T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

UAK BAKIM

AC GENERATRLER

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. AC TP JENERATR.......................................................................................................... 3 1.1. Dner Bir Manyetik Alan erisindeki Bobinden Gerilimin retilii........................... 3 1.2. Dner Rotor AC Tip Jeneratrn Yaps almas...................................................... 5 1.2.1. Stator ( Endvi ) .................................................................................................... 6 1.2.2. Rotor ( Endktr veya Kutuplar ).......................................................................... 7 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 10 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 11 UYGULAMALI TEST ...................................................................................................... 12 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 13 2. FAZ SAYISINA GRE JENERATR TPLER ............................................................. 13 2.1. Tek Faz ve Faz Prensipleri .................................................................................... 13 2.2. Bir Fazl Jeneratrler................................................................................................... 14 2.3. ki Fazl Jeneratrler ................................................................................................... 15 2.4. Fazl Jeneratrler ................................................................................................... 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 19 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 UYGULAMALI TEST ...................................................................................................... 21 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 22 3. YILDIZ VE GEN BALANTILARIN AVANTAJLARI VE KULLANIMI ............. 22 3.1. Ydz Balant ............................................................................................................. 23 3.2. gen Balant............................................................................................................ 23 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26 UYGULAMALI TEST ...................................................................................................... 27 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 28 4. HAT AKIMI HAT GERLM FAZ AKIMI FAZ GERLM DEERLERNN HESAPLANMASI ................................................................................................................. 28 4.1. Yldz Balantda Akm Ve Gerilimin Faz ve Hat Deerleri...................................... 28 4.2. gen Balantda Akm ve Gerilimin Faz ve Hat Deerleri ...................................... 29 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30 RENME FAALYET-5 ................................................................................................... 31 5. FAZLI SSTEMLERDE G HESAPLAMALARI .................................................. 31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 RENME FAALYET6 .................................................................................................. 35 6. DAM MIKNATISLI ALTERNATRLER..................................................................... 35 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 37 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 38 UYGULAMALI TEST ...................................................................................................... 39 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 40 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 42 NERLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 44 KAYNAKA ......................................................................................................................... 45 i

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0028 Uak Bakm Uak Gvde Motor Teknisyenlii Uak Elektronik Teknisyenlii AC Generatrler A.C. generatrlerin yaps ve alma prensibi hakknda temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/24 Transformatrler ve Filtreler modln baarm olmak. A.C. generatr ile alternatif gerilim elde etmek. Genel Ama Gerekli ortam salandnda A.C. generatr ile teknie uygun olarak alternatif gerilim elde edebileceksiniz. Amalar 1. A.C. generatr balantlarn teknie uygun olarak yapabileceksiniz. 2. Tek ve fazl A.C. generatrleri teknie uygun olarak altrabileceksiniz. 3. fazl sistemlerde yldz ve gen balantlar kurallarna gre yapabileceksiniz. 4. fazl sistemlerde hatasz olarak hat ve faz akmlarn hesaplayabileceksiniz. 5. fazl sistemlerde hatasz olarak g hesaplamalarn yapabileceksiniz. 6. Daimi mknatsl alternatrleri teknie uygun olarak altrabileceksiniz. Atlye ortam; bir ve fazl jeneratrler, D.C motorlar, A.C motorlar, voltmetreler, wattmetreler, balant kablolar, reostalar. Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl sonunda A.C. generatrlerin elektrik enerjisini nasl rettii, A.C. generatr oluturan paralar ve retilen alternatif gerilimin kullanlmasna ynelik balant gruplarn renmek sizler iin ok yararl olacaktr. Gnmzde teknolojinin getirdii yeniliklerle hayatmz kolaylatran makinelerin, elektrik elektronik cihazlarn byk bir blm, A.C. generatrlerde retilen elektrik enerjisiyle almaktadr. Dnyadaki generatrler durdurulduu takdirde hemen hemen btn makine ve cihazlarn alamaz duruma geleceini dnecek olursanz ne kadar nemli ve hayati bir konu zerinde bilgi ve beceri elde edeceinizi takdir edersiniz. Gnmzde birok enerji kaynaklar elektrik enerjisine evrilmektedir. nk elektrik enerjisi kontrol ve kullanm kolay olan at olmayan iletimi kolay olan bir enerji trdr. Generatrler dier enerji kaynaklarndan elde edilen mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirirler. Elektrik enerjisiyle almayan otomobillerde, uaklarda, tren ve gemilerde bile ateleme sistemlerinin ve elektronik aksamlarn olmas nedeniyle elektrik enerjisine ihtiya duyulmaktadr. Elbetteki bu aralarda akler vardr. Fakat aklerin de enerjisi generatrler ile salanmaktadr. Hayatmzn her safhasnda grsek de grmesek de bize yaantmz kolaylatran makine ve cihazlarn ihtiya duyduu elektrik enerjisinin retiminde kullanlan generatrlerin, yaplar ve alma prensipleri hakknda merak ettiiniz bilgileri bu kitapkta bulabileceksiniz.

Deneysel amal yaplm bir alternatr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Manyetik alan ierisinde kalan bir iletken hareket ettii takdirde elektrik enerjisinin nasl retildiini basit deneylerle gzlemledikten sonra edindiiniz bu bilgi ile jeneratrlerde elektrik enerjisinin elde edilmesi iin gerekli balant gruplarn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Manyetik alanlar hakknda edinmi olduunuz bilgilerinizi gzden geiriniz. Okulunuzdaki gzlemleyiniz. laboratuarlarda bulunan jeneratrlerin k ularn

Jeneratrlerde elektrik enerjisinin nasl elde edildiini anlayabilmeniz iin manyetik alanlar hakknda elektroteknik ve fizik kitaplarndan yararlanabilirsiniz. Basit bir jeneratr okul laboratuarnda bulup gzlem yapabilirsiniz. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

1. AC TP JENERATR
1.1. Dner Bir Manyetik Alan erisindeki Bobinden Gerilimin retilii
N-S kutuplar arasnda dairesel olarak hareket ettirilen bir bobinde alternatif gerilim indklenir. ndklenen bu gerilim bilezikler ve fralar yardmyla d devreye alnr.

Resim 1.1: Basit bir generatr

Resim 1.1de grld gibi birka sipirden oluan bir bobin saat ynnde hareket ettirilerek N-S kutuplar arasndaki kuvvet izgilerini kesmektedir. Bobinin saat ynndeki dairesel hareketi srd mddete zerinde gerilim indklenecektir. ndklenen gerilim alternatif gerilimdir. Bilezikler ve fralar yardmyla d devreye alnan gerilim bir lambaya baland zaman lamba zerinden akm geirerek lambann k vermesini salayacaktr. Bu sayede mekanik enerji elektrie, elektrik de a evrilmi olacaktr. imdi Resim 1.1deki bobinde retilen alternatif gerilimi kademe kademe inceleyelim. ekil 1.1de bobinin dairesel hareketi srasnda alm olduu be konum grlmektedir.

ekil 1.1: Bobin hareketine gre sinsoidal A.C gerilimin oluumu

Birinci konumda bobin, kuvvet izgilerine paralel olduu iin kuvvet izgilerini kesemeyecek dolaysyla zerinde bir gerilim indklenemeyecektir. Baka bir deyile birinci durumda kuvvet izgileri ile bobin kenarlar arasndaki a sfr derecedir. Bobinde retilen gerilim e=Emax.Sin formlne gre Sin 0=0 olduundan dolay indklenen gerilim de sfr volt olacaktr. kinci konumda bobin kenarlar kuvvet izgilerine diktir. e=Emax.Sin formlne gre Sin90=1 olduu iin bobinde indklenen gerilim e=Emax deerinde olacaktr. Yani retilecek maksimum pozitif gerilim bu konumda oluacaktr. nc konumda bobin kenarlar kuvvet izgilerine paralel duruma geldii iin retilen gerilim sfr volt olacaktr. nk paralel konumda bobin kenarlar kuvvet izgilerini kesemeyecektir. Dier bir deyile as 180 olduundan ve Sin180=0 olduundan retilen gerilim e=Emax.Sin180=0 volt olacaktr. 4

Drdnc konumda yani bobinimiz 270 dndnde bobin kenarlar kuvvet izgilerine yine dik konuma gelecektir. retilen gerilim maksimum deerde olacaktr. nk Sin270= -1dir. e=Emax.Sin270 eitliine gre e= -Emaxdur. Yani 270 derecedeki bobin zerinde retilen gerilim maksimum deerdedir. Fakat negatif ynde maksimum deerdedir. Beinci konumda ise bobin kenarlar kuvvet izgilerine paralel konuma gelecei iin kesime olmayacaktr. Dolaysyla retilen gerilim yine sfr volt olacaktr. Bobinin dairesel olarak yapm olduu a 360o dir. e=Emax.Sin360 olduuna gre ve Sin360=0 olduu iin e=Emax.0=0 volt olacaktr. Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere manyetik kuvvet izgileri arasnda dairesel olarak hareket eden bir bobinde gerilim deiken deerlerde indklenmektedir. Sfrdan balayarak art maksimum deere, art maksimum deerden yine sfra, sfrdan eksi maksimum deere, eksi maksimum deerden de yine sfr volta deien bir seyir gstermektedir. Biz burada bobinin sadece 0-90-180-270-360 derecedeki konumlarn gz nne aldk. 0dan 360o kadar geen sreye bir saykl (peryot) denilir. Bir peryotluk zaman ierisinde bobinimiz sonsuz konum almaktadr. Her konumda zerinde indklenen gerilim deerine gerilimin ani deeri diyoruz. Biz de yukarda 0dan 360 dereceye kadar be farkl konumdaki be farkl ani deeri inceledik. Jeneratrlerde retilen gerilimin ani deerleri deil etkin (efektif) deerleri gz nne alnr. Manyetik alan ierisinde dairesel olarak hareket eden bir bobinde indklenen gerilimin etkin deeri, E=4,44 ..f..N.10-8 (Volt) forml ile bulunur. Eer manyetik alan ierisindeki bir bobini hareket ettirmeden sabit tutup manyetik kuvvet izgilerini hareket ettirirsek sabit bobin zerinde yine gerilim indklenecektir. ndklenen gerilimin etkin deerinde hibir deiiklik olmayacaktr. lerleyen konularda daha ayrntl olarak inceleyeceimiz gibi birok jeneratrler sabit bobin dner manyetik alan prensibine gre alr.

1.2. Dner Rotor AC Tip Jeneratrn Yaps almas

Elektrik enerjisi genellikle alternatif gerilim olarak retilmektedir. Doru akm gereken yerlerde alternatif akm dorultularak kullanlabilmektedir. Alternatif akm reten elektrik makinelerine senkron generatrler denilmektedir. Bazen A.C. jeneratr ve alternatr olarak da adlandrlmaktadr. A.C jeneratrler bobin guruplarndan oluan temel iki ana paradan oluurlar. Stator (Endvi) Rotor (Endktr veya Kutuplar)

1.2.1. Stator ( Endvi )

zerinde elektrik enerjisinin indklendii sargnn bulunduu blme stator denilir. Endvi byk gl jeneratrlerde duran ksmdr. nk byk gl jeneratrlerde fazla akm ekilir. Endvi duran ksm olduu zaman bilezik ve fraya gerek kalmakszn akm d devreye alnp kullanlabilir. Bilezik ve fralarn oluturaca olumsuzluklar duran ksmda sz konusu olmaz. Endvi duran ksmda olduu zaman fra ve bilezikler kutuplarda (rotorlarda) kullanlr. Resim 1.2de kutuplar rotorda olan bir jeneratr grlmektedir.

Resim 1.2: Sabit bir endvi

Endvi sarglar duran ksmda olduu takdirde sarglarn sarlmas ve ilenmesi daha kolay yaplabilir. Byk gl jeneratrlerde endvi sarglar kaln lamalardan yaplr. Sarglarn statorda olmas soutulmasn kolaylatrr. Sarglarn merkezka kuvvetinden etkilenerek yerlerinden frlamas da endvinin statorda yaplmasyla engellenmi olur. ekil 1.2de sabit endvi ve dner kutuplar grlmektedir.

ekil 1.2: Sabit endvili jeneratr

Kk gl jeneratrlerde kutup sarglar statora yerletirilebilir. Dnen ksma yani rotora ise gerilimin retildii sarglar yerletirilir. Rotorda retilen alternatif gerilim d devreye bilezik ve fralar yardmyla alnabilmektedir. Kutup sarglar ise D.C. kaynaktan beslenmektedir. Bu tip jeneratrler kk gl imal edildikleri iin d devreye bilezikler ve fralar yardmyla alnan alternatif gerilimin meydana getirdii olumsuzluklar ihmal edilebilmektedir. Fralar ile bilezikler arasnda oluan temas direncinin meydana getirdii s kayb ve gerilim dm ekilen akmn az olmasndan dolay ok fazla olmamaktadr. Rotor aksamnda gerilimin retildii kk gl jeneratrler dinamolara benzer. Tek farklar kolektr yerine bileziklerin kullanlmasdr. Dinamolarn endvilerinde retilen gerilim de aslnda alternatif gerilimdir. Fakat kolektrler ve fralar vastasyla d devreye doru gerilim olarak alnrlar. ekil 1.3te endvisi rotorda olan bir jeneratr grlmektedir.

ekil 1.3: Dner endvili jeneratr

1.2.2. Rotor ( Endktr veya Kutuplar )

Uyartm sarglarn yani N-S kutuplarn meydana getiren sarglarn bulunduu blmdr. Bir nceki konu balmz altnda da bahsettiimiz gibi byk gl jeneratrlerde endktr dner ksmda yapld iin bu ksma rotor da denmektedir. ki farkl ekilde imal edilen endktrler vardr. Bunlar: kntl kutuplu endktrler Silindirik ( dz ) kutuplu endktrler 1.2.2.1. kntl Kutuplu Endktrler Devir saylar 1800den aa olan dk devirli jeneratrlerin rotorlar (kutuplar) kntl kutuplu olarak yaplr. Kutuplarda meydana gelebilecek fuko kayplarn nlemek iin birer yzleri yaltlm zel sa paketler kullanlr. Sarg klar rotor zerinde bulunan iki adet bilezie balanr. Rotor sargs bilezik ve fralarn yardmyla doru akmla beslenir. ok kutuplu olarak imal edilen bu tip jeneratrlerin rotor aplar byk, rotor 7

uzunluklar ise kktr. Gerilimde meydana gelebilecek salnmlar nlemek amac ile kutuplarn st ksmna ksa devre ubuklar konulur. kntl kutuplu alternatrler dey milli olarak altrlr. Kutuplarn kntl olmas nedeniyle rzgr kayplar yksektir. Bu nedenle yksek devirlerde altrlmazlar. Resim 1.3te kntl kutuplu jeneratr grlmektedir.

Resim 1.3: kntl kutuplu jeneratr

1.2.2.2. Silindirik (Dz) Kutuplu Jeneratr Silindirik kutuplu jeneratrlerde sarglar rotor zerinde bulunan oyuklara yerletirilmitir. Sarg ular rotor ularnda bulunan bileziklere balanr. Sarglar bakr lamalardan yaplr ve yksek devirlerde kullanlabilir. Silindirik kutuplu jeneratrler yatay milli olarak altrlr.

Resim1.4: Silindirik kutuplu jeneratr

Buraya kadar anlatlanlardan da anlalaca zere jeneratrlerde iki ana blm vardr. Bunlar endvi ve endktrdr. fazl bir alternatrde U-V-W ve Z-X-Y ular endvi ulardr. Bu ular ekil 1.4te grld gibi yldz olarak balanabilir. Endktr ular ise I-K veya +,- olarak gsterilir. Endktr ular q-s-t reostas zerinden doru akm kaynana balanr. Jenaratr dndrlmeye baland zaman U-V-W ularndan alternatif gerilim alnr.

ekil 1.4: fazl bir jeneratrn endvi ve endktr balantlar

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Laboratuarnzda bulunan eitli tipteki jeneratrlerin etiket deerlerini yaznz. Endvi ve endktr ularn tesbit ediniz. Jeneratrn etiketinde yazl olan devir saysnda dndrlebilmesi iin uygun deerde motor seiniz. Endktr ularn reosta zerinden DC kaynaa balaynz.

neriler
Elektrik atlyesinde alrken gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Deerleri alrken jeneratrlerin devir saylarna, ka fazl olduklarna dikkat ediniz. Endktr ular I-K veya +,- olarak gsterilir. DC motorla bu ilem daha kolay yaplabilir. Reosta kademesi ilk anda yksek deerde olmaldr.

10

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn Doru ve Yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ( ) Manyetik alan ierisinde kalan bir iletken manyetik kuvvet izgilerine paralel olarak hareket ettirilirse zerinde gerilim indklenmez. ( ) Manyetik alan ierisinde kalan bir iletken manyetik kuvvet izgilerini dik olarak keserse zerinde maksimum gerilim indklenir. ( ) Byk gl alternatrlerde endktr duran ksmdadr. ( ) kntl kutuplu endktrler yksek devirli jenaratrlerde kullanlr. ( ) Silindirik kutuplu endktrler dk devirli jeneratrlerde kullanlr. ( ) Fra ve bilezikler endvide retilen alternatif gerilimin d devreye alnmasn salar. ( ) Kutup sarglarnn ular I-K veya +,- iaretleri ile gsterilir. ( ) fazl jeneratrlerde endvi ular gen veya yldz olarak balanr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.

11

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

Deerlendirme ltleri
lem Basamaklar Laboratuvarnzda bulunan jeneratrlerin endvi ve endktr 1 sarglarn tesbit edebildiniz mi? Jeneratre mekanik enerji salayacak uygun motor tercihi 2 yapabildiniz mi? Jeneratrn endktr ularn reosta zerinden D.C kaynaa 3 balayabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam Evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

12

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Tek fazl ve fazl generatrleri uygun ara ve gereleri kullanarak balantlarn yapacak ve altrabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Bir fazl ve fazl alternatrlerin klemenslerinde bulunan balant ularn inceleyerek bir nceki renme faaliyetlerinde anlatlanlarla karlatrnz. Laboratuarlarnzda bulunan reosta, DC motor, AC motor vb. elemanlarnn altrlmas hakknda bilgi edininiz. Yapacanz incelemeler iin atlye laboratuarnda bulunan cihazlardan faydalanabileceiniz gibi elektrik makineleri hakknda yazlm kitaplardan da faydalanabilirsiniz. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.

2. FAZ SAYISINA GRE JENERATR TPLER

2.1. Tek Faz ve Faz Prensipleri
Tek fazl devrelerde yalnzca faz ve ntr ular vardr. fazl devrelerde ise R-S-T fazlar bulunur ve fazlar arasnda 120 a fark vardr. ekil 2.1de fazl sinsoidal akm grlmektedir. renme Faaliyeti-1de dner alan ierisinde kalan bir bobinde oluan bir fazl alternatif gerilimin bir saykllk srede oluturduu sins dalgasn incelemitik. fazl alternatif gerilim de ayn prensipte olumaktadr. Tek fark fazlar oluturan bobinlerin 120o lik a farklar ile yerletirilmesidir.

ekil 2.1: Fazl sinsoidal gerilim

13

Dner bir manyetik alan ierisinde kalan bir bobinde e=Emax.sin formlne gre gerilim oluuyordu. Bu formlle hesapladmz gerilim deeri ani deerdir. Gnlk hayatmzda gerek bir fazl gerekse fazl devrelerde kullandmz gerilim deeri ise etkin deerdir. Etkin deer E=Emax.0,707 formlyle hesaplanr. lkemizde abonelere ulaan fazl gerilim 380 volttur. Yani R-S-T fazlar aras gerilim 380 volttur. Faz ntr aras gerilim ise 220 volttur.

2.2. Bir Fazl Jeneratrler

Gerek bir fazl, gerek iki fazl gerekse fazl alternatrlerin alma prensipleri ayndr. Tek fark sarm ekilleridir.

ekil 2.2: Bir fazl jeneratr

ekil 2.2de sabit mknatsl bir fazl jeneratrn ekli grlmektedir. Endviden alnan gerilim sinsoidal alternatif gerilimdir. Bir fazl jeneratrler daha ok dk frekansl ebekelerde kullanlr. rnein demir yolu tren ebekelerinde rastlanmaktadr. Resim 2.1de bir fazl bir jeneratrn etiket deerleri verilmitir. Jeneratr etiketlerinde jeneratrn gc, devir says, ka faz olduu gibi deerler yazldr.

Resim 2.1: Bir fazl jeneratr etiketi

14

Bir fazl jeneratrlerin endvi sarmlarnda endvi oluklarnn 1/3 bo braklarak 2/3ne sarglar yerletirilir. Bir fazl sargda btn bobinler seri baldr. Jeneratrlerde retilen alternatif gerilimin etkin deeri E= 4.44.&.f.N.Ka.Kd.10-8 formlyle bulunur. Jeneratrlerde retilen gerilimin tam bir sins erisi olmas istenir. Jeneratrlerde ekil 2.3te grld gibi bir sinsoidal gerilimin retilebilmesi iin baz nlemler alnr. Bunlar: Endvi sarglar ksa adml olarak sarmak Jeneratr k balantsn yldz yapmak Rotor yzeyinin 2/3 n kullanmak Hava aralndaki manyetik aky sinsoidal yapmak Yuvarlak rotorlu jeneratrlerde rotor sarglarn kademeli sarmak Endvi sarglarn oluklara datmak

ekil 2.3: Bir fazl sinsoidal gerilim

2.3. ki Fazl Jeneratrler

ki fazl jeneratrler pratikte pek fazla kullanlmaz. Fakat zel amal olarak imal edilebilir. alma prensibi olarak aynen fazl jeneratrler gibidir. Tek fark endvisinde iki faz sargsnn bulunmasdr. Sarglar 90o ayla yerletirilir. ekil 2.4te grld gibi endvide retilen iki fazl gerilimin fazlar arasnda 90o derece vardr.

15

ekil 2.4: ki fazl jeneratr

2.4. Fazl Jeneratrler

fazl jeneratrlerin klemens ularna endvi sarglarndan alt adet u kartlr. Bu ular U-V-W, Z-X-Y dir. Bu ular yldz balant olarak adlandrdmz ekilde yani Z-X-Y ular kprlenerek birbirine balanr. Uyartm ular ise bir doru akm kaynana q-s-t reostas zerinden balanr. Reostann diren deerinin maksimum seviyede olmasna dikkat edilir. Jeneratrmze mekanik enerjiyi fazl asenkron motordan verebiliriz. Bu durumda asenkron motorun devir saysnn jeneratrn devir saysndan yksek olmamasna dikkat edilmelidir.

16

ekil 2.5: Fazl jeneratrn balants

Devre balants ekil 2.5te grlmektedir. Resim 2.2de ise birbirine akuple olarak bal jeneratr ve motor grlmektedir. Motor altrldktan sonra ilk bata uyartm akm sfra yakn olmasna ramen jeneratr klarnda az bir gerilim grlebilir. Bu gerilim artk mknatsyetten kaynaklanan remenans gerilimidir. Uyartm akm reosta zerinden yava yava artrlr. Jeneratr klarndaki gerilim istediimiz deere kt zaman ise lambalarmz devreye alabiliriz.

Resim 2.2: Birbirine akuple bal jeneratr ve motor

17

Uyartm akm artrldka jeneratr k gerilimi ykselir. Jeneratr kna balanan yk arttka da k gerilimi azalr. k gerilimini sabit tutmak iin uyartm akm jeneratre bal yk miktar arttka ayarlanmaldr. Bu ilemi otomatik olarak yapan regle sistemleri vardr. Uyartm akm bir noktaya kadar k gerilimini ykseltebilir. O noktadan sonra artk jeneratr doyuma ular. Doyum noktasndan sonra uyartm akmn artrsak bile k geriliminde ykselme olmaz. Resim 2.3te bir arabann alternatr grlmektedir. Jeneratr mekanik enerjiyi arabann motorundan alr. Motor kasnayla jenerartr birbirine kayla baldr.

Resim 2.3: Otomobillerde kullanlan jeneratr

Otomobillerde aknn arj edilmesinde kullanlan jeneratrlerde regle ilemini yapan konjektrrler bulunur. Konjektrler devir says arttka jeneratr k gerilimini ayarlar. Bu sayede hem ak hem de arabann ihtiyac olan gerilim sabit tutulmu olur. Resim 2.4te eitli tiplerde retilmi konjektrler grlmektedir. Bu konjektrler, jeneratr hangi hzla dnerse dnsn uyartm akmn ayarlayarak k gerilimini 12V da sabitlerler.

Resim 2.4: eitli tipte konjektrler

18

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Yapacanz uygulamann devre emas ekil 2.4te gsterilmitir. Deney balantsn yapmadan emay ayrntl olarak gzden geiriniz. fazl bir jeneratrle bir motoru akuple olarak balaynz. Jeneratrn uyartm reostasna balaynz. ularn q-s-t

neriler
almaya balamadan nce gerekli emniyet tedbirlerini alnz. emada jeneratr ve motor gleri belirtilmemitir. Sizin tercihinize braklmtr. Bu ilem srasnda jeneratrle motorun devir saylarnn eit olmasna dikkat ediniz. Reosta ilk bata en yksek diren deerinde olmaldr. Balayacamz yk yldz bal lamba grubu olabilir. lk aamada jeneratrden remenans gerilimi alnr. k gerilimi jeneratr geriliminden fazla olmamaldr. k

Jeneratr klarna jeneratrn etiketinde yazl olan g miktarn gemeyecek yk balaynz. Motoru altrp jeneratrn dnmesini salaynz. Uyartm akmn q-s-t reostas zerinden yava yava artrnz. k gerilimi istenilen deere geldii noktada uyartm akmn sabit braknz. Jeneratr klarna balanan ykleri (lambalar) devreye alnz.

Lambalar devreye alndktan sonra k geriliminde bir miktar azalma olabilir. Bu durumda uyartm akmn biraz daha artrarak k gerilimini istediiniz deere ayarlayabilirsiniz. ltnz lm sonularn arkadalarnzla karlatrnz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorularn cevaplarn Doru ve Yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Bir fazl ve fazl devrelerde etkin deer E=Emax.0,707 bantsyla bulunur. ( ) Jeneratrler genellikle bir veya fazl olarak imal edilir. ( ) Jeneratrlerin k gerilimlerinin sinsoidal olmas istenmez. ( ) fazl jeneratrlerin k gerilimi uyartm akmna bal olarak ayarlanabilir. ( ) Uyartm akm sfr iken jeneratr k gerilimi her zaman sfr volttur. ( ) Jeneratr balants yldz ise k gerilimi sinsoidal eriye daha yakn olur. ( ) Jeneratr sarglar ksa adml olarak sarlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

20

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlaynz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 lem Basamaklar Deney emasn incelediinizde amacn anlamadnz bir balant gryor musunuz? Jeneratre mekanik enerji salayacak uygun motor ile jeneratrn mekanik balantsn oluturabildiniz mi? Jeneratrn uyartm ularn q-s-t reostas zerinden D.C kaynaa balayabildiniz mi? Jeneratr klarna balanacak yk iin uygun seim yapabildiniz mi? Motoru altrp q-s-t reostasnn deerini klterek jeneratr klarndan uygun gerilim deeri aldnz m? Jeneratr klarna balanacak olan ykleri devreye alabildiniz mi? Ykler devrede iken klardaki gerilim dmn gzlemleyebildiniz mi? Uyartm akmn artrarak k gerilimini tekrar istenilen deere ykseltebildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam Evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

21

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Gerekli olan ara ve gereler saland zaman fazl sistemlerde yldz ve gen balantlar kurallara uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Yldz ve gen balantlarn gerekli olduu elektrik makineleri hakknda aratrma yapnz. fazl sistemlerin nerelerde kullanld hakknda bilgiler toplaynz. Yapacanz aratrmalar iin elektroteknik kitaplar ve enerji iletimi hakknda yazlan kitaplar size yardmc olacaktr. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.

3. YILDIZ VE GEN BALANTILARIN AVANTAJLARI VE KULLANIMI

Elektrik enerjisi generatrlerde genellikle fazl olarak retilir. fazl alternatif gerilimin retilmesin ve iletilmesin avantajlar dier sistemlerden daha oktur. fazl sistemlerde gerek enerjinin retilmesi ve tketilmesinde gerekse enerjinin transformatrler yardmyla iletilmesinde kullanlan balant guruplar vardr. Yldz balant ve gen balant bunlar arasnda en ok kullanlanlardr. Generatrlerde genellikle yldz veya gen balant kullanlr. Yldz balantnn gen balantya gre baz stnlkleri vardr. Bunlar maddeler halinde sralayacak olursak. Ayn u gerilimi elde etmek iin yldz balantda daha az sarm yeterli olmaktadr. rnein, 1000V. Gerilim elde etmek iin gen balantda 100 sarm gerekiyorsa, yldz balantda 58 sarm yeterli olmaktadr. Bu oran 1/1,73 kadardr. Yldz balantda ntr noktasndan bir u alnarak iki farkl gerilim elde edilebilmektedir. Yldz balantda k gerilimi sinsoidal eriye daha yakndr. Yldz balantda topraklama ilemi daha kolay yaplabilmektedir.

22

3.1. Ydz Balant

fazl sistemlerde adet sarg gurubu bulunmaktadr. Bu sarglardan birinci faza ait sargnn giri ucu U, k ucu Xdir. kinci faza ait sargnn giri ucu V, k ucu Ydir. nc faza ait sargnn giri ucu W, k ucu Zdir. Yldz balant yaplaca zaman k ular X-Y-Z birbirine balanr. ekil 3.1de yldz balant grlmektedir. Yldz balantda X-Y-Z ularnn birletii nokta sfr noktasdr.

ekil 3.1: Yldz balant

Yldz ve gen balantlarda klemens balantlarnn kolay yaplabilmesi iin sarg ular klemenslere U-V-W, Z-X-Y sralamasyla balanr.

3.2. gen Balant

gen balant ekil 3.2de grld gibi faz ular U-V-W ye balanr. U-Z, V-X, W-Y balantlar klemens zerinde yaplr. Bu balantnn kolay olmas iin X-Y-Z ular klemenslere Z-X-Y sralamas ile kartlr. gen balantda sfr noktas elde edilemez.

23

ekil 3.2: gen balant

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Laboratuarnzda bulunan eitli fazl jeneratrlerin ve motorlarn etiketlerinde olan balant ekillerini yaznz. Etiket deerine gre motor veya jeneratr balantsn yapnz. Balant motor iin yaplm ise altrmak iin uygun gerilim deerini tesbit ediniz.

neriler
Etikette birden fazla balant ekli olabilir. Bu durum sizi yanltmasn. Jeneratrlerde endktr ular I-K veya +,- olarak gsterilir. Ve bu ular doru gerilim kaynana balanr. Bizim lkemizde fazlar aras gerilim 380Vdur. Etiket zerinde gen iin 220V yazyorsa bu motoru gen balant ile altrmaynz.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorularn cevaplarn Doru ve Yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Yldz ve gen balant fazl sistemlerde kullanlr. ( ) Yldz balantnn gen balantya gre avantajlar vardr. ( ) Yldz balantda ntr noktas elde edilemez. ( ) gen bal generatrlerde ayn u gerilimini elde etmek iin daha az sarma ihtiya vardr. ( ) gen balantda topraklama ilemi daha kolay yaplr. ( ) Yldz balantda X-Y-Z ular birbirine balanr. ( ) gen balantda U-Z, V-X, W-Y klar birbirine balanr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

26

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

Deerlendirme ltleri
lem Basamaklar Laboratuvarnzda bulunan fazl motorlarn etiketlerinde 1 yazl olan balant ekillerini okuyabildiniz mi? Motorlarn etiketlerinde yazl olan yldz veya gen balanty 2 yapabildiniz mi? Yldz veya gen balant ile altrlacak olan motorla iin 3 uygulanacak gerilim deerini okuyabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam Evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

27

RENME FAALYET4 RENME FAALYET-4

AMA
fazl yldz ve gen sistemlerde verilen deerler ile hatasz olarak hat ve faz akmlarn hesaplayabileceksiniz.

4. HAT AKIMI HAT GERLM FAZ AKIMI FAZ GERLM DEERLERNN HESAPLANMASI
fazl sistemlerde gerek yldz gerekse gen balantlarda olsun hat akm ve gerilimi ile faz akm ve geriliminden bahsedilir. fazl sistemlerde fazlar aras akm ve gerilime hat akm ve hat gerilimi denilir. Faz ntr aras gerilime ve akma da faz gerilimi ve faz akm denilir.

4.1. Yldz Balantda Akm Ve Gerilimin Faz ve Hat Deerleri

Yldz balantda faz akm ile hat akm ayndr. ekil 4.1de grld gibi Ihat= Ifazdr. Faz gerilimi ile hat gerilimi arasnda ise Uhat= 3 .Ufaz bants vardr. rnek 1: fazl yldz bal ebekenin hat gerilimi 380V ise faz gerilimi ka volttur? Uhat = 3 .Ufaz ise Ufaz =

Uhat 3

380 3

= 220 V.

rnek 2: fazl yldz bal bir sistemin faz gerilimi 100V ise hat gerilimi ka volttur? Uhat = 3 .Ufaz ise Uhat = 1,73 . 100 = 173V rnek 3: fazl yldz bal bir devrede hat akm 15A ise faz akm ka amperdir? Ihat = Ifaz olduuna gre Ihat= 15Adir.

28

ekil 4.1: Yldz balantda akm ve gerilimler

4.2. gen Balantda Akm ve Gerilimin Faz ve Hat Deerleri

gen balantda ekil 4.2de grld gibi faz gerilimi ile hat gerilimi birbirine eittir. Yani Ufaz = Uhat. Faz akm ile hat akm arasnda ise Ihat = vardr.

3 . Ifaz bants

rnek 1: fazl gen bal bir sistemde faz akm 10A ise hat akm ka amperdir?

Ihat =

3 . Ifaz ise Ihat =

3 . 10 = 1,73 . 10 = 17,3 Adir. 20 = 11,56 Adir. 1,73

rnek 2: fazl gen bal bir sistemde hat akm 20A ise faz akm ka amperdir?

Ihat =

3 . Ifaz ise Ifaz =

Ihat 3

ekil 4.2: gen balantda akm ve gerilimler

29

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorular cevaplayarak faaliyette kazandnz bilgi ve becerileri lnz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. fazl yldz bal bir sistemde faz akm 10A ise hat akm ka amperdir? A) 10A B) 49A C) 15A D) 20A fazl yldz bal bir sistemde hat gerilimi 380V ise faz gerilimi ka volttur? A) 380V B) 220V C) 270V D) 200V fazl yldz bal bir sistemde faz gerilimi 100V ise hat gerilimi ka volttur? A) 220V B) 380V C) 173V D) 200V fazl gen bal bir sistemde faz gerilimi 380V ise hat gerilimi ka volttur? A) 150V B) 100V C) 220V D) 380V fazl gen bal bir sistemde faz akm 20A ise hat akm ka amperdir? A) 34,6A B) 20A C) 15A D) 27A fazl gen bal bir sistemde hat akm 25A ise faz akm ka amperdir? A) 16A B) 25A C) 14,45A D) 30A

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Cevaplarnzn hepsi doru ise bir sonraki renme faaliyetine geebilirsiniz.

30

RENME FAALYET5 RENME FAALYET-5

AMA
fazl sistemlerde hatasz olarak g hesaplamalar yapabileceksiniz.

5. FAZLI SSTEMLERDE G HESAPLAMALARI

Daha nceki renme faaliyetlerinden de rendiiniz gibi fazl sistemlerde yldz ve gen balant ile oluturulan devreler vard. fazl devre dengeli ise her fazdan da geen akm ayn deerdedir. Eer fazl devre dengeli ise devrede harcanan aktif g ; P=

3 . U . I . Cos formlyle hesaplanr. Bu formle;

P : Devrede harcana g (W) U : Fazlar aras gerilim (V) I : Hat akm (A) Cos : Devrenin g katsaysdr. rnek 1: fazl 380V faz gerilimi olan bir jeneratr dengeli yldz bal yke baland zaman 20A akm ekiyor. Devrenin g katsays 0,8 ise ekilen g ka wattr? P= P=

3 . U . I . Cos ise 3 . 380 . 20 . 0,8 =10518,4 Wdr.

rnek 2: Dengeli fazl devrede fazlar aras gerilim 220V, bir faz akm 50 A, ve devrenin g katsays 0,7 ise devrede harcanan g ka wattr. P= P=

3 . U . I . Cos ise 3 . 220 . 50 . 0,7 = 13321 W dr.

rnek 3: fazl bir jeneratr dengeli gen bal yke baland zaman 30A akm ekiyor. Jeneratrn fazlar aras k gerilimi 380 Vdur. Devrenin g katsays 0,6 ise harcanan g ka wattr? P = 3 . U . I . Cos ise P = 3 . 380 . 30 . 0,6 = 11833,2 Wattr. fazl dengeli sistemlerde devrenin grnr ve reaktif gleri,

3 Uhat.Ihat Q= 3 Uhat.Ihat.Sin
S= Formlleriyle hesaplanr. 31

Eer fazl yk dengesiz ise her bir ykn harcad g bulunmaldr. Toplam harcanan g ise bu gcn toplamna eit olacaktr. ekil 5.1de dengesiz gen bal direnlerin harcad gc bulalm.

ekil 5.1

Devrede harcanan toplam gc bulabilmemiz iin Z1, Z2, Z3 yklerinde harcanan gleri ayr ayr bulmamz gerekecektir. Devrede her bir yk zerinden geen akmlar hesapland zaman IRS = 18A , IST= 17,4A ve ITR = 22A olarak bulunur. Buradan; P1= 182.10 W P2= 17,42 .12 W P3= 122 .8 W bulunur. PT=P1+P2+P3 olduu iin PT=10745W eder. fazl dengeli veya dengesiz yklerde wattmetre kullanlarak harcanan aktif gc bulabiliriz. Bunun iin yaplan eitli wattmetre balantlar vardr. ekil 5.2deki balanty devremizin dengeli veya dengesiz, yldz veya gen olmas fark etmeksizin balayabiliriz. Devredeki wattmetreden okuduumuz deerlerin toplam devrenin toplam gcn verecektir.

32

ekil 5.2: fazl sistemde wattmetre balants

33

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorular cevaplayarak faaliyette kazandnz bilgi ve becerileri lnz. 1. fazl 380V faz gerilimi olan bir jeneratr dengeli yldz bal yke baland zaman 40 A akm ekiyor. Devrenin g katsays 0,8 ise ekilen g ka wattr? A) 21036,8W B) 22036,8W C) 23215,4W D) 21,352,5W Dengeli fazl devrede fazlar aras gerilim 220V, bir faz akm 100A, ve devrenin g katsays 0,7 ise devrede harcanan g ka wattr? A) 21036W B) 22642W C) 33215,4W D) 2352,5W fazl bir jeneratr dengeli gen bal yke baland zaman 60A akm ekiyor. Jeneratrn fazlar aras k gerilimi 380 Vdur. Devrenin g katsays 0,6 ise harcanan g ka wattr? A) 11036W B) 32642W C) 23666,4W D) 23352,5W fazl devrelerde watmetrelerin gstermi olduu g hangi gtr? A) Reaktif g B) Aktif g C) Grnr g D) Hepsi fazl dengesiz ykl devrelerde toplam g nedir? A) PT=P1+P2+P3 B) PT=3.P1 C) PT=3.P2 D) Hepsi

2.

3.

4. 5. 6.

fazl dengeli yklerde grnr g forml aadakilerden hangisidir? A) S= 3 .I.U B) S=3.P1 C) S=3.U.I.Sin D) S=U.I

7.

fazl dengeli yklerde reaktif g forml aadakilerden hangisidir? A) Q= 3 .I.U B) Q=3.P1 C) Q= 3 .U.I.Sin D) Q=U.I

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Cevaplarnzn hepsi doru ise bir sonraki renme faaliyetine geebilirsiniz.

34

RENME FAALYET6 RENME FAALYET6

AMA
Bu renme faaliyetinin sonunda daimi mknatsl alternatrleri teknie uygun olarak altrabileceksiniz.

6. DAM MIKNATISLI ALTERNATRLER

Daimi mknatsl alternatrler daha ok zel amal ve kk gl olarak imal edilir. Bu tip jeneratrlerde uyartm sargs yerine daimi mknats kullanlr. Daimi mknatsl jeneratrlerin endvileri dner ksmda yaplrsa, endklenen gerilimin d devreye alnmas iin fra ve bileziklere ihtiya duyulmaktadr. ekil 6.1de daimi mknatsl bir fazl jeneratr ve jeneratr oluturan paralar grlmektedir.

Resim 6.1: Bir fazl daimi mknatsl alternatr

ekil 6.1de saat ynnde hareket ettirilen daimi mknatsl jeneratr endvisinde sinsoidal alternatif gerilim indklenmektedir. Sinsoidal gerilimin oluumu hakknda ayrntl bilgi renme faaliyeti birde anlatld iin burada fazla deinilmeyecektir. Sabit mknatsl alternatrlerde uyartm sargsnn bulunmay k gerilimlerinin regle ilemini zorlatrmaktadr. Bunun iin sabit mknatsl alternatrlerin besledii yklerin de sabit ykler olmas tercih edilir. Aksi durumda k geriliminin regle edilmesi gerekmektedir. 35

Resim 6.2de sabit mknatsl basit bir alternatr grlmektedir. Hareket ettirilen kol sabit mknats dndrerek dner manyetik alan retmektedir. Dner manyetik alan statordaki sarglar zerinde alternatif gerilim indkleyerek lambalarn yanmasn salamaktadr. Mknatsn manyetik alan iddeti sabit olduu iin retilen gerilimin deeri alternatrn dn hzna baldr.

Resim 6.2: Daimi mknatsl rotoru olan alternatr

Resim 6.2de grlen deneysel amal yaplm olan alternatrde fra ve bileziklere gerek duyulmamtr. nk endvi sarglar sabittir. Hareketli olan ise mknatstr. Mknatsn zerinde herhangi bir sarg bulunmamaktadr. Daimi mknatsl alternatrler senkron motor olarak kullanlabilir. Yani endvi sargsna alternatif gerilim uyguladmz zaman daimi mknats dnmeye balar. Bu konu senkron motorlarn anlatld kitaplarda daha ayrntl olarak incelenmektedir.

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Sabit mknatsl bir jeneratr kna bir voltmetre balaynz. Jeneratre mekanik enerji verecek bir D.C motor balaynz. D.C motoru altrarak devir saysn yava yava ykseltiniz. Voltmetreden kaydediniz. okuduunuz deerleri

neriler
alrken gerekli emniyet tedbirlerini almay unutmaynz. Jeneratr klarndaki gerilim alternatif gerilim olduu iin voltmetrenizin A.C voltmetre olmasna dikkat ediniz. D.C motor devir ayar kolay olduu iin tercih edilmitir. Yapacanz uygulamada devir ayar yapan farkl tip bir motor da kullanabilirsiniz.

k gerilimi jeneratrn anma gerilimine ykseldikten sonra motor devir saysn sabitleyiniz.

37

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorularn cevaplarn Doru ve Yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. ( ) Daimi mknatsl alternatrlerde endktr sargs bulunmaz. ( ) Daimi mknatsl alternatrlerde endvi sargs bulunmaz. ( ) Daimi mknatsl alternatrlerde k gerilimi jeneratrn devir saysna gre deiir. ( ) Daimi mknats, statorda yani sabit ksmda ise bu tip alternatrlerde gerilimin d devreye alnabilmesi iin fra ve bilezikler kullanlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.

38

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

Deerlendirme ltleri
lem Basamaklar 1 2 3 Alternatr kna balanacak uygun voltmetre tercihi yapabildiniz mi? Alternatre mekanik enerji verecek motor seimi yapabildiniz mi? Motorun devir saysn ykselttiimizde alternatr kndaki gerilim deerinde oluan ykselii gzlemleyebildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz.

39

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Modl ile kazandnz bilgi ve becerileri aadaki sorular cevaplandrarak belirleyiniz. OBJEKTF TEST (LME SORULARI) Aadaki sorularn cevaplarn Doru ve Yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ) Fra ve bilezikler endvide retilen alternatif gerilimin d devreye alnmasn salar. ( ) Manyetik alan ierisinde kalan bir iletken manyetik kuvvet izgilerini dik olarak keserse zerinde maksimum gerilim indklenir. ( ) fazl jeneratrlerin k gerilimi uyartm akmna bal olarak ayarlanabilir. ( ) Jeneratrlerde Kutup sarglarnn ular I-K veya +,- iaretleri ile gsterilir. ( ) Uyartm akm sfr amper iken jeneratr k gerilimi her zaman sfr volttur. ( ) gen balantda U-Z, V-X, W-Y klar birbirine balanr. ( ) Jeneratr balants yldz ise k gerilimi sinsoydal eriye daha yakn olur. ( ) Jeneratrlerde yldz balantnn gen balantya gre avantajlar vardr. ( ) Daimi mknatsl alternatrlerde k gerilimi jeneratrn devir saysna gre deiir. ( ) Daimi mknatsl alternatrlerde endktr sargs bulunmaz. Aadaki sorular cevaplayarak modlle kazandnz bilgi ve becerileri lnz. 11. 12. 13. fazl yldz bal bir sistemde faz gerilimi 100V ise hat gerilimi ka volttur? A) 220V B) 380V C) 173V D) 200V fazl gen bal bir sistemde faz akm 20A ise hat akm ka amperdir? A) 34,6A B) 20A C) 15A D) 27A fazl bir jeneratr dengeli gen bal yke baland zaman 60A akm ekiyor. Jeneratrn fazlar aras k gerilimi 380 Vdur. Devrenin g katsays 0,6 ise harcanan g ka wattr? A) 11036W B) 32642W C) 23666,4W D) 23352,5W fazl devrelerde wattmetrelerin gstermi olduu g hangi gtr? A) Reaktif g B) Aktif g C) Grnr g D) Hepsi

14.

40

PERFORMANS TEST (YETERLK LME)

Modl ile kazandnz yeterlikleri aadaki kriterlere gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1- Dner manyetik alan ierisindeki bobinde gerilimin nasl indklendiini anladnz m? 2- A.C tip jeneratrn paralarn ve alma prensibini kavradnz m? 3- Tek ve faz prensiplerini kavradnz m? 4- Bir fazl ve fazl jeneratrlerin balantlarn yapp altrabildiniz mi? 5- fazl bir motoru yldz ve gen balant yaparak altrabildiniz mi? 6- fazl devrelerde hat akm, hat gerilimi, faz akm, faz gerilimini hesaplayabildiniz mi? 7- fazl devrelerde g hesaplamalarn yapabildiniz mi? 8- Daimi mknatsl alternatr uygun devir saysnda teknie uygun olarak altrp istenilen k gerilimini alabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda hayr cevaplarnz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

41

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 D D Y Y Y D D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 D D Y D Y D D

RENME FAALYET3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 D D Y Y Y D D

RENME FAALYET4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 42 A B C D A C

RENME FAALYET5 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 A B C B A A C

RENME FAALYET6 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 D Y D D

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 DORU DORU DORU DORU YANLI DORU DORU DORU DORU DORU C A C B

43

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

ATE M. Hsamettin, M. Adnan PENT, Elektrik Makinelerinin Esaslar, Ankara, 1990. MARTI . Baha, M. Emin GVEN, Elektroteknik Cilt II MEB, stanbul, 1996. PENT M. Adnan, Elektrik Makineleri, Ankara,1975. SAKAN A. Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri Problem zmleri, stanbul. www.tpub.com

44

KAYNAKA KAYNAKA
ATE M. Hsamettin, M. Adnan PENT, Elektrik Makinelerinin Esaslar, Ankara, 1990. ERSZL Ahmet, Ders notlar, Kayseri. MARTI . Baha, M. Emin GVEN, Elektroteknik Cilt II, MEB, stanbul, 1996. PENT M. Adnan, Elektrik Makineleri, Ankara,1975. SAKAN A. Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri Problem zmleri, stanbul. www.agtservices.com www.ecae.com www.eng.uct.ac.za/~victor/electric/ACDC.htm www.ere.com.tr www.oldengine.orgmembersdieselStuartStuart2.htm www.repro-works.com www.surioverseas.com www.tpub.com www.tkk.fi/Yksikot/Sahkomagnetiikka/kuvia/magn/VeiviKela.jpg www.tpub.com/content/neets/14177/css/14177_80.htm www.ttauto.co.uk

45