mgelerle Yaamak

Tank ve Kant Olarak Fotoraf: Kosovann Kayp nsanlar

Kathryn Harakal

Kathryn Harakal, Haziran 2009

1

indekiler

zet

1 2 3 4 5 6

Giri Hepimiz Onlar zlyoruz Travmann Temsili Kelimelerin Arl mgelerle Yaamak Sonu

5 6 7 8 9 10

Kaynaka

13

zet
Kosovada gndelik hayat, yakn ve uzak gemie gndermelerle doludur. Kurbanlar, kahramanlar ve ehitlerle ilgili imgeler hep ayn iplikle rlm gibidir ve Kosovann fiziki corafyas da llerin an ve antlar ile doludur. Ama Kosova topraklar fiziki corafyada eksik olan pek ok eyi barndrmaktadr aslnda. Son yllarda baz toplu mezarlar bulunmu olsa da, topran altnda ve kireta maaralarnda hl kayplarn kemikleri yatmaktadr. Kanl bir gemile yzlemeye alan toplumlarda hafzann nemi byktr. Sava sonras koullarda yaananlarn kabulne, hatrlamaya, ve anmann acl ailelere ya da genel olarak halka salayaca saaltc etkiye phesiz byk bir ihtiya duyulur. Ancak bu sre kkrtc olmayan bir ekilde yrtlmeli, sz konusu atmann tm taraflarndaki llerin aileleri gzetilmeli ve bu antlarn yerletirilecei corafyann kanunlarna saygl bir ekilde hareket edilmelidir. Bu makalede, 2004ten bu yana Kosovann bakenti Pritinade yer alan arpc bir ak hava sergisi rnei zerinden sava sonras dnemde Kosovada hafza, grsel temsil, antsallatrma ve gei dneminde adalet meseleleri ele alnmaktadr. Kosovann kadn, erkek, gen, yal kayplarnn fotoraflarndan oluan sergi, sanat ile belgeleme, protesto ile antsallatrma, yas ile eitim arasndaki ayrmlar ortadan kaldrr niteliktedir. Daha da nemlisi, gemi ile bugn, len ile kalan arasnda simgesel ba kurmay baaran ve tanklardan gelecek kuaklara bilgi aktarmn tevik eden dndrc bir grsel travma temsilidir.

-Resim 1Prishtin/Pritina ehir merkezinde Kosova Parlamento Binasnn dna yerletirilmi olan Hepimiz Onlar zlyoruz adl fotoraf sergisinden detay. [Fotoraf: Kathryn Harakal, Haziran 2007]

mgelerle Yaamak /mgelerin Esiri Olmak Tank ve Kant olarak Fotoraf: Kosovann Kayp nsanlar

Giri Buras Kosova, insanlarndan arndrmak istedikleri topraklar.1 - Arnavut air smail Kadare, Tiran, Mesi i Tetorit 1999 mgelerin rahatsz etme gc vardr. Sava ya da kitlesel katliamlarda yaanan kayplar temsil etmenin imkanlarna ve snrlarna dair tartmalar birden fazla disiplini ilgilendirmektedir.2 Ancak travma, hafza ve grsel temsil arasndaki ilikiye gsterilen akademik ilgi, Holocaust almalar hari, grece kstl kalmtr.3 stelik, bir konu olarak travmann herhangi bir grsel biimde temsilinin mmkn olmad hem estetik hem de psikolojik adan savunulmutur;4 bu gr, Adornonun mehur Auschwitzden sonra iir yazmak barbarlktr sz ile de hafzalara kaznmtr.5 Konu hl tartmal olmakla birlikte, vahet ve soykrm kurbanlarnn ve ldkleri yerlerin imgeleri, ilenen sulara sosyolojik, duygusal ve eitsel perspektiflerden tanklk edebilecei gibi, hukuki srelerde ve uluslararas mahkemelerde de kant olarak da i grebilir. Buna ek olarak, sava, soykrm, insanlk sular ve benzeri travmatik olaylarn ardndan travmann grsel olarak temsil edilmesi, kurbanlarn hatrlanmas ve sa kalanlarn olayn geride kaldn hissedebilmesi asndan nemli bir ara olabilir. Genelde bu temsiller ant, ehitlik gibi kolektif anlar cisimletirme maksad tayan kalc mekanlar biiminde ortaya karlar.6 Daha gncel bir trend ise, zellikle kanl savalarn ardndan akbeti belirsiz olan kiiler sz konusu olduunda, fotorafl sunumlarn bir anma, antsallatrma ve hatta protesto arac olarak kullanlmasdr.7
1

iirin ngilizce evirisi iin bkz. A. di Lellio (haz.), The Case for Kosova: Passage to Independence, (Anthem Press, Londra 2006), s. 209. 2 D. Apel, Memory Effects: The Holocaust and the Art of Secondary Witnessing, (Rutgers University Press, New Jersey 2002), s. 5. 3 J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts, S. Radstone ve K. Hodgkin (haz.), Regimes of Memory, (Routledge, Londra 2003) iinde, s. 28. 4 A.g.e., s. 28. 5 T. Adorno, Cultural Criticism and Society, S. Weber ve S. Weber (ngilizceye evirenler), Prisms, (MIT Press, Cambridge, Massachusetts 1967) iinde, s. 19. 6 D. Bar-Tal, Collective Memory of Physical Violence: its Contribution to the Culture of Violence, E. Cairns and M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde, s. 88. 7 Bugn dnyann pek ok yerinde kayplar konusunda farkndalk yaratmak iin formel ya da enformel fotoraf sergileri kullanlmaktadr. Kzl Ha Uluslararas Komitesinin (ICRC) blge ofisleri dnyann eitli yerlerinde fotoraf sergileri gerekletirmitir. [Basn Blteni: 20/07, Photo Exhibition on Missing Persons opens in Baku, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, 31 Austos 2007; ve Basn Blteni 29/06, Photo Exhibition on Missing Persons opens, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, 02 Temmuz 2007.]

Hepimiz Onlar zlyoruz Barndrd fikir, gnderme ve kelimelerin karmaklna bal olarak kk ya da byk bir okur grubuna hitap eden yazl anlatmn aksine fotorafn tek bir dili vardr ve herkese ulama imkanna sahiptir.8 - Susan Sontag, Bakalarnn Acsna Bakmak Srp insan haklar aktivisti Nataa Kandi9, Kosovann 1999un ikinci yarsndaki halini insanlarn kaybolan yaknlarnn peinde oradan oraya doland harap bir lke szleriyle betimlemiti.10 Scak savan sona ermesinin hemen ardndan, Kosova iindeki ve Srbistandaki dari Snr Hatt zerindeki bilinen birka toplu mezarda yatanlardan baka daha binlerce insann tek bir iz brakmakszn kaybolduu anlalmt.11 Gerek Kosova ynetiminin gerekse uluslararas toplumun kayplar konusuna yeterince nem vermedii algs, o gnden bu yana sava-sonras dneme damgasn vurmu, bata Kosova Arnavutlar olmak zere Kosova halknda ciddi bir honutsuzluk yaratmtr. nsann kaybolan yaknlar hakknda bilgi edinme hakk, uluslararas insani hukukta ve insan haklar hukukunda nemli yer tutar.12 Ancak ailelere 1998-99 savandan bu yana kayp olan yaknlaryla ilgili hl net bir bilgi verilmemi olmas sebebiyle, konu Kosovadaki etnik gruplar arasnda bugn ve gelecekte makul seviyede bir karlkl tahamml ve uzla salanmasnn nndeki balca engel olarak durmaktadr. Scak savan ardndan kayplar konusunda ne yaplaca meselesi, sava-sonras koullarda destek salayan her trl gei dnemi adaleti giriiminin paras addedilmelidir. Toplu mezarlarn almas, cesetlerde kimlik tespitinin yaplmas ve olgularn net bir ekilde ortaya konmas, ailelerin yaslarn gerei gibi yaayabilmeleri, daha geni topluluklarn da gemite olanlarla yzleebilmesi bakmndan elzemdir. Gei dnemi adaleti erevesinde alan eitli kurumlar uluslararas komisyon ve yarg organlar, adli tp almalar ve ulusal yetkililer gibi bu srete yer alrlar.13 Ancak sivil toplum kurulular ile aile dernekleri de nemli rol oynarlar. Bu derneklerin baars byk lde konuya dair bir farkndalk yaratmada ve kayp yaknlarnn ne ekillerde etkilendiine dikkat ekmede etkili olmalarna baldr. Bu tr derneklerin etkinlikleri ayn zamanda ailelerin madur rolnn tesine geerek yapc bir eylemlilik iine girmelerine imkan tanmalar bakmndan da benzersiz bir ilev grrler.14

S. Sontag, Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 20. N: Kitabn Trke evirisi iin bkz. Osman Aknhay (ev.), Bakalarnn Acsna Bakmak, (Agora Kitapl, stanbul, 2004) 9 Nataa Kandi, Srbistann Belgrad ehrinde kurulmu olan ve Kosovada da iki ofisi bulunan nsani Hukuk Merkezinin kurucusu ve mdrdr. nsani Hukuk Merkezi, tarihle barma ve yakn gemite ilenmi sularn sorumluluunun stlenilmesi yoluyla blgesel barn salanmas iin almaktadr. 10 N. Kandi, Confronting the Past of Kosovo, (Humanitarian Law Center, 27 Haziran 2004). [Kosovann Gemii ile Yzlemek, nsani Hukuk Merkezi]. 11 Birlemi Milletler kaytlarna gre, 1998-99 savann ardndan Kosovada 5206 kiinin kayp olduu bildirilmitir. [Factsheet: Kosovo in February 2008, Kamu Bilgilendirme Blm, Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, 01 Mart 2008]. 12 Hukuki sorumluluklar 1949 Cenevre Szlemeleri ve Ek Protokollerinde, ve ayrca 2006 tarihli Btn Kiilerin Zorla Kaybedilmeden Korunmasna Dair Uluslararas Szlemede tanmlanmtr. [Missing Persons: A Hidden Tragedy, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, Cenevre, svire, Austos 2007.] 13 M. Crettol and A. La Rosa, The Missing and Transitional Justice: the Right to Know and the Fight Against Impunity, 68 Kzl Ha Uluslaras Blteni (Haziran 2006), s. 362. 14 Missing Persons: A Hidden Tragedy, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, Cenevre, svire, Austos 2007.

Kosovann bat kesiminde yer alan Gjakov/akovica kentinden Annelerin ars Derneinin yeleri, yant arayna grnrl yksek ve grsel adan sarsc imgelerle katkda bulundular. Dernein 2004ten bu yana srdrd Hepimiz Onlar zlyoruz kampanyas, savata kaybolan binlerce insana daha fazla nem verilmesi iin yetkililere bask yapmay hedefliyor. Ama kampanya duyarl kamuoyunun dikkatini genel olarak kayplar konusuna ekmeyi de baarm durumda. Bunu salamak iin normalde ad san bilinmeyen kurbanlara grsel imgelere birer yz verildi. Sonuta, ortaya son derece sarsc bir fotoraf sergisi ve billboard ilanlaryla paralel olarak yrtlen bir kampanya kt. Bu, Kosova topraklarnda bugn grlebilen en kapsayc ve dnsel olarak en kkrtc anma ve antsallatrma giriimlerinden biridir.

Travmann Temsili Fotoraf bir vedadr. Fotorafnn sonraki hayatna aittir. O bir anlk flala beraber lmn snmez alazyla yanmaya balar.15 -Eduardo Cadava, Iktan Kelimeler Grsel imgeler, bakanlar zerinde hem ksa hem de uzun vadede gl etkiler brakabilirler. Fotorafn da etkisi ve deerinin manevi mi estetik mi olduu, byk lde sunumun amacna, serginin konumuna ve mekann siyasi armlarna gre deiir.16 Betimledii olaylar belgeleyen birer enstantane olan fotoraflar, pek ok rnekte, kastl ya da kastsz olarak, ou insann sanat dedii eye dnr. iddet ve atmay betimleyen ya da temsil eden imgelere bakma meselesi, Susan Sontagn lmnden nce yaymlanan son kitab Bakalarnn Acsna Bakmakta enine boyuna irdelenmektedir. Yazar bu eserde, rahatsz edici imgelerin, formel ya da enformel, sanat galerisi benzeri mekanlarda sergilenmesinin uygunsuzluundan bahseder. Son derece ar, yrek paralayc konular ileyen fotoraflar, birer sanat eseri olarak ki duvara aslnca olduklar ey budur, altna ne tr kayt dlrse dlsn- kamusal alanlarda duvara ya da zemine monte edilerek sergilenen sanat eserleriyle ayn kaderi paylarlar. Yani (ou zaman bakalaryla beraber yaplan) bir gezintideki duraklardan ibarettirler diye yazar.17 Ayrca fotoraflarn anlama ve hatrlama kadar, umursamama ve unutma arac olarak da oynadklar rol ele alr.18 Sanat tarihileri uzun zamandr fotorafla hafzann ileyii arasndaki ilikiyi tartyorlar. Sava ve kriz anlarnda ekilmi basn fotoraflar zerine alan Barbie Zelizer, vahet grntleri ve benzer imgeler ar kullanldnda kamuoyu grmemeyi tercih etmeye balayabilir yani insanlar grmemek iin bakmaya, unutmak iin hatrlamaya balayabilirler diyor.19 Bu tartmalar bir yana, sergilerin etkisini arttrmak iin estetie bavurulmas, gerek galeri kratrlerinin gerekse enformel sergilerin dzenleyicilerinin sk sk bavurduu bir strateji; vahet, insanlk suu ve soykrm imgelerinin temsilinde de ayn tavr grlebiliyor.
15

E. Cadava, Words of Light: Theses on the Photography of History, (Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1993), s. 13. 16 J. Taylor, Body Horror: Photojournalism, Catastrophe and War, (Manchester University Press, Manchester 1998), s. 133. 17 S Sontag, Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 121. 18 Bu konuda daha fazla ayrnt iin bkz. Sontag, a.g.e. 19 B. Zelizer, Remembering To Forget: Holocaust Memory Through the Cameras Eye, (University of Chicago Press, Chicago 1998), s. 5.

Oysa temelinde anma, antsallatrma fikri yatan bir sunumun herhangi bir sanat sergisi ile benzer zellikler tamas, hem teknik bir takm problemlere, hem de ciddi sonular olabilecek yorum hatalarna yol aabilir. Sunulan imgeler ve detaylar fazla sarsc ise sergiyi gezenler ok kt etkilenebilir ve anlatlan olaydan sa km kurbanlar tekrar bir travma yaayabilir. mgelerde ok az ey grnyorsa, bu sefer de olanlar daha yenilir yutulur gstermek gibi bir aklayc bir etkisi olabilir ya da sergi anmak kadar eitmeyi de amalayan bir etkinlik olmaktan uzaklaabilir. Tm anma ve antsallatrma etkinliklerinde olduu gibi bu tr sergilerde de hassas bir denge tutturulmaldr. Hele de bu sergi sava sonras dnemin Kosovasnda olacaksa, bu dengeyi yakalamak iin zel bir aba sarfetmek gerekecektir nk burada hem sz konusu olaylar ok yakn bir gemite gereklemitir hem de kayplar konusu aileler kadar toplumun tamam iin de son derece duygusal bir meseledir. Kelimelerin Arl Kosovadaki tm kayplarn akbetini ortaya karmaya kararlyz. Etnik, dini ya da rksal kken ayrd etmiyoruz. Bunlarn hepsi kayp insanlardr ve akbetleri renilene kadar aileler huzur bulmayacaktr.20 - Nesrete Kumnova, Annelerin ars Dernei Annelerin ars Derneinin Hepimiz Onlar zlyoruz kampanyasnn ilk aamasnda, halen kayp olan binlerce Kosovaly temsilen iki yz akn fotoraf, bakent Pritinadaki Kosova Parlemento binasn evreleyen metal itler zerine yerletirildi.21 Byk boy fotokopisi yaplm fotoraflarn altnda yazan isimler resimlerdekilerin Kosova Arnavutlar olduunu gsterse de,22 dernein resmi politikas Kosovann tm kayplarn kapsamaya yneliktir. Kampanyann alt ay sonra 2005 Hazirannda balayan ikinci aamas, bu fotorafl sunumun grsel etkisinin tam tersi bir strateji izledi. Bu aamada Kosova Eylem A adl yerli sivil toplum kuruluu ile koordinasyon iinde alld ve Kosova Uluslararas Kzl Ha Komitesinden (ICRC) ksmi maddi destek alnd.23 kinci aamada, Kosovann kentsel alanlarna yaylnarak ok daha geni bir kitleye ulald. Ortaya kan i, her ne kadar Kosovann bakentinin drt bir yannda yol kenarlarndaki byk billboardlar ve kaldrmlardaki afi panolarn kullanan gl bir grsel ifade olsa da, kampanyann bu aamasnda sadece kelimeler kullanld. lk bakta, zellikle uzaktan bakldnda tm grnen, dz, gri bir zemin zerinde iri, belirgin harflerle yazlm kampanya slogan Hepimiz Onlar zlyoruz cmlesiydi. Oysa yakndan incelendiinde, billboardun dz grnen zemininin aslnda kck harflerle yazlm yzlerce isimden olutuu, kayp kiilerin ilk adnn tamam ile soyadnn ilk harfinin yazl olduu anlalyordu.24 simler
20

Arnavut-Srp Bilgi Paylam Forumu Projesi Raporu, (BETA Medya Merkezi, Gneydou Avrupa Demokrasi ve Bar Merkezi ve KosovaCanl Haber Ajans, Pritina, 2006), s. 43. 21 Basn Blteni, Hepimiz Onlar zlyoruz, Annelerin ars Dernei ve STK Kosova Eylem A, 31 Mays 2005. 22 Fotoraf sergisi batan itibaren mi sadece Kosova Arnavutlarnn resimlerini ieriyordu, yoksa aslnda Kosoval Srplarn ve baka aznlk mensuplarnn fotoraflar vard da sonradan sergiyi gezenler tarafndan m yrtld, yazar bu soruya net bir cevap bulamamtr. 23 Sarah Avrillaud ile e-mail yazmas, Kzl Ha Uluslararas Komitesi (ICRC), Prishtin/Pritina Brosu, ICRC e-mail referans numaras: Pritina /PRI07E1279, 10 Austos 2007. 24 A.g.e., Basn Blteni [Billboard ilanlar 1-15 Haziran ve 15-31 Temmuz 2005te yaynland].

ICRCnin yaymlad ve aileleri tarafndan halen kayp olduu bildirilen tm etnik topluluklardan 2047 kiinin isimlerini ieren Kayplar Kitabnn Nisan 2004 basmndan25 alnd.26 Pritinadaki ICRC Brosuna gre billboard kampanyasnda kitaptaki isimlerin byk ksm yer almt.27 Susan Sontag, duygular, szl bir slogandansa fotorafla ok daha kolay somutlanr diye yazm.28 Ama yoldan gelip geenler yzlerce ismin orada yazl olduunu farkettii anda billboard kampanyas, hem grsel olarak arpc hem de seyredenlerde ilk anda bir duygu uyandrabilen baarl bir kampanya olmutu.29 Buna mukabil, Kosova Parlamentosunun dndaki fotoraf enstalasyonu esasen sokak eylemi ruhuyla yaplm bir iti; ama, Kosova ynetimine mensup yetkililerin kayp aileleri adna ok daha aktif ve etkili bir ekilde hareket etmesini salamakt. Ama gene de, fotoraf sergisi bata bu amala yaplm olsa da zamanla Pritinann tam merkezinde yer alan, sembolik adan ok ykl bu serginin yerli halk tarafndan alglan nemli bir deiim geirmie benziyor. mgelerle Yaamak svireli psikolog Edouard Clapardea gre duygular sadece u anda yaanabilir, nk an olduklarnda birer fikir ve temsile dnrler ki bu da artk belli bir mesafe ve adan baktmz anlamna gelir; Duyguyu gemiteki bir ey olarak hissedemeyiz nsan kendi duygularnn seyircisi olamaz; duygu ya hissedilir ya da hissedilmez; yoksa o duygusal zden soyutlanarak tahayyl edilmeleri mmkn deildir.30 Travmatik hafzann rettii imgeler, temsil ettikleri eski olaylara dairdirler ama u nda mevcutturlar. Dolaysyla Hepimiz Onlar zlyoruz adl fotoraf sergisi ve billboard kampanyasn zmler ve deerlendirirken, temsil edilen olaylara dair ortak hafza ya da ortak bilgiye bakmak gerekiyor. Zira ancak bu hafza ya da bilgiye referansla bu imgeleri temsil ettikleri siyasi ve manevi meseleler balamnda doru bir ekilde anlayabiliriz.31 Pritinadaki yerli ve uluslararas nfus iinde, Kosovann kayp insanlar konusundaki bilgi dzeyi ve duygusal alakas birbirinden ok farkl olan eitli tabakalar var. Kosovadaki uluslararas sivil personelin byk ksm savatan kiisel olarak etkilenmediler ve fotoraf sergisinin yanndan getiklerinde, hergn geseler bile, temsil ettikleri olaylar bile derinlemesine kavramaktan uzak olabilirler. Kosovadaki aznlklar bakmdansa, sergi Kosova Parlamentosunun hemen dnda, yani tm topluluklar iin anlaml olmas gereken bir yerde olmasna ramen, Kosoval Srplarn ya da dier aznlk mensuplarnn ok az sergiyi grebilecektir nk Pritina artk neredeyse tek etnik grubun var olduu bir ehir
25

2007 Austosunda Kayplar Kitabnn drdnc basm Kzl Ha Uluslararas Komitesinin (ICRC), Prishtin/Pritina brosu tarafndan yaymland. nceki basmlar gibi bu da Kosovada pek ok yere datld. Kitap, kayplarn akbetini aydnlatacak bilgilerin edinilmesi iin bir tr dileke olarak i grd gibi, sava biteli sekiz yl olmasna ramen sevdiklerinin cenazesini hl kaldramam olan binlerce ailenin durumunu hatrlatan somut bir vesika oldu. Bilgi Notu: Eski Yugoslavya Topraklarndaki Kayp nsanlar, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, Nisan 2008 [Factsheet: Missing Persons on the Territory of Former Yugoslavia, International Committee of the Red Cross]. 26 Basn Blteni 04/53, Kosova: Kayplar Kitabnn nc Basm, Kzl Ha Uluslararas Komitesi 16 Nisan 2004 [Kosovo: Third Edition of the Book of Missing Persons, International Committee of the Red Cross]. 27 Sarah Avrillaud ile e-mail yazmas, Kzl Ha Uluslararas Komitesi (ICRC), Pritina Brosu, ICRC e-mail referans numaras: Pritina /PRI07E1279, 10 Austos 2007. 28 S Sontag, Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 85. 29 Yazar, 2005 bahar boyunca yerli halkn billboard kampanyasna tepkisini gzlemleyebildi. 30 J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts, S. Radstone ve K. Hodgkin (haz.), Regimes of Memory, (Routledge, London 2003) iinde, s. 27. 31 A.g.e, Bennett, s. 31

haline gelmitir. Sergiyi grenlerin byk ounluu Kosoval Arnavut ounluktan olacaktr; bunlarn ou sava srasnda yaad yeri terketmek zorunda kalm, yakn aile bireylerini kaybetmi ya da en azndan tandklar lm, kaybolmu kiilerdir. Bu da bu gibi anma mekanlarnda saygl bir anma ve antsallatrma erevesinde, bilgi paylam, eitim ve aktivizm arasnda denge kurulmas gerektiini bize daha da net gsteriyor. Hepimiz Onlar zlyoruz fotoraf sergisi, belgesel kant ile estetik imge arasnda hassas bir denge kurmay baaryor. Bu fotoraflarn bakan kiide duygusal bir etki brakma gc ki bu g ksmen sunumlarnn estetik zelliklerinden kaynaklanyor- onlarn hem anma hem de eitme ilevini grebilmesini salyor. Kosova Parlamentosunu evreleyen yksek itleri ssleyen bu fotoraflarn grsel gc, hem bakanlar dnmeye sevkediyor, hem de temsil edilen olaylar konusunda insanlar eitiyor. ou savatan yllar nce ekilmi olan bu fotoraflar, kayp kiileri hem fotorafn konusu hem de savan kurban olarak temsil etmeyi baaryor. Bu bakmdan sergi fotorafn hem tank hem de kant olarak kullanmnn mkemmel bir rneini tekil ediyor. Ksacas, Hepimiz Onlar zlyoruz sergisi kamusal alana yerletirilmi, belirli bir ama tayan bir fotoraf enstalasyonu olarak nitelenebilir. Balangta tm kayplarn akbetine dair cevap talep etme amacn tayan bu sergi, yllar iinde daha formel anlamda bir anta dnt. Serginin kuruluundan itibaren tel rglerin arasna, fotoraflar arasndaki boluklara iekler takld. Son yllarda da sergi gerek manasyla bir ant oldu, yani milli kayplarn hatrland ve anld, siyasetilerin Kosovadaki Arnavut ounluk iin nemli gnlerde resmi ziyaretler yapt, nne elenk koyduu bir yer haline geldi.32 Sonu George Santayana belki en ok gelecek nesillere yapt gemiini hatrlamayanlar onu tekrara mahkumdur uyars ile bilinse de33, felsefeci sembollerin lmcl anlam yknden de bahsetmiti.34 Sava sonrasnda travmann grsel temsili meselesi balamnda bu kavram, antsallatrma konusunun ne kadar karmak olduunu, hayatta kalanlarn taleplerinin karlanmas, kurbanlarn ansna sayg gsterilmesi ve olanlarn gelecek kuaklara anlatlmas gibi pek ok boyut ierdiini bir kez daha hatrlatyor. Bugn hem Kosova Arnavutlarndan hem Srplarndan pek ok kii, 1998-99 savana ve sava sonras dneme ait ac hatralara kilitlenmi bir ekilde yayorlar. nsanlarn bu amazdan kurtulup hayatlarna devam edebilmek iin aclarnn tannmasna ve, baz rneklerde, adalete ya da en azndan adalet bulma olaslna ihtiyac var. Toplumlarn da, eer kanl tarihleriyle hesaplamaya ve kalc bar iin almaya niyetlilerse, gemi olaylar anma ve yorumlama yollarn bulmalar gerekiyor.35 Ama antsallatrmann bir de karanlk yz var ki o da antlarn genelde kaybedenler ve aznlk ya da marjinal gruplar yok saylarak sadece egemen kesimi veya etnik ounluu onurlandrmak iin yaplyor olmas.36 Anma ve antlar bu bakmdan, fiziki varlklaryla anlattklar hikayenin yannda onlar yapanlar hakknda da

32

Yazar 2004 ile 2007 yllar arasnda fotoraflarn aralarna iek ve serginin nne de elenk konduuna ahit oldu. 33 G Santayana, The Life of Reason, (New York, Prometheus Books May 1998), s. 82. 34 D. L. Horowitz, Symbolic Politics and Ethnic Status, J. Hutchinson (haz.), Ethnicity, (Oxford University Press, Oxford 1996) iinde. 35 D. E. Lorey and W. H. Beezley, Introduction, D. E. Lorey ve W. H. Beezley (haz.), Genocide, Collective Violence and Popular Memory: The Politics of Remembrance in the Twentieth Century, (Scholarly Resources, Wilmington, Delaware 2002) iinde, s. xxvii.

10

ok ey anlatrlar.37 Yine de sava yaam ve ciddi ekilde blnm, hele de vahim insan haklar ihlalleri grm toplumlar travmay grsel olarak temsil etmeye giritiklerinde hakiki bir antsallatrma yapabilme potansiyeli de vardr. Pritinada be yldan beri sergilenmekte olan bu fotoraflar gibi l ya da kayp kiileri temsil eden imgelerin tehiri tartmal ve problemli bir konu. Ama toplumsal rehabilitasyona katk yapacak olan da, hem olaylar yaayanlar hem de gelecek kuaklar gemii o gnn meseleleri ile ilikili olarak yorumlamaya tevik eden bu antlardr, sorunlu anlar sava ve taraflar ile ilikili olarak anlamaya almaktr.38 Baarl bir ekilde hayata geirildikleri ve saygdan dn vermeden yerletirildikleri takdirde, bu tr antlar hem hakikatlerin dile dklmesi srecini kolaylatracak, hem de kanl olaylardan sa kanlarn, kurbanlarn yaknlarnn, yerli topluluklarn ve uluslararas ziyaretilerin yaananlarn ve kurbanlarn yasn tutabilecei bir mekan salayacaktr.

37

S. Wenk, Sacrifice and Victimization in the Commemorative Practices of Nazi Genocide after German Unification Memorials and Visual Metaphors, G. Eghigian ve M. P. Berg (haz.), Sacrifice and National Belonging in Twentieth-Century Germany, (Texas A & M University Press, College Station, Texas 2002) iinde, s. 200. 38 J. Barsalou and V. Baxter, The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice United States Institute of Peace Working Group, Stabilization and Reconstruction Series, (No. 5, January 2007) 2.

11

-Resim 2Hepimiz Onlar zlyoruz fotoraf sergisi. Fotoraflara Arnavuta ve ngilizce pankartlar elik ediyor. [Fotoraf: Kathryn Harakal, Haziran 2007]

12

Kaynaka I. Kitaplar ve Kitap Blmleri

T. Adorno, Cultural Criticism and Society, S. Weber ve S. Weber (ngilizceye ev.), Prisms, (MIT Press, Cambridge, Massachusetts 1967) iinde. D. Apel, Memory Effects: The Holocaust and the Art of Secondary Witnessing, (Rutgers University Press, New Jersey 2002). D. Bar-Tal, Collective Memory of Physical Violence: its Contribution to the Culture of Violence, E. Cairns and M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde. J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts, S. Radstone ve K. Hodgkin (haz.), Regimes of Memory, (Routledge, London 2003) iinde. I. R. Bet-El, Unimagined communities: the power of memory and the conflict in the former Yugoslavia, J. W. Muller (haz.), Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past, (Cambridge University Press, Cambridge 2002) iinde. D. Bloomfield, T. Barnes and L. Huyse (haz.), Reconciliation After Violent Conflict: A Handbook, (International IDEA, Stockholm 2003). E. Cadava, Words of Light: Theses on the Photography of History, (Princeton University Press, Princeton, New Jersey1993). P. Devine-Wright, A Theoretical Overview of Memory and Conflict, E. Cairns and M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde. A. di Lellio (haz.), The Case for Kosova: Passage to Independence, (Anthem Press, Londra 2006). B. Hamber ve R. A. Wilson, Symbolic Closure through Memory, Reparation and Revenge in post-Conflict Societies, E. Cairns ve M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde. M. Hirsch, Surviving Images: Holocaust Photographs and the Work of Postmemory, B. Zelizer (haz.), Visual Culture and the Holocaust, (Rutgers University Press, Piscataway, New Jersey 2001) iinde D. L. Horowitz, Symbolic Politics and Ethnic Status, J. Hutchinson (haz.), Ethnicity, (Oxford University Press, Oxford 1996) iinde. D. E. Lorey ve W. H. Beezley, Introduction, D. E. Lorey ve W. H. Beezley (haz.), Genocide, Collective Violence and Popular Memory: The Politics of Remembrance in the Twentieth Century, (Scholarly Resources, Wilmington, Delaware 2002) iinde.

13

M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness: Facing History after Genocide and Mass Violence, (Beacon Press, Boston 1998). M. Rowlands, Remembering to Forget: Sublimation as Sacrifice in War Memorials, A. Forty ve S. Kuechler (haz.), The Art of Memory, (Berg, Oxford 1999) iinde. G Santayana, The Life of Reason, (Prometheus, New York 1998). S. Sontag, On Photography, (Picador, New York 1977). S. Sontag, Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003). J. Taylor, Body Horror: Photojournalism, Catastrophe and War, (Manchester University Press, Manchester 1998). V. D. Volkan, What Some Monuments Tell Us About Mourning and Forgiveness, E. Barkan and A Karn (haz.), Taking Wrongs Seriously: Apologies and Reconciliation, (Stanford University Press, Stanford, California 2006) iinde. D. J. Walkowitz ve L M Knauer, Memory and the Impact of Political Transformation in Public Space, (Duke University Press, Durham and London 2004). S. Wenk, Sacrifice and Victimization in the Commemorative Practices of Nazi Genocide after German Unification Memorials and Visual Metaphors, G. Eghigian ve M. P. Berg (haz.), Sacrifice and National Belonging in Twentieth-Century Germany, (Texas A & M University Press, College Station, Texas 2002) iinde. J. E. Young, The Texture of Memory: Holocaust Memorials and Meaning, (Yale University Press, New Haven 1993). B. Zelizer, Remembering To Forget: Holocaust Memory Through the Cameras Eye, (University of Chicago Press, Chicago 1998).

II. Dergilerde Yaymlanan Makale ve Yazlar

M. Crettol ve A. La Rosa, The Missing and Transitional Justice: the Right to Know and the Fight Against Impunity, 88 International Review of the Red Cross (Haziran 2006) 355. A. Di Lellio ve S. Schwandner-Sievers, Sacred Journey to a Nation: The Construction of a Shrine in Postwar Kosovo, 7 Journeys (Haziran 2006) 27. P. Gough, From Heroes Groves to Parks of Peace: Landscapes of Remembrance, Protest and Peace, 25 Landscape Research (2003) 213. V. Ingimundarson, The Politics of Memory and the Reconstruction of Albanian National Identity in Postwar Kosovo, 19 History and Memory (2007) 95. F. Lamott, Trauma as a Political Tool, 15 Critical Public Health (2005) 219. F. Le Diraison, Visual Communication, 87 International Review of the Red Cross

14

(Aralk 2005) 707. C. Lavrence, The Serbian Bastille: Memory, Agency, and Monumental Public Space in Belgrade, 8 Space and Culture (ubat 2005) 31. H. Sverrisson, Truth and Reconciliation Commission for Kosovo: A Window of Opportunity?, 8 Peace Conflict & Development (ubat 2006) 1.

III. Belge ve Raporlar

BETA Media Center, CDRSEE & KosovaLive News Agency [BETA Medya Merkezi, CDRSEE ve Kosova Canl Haber Ajans] * Albanian-Serb Information Exchange Forum Project Report, BETA Media Center, Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe & KosovaLive News Agency, Prishtina, 2006. [Arnavut-Srp Bilgi Paylam Forumu Projesi Raporu, (BETA Medya Merkezi, Gneydou Avrupa Demokrasi ve Bar Merkezi ve KosovaCanl Haber Ajans, Pritina, 2006] Humanitarian Law Center [nsani Hukuk Merkezi] * N. Kandi Confronting the Past of Kosovo, (Humanitarian Law Center, Pritina 27 June 2004). [Kosovann Gemii ile Yzlemek, nsani Hukuk Merkezi, Pritina, 27 Haziran 2004] International Committee of the Red Cross [Kzlha Uluslararas Komitesi] * Factsheet: Missing Persons on the territory of former Yugoslavia, April 2008. [Bilgi Notu: Eski Yugoslavya Topraklarndaki Kayp nsanlar, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, Nisan 2008] * Missing Persons: A Hidden Tragedy, Geneva Switzerland, August 2007. [Kayp nsanlar: Gizli bir Trajedi, Cenevre, svire, Austos 2007] Minority Rights Group International [Uluslararas Aznlk Haklar Grubu] * C. Baldwin, Minority Rights in Kosovo under International Rule London 2006. [Uluslararas dare Dneminde Kosovada Aznlk Haklar, Londra 2006] United Nations Interim Administration Mission in Kosovo [Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu] * Factsheet: Kosovo in February 2008, Department of Public Information, United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, 01 March 2008. [Bilgi Notu: ubat 2008de Kosova, Kamu Bilgilendirme Blm, Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, 01 Mart 2008]

15

United States Institute of Peace [Birleik Devletler Bar Enstits] * J. Barsalou ve V. Baxter, The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction and Transitional Justice United States Institute of Peace Working Group, Stabilization and Reconstruction Series, (No. 5, January 2007) [Hatrlama Arzusu: Toplumsal Onarm ve Gei Dnemi Adaletinde Antlarn Rol, Birleik Devletler Bar Enstits, stikrar Salama ve Onarm Dizileri, (No. 5, Ocak 2007)]

IV. Medya Raporlar ve Basn Bltenleri

Amnesty International [Uluslararas Af rgt] * Public Statement EUR 70/020/2003, Serbia and Kosovo: Day of the Missing, News Service No: 201, 30 August 2003. [Kamuoyuna Aklama EUR 70/020/2003, Srbistan ve Kosova: Kayplar Gn, Haber Servisi No: 201, 3o Austos 2003] International Commission on Missing Persons [Uluslararas Kayplar Komisyonu] * News Release, ICMP Launches Campaign to Reach Family Members of Kosovos Missing, Pritina, 29 November 2005. [Basn Blteni, UKK, Kosoval kayp yaknlarna ulamak iin kampanya balatyor, Pritina, 29 Kasm 2005] International Committee of the Red Cross [Kzl Ha Uluslararas Komitesi] * News Release 07/18, Kosovo: ICRC Publishes new edition of Book of the Missing, 29 August 2007. [Basn Blteni 07/18, KHUK Kayplar Kitabnn yeni basmn yaymlad, 29 Austos 2007] * News Release 07/20, Photo Exhibition on Missing Persons opens in Baku, 31 August 2007. [Basn Blteni 07/20, Bakde kayplarla ilgili bir fotoraf sergisi alyor, 31 Austos 2007] * News Release 06/29, Photo Exhibition on Missing Persons opens, 02 July 2007. [Basn Blteni 06/29, Kayplarla ilgili Sergi Alyor, 02 Temmuz 2007] * News Release 04/53, Kosovo: Third Edition of the Book of Missing Persons, International Committee of the Red Cross, 16 April 2004 [Basn Blteni 04/53, Kosova: Kayplar Kitabnn nc Basm kyor, 16 Nisan 2004] Mothers Appeal Association & Kosova Action Network [Annelerin ars Dernei ve Kosova Eylem A] * Press Release, We Are All Missing Them, 31 May 2005. [Basn Blteni, Hepimiz Onlar zlyoruz, 31 Mays 2005]

16

United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, Department of Public Information [Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu Bilgilendirme Blm] * Press Release UNMIK/PR/1613, In Search of the Missing, United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, Department of Public Information, 6 December 2006. [Basn Blteni UNMIK/PR/1613, Kayplar Ararken, Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu Bilgilendirme Blm, 6 Aralk 2006] * Press Release UNMIK/PR/1521, 49 Sets of Mortal Remains Transferred from Serbia to Kosovo, United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, Department of Public Information, 31 March 2006. [Basn Blteni UNMIK/PR/1521, 49 Grup Ceset Kalnts Srbistandan Kosovaya Gnderildi, Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu Bilgilendirme Blm, 31 Mart 2006]

17