Kent Dindarlnda slmn Kayb

Bedri Gencer
Prof. Dr., Yldz Teknik niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm, email: bedrigencer@gmail.com & bedrigencer@yildiz.edu.tr.

Modernleme srecinde slm kimliin dnm, entelektel gndemin demirba konusunu oluturmaktadr. Mehmet Altan (2010), gndeme getirdii kent dindarl teziyle bu konunun farkl bir ynne dikkat ekti. Onun empatik bir perspektiften yapt gzleme gre Trkiyede kent dindarl yok olmak zeredir. Cumhuriyet inklplaryla tekke ve zaviyelerin kapatlmas din yaayn estetik-kltrel boyutunu yok etmi, bu boluktan doan kaba, kyl bir Mslmanlk, slmn meden imajn bozmutur. Cumhuriyeti gya tehdit eden siyasal slm tehlikesi, zamanla kentleri de kuatan bu kaba Mslmanlktan domutur. Dolaysyla asl tehdit, siyasal slmn devlete arz ettii deil, bu kaba Mslmanln topluma ve lkeye arz ettii tehdittir. Burada niyetimiz, Altann teziyle gndeme gelen bu konuyu ilemselletirilecek temel kavramlar sayesinde ok-boyutlu bir analize tbi tutmaktr. ok-boyutluluktan kastmz, deiimi tam olarak tespit iin hem ieriden, hem dardan bir bakla konuyu ilemektir. Kentselleme-dindarlama ilikisi, bugne kadar genelde dardan, sosyolojik, grgl perspektiften ele alnmtr. Bundan farkl olarak biz, konuyu iki cepheden, yani hem slmn iinden, din, hem de dndan, sosyolojik perspektiften ele alacaz. Analitik olabilmek iin birbirlerine bal temel mesele etrafnda konuyu tartacaz: Bir, ehirlileme-dindarlama ilikisi, ki, kentselleme-seklerleme ilikisi, , slmn kayb olarak seklerlemenin seviyeleri. almamzda ele alacamz asl konu, kentselleme-seklerleme ilikisi bakmndan slmn kayb olarak seklerleme seviyeleridir; birinci mesele, asl ikinci ve nc meselelerin tartlmasna bir giri olarak ele alnmtr. ncelikle bizi bekleyen i, kent, ehir, din, dindarlk, seklerleme gibi temel baz kavramlarn tarifidir. Kent dindarl derken nce hangi kent sorusunu sormak gerekmektedir. Bu noktada lfzen anlamda grnseler de ehir ile kent arasnda bir ayrm yaplabilir. Medineden Kente ehir, Spiro Kostof (1999)un r-ac almasnn gsterdii gibi, geleneksel dnyagrne gre vahdet ve uyuma dayal bir bedeni temsil eden organizmadr ki bu en somut ehrin gvdesini oluturan klliyede grlr. Din, tin, can ve ten denen madde ve manadan mrekkep kompleks bir varlk olarak yaratlm insann madd ve manev tm ihtiyalarn karlamak iin gnderilen ilah bir ekonomi olarak tanmlanabilir. Dinin bu mantna uygun olarak insann madd ve manev tm ihtiyalarn en iyi ekilde karlamak zere byk bir incelikle tasarlanm klliyede bu aka grlr. Klliye, bir caminin etrafnda kurulmu medrese, mektep, ktphane, zviye, trbe, sebil, eme, imarethane, han, hamam, kervansaray, tabhane, darifa, hel, hazire binalarndan oluur. 1

Bu anlamda klliye ve onun gvdesini oluturduu ehir, bir beden gibi kendi kendine yeterli, otarik bir birimdir. Bu yaplarn hepsi, tevhd bir mantkla insann madd ve manev ihtiyalarn karlayacak ekilde birbirlerine balanr ki bu, mihrabn esprisinde en belirgin grlr. Kblesi ve mihrabnda yatan mantk, Allahn evi olarak tanmlanan caminin tesinde klliyenin dier unsurlarnda da grlr. Bunlarn hepsi ortak bir kbleye ynelmekle kozmik bir vahdet oluturur. Lfzen nefisle yaplan harp yeri anlamna gelen mihrab ise rnein sadece Sleymaniye Klliyesinin camisinde deil, ktphanesinde de grlr. Bu dizayn, grnte farkl ilevler grmek zere kurulsalar da btn bu yaplarn modern din/gayr-i din-kutsal/profan ayrmlarna meydan okuyan bir ulv gaye ve ilev birliinde bulutuklarn gsterir. Buna karlk kent, Sanayi Devriminden sonra modern dnyagrnn mekanistik, hendese mantna gre yapay olarak cadde, bulvar, meydanlardan, apartman ve sitelerden oluturulmu bir mekna delalet eder. Daha yakndan bakldnda kentin modernliin hayaletinden (devlet, ulus, toplum) biri olan topluma tekabl ettii, onu temellendirdii grlr. XIX. asr, Sanayi Devrimi ile sosyoloji, yani toplum-biliminin doduu asrdr. Burada aslnda bir kurgu olan soyut toplum kavram, kent ile somutlatrlm, bylece beer dnyay tanmlamann ana disiplini olarak Aristonun kulland ta politika (fenn-i medine)ya karlk olarak kent-bilimi anlamnda sosyoloji domutur. Spiro Kostof (1999)un r-ac almas, planlanm/planlanmam ehir ayrm efsanesini ykmtr. Her ikisi de genel anlamda bir plana dayansalar da bir organizma olarak ehrin bir tarihi ve ruhu varken kentin yoktur. Sokaklarn adlandrlmas tarz, aralarndaki farka basit bir rnek olarak verilebilir. rnein bizde kkl ehirlerde sokaklar Mezzin Bilal, Feyzullah Efendi, Kukonmaz gibi isimler alrken Batdaki kentlerde 70. 80. sokak gibi ruhsuz bir ekilde numaralandrlrlar. stanbul rneinde grld gibi bir karlama durumunda ise giderek azmanlaan kent, tarihi ve ruhuyla yaayan ehri yutmaya ynelir, geriye zellikle stanbulun Avrupa yakasnda Beylikdz tarafnda grld gibi bir betonlar ynnn silueti kalr. Bu durumun en vahim sonucu, ehirde yatan medine=dindarlk mekn esprisinin kaybolmasdr. Arapa ehir kelimesi aslnda ay demektir; asl kent anlamna gelen kelime medinedir. Arapada medeniyet kelimesi, medineden, o da dinden ve o da deyn=bor kelimesinden tremitir. Bor anlam, ilah bir ekonomi olarak tanmladmz dinin znde yatan alveri, ticaret mantn gsterir; nce Allah-insan, daha sonra da insan-insan arasnda dnyadan ahirete uzanan bir byk alveri. Din kavramnn eriat, ibadet, det ve cez olarak ayrt edilebilecek drt temel anlamnda da bu espri grlr. Deyn ile ilgili genel anlam bakmndan dinin asl yaand yer, medinedir. Klliyenin organizasyon tarznda aka grld gibi, din ile dnyay birbirlerine balayacak bir byk alveriin altyaps ancak medine tarafndan salanr. Bu bakmdan ehir, bizim yaptmz ince ayrmla, burada ile oradann, imdi ile gelecein birbirlerinden koptuu seklerizm deil, burada ile oradann, imdi ile gelecein birbirlerine skca baland seklerlik ile vasflanr (Gencer 2009, 2010). Din, kyde ise daha ziyade det boyutunda yaanan bir nizam olarak belirir. Yakndan bakldnda grlr ki bni Haldunun da gzledii gibi, kyle ehir arasnda deyim yerindeyse bir nimet-klfet dengesi vardr. Kyde ferd din uur daha zayf olmakla birlikte, kamuoyu veya mahalle basks daha gl bir ekilde davranlar ynlendirdii iin ahlak yanlma ihtimali azalr. Buna karlk ehirde ahlak yozlama kadar bundan korunma yollarn gsterecek din uuru gelitirme imkn da artar. Bu bilin, hicret ruhuyla ahlaken yozlam bir ehri yeniden kurma veya yeni ehirler kurma kabiliyetini verir sakinlere=dindarlara. rnein Fahr- lem Efendimiz aleyhis-salt ves-selm, Mekkeden hicret ettii Yesribde daha sonra bir kozmopolise dnecek bir medine-i mnevvere kurmutur.

ehir, bylece seklerleme kadar seklerlemeden korunma mekanizmasn da bnyesinde tar, seklerliin seklerizme dnmesine izin vermez. Bu yzden seklerlemenin Batl ve Doulu dnyalar rneklerinde deien anlamlar ayrlmaldr. Hristiyanlk rneinde Batda gerekleen seklerleme, dinin znden kabuuna, ruhundan derisine doru dntrlmesi anlamna gelir. Aynen beden rneinde olduu gibi dinde ruhu ile derisini birbirlerine balayan, bedeni ayakta tutan iskelet ilevini gren eriat denen anayasadr. Bunun iin Batl seklerleme, Paulun hikem (logic) bir evrensellik uruna Hristiyanl iskeleti olan eriatndan arndrmasyla balamtr. Sonunda (YahudiHristiyan) din, tamamyla kabuundan ibaret bir semboller sistemi olarak antropolojik bir inceleme nesnesi haline gelmitir. Seklerletirmenin Arac Olarak Kentsel Mhendisliin Douu Kentselleme ile seklerleme arasndaki ilikiyi analiz iin, rastgele kullandmz kentselleme, seklerleme, modernleme gibi terimlerin bir olgu ve bir proje olarak iki anlam arasnda farka dikkat etmek gerekir. Trkede durumu belirten -lik (seklerlik, modernlik) veya sreci belirten -leme (seklerleme, modernleme) kalplar, bu kavramlarn olgusal boyutunu ifade iin kullanlr. Seklerizm, modernizm rneklerinde olduu gibi Trkedeki -izm (-clk) kalbyla kullanldnda ise bu kavramlar, bir projeyi ifade eder. Asl gzden karlan ise bir proje olarak sreci belirten -letirme kalbdr ki modernization/modernizing ayrmnda grld gibi bu, ngilizcede -izing kalbyla anlatlmaktadr. Ancak burada ince nokta udur ki Batda ta civilization (medenileme)dan itibaren kullanlan secularization, modernization, globalization gibi bir olgu olarak sreci belirten kavramlarn hepsinin, -izing= letirme kalbyla ifade edilmeseler de, haddizatnda gizli bir -teolojik- projeyi ifade ettii, deskriptif deil, aslnda normatif bir muhteva taddr. Bu bakmdan Batda olduu gibi Trkiyede de seklerleme ve modernlemeye gtren kentselleme (urbanization) sanld gibi bir olgudan ziyade kentselletirme (urbanizing) eklinde bir projedir. Burada isel ve dsal karar mercileri bakmndan proje kavramnn da iki semantik seviyesi ayrt edilebilir. -kaynakl bir sosyal deimeyi ynetmek iin kullanlan birinci ve ntr anlamnda proje, eitli karmak faktrlerin etkileimiyle zaten balam olan bir deime srecinin rndan karak ykc sonular dourmasn nlemek, bu srece bir istikamet vererek yeni bir dzene gemek iin benimsenen bir siyasa demektir. kinci, negatif anlamnda proje ise bir toplumun yapsn tedricen deitirmek iin d glerce dayatlan bir mhendislik trne delalet eder. Manev anlamda mhendislik kavram, Aydnlanmac mekanistik dnyagrnce tarih, toplum, dil, ehir gibi organizmalara da uygulanan, adeta tanrsal bir sosyal kontrol zleminin rn mekanistik bir deime programn ifade eder. Pozitivizm ile pekien bu anlaya bal olarak tarih, siyaset, kltr, dil mhendislii gibi eitli moral mhendislik trleri ortaya kmtr. Bunlarn bir tr veya toplam olarak dnlebilecek toplum mhendisliinin merkezine ise kent kavram oturmaktadr. Doduklar XIX. asra atfla toplum ile kent kavramlar arasndaki ince ilikiye zaten dikkat ekmitik. Burada nemli olan, toplum ile kent mhendislii arasndaki kritik ilikiye, dier bir deyile beer mhendislikte kent veya genel anlamda mekn planlamasnn tuttuu yerin nemine vukuftur. nsann hayat ve dnce/inan tarz, mekn kullanma tarz tarafndan belirlendii iin beer realitenin deitirilmesi projelerinde mekn planlamas hayat bir nem tar. Bu konuda Amerikal mimar Richard Neutrann u iddias arpcdr: yle bir ev planlarm ki mutlu bir kar-kocay alt ay iinde boandrabilirim. Bu tez, Trkiyede uygulanan toplum mhendisliinin mantn anlamak iin bize nemli bir ipucu verir. Geleneksel emperyal sistemlere zg elit politikasnn ngrd sk

toplumsal kontrol anlay, Osmanldan Trkiyeye pek deimeden intikal etmitir. Burada nemli olan mesele, toplumu kontroln tarz ve aralardr ki bu da bizzat toplum kavramnn muhtevasna eilmeyi gerektirir. Toplum, modern dnyada lke denen polis=ehrin yerini alan, modernliin rettii saymaca bir kolektivitedir. Bu itibarla modern toplumu deitirme projeleri, somut olarak lkenin styapsal/anayasal ve altyapsal/meknsal boyutlarna ynelir. Yani yakndan bakldnda elitistik sosyal kontrol anlayndan kaynaklanan toplumsal mhendisliin iki boyutunun olduu grlr. Birincisi, siyas-hukuk, ikincisi kentsel. Bunun, en somut Tanzimat devrindeki radikal reform srecinde hayata geirildii grlr. Islahat Fermannn pf noktas, modern vatandalk kavramyla Mslim ile gayr-i Mslim tebaa arasndaki geleneksel hiyerariyi gidererek tam bir eitlik getirmesidir. Klasik dnemde Mslim ile gayr-i Mslim tebaa arasnda formel bir eitlik olsa da fiil bir hiyerari vard ve ehirdeki oturum tarz da buna uygundu. Dolaysyla ngrlen bu anayasal eitlik, ancak kentsel bir mhendislikle somutlatrlabilirdi. te Islahat Fermannn aklanmayan, gizli baz maddelerinin yerleik sosyal ilikiler dokusunu deitirmek zere stanbulda apartman tr yeni binalarn yaplmasn ngrd rivayet edilir. Gerekten de 1864 ile 1875 arasnda yaplan apartmanlarla (elik 1993: 135) geleneksel sosyal yap hzla deimeye balad, u alntda zetlendii gibi: Tanzimat'tan sonra kent yaam eski kalplarn krarak btnsel ve modern bir kente doru ald. Bu elbette bir anda ve kolayca yaanmad. Sonuta Mslmanlar Peraya getiler, Hristiyan mahallelerine Mslmanlar kart, Yahudi mahallesine Hristiyanlar. Dierleri ise kentin her yerine daldlar. Bylece birlikte ama ayr ayr yaamlardan birlikte ve yanyana yaamlara geildi. Kukusuz daha nce de Mslman mahallesinde Hristiyanlar vard. Hatta Eyp gibi Mslmanln soluk alp verdii bir semtte bile Bulgarlara, Ermenilere rastlamak mmknd. Ancak bu kez durum farklyd. Aralarnda dinsel ayrm yaplmayan kentliler ortaya kyordu. Bunun sonucu Mslman Hristiyanla kap komusu oldu. Apartmanlar knca ayn binay paylatlar. Okullarda, iyerlerinde beraber altlar. Mslman, Hristiyan ve Musevi ibadethaneleri, Ortaky'de, Kuzguncuk'ta olduu gibi yanyana yer aldlar. Mslman, Hristiyan, Musevi birbirinin bayramn kutlad, acsna sevincine ortak oldu. Siyas ve ekonomik bakmdan ok skntl ve gerilimli geen srece ramen kent yaam renkli ve canl, insanlarn arasndaki ilikiler ok ynlyd (Rotary 1996: 113). Tabiatyla bu proje, sadece din-temelli sosyal ilikiler rntsn deil, bir btn olarak sosyal-kltrel dokuyu deitirmeye ynelikti. Geleneksel konak hayatndan apartman hayatna gei, geniten ekirdee doru aile yaplarn, otorite anlayn, ksaca kolektif deerler manzumesini tedricen deitirecekti: Osmanl atas eski dzenin merkez zelliklerini temsil ediyordu: hiyerari, sebat ve mutlak otorite. Yeni adam ise bu deerlerin ykld, eler arasndaki duygusal mesafenin yerini sevgi ve arkadala brakt, erkek ve kadnlarn duygusal bakmdan ocuklaryla ilgili ve onlara yakn olduu, evli iftlerin byklerinden bir para zerk kalabildii bir aile ortamna zlem duymaktayd. Osmanl zdegn, yani konan aile reisi, modernlik zlemini tekil aileyi, apartman yaamn ve Batl elence biimlerini tercih ederek ifade eden daha gen bir kuan tehdidiyle kar karyayd. Bununla birlikte Osmanl ataerkilliinin sona erii, kukusuz derin bir kararszl, hatta bir zlemi su yzne karmtr. Jale Parla, Tanzimat dnemi roman hakkndaki vukuflu kitabnda, ilk Osmanl romanclarnn bu zlemi babasz ev mecazyla ifade ettiklerini belirtir; bu mecazda romancnn kendisi yolunu arm topluma bir baba rehber roln stlenmitir. Batllam, st snf erkek betimlemeleri vc olmaktan gerekten de uzakt: Tanzimat dneminin zppesi kadns ve zenti bir tipti. Bu tip, gvenilir ve arbal Osmanl erkeklik anlayndan bir kopuun yan sra, gsteriten kanan ve varlkllarn yoksullara yardm etmesini buyuran cemaati Osmanl muhafazakrlna ynelik bir tehdidi de temsil etmekteydi (Bozdoan 1997: 121).

Kent Dindarlnn Szde Sivillii Cumhuriyet dneminde bu tr kentsel mhendisliin 28 ubat 1997 srecinde zirveye kt sylenebilir. Trkiyede slam kesimde kresel ve yerel plandaki ac tecrbelerle ak veya rtk toplumu slamletirme gayesine matuf dorudan siyasal iktidar, slam devleti aray, zamanla Mslmanlar adna bir sosyo-ekonomik iktidar arayna dnt. 28 ubatn Hasan Mutlucanl klasik bir darbe yerine postmodern bir darbe olarak gereklemesi tesadf deildi. Bu, Mill Grn balatt din kimlik temelli politik iktidar arayn tasfiyeye ynelik klasik darbeler devrinin bittiini, ekonomik-temelli siyas iktidar arayn tasfiyeye ynelik postmodern darbeler devrinin baladn gsteriyordu. Laik bir rejim iin klasik bir darbe ile slm-ynelili bir siyas iktidar araynn tasfiyesi daha kolayd, ancak iktidarn asl kayna olan ekonomik g arayna tahamml ve tasfiye daha zordu. Yaratt n ok dalgasnn ardndan 28 ubat, aydnlar ve halk kitlesinden ciddi bir direni ve tepkiyle karlat ki siyasetin normallemesinin ardndan AKPnin ezici bir zafer kazanmas, bu darbeye en byk tepkiyi temsil etti. 28 ubat postmodern darbesi kamuoyunda ar bir ekilde eletirilerek mahkm edildi, hatta 12 Haziran 2007de mraniye'deki bir gecekonduda 27 el bombasnn ele geirilmesiyle balayan Ergenekon operasyonu erevesinde bu darbenin baz elebalarnn yarglanmas bile gndeme geldi. Ancak sonu itibariyle bu darbenin iki bakmdan amacna ulam olduu pek fark edilmedi. Birincisi, uygulad sofistike ve youn psikolojik harple yneticileri ve semenleriyle Mslman kitleyi glgesinden korkar hale getirmesi, ikincisi, dorudan veya dolayl bir kentsel mhendislikle Mslmanlar burjuvalama ve seklerlemeye sevk etmesi. AKPnin 28 ubata tepkiyi temsil eden bir zaferle iktidara gelmesi kritik bir soruyu da gndeme getirdi. Partinin iktidar, bu srece destek mi, kstek mi oldu? 28 ubat srecinde zellikle moda olan toplum mhendislii uygulamas, somut olarak bakldnda ksm bir hukuk ve siyas mhendisliin tesine geemedi; birka yasal dzenleme ve parti kapatmalaryla snrl kald. 28 ubat Kararlarndan somut olarak sadece zorunlu ilkretimin sekiz yla karlmas baarld. Nitekim 2002de darbenin beinci yldnmnde taraftar bir gazete, 28 ubat yarm kald balyla yapt deerlendirmede, sekiz yllk kesintisiz eitime geilmesi, vakflarn Devlet Denetleme Kurulunca denetlenmesi, cami yapmnn izne balanmas, cami ve mescitlerin ynetimine ilikin yasalarn karld halde yurtdnda renim grenler, devlet memurlar, KT alanlar, hkim ve savclar ile ilgili tasarlarn meclis komisyonlarnda takldna hayflanyordu. AKP hkmeti altnda niversiteye giri snavnda meslek liselilere katsay uygulamas gibi bu hakszlklar olabildiince giderilmeye alld. Ancak 28 ubat, psikolojik harbin elik ettii sinsi bir kentsel mhendislikle etkisini srdrerek bir bakma amacna ulat. Bu gelimenin zellikle AKPli merkez ve yerel ynetimler altnda gereklemi olmasna baklarak seklerletirmeye ynelik gizli bir kentsel mhendisliin uyguland tespitimiz, bo bir komplo teorisi olarak alglanmamaldr. 28 ubat darbesinin ardndan AKP, Mill Gr partileri gibi slam kimlii temsil yerine bir bakma yeni Mslman burjuva snfnn karlarn korumak iin dodu. Onun slamc yerine Batl burjuvaziye ait muhafazakr sfatyla kendisini tanmlamas, siyas iddialar trplenmi bu yeni ehirli, zengin Mslman kesimi temsil iddiasyla iktidara geliindendi. Bu itibarla Tanzimat dneminde olduu gibi seklerletirmeye ynelik gizli bir kentsel mhendisliin AKPli yerel ynetimler altnda uygulanmas durumunda iki ihtimal dnlebilir: Ya medine ve medeniyet uurundan mahrumiyet, gaflet, veya AKPyi de aan kresel mega projelerin icrasn kabullenme: stanbulun tedricen ntrletirilecei Trkiyenin s olarak konumlandrld Byk Ortadou Projesinin nfuzu.

80li ve 90l yllarda Anadoludan zellikle stanbul gibi byk ehirlere gn etkisiyle hzlanan apartmanlama, zaten ehrin fiziksel ve sosyal dokusunu hayli deitirmi, zellikle ehrin belkemiini oluturan mahalle kavramn andrmaya balamt. 2000li yllarda balatlan kentsel dnm projeleri ile belediyeler, TOK ve zel irketlerin yapt toplu konutlar ise adeta organik bir ehir kavramn yok etti. Ftrata uygun olmayan, tamamyla yapay, hendes yaplamalar, seklerlemenin patolojik boyutu olarak yabanclamay yaygnlatrd. Bugn psikiyatride 33a kadar karlan fobi trlerini ieren yzlerce hastalk kategorisi tanmlanyor: Agorafobi (meydan, ak alan korkusu), klostrofobi (kapal yer korkusu), akrofobi (ykseklik korkusu), nikotofobi (karanlk korkusu), antrofobi (insan korkusu) ki bunlar panfobi veya omnifobiye (her ey korkusu) kadar varabiliyor. Dikkat edilecei gibi bu fobiler, temelde insan ftratna aykr arpk kentleme, binalama tarzndan kaynaklanmaktadr. George Simmel, bu konudaki endiesini yzyln balarnda yle ifade etmiti: Kentler, snrlar belirsiz genilikte ve kayg retici ak alanlar retiyor. Kalabalklar ve geni meknlar, krdaki younlam dar meknlarn temas kolaylatran hayatyla derin bir eliki oluturuyor. Krn younlam iliki biimleri, kentlerde, kiiye herkese kar derin kaytszlk imkn veren ilikilere dnyor. Metropol kalabalyla kyaslandnda insann kendini bylesine yalnz, bylesine kaybolmu hissettii baka bir yer yok (Aktaran, Bergen 2011). Geleneksel ehir, aynen hcre, doku, organ, sistem, beden eklinde bir hiyerariden oluan organizma gibi oda, ev, bahe, mahalle, ehir eklinde bir hiyerariden oluan bir organizmayd (Dzbakar 2003). Bu arpk kentselleme, sistemini oluturan mahalle kavramyla birlikte bu organizmay yok etti, mahalle bakkal, mahalle kahvesi, mahalle kltr kalmad. Mahallesiz ehirlerin inas, hiyerarisi bozulmu, hastalkl bedenlerin retimi demektir. Bunun yerine Mslman ve laikiler iin modern, trde gettolar olarak beliren Baakehir ve Ataehir gibi yapay siteler=kentler retildi. Gzlemlere gre artk kimse kendinden farkl olanla beraber yaamak istemiyor (Karaka 2011). Nasl ordu ve yarg mensubu memurlar bilinli olarak halktan ayrlmak, yabanclatrlmak iin lojmanlarda iskna tbi tutuluyorlarsa ayn ekilde sitelerdeki bu modern gettolama da gerek kendi iinde, gerekse de darya kar vahim bir yabanclamaya yol ayor. Adeta toplumun tm kesimleri lojmanlara yerletiriliyor. Toplumu birbirinden ayrmak, kompartmanlara blmek suretiyle ynetmekten daha iyi toplum mhendislii olamaz herhalde. Hlbuki brakn imdiki gibi nfus czdannda ayn dine mensup yazan farkl ideoloji mensuplar, eskiden geleneksel ehirde ayr dinden insanlar i ie, bar iinde yayorlard. imdi ise grnte ayn kimlii paylaan site sakinleri arasnda bile getto mantna uygun bir paylam, dayanma kltrnn olutuunu sylemek zor. Buralarda da yllarca oturduu kap komusunu tanmadan evini adeta sadece yatmak iin, pansiyon olarak kullanan, kravatl, jipli Mslman kentsoylu yuppilerin (gen profesyoneller) says hzla artyor. Yetkililer, ancak birtakm siyas tercihlerin da vurmasyla bu patolojiyi fark etmeye baladlar. rnein 12 Eyll 2010da yaplan anayasa deiiklii referandumunda, gvenlikli sitelerde oturan kitlede % 75 gibi yksek bir oranda hayr oyu kmas, iktidar partisini alarma geirdi. Parti yetkilileri, bu sonucu, zellikle stanbul'da Alevi, gmen, gen ve zel gvenlikli sitelerde oturan semene ulaamadklar eklinde yorumladlar. Bu bak, meselenin bir siyas iletiim probleminin tesinde ok daha derinlerde yatan bir yabanclama meselesi olduunu idrakten aczi gsteriyor. Burada mesele, AKPli olmayan semeni etkilemenin tesinde asl kendisini Mslman olarak tanmlayan kesimlerdeki benzer dnm grmektir. Benzer ekilde burjuva gibi yaayanlarn burjuva gibi dndkleri gereinden gafil grnen modern dindarlar, ehri ykp Kent dindarl sivildir diye kendilerini avutmaya baladlar. Bu tezle birbirlerine bal iki varsaym ifade edilmi oluyor: Kentin dindarlamay arttrd ile kentin devlete kar konumland varsaymlar (Bergen 2011) ki ikisi de birer yanlgdan ibarettir.

Sanlyor ki kent gelitike dindarlk geliecek, sanlyor ki kent gelitike devlet klerek birey iin bamsz, zerk alanlar alacak. ncelikle belirtilmesi gereken, bunlarn hepsinin, vcut bulduu, anlam kazand Batl dnyadan alnd iin burada bolukta kalan kavramlar ve nermeler olduudur. Bunu anlamak iin Hangi kent, hangi devlet, hangi din, hangi birey, hangi zerklik sorularn sormak gerekiyor. Batdaki seklerleme, zamanla atmadan ister istemez yeni bir dzen durumuna geildii bir modus vivendi (hayat tarz) olarak tanmlanabilir. Bu srete iktidar oyununun kurallar belirlenmi, politik ve ekonomik iktidar sferleri ve ajanlar ve bunlarn meruiyet kaynaklar arasnda bir denge ve uyum kurulmutur. Trkiyedeki durum ise zetle yle ifade edilebilir: Byle bir kentin gelitirdii sekler dindarlk, zaten devlete (sisteme) bir tehdit tekil etmez; Mslmanlarn asl kayglanmalar gereken kendi kimlikleri ve bunun kayna dinleridir. Mslmanlar, sahici din kimliklerinin artk siyasete tercme edilme ihtimali de kalmayacak ekilde umarszca and gereini gz ard ediyorlar. Bunu biraz daha aarsak, Mslman kimliklerin anmasna yol aan birbirine bal gelime sayabiliriz: Bir, Mslmanlarn gya devlete kar sivil bir g kazanmak iin burjuvalama srecine girmesi, tasavvuf tabirle mlkiyete eilimli ehl-i dnya haline gelmesi, ki, sinsi bir kentsel mhendislikten kaynaklanan modernlemenin getirdii ahlak yozlama, , bu iki gelimenin Mslman kentsoylularn Uslu durmazsanz her eyinizi elinizden alrz eklindeki bir psikolojik harpten etkilenmelerini kolaylatrmasdr. 1980li yllardan itibaren Mslmanlar, kimliklerini inkrda direnen devlete kar gya sivil-ekonomik g kazanma arayna girdiler. Bu eilim, birtakm sylemlerle tevil edilecek hayat tarzna da ister istemez yansyacakt. Mslman cemaatte kadn veya erkek, jipe binme veya lks otellerde tatil rneklerinde olduu gibi, lkse ynelik tketim durumlarnda gzetilecek israfn lt hararetle tartld. Lkse ynelik bu hayat tarz, amz, artk bir lokma, bir hrka a deil, Mslmanlk, garibanlk demek deildir, Mslman izzeti bunu gerektirir, Mslman, kuvvetli olmaldr, her eyin iyisine layktr gibi ucuz gerekelerle tevil edilmeye alld. Ancak bu sonradan grme eklindeki maddileme eiliminin, iki ucu keskin bir kl gibi ontik kulluk hrriyetlerini riske atabilecei unutuldu. Zira Mslmanlarn yaadklar kentsel ortam, bu maddileme eilimini dengeleyecek bir manev gelime, bilinlenme imkn tanmyordu. Bu durumda bir insan ne kadar ok eye sahip olursa o kadar onu kaybetme korkusuna decekti. 28 ubat darbesinden en ok rkenlerin, en ok kaybedecek eye sahip varlkl Mslman kesimler olmas, bu adan tesadf deildi. Tasavvuftaki el-fakru l yemlik ve l ymlek vecizesi, tersinden bu gerei ifade eder; yani sadece Allaha fakr (muhta) olarak insanlardan gan (gayr-i muhta) hale gelen dervi, ne kendisi madd bir eye malik olma, mlkiyet, ne de kendisine malik olunma, esaret endiesi duyan, hakiki ontik hrriyete kavumu kiidir. Gene bu balamda Allahtan hakikaten korkan kimseden korkmaz, Ondan hakikaten korkmayan ise herkesten korkar eklinde aklanabilecek Hikmetin ba, Allah korkusudur vecizesi hatrlanabilir. Bu iki gelime, Mslman kentsoylularn Uslu durmazsanz her eyinizi elinizden alrz eklindeki bir psikolojik harpten etkilenmelerini kolaylatrm, onlar neredeyse glgelerinden korkar hale getirmitir. Manev kaytlardan yoksun maddi bir g aray, sistemi tehdit etmekten kesilirse kendisine dner, bumerang gibi dnerek kendisini vurur. 28 ubatn psikolojik harbinin zellikle devletle hizmet alan/veren ilikisi iinde olan kesimlerde ciddi bir psikolojik etki yaratt grlmektedir. Hem de babakann memleketinde il mdrl yetkililerinin klar karartarak namaz klmalar, stanbulda il mdrl yetkililerinin neredeyse tamam bartl eleriyle katldklar bir toplantda iki servisi yaplmas, iktidar partisinden bir belediye bakannn daha nce belediye tarafndan imar

plannda cami iin ayrlm yere alveri merkezi yapmay tercih etmesi, buna rnekler olarak verilebilir. Bunlara glgesinden korkmadan baka ne denebilir? Bugn Historia gibi muhafazakr belediye ve kurulularn yaptklar lks binalar, her trl ihtiyac en iyi karlayacak ekilde tasarlanmtr, ibadet hari; buralarda arayanlar sormadan genelde tesisat borularn izleyerek camiyi bulabilir ve korkun bir grlt eliinde hu ile namazlarn klabilirler! Keza Konya rneinde grld gibi, muhafazakr iadamlarna akla ziyan bir konforun sunulduu lks sitelerde alveri merkezi, havuz, sinema, fitnes salonu vs. her trl ihtiyaca giderecek mekn bulunurken, geleneksel ehirlerde klliyelerin mihverini oluturan cami yerine apartmanlarn bodrum katlar mescit olarak kullanlmaktadr (Yakan 2008: 88; ayrca, Kurt 2009). Bir cami inas fikri gndeme geldiinde bu yaplarn mantndaki derin elikiler gnyzne kacaktr. Allahn btn evleri gibi ezanla herkesin davet edildii normal bir camiye site skinleri dndakiler girmek istediklerinde ne olacaktr? Bu, ancak Mslman ehrinde Mslman getto olarak tanmlanabilecek bir garabet rneidir. nternette bu siteler iin yaplan yorumlardan biri yle: yle talyan musluundan akan su ile abdest alp, Acem seccadesinde namaz klmakla imann gl olmaz. Evet, kent dindarlnn sivilliinden anlalan bu herhalde. Hatrlanmaldr ki bu tr yerleim birimleri iin kullanlan ve lfzen ehir anlamna gelen site (city), kk, rafine bir ehir demektir. Bu ekilde kendi yetki alanlarnda mihversiz, camisiz ehirler ina eden Mslmanlar, acaba dnyaya hangi slm devleti, slm medeniyeti projelerini savunacaklar? Unutulmamaldr ki medeniyet, medine, o da dinden kaynaklanr. Seklerlemenin Seviyeleri Son din olarak slmn Yahudilik ile Hristiyanln bana gelen trden bir gelimeye kar ilah koruma altna alnm olmas, Mslmanlar daha sinsi seklerleme ekillerine kar gaflet ve rehavete sevk etmitir. slmda seklerleme, Yahudilik-Hristiyanlk rneinde olduu normatif dzeyde bizzat dinle ilgili deil, deskriptif dzeyde tedeyyn denen dindarlkla, dini alglama ve yaama tarzyla ilgili bir gelimedir. Bu bakmdan balmzdaki slmn kaybndan kast, bir din olarak slmn objektif deil, Mslmanlar tarafndan sbjektif kaybdr; anmaya urayan, bizzat din deil, tedeyyndr. slm, tm saffet ve asliyetiyle varln srdrrken slmiyet, kentlemeyle birlikte hzla anmaya uramaktadr. Dediimiz gibi kent dindarlndaki dindarlktan kast ta ntr, deskriptif anlamda herhangi bir ekilde dini yaama tarzdr. Bu tespit, slmda tedeyynle ilikilendirilen seklerlemenin tek bir rnts olduu anlamna gelmez. Modern kentteki tedeyyne bal seklerlemenin, Webergil sosyolojik terimlerle merulatrma ve akliletirme olarak balca iki rnts ayrt edilebilir. Merulatrma, ksaca inanca uygun yaama abas olarak tanmlanabilir. Bu anlamda seklerleme, tm saffet ve asliyetiyle varln srdren sahici ve ebed bir hayat nizam olarak atf yaplan slm ile uyumsuz bir yaayn zuhurunun kabul demektir. Bunun kabul, slm ile cri din pratik arasndaki uyumsuzluu sorgulama, bunu gidererek yenidenmerulatrma abasn getirecektir. Bu anlamda seklerlemeden kast, asl seklerlemenin getirdii yozlamaya, kimlik anmasna kar direnmedir. deal ile reel, inan ile amel arasndaki bir uyumsuzluktan kaynaklanan meruiyet krizine insan uurunun uzun sre dayanmas zordur. Gittike hzlanan bir kentselleme ve modernleme srecinde slm yaama, amelini inancna uydurma abas, ateten gmlek giymektir. Bu tr bir yeniden merulatrma araynn istenen lde baarya ulaamamas, Batda olduu gibi yava yava arayn ynn tersine evirir. Bu noktada inandklar gibi yaamayanlar, yaadklar gibi inanrlar szyle ifade edilen seklerlemenin normatife yakn asl rntsn oluturan akliletirme balar. Dinin alglanmas ve uygulanmas, yava

yava realiteye gre deiir. Burada asl i, Mslmanlarn tedeyynlerinin seklerlemeye bitiik aklilemeye kayma derecelerinin tespitidir. Bugne kadar din asndan yozlama anlamna gelen bu tr seklerleme sreleri, ounlukla modern hayat, modern dnya gibi soyut ortamlara atfla ele alnmtr. Bu, insann ayaklarn yerden kesen, zamansalln uzaysal bilinci bastrmasna yol aan modernliin ksr dngsndeki bir bilim anlayn yanstr. Hlbuki ed-dn fil-medn (din, ehirdedir) sznn de anlatt gibi dine bal btn beer deneyimin gerekletii, insann varolusal bilincinin ekillendii ve dnt yer, ehirdir. Dolaysyla bu almada niyetimiz, bu sreleri daha somut bir erevede modern kente atfla zmlemektir. Bu yaklam, krize yol aan deime srelerinin daha somut, grgl bir analizi, tehisi kadar onu ama, tedavi yollarn bulma imknn da arttracaktr. Biz, slmn kayb olarak tanmladmz kentsellemeye bal seklerlemeyi be mertebede inceleyeceiz: 1. 2. 3. 4. 5. Din tasavvurunda modernleme, Dinin temel kaynana ilikin tasavvurda modernleme, Dinin inan alannda modernleme, Dinin formel yapsn oluturan fkh dzlemde modernleme, Dinin enformel yapsn oluturan snnetin kayb olarak asl modernleme.

Bu sralama, dinin kendi hiyerarisine uygun olarak yaplmtr; ancak biz, Trkiyenin yaad modernleme srecinin seyrine gre seklerlemenin bu be mertebesini sondan baa doru ele alacaz. Kent Dindarlnda Snnetin Kayb Seklerlemenin bu be mertebesini anlamak iin dinin yapsna bakmak gerekir. Bu dnyaya bakan yzyle din kavram, eriat, ibadet, det olarak temel anlama sahiptir. Kabaca eriat, dinin teorisi, ibadet ve det ise pratii saylabilir. Mutlak olarak dinin yaanmasna, eriatn ibadet ve det bakmndan uygulanmasna ise tedeyyn=dindarlk denir. Mutlak olarak kayd, tedeyynn yeryzndeki her trl inan, tapn ve yaay kapsadna delalet eder. Ancak zellikle semav dinlerde beer kurtulu, dinin bir tarza gre yaanmasn gerektirir. Dini tebli eden Hz. Peygamber tarafndan gsterilen bu tarza sahici gelenek anlamnda snnet=edeb denir. Edeb, bu gzel yaay tarznn isimsiz, snnet ise nebev, isimli trdr. nsann 24 saatlik tm hayatn kapsayan ibadet ve det boyutunda dinin insann ftratna uygun (hijyenik-estetik) ekilde yaanmas tarz snnet, bunun zdd ise bidat=modernlik adn alr. Dinin insan deneyimine ilikin iki temel boyutu ibadet ve dete gre snnet de iki ksma ayrlr. Birincisi, Hanefi fukahasna gre slamn iar saylan bayram namaz, cemaatle namaz, ezan ve kmet gibi ibadetlere taalluk eden, dolaysyla uyulmas hidayet, terki dalalete vesile olan, snnet-i mekkede de denen snnet-i hddr. kincisi, adetlere ilikin olarak uyulmas gzel, terki mbah olan, snnet-i gayr-i mekkede de denen snnet-i zeviddir. Burada snnet-i hd, snnetin hkm-normatif, snnet-i zevid ise hsn-estetik boyutu olarak dnlebilir. Ancak bunun son tahlilde formel bir ayrm olduu unutulmamaldr. nsann 24 saatlik tm hayatn kapsayan ibadet ve detin din sayld gz nne alndnda, snnetin hd ile zevid ksmlar arasnda daha az/ok nemli eklinde bir ayrm yapmann anlamszl, mkemmel bir yaaya kavumak iin her ikisine de titizlikle riayetin hayat nem tad anlalr. lkemizde bu duyarlk, Konyann manev mimarlarndan Veyiszade Mustafa Kurucu (1889-1960) gibi son devir limlerine kadar korunmutu. orap veya ayakkab giyme gibi ift organlarla yaplan ilerde sala balama snnetinin nemini

hatrlatan Mustafa Efendi, u hadis-i erife atfen hi bir snnetin kk grlmemesi uyarsnda bulunuyordu: Din kardeini gler yzle karlamaktan ibaret bile olsa hi bir iyilii kmseme (Uz 2009: 75). Kald ki snnetin hkm boyutu olarak snnet-i hdnn zaten eriatn beer realiteye tercmesi anlamna gelen fkhn belkemiini oluturduu, pozitif hukuk olarak fkha dnt gz nne alndnda snnet-i zevidin asl snnet olarak geriye kald grlr. Nitekim tarih boyunca neyin snnet=gelenek, neyin bidat=modernlik olduuyla ilgili tartmalar da zaten daha ok snnetin bu hsn boyutu etrafnda cereyan etmitir. zellikle modernlemenin hzland dnemlerde bu tr sorgulamann artt grlr. nemli olan, buna mahal brakmayacak ekilde snneti gstererek cemaatin ahlak eitimini salayan kurumlarn srekliliidir. Snnet veya edeb denen bu ahlak eitimini ocuk ailesinden, ailenin reisi baba ise tarikatlarn mekn tekkeden alr. u halde snnet sayesinde topluluun ahlak eitimini salayan ana kurum tarikatlard; Arapa et-turuku kllh dbn (tarikatlarn hepsi edeblerdir) sznn de anlatt gibi. Yani gnmzde zannedildii gibi tekkeler, manen uma mekn deildir. Tekkelerin zikir kadar nemli ikinci ana ilevi olan sohbet, bu snneti retmenin, ahlak eitimin aracdr. Bu itibarla tekkelerden mahrum kalan bir toplum, ana ahlak eitim kanaln da kaybetmi demektir. Mehmet Altann Trkiyede kent dindarlna bal olarak kltrn kaybn Cumhuriyet inklplaryla tekke ve zaviyelerin kapatlmasna balamas, bu itibarla malumu ilam kabilinden bir tespittir. Objektif olarak bakldnda bunun bir sebep mi, sonu mu olduu da sorulabilir. Osmanlnn son dneminde her cephede yaanan zlmenin etkisiyle tekkeler zaten iyice yozlaarak fiilen kapanma noktasna gelmiti; bir anlamda inklplar sadece bu srece bir nokta koymutu. nklp kadro, bunlarn kapatlmasyla toplumun decei vahim boluu kestirdii iin telafi yollarn da dnd. Halkevleri, tekkelerin popler ahlak eitim ilevini telafi etme, onlarn boluunu doldurma beklentisiyle devreye sokulduysa da tutmad. Zira tekkeler, loca, cemevi veya halkevi eklinde adlar alan toplanma, sohbet meknlarndan ibaret deildi. Bunlar, dinin madd ve manev sferlerini birbirine balayan tarikat denen kkl geleneklere dayanyorlard. Tekkeler kapatlsa da hem toplumun temel kyl ve ehirli karakterini nisbeten korumas, hem de Osmanl bakiyesi lim ve eyhlerin 1970li yllara kadar yaamalar sayesinde snnete bal slm yaay az-ok srdrld. 27 Mays darbesinin yapld 1960, ayn zamanda Trkiyede modernleme srecinin de milad saylabilirdi. Modernleme srecinin, dier sreleri de etkileyen asl dinamii sanayilemedir. 1960'l yllarda balayan sanayileme ile krdan kente g hzlanm ve krsal yapnn zlmesine paralel olarak hzlanan kentleme gibi toplumsal gelimeler, Trkiyenin toplumsal geliim dinamiini derinden etkilemitir. 60l yllardaki bu modernleme sreci, sanayileme ve kentselleme srelerine elik eden radyo ve televizyon gibi iletiim aralarnn geliimiyle katmerlenmitir. lgintir ki bir bakma bu srecin yan etkisi olarak hem madd, evresel, hem manev ahlak kirlenme alametleri birlikte belirmitir. Trkiyede hava kirlilii ile ilgili problemler, somut olarak 1960l yllarda balamtr. Ve modernlemenin etkisiyle toplumda bidatlerin belirdii, snnetten uzaklamann balad eletirisine dayal ilk almalar, bu srete kmtr. Efendimiz aleyhis-salt ves-selm, Her kim bir kavme benzerse ondandr hadisiyle bidat denen modernlemenin temel ltn vermiti (Acln 2006: IX/6). Trkiyede Mslmanlarn ilk modernleme srecine girdii 1970li yllarda Mustafa Uysal (slama Sokulan Bidat ve Hurafeler) ile Ali Rza Demircan (slamda Batla Benzemenin Hkm) gibi yazarlarn bidatleri ele alan eserleri, Mslman cemaatte snnete aykr hayat tarzna kar bir slam uurun varln gsteriyordu. Ancak 1980, 1990 ve 2000li yllarda Mustafa Varlnnki (2008) gibi istisnalar dnda yeni bidatleri ele alan eserlerin yerini fetva

10

eserlerinin almas, slam yaayn dbn tehdit eden modernlemeye kar slam bilincin azaldn gsteriyordu. Bir zamanlar ibadette kullanlan tesbihin bidat olup olmad tartlrken imdi zikir-matikler km ve artk bu tr bidat sorgulamalar, fantezik saylr olmutu. Bidatlerle mcadeleden daha nemli asl i, halka dorusunu gstermek, meden altyapsn hazrladktan sonra snnete uygun yaama uurunu kazandrmakt. Bu srete snnete uygun, salkl bir hayat tarzn retmek zere Yakub b. Seyyid Aliye ait Mefthu'l-Cinn erhu iratil-slm ve daha yaknlarda yaayan Sufi-zde Seyyid Hulusye ait Mecmaul-db gibi klasik edeb kitaplar tercme edilerek halkn yararna sunuldu. Ancak snnet eitimi, kitaplardan ziyade fiil etkileimle gerekleen bir eydi. nsanlar, gzel koku srnmenin tarz gibi snnetlerin, edeplerin, ancak yaanarak aktarlagelen inceliklerini kitaplardan renemezdi; hele bunun altyapsndan yoksun bir ehirde. Geleneksel dnyada ehirler, snnete uygun, salkl bir hayat tarzna gre ina ediliyorlar, insanlar, zaten byle salkl bir altyapya sahip bir ehirde yaadklar iin kendiliinden kolektif bir ekilde snnete uyuyor, bidate dme ihtimalleri azalyordu. Buna basit bir rnek olarak eskiden camilerdeki adrvanlarn tuvaletten en uzak krk adm uzakta yaplmasndaki incelii verebiliriz. nsanlar, abdestin ve dolaysyla onunla yaplan btn ibadetlerin shhat art olan istibray bilmeseler bile bu plandan dolay kendiliinden buna riayet ediyorlard. Bugnse ne istibray bildii, ne de buna uygun dzenlenen camilerde abdest ald iin belki de mr boyu abdestsiz namaz klan nice insan vard. Sadece camilerde deil, klliyenin birok biriminde grlen, lfzen nefisle yaplan harp yeri anlamna gelen mihrab ile insanlar srekli bir nefisle mcadele, ahlak arnma uuru kazanyor, nereye baksalar Allah, onun kudret ve hikmetinin tecellisini grerek fizik ile metafiziin birbirlerine baland bir uura eriebiliyorlard. Oysa imdi bu uurdan yoksun modern mimarinin rn evlerde, apartmanlarda bu incelikler bir tarafa, tuvaletlerin kbleye kar olup olmadna bile dikkat edilmediinden insanlar bir kasvet iinde yaamaya mahkm oldu. Bylece ftr, salkl bir altyapdan yoksun kent hayatnn snrlandrmalar, snnet konusundaki cehaleti besler olmutur. rnein snnete gre, ameliyatla kan kck de olsa bir et paras, trnak ve sa gibi vcuttan kan her parann gmlmesi gerekir. Ancak bugn bunu bilen ka kii kald bir tarafa, bilenlerin de betonlarla kaplanm kentte buna nasl imkn bulaca ayr bir konu. Snnet, balca insan gerekliinin iki boyutunu kapsar: nsann tipiyle ilgili suret ve yaayyla ilgili siret. Kentselleme srecinde siret bakmndan snnetlerin kaybna basit bir rnek olarak yerde yeme alkanlnn kaybolmas verilebilirdi. Geleneksel olarak Anadoluda btn aileler yerde yerdi. Ancak byk kentlere gtkten sonra herkes masalara terfi etti. Bugn yer sofrasnda yemenin hikmetini dnen, bu tr snnetleri ihyann nemini bilen pek kalmad. Snnet/bidat ztl, gittike karmaklaan hayatn dier alanlarnda yerde/masada yeme rneinde olduu kadar net grlebilir deildi. Kentselleme srecinde hzlanan slm kimliin anmasna kar samimi Mslmanlar gittike karmaklaan hayatlarn snnete nasl uyduracaklarn bilemiyorlar, bu konuda lt bulma krizi yayorlard. Amellerin hkm boyutu, belki kitaplardan okuyarak, mftlerden sorarak renilebilirse de estetik, edeb boyutu, ancak ehlinden grerek renilebilirdi. Mslman bir lke, slamn nasl yaanacann, edebin ana okulu olan tekkelerin kapatlmasyla edebi renecei ortamlardan, rehberlerden mahrum kalm, bylece M. evket Eygi (2003, Kaplan 2008) gibi Mslman aydnlarn eletirdii gibi ideolojik mcadelelerin ksr dngsnde her eyin ltn, zevkini, edebini kaybetmi bir lke haline gelmiti. zellikle kyden kemeke mekn byk ehirlere g eden arafta Mslmanlarda bu lt krizini grmek mmknd. ehirleen

11

Mslmanlar, ky adetlerinin de kaybolmasyla ehirde snnete, slam dba uygun bir dn tarz bulamamaktan ekiyorlard. Kentselleme srecinde suret bakmndan snnetin kaybndan sz aldnda ilk akla gelen, Mslman kadnlarn tipindeki deime olmaktadr; nk kadn, geleneksel kanaate gre yabanclardan saklanan mahrem bir varlktr. Seklerleme, profanlama, mahremiyetin kayb olarak grldnde Mslman kadnn tipindeki deime de seklerlemenin en somut gstergesi olarak alnacaktr. Modernleme srecindeki Trkiyede artan ehirleme ve hizmet sektrlerinde profesyonellemeye paralel olarak Mslman kadnlar, haremlikten selamla karak kamusal alanlarda, sadece mteri deil, ayn zamanda grevli olarak hastane, niversite, medya, hatta parlamento gibi resm kamusal alanlarda boy gstermeye balamtr (nar 2005, 2008). Bu durum, Nilfer Glenin (1991) reva kazandrd mahremiyetini kaybetmi mahrem trnden totolojik modern mahrem deyimiyle zetlenmitir. Mahrem deyince modern kent hayatndan en ok etkilenen snnetlerden birinin mahremiyet algsna bal kadn-erkek ilikilerindeki edep olduu hatrlanmaldr. Nilfer Gleden ifahen rivayet edilen bir anekdot, bu konuda Mslman kitlede yaanan deiim hakknda fikir vermeye yeterdir. Gle, 90l yllarda kendisini konumaya davet eden bir slm vakfta nce kadn ve erkeklere tamamyla ayr meknlarda hitap ettiini belirtir. Gle, ayn vakfa birka yl sonra davet edildiinde ise bu kez kadn ve erkeklerin ayr oturduklar ortak bir salonda toplulua hitap eder. Belli bir sre sonra ayn vakfa nc gidiinde ise bu kez kadn ve erkek dinleyicilerin tamamen kark oturduu bir salonla karlar. Burada dikkat ekilmesi gereken temel nokta, bu deiimin, 28 ubat gibi birtakm d saiklerle deil, tamamyla sivil bir ekilde gerekletiidir. Suret deiimi konusunda ilginin kadnlara odaklanmas, Trkiyede zellikle 80sonras modernleme srecinde Mslman erkeklerin tipinde yaanan deiimin gz ard edilmesine yol amtr. rnein sakal ve bilahare byn gittike azalmas, kot pantolon ve kravatn yaygnlamas, hatta kpeli Mslman erkeklerin zuhuru, tahrimen mekruh olduu halde ilahiyat profesrlerinin bile ba ak namaz klar hale gelmesi, bu deiime rnek verilebilir. Trkiyede teden beri Mslman erkek iin snnet olarak sakal brakmann nemine ilikin tartmalar yaanmt. Ancak sakal brakmann snnet olduu ok kii tarafndan bilindii halde slamda neredeyse fukahann ittifakyla sakal kkten kesmenin haram olduu pek bilinmiyordu (Tahtv 2004). Modern Trkiyede Mslman yuppiler iin sakal, belki ileride hacca gittikten sonra dnlebilecek olduka lks bir snnetti artk. Mazeretsiz sakal kesmenin haramln renme ise onlar bir yol ayrmna getiren bir ok etkisi yapacakt. ok daha vahimi Trkiyede memurlar iin geerli sakal brakma yasandan muaf tutulduklar halde din grevlilerinin ounun harama dme pahasna sinekkayd tra tercih etmesi, Mslman erkekler cephesinden snnetten uzaklamann, modernlemenin boyutlar hakknda arpc bir fikir vermektedir. Hayat Edeben Deil eklen slmletirme Yanlgs 1970ler, Trkiyede Mslmanlarn ilk modernleme srecine girdii yllard. Bu dk younluklu kentselleme=modernleme sreci, bidatleri ele alan eserlerin gsterdii gibi, snnet denen dinin estetik yaay boyutunun anmas karsnda endieye yol amt. Ancak modernleme sreci ilerledike bunu yerini hkmen, eklen slma uyma endiesi alacak, 80lerde balayan bu yksek younluklu kentselleme=modernleme sreci, fkh modernleme denebilecek bir eilime yol aacakt. Bu, aslnda Osmanl miras bir emperyalbrokratik tutumdu. Osmanlda geleneksel olarak meru yenilik saylan bidat- hasenenin kabul, icm-y mmet denen eyhlislam liderliindeki zamann limlerinin oybirliine balyd. Ancak bu istift=fetva alma, nceden bidat izni almak iin deil, sonradan pragmatik bir tutumla oldu-bitti eklinde yaplan yenilii eran onaylatmak, gemie

12

balamak suretiyle merulatrmak iindi. Yani kalemiye tarafndan pragmatik bir ekilde hkmetin hikmetince alnan kararlar daha sonra ulema tarafndan aposteriorik bir ekilde kitabna uydurularak merulatrlmak zorundayd (Gencer 2008: 179). Trkiyede 1980li yllarda artan modernleme srecinde aka slama aykr dmekten korkan Mslman fertler ise pragmatik Osmanl brokrasisi gibi aposteriorik deil, apriorik olarak modern hayatn dayatt baz amellerin meruiyetini, helal, haram, caiz olup olmadn renmek iin fetva istiyorlard. Bylece dk younluklu modernlemenin yaand bir nceki onylda grlen bidat eserlerinin yerini, yksek younluklu modernleme srecinin yaand bu onylda Mehmed Emre, Halil Gnen, Hayreddin Karaman, Yusuf Kerimolu, Faruk Beer gibi ilim adamlarna sorulan fetva eserleri ald. Bu, ksaca biz, dini yaamann fazilet=snnet boyutundan getik, adalet=fkh boyutunu gzetelim yeter zihniyetine geildiini gsteriyordu. Younlaan modernleme srecinde din duyarlklar giderek anan Mslmanlar, artk hsnen yerine hkmen slama aykr dmeyelim, Hz. Peygamberin gsterdii gzeli yapmak yerine harama dmeyelim yeter deme noktasna gelmilerdi. Bu tutum, arpk bir kentselleme sonucu din tasavvurunda yaanan kritik bir deiikliin ifadesiydi. Veyiszade Mustafa Kurucu gibi limlerin tad snnet duyarl ok gerilerde kalmt. slm=eriatn yorumu olarak fkhta amellerin kemali, hkm-fkh ile hsn-snn boyutlarnn, ekli ile znn birlemesine baldr. Efendimiz aleyhis-salt ves-selmn Mftler sana fetva verse de kalbinden (nefsinden) fetva al diye buyurmas bu yzdendir (Acln 2006: X/109). Geleneksel olarak fetva, formel adan bir amelin hkmn ortaya koyar, onun kadar nemli olan bir amelin edebini, snnetini ise eyh gsterir. Kald ki rnein ayakta su imek ile namazda esnemenin mekruh olarak tanmlanmas, amellerin hkm ile hsn boyutlarnn birbirlerinden mutlak olarak ayrlamayacan aka gsterir. Amellerin hkm ile hsn boyutlarnn ballna dier bir rnek olarak tesettr tarz verilebilir. 1980sonras srete barts yasana maruz kalan bir Mslman kz rencinin tahsil uruna ban amasnn cevaz konusunda verilecek fetva, iin sadece fkh hkmn ortaya koyar. Ancak mftnn boyunu aan daha nemli i, modernleme srecinde ortaya kan bin-bir trl tesettr tarznn snnete, slamn ruhuna uygun olup olmadnn tespitidir. Bu itibarla fkh denen, amellerin sadece hkm-fkh boyutunu gzeterek modernleme eilimi, medine-i mnevvere=nurlandrlm ehir esprisini oktan kaybeden Mslmanlar nezdinde slm medeniyeti, slm devleti, slm toplumu gibi topyalara dnen ideolojik bir dnyay slmletirme kaygsnn snnleme, snnete=ahlaka uygun estetik yaama kaygsnn nne getiini gsteriyordu. Burada dinin formel ve enformel boyutlar olarak fkh ile snnet birbirlerinden ayrlyor, fkh, snnetin yerini alyor, Mslmanlarca fkh, dorudan slm, slm yaay da fkha merulatrlan yaay olarak alglanyordu. Bylece snnet, artk hayatlara rehberlik ilevini, normativitesini kaybediyor, tabiri caizse menkbe haline geliyor, Zekeriya Kandehlevye ait Sahabe Hayat gibi eserler, ahlak masal kitab gibi okunuyordu. znde ftrata aykr modern kent hayatn eklen, fkhen slmletirme yanlgs, fkhn snnette temellendii gereinden gafletten kaynaklanyordu. Bana bir amelin edebini deil, hkmn bildir diyen bir kentsel Mslmann yanlgs namaz-takke rneinde grlebilir. Erkek Mslmanlar, baz fkh kitaplarnda bulduklar tenzihen mekruh hkmne aldanarak namazda ba rtmeyi tamamyla ihmal eder hale gelmilerdi. Hlbuki eskiden sadece Efendimiz aleyhis-salt ves-selmn, erkek Mslmanlarn deil, kadn ve erkeiyle btn insanlarn, sadece ibadette deil, 24 saatlik hayatlarnda balarnn kapal olduunu, bu bakmdan ba ak namaz klmann tahrimen mekruh olduunu unutuyorlard. Modern kent hayatndan kaynaklanan bu mitsiz fkh modernleme eiliminin rnekleri arttrlabilir. Gnmz kent ortamnda yaama, alma artlarnn zorlamasndan

13

dolay oru tutmak yerine para vermenin, hi olmazsa hafta sonlar oru yemenin, hanmnn oru tutmasna raz olmayan kocayla oruluyken birlikte olmann hkmn soranlar, ilgin rnekler olarak verilebilir. Bu tavrlar, bardan dolu ksmndan bakldnda insanlarn slma aka aykr dmekten kayglandklarnn gstergesi olarak alnabilirdi. Bardan bo ksmndan bakldnda ise insanlarn hayatlarn dine deil, dini hayatlarna, modern kentsel hayat tarznn besledii heva ve heveslerine uydurma eilimi olarak grlebilirdi. Tabiat, boluk kaldrmazd. slm konusundaki kamusal cehalet, insanlar iva ve tevilere ak hale getirecekti. Televizyon ekranlarnda dorudan Kurndan ilhamla kadnlarn det gnlerinde namaz ve oru gibi ibadetlerini yapabilecekleri ahkmn kesen, atp-tutan ilahiyatlarn tevii, popler cehalete tuz-biber ekecekti (Meri 2005: 275-80). Kentsoylulama srecindeki Mslmanlarn en ar imtihanlar, parayla olduu iin zellikle vadeli sat fark, banka kredileri gibi alverile, bankalarla muameleyle ilgili konularda istift artmt. Rivayet edilir ki Veyiszade Mustafa Kurucu, Konyada talebeleriyle yrrken bankann nnden gememek iin yolunu deitirirmi. Bugnse Mslmanlar, deil nnden gememek, banka ilemlerini kanksar hale gelmitir. Daha nce ilk ktnda kredi kartlarn kullanmann caiz olup olmadn soran Mslmanlar giderek bankalardan tat ve konut kredilerini almakta beis grmemeye balamlardr. Bunlar iin birtakm fetvalar alnsa da gz ard edilen, Mftler sana fetva verse de kalbinden fetva al dsturuydu. Kent hayatnn getirdii fkh dzlemdeki yozlamaya anlaml bir rnek olarak namazlarn cemi verilebilir. Bilindii gibi Haneflik, ehirlilik, medeniyet bilinci en yksek mezheptir. Bu, onun amel-i kesir, namazlarn cemi gibi birok konuda dier mezhepten de ayrlmasnda grlebilir. Bu yapsyla slm, zellikle Hanef mezhebi, zamann titizlikle tanzim etmi tam bir ehirli Mslman ngrr. Bunun en somut gstergesi de erkekler iin cemaatle namazn nemine vurgudur. Hanbellik, rnein, camide cemaatle namaz, bizzat namaz gibi farz sayarken, Hanef fukahas, be vakit cemaati de senede iki defa klnan bayram namazlar gibi vacibe benzeyen snnet-i mekkede saymtr. Bunun neminden dolay Konya limlerinden Kaplanzde Osman Efendi (1869-1955) gibi bir lim, rivayete gre, 85 yllk mrnn 70 ylnda sadece iki vakit hari namazlarn cemaatle klmtr (Mendi 2010). Gnmzde ise brakn bu cemaatle namaz uurunu, be vakit ayr namaz klma bile kent Mslmanlarna ar gelmeye balamtr. Hanef Trkiyeli Mslmanlarn, kent hayatnn younluunun getirdii zaman skkl bahanesiyle kendi mezheplerinde olmayan, dier mezhepler tarafndan aslnda krsal hayat tarzna uygun bir ruhsat olarak cevaz verilen namazlarn cemi uygulamasna gitmesi, nereden nereye geldiimizi gsteren ibret verici bir rnektir (Meri 2005: 137). Burada ibret verici eliki, kentsellemenin ftr snrlarn anca krsal hayat tarzna dne yol amasdr. Apartmanlardaki, gkdelenlerdeki, rezidanslardakiler ile dalardaki insanlarn bir noktada ayn yaay tarznda bulumas, modern kentsel hayatn yaman elikilerine bir rnektir. Kentte man Korumak Kentsel modernleme srecinde dinin ilim ile amel boyutlar birbirlerinden ayrldka nce ilimden, yani asl dinden phelenme balayacak, bu da bilahare inkr veya tahrife dnecekti. Hz. sa veya Resul-i Ekrem aleyhis-salt ves-selma atfedilen Kim bildiiyle amel ederse Allah ona bilmedii eylerin ilmini de aktarr mealindeki sz, ilmin pratikle birleerek hikmete dnmesini ifade eder (Isfahn 1988: X/15). Bu tersinden alndnda Cenb- Hak, bildikleriyle amel etmeyenlerin de ilmini alr, bildiklerini unutturur. Kent hayatnn getirdii ilim ve amelin aleyhine ileyen faktrler, inan alannda ok eitli phelere, yanl inanlara yol amaktadr (Meri 2005: 166-80). Eskiden hem kyde, hem

14

ehirde grlen saf kocakar iman kent insan iin ok uzaklarda kalmtr. Tarih boyunca grlen Allahn zt ve takdiri gibi konulardaki phecilik, sekler kent hayatnn kaderiydi. Daha da trajik olan, pheciliin tesinde Kader diye bir ey yok. nsan kendi kaderini kendisi yaratr gibi sylemlerle bizzat Allah, Peygamber ve kaderin inkrna gidenlerle bir arada yaamak zorunda kalmakt. Allahtan baka bir eye inanmayan biriyle evliliin hkmnn ne olduu sorusunda, modern kentsel cehaletle beslenen bu trajedi grlebilirdi (Meri 2005: 16872). Kentsellemeye bal seklerlemenin inan alanndaki nemli bir olumsuz etkisi de, bu tr safa phecilik veya ak inkrn tesinde geleneksel kelam kitaplarnda elfz- kfr (kfre gtren szler) denen szlerin sahiplerini kfre drmesiydi. Bu konuda hemen hemen her asrda o aa zg kfr szler hakknda almalar yaplmt. Geleneksel tarzda son olarak Hseyin Ak (1985)nki gibi baz almalar grlebilirdi. Modern kentsel hayatta kfre gtren sylemler ise klk deitirmi, daha sofistike hale gelmiti. Bunlara rnek olarak Bu zamanda faiz yasak olur mu? gibi ifadeler verilebilirdi. Hatta geleneksel literatrdeki ltlere gre ezan hafife almak, bir Mslmana dinci, eriat, takunyal, ember sakall demek bile kfre gtryordu. Kentsel ortamda insanlar rahatsz edici bir grltye yol at iddiasyla ezana kar olumsuz tutumlar ska grmek mmknd. Bu konuda daha yeni olarak Mevlt zcan (t.y.) ile Mehmed Paksu (2006)nun kitaplar anlabilirdi. Kentin rettii Kurn Mslmanl Trkiyede 1990l ve 2000li yllarda kentsellemenin ilerlemesine bal olarak dinin temel kaynaklarna ilikin tasavvurda bir arpklk ortaya kmtr. Bu, hadisin reddini ieren Kurn Mslmanl syleminin ortaya kmasdr. Bu sylemin arkasnda, slm geleneinde ilhad denen, peygamberliin reddini ieren deizme varan bir gizli Protestanlk vardr. Kurna dn gibi grnte masum sloganlarla kendisini gsteren bu eilim, Katolik Kilisenin gelenek anlayna kar kan Protestanlktan mlhemdir. Luthere gre Kilisenin retisi, Kitab anlalr klacana bizzat ona ulamaya engel oluturmu, onun yerini almt. Sola scriptura (yalnzca Kitap) sloganndan hareket eden Lutherin amac, mminler ile Allah arasna giren Kilise ve ruhbann otoritesi yerine dorudan ncilin otoritesini kaim klmakt. ada slm dnyasnda Cemaleddin Afgn de ondan esinlenerek dini renmenin esas kayna Snnetin reddi anlamna gelen Kurna dn eilimini balatmt (Gencer 2008: 615). slm dnyasnn eitli yerlerinde, Hindistanda Seyyid Ahmed Han rneinde grld gibi, bu eilimin varaca yer ilhad=deizmdir. Zira Snnet, geni anlamda dinin ana kayna, dar anlamda ise bizzat din=eriattr. Snnet olmasa, rnein dinin direi olan namazn nasl ve ne zaman eda edilecei bilinemez. Nitekim Osmanlda muallim-i evvel saylan eyhlislam bni Kemal (1890: 16), er-Risletl-Mnre adl Osmanl slm anlayn formle ettii Arapa eserinde Snnetimi zyi edene efaatim haram oldu hadis-i erifinde kastedilen snnetin bizzat slm=eriat olduunu belirtir. Zira bir baka hadis-i erifte mmetimden byk gnah ileyenlere efaat ederim buyurulduu ve geni anlamda fiil snnetlerin terki byk gnah olmadna nazaran buradaki snnet ile kastedilenin eriat olduu anlalmaktadr. Hadislerin shhat dereceleri ok deiik, sahih, mtevatir hadislerin says ok az gibi iddialarla Kurn bize yeter, ben Kurn Mslmanym diyenler, Kurndan en fazla Hristiyanlkta olduu gibi aac sev, yeili koru trnden bir slm anlay karrlar. Kurn Mslmanl eiliminde iki ihtimal vardr. Ya, bu ekilde dinin altn oyma kasd, gizli projesi veya fiilen snnetlerin terkinden ve bundan dolay snnet uurunun anmasndan dolay insanlarn srklenmesi. Modern kent hayatnda snnete uymann ar gelmesinden dolay insanlar zorunlu olarak Kurn bize yeter noktasna gelmektedirler. Kurnn

15

hkmlerinin tarihsellii, peygamber tarafndan yazld yolundaki phecilikler, kent hayatnn ortaya kard fitnelerden saylabilir. Bu konuda ortaya kan kent bidatleri arasnda, gusl ve abdestsiz Kurn okuma, meal hatmi, dorudan Kurndan, hatta mealinden hkm karma eilimi vardr (Meri 2005: 191-209, 279). slmn Religion Olarak Tasavvuru Modern kent hayatnn sonucu olarak ortaya kan, sahih dindarlktan uzaklama eklindeki btn bu eilimler, sonunda bizzat din algsn deitirecekti. Bundan kast, slmn Batdaki religion gibi alglanmaya balamasna yol aan slm/eriat ayrmnn zuhurudur. Bat dillerindeki religion kelimesi, Arapa kkenli din kavramnn karl sayld iin byle bir ayrm ilk bakta artc gelebilir. amzn nde gelen mukayeseli din bilgini W. C. Smith (1998: 9)n belirttii gibi, dinler tarihinin onun sembollerinin tarihi olarak alnd Batda gerek din tarihi henz yazlmamtr. Onun (1991) The Meaning and End of Religion adl kitabnda gsterdii gibi, religion ile din anlamda deildir. Semav olsun olmasn Yakndou dinlerinde mutlak olarak kullanldnda din, yasa=eriat anlamna gelir. Din kavramnn eriat, ibadet, det ve cez olarak drt temel anlam tadn belirtmitik. Geni anlamda din, bu drt boyuta, dar anlamda ise birinci boyut yasa=eriata delalet eder; Yahudilik, Hristiyanlk, slm dini=eriat deyimlerinden de anlalaca gibi. Buna gre din ile eriat, eanlamldr; tek fark, eriatn dinin genel, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmn ise zel adlar olmasdr. Buna karlk Latince cuius regio, eius religio (kimin blgesi, onun inanc) deyiminin de anlatt gibi 1555 Augsburg Bar-sonras dnen Hristiyanla delalet etmek zere ortaya kan religion kavram, yasas olmayan bir inan yn, klt anlamna gelir. Kentsellemeye bal seklerleme sreci, Trkiyede bu ngilizce terim kullanlmasa da slmn da religion olarak alglanmasna yol aacakt. Bu alglanma ise birincisi dinin zel, ikincisi ise genel adlar olan slm ile eriat kavramlarnn ayrtrlmasyla oldu. Bu ayrma da proje ve olgu olarak iki gelimenin eseri olarak grlebilir. Trkiyede laiklii laikilik olarak bir ideoloji haline getiren sekinler, slm ile eriat ayrma projelerinde azok baarl oldular. slm ile eriat kavramlarnn zdeliince Trkiyede nfus kdnda slm yazan her Mslman eriat olduu halde bu kesim, Trkiyenin babakanna bile sklmadan eriat msnz? diye sorarak, eriat Mslmanlar tekiletirerek eriat kavramn slmdan ayrmay az-ok baard. Tabii Trkiyede bu belden-aa kltr sava yrtlrken onca ilahiyat fakltesi ve Diyanet tekilat ve mensuplarnn neden dinin bizzat adyla ilgili bu en temel arptmaya seyirci kald sorusu akla gelmektedir. 1993 ylnda Uur Mumcunun cenazesinde kahrolsun eriat sloganlarnn atlmasna kar Diyanet sessiz kalrken sadece Anadoludaki bir ile mfts kp tepki gstererek bunun kfr olduunu belirtmiti. Bu durum, maalesef Erzurum'un manevi nderlerinden M. Halis Emek (1918-2011) gibi dirayetli slm limleri neslinin kesildiini gsteriyor. Rivayete gre 12 Eyll dneminde tutuklanan Hocaya sorgu esnasnda mahut soru yneltiliyor: -Hocam, sen eriat msn? Hocaefendi, tebessm ederek bu soruya baka bir soruyla karlk veriyor: -Evladm, sen evli misin? Evet cevabn alnca tekrar soruyor: -Peki, sen ailenle beraber olduktan sonra gusl abdesti alyor musun? Buna kar sorgucunun -Elbette ykanyoruz, biz dinsiz miyiz? diye tepki gstermesi zerine Hoca -te evladm, o halde sen de eriatsn diyerek onu susturuyor. Evet, bugn maalesef slmn izzetini temsil eden byle dirayetli limler kalmam grnyor. Bu gizli projenin yannda bir de seklerleme denen bir olgunun, srecin eseri olarak slmn religion eklinde algland tespiti yaplabilir. eitli tarihlerde yaplan aratrmalar, deien din algs konusunda arpc gerekleri ortaya koymaktadr. rnein Ali arkolu ve

16

Binnaz Toprakn 1999 ve 2006 yllarnda TESEV iin yaptklar Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset balkl aratrmann sonular, Trkiyede eriat isteyenlerin orannn dtn gsteriyordu. Keza Ali arkolu ile Ersin Kalaycolunun ISSP kapsamnda hazrladklar Trkiye'de Dindarlk - Uluslararas Bir Karlatrma balkl aratrmaya gre de 28 ubatn ikinci yl 1999da eriat isteyenlerin oran % 26 iken AKP iktidarnn 7. ylnda % 10a dm! Dier taraftan daha arpc olan, yaplan baka aratrmalarn sonularnn, kendisini Mslman veya muhafazakr olarak tanmlayanlarn iinde nemli bir kitlenin eriatn gelmesini istemedii, gelmesinden korktuunu ortaya koymasdr. Burada nemli olan, eriattan ne anlalddr. arkolu-Toprakn yapt aratrmaya gre Trkiye'de eriata dayal bir din devleti kurulmasn isteyenlerin oran % 21,2e ulamaktadr. Ancak Medeni Kanundaki hkmlerin slam hukuku hkmleriyle deitirilmesini isteyenler % 12,2'nin ok altnda, zinaya er cezann verilmesini isteyenlerin oran ise % 4 olarak kmaktadr. Bu aratrmalara yansyan eriat tasavvurunun oluumunda iki ihtimalden sz edilebilir. Birincisi, insanlarn slm hakkndaki vahim cehaletleri. Babasnn Arap harfleriyle eski nfus czdannda yazan Hanef kelimesini bilmedii iin Hanef ne demek, babam Mslman deil miydi? diye soran birinin durumu, toplumun slm hakkndaki cehaleti hakknda arpc bir fikir vermektedir (Meri 2005: 168). kincisi, insanlarn heva ve heveslerine teslimiyeti. Bu iki ihtimali de bertaraf iin yaplmas gereken, bu tr aratrmalarda gr alnacak deneklere nce, eski babakanlardan birinin aka belirttii gibi slma imanda biraz hamilelik olmadn anlatmakt: Kurn- Kerimde alt bin ksur ayet var. Ahkm ayetleri de alt yz kadardr. Bu, yzde onu kadardr. Yzde onunu yapmasak ne lazm gelir. slmn, Kurnn hkmlerinin ya tamamna inanmak, ya da inanmamak dnda ksm inanma diye bir seenek yoktu. Kurnn bir ayetini bile inkr, tamamn inkr demekti. KAYNAKA el-Acln, smail b. Muhammed (2006) Kefl-Haf ve Mzll-lbs amm tehere minel-Ahds al Elsinetin-Ns, III. Abdlhamid Hindv (ed.), Beyrt: elMektebetl-Asriyye. Altan, Mehmet (2010) Kent Dindarl. stanbul: Tima. Ak, Hseyin (1985) Kfr Szler=Elfaz- Kfr: slam Kanunundan Seilmi Meseleler. stanbul: lim. Bergen, Ltfi (2011) Erdemli ehrin Belas, http://www.dunyabizim.com/news_detail.php?id=4348 Bozdoan, Sibel-Kasaba, Reat (eds.) (1997) Rethinking Modernity and National Identity in Turkey. Seattle: University of Washington Press. elik, Celaleddin (2002) ehirleme ve Din. Konya: izgi. elik, Zeynep (1993) The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press. nar, Alev (2005) Modernity, Islam, and Secularism in Turkey: Bodies, Places, and Time. Minneapolis: University of Minnesota Press. (2008) Subversion and Subjugation in the Public Sphere: Secularism and the Islamic Headscarf, Signs: Journal of Women in Culture and Society 33/4: 891-913. Doan, smail (2003) Korumacln Geleneksel Kent Kltrnden karmas Gereken Dersler, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi 35/1-2: 15-23. Dzbakar, mer, (2003) Osmanl Dneminde Mahalle ve levleri, Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, V/5, Bursa /2: 97-108. Eygi, Mehmed evket (2003) areler zmler Teklifler Tenkitler. stanbul: Bedir. Gencer, Bedri (2008) slamda Modernleme, 1839-1939. Ankara: Lotus.

17

 (2009) Hl ve Muhl: Seklerlikten Seklerizme, EskiYeni, 13, (Bahar) 14-21. (2010) Sekler Gelenekten Sekleristik Gelenee, Rhle, 3/10 (Temmuz-Eyll) 21-28. Gle, Nilfer (1991) Modern Mahrem. stanbul: Metis. (yay.) (2000) slamn Yeni Kamusal Yzleri. stanbul: Metis. el-Isfahn, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdillh (1988) Hilyetl-Evliy ve Tabaktl-Esfiy, IX. Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyye. bni Kemal, Ahmed emseddin (1890) er-Risletl-Mnre. stanbul: Matbaa-i Ceml. Kaplan, Sefa (2008) Kyl slam, Menderes ve Demirel Kente Tad, Hrriyet 15 Aralk 2008. Karaka, Berrin (2011) Evleri Ayrdk! Radikal, 28 Kasm 2011. Karaman, Ramazan (2000) Sanayilemenin Dine Etkisi (Mersin rnei). Konya: Akn Ofset. Kostof, Spiro (1999) The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History. New York: Thames & Hudson. Kurt, Abdurrahman (2009) adamlarnda Dindarlk ve Dnyevileme. Bursa: Emin. Mendi, Rza (2010) Konyann lim ve Hocalar, http://www.konyacami.com/?p=407 Meri, Nevin (2005) Deien Kentte Din Hayat. stanbul: Kap. zcan, Mevlt (t.y.) Sorumsuzca Sylenen Szler, I-IV. stanbul: Sabr. Paksu Mehmed (2006) nsan Uuruma Gtren Szler. stanbul: Nesil. Rotary (yay.) (1996) stanbul nanlarn Bulutuu Kent; Birlikte ve Yanyana. stanbul: Karaky Rotary Kulb. Smith, Wilfred Cantwell (1991) The Meaning and End of Religion. Minneapolis: Fortress. (1998) Faith and Belief: The Difference between Them. Oxford: Oneworld. et-Tahtv, Al Ahmed Abdl-l (2004) el-Lhye f Zavil-Kitbi ves-Snneti. Beyrut: Drul-Ktbil-Ilmiyye. Uz, Mehmet Ali (2009) Hac Veyiszade Mustafa Efendi ve Ailesi. Konya: Seluklu Belediyesi. Varl, Mustafa (2008) Bidat, Hurafe ve Batl nanlar. stanbul: Ensar. Yakan, Duygu (2008) Postmodern Planlamann Bir Yansmas Olarak KaplGvenlikli Siteler ve Konya rneinde Bir Aratrma (Konya: Seluk niversitesi Yksek Lisans Tezi).

18