1

Bu blmde fiziin ne ile uratn, gzlem ve deneyin fizikteki nemini, fizikteki byklklerin nasl snflandrldn, lmenin ne anlama geldiini, fiziin matematikten nasl ve nerede yararlandn ksaca fiziin doasn reneceiz. FZN URA ALANI inde bulunduumuz doal ortamda bir ok doa olaylar ile karlarz. imek akmas, yldrm dmesi, gk kuann oluumu, Gne ve Ay tutulmas, yldz kaymas, tsunami, depremler bunlardan bazlardr. Bu olaylarn bazlar sk sk gerekleirken bazlar nadiren gereklemektedir. Karlatmz doa olaylarnn sebeblerini aratrmak ve sonularn renmek, ihtiya duyduumuz doay tanmaya, bu olaylardan mesajlar kararak yaam kalitesini gelitirmemize yardmc olur. Doa olaylarndan, canl varlklarla ilgili olanlar biyoloji, maddenin yapsal zellikleri ile ilgili olanlar kimya, maddenin zellikleri ile bunlar zerinde gerekleen olaylar ise fizik konusu iindedir. Fizik, madde ve enerji arasndaki etkileimi inceleyen ve doada gerekleen olaylarla ilgili mantkl aklamalar retmeye alan uygulamal bir bilim daldr. Bu bilimle uraan insanlara da fiziki denilir. Fizik, evremizdeki maddi evrende meydana gelen her trden olayn nedenlerini ve nasl meydana geldiini yani olaylar ekillendiren ya da yneten yasalar inceleyen aratran bilim daldr. Su dolu bardan yere dmesinden hemen sonra hangi parann nerede olaca, evrenin ne zaman ve nasl meydana geldii, bilgisayarlarmzn iinde bulunan her trden devre elemann nasl alt ya da hznn nasl artrlabilecei, uzaya frlatlan bir aracn ne zaman nerede olaca yaktnn ne zaman bitecei, ksaca, maddi evrenle ilgili her ey fizik biliminin inceleme alanna girer. Fizik maddi evrendeki her eyle ilgilenir. Canllarn hareketlerinin ve geliimlerinin nasl olutuuyla, uzaya gnderilecek uydularn ve mekiklerin hangi aamalardan sonra ve hangi artlarda gnderildiiyle, galaksilerin yaplaryla ve yeni galaksilerin bulunup bulunamayacayla ilgilenir. Evrende ne olduu yani gezegenlerin yldzlarn galaksilerin hareketi, says, nerede olduklar, hangi anda nerede olacaklar fiziin konusu ierisindedir.

Fiziin Doas
Gnein enerjisini nereden ald, iinde meydana gelen ekirdek reaksiyonlar, daha ne kadar sreyle enerjisinin var olaca, olas kyamet senaryolar, komplo teorileri tamamen fiziin aratrma alan iindedir. Farkl basn ve scaklk koullar altnda su molekllerinin meydana getirdii kristal yaplar farkl farkl olmaktadr. Bu oluumda, fiziin mekanik, termodinamik ve optik gibi alt alanlarnn hepsi ibandadr. Farknda olmasak bile meydana gelen tm olaylarda fizik yasalar vardr. Suya den su damlalarnn su kulesi oluturarak dalgalar ilerletmesi ve sonuta bir su damlasnn oluturduu fizik, buna bir rnektir. Fizik, maddi evrenin dndaki hibir eyle ilgilenmez. baka bir ifede ile maddi varl olamayan hibir eyle ilgilenmez. Duygu dnyamzla ilgilenmez, korku, sevin, kayg, znt, ruhlarla ilgilenmez. Maddenin var olmasndan nce ne olduuyla ilgilenmez. Dncenin rettii kavramlarla ilgilenmez. Teoloji ile ilgilenmez. Genel olarak fizik tesi ya da metafizik ilede ilgilenmez. Yaadmz dnyay hatta tmyle evreni yneten veya ekillendiren yasalar, fizik yasalardr. Bu yasalar evrenin her yerinde ve her zaman ayndr. Her yerinde ve her zaman ayn olduuna dair kesin bulgular vardr. Nasl? sorusu fizikileri ilgilendirir. Ancak niin? sorusunun cevabn bulmak olduka zordur ve fiziin ilgi alan dndadr. inde bulunduumuz maddi evren fizikilere gre ana bileenden (paradan) olumutur. Bunlar, uzay, zaman, madde ve enerji. Uzay, fiziksel olaylarn gerekletii yerdir. Zaman, fiziksel olaylar iin gerekli sredir. Madde ya da enerji, bu eylemlere katlan her trden cisimler, makro ya da mikro tanecikler, bu tanecikleri bir arada tutan kuvvetler ve alanlar iine alr. rnein gravitasyonel ktle ekim alan, elektrik alan ya da manyetik alan gibi. nsan yaamnn her alannda fizik vardr. Fizik bilimi, gk kuann olumasn, imek aktnda k ve ses oluumunu, tatlarn hareket etmesini, sanayideki makinelerin almasn, uydu ve internet ile ilgili haberleme ve iletiimin salanmasn, barajlardaki sulardan elektrik elde edilmesini, nkleer enerji oluumunu, depremler ve tsunami olayn, kresel snma gibi daha bir ok olayn nedenlerini inceler. Ik, ses, kuvvet, hareket, enerji, elektrik, manyetizma ve dalga gibi bir ok olay konu edinen fizik bilimi tm bunlar deiik alt alanlarda inceler.

(9. snf)

Fizik

Fiziin Doas
Fiziin alt alanlarndan; Mekanik: cisimlerin nasl hareket ettiini ve nasl etkiletiklerini inceler. Manyetizma: manyetik maddelerin zelliklerini ve nasl etkiletiklerini inceler. Optik: k ve k ile ilgili olaylar inceler. Termodinamik: enerjinin madde iinde nasl yayldn ve nasl iletildiini inceler. Atom Fizii: atomlarn yapsn ve bu yapy oluturan unsurlarn nasl gerekletiini inceler. Nkleer Fizik: atom ekirdeinin yapsn ve kararsz ekirdeklerin nasl ma yaptklarn inceler. Kathl Fizii: youn hldeki maddelerin, elektriksel, manyetik, optik ve esneklik zelliklerini inceler. Elektrik: maddenin yapsndaki elektron ve proton larn sahip olduu elektrik ykleri ile bunlarn neden olduu elektrik alan ve elektriksel kuvvetleri inceler. Kuantum fizii: evremizde ve evrende var olan maddi varlklarn iinde derinlere daha derinlere gidildike hangi taneciklerin var olduunu orada hangi olaylarn nasl meydana geldiini ksacas mikro-evren dediimiz bu evreni yneten yasalar aratran fizik alt daldr. Elektronun iinde ne olduunu, bilgisayar ilemcilerinin nasl altn, cep telefonlarmzn bir ksa mesaj nasl kar tarafa ulatrdn, otomobillerimizin ABS fren sisteminde balatalarn nasl kontrol edilebileceini, insan beyninde kararlarn nasl alndn ve bunun davrana nasl aktarldn, beynimizdeki olup biten bir ok olay, kuantum fiziinin inceleme alanna girer. Ayrca kuantum fizii, mikro dnya zmlenebilir mi, zmlenebilirse nereye kadar zmlenebilir bunlar aratrr. Temelde insann be duyu organyla alglayamad ve bu dnyay yneten yasalar inceler. Dolaysyla molekller, atomlar, elektronlar, protonlar, ntronlar vs lerin egemen olduu dnyay anlamamz ve yasalar kefetmemizi ve daha sonrada bu yasalardan yararlanarak yeni teknolojiler retmemizi salar. letiim teknolojisinde fiber optik kablolarn, nkleer enerji santrallerinde nkleer fizik ile ilgili elde edilen bilgilerin, evlerin stlmas ve soutulmasnda termodinamik biliminin elde ettii bilgilerin kullanlmas fiziin hayatmzla i ie olduunu gsteren olaylardr. Ayrca uzay mekiklerinin uzaya gnderilmesi, haberleme uydularnn yrngelerine oturtulmas, mekanik biliminin elde ettii bilgiler sayesindedir. Barajlardaki suyun potansiyel enerjisinden elektrik enerjisi elde edilmesinde, lambalarn k vermesinde, hem mekanik hemde elektrik biliminin ortaya koyduu bilgilerden yararlanlmaktadr. Fizik bilimindeki bilgiler dier bilim dallarndaki (Biyoloji, kimya, corafya..v.s) olaylar aklamada yardmc olur. In krlmas, yansmas gibi optik olaylar; biyolojide gzn yaps, grme olay, renklerin birbirinden ayrt edilmesinin nasl gerekletiini aklamada yardmc olur. Pozitif ve negatif elektrikle ykl cisimlerin birbirine uygulad elektriksel kuvvet kimyada bileik oluumunu aklamada kullanlr. Fizikteki akkanlarn basn fark ile hareket etmesi, termodinamik kurallar ile ilgili bilgilerle corafyadaki alak ve yksek basnlar, atmosferdeki hava olaylar, frtna ve rzgarlar izah edilebilmektedir. Ayrca fizikteki mekanik ve dalgalar biliminde elde edilen bilgiler nda corafyadaki fay hareketleri, depremler ve tsunami olaylar izah edilebilmektedir. Gezegenlerdeki ktle ekim kuvveti (yer ekimi kuvveti) ile fizikte elde edilen bilgiler nda, biyolojide bitkilerin kklerinin gelime yn izah edilebilmektedir. Ayrca bitkilerin gvde ve yapraklarnn a doru hareket etmeside yine fiziksel bilgilerle izah edilmektedir. Svlarn basnc ile ilgili fizikte elde edilen bilgiler, biyolojide bir aacn kkleri yardmyla ald su ve madensel tuzlar fotosentez yapmak iin yapraklarna nasl tadn aklamakta kullanlr. Kas ve sinir dokular, kaslma mekanizmas fizikteki basit makinelerin prensiplerine gre; kalbin almas, beynin sinirlere komuta etmesini, hcredeki elektriksel olaylar fizikteki bilgilerle, fizikteki kohezyon kuvveti ile bitkilerde suyun tanmas; s ve scaklk ile enzimlerin almas, fotosentez olay; basnla, kulaktaki duyma olay, kalbin kan pompalamasn, kandaki maddelerin damara gemesi, bbrein almas olay; fizikteki kinetik enerji ile hcre zarndan madde geii aklanabilmektedir. Kimyada atomun yaps, ekirdekteki gl nkleer kuvvet, elektron hareketleri ve elektron dizilii, atomun ma yapmas, ekirdek reaksiyonlar, atom fiziinde elde edilen bilgiler nda izah edilebilmektedir.

Astronomide yeni gezegenlerin, yldzlarn, galaksilerin kefedilmesinde, tpta grme kusurlarnn dzeltilmesinde, arabalarda, optik biliminin k nlar ile ilgili elde ettii bilgiler kullanlmaktadr. Pusula yapmnda, kap zilinin yapmnda, telefon, radyo ve televizyonda ses ve grnt iletiminde, voltmetrede, ampermetrede, elektrik motorlarnda, baz oyuncaklarn yapmnda, hzl trenlerde manyetizma biliminin ortaya koyduu bilgilerden yararlanlmaktadr.

Fizik

(9. snf)

Fiziin Doas

N O T
Fizikle dier birok bilim dal arasndaki ilikiler nedeni ile biyofizik, fizikokimya, astrofizik, jeofizik gibi bilim dallar domutur. Birok bilim dal fizikteki gelimeleri takip ederek yeni ulalan bilgileri kullanmaktadr.

n ve yapmak istediklerini kendisine ve bakalarna aklamak, anlatmak ister. Bunun iin duyu organlar bata olmak zere, nicelik ve bantlarn zel ve evrensel dili olarak matematii kullanr. Bazen incelemek istedii olaylar iin bir ok deiik trden aralar kullanmas ve teknikler gelitirmesi, srekli yeni sorular sorulmas, fiziin doasnda olan gereklerdir.

FZN DOASI Bir ok doa olaynda, olaylar aklayabilmek iin, dnme, gzlem yapma, tahminde bulunma, inceleme, aratrma, modelleme, lme, analiz etme ve sonu karma gibi yntemler kullanlr. Duyu organlar ile gzlem yapmak, gzlemler sonucunda toplanabilecek verilerden karlabilecek sonularn kesinliini dnmek, bir takm teknolojik aralarla lm yapmak, mantkl bir analiz yapmak fizik biliminin vazgeilmezleri arasnda yer alr. Evden okuluna gitmek isteyen bir rencinin, televizyon ya da radyodan hava durumunu dinlemesi, ardndan pencereden havadaki bulutlara bakarak gzlem yapmas, dnp mantkl bir tahminde bulunmas ve tm bunlara gre tedbirini almas fiziin doasnda gzlemin nemini gsterir. Gkyzndeki yldzlarn ya da gezegenlerin plak gzle deilde uygun teleskoplarla incelenmesi, lm yaplacak; uzunluk, ktle, zaman, scaklk gibi byklkler iin teknolojik aletlerin kullanlmas gzlem ve lme aralarnn duyu organlarna gre daha objektif olmasn salar. te fiziin doasnda, objektif olan, pheden uzak, gerek ve salam verilere yer vardr. Bilim insanlar gzlem yaparken gzlemlere uygun deiik aralar kullanr. Hcreyi incelemek iin mikroskobun kullanlmas, kalp atlar iin tansiyon aleti, hastalar kontrol iin siteteskop kullanlmas, basn lmek iin barometre, scaklk lmek iin termometre, hz kontrol iin takometre, deprem iin kullanlan deprem sensrleri bunlardan bazlardr. Fizik doasnda evren ile ilgili merak edilen bir ok soru ve bu sorularn cevaplar vardr. Fiziin doasnda nceden kestirme ve dzenleme gc vardr. Bu g, bilim insanlarnn bilinmeyelerin derinliine inmesine, onu anlamasna yardmc olur. Fizikle renilenlerden yararlanlarak yeni eylerin ortaya kmas salanr. Bulunan her cevabn ardndan yeni sorular sorulur. Fiziin doasnda her trden ara ve gerelerin kullanlmas vardr. nsanolunun hemen hemen tm yaant ve davranlarnda olduu gibi, bilim insannn ana arac kendi merakdr. Sonra, dndklerini, yaptklar-

Gzlem: bir olayla ilgili olarak duyu organlar yardm ile baz ara ve gereler kullanarak yaplan incelemedir. Bir ok fiziksel olay, duyu organlarn glendirebilecek bir takm teknolojik aralarla gzlenmitir. Fizikle ilgili bir ok olay iki tr gzlem yaplarak incelenir. Bu gzlemler, nitel gzlem ve nicel gzlem dir.

Nitel gzlem, Herhangi bir lme arac kullanmadan be duyu organ kullanlarak yaplan gzlem eididir. Kesinlik ifade etmezler, nitelik belirtirler. Hata pay oktur, yanltcdr, gvenilir deildir. Sonular birim ile ifade edilmez. Duruma ve kiiye gre deiebilir. Objektiflii ve kesinlii yoktur. Nitel gzlemler olaylarn ayrc zelliini belirler. rnein; bu k hava scakl mevsim normallerinin altnda seyredecek. Yarndan itibaren balkanlardan gelen souk hava lkemizi etkisi altna alacak. Bu oyuncu kadrosu ve oyun anlay ile zor ampiyon oluruz.. gibi ifadeler ieren bilgiler nitel gzleme girer.

Nicel gzlem, duyu organlar ile birlikte lme aralar da kullanlarak yaplan gzlem eididir. Yaplan lmler sonucunda saysal veriler elde edilir. Nicelik belirtir. Duruma ve kiiye gre deimez. Bilimsel nem tar. Gvenilir bir gzlemdir. Bilimde en ok kullanlan gzlem eididir. rnein; ak hava basnc deniz dzeyinde 76 cm-hg dir. aydanlktaki suyun scakl 40 C tr. stanbula 2007 yl yaan ya miktar m2 ye 0,5 kg dr. Dnya, Gne etrafndaki turunu 365 gn 6 saatte tamamlar. 100 metre yarnda Dnya rekoru 9,70 saniyedir. Oto yolda hz snrnn 120 km/h olmas da nicel gzleme girer. Haber spikerinin Trksat 2A uydusu dn gece TS 02:45 te atld. Bu uydunun yanstaca TV kanallarn izlemek isteyenlerin anak antenlerini 42 douya evirmeleri gerekiyor. demeside nicel gzleme girer.

(9. snf)

Fizik

Fiziin Doas
Bir bardaktaki suyun scak ya da souk olduunu, suya bizzat dokunarak ya da sudan kan buhara yada bardaktaki buulanmaya bakarak karar vermek nitel gzlem yapmak demektir. Bardaktaki su iin scaklk ya da soukluk hissi uyandrmas suyun ne kadar scak ya da ne kadar souk olduunu ksaca derecesini gstermez. Sadece suyun scakl hakknda bir kanaat oluturur. Dolays ile suyun scaklnn ne kadar olduuna karar verilebilmek iin nicel gzlem yaplmaldr. Bu nicel gzlemde suyun scakl farkl kiiler tarafndan yaplsa bile sonular birbirine ok yakn kar. O halde nitel gzlemler kiiden kiiye deiebilirken nicel gzlem deimez. Bilimsel almalarda nitel gzlemlerden ziyade nicel gzlemlere arlk verilir. Baz durumlarda her ikisi birlikte kullanlr. FZKTE LMENN YER Fizik bilimi ile ilgili bilimsel bilgilerin tanmlanmasnda, uzunluk, ktle, zaman, elektrik akm, termodinamik scaklk, madde miktar, k iddeti vb. daha birok fiziksel byklk kullanlr. Fiziksel byklklerin tam olarak tanmlanabilmesi iin nitel ve nicel gzlemleri de ieren lmlerin yaplmas gerekir. Bundan dolay fizik biliminde olaylar aklanrken lme nemli yer tutar. lmn anlam ifade edebilmesi iin lm sonular bir birimle verilir. Fizikle ilgili bir bykln llebilmesi iin kendi cinsinden ve birim ad verilen dier bir l ile karlatrlmas gerekir. Fizikle ilgili incelenen bir olaya etki eden ya da etmeyen faktrler yalnz gzlem yaplarak belirlenmez. Bunun iin uygun ortamlarda ya da laboratuvarlarda kontroll deneyler yaplr. Deneylerde baml , bamsz ve kontrol deikenleri belirlenir. Bu ekilde kontrol deikenleri belirlenerek bamsz deikenler zerindeki etkileri aklanmaya allr. Deneylerden elde edilen lm sonular, olay anlamamza yardmc olur. zde iki cam kapta bulunan eit miktar svlarn cinslerinin karlatrlmas, deiik spor dallarndaki rekorlarn tespit edilmesi, yar yapan otomobillerin sratlerinin karlatrlmas, at yarlarnda birinci gelen jokeyin tespit edilmesi, yar sonunda jokeyin toplam ktlesinin belirlenmesi, halter kaldran sporcunun ve halterin ktlesinin tespit edilmesi, glle atma yarnda sporcunun glleyi att mesafenin belirlenmesi gibi bir ok lme gerektiren durumlar kyaslama yapmay ve bunun sonucunda deiik verilere ulamay salar. Tm bunlar fizikte lmenin ne kadar nemli olduunu gsterir. Fizik olaylarnda, olayn olas sebebleri ve olu biimleri iin ileri srlen aklamalar teori ya da yasa olsada, ileri srlen bu teori ya da yasann mutlak doru olduu anlamna gelmez. Ayn olay ile ilgili elde edilebilecek yeni bilimsel verilere bal olarak ileri srlen teori veya yasalar deitirilebilir. rnein, nceleri gezegenler ve Gnein Dnya etrafnda dnd kabul edilirken, Kopernik Dnyann ve gezegenlerin Gne etrafnda dndn ispatlamtr. Gnmzde ise uzay sondalar yaplarak gezegenler etrafnda dnen uydular tespit edilmi, deiik galaksilerin grntleri ekilmitir. Gnlk hayatmzda fizikle ilgili olaylar aklarken, ktle, uzunluk, zaman, kuvvet ve hz gibi byklkler yannda akm iddeti, scaklk ve k iddeti gibi byklkleri de kullanrz. Bu byklklerin bazlar tek bana anlam ifade ederken bazlarda dier byklklere bal olarak bir anlam ifade eder.

U Y A R I
Nitel ve nicel gzlemler birbirinin tamamlaycsdr, kart deildir. Olaylarda her ikisi de birlikte kullanlabilir. nk gzlemlerdeki lmelerde elde edilen veriler kadar gzlemler srasnda olaylarn nasl gerekletiinin nitel olarak izlenmesi de renme srecinde nemli yer tutar. Nitel gzlemler gzlemin daha sonraki aamalarnn nasl ynlendirilmesi konusunda bilgi verir. ou zaman nitel gzlemler sonucunda llmesi gereken byklkler belirlenerek nicel gzleme geilir.

Size verilen bir hediye paketinde ne olduunu anlamak iin, nce dokunma duyunuzla paketi kontrol eder, ar ya da hafif olup olmadn anlamaya alr, sarsnt oluturarak ieriden gelen sese gre tahminlerde bulunursunuz. Tm bunlardan sonra paketin kurdelesini aarak kutusundaki grsel elerdende ne olduunu anlayabilirsiniz. Ancak kutuyu ap iindekine baktnzda nitel gzleminizin doru olup olmadn tespit eder, nicel olarak hediyenizi renmi olursunuz.

Fizik bilimi ile ilgili olaylarn incelenmesi, gzlem yapmay, lmeyi, analiz ve sentez yapmay gerektirir. Doada karlatmz olaylarn ounda, bilimsel bilgilerin retilmesi, modelleme yaplarak matematiksel ilemlerin gerekletirilmesi, bilimsel teorilerden yasalara ulalmas ve bunlarn kullanld teknolojik gelimeler gibi bir ok yenilikler, gnlk yaamn ve teknolojinin fizikle i ie olduunu gsterir.

Fizik

(9. snf)

Fiziin Doas
Fiziksel byklkler temel ve tretilmi byklkler olarak ikiye ayrlr. Baka byklkler yardm ile ifade edilemeyen matematiksel olarak tanmlanmam byklklere temel byklkler denir. Temel byklkler tek bana ifade edildiinde bir anlam olan byklklerdir. Baka byklkler yardm ile ifade edilebilen matematiksel olarak tanmlanm byklklere de tretilmi byklkler denir. Tretilmi byklkler matematiksel bantlar ve baka byklkler yardm ile ifade edildiinde bir anlam olur. Temel ve tretilmi byklkler, birimleri ile birlikte aadaki tabloda verilmitir.
Temel byklkler Byklk Uzunluk Ktle Zaman Akm iddeti Birim metre kilogram saniye amper Tretilmi byklkler Byklk Kuvvet Enerji Hz vme Birim newton joule metre/saniye metre/saniye2

Terazi eitleri.. Eit kollu terazide, terazi kolu denilen dzgn bir ubuk, ortasndan bir destek zerine konulmutur. Terazi kolu zerinde serbeste hareket edebilen iki tane metal srg bulunmaktadr. Terazi kolunun ularnda iki kefe, ortalarnda ise gsterge bulunur. Eit kollu terazide, kefeler boken gsterge blmenin ortasnda bulunur ya da kefeler her iki tarafada eit salnmlar yapar. Eit kollu terazilerin tartm takmlarnda kk ktle deerlerinde standart ktleler bulunur. Bu ktle deerleri ile hassas tartmlar yaplabilir. Bunun iin terazi kolu standart ktle yardm ile eit olarak blmelenir. Dijital teraziler, banyolarda kullanlan elektronik teraziler, kuyumcu terazileri, genellikle elektrikle alr. Bu terazilerde kefeye konulan cismin arlk etkisi yk hcresi ad verilen, esnek ve direnci deiebilen bir parada bask oluturur. Bu bask elektrik sinyaline dntrlr. Esnek olan yk hcresi bask nedeni ile ekil deiimine urar ve direnci deiir. Bu diren deiimi ile yk hcresinden geen akm iddeti deiir. Terazide bulunan bir ilemci, oluan bu deiimleri deerlendirerek kefeye konulan cismin ktlesini dijital olarak gsterir. Analog olan banyo ve market terazilerinin iinde kaldra mekanizmas bulunur. Tartm srasnda oluan kuvvet, yk ile destek arasnda baka bir kaldra zerine etki eder. Bu kaldra devreye girer ve gsterge yayn gerer. Bu yayn hareketi ile gsterge alr, sonuta lm yaplan nesnenin ktlesi llm olur.

Termodinamik Kelvin scaklk Madde miktar mole Ik iddeti candela

Momentum Kilogram. metre saniye Diren ohm

KTLENN LLMES Ktle terazi ile llr. lm sonucu kilogram ile ifade edilir. Birim tanmlanrken herhangi bir matematiksel dnm yaplmadan sonu dorudan llen birim cinsinden belirtilir. Bundan dolay kilogram temel bir byklktr. Maddelerin ktlesi llrken ok deiik zelliklerde teraziler kullanlr. En basit terazi labarotuvarda kullanlan eit kollu terazidir. Gnlk hayatta leceimiz maddenin ktlesinin byk ya da kk olmasna gre, dijital teraziler, analog teraziler, elektronik ve banyo terazileri, kuyumcu terazileri kullanlr.

Aada baz terazi eitleri verilmitir.

U Y A R I
baskl

Terazi eitleri...

Eit kollu terazide ktle lm yaplrken, terazinin dengede olup olmad kontrol edilir. Eer terazi dengede deilse kefeleri iyice temizlenir, gerekirse kefelerin yerleri kendi aralarnda deitirilir. Terazi kolu ve ibresi kontrol edilir. Terazide lm yaplrken dengenin kurulmasna ve ibrenin 0 (sfr) gstermesine zen gsterilir.

(9. snf)

Fizik

Fiziin Doas
Maddelerin ktlelerini belirlemek iin uluslararas ktle birimi kullanlr. Uluslararas birim sisteminde(S), ktle birimi kilogram(kg) dr. Kk miktarlardaki tartmlar iin gram(g) ya da miligram(mg) oka kullanlmaktadr. Ktle birimi olan g n ast ve st katlar tabloda verilmitir. Ktle birimleri onar onar artar ya da azalr. Buna gre, 1 g = 10 dg = 100 cg = 1000 mg 1 g = 0,1 dag = 0,01 hg = 0,001 kg =0,0001 q =0,00001 t dur.
Ktle Birimleri Sembol ton kental kilogram hektogram dekagram gram desigram santigram miligram t q kg hg dag g dg cg mg Kronometre

Zaman lm yaplrken sayacn doru alp almadna, gstergenin sfr ayarna, lmn balad ve bitirildii anlara dikkat edilir. Gnlk hayatta kullanlan zaman lm aralar aada verilmitir.

ZAMANIN LLMES Zamann lm ok eski yllardan beri insanlar iin nemli olmutur. nceleri insanlar, zaman belirlemek iin belirli zaman aralklarnda tekrarlanan doa olaylarn dikkate almlardr. Daha sonra Gne ve kum saatleri kullanmlardr. Gnmzde zaman lmek iin saat kullanlmaktadr. Hassas lmler yapmak iin kronometre ad verilen zaman sayalar gelitirilmitir. Olimpiyat yarlarnda, araba yarlarnda zamann lmyle yarn dereceleri belirlenir. Zaman lmnn fizik bilimine gre ayr bir yeri vardr. Bu tr yarmalarda hangisinin daha sratli olduunun belirlenmesi, imdiye kadarki krlan rekorlarn tespiti, snrl zaman dilimi iinde baarl olabilmek iin nelerin yaplmas gerektii hususunda bilgiler vermektedir. Uluslararas birim sisteminde(S) kullanlan zaman birimi saniye dir. Gnlk ilerde zaman tespit etmek iin ounlukla zaman birimi olarak saat kullanlmaktadr. ok ksa zaman diliminde oluan olaylarda zaman lm, kronometreler ile yaplmaktadr. Bununla birlikte rnein at yarlarnda olduu gibi burun fark ile biten yarn sonucu fotofini ile belirlenmektedir. Zaman birimleri arasndaki iliki; 1 saat = 1/24 ortalama gne gn 1 dakika = 1/60 saat = 1/1440 ortalama gnegn 1 saniye = 1/60 dakika = 1/3600 saat = 1/86400 ortalama gne gn dr. 1 saat = 60 dakika = 3600 saniye = 360000 salise eklindedir. Mezura ve marangoz metresi ile cetvel ve erit metre uzunluk lm aralarndandr.
saat

Kronometre ve saat zaman lm aralarndandr. UZUNLUUN LLMES Deiik byklkteki nesnelerin boyutlarnn llmesi, nesnelerin tanmlanmasna, elde edilen bilgilerin gerekli yerlerde kullanlmasna yardmc olur. Bir terzinin elbise dikmek iin yapaca lm, bir marangozun ii gerei yapaca lm uzunluk lm olup ayr bir neme sahiptir. Nesnelerin uzunluklarn lmek iin uygun aralar kullanlr. Metre, mezura, cetvel bunlardan bazlardr. Uzunluk lmek iin kullanlan aralar aada verilmitir.

Fizik

(9. snf)

Fiziin Doas
Astronomi birimi Dnya ile Gne aras uzaklk, k yl ise n bir ylda ald yoldur. 1 k yl = 9,5 1012 km dir. 1 AB = 15 107 km dir. Atom fiziinde ve baz hesaplamalarda mikron(), angstrom() gibi uzunluk birimleri de kullanlr. 1 = 106 m 1 = 1010 m dir.

elik metre ve mimar metresi ile mezura ve srgl cetvel uzunluk lm aralarndandr. Uluslararas birim sisteminde (S) kullanlan uzunluk birimi metredir. Baz uzunluk lmleri ya ok byk ya da ok kk saylarla verildiinden uzunluk birimi olan metrenin ast ve st katlar tanmlanmtr. Uzunluk l birimlerinin ast ve st katlar tabloda verilmitir. Uzunluk l birimleri onar onar byr ya da klr. Buna gre, 1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm dir. 1 m = 0,1 dam = 0,01 hm = 0,001 km dir.
Uzunluk Birimleri Sembol kilometre hektometre dekametre metre desimetre santimetre milimetre km hm dam m dm cm mm

Mikrometre ve kumpas ok kk mesafeleri lmek iin kullanlan uzunluk lm aralarndandr. Uzunluk lmek iin lm aracnn doru tutulmas, aracn dzgn kullanlmas, lm yaplacak nesnenin zelliinin iyi bilinmesi gerekir. SICAKLIIN LLMES Havann, insan vcudunun, doadaki maddelerin scaklklarnn llmesi yaadmz ortamn artlarnn tespit edilmesinde, elde edilen verilerin bir ok alanda kullanlmasnda nemli katklar salar. Kaynamakta olan aydanla elimizi dokundurmaktan saknrz. nk onun ok scak olduunu ve elimizi yakacan biliriz. Bir buz parasn elimize aldmzda elimizin dn hisseder, buzun ok souk olduunu belirtiriz. Buna gre bir maddenin scak ya da souk olmas, onun scaklk derecesi ile ilgilidir. Scak olan bir maddenin scaklk derecesi yksek, souk olann ise scaklk derecesi dktr. ki maddeden hangisinin scak ya da souk olduunu dokunma duyumuzla anlayabiliriz. Fakat her scakl lmede dokunma duyumuz yeterli olmayabilir. Dokunma duyumuzun dayanabilecei scaklk derecesine kadar olan scaklklar ile ilgili kabaca bir fikir ediniriz. Bunu da scak, souk, lk biiminde belirtiriz. Dokunma duyumuzu kullanarak saysal bir deer versek bile yanlma ihtimalimiz yksektir.

Metre ile yaplan lmn eitli uzaklk ve byklkleri lmekte ok byk ya da ok kk gelmesi gibi, tarihsel ve geleneksel nedenlerlede kullanlan birok baka uzunluk birimi de vardr. Baz lkelerde uzunluk l birimlerimi olarak yarda ve bundan tretilmi uzunluklar gnlk hayatta kullanlmaktadr. Bunlar u ekildedir; 1 yarda = 3 foot = 91, 44 cm 1 foot = 12 inch = 30,48 cm 1 inch = 2,54 cm dir. 1 mil = 1760 yarda dr. Gnlk hayatta kullanlan birimlerle ifade edilemeyen uzunluklar iin, rnein gk cisimleri aras uzaklklar iin, astronomi birimi ya da k yl kullanlr.

(9. snf)

Fizik

Fiziin Doas
Bu nedenle scaklk llrken, kesin ve doru deerler veren aralar kullanlr. Bir maddenin scaklk derecesini sayyla gsterebilen aralara termometre ad verilir. Isnnca genlemeleri scaklkla orantl olan kat, sv, gaz maddelerden eitli termometreler yaplmtr. ok yaygn olarak kullanlan termometreler svl ve metal termometrelerdir. Svl termometrelerde genlemeleri scaklkla orantl olarak byyen svlar kullanlr. nce cam boru iindeki sv; cva ise cval termometre, alkol ise alkoll termometre adn alr. Cva 39 derecede donar, 357 derecede kaynar. Cval termometreler ile 39 derece ile 357 derece arasndaki scaklklar lebiliriz. ok souk k gnlerinde bu termometreler kullanlmaz. Bunun yerine donma scakl daha dk olan alkoll termometreler kullanlr. nk alkol yaklak olarak 115 derecede donar. Bu termometreleri kutuplarda kullanmak mmkndr. Ancak klcal boru iindeki svnn iyi grlebilmesi iin krmz, mavi, sar vb. renkli boya maddeleri ile boyanmas gerekir. Svl termometreler kullanldklar yerlere gre eitli isimler alrlar. Duvar termometresi, laboratuvar termometresi ve hasta termometresi gibi. Hasta termometresi; cval bir termometredir. Vcut scakln lmede kullanlr. 35 derece ile 42 derece arasndaki scaklklar 1/10 duyarlkta ler. Bu termometrelerin haznesi ile klcal borunun birletii yerde bir boum bulunur. Vcut scakl lldkten sonra termometre sapndan tutularak sallanr. Bu sayede klcal borudaki sv hazneye akar. Yeni bir lmeye hazr olan termometre az ii ya da koltuk altna konularak vcut scakl llr. Gnmzde kulaktan scaklk len dijital hasta termometreleri bulunmaktadr. Metal termometreler cval ve alkoll termometreler ile llemeyen scaklk derecelerini lmek iin kullanlr. Metal termometreler ile 1600 santigrat dereceye kadar olan yksek scaklklar llebilir. Fabrika ve frnlar kullanld yerlerin banda gelir.

N O T
Bir cismin scakl molekllerinin titreim hzna baldr. Moleklleri ne kadar hzl titreirse cisim o kadar scak, ne kadar yava titreirse cisim o kadar souk olur. Molekller hareket halinde olduklarndan kinetik enerjiye sahiptir. Bir cismin scakl molekllerinin ortalama enerjisini gsterir.

Gnlk hayatta scaklk birimi olarak derece ( C) kullanmakla birilikte S birim sisteminde scaklk birimi kelvin dir. Scaklk fizikte T ile sembolize edilir. Derece ile kelvin arasnda, T ( C) = K 273 eitlii vardr. Hasta termometresi ile lm yaplrken termometrenin haznesine dokunmamak, scakl llecek eyin zelliini iyi bilmek, cva dzeyine dikkat etmek gerekir. Aksi hlde, lmde hata yapmamza neden olur. Baz termometre eitleri aada gsterilmitir.

N O T
Termometrelerin zerinde scaklk lei bulunur. Pek ok lkede kullanlan Celsius leine gre, buzun erime noktas 0 derece, suyun kaynama noktas 100 derecedir. Bugn ABD`de kullanlan Fahrenheit leine gre buzun erime noktas 32 derece, suyun kaynama noktas ise 212 derecedir. Kelvin termometresi ise bilim adamlar tarafndan kullanlmaktadr.

Duvar termometresi, hasta termometresi, lazerli termometre, metal termometre deiik scaklk aralklarn lebilen termometre eitlerindendir.

Fizik

9. snf)

Fiziin Doas
AKIM DDETNN LLMES Elektrikle alan bir ok cihaz elektriksel anlamda i yaparak hayatmz kolaylatrr. Evlerde ve i yerlerinde kullanlan bu cihazlarn zerinde gerekli teknik bilgiler mevcuttur. Bu teknik bilgilerden bir tanesi de cihaz altracak akmn tr ve iddetidir. Cihazlarn yaplarna uygun olarak kullanlmas, zerlerindeki teknik bilgilerin iyi anlalmasyla salanr. Cihazlarn almasn elektrik yklerinin hareketinden kaynaklanan enerji aktarm salar. Enerji kayna olarak kullanlan pil, ak ve ehir cereyan gibi kaynaklarla elde edilen elektriksel enerjinin oluturduu yk hareketine elektrik akm ya da akm iddeti denir. Akm iddeti ampermetre ile llr. Akm iddetinin llerek gerekli kontrollerin yaplmas, akmn olumsuz etkilerinden korunmamz, hayatmz kolaylatran cihazlardan da olabildiince yararlanmamz salar. Ampermetre, elektrik devresine seri olarak balanr. Her cihazn zerinde olduu gibi ampermetrelerin de zerinde lm yapabilecei deerler mevcuttur. O nedenle lm yapmak iin uygun ampermetreler kullanmak gerekir. Bir ampermetrenin lebilecei akm snrldr. Daha byk akmlar lebilmek iin nt ismi verilen muhtelif akm blc direnler kullanlr. ntler cihaza dtan balanacak ekilde zel olarak imal edilir. Ampermetreden okunan deer ile nt zerinde yazl deer arplrsa devreden geen akm llm olur. Kullanm alanlar ve yapl esaslarna gre deiik ampermetreler vardr. Dner ereveli ampermetre: elektromagnetik bir ampermetredir. alma prensibi: daimi bir mknatsla bu mknatsn kutuplar arasnda uygun bir eksen etrafnda dnen bobinden (ereve) meydana gelir. Akm getii zaman bu akmn iddetiyle orantl bir magnetik alan meydana gelir. ereve arasnda bulunduu kutuplardan biri tarafndan ekilirken, dieri tarafndan itilir ve akmn iddetine gre dner. Yani akm ne kadar iddetli ise erevenin dnme as o kadar byk olur. Bobine gelen akm kesildiinde spiral bir yay, bobini eski durumuna getirir. Dner bobine tesbit edilen gsterge, kadrandan akm iddetinin okunmasn salar. Yumuak demirli ve sabit bobinli ampermetre: genellikle dk frenkansl alternatif akmlarn llmesinde kullanlr. Esas olarak yumuak demirden yaplm silindir eklindeki sabit bir bobinden meydana gelir. Yumuak demir, bir gstergeye bal olup bobinden akm gemeye balaynca, hareket ederek gstergeyi akm iddetini gsteren blmeye getirir. Yapl basit olduundan ekonomiktir ve yaygn olarak kullanlr. Termik ampermetreler: bu tip ampermetrelerin almas, akmn iletkenden geerken oluturduu s enerjisine dayanr. Ular sabit bir tel, akmn oluturduu s enerjisi ile uzar, bu uzama, telin ular sabit olduu iin kvrlma eklinde olur. Bu telin ortasnda bir telle bal olan makarann merkezinde bulunan bir gsterge vardr. Telin akmla snmas ile makara ekilir ve gsterge kadran zerinde hareket eder. Modern termoelektrik ampermetrelerde termoelektrik kulp tarafndan verilen akm iddeti bir galvanometre ile llr. Bu tr ampermetreler radyo, TV ve elektronik aletlerdeki yksek frekansl akmlarn llmesinde kullanlr.

Uluslararas birim sisteminde(S) kullanlan akm iddeti birimi amper dir. A sembol ile gsterilir. Akm iddetleriyle ilgili lm sonular baz durumlarda amper cinsinden ifade edilemez. Bunun yerine akm iddeti olan amperin ast ve st katlar kullanlr. Akm iddetinin birimleri ve sembolleri tabloda verilmitir. Bir elektrik devresinden geen akm iddetinin l birimleri biner biner byr ya da biner biner klr. Buna gre; 1 A = 103 mA = 106 A = 109 nA = 1012 pA 1A kA = = 1012 GA dir. =103 106 MA
Akm iddeti Birimleri gigaamper megaamper kiloamper amper miliamper mikroamper nanoamper pikoamper Sembol GA MA kA A mA A nA pA

Baz ampermetre eitleri aada verilmitir.

Ampermetrede akm iddeti dorudan okunur. Ampermetrenin kadran; amperin askatlarna gre blmlere ayrlm cetveldir. Dk iddetteki elektrik akmn len alete galvanometre ad verilir.

(9. snf)

Fizik

Fiziin Doas
Analog ampermetre ekildeki gibidir. uygun artlar oluturmak, lm birden fazla sayda yapmak lmede hatay azaltr. lmn yapld ortamn scaklk, basn, srtnme ve nem gibi etkenleri; llen nicelii ve lm aletini etkiler. Ampermetrenin devreye balan ve gsterdii deerler ekillerde verilmitir. lme aletlerinden kaynaklanan hatay minimuma indirmek iin, analog ve ibreli aletlerin sfr ayarn doru yapmak, ortam artlarn uygun hle getirmek, aletlerin alma prensipleri doru olarak bilmek gerekir. Bunun iin, aletlerin hangi aralklarda lm yapabildiini, hata paylarn ve aletlerin gsterdikleri deerlerin nasl okunduunu, aletlerin kullanm tekniklerini bilmek ve lme tekniklerini de kurallarna uygun olarak uygulamak gerekir. lm yapan kiiden kaynaklanan bir hata, kiinin renim durumu, ya, lme annda alnan pozisyon, lme anndaki ruh hli etkili olur.

lme aletinden kaynaklanan hatalara u rnekleri verebiliriz. Terazinin lt her nesneyi 100 gr fazla gstermesi; terazinin 1 kg lk nesneyi 100 gr, 2 kg lk nesneyi 200 gr, 3 kg lk nesneyi 300 gr eksik gstermesi; terazinin bir nesneyi 100 gr eksik, baka bir nesneyi 50 gr fazla, baka bir nesneyi 15 gr eksik tartmas. lm yapandan kaynaklanan hatalara u rnekleri verebiliriz. Termometrenin haznesinden tutarak scaklk lmeye almak, paket lastiini uzatarak boyunu lmeye almak, mezro ile lm yaparken mezroyu dz tutmamak, cetvel ile lm yaparken sfrdan deilde 1 den balayarak lmek, gstergeli aralarda okuma hatas yapmak. FZKSEL BR BYKLN LLMESNDE HATA Fiziksel byklklerle yaplan lmlerde, ayn nicelik llyor olmasna ramen deiik nedenlerden dolay farkl sonular ortaya kar. Uzunluun, ktlenin, zamann, scakln ve akm iddetinin llmesinde pepee lmler yaplsa da lm sonular farkl olabilir. lm sonucu ile gerek deer arasndaki farka lmede hata denir. lm sonularnn gerek deerden farkl olmas lmede hata yapld anlamna gelir. Bu hatalarn kayna; lme yntemi, lm yapan kii, lme arac ve lmn yapld ortamdr. lmedeki gerek deer, tm hata kaynaklarnn minimuma indirgendii durumda yaplan lmlerin ortalamasdr. Dolays ile her lmde mutlaka bir miktar hata olacaktr. Hata kaynaklarnn ortadan kaldrlmas ya da sfrlanmas szkonusu olamaz. Buna ramen, lme yntemini doru semek ve sra ile lm yapmak, lm aletine lmedeki hatalar birbirine baldr. lme yntemini belirleyen, lm yapan, lmn yapld ortam, kii ile ilgilidir. lme aracnn ve llecek nesnenin lm yaplan ortamdan etkilenmesi, lm yapan kiinin bunlara dolayl etkisi, gibi bir ok sebebler bu hatalarn bir birine bal olduunu gsterir.

U Y A R I
Termometre ile lm yaplrken hata yaplmasa bile lm srasnda termometre, denge scakln(termometre ile lm yaplacak nesnenin ortak scakln) gsterecektir. Dolays ile termometre hi bir zaman llecek scakln gerek deerini gstermeyecektir. lmlerde kullanlan birimlerin belirli bir standard vardr. Bu standartlar lm hatalarn azaltmak ya da standartlara gre lm yaplmasn salamaktr. rnein, 1 gram; suyun younluunun en byk olduu 4 C taki scaklkta 1 cm3 suyun ktlesine eittir. 1 kg = 1000 g dr.

Fizik

10

(9. snf)

Fiziin Doas
rnein, 1 saniye; Sezyum133 atomunun temel hlinin ok ince yarlm iki enerji dzeyindeki geie karlk gelen ma periyodunun 9 192 631 770 katna eittir. 1 metre; n bolukta 1/299 792 458 saniyede ald yolun uzunluudur. Bir dier tarif; kripton -86 atomunun 2p10 ve 5d5 dzeyleri arasndaki geie denk den mann vakumdaki dalga boyunun 1 650 763, 73 kat uzunlua eit olup, sembol "m" dir. 1 amper; dorusal, sonsuz uzunlukta, ihmal edilebilir dairesel kesitte ve birbirinden 1 metre uzaklkta bolua yerletirilmi paralel iki iletkenden geirildiinde, bu iletkenler arasnda beher metre bana 2x107 newtonluk bir kuvvet meydana getiren sabit akm iddetidir. Madde miktar iin, 1 mol; fizik-kimya alannda 1 mol karbon izotopunun (12C) 12,000,000 gram molekl kadar bulunan miktardr. yklkleri skaler byklklerden ayran iki nemli zelliktir. Dorultu, vektrel bykln zerinde bulunduu sonsuz uzunluk, yn ise vektrel bykln istikameti ya da bakt taraftr. Fiziksel byklkler tabloda verilmitir.
FZKSEL BYKLKLER Skaler Byklkler Vektrel Byklkler Uzunluk Zaman Ktle Scaklk Enerji z ktle Hacim Is Kuvvet Hz vme Yer deitirme Arlk Momentum Konum Manyetik alan

Fiziksel byklklerin llmesinde hataya sebeb olacak bir ok kaynak vardr. Evlerdeki banyo terazileri ile yaplan tartm ilemindeki sonucun baka bir banyo terazisinde farkl kmas, cetvel ile bir uzunluk llrken her seferinde farkl uzunluk bulunmas, d ortamn scaklk, nem, basn gibi koullarndan etkilenen nesnelerin uzunluk lmnde kan sonular deiik lme hatalarn iine alr. FZKTEK BYKLKLER Fizikteki bir ok bykln tanmlanabilmesi iin byklklerle ilgili baka zelliklerin bilinmesine ihtiya vardr. llebilir, gzlem ve deneylerle dorulanabilir olmas bunlardan bazlardr. Fiziksel bir olayda llebilen her eye fiziksel byklk denir. Fiziksel byklkler (parametreler), temel boyutlarla ifade edilir. Fizik biliminde skaler ve vektrel olmak zere iki eit byklk vardr. Baz byklkler sadece say ve birim kullanlarak ak bir biimde tanmlanabilirken, bazlarnnn tanmlanabilmesi iin say ve birime ilave olarak yn ve dorultularnnda bilinmesine ihtiya vardr. Birim ve say kullanlarak tanmlanabilen byklklere skaler byklk denir. Fizikte; zaman, scaklk, uzunluk, ktle, enerji, hacim, g, zktle, srat, akm iddeti vb byklkler skaler byklklerdir. Birim ve sayya ilave olarak bir dorultu ve yne sahip olan byklklere vektrel byklk denir. Fizikte; hz, ivme, konum, yer deitirme, kuvvet, arlk, momentum vb byklkler vektrel byklklerdir. Dorultu ve yn kavramlar vektrel b-

Bilim nsanlar Bilimsel Bilgileri Nasl retirler?

Bilimsel almalar ve bilimsel bilgiler, bilimsel verilere dayaldr, belirli yntemler ve metodlar izlenerek gerekletirilir. Bu yntemlere bilimsel alma yntemi denir. Bilim insanlar, inceledikleri olaylarla ilgili yaptklar nitel ve nicel gzlemlere ve deney sonularna bal olarak baz bilimsel bilgilere(ilke, kanun ve teorilere) ularlar. Fizik ile ilgili bilimsel bilgilere ularken de planl ve sistemli bir ekilde alrlar. Bilimsel yntem, bilimsel olarak tanmlanan problemlerin, konuyla ilgili olan dier bilim insanlarnn da kabul edebilecei ekilde zmlenmesi srecidir. Bilimsel almada ilk nce incelenecek problem tespit edilir. Problem belirlendikten sonra problem durumunu aklayan verileri elde etmek iin deneyler, gzlemler, inceleme ve aratrmalar yaplr. Bilimsel alma srecinde, incelenen olaylarla ilgili akla uygun olan, neden-sonu ilikileri ortaya konulmaya allr. Bilim insanlar, almalar boyunca srekli veri toplarlar ve bu verilere dayal olarak bir takm aklama yaparlar. Bilim insanlar topladklar verilere bal olarak, inceledikleri problemi zebilmek iin nce bir dizi hipotez kurarlar. Hipotez, bilimsel bir problemin verilere dayal olarak kurulan geici zm yoludur. Bilimsel hipotez incelenen probleme bir lde cevap verebilmeli, eldeki tm verileri iermeli ve bir takm deneylerle geerli olup olmad test edilebilmelidir. Dolaysyla kurulan hipotezlerde bilimsel verilere dayal olur. Hipotezler kurulduktan sonra srekli olarak test etme srecine tabi tutulur. Bundan sonra kontroll deneyler yaplarak hipoteze dayal tahminlerin ve hipotezin geerlilii ve doruluu aratrlr. Bu srete baz hipotezler deneysel olarak gl destek bularak nem kazanrken bazlarnn geerli olmad tespit edilebilir. Bu ilem, deney sonu-

(9. snf)

11

Fizik

Fiziin Doas
lar tahminlerle karlatrlarak yaplr. Kontroll deneylerden sonra elde edilen verilerin, kurulan hipotezleri destekleyip desteklemediine ya da destekliyorsa ne lde desteklediine karar verilir. Bilimsel alma yntemi emada gsterilmitir.
I VIII
Sonularn hipotezleri ne lde desteklediine ve sonularn literatrdeki bilgilerle ne lde tutarl olduuna karar verme Olaylarla ilgili gzlem yapma

Baka bir ifade ile kontroll deney, deney sonucunu etkileyecek koullardan birini degitirip, digerlerini sabit tutacak ekilde yaplan deneydir. Sabit tutulan grup, kontrol grubu, degitirilen grupsa deney grubudur. Bilim insanlarnn bilimsel bir problemin zmnde takip ettii yol srasyla u ekildedir; problem belirlenir, problemle ilgili veriler toplanr, hipotez kurulur, hipoteze dayal tahmin yaplr, kontroll deney ve nicel gzlem yapr, deney ve gzlemlerin hipotezi dorulayp dorulamad kontrol edilir. Dorulamyorsa ilemlere tekrar batan balanr. Dorulanyorsa hipotez geerlidir, aksi ispatlanncaya kadar hipotez, teori hlini alr, teori evrensel bir gerek ise kanun olur. Bilimsel bilgilerin doruluu bir olay zerine yaplan gzlemler ile ispatlanr. Veri, bir olayn doal ortamda, ya da zellikleri denetlenebilen bir ortamda yaplan gzlemlerin sonucudur. Bilim adamlar olaylar gzlemlemek iin kendi duyumlarn, duyumlarn glendirecek aralar veya insan duyumlarnnn alglayabileceinden olduka farkl cihazlar kullanrlar. Bilim adamlar gzlemlerini pasif izleyici, toplayc veya olayn geliimine mdahele ederek yaparlar.

II
Sorular oluturma, ayn konuda nceden yaplan almalar inceleme

VII
Verilerden sonu karma

BLMSEL YNTEM

III
Hipotez kurma

VI
Deney sonularnn tekrarlanabilirliini kontrol etme, verileri analiz etme ve nceden yaplan tahminlerle karlatrma

IV
Hipotezleri test etmek iin birtakm deneyler tasarlama

V
Kontroll deneyler yapma

Bilim insanlar, bilimsel bilgileri elde edebilmek iin nce problemi tespit ederler. Bu problemler iin gzlemler yaparak bilimsel veriler toplarlar, verilerin tmn kapsayacak biimde hipotez kurar ve teoriler ortaya atarlar. Belirlenen hipotezlerin ve teorilerin test edilmesi srecinde deneyler yaparlar. Yaptklar kontroll deneyler bilimsel verilere dayanr. Deneysel verilerden sonu karrlar. Bir hipotez deneysel olarak destekleniyorsa daha gl hipotez olarak kabul grr. Benzer ekilde teorilerde deneysel olarak destekleniyorsa daha gl teori olarak kabul edilir.

N O T
Doadan gzlemlenerek elde edilen bilgilere olgu denir. rnein yamurun yamas, bitkilerin bymesi, kularn umas, gkkuann olumas, imek akmas gibi. Gzlemlerden baz genellenemeler kartlr, bu genellemelere kavram denir. rnein yer yz tm cisimlere ekim kuvveti uygular. Bu genellemeler deneyle dorulanarak ilke hline gelir. Yasalar her zaman denenebilir ve hibir zaman deimez. Dolays ile doruluundan phe edilmez.

U Y A R I
yi bir hipotezin zellii; Deney ve gzlemlere ak olmaldr. Eldeki verilere en uygun zellikleri tamaldr. Yeni gereklere ve tahminlere ak olmaldr. Aksi ispatlanyorsa deitirilmelidir. Bilimsel bir "tahmin" olduundan kontroll deneylerle snanmaldr.

Bilimsel Teoriler Zamanla Yasa Olur mu? Tekrarlanan gzlem ve deneylerle, mevcut bilgi birikimi dzeyinde doruluu byk lde kabul edilmi, ancak yine gzlem ve deneyler yoluyla rtlme olasl bulunan, ngrlerinde doru km hipoteze, teori (kuram) denir. Teoriler, gzlem, deney, akl ve mantk yollarlyla her defasnda dorulanabilir. Tekrarlanan gzlem ve deneylerle, ayn artlarda ayn sonular verdii kesin olarak belirlenen, akla ve manta uygun, genel kanya gre kabul grm, deimez nitelik kazanm, rtlme olasl olmayan gerek bilgiye, yasa (kanun) denir. Yasalar deimezlik ilkesine sahiptir. Yasalar en gerek deimezlerdir. Bilim insanlar bu mevcut deimezleri kullanarak yeni deimezler ortaya karmaya alr.

Hipotezlerin test edilmesi iin deneylere ihtiya vardr. nk hipotezin iyi olup olmad bu deneylerle anlalr. Deney yaplmadan nce deneyle ilgili tahmin yaplr. Deney yapldnda tahminin gerekleip gereklemedii kontrol edilir. Karlalan durumda olayn sebebleri iin yaplacak aklamalar yeni hipotezleri oluturur. Bu hipotezlerin geerli olup olmad deneyin yeniden ve kontroll olarak yaplmasyla test edilir. Kontroll deney, biri hari dier tm deikenlerin sabit tutulduu, bylece deitirilen faktrn gerek etkisinin kolayca anlalabilecei deney eididir. Bu deney iin, her defasnda koullardan biri deitirilir ve deney tekrar edilir.

Fizik

12

(9. snf)

Fiziin Doas
Bilimsel teoriler bir takm deneyler yapldktan sonra test edilir. Bilimsel teori, gzlenen bir doa olayyla ilgili yaplan genellemelerin aklamasdr. Bilimsel yasa ise, gzlenen doa olaylar ile ilgili yaplan aklamalara dayal genellemelerdir. Bilimsel teoriye; byk patlama(bing-bang) ve rlativite rnek olarak verilebilir. Bilimsel yasaya ise, ktle ekimi, ktle ve enerjinin korunumu, termodinamik, hareket yasalar rnek olarak verilebilir. Bilimsel teori ve yasalar deneysel destee sahiptir. Bilimsel teoriler yasa hline gelebilirler. Bilimsel yasalar bilimsel teorilerden daha fazla bilgiye sahip deildir. Ayrca daha fazla deneysel destek bulan bilimsel teoriler hemen yasa olamaz. Bilimde son nokta teori deil, yasadr. nk teoriler, mevcut bilgi birikimi dzeyinde dorulanm, ksmen kabul grm varsaymlardr. Ve gereklikleri kesinlemedikleri srece gelecekte bir gn sanlyordu ifadesiyle anlma ihtimalleri ok yksektir. Modelleme; grseldir, zaman snrlamaz, ekonomiktir, gvenilirdir, kontrol edilebilir, hz ayarlanabilir, test aracdr, tekrarlanabilir, dndrr, zaman kazandrr. Fizikte bir atomun i yaps ile ilgili ortaya konan model, kimya bilimindeki kimyasal deime konularnn daha iyi tanmlanmasna yardmc olmaktadr. Fizik ile ilgili ortaya konulan modellere u rnekleri verebiliriz.

N O T
Hipotez hibir kukuya yer vermeyecek ekilde dorulanrsa, evrensel gerek hline gelir. Buna kanun(yasa) denir. Hipotez ksmen dorulanr, tamamen reddedilmezse ve yeni bulgularla desteklenirse teori(kuram) hline gelir. Hipotez dorulanmazsa, hipotez deitirilir ve kalan basamaklar yeniden uygulanr.

FZKTE MODELLEME VE MATEMATN YER Fizikte model oluturmak demek, herhangi bir olay, olgu ya da hipotezin test edilebilmesini salamak demektir. Her bilim dalnda olduu gibi fizikte de bir konu ile ilgili oluturulan model, gerek olay anlamaya yardmc olur. Modelleme, geree benzer grntlerin yaplmas, senaryolarn dzenlenmesi, gerek bir olaya benzetilerek yaplan kopyalarn, zihinde tasarlanan olay ve olgularn gerek yaamda canlandrlmasdr. Bilimsel bir model kurulurken birtakm deneysel sonulara ihtiya vardr. Bilim insanlar model kurarken birtakm deneyler yaparak verilere ular. Bu verilerle tutarl olabilecek ve verileri aklayabilecek biimde baz teorik modeller tasarlar. Fiziksel olaylarn aklanabilmesi iin modellere ihtiya vardr.

Yukarda verilen, atom modelleri, dnyann manyetik alan, mknatsn manyetik alan, elektromanyetik dalgalar, elektrik alan izgileri vb. modeller, fiziin daha iyi anlalmasn salanmakta, grsel olarak gerekler ortaya konulmaya allmaktadr.

Fizik ile ilgili konularn aklanmasnda matematiin kolaylatrc rol vardr. Matematik kullanlarak fiziksel olaylar daha basit bir ekilde tanmlanabilir. ou zaman karmak gibi grlen olaylarn matematiksel bantlar fiziin daha iyi anlalmasn salar. Dolaysyla deiik fizik olaylarnn aklanmasnda matematiksel bantlardan yararlanlr. Fiziksel bir modelde yaplan test sonularn bir anlam ifade edebilmesi iin, verilerin analiz edilmesi, tablo karlarak grafik oluturulmas, matematiksel bantlar karlmas ve bantya uyarlanmas gerekir. Bu durum fizikte, matematiksel ilemlerin bir model gibi kullanlmas demektir.

(9. snf)

13

Fizik

Fiziin Doas
Fizikte yaplan deney ve gzlemler ile, lmeler sonucunda elde edilen veriler kullanlarak zerinde aratrma yaplan nicelikler arasnda ba kurulmaya allr. Deikenler aratrlr. Defalarca yaplan bu ilemler sonrasnda fizik kanunlarnn matematiksel bantlarna ulalr. Saysal verilere ve dolaysyla bu verilerle ifade edilen matematiksel bantlara dayal olmayan aklamalar objektif olmaz. nk herhangi bir kanun her zaman snanmaya aktr. Snama veya karlatrma ise saylarla olur. Dolaysyla fizik kanunlarnn matematik diline dklerek ok kolay anlalmas matematiin fizik bilimine ne kadar nem kattn gsterir. Bunu bir ka rnek ile verelim; Fen bilimine gre i yaplabilmesi iin, bir kuvvet bir cisme uygulandnda cismi kendi dorultusunda yer deitirmesi gerekir. Byle bir durum iin i, W=Fx matematiksel bants ile hesaplanr. Bir aracn birim zamanda yapt ie g denir. G, P=W/t matematiksel bants ile hasaplanr. Bir iletkenin ular arasndaki potansiyel farknn iletkenden geen akma oran iletkenin direncine eittir. Bu diren, V=i R matematiksel bants ile hesaplanr. Hz, birim zamandaki yer deitirmedir. Ve, v= x / t matematiksel bants ile hesaplanr. krlmas, yansmas ve bir ok k olaylar, titreim ve dalga oluumu, srtnmeler, hareket ve enerji, cisimlere etkiyen yerekimi kuvveti ile cisimlerin yere dmesi, elektrik, s gibi gnlk yaammzda srekli kar karya bulunduumuz daha bir ok olayla ilgilenir. Farknda olmasak bile fizik, uygulama alannn eitlilii nedeni ile her an gnlk hayatmzn iindedir. Fiziin insan yaamn ilgilendiren nemli konularndan biri olan elektrik ve enerjinin olmadn varsayarak insanolunun yaam artlarnn ne kadar zorlaacan hi dndnz m? Fizik biliminin mekanik bilim dal ierisinde incelenen srtnme kuvveti insan yaamn hem olumlu hemde olumsuz olarak etkilemektedir. Srtnme olmasayd hareket olmazd, ayn zamanda da srtnmeden dolay enerji kayb gerekleir. Dolays ile bir yandan hareket iin srtnme art olurken, dier taraftan hereket iin gerekli olan enerji hareket srasnda kaybolmaktadr. Bunun gibi srtnmenin yaammzda bir ok olumlu ve olumsuz yanlar bulunmaktadr. Fizikte, bir sv iindeki kat cismin, tard svnn arlna eit bir kuvvet ile yukarya itilmesi ve svlarn bir kaldrma kuvveti uygulamasn gnlk yaamda denizlerde yzen yk gemilerinde grmekteyiz. Deniz tamaclnda fizik yasalar kullanlr.

FZK, GNLK YAAM VE TEKNOLOJ Fizik bilimi ile teknoloji arasnda sk bir iliki vardr. Bilim ve teknoloji birbirini tamamlar. Bilimsel almalarla uygulamaya ynelik bilgiler retilir ve buda teknolojik ilerlemeye neden olur. Teknolojik gelimelerde bilimsel aratrmalarn daha iyi artlarda yrtlmesini salar. Dolays ile bilimsel gelimelere hz kazandrr. O halde bir taraftan fizik bilimi birok teknolojik gelimeye yol aarken dier taraftanda teknolojideki standartlarn ykselmesi de fizik bilimine katkda bulunur. Bilimin gelimesinde ve bilgi artnda etkili olan faktr teknolojik gelimelerdir. Teknoloji bilimsel almalarda elde edilen bilgilerin insan yaamna aktarlmasdr. Fizikteki bulular teknojideki gelimeleri, teknolojideki gelimeler de insann yaam kalitesini artrr. rnein uzayn incelenmesi ile ilgili yaplan ilk teleskobun yerini gnmzde Hubble teleskobu almtr. Zaman iinde optik bilimiyle ilgili ortaya konan bilimsel bulgular kullanlarak daha yksek kalitede teleskoplar retilmitir. Bu teleskoplar sayesinde, evrende yeni gne sistemi olduu, evrende ekim gc ok fazla olan ve dahi yutan kara deliklerin bulunduu, baz yldzlardan gelen k nlarnn k hzndan daha yksek hzlarda hareket ettii kefedilmitir. Vcudumuzun almasnda, iinde bulunduumuz evrede ve yaantmzda bir ok fizik ilke ve yasalarn yansmalar bulunmaktadr. Fizik, n

Fizikteki enerji ile ilgili ilke ve yasalarn yakn evremizde ve yaantmzda, vcudumuzun almasnda grmekteyiz. Hidroelektrik santrallerinde biriken suyun sahip olduu potansiyel enerji sayesinde, jeneratrlerdeki trbinler dndrlerek elektrik retilir. lkemizin enerji ihtiyacn karlayabilmek iin kurulmas planlanan nkleer enerji santralleri fizik ilke ve yasalarna gre alr. Bir atom ekirdei paralandnda ortaya byk miktarda enerji kar. Bu enerji nkleer enerji olarak bilinir. Nkleer enerji, nkleer enerji santrallerinde retilir. lkemizde artan enerji ihtiyacn karlayabilmek iin nkleer enerji santrallerini kurma almalar hzla devam etmektedir. Enerji vcudumuzun almas iin nemli roller oynar. Bir insann normal fonksiyonlarn salkl bir biimde yerine getirebilmesi iin enerjiye ihtiyac vardr. Bu enerji, hcre ierisinde besinler yaklarak karlanr. nsann bu ekilde sahip olduu potansiyel enerji yrrken, spor yaparken, dnrken, nefes alp verirken kinetik enerjiye dnr. Bu srada bir miktar enerji de s olarak a kar. Bu olayda fizikteki enerjinin korunum yasas mkemmel bir ekilde iler. Vcudumuzdaki kaslarn almasnda, kan dolamnda, nefes alp vermemizde, besinlerin hcrelerde yaklmasnda, beyin fonksiyonlarnn yerine gelmesinde vb. bir ok vcud fonksiyonlarnda srekli enerji harcanr.

Fizik

14

(9. snf)

Fiziin Doas
Fizik ile ilgili ortaya konulan bilgiler vcumuzda gereklemektedir. rnein; burnumuz termodinamik yasalarn uygular, kalbimiz elektrik ve mekanik yasalarn uygular, beynimiz elektrik yasalarn uygular, damarlarmz basn ve dinamik yasalarn uygular, elimiz mekanik ve termodinamik yasalarn uygular, gzlerimiz optik yasalarn uygular. Fizik bilimi sayesinde gnlk yaammz kolaylatran bir ok teknolojik rn kullanrz. Yeni nesil cep telefonlar, bilgisayarlar, fotokopi makineleri, plazma televizyonlar, mikro elektronik rnler, lazer teknolojisi ve nanoteknoloji ile yaplan rnler bunlardan bazlardr. evremizdeki canl, cansz tm varlklar fizik kanunlarna uygun hareket eder. Fizik kullanan ylanlar, optik bilen kelebekler, pusula kullanan balklar, fizik kullanan bitkiler ve aalar bunlardan birkadr.

zm
Fizik doa olaylar ile, madde ve enerji ile, insanlarn yaamn kolaylatran bilim ve teknoloji ile, cansz varlklarn dnyas ile, gkyz ve uzay ile ilgili aratrma, inceleme gzlem ve deneyler yaparak urar. Fakat canl varlklarn yaam biimleri ile ilgili uraan bilim dal biyolojidir. Canllar alemini inceleyen bilim, biyoloji bilimi ve bu bilime ait alt alanlardr. rnein zooloji, hayvanlar alemini, botanik bitkiler alemini inceler. Cevap A

rnek .. 3
Fizik bilimindeki bilgiler dier bilim dallarndaki olaylar aklamada yardmc olur. Buna gre; I. Gzn yaps, grme olay, renklerin birbirinden ayrt edilmesinde biyolojide II. Alak ve yksek basnlar, atmosferdeki hava olaylarnda corafyada III. Bileik oluumu ve molekller aras etkileimde kimyada verilenlerin hangilerinde sylenen gerek dorulanr?
EE

rnek z mler.. .
rnek .. 1
Fizik biliminin alt dallarnn inceledii konular ile ilgili olarak, I. Mekanik - hareket II. Optik - k III. Termodinamik - s eletirmelerinden hangileri dorudur?
EE

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

zm
Fizik madde ve enerji arasndaki ilikileri inceleyen bilim daldr. Bu bilimin alt dallarndan mekanik, cisimlerin hareket nedenlerini ve etkilemelerini inceler. Optik, k ve k olaylarn yansma, krlma gibi fizik olaylarn inceler. Termodinamik ise, enerjinin madde iinde yaylmasn ve iletilmesini ksaca s olaylarn inceler. Dolays ile yaplan eletirmelerden de dorudur. Cevap E

zm
Fizik biliminde elde edilen bilgiler biyofizikte, fizikokimyada ve corafya gibi bir ok bilimde kullanlmaktadr. rnein; In krlmas, yansmas gibi optik olaylarnda elde edilen bilgiler, biyolojideki gzn yaps ve grme olay, renklerin ayrt edilmesinde kullanlarak daha anlalr hle getirmektedir. Fizikteki akkanlarn basn fark ile hareket etmesi gerei corafyadaki alak ve yksek basnlar ile hava olaylarnn olu sebebleri daha kolay izah edilebilmektedir. Fizikteki pozitif ve negatif elektrikle ykl cisimlerin birbirine uygulad elektriksel kuvvet ile ilgili bilgiler kimyada bileiklerin oluumunu izah etmeye yardmc olmaktadr. Dolays ile verilenlerin nde de sylenen gerek dorulanmaktadr. Cevap E

rnek .. 2
Aada verilenlerden hangisi fiziin ura alanna girmez?
AA

A) Canl varlklarn dnyas B) Cansz varlklarn dnyas C) Doa olaylar D) Bilim ve teknoloji E) Gkyz ve uzay

(9. snf)

15

Fizik

Fiziin Doas rnek .. 4

Bilimsel alma yaplrken kullanlan basamaklar arasnda; I. Verilere dayanarak hipotez kurmak II. Gzlem yaparak veri toplamak III. Deneylerle hipotezi test etmek IV. Problemi belirlemek V. Gzlem ve deney verilerinden sonuca varmak verilenlerden ka tanesi vardr?
EE

ekilmekte ve hastalk tehisinde kullanlmaktadr. Bu durum fizikteki elektromanyetik nlar iin ortaya konulan bilgilerin biyoloji biliminde, tp alannda kullanldn gsterir. Fizikteki yasa ve teorilerin ifade edilmesinde matematiksel bantlar nemli yer tutar. Bilimsel olarak daha anlalr hle getirir. Dolays ile matematik dili fizikte vazgeilmez bir dildir. Gzlem eitlerinden nicel gzlem lme arac ile yapldndan nitel gzleme gre daha objektif ve kesindir. Fiziksel olaylarn incelenmesinde nicel gzlemler daha bilimseldir. Fizikle ilgili incelenen bir olayn aklanabilmesi iin gzlem yaplmas, deneylerle test edilmesi ya da eldeki verilerin kullanlmas gerekir. Dolays ile yalnz verilere dayanarak aklama yapmak bilimsel olsada yeterli olmayabilir. lmde bulunan deerin gerek deerden byk ya da kk olmas, lmde hata yapldn eit kmas ise lmde hata olmadn gsterir. lmde hata, gerek deer ile llen deer arasndaki farktr. Bu aklamalara gre D kknda verilen bilgi yanltr. Cevap D

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

zm
Bilimsel alma problemin belirlenmesi ile balar. Bu problem ile ilgili gzlemler yaplarak veriler toplanr. Toplanan bu verilere dayanarak hipotez kurulur. Kurulan hipotez deneylerle test edilir. Test sonucuna gre, hipotez dorulanmyorsa yeni hipotez kurularak ilem tekrar edilir. Hipotez dorulanyorsa gzlem ve deneylerden elde edilen veriler analiz edilerek sonu karlr. Yaplan bu ilemlerin tm bilimsel almadr. Dolays ile bilimsel almann basamaklar arasnda verilenlerin bei de vardr. Cevap E

rnek .. 6
I. Bir am fidannn yllk ortalama byme miktarn belirlemek iin metre kullanarak yaplan lme II. Bir aylk sre iinde ayn yerdeki deniz suyu scakln termometre ile lme III. Bir aylk sre iinde belirli bir yerdeki bir metrekarelik alana ne kadar ya dtn hacim hesaplaryla belirleme IV. Barajda birikmekte olan suyun yksekliini bir sre izleyerek karar verme V. Bir haftalk sre iinde belirli bir yerdeki rzgarn hzn ve ynn l aletleri ile lme Yukarda verilenlerden hangisi nitel gzlemdir?
DD

rnek .. 5
Aagda verilen bilgilerden hangisi yanltr?
DD

A) Tpta rntgen nlarnn kullanlmas, fizik bilimiyle ortaya konulan bilgilerin biyoloji biliminde kullanldn gsterir. B) Matematik, fizik yasa ve teorilerinin ifade edilmesinde kullanlan vazgeilmez bir dildir. C) Fiziksel olaylarn incelenmesinde nicel gzlemler, nitel gzlemlerle karlatrldnda daha objektif ve kesin bilgiler ortaya koyar. D) Fizikle ilgili incelenen bir olayn aklanabilmesi iin her zaman verilere dayal olarak bir model kurulur. E) Fiziksel bir bykln llmesinde, hesaplanan lm deerinin gerek deerden farkl olmas lmede hata yapldn gsterir.

A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

zm
Nitel gzlem lme arac kullanmadan yalnz be duyu organ ile yaplan gzlem eididir. Nicel gzlem ise lme arac kullanlarak yaplan gzlemdir. Fidann boyu metre ile lleceinden nicel gzleme girer. Deniz suyu scakl lm arac olan termometre ile yapldndan nicel gzlemdir. Ya miktar, yaan yamurun toplanarak hacminin dereceli kaplar ile llerek belirlendii miktardr. Yani nicel gzlemdir.

zm
Fizik biliminin alt dallarndan olan optikte k olaylar, Gne nlar, lazer n ve rntgen nlar ile ilgili elde edilen bilgiler deiik bilimlerde kullanlr. Tpta rntgen nlar ile vcudun filmi

Fizik

16

(9. snf)

Fiziin Doas
Rzgarn hz ve yn belirli lme aralar ile tespit edilir. Dolays ile nicel gzlem yaplm demektir. Barajda birikmekte olan su ykseklii tespit edilirken, izleyerek karar verme eklinde olduundan, duyu organ kullanlm demektir. Yani nitel gzlemdir. O halde IV nolu lm nitel gzleme dayaldr. Cevap D

zm
lmede yaplan hata, lme ynteminden, lm aracndan, lm yapandan, lm yaplan ortamdan kaynaklanr. lme aracnn zaman ierisinde deiik nedenlere bal olarak hassasl bozulabilir. Byle bir durumda lmede salkl bir sonu alnamaz. Altn ok deerli olduundan kuyumcu terazisi ile llr. Kantar ile lmek demek, kullanlmas gereken lm aracn kullanmamak demektir. Eer byle bir durum varsa mutlaka lde hata yaplacak demektir. Ancak ktlesi byk olan altn kleleri iin uygun tartm aralar bulunmaktadr. Basit bir elektrik devresindeki akm iddeti ok ok kk olacandan bu akmlar miliampermetrelerle llr. Eer ampermetre ile lm yaplm olsa devreden geen akm ya gstermeyecek ya da lm aral uygun olmadndan arada bir deer gsterecek ve tam olarak okunamayacaktr. Dolays ile verilen durumlarn nnde olmas hlinde, hata oluur. Cevap E

rnek .. 7
I. Uzunluk temel byklktr. Birimi metredir. II. Akm iddeti tretilmi byklktr. Birimi amperdir. III. Enerji tretilmi byklktr. Birimi joule dir. IV. Hz temel byklktr. Birimi metre/saniye dir. Yukarda verilen yarglardan hangileri dorudur?
CC

A) Yalnz I D) I, II ve III

B) Yalnz IV

C) I ve III

E) I, II, III ve IV

zm
Temel byklkler kendi bana bir anlam ifade eden matematiksel olarak tanmlanmam byklklerdir. Uzunluk ve akm iddeti temel byklklerdendir. Tretilmi byklkler, dier byklklere bal olarak bir anlam kazanan ve matematiksel olarak tanmlanm byklklerdir. Enerji ve hz tretilmi byklklerdir. ster temel byklk olsun isterse tretilmi byklk olsun bu byklklerin birimi S birim sistemine gredir. Uzunluun birimi metre, akm iddetinin birimi amper, enerjinin birimi joule, hzn birimi de metre/saniye dir. Sonu olarak I. ve III. yarglar doru II. ve IV. yarglar yanltr. Cevap C

rnek .. 9
I. 0,5 kg =0,00005 t dur. II. 1 h = 3600 s dir. III. 0,4 m = 400 mm dir. IV. 0,15 A = 15104 A dir. V. 10 inch = 254 cm dir. Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur?
CC

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

zm
Soruda verilenlere gre I. 1 kg= 0,001 t olduundan 0,5 kg = 0,0005 t olur. (I yanl)

rnek .. 8
Fiziksel bir bykln llmesinde; I. lme aracnn hassaslnn zamanla bozulmas II. Kantar ile altn tartlmas III. Basit bir elektrik devresindeki akm iddetini ampermetre yerine miliampermetre ile llmesi verilenlerin hangilerinin olmas durumunda bir hata oluur?
EE

II. 1 saat = 60 dakika ve 1dakika = 60 saniye olduundan 1 h = 6060 = 3600 s olur. (II doru) III. 1 metre = 1000 milimetre olduundan 0,4 m = 400 mm olur. (III doru) IV. 1 amper = 106 A olduundan 0,15 A = 15104 A olur. (IV doru) V. 1 inch = 2,54 cm dir. Dolays ile 10 inch = 25,4 cm olur. (V yanl) Sonu olarak verilenlerin ikisi yanl dorudur. Cevap C

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) I ve II

E) I, II ve III

(9. snf)

17

Fizik

Fiziin Doas rnek .. 10

I. Elektrik yklerinin alan izgilerini poster olarak hazrlayan renci II. Tretilmi byklkleri matemetiksel bantlar ile tablo yapan renci III. Gne sistemini ve ilk teleskobu tahtaya izen retmen Yukarda verilenlerin hangilerinde fiziksel bir model oluturulmutur?
EE

Cevapl Test - 1
1.
AA

Aadaki bilim dallarndan hangisi hem canl hemde cansz varlklar aratran bir bilim daldr? A) Fizik B) Matematik C) Jeoloji

D) Astronomi

E) Corafya

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II

C) I ve III

E) I, II ve III

zm
Fiziksel olaylarn daha kolay anlalmas iin ve inceleme-aratrma yapmak iin hazrlanm grsel olan grafik, tablo, resim gibi materyallerin tm birer modeldir. Elektrik alan izgileri, manyetik alan izgileri iin hazrlanan posterler birer fiziksel modeldir. Gne sistemindeki gezegenler ile gzlemin yapld aracn resimleri de birer modeldir. Fizikteki tretilmi byklklerin tablo olarak sunulmas, matematiksel bantlarnnda tabloda verilmesi grsellik salad iin birer fiziksel modeldir. Cevap E

2.

I. Arabalarn ya da uan hareket etmesi II. Lambalarn k vermesi III. imek aktnda ok iddetli sesinin duyulmas IV. Baz kimyasal maddelerin radyoaktif nlar yaymas V. Radyoaktif bir maddenin ekirdeinden nkleer enerji elde edilmesi Yukarda verilenlerden ka tanesi fiziin ura alanlarndandr?

EE

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

rnek .. 11
I. lk teleskoptan, Hubble teleskobuna II. Duman ile haberlemeden, grntl cep telefonuna III. Yontma talardan, lazer ve nano teknoloji ile yaplan cihazlara Yukarda verilenlerin hangileri bilimin teknolojide nedenli kullanldn gsterir?
EE

3.
EE

Aadakilerden hangisi yanltr? A) Mekanik, cisimlerin nasl hareket ettiini ve nasl etkiletiini inceler. B) Termodinamik, enerjinin madde iinde nasl yayldn ve nasl iletildiini inceler. C) Nkleer fizik, atom ekirdeinin yapsn oluturan unsurlarn nasl etkiletiini inceler. D) Kathal fizii, youn hldeki maddelerin elektriksel, manyetik, optik ve esneklik zelliklerini inceler. E) Optik, manyetik maddelerin zelliklerini ve nasl etkiletiklerini inceler.

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

zm
Bilim ile teknoloji arasnda sk bir iliki vardr. Bilimin gelimesiyle ortaya kan gerekler insan yaamn kolaylatrrken bir ok teknoloji rnn de beraberinde getirmitir. Bir yandan bilimsel almalarn hz kazanmas ve bulularn hayata yanstlmas, insanlar teknoloji ile i ie yaamasn salamtr. lk teleskoptan gnmzdeki Hubble teleskobuna ve daha yksek kalitedeki yeni teleskoplara doru gelien bir teknoloji, haberlemede ilkel yntemlerden grntl haberlemeye, yontma talardan devasa yaplara oradan da mikro dzeydeki yaplara ve cihazlara geilmesi bilim ve teknolojinin birlikte gelitiini, bilimin teknolojide nedenli kullanldn gsterir. Cevap E

4.

I. Doktor II. Kimyager III. Astronot IV. Paleontolog V. Biyolog Yukarda verilen bilim adamlarndan ka tanesi fizik bilimiyle olaylar aklamaya alr?

EE

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

Fizik

18

(9. snf)

Fiziin Doas 5.
I. Duyu organlar ile yaplr. II. l aletleri kullanlr. III. Kesin ve objektif bilgiler ierir. Yukarda verilenlerden hangileri nicel gzlem ile ilgilidir?
EE CC

9.

Beyaz k; krmz, turuncu, sar, yeil, mavi ve mor renklerden oluur ifadesi aagdakilerden hangisine bir rnektir? A) Teori B) Hipotez D) Gerek C) Kanun E) Tahmin

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

10.

I. Ktle, terazi ile llr. II. Zaman, kronometre ile llr. III. Akm iddeti, voltmetre ile llr.

6.
CC

Aadakilerden hangisi fiziin alt alanlarndan deildir? A) Mekanik B) Termodinamik C) Botanik

DD

IV. Scaklk, termometre ile llr. V. Uzunluk, mezura ile llr. Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

D) Atom Fizii

E) Manyetizma

7.

Bir hipotezin zellikleri arasnda, I. Probleme yant vermelidir. II. Eldeki tm verileri kapsamaldr. III. Deitirilebilmelidir. IV. zerinde tahminler yaplarak, deneylerle snanabilmelidir. V. Yasalara uygun olmaldr. verilenlerinden ka tanesi yoktur?

11.

I. Hz II. Akm iddeti III. vme Yukarda verilenlerden hangileri tretilmi byklktr?

CC

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve III

AA

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

12.
AA

Aadaki birimlerden hangisi temel bir bykln birimidir? A) Desimetre B) Litre C) Joule

8.

Fiziksel bir olay ile ilgili olarak problemi belirleyen bilim insan, gzlem yaparak veri topluyor. Daha sonra hipotez kuruyor. Buna gre, bilim insan bundan sonra; I. Deney yaparak hipotezi test etmek II. Sonular duyurmak III. Verileri toplayp analiz ederek sonuca varmak IV. Hipotez doru deil ya da ksmen doru ise dnp tekrar denemek aamalarn hangi sra ile yapmaldr?

D) Watt

E) metre/saniye

13.

I. 0,2 lt=2000 cm3 tr. II. 1,5 m=15104 mm dir. III. 10 C=273 K dir. IV. 1000 mg=0,001 kg dr. V. 1000 cm=1 hm dir. Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur?

DD

A) I, II, III, IV

B) IV, III, II, I

C) I, II, IV, III

D) I, IV, III, II

E) II, I, IV, III

BB

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

(9. snf)

19

Fizik

Fiziin Doas 14.

I. Eit kollu terazi II. Cetvel III. Dinamometre IV. Voltmetre V. Kantar Yukarda verilenlerden ka tanesi ile temel bir bykln lm yaplabilir?
CC EE

17.

I. nsanln yaamn kolaylatrr. II. Yaam kalitesini artrr. III. Bilimsel almalar sonucu ortaya kar. Yukarda verilenlerden hangileri teknoloji ile ilgilidir? A) Yalnz I D) II ve III B) I ve II C) I ve III E) I, II ve III

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

15.

ou zaman llen deer ile gerek deer arasnda farklar oluur. Buna gre, bunun nedeni; I. lme ynteminin farkl yaplmas II. lm yapann psikolojisi III. Salam ve dzgn alan l aleti IV. Ortamn artlar verilenlerden hangileri olamaz?

18.

I.

Atomlarn ekirdek ve elektronlardan olutuunu gsteren poster

II. Mknatsn manyetik alan izgilerini gsteren resim III. Gne ve gezegenlerin Hubble teleskobu ile ekilmi resmi Yukarda verilenlerden hangileri fiziksel bir modeldir?
EE

A) Yalnz I C) I ve IV D) I ve II

B) Yalnz II

C) Yalnz III

BB

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz III

E) I, II ve III

E) I, II, III ve IV

19.

Vektrler iin verilen; I. Dorultular ayn olan vektrlerin ynleri de ayndr.

16.
Kemal hsan Cemal Servet Ortalama

II. Byklkleri eit olan vektrler eit vektrlerdir.

Cetvel Mezura erit metre

7,50 8,00 7,20 7,00 7,425

7,40 7,30 7,10 7,50 7,325

7,20 7,30 7,10 7,20 7,20

III. Ayn dorultudaki vektrlerin bilekesi vektrlerle ayn dorultuda olur. yarglarndan hangileri her zaman dorudur?
CC

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

Snf ortamnda bir fidann boyunu lmek isteyen baz rencilerin l aletleri ile bulmu olduu deerler tabloda metre cinsinden verilmitir. Bu tabloya gre, I. lmede mutlaka hata pay vardr. II. Gerek deere en yakn lme, lmelerin ortalamasdr. III. lme ortamn artlarna gre deiebilir. yarglarndan hangileri dorudur?
DD

20.

I. Hz vektreldir. II. Srat skalerdir. III. Ktle temel byklktr. IV. Kuvvet vektrel bir byklktr. V. Uzunluk temel bir byklk olup lm sonucu skaler olarak verilir. Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur?

A) Yalnz I

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I ve III

D) I ve II

EE

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

Fizik

20

(9. snf)

Fiziin Doas 21.

Ktlesi 75 kg, boyu 190,5 cm olan Osmann vcud scakl 37 C tr. Buna gre, Osmann; I. Ktlesi 7500 g dr. II. Vcud scakl 310 K dir. III. Boyu 75 inch tir. yarglarndan hangileri dorudur?
DD EE

25.

Gzlem yapmak iin, I. Cetvel II. Termometre III. Terazi IV. Voltmetre V. Teleskop verilenlerinden ka tanesi kullanlabilir?

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II

C) I ve II

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

E) I, II ve III

26.
EE

Aadaki ifadelerden hangisi tahmin niteliindedir? A) Mum dibini aydnlatmaz

22.

Bir terzinin kullanabilecei metre eidi; I. erit metre II. Ahap katlanabilir metre III. Mezura verilenlerinden hangileri olabilir?

B) Tm maddeler atomlardan yaplmtr. C) Ay, Dnya etrafnda dner D) Gne s ve k kaynadr. E) Hava bulutlanrsa yamur yaar.

EE

A) Yalnz I D) II ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

27.

Fiziin gnlk yaamdaki uygulamalarna rnek olarak, I. Gemilerin denizde yzmesi II. Hidroelektrik santrallerinden elektrik elde edilmesi III. Ayn Dnya etrafnda dnmesi IV. Gz kusurlarndan kurtulmak iin lazer kullanlmas V. Gkyzn ve gezegenleri gzlemek iin teleskop kullanlmas verilenlerinden ka tanesi gsterilebilir?

23.
CC

Aada verilenlerden hangisi ktle l birimidir? A) Foot B) Dekametre C) Miligram D) Yarda E) Miliamper
DD

A) 1

B) 2

C) 3

D) 4

E) 5

CEVAP ANAHTARI 1-A 2-E 3-E 4-E 5-E 6-C 7-A 8-D 9-C 10-D 11-C 12-A 13-B 14-C 15- B 16-D 17-E 18-E 19-C 20-E 21-D 22-E 23-E 24-C 25-E 26-E 27-D

24.
CC

Boyutlar bilinen bir havuzun alabilecei suyun hacmini veren birim aadakilerden hangisidir? A) Derece B) Metre C) Metrekp E) Ton

D) Metrekare

(9. snf)

21

Fizik