki dayanma ilikilerinin, bu mahallelerde grece yksek olduunu ve mahallenin meknsal yaplannda nemli bir aktr olarak karmza ktn syleyebiliriz. Orta snf konut alanlar; bu mahallelerde hemeri/akraba birliktelii eklindeki dayanma ilikilerinin yksek olduunu syleyemeyiz. Muhtarlarn beyanlarna gre, sadece Merve Mahallesi haricinde dier orta snf konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelikleri bulunmakta fakat bunlarn mahalledeki younluu orta dzeyde kalmaktadr. Bu orta younluk mahallelerin meknsal yaplanna da yansm ve mahallelerin ounda dank ekilde oturduklar gzlenmitir. Sadece Gazikent ve ncilipnar Mahallelerinde kendi sokak ya da binalarn oluturmu olan orta snf grubu, genellikle mahallelerde

130 dank ekilde yerlemitir. Hemeri/akraba birlikteliinin orta dzeyde olduu ve meknsal olarak da dank olarak oturan orta snf konut alanlar, geleneksel dayanma ilikilerinin fazla olmad bir durumu iaret etmektedir. Tabii bu geleneksel dayanma ilikilerinin hi olmad anlamna gelmemektedir. Eer bir karlatrma yaparsak, alt snf konut alanlarna gre orta snf konut alanlarnda dayanma ilikilerinin meknsal olarak yansmasnn daha az olduunu syleyebiliriz. st snf konut alanlar; bu konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelii eklindeki dayanma ilikilerinin meknda somutlamasnn, dier mahallelere oranla ok daha az olduunu syleyebiliriz. st snf konut alanlarnn meknsal yaplannda hemeri/akraba birliktelii eklindeki belirleyici aktrn pek bir nemi olduunu syleyemeyiz. En ok alt snf konut alanlarnda grlen hemeri/akraba birlikteliinin meknsal yansmas, en az st snf konut alanlarnda grlmektedir. Muhtarlarn beyanlarna gre; zellikle Osmangazi ve Atatrk Mahallelerinde hemeri/akraba birliktelii hi yoktur. Dier mahallede de ok az dzeyde olan hemeri/akraba birliktelii, meknsal olarak dank bir yap sergilemektedir. Geleneksel dayanma ilikilerinden olan hemeri/akraba birliktelii en azndan meknda yansmasnn st snf konut alanlarnda grnmediini syleyebiliriz.

III.4.6. Gaziantepte Snfsal Mekn Yaplanmas

Meknlarn snfsal olarak kurulmas ya da ayrlmas, snfl toplum yapsnn kentsel ve krsal mekanda yansmasnn sonucudur. Kapitalist sistemin mekn olan kentlerde de durum bu ekilde olmu ve snfsal ayrlklar kendisini belki de en iyi meknda gstermitir. Bu adan baklnca snfsal mekn ayrmas kapitalizmin temel

131 zellikleri arasndadr. Neo-liberal yaplanma sermaye birikiminin dzenlenmesinde, Keynesyen sermaye birikimi dneminden farkl bir yol izlemekte ve bu, snfsal ayrmay daha da keskinletirmektedir. 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte Gaziantep kenti de snfsal ayrmann keskinlemesi srecine girmi ve kent ii mekndaki ikili yap deiim geirerek, snfsal ayrmann kentin meknna etkisi daha da keskinlemitir. ktisadi btnleme tarzlarndan olan karlkllk ve deiim tarzlar bu ayrmay en azndan meknsal olarak simgelemekle birlikte, alt ve st snf konut alanlarnn bu iki iktisadi btnleme tarzna gre ekillendiini syleyebiliriz. nceki blmlerde belirtildii gibi iktisadi btnleme tarzlarndan karlkllk Trkiye toplumunda merkezi nemdedir. Alt, orta ya da st snf ayrmna gitmeden hemen tm toplumsal snflarda gzlenmektedir. Toplumsal snflar kendi ilerinde farkl karlkllk ilikileri ierisine girebilmekte, zellikle meslek ve sanayi odalar eklinde daha ok kurumsal ve yapay olarak oluturulan dayanma rgtlenmeleri st snflar iin gzlemlenen bir uygulamadr. Bu dayanma uygulamalarnn meknda yansmas ise daha ok ekonomik gelir birliktelii eklinde olarak, geleneksel dayanma tarzlarndan olan etnik, dini, blgesel olan daha ok biyolojik tarzdaki rgtlenmelerden farkldr. Alt ve orta snf konut alanlar da yine gelir dzeyiyle alakal olarak olumakla birlikte biyolojik temelli hemeri/akraba birliktelii tarznda meknsal birliktelik eklinde de grnebilmektedir. zellikle alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birlikteliinin younluunun fazla olmas, bu mahallelerde oturan alt snf gruplarnn geleneksel dayanma rntlerini kullanarak meknsal yaam olanlar oluturduunun belirtisidir. Aileden balayan geleneksel dayanma rnts ierisinde alt snf konut alanlar, hemeri/akraba birliktelii eklinde kendi mahallelerini oluturmas, mahallelerin oluumunda hemeri/akraba birlikteliinin belirleyici aktrler arasnda olduunu gstermektedir. Gaziantep kentinde seilen otuz analiz birimi, zellikle

132 alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birlikteliinin younluunun fazla olduunu, st snf konut alanlarnda ise bu younluun ok az olduunu gstermitir. (bkz. Tablo: 21)
Tablo 21: Gaziantepte Toplumsal Snflarn Meknda Yansmas
Alt Gecekondu Bo Arazi Arlkl Konut Tipi Konutlarn Baheleri Kiraclar Akraba/Hemeri Birliktelii22 Arlkl Gelir Grubu Mahalledeki Kiilerin Meslekleri ( lk Meslek) nsanlarn Mahalleyi Seme Nedenleri ( lk Neden) % 8019 % 5ten az Mstakil Ev % 12,5 % 35,9 ok Asgari cret- alt 1) i 2) Serbest Meslek 3) Esnaf 1) Hemeri/Akraba Birliktelii 2) Ucuz Konut 3) yerine Yaknlk % 30,920 % 7,8 Mstakil EvApartman % 13,8 % 47,2 Orta Asgari cretten yksek2500 TL 1) Esnaf 2) Memur 3) Hizmet Sektr 1) yerine Yaknlk 2) Gvenlik 3) Temiz evre Orta st %1 % 2721 Apartman-villa % 46 % 33 ok Az 2500 TL- zeri 1) KOB Sahibi 2) Byk letme Sahibi 3) Hizmet Sektr 1) Temiz evre 2) Planl Mahalle 3) Gvenlik

Kaynak: 30 Mahallenin Muhtarlaryla Yaplan Saha Aratrmas (01-25/01/2008)

Karagz ve Alaybey Mahalleleri Gaziantepin ilk kurulduu yllardan gnmze geldii iin, bu mahallelerde gecekondulama olmamtr. Fakat gelir grubu olarak alt snf konut alanna girmekte ve alt snf konut alanlarnda gecekondu orann drmektedir. 20 Gecekondu mahalleleri 1980 ncesi kurulmu fakat kentsel geliim sonucunda kent merkezine yaknlatklarndan dolay youn bir talep ile karlamtr. Konut fiyatlarnn ykselmesi sonucunda orta snf bu konut alanlarna yerlemitir. 1980 sonras oluan orta snf konut alanlarnda ise gecekondulama hi yoktur. 21 Bu orann yksek olmasnda zellikle ehir Gsteren mahallesinin nemli etkisi vardr. 2000 ylndan sonra kurulan bu mahalle daha ok ba evi tarz eklinde kurulmu ve henz tam olarak dolmamtr. 22 Hemeri/Akraba Birlikteliinin ok ya da az olmas greceli bir kavram olmakla birlikte, mahallelerin oluumunda, mahalle muhtarlarnn genel gzlemlerini yanstmaktadr. Mahalledeki kiileri neredeyse birebir tanyan mahalle muhtarlarnn bu deerlendirmesi greceli olan hemeri/akraba birlikteliinin az ya da ok olmasnn genel hatlarn yanstmasnda gvenilir bir kaynak olarak deerlendirilmitir.

19

133 Gaziantep kent merkezinde incelenen otuz mahalleyi snfsal olarak alt, orta ve st snf diye gruba ayrmtk. Bu snflandrma yaplrken ekonomik gelir lt temel belirleyici etken olmakla birlikte, gerek mahallerin konut zellikleri gerekse de sosyal zellikleri bu snflandrmann yaplmasnda yardmc olan aktrler olarak

deerlendirilmitir. Alt snf konut alanlarnn % 80 civarnda gecekondu mahalleleri olmas, st snf konut alanlarnda ise gecekondulamann % 1 civarnda olmas bu snfsal ayrm desteklemektedir. Snfsal farkllklarn Gaziantep kenti ierisindeki mahallelerde zellikle bo arsa/arazi ve konut bahelerinin konutlara orannda kendini gsterdiini syleyebiliriz. Bo arazi alt snf konut alanlarnda % 5ten az, orta snf konut alanlarnda ise % 7,8 civarndadr. st snf konut alanlarnda bo arazi oran % 27 civarndadr. Alt ve orta snf konut alanlar ile st snf konut alanlar arasndaki bu kadar ayrm, st snf konut alanlarnn ounluunun 2000 ylndan sonra kurulmas ve yeni yaplamann olmasyla aklanabilir. Kentin daha ok bat tarafnda kalan st snf konut alanlar, kent ii mekndaki ikili yapnn zengin snfn temsil etmektedir. Gaziantep kentinde mstakil ev ve apartman tarz konut tipleri arlkta olmakla birlikte, mstakil ev daha ok alt-orta snfn konut tarz eklinde grnmekle birlikte, apartman tarz konutlar orta-st snflarn konut alanlar olarak karmza kmaktadr. Toplumsal snflarn mekndaki

farkllklarnn bir dier belirtisi ise konutlarn bahelerinin konutlara orannda grnmektedir. Alt snf konut alanlarnda % 12,5 olan ev bahelerinin konutlara oran, orta snf konut alanlarnda % 13,8dir. st snf konut alanlarnda ise bu oran % 46 civarndadr. st snf konut alanlarnda neredeyse evlerin alanlar kadar ev baheleri bulunurken, alt ve orta snf konut alanlarnda bu oran bir hayli dktr (bkz. Resim 1 ve 2). Kii bana yeil alann st snf konut alanlarnda olduka yksek bir oranda olmas ve zellikle alt snflar olmak zere orta snf konut alanlarnda da dk oranda kii bana

134 yeil alannn olmas kent ii mekndaki ikili yapnn bir dier belirtisidir. Alt snf konut alanlarnda ii ve serbest meslek sahibi gruplar kalmakla birlikte, orta snf konut alanlarnda daha ok esnaf ve memurlar oturmaktadr. st snf konut alanlarnda ise KOB ve Byk letme Sahipleri kalmaktadr. Hemeri/akraba birliktelii ise tm snflarn konut alanlarnda grnmekle birlikte, mahallelerin olumasnda arlklar deimektedir. Alt snf konut alanlarnda ok olarak grlen hemeri/akraba birliktelii, orta snflarda orta dzeyde grnmektedir. st snf konut alanlarnda ise az olarak grnen hemeri/akraba birlikteliinin meknsal etkisi de bulunmaktadr. st snf konut alanlarnn olumasnda hemeri/akraba birlikteliinin nemli bir aktr olduunu syleyemeyiz. st snf konut alanlarnn genel tercihi temiz evre, planl mahalle ve gvenlik kriterleri olmaktadr. Hemeri/akraba birlikteliinin bu erevede daha ok alt snf konut alanlarnda belirleyici bir aktr olarak deerlendirmek daha doru olacaktr. Alt snf konut alanlarnn oluumunda hemeri/akraba birliktelii ve ucuz konut temel belirleyici kriterler olarak karmza kmaktadr. Aileden balayan geleneksel dayanma rgtlenmesi olarak da deerlendirilebilen hemeri/akraba birliktelii, alt snf konut alanlarnda yksek bir oranda grnmektedir. Orta snf konut alanlarnda ise iyerine yaknlk, gvenlik ve temiz evre kriterleri mahallede oturanlarn genel tercihlerini yanstmaktadr.

III.4.7. Deerlendirme

Genel olarak piyasa sistemi, nfuz ettii yerlerde eski toplumsal yaplarn iktisadi btnleme tarzlarn paralamakta ve bu paralamann yerine kendi iktisadi btnleme tarz olan deiim tarzn geirmektedir. Fakat bu Trkiye gibi azgelimi

135 lkeler iin farkl ekillerde meydana gelmitir. Trkiye toplumunda gven ve sadakat nemli birer olgu olarak karmza kmaktadr. Gven ve sadakatin nemli olduu toplumsal sistemde karlkllk ilikilerinin de merkezi bir konumda olmas gerekir. Karlkllk ilikilerinin piyasa temelli bir deiim ierisine girmesi iin, kltrel alanda gven ve sadakat ilikilerinin ald farkl kltrel biimlerin olumas gerekmektedir. Bu kltrel yap ise biyolojik aile birlikteliinden farkl olarak, (eer oluturulabilirse) yapay olarak oluturulan biraz daha maddi temelli bir birliktelik olabilir. Bu kltrel yaplanmaya Polanyi de dikkat ekmektedir. Polanyi iin kendi kurallarna gre ileyen bir piyasa ekonomisinde insanlarn sefaleti, kitlelerin ekonomik durumlarnn ktlemesinden ok, geleneksel yaam biimlerinin paralanmasyla birlikte ortaya kan kltrel yoksunlukla; topluluklar bir arada tutan akrabala, komulua ya da meslee dayanan btn szleme d ilikilerin yklmasyla ilgilidir (Polanyi, 2007:231). Polanyi burada piyasa sisteminin toplumdaki ekonomik ktlemeden ok daha fazla kltrel yozlamaya yol atn iddia etmektedir. Biyolojik aile ilikilerinin yklarak, maddi anlamda ilikilerin gelimesinin toplumsal alanda ekonomik kntden ok daha fazla bir ykma urattndan bahsetmektedir. Peki, piyasa sisteminin bu genel etkileri Trkiye toplumunu nasl etkilemi ve nasl ekillendirmitir? Gven ve sadakate dayal olarak karlkllk ilikileri Trkiye toplumunda merkezi bir konumdadr. Giddensin aktif ve pasif gven kavramna nceki blmlerde deinmitik. Pasif gven daha ok kurumsallam bir gven ierii olmakla birlikte, yapay olarak oluturulan bir szleme ilikisine dayanmaktadr. Aktif gven ise yapay olarak oluturulan bir szleme ilikisinden ok dayanmay salayan yzyze ilikilerin gelikin olduu, gven ve sadakate dayal bir bakma geleneksel dayanma ilikilerini yanstmaktadr. Gaziantep kentinde seilen otuz mahalle inceleme birimi olarak seilip, bu mahallelerin muhtarlar ile yzyze grme yaplmas bir bakma bu gven

136 trlerinin mahalleleri ekillendirmedeki etkilerini gstermekle ilgilidir. Buradan hareketle aileden balayan geleneksel ilikilerin akraba/hemeri birliktelii eklinde zellikle alt snf konut alanlarnn olumasnda ok nemli bir aktr olduunu syleyebiliriz. Orta snf konut alanlar kark bir yaplanma gsterirken, st snf konut alanlar ise hemeri/akraba birliktelii eklindeki geleneksel dayanma ilikileri erevesinde kendi meknlarn oluturduunu syleyemeyiz. st snf konut alanlar gelir birliktelii eklinde aktif gven temelli, szleme ilikisine dayanan bir bakma biyolojik yaplanma olmayan yapay olarak oluturulan bir gruplama ile kendi mahallelerini oluturmaktadr. Muhtarlar ile yzyze yaplan grmeden kan nemli bir sonu ise kentte alt, orta ya da st snf gibi bir ayrma gitmeden hemen tm mahallelerde kullanm deerinden ok deiim deerinin arlkta olduudur. Mahallelerdeki kirac oranlarnn yksek bir oranda olmas (orta snf konut alanlarnda % 47,2 gibi ok yksek bir oran bulunmaktadr) bu mahallelerin birounda deiim deerinin arln gstermektedir. zellikle gecekondu

mahallelerinde % 41,323 gibi bir kirac orannn olmas ve 1980den sonra hi gecekondu mahallesinin kent evresinde olumamas ve var olan gecekondu mahallelerinin younlamas nbetlee yoksulluk kavramnn Gaziantepin gecekondu mahallelerinde de geerli olduunu gstermektedir. 1980 sonras Gneydou blgesindeki atma ortamndan dolay zorunlu g eden gruplar gelir dzeyinden dolay byk oranda Gaziantepin gecekondu mahallelerinde oturmutur. Eski gecekondu sahipleri ise evlerini kiraya vererek yeni gelen gmenler zerinden gelir elde etmektedir. Bu durum gecekondu mahallelerini kullanm deerinden uzaklatrarak deiim deerine yaknlatrmaktadr.

Bu oran incelenen otuz mahallelerdeki gecekondu mahalleleri seilip, kirac oranlar toplanarak gecekondu mahallelerinin saysna blnerek oluturulmutur.

23

137
SONU

Kapitalizmin meknnn kentler olduunu ve neredeyse tm ilem ve eylemlerinin bu meknda gerekletiini syleyebiliriz. Kapitalizmin temel ilevleri olan retim ve tketim kentlerde younlam, dolam ise kent merkezli olarak faaliyetlerini gerekletirmitir. Kapitalizm bir toplumsal sistem olduundan dolay kendi ierisinde farkl gelime dnemleri olmu ve bu gelime dnemlerine uygun olarak meknlarn retmitir. Kentler bir bakma her gelime dneminin bir tamamlaycs ilevi grerek, retimi ve tketimi arttrc ilevler ile gnmze kadar arln korumutur. Dnya genelinde kapitalizmin lkeler zerinde farkl yznn olduunu syleyebiliriz. Bunlar gelimi, az gelimi ve gelimemi lke grnmndedir ve Trkiye, az gelimi (gelimekte olan) lkeler kategorisine girmektedir. Bu fakl grnmn kentler zerine etkileri de farkl olmutur. retim alt yapsn tam olarak oluturamayan lkelerde (ki ounluu gelimi lkelerin smrgesi durumundadr) oluan sermaye birikimi ya d lkelere gitmekte ya da tekrar retim srecine sokularak sanayilemenin eksiklikleri giderilmeye allmaktadr. retim altyapsn gelitiren, kresel piyasada rekabet etmeyi baaran lkeler ise sermaye fazlalarn kent meknnda eritebilmekte ve krlarn daha da arttrabilmektedir. Trkiyenin kresel piyasada rekabet edebilme dzeyine 1980li yllarda eritiini syleyebiliriz. thal ikameci sanayilemenin meyvelerini toplayan ve gelien yerli burjuvazi kresel piyasaya bir aktr olarak kabilecek dzeye erimi ve sonucunda temel gelime stratejisini deitirerek, ihracata dayal bir gelime stratejisi benimsemitir. 1980 ncesi dnemde Trkiyede kaynaklar daha ok sanayilemeye ayrlmaktayd ve gelimi kapitalist lkeler ile sanayi yaplanmas ann ortadan kaldrlmas iin ithal ikameci sanayileme politikalar izlenerek yerli burjuvazinin glendirilmesini hedefleyen

138 politikalar uygulanmaktayd. Bu dnemde kentsel meknlar bir bakma kendi kaderlerine braklarak kaynaklar sanayilemeye aktarlmaktayd. 1950 ile 1980 arasnda Trkiyenin kitlesel bir g dalgas ierisinde kentlemesini srdrdn syleyebiliriz. Bu dnemde devlet, hazine arazilerinin ya da zel mlkiyetin zerine ev yapan gmenlere imar aflar salamann dnda pek bir ey yapamamtr. Bu dnemde devletin yeniden datmc ilevi de hesaba katlnca hazine arazilerinin gecekonduculara braklmas ile Trkiyenin kentlemesi pek fazla sorun ile karlamadan halledilmitir. Bu dnemde kentler kayt-d olarak ekillenmi ve devlet de buna pek fazla ses karmamtr. Fakat 1980 sonras yerli burjuvazi yeterince glenmi, koruma duvarlarna ihtiya olmadan kendi ayaklar zerinde durmay baarabildii iin ihracat n plana kmtr. Bu niteliksel deiim kentlerin rolnde de deiiklii beraberinde getirmi ve yeni bir kentleme dneminin krlma noktasnn balangcn oluturmutur. Neo-liberal yaplanma 1980 sonras Trkiyedeki hemen tm politikalara yn veren bir sreci anlatmaktadr. Neo-liberal yaplanmann kenti olarak isimlendirilen 1980 sonras kentleme dnemi, nceki kentleme dnemlerinden ayrld iin yeni ve farkl bir yaplanmaya iaret etmektedir. nceki kentleme dneminde kullanm deeri arlkl gecekondu alanlarnn, bu dnemdeki kentleme katmanna damgasn vurduunu syleyebiliriz. Gecekondularn 1970li yllarn ortalarndan balayarak kullanm

deerinden ok daha fazla deiim deeri arlkl bir yap sergilemesi, 1980den sonra hzlanarak devam etmitir. Tez konusu itibariyle Gaziantepteki gnmz gecekondu alanlarnn % 41,3 gibi bir orannn deiim deeri temelli kiralk konut olarak kullanlmas bunun en ak rneidir. Nbetlee yoksulluk kavramnn Gaziantep gecekondu alanlarnda da geerli olduunu gsteren bu veriler, zellikle Trkiye kentlerindeki gecekondu blgelerinin 1980den sonraki genel deiimini anlatmaktadr.

139 Sonu olarak Gaziantep kent btnnde deiim deeri arlkl bir meknsal rntnn olduunu syleyebiliriz. Kent meknn ekillendiren aktrler genel olarak kent ve kentleme kavramlarn inceleyen dnrler tarafndan oka irdelenmektedir. Sermaye dolam sreci, kolektif tketim, kent yneticileri gibi birok aktrn kent meknnn ekillenmesinde nemli etkileri olmutur. 1980 sonrasnda devletin Gaziantep

kentlemesinde ok nemli bir aktr olarak grev aldn syleyebiliriz. 1980den gnmze Gaziantepte belediye toplam sekiz adet ilave imar plan yapmtr. Yaplan bu imar planlarnn gnmz Gaziantep kentini ekillendiren nemli aralar olduunu ve devlet aktrnn imar planlar erevesinde kentin ekillenmesine yn verdiini syleyebiliriz. Neo-liberal politikalarn devletin yapsnda, devlet/toplum ilikilerinde ve bu ilikileri belirleyen iktidar pratiklerinde nemli dnmlere yol atn belirtmitik. Bunun sonucunda devlet sadece dolayl olarak imar planlar yapp kentin ekillenmesine katkda bulunmayp, ayn zamanda toplu konutlar yaparak kentsel dnmde dorudan taraf olmutur. Gaziantep kenti ierisinde Merve Mahallesi ehitkmil belediyesinin konut irketi kurarak gerekletirdii bir toplu konut alandr. Fazla btesi olmayan bir ile belediyesinin bir mahalle kurabilecek dzeyde toplu konut iine girmesi, devletin kenti ekillendiren temel aktrler arasna girmesiyle aklanabilir. Bu rnek sadece ile belediyesinin kentin ekillenmesinde dorudan rolne iaret etmektedir. Babakanla bal Toplu Konut daresinin ise Gaziantep kentine dorudan etkileri daha byk olmutur. TOK tarafndan yaplan bu toplu konut alanlar sadece bir mahalle ile snrl olmayp, imar plan olmayanlarn ilave imar planlar yaplarak mahalleden daha byk yerleim alanlarnn olumasn salamtr. Sonu olarak arpk ve kaak yaplanmay sonlandrma

140 hedefi ile hareket eden devlet aktr, TOK ve toplu konut irketleri araclyla kentsel dnmde dorudan ve/veya dolayl olarak taraf olmutur. Neo-liberal yaplanma bir bakma zorunluluktan domutur. 1970l yllarda balayan ekonomik kriz Keynesyen sermaye birikim stratejisinin deimesi gerektiini gstermi ve bu tarihten sonra da neo-liberal politikalar kapitalist lkelerin siyasalarna yn vermitir. Gelimi kapitalist lkelerde Keynesyen gelime dneminde de grlen, sermaye birikiminin dzenlenmesinde kent meknnn kullanlmas, 1980den sonra Trkiye gibi az gelimi lkelerde de grlmeye balamtr. Devlet, bu dnemden sonra kent ve kentlemeye nem vererek, kentsel deiimde nemli bir aktr olmutur. Fakat devletin ve sermayenin kente etkisi 1970li yllarda balayan ekonomik krizin bir bakma engellenmesini ve sermaye birikiminin dzenlenmesini iermektedir. Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta, Trkiyenin zellikle 1990lardan sonra uzun sreli yapsal bir kriz ierisine girdiidir. 2001 yl itibariyle ak bir ekilde kendini gsteren ekonomik kriz, retim srecini nemli lde etkilemitir. Devlet bu dnemde dorudan taraf olarak sermayenin nn aacak yeni politikalar belirlemitir. Gaziantepte 1993ten sonraki ilave imar planlarnn kentin ihtiyacndan ok, kentsel rantn artrlmasna dayandn syleyebiliriz. Kent nfusunun ok zerinde bir alann imara almas ve dorudan konut alanlar yaparak kentin konut stokuna yenilerinin eklenmesi, kentin ihtiyacndan deil, kentteki rant alanlarnn geniletilmesiyle alakaldr. retim alanndaki bu gerileme kentsel rant ile karlanmaya allm ve bir lde de baarya ulalmtr. Gaziantep iin, Harveyin ikinci evrim olarak aklad sermaye fazlasnn kentsel meknda emilmesi olgusunun, baz farkl zellikleri olmakla birlikte byk oranda geerli olduunu syleyebiliriz. 1990l yllar Gaziantep iin hem sanayinin hem de kentsel rantn artt hatta patlad yllar olarak grlebilir. Bu gsterge aslnda Gaziantep

141 kentinde sanayi ve ticaret sermayesinin yannda, kentteki arsa sahiplerinin de ne kadar gl olduunu gstermektedir. Aslnda kent sermayesi bir btn nitelii tamaktadr, zira sanayi ve ticarette yatrm olan kent sermayesinin ayn zamanda kent arazisinde de yatrmlar bulunmaktadr. SANKO Holdingin zellikle kentin bat kesiminde yapt konutlar, elence meknlar, i siteleri, hastanesi, kent burjuvazisinin sadece retim alannda deil, ayn zamanda kentteki tketim alanlarnda da arln gstermektedir. Bu tketim alanlar ise kentsel rant sebebiyle deerlenmektedir. Ksaca burada retim alanndaki tkanklk zellikle kent burjuvazisi tarafndan tketim alanlarna yaylarak almaya allmaktadr. Sonu olarak sermaye birikiminin dzenlenmesinde kentsel mekn bir ara olarak kullanlmaktadr. Kapitalist sistemin kentinin belki de en byk belirtisi kent ii meknda ikili bir yapnn olmasdr. Kent iindeki konut alanlar snfsal gruplamaya gre olumakta ve kiiler kendi snf zelliklerini yanstan meknsal birimlerde ikamet etmektedir. Neoliberal yaplanma ile birlikte snfsal farkllklarn meknsal uzantlarnn ok daha fazla keskinletiini syleyebiliriz. Gaziantep kentinde zellikle bat ksm yeni olumu ve bu meknlar kent zenginlerinin yerleim alan olmutur. Bu meknlarda snfsal ve kltrel olarak homojenlemi kent zenginleri, zel korumal, ou site eklinde olumu, kapal bir meknsal rnt iinde yaamaktadr. Kentin dier blmlerinden bir bakma yaltlm bir meknsal rnt sergileyen bu konut alanlar, kent yoksullarna kapatlmtr. Kent merkezi ile kentin evresine skm olan kent yoksullar ise bu ikili kent yapsnn alt snfn oluturmaktadr. sizliin, yoksulluun, eitimsizliin, byk oranda olduu bu gecekondu mahalleleri, meknsal ve toplumsal hareketlilik ansn ez aza indirmitir. Gaziantep kentinde gney, kuzey ve dou tarafnda grlen bu gecekondu alanlar bir bakma knt alanlar grnmndedir. Kent merkezine yakn blgeler, ana yol

142 zerindeki blgeler ve baz zel koullu blgeler (havaalan yolu zeri gibi) soylulatrma ve kentsel dnm ierisinde dzenlenmekle birlikte, gecekondu alanlarnn byk ounluu nfus younlamasnn en ok olduu blgeler olarak karmza kmaktadr (bkz. Resim 1 ve 2). 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte kapitalist kentlerin birounda grlen kent ii mekndaki ikili yapnn keskinlemesinin Gaziantep iin de geerli olduunu syleyebiliriz. Kapitalizmin temel zellikleri arasnda dinamik bir yapnn olduunu belirtmitik. Bu dinamik yap zellikle geleneksel olarak isimlendirilen insan ilikilerini paralayarak, yerine kendi sistemine uygun insan ilikilerini geirmektedir. Kapitalist sistemde temel zne atomize olmu bireydir. Bireylerden oluan toplum kapitalist toplumun temel omurgasn oluturmaktadr. Fakat Trkiye gibi azgelimi lkelerde arlkl olarak hissedilen geleneksel dayanma ilikileri, kapitalist sistemin bu zelliinden farkl olarak grlebilmektedir. zellikle kent yoksullar dayanma ilikileri ierisinde kapitalist sistemin olumsuzluklarna kar bir savunma davran eklinde geleneksel ilikilere sarlabilmektedir. Yksek enflasyon, isizlik, zelletirmeler, geici ve sigortasz alma gibi neo-liberal yaplanma ile birlikte byk apta aa kan sistem olumsuzluklar, kent yoksullarn baz dayanma ilikileri ierisine sokmaktadr. Kaygalakn (1999:257) da belirttii gibi gnmz Trkiye kentlerinin en nemli zelliklerinden birisi, yoksulluun artmas ve meknsal olarak younlamasdr. Gaziantep kentindeki mahallelerin olumasnda hemeri/akraba birlikteliinin merkezi nemde olduunu syleyebiliriz. zellikle alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelii ok youn olarak gzlenmekle birlikte, st snf konut alanlarnda bu younluun ok az olmas aslnda toplumsal tabakalamay yanstan katmanlamay belirtmektedir. Alt snf konut alanlarnda etnik, dini, blgesel tarzda cemaatsel dayanma

143 ilikilerinin youn olduu bilinmekle birlikte, aratrma konusu itibariyle derinlemesine bir incelemeden ok, genel olarak tm snflarn konut alanlarnda dayanma rntlerinin incelenmesi hedefiyle aka yanstlamamtr. Fakat alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birlikteliinin youn olmas ve ou mahallelerde kendi sokak/binalarn oluturabilecek dzeyde olmalar, geleneksel dayanma ilikilerinin bu konut alanlarnda ne kadar youn olduunu gstermektedir. Kltrel ve snfsal olarak homojen bir yapnn olduu st snf konut alanlarnda geleneksel ilikilerin meknsal uzantlar pek grlmemektedir. Orta snf konut alanlarnda ise kark bir yap hakim olmakla birlikte, hemeri/akraba birlikteliinin temel belirleyici bir aktr olduunu syleyemesek de, nemli olduunu belirtebiliriz. Ksacas Gaziantep kenti ierisinde kent yoksullarnn alt snf konut alanlarnda hemeri/akraba birliktelii eklinde geleneksel dayanma ilikileri erevesinde konut alanlarn oluturduunu syleyebiliriz. Son sz olarak Polanyinin szleri ile anlatmaya alrsak piyasa sistemi ancak piyasa toplumunda ilerlik kazanabilir (Polanyi, 2007:249). Piyasalama ekonomik alandan ok daha fazla kltrel alan etkilemektedir. Bu etkiler sonucunda geleneksel kltr zlmeye, yerine ise piyasa sisteminin egemen olduu maddi temelli farkl kltrel yaplanmalar gemektedir. Fakat hem ekonomik sorunlara hem de kltrel deiime tepki gsteren farkl snfsal davranlar gzlenebilmektedir. zellikle Gaziantepin alt snf konut alanlarnda savunma davranlar gzlenmekte ve bu savunma davranlarnn en nemli etkisi kendisini meknlarda gstermektedir. lk hayata geirilmeye baland gnlerden gnmze kadar neo-liberal yaplanmann meknsal etkileri incelenmi ve baz sonulara varlmtr. Bu sonular arasnda kentin bir meta olarak kullanlmas olgusunun, gelimi kapitalist lkeler gibi Trkiye kentlerinde de grlmeye balamas dikkat ekicidir.

144 Gaziantep kentselliinde zellikle kentin ekillenmesini salayan imar planlarnn incelenmesi sonucunda kenti somut bir yaam alanndan ok, alnp satlan soyut bir meta olarak gren anlayn izlerini grebilmekteyiz. Kullanm deerinden, deiim deerine kayn gzlendii Gaziantep kentinde, ikili bir meknsal yap ayrca dikkat ekicidir. mar planlar, mahalle muhtarlar ile yaplan grme sonular ve uydu grntleri gibi kantlarla incelenen bu ikili yap, toplumsal olarak birok olumsuzluklar iinde barndrabilmektedir. Polanyinin (2007) de belirttii gibi, emein, topran ve parann metalat bir sistem insan doasna aykrlklar iinde barndrr. nsan doasna aykr olan ve doal olmayan bir etki, mutlaka doal olmayan bir tepki ile karlamaktadr. Bu doal olmayan tepki belki de, gnmz toplumsal sorunlarn temelini oluturmaktadr. Gaziantep kent meknn bir ayna olarak grp, neo-liberal yaplanmann temel zelliklerinin incelenmesi ve oluabilecek olumsuzluklar ortadan kaldrmak ya da azaltmak iin mutlaka baz yapsal deiikliklerin gerekletirilmesi gerekmektedir. Sadece toplumun baz kesimlerinin gelitirilmesine ynelik politikalar deil, btnlk bir yap ierisinde lke politikalar oluturulmaldr. Snfsal ayrmann (ekonomik, siyasi, meknsal vb.) nlenmesi iin toplumun btnn dikkate alan bir gelime dnemi oluturulmaldr.

145
KAYNAKA

Ada, .G. (2008). Kentsel Deiim ve Kltr. 12-13 Mays 2007 Gaziantep, Mimarlk ve Kent Bulumalar 5 iinde (ss. 63-72). Ankara: Yaln Matbaclk. Ataay, F. (2001). Trkiyede Kapitalizmin Meknsal Dnm. Praksis, 2, 5397. Bakaya, F. (1986). Devletilikten 24 Ocak Kararlarna. Ankara: Birlik Yaynlar. Baudrillard, J. (2004). Tketim Toplumu. (ev. Hazal Deliceayl ve Ferda Keskin) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Boratav, K. (2005). 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm. Ankara: mge Kitabevi. Bura, A. (2003). Devlet-Piyasa Kartlnn tesinde. stanbul: letiim Yaynlar Castells, M. (1997). Kent, Snf, ktidar. (ev. Asuman Erendil) Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Doan A. E. (2002). Birikimin Hamallar. stanbul: Donkiot Yaynlar. Diner, B., zarslan M. ve Kavasolu T. (2003). Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi. http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ipg/guneydogu/gaziantepPER.pdf veritaban Ercan, F. (2004). Sermaye Birikiminin elikili Sreklilii Trkiyenin Kresel Kapitalizmle Btnleme Srecine Eletirel Bir Bak. N. Balkan ve S. Savran (der.), Neo-Liberalizmin Tahribat iinde (ss. 944). stanbul: Metis Yaynlar. 1. Bask

146 Erder, S. (2006). stanbula Bir Kent Kondu: mraniye. stanbul: letiim Yaynlar. Erder, S. (2002). Kentsel Gerilim. Ankara: um:ag. Eraydn, A. (2006). Meknsal Srelere Toplu Bak. Ayda Eraydn (der.), Deien Mekn iinde (ss. 25-68). Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Engels, F. (1974). Konut Sorunu. (ev. Mehmet imek) Ankara: Odak Yaynlar. Featherstone, M. (2005). Postmodernizm ve Tketim Kltr. (ev. Mehmet Kk) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Fishman, R. (2002). 20.Yzylda Kent topyalar; Ebenezer Howard, Frank Lloyd, Le Corbusier. (Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan) 20.Yzyl Kenti iinde (ss. 107127). Ankara; mge Kitabevi. 1. bask. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (1998). 1997 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (1999). 1998 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (2000). 1999 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (2001). 2000 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (2004). 2003 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep Valilii l evre Mdrl. (2005). 2004 Gaziantep li evre Durum Raporu. Gaziantep l zel daresi. (2007). 2007 Raporu. Gaziantep l zel daresi. (2007). 2008 Yl Performans Plan ve Yatrm Program. Gaziantep l zel daresi. (2006). Stratejik Plan (20062010).

147 Gaziantep Sanayi Odas.(2003). statistiklerle Gaziantep. Gaziantep Ticaret Odas. (2005). 2005 Rakamlarla Gaziantep Raporu. Gaziantep Ticaret Odas. (2006). 2006 Rakamlarla Gaziantep Raporu. Gaziantep Ticaret Odas. (2007). 2007 Rakamlarla Gaziantep Raporu. Gaziantepin Ekonomik Yaplanmas, (Tarihsiz). Gaziantep Ticaret Odas, Yaymlanmam Rapor. Gaziantep Nazm mar Plan, (Tarihsiz). Gaziantep Bykehir Belediyesi, Yaymlanmam Rapor.

Gaziantepin Yllara Gre Genel Nfusu ve ehir-Ky Oranlar. Eriim Tarihi: 05.02.2008, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do Gaziantep Nfus statistikleri. Eriim Tarihi: 05.02.2008, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do. Gaziantep G statistii. EriimTarihi:05.02.2008, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/hesaplananKentArastirmasiSorgula.do. Gaziantep Konut statistii. Eriim Tarihi: 05.02.2008, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do. Gaziantep malat Sanayi statistii. Eriim Tarihi: 05.02.2008, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/tabloOlustur.do.

148 Gaziantepte Baz Alt Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts. Eriim Tarihi: 06.02.2008, Google Earth. Gaziantepte Baz Orta ve st Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts. Eriim Tarihi: 06.02.2008, Google Earth. Gaziantep Kent Merkezinin Uydu Grnts. Eriim Tarihi: 06.02.2008, Google Earth. Gaziantep Kentinin Gney Blmnn Uydu Grnts. Eriim Tarihi: 06.02.2008, Google Earth. Gaziantep Kent Merkezi ile Organize Sanayi Blgelerinin Uydu Grnts. Eriim Tarihi: 06.02.2008, Google Earth. Geni, . (2007). Kreselleme, Toplumsal Eitsizlik ve Meknsal Ayrma. Sivil Toplum,5,69-84 Gottdiener, M. (2001). Mekn Kuram zerine Tartma. Praksis, 2, 248-270. Gler, B. A. (2005). Yeni Sa ve Devletin Deiimi. Ankara: mge Kitabevi. Gler, B. A. (2006). Yerel Ynetimler. Ankara: mge Kitabevi. Gramsci, A. (1986). Hapishane Defterleri. (ev. Kenan Somer) stanbul: Onur Yaynlar. Harvey, D. (2001). Snf likileri, Sosyal Adalet ve Farkllk Politikas. (ev. Sinan Kadir elik ve Aya Atikolu) Praksis, 2, 173204. Harvey, D. (2002a). Snfsal Yap ve Meknsal Farkllama Kuram. (Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan) 20.Yzyl Kenti iinde (ss. 147173). Ankara: mge Kitabevi. 1. bask.

149 Harvey, D. (2002b). Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent. (Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan) 20.Yzyl Kenti iinde (ss. 215-249). Ankara: mge Kitabevi. 1. bask. Harvey, D. (2003). Postmodernliin Durumu. (ev. Sungur Sarvan) stanbul: Metis Yaynlar. Harvey, D. (2006). Sosyal Adalet ve ehir. (ev. Mehmet Molal) stanbul: Metis Yaynlar. Ik, O. ve Pnarcolu, M.M. (2006). Nbetlee Yoksulluk. stanbul: letiim Yaynlar. nsel, A. (2004). Neo-Liberalizm: Hegemonyann Yeni Dili. stanbul: Birikim Yaynlar. Jessop, B. (2005). Post-Fordizm ve Kreselleme Ekseninde Kapitalist Devlet. (ev. Betl Yarar ve Alev zkazan) stanbul: letiim Yaynlar. Kaygalak, S. (1999). Zaman ve Mekn Boyutuyla G ve Kentlileme: Mersin Demirta rnei. Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Kele, R. (1998a). Kent Bilim Terimleri Szl. Ankara: mge Kitabevi. Kele, R. (1998b). Kent, Kentleme ve Enformel Kesim. Tuncer Bulutay (Ed.), Enformel Kesim I iinde (ss. 1-23). Ankara: Devlet statistik Enstits Matbas. Kele, R. (2002). Kentleme Politikas. Ankara: mge Kitabevi. Kse, A. H. ve nc, A. (2004). ktisatn Piyasas, Kapitalizmin Ekonomisi. A. H. Kse, F. enses ve E. Yeldan (der.), ktisat zerine Yazlar 1: Kresel Dzen;

150 Birikim, Devlet ve Snflar-Korkut Boratava Armaan iinde (ss. 93 143). stanbul: letiim Yaynlar. 3. bask. Lefebvre, H. (2005). Diyalektik Materyalizm. (ev. Bar Yldrm) stanbul: Kanat Yaynlar. Lefebvre, H. (1998). Modern Dnyada Gndelik Hayat. (ev. In Grbz) stanbul: Metis Yaynlar Marx, K. (1993). Ekonomi Politiin Eletirisine Katk. (ev. Sevim Belli) stanbul: Sol Yaynlar. Marx, K. ve Engels, F. (2003a). Seme Yaptlar, Birinci Cilt. ( ev. Muzaffer Ardos, Sevim Belli, Ahmet Kardam ve Konan Somer) stanbul: Eri Yaynlar. Marx, K. ve Engels, F. (2003b). Seme Yaptlar, kinci Cilt. ( eviren; Sevim Belli, Alaattin Bilgi, Gne zdural, Ahmet Kardam ve Konan Somer) stanbul: Eri Yaynlar. Mumford, L. (2007). Tarih Boyunca Kent (ev. Grol Koca ve Tamer Tosun) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Ocak, E. (1996). Kentin Deien Anlam, Birikim, 86/87, 3242. Portelli, H. (1982). Gramsci ve Tarihsel Blok. (ev. Kenan Somer) Ankara: Sava Yaynlar. Polanyi, K. (2007). Byk Dnm. (ev. Aye Bura) stanbul: letiim Yaynlar. Simmel, G. (2006). Modern Kltrde atma. (ev. Tanl Bora, Nazile Kalayc ve Elin Gen) stanbul: letiim Yaynlar.

151 Savran, S. (2004). 20. Yzyln Politik Miras. N. Balkan ve S. Savran (der.), Srekli Kriz Politikalar iinde (ss. 1344). stanbul: Metis Yaynlar. 1. basm. engl, H. T. (2001a). Kentsel eliki ve Siyaset. stanbul: Demokrasi Kitapl engl, H. T. (2001b). Snf Mcadelesi ve Kent Mekn. Praksis, 2, 9-32. enyapl, T. (1998). Enformel Sektrde Deien likiler. Tuncer Bulutay (Ed.), Enformel Kesim I iinde (ss. 85-119). Ankara: Devlet statistik Enstits Matbas. enyapl, T. (2006). Gecekondu Olgusuna Dnemsel Yaklamlar. Ayda Eraydn (der.), Deien Mekn iinde (ss. 84-123). Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Tunal, . (1998). Enformel Sektr Analizlerinde Temel Kavramsal Sorunlar. Tuncer Bulutay (Ed.), Enformel Kesim I iinde (ss. 23-49). Ankara: Devlet statistik Enstits Matbas. Trel, O. (2003). Dnyada Sanayileme Deneyimi: Gemi eyrek Yzyl (19752000) ve Gelecek in Beklentiler. A. H. Kse, F. enses ve E. Yeldan (der.), ktisat zerine Yazlar 1: Kresel Dzen; Birikim, Devlet ve SnflarKorkut Boratava Armaan iinde (ss. 1149). stanbul: letiim Yaynlar. 3. basm. Urry, J. (1999). Mekanlar Tketmek. (ev. Rahmi dl ) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Yeldan, E. (2006). Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi. stanbul: letiim Yaynlar.

152 Wirth, L. (2002). Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme. (Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan) 20.Yzyl Kenti iinde (ss. 77107). Ankara: mge Kitabevi.

EKLER

Ek 1: Tezin temel denencelerini test etmek iin Gaziantepin 30 mahalle muhtar ile gerekletirilen yzyze grme sorular.

Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal Kent ve evre Bilimi

Bu grme Gaziantepte belirlenen 30 pilot mahalle itibariyle tezin temel varsaymlarn dorulamak ya da yanllamak iin yaplmaktadr. Mahalleyi en iyi tanan kiiler itibariyle mahalle muhtarlar seilmitir.

Grme Sorular;

1) Gaziantepin yerlisi misiniz?

a) Evet (

b) Hayr (

(Hayr ise 2. soruya gein, Evet ise 2. soruyu atlayn.)

2) Gaziantepe nereden ve ne zaman geldiniz?

a) Nereden .

b) Ne Zaman .

3) Mahallenizde hi bo arsa yada arazi var m?

a) Evet ( )

b) Hayr (

( Evet ise 4. soruya gein, Hayr ise 4. soruyu atlayn.)

4) Eer bir oranlama yaparsak, mahallenizin kata ka bo arazidir?

a) % 5ten az (

b) % 5 (

c) %10 ( )

d) % 20 ( )

e) Daha fazla (% )

5) Mahallenizde hi gecekondu var m?

a) Evet ( )

b) Hayr (

(Evet ise 6. soruya gein, Hayr ise 6. soruyu atlayn.)

6) Eer bir oranlama yaparsak, mahallenizin kata ka gecekondudur?

a) % 5ten az (

b) % 5 (

c) %10 ( )

d) % 20 ( )

e) Daha fazla (% )

7) Mahallenizde kiilerin arlkl oturduu konut tipi hangisidir?

a) Gecekondu ( ) b) Mstakil Ev ( c) Apartman d) Villa ( ( ) ) )

e) Dier (..)

8) Mahallenizdeki evlerin baheleri var m?

a) Evet ( )

b) Hayr ( )

(Evet ise 9. soruya gein, Hayr ise 9. soruyu atlayn)

9) Bahelerin toplam kaplad alan evlerin toplam kaplad alann kata ka kadardr?

a) % 5 ( )

b) % 10 (

c) % 20 ( )

d) Daha fazla ( % .)

10) Mahalledeki konutlarda oturan kiiler itibariyle, kiraclar m daha fazla yoksa evlerini kiraya veren ev sahiplerimi?

a) Ev sahipleri ( % ) b) Kiraclar ( % ) )

c) Eit derecede oturmaktalar (

11) Kiraclarn ev kiras ortalama ne kadardr?

a) 100-250 ( )

b) 250-500 ( )

c) 500-1000

d) Dier ()

12) Mahallenizde oturan kiiler arasnda akrabalk yada hemerilik ba var mdr?

a) Evet ( )

b Hayr (

( Evet ise 13. soruya gein, Hayr ise 13, 14, 15,16.soruyu atlayn.)

13) Bu akraba/hemeri gruplar kendi sokaklarn m oluturmulardr yoksa mahallede dank m oturmaktadr?

a) Kendi sokaklarn oluturmulardr ( b) Dank Oturmaktadrlar ( )

14) Bu akraba/hemeri gruplarnn mahalledeki younluu ne kadardr?

a) Pek ok (

b) ok (

c) Orta ( )

d) Az (

e) ok az ( )

15) Bu akraba/hemeri gruplar iinde yardmlama var mdr?

a) Evet ( )

b) Hayr (

( Evet ise 16. soruya gein, Hayr ise 16. soruyu atlayn.)

16) Bu yardmlamann younluu ne kadardr?

a) Pek ok (

b) ok (

c) Orta ( )

d) Az (

e) ok az ( )

17) Mahallenizde ortalama 150 m2 olan bir evin ya da dairenin creti ne kadardr?

18) Mahallenizde hi hastane, niversite, kltr merkezi gibi gerek kamu, gerekse de zel kurumlar var m?

a) Hastane ( ) b) niversite ( ) c) Kltr Merkezi ( ) d) Dier (.)

19) Kamu yada zel bu tr kurumlarn mahallenizde younlamasn ister misiniz?

a) Evet ( )

b) Hayr (

20) Bu kurumlarn mahallenizde younlamas iin ne kadar aba harcarsnz?

a) Pek ok (

b) ok (

c) Orta ( )

d) Az (

e) ok az ( )

21) nem derecesine gre sralarsak, bu kurumlarn mahallenizde younlamas sizce mahallenize ne tr bir getirisi olur? a) b) c) d) e) (ekonomik, siyasal, kltrel, insani vd.)

22) Mahalleniz 1980 ncesinde mi yoksa 1980 sonrasnda m kurulmutur?

a) 80 ncesi (

b) 80 sonras ( )

( 80 ncesi ise 23. soruya gein, 80 sonras ise 25. soruya gein)

23) 1980li yllardan gnmze bir karlatrma yaparsak mahallenizde oturan kii saysnda art meydana gelmi midir?

a) Evet ( )

b) Hayr ( )

(Evet ise 24. soruya gein, Hayr ise 24. soruyu atlayn.)

24) Ortalama bir art miktar verecek olursanz, ka kat artmtr?

a) 1 (

b) 2 ( )

c) 3 (

d) 4 (

e) 5 (

25) nem derecesine gre sralarsak, insanlarn mahallenizi semesinde hangi zellikler belirleyicidir? a) b) c) d) e) f) ( Ucuz Konut, yerine Yaknlk, Gvenli Bir Mahalle, Temiz evre, Hemehri/Akrabalk Birliktelii, Planl Mahalle vd.)

26) Aada saydmz hizmetlerden yararlanamayan konutlarnz var m? a) yol ( ) b) su ( ) c) elektrik ( ) d) kanalizasyon ( ) e) telefon ( ) f) internet ( )

27) En oktan en aza doru bir sralama yaparsak, mahallenizde oturan kiilerin meslekleri hangileridir.

a) b) c) d) e)

f) g) ( i, Memur, Hizmet Sektrnde alan(retmen-hemire-doktor-avukat), Esnaf, Kk ve Orta lekli letme Sahibi, Ev Hanm, Byk letme Sahipleri, Dier)

28) Gelir grubuna gre bir snflandrma yaparsak, mahallenizde oturan kiilerin arlkl olarak hangi gelir grubunu temsil etmektedir.

a) Asgari cretten daha dk ( b) Asgari cret ( ) c) 435 TL- 1000 TL ( ) d) 1000 TL- 2500 TL ( ) e) 2500 TL- zeri ( )

Mahallenin ad: Grlen Muhtarn Ad ve Soyad: Grme Tarihi Grmeyi Yapan Kiinin Ad ve Soyad:

Ek 2: Tezin Temel Denencelerini Test Etmek in Gaziantep Kent Btnnn Uydu Grntleri

Resim 1: Gaziantepte Baz Alt Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts

Kaynak: Google Earth

Resim 2: Gaziantepte Baz Orta ve st Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts

Kaynak: Google Earth

Resim 3: Gaziantep Kent Merkezinin Uydu Grnts

Kaynak: Google Earth

Resim 4: Gaziantep Kentinin Gney Blmnn Uydu Grnts

Kaynak: Google Earth

Resim 5: Gaziantep Kent Merkezi ile Organize Sanayi Blgelerinin Uydu Grnts

Kaynak: Google Earth