KMR VE KMR ANALZLER I I

Aycan RCAN I I 9919366

Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendisligi Blm staj al mas raporu s olarak hazrlanm tr. s

Ekim, 2005

KMR VE KMR ANALZLER I I

Aycan RCAN I I Hacettepe niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, 06532, Beytepe, Ankara

z
Bu al ma, Hacettepe niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendisligi Bs lm lisans egitimi kapsamnda grenim gren yazarn egitim sresi boyunca elde ettigi teorik bilgileri uygulamasn, mesleki tecrbe kazanp, mhendislik derecesine hak kazanmasn amalayan staj al masnn raporu olarak hazrlanm tr. Hacets s tepe niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvarnda gerekle tirilen staj al masnda, kmr ve kmr analizleri hakknda s s bilgi sahibi olunmu ve bu bilgiler uygulamaya geirilerek mesleki tecrbe kazanlm s s tr. Staj sresi boyunca kmr ve kmr analizleri hakknda teorik bilgiler edinilmi , s laboratuvarda kullanlan cihazlarn kullanm grenilmi ve staj amac dogrultusunda s deneyler yaplm tr. s Anahtar Kelimeler: kmr, kmr analizi, mineraloji, petrogra, uucu kl, taban kl

Tesekkr
Stajyer grenci, kendisini stajyer olarak kabul eden, bilimsel ve laboratuvar destekle rinden dolay laboratuvar sorumlusu Prof. Dr. Ali Ihsan Karayigite, staj ve laboratuvar al malarnda emegi geen Ara . Gr. Ylmaz Buluta ve stajda yaplan baz al s s s malardaki yardmlarndan dolay Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm laboratuvar elemanlarna te ekkr eder. s

indekiler I
1 GRS I I 1.1 Stajn Konusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Stajn Amac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 STAJ YAPILAN KURULUS HAKKINDA BLGLER I I 2.1 Kurulu un Ad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 2.2 Kurulu un Yeri s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Kurulu un Organizasyon Semas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 2.4 Kurulu un Esas al ma Konusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s s 2.5 Kurulu un Tarihesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3 KMR OLUSUMU VE ZELLKLER I I 3.1 Turba Bataklklarnn Kkeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.1 Bitki rts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.2 Iklim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3 Paleocografya ve Tektonik Konum . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Kmr Damarlarnn Baz zelliklerinin Geli mesinde nemli Rol Oys nayan Faktrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Olu um Tr (Otokton, Allokton) . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.2.2 Turba Olu turan Bitki Topluluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.2.3 evre Ko ullar (Telmatik, Limnik, Ac-Deniz, Kalsiyumca Zengin) s 3.2.4 Beslenme Girdisi (trok, Oligotrok) . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.5 pH Degeri, Bakteri Etkinligi ve Kkrt . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.6 Turba Scaklg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.7 Redoks Potansiyeli (Aerobik, Anaerobik) . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Turba Olu umu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.3.1 Bitkilerin Kimyasal Bile imi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.3.2 Turba Olu umu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.4 Kmrle me s 3.4.2 Turba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Odun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3 Kahverengi Kmr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 4 5 5 6 6 6 7 7 8 8 9 10 10 10 11 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 4 4

3.4.4 Ta kmr ve Antrasit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.4.5 Kmrle mede Basncn, Scaklgn ve Zamann nemi . . . . . s 3.5 Kmrle me Srasnda Olu an Gaz rnler . . . . . . . . . . . . . . . . s s 3.6 Kmrle me ve Kayalarn Diyajenezi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.7 Kmr Trleri ve Snamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8 Kmrlerin Fiziksel zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8.1 Gzeneklilik (Porozite) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8.2 Gaz Emme (Absorpsiyon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8.3 zgl Agrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8.4 Mikro Sertlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8.5 Yanstma (Reeksiyon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9 Kmrlerin Kimyasal zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9.1 Oksidasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9.2 zclerde Erime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9.3 Hidrojenasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9.4 Kokla ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 4 KMR PETROGRAFS I I 4.1 Maserallerin Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Maseral Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 nertinit Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 4.3 Mikrolitotipler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Litotipler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Vitren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Klaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.3 Dren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.4 Fsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Mineraller ve Eser Elementler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 KMR ANALZLER I I 5.1 Toplam Nem Analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Tane Boyu Analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Toplam Kkrt Analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Nem, Kl, Uucu Madde ve Bagl Karbon Analizleri . . . . . . . . . . . . 1

13 14 15 16 17 18 18 18 19 19 19 19 20 20 20 21 21 21 22 24 24 24 24 25 25 25 25 26 26 28 28 30

 5.5 Isl Deger Analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 STAJDA YAPILAN ALISMALAR 6.1 Laboratuvar al malar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 6.1.1 rneklerin Laboratuvara Ula mas . . . . . . . . . . . . . . . . . s 6.1.2 Kaba Kimyasal Analizler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.3 Optik Mikroskop al malar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 7 SONULAR

30 31 31 32 32 33 37

Sekiller Dizini
Sayfa Sekil 1 Analiz iin hazrlanan rnekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 2 Kurutma ve agrlk lmede kullanlan cihazlar . . . . . . . . . . . . Sekil 3 Tane boyu analizi iin kullanlan eleklerden birisinin grnm . . . Sekil 4 Kkrt analizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 5 LECO TGA Analiz Cihaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 6 IKA C-4000 kalorimetre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 7 Yanstma Mikroskobu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 8 Elminit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 9 Hminit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sekil 10 Korpohminit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 28 29 29 30 31 33 34 35 36

izelgeler Dizini
Sayfa izelge 1 Turba - Kahverengi Kmr Ayrm . . . . . . . . . . . . . . . . . . izelge 2 Kahverengi kmr-ta kmr ayrmnda kullanlan parametreler . s izelge 3 Kmrlerin ASTM snamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . izelge 4 Ta kmrlerin maseral gruplar ve maseralleri . . . . . . . . . . . . s izelge 5 Ta kmrlerin vitrinitleri ve kahverengi kmrlerin hminitleri aras sndaki ili ki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s izelge 6 Kmrde bulunan minerallerin snamas . . . . . . . . . . . . . . izelge 7 Toplam nem analizi degerleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 26 32 11 13 18 23

1 GRS I I
1.1 Stajn Konusu

Stajn konusunu, Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Labora tuvarnda yaplan teorik ve pratik al malara katlarak kmr ve kmr ile ilgili diger s konular grenmek olu turmaktadr. Bu dogrultuda, laboratuvarda edinilen teorik bilgis lere ek olarak kaba kimyasal kmr analizleri, kmr petrograsi al malar, termik s santrallarda yanan kmrlerde ve yanma sonucunda olu an uucu ve taban kllerinde s mineralojik ve petrograk analizler yaplm tr. s

1.2

Stajn Amac

Yaz dnemi stajnn amacn grencinin dnem iinde okulda grendigi teorik bilgilerin staj yaplan kurulu ta bizzat uygulanmas, grencinin i hayatn ve al malarn nasl s s s yrtldgn grenmesi olu turmaktadr. s

2 STAJ YAPILAN KURULUS HAKKINDA BLGLER I I

2.1 Kurulusun Ad

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvar.

2.2

Kurulusun Yeri

Hacettepe niversitesi, Beytepe, Ankara

2.3

Kurulusun Organizasyon Semas

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blmnde, Genel Jeoloji, Maden Yataklar - Jeokimya, Mineraloji - Petrogra, Uygulamal Jeoloji ve Hidrojeoloji Anabilim dallar bulunmaktadr.

2.4

Kurulusun Esas alsma Konusu

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blmnde lisans dzeyinde Jeoloji ve Hidrojeoloji Mhendisligi seklinde iki ayr egitim program yrtlmektedir. Jeoloji M hendisligi egitim programnn amac Genel Jeoloji, Ekonomik Jeoloji, Maden Yataklar ve Degerlendirilmesi ile Mhendislik Jeolojisi (Jeoteknik) konularnda; Hidrojeoloji M hendisligi egitim programnn amac ise yeralt ve yzey su kaynaklarnn degerlendirilmesine ynelik elemanlar yeti tirmektir. Blmn, Genel Jeoloji, Hidrojeoloji, Maden s Yataklar - Jeokimya, Mineraloji - Petrogra, Uygulamal Jeoloji Anabilim Dallar bulunmaktadr.

2.5

Kurulusun Tarihesi

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm 1968 ylnda kurulmu tur (Pross pectus of Engineering Faculty, 19941995).

3 KMR OLUSUMU VE ZELLKLER I I

3.1 Turba Bataklklarnn Kkeni

Bu blmde anlatlan teorik bilgiler (Kksoy, 1985)dan derlenmi tir. s Kmr damarlar genellikle bataklklarda biriken turbalardan olu ur. Bir turba bas taklgnn olu umunda a agdaki faktrler ok nemlidir (Stach et al., 1982). s s Bitki rts Iklim Paleocografya ve Tektonik Konum 3.1.1 Bitki rts

Kmr damarlarnn olu abilmesi iin ncelikle yogun bitki toplulugunun bulunmas ges reklidir. A agdaki paragraarda kmr olu umuna katlm bitkilerin jeolojik zamanlar s s s s boyunca gsterdikleri degi imler ana hatlaryla belirtilmi tir. s

Bilinen en ya l kmrler, Michigandaki antrasitlerdir1 . Bu kmrler yeryzeyinde s ok az olarak bulunurlar. Mikroskopik al malar sonucunda bu kmrlerin alg ve mans tarlardan olu tugu saptanm tr. s s Siluriyende otsu bitkiler (Psilophyta) sadece deniz sahilleri boyunca geli mi lerdir. s s Karasal bitkiler amurlar iinde ya am lardr. Lagn ve karasal litolojik birimler aras s snda ok ince kmr damarlar bulunmu tur. s Alt ve Orta Devoniyen karasal bitkileri otsu, allk ve basit sporlu bitkilerden (sphenopsida ve Pteridopsida) olu mu tur. Bu bitkilerden ince kmr damarlar meys s dana gelmi tir. st Devoniyen srasnda Cyclostigma yosunlar ve Archaeopterisin s agaca benzeyen bitkileri yaygnla m tr. st Devoniyen srasnda karasal bitkilerin yes s terince geli ememesi nedeniyle kmr damarlar olu amam tr. Diger taraftan, ekonos s s mik neme sahip olmayan Devoniyen kmr damarlarn olu turan bitkiler Karbonifer s kmrlerini olu turan bitkilere (Peridophyta, Equisetophyta) benzerlik gsterirler. s Alt Karboniferde yosunlar, zellikle Lepidendron, at kuyruklar ve Aspidium trleri yaygnla m tr. st Karbonifer, bitml kmr/ta kmr periyodudur. Bu zamanda s s s Lepidendron ve Sigillarial orman bataklklar ok yaygnla m ve Sigillarialar aras s snda Calamitean sazlklar geli mi tir. Ancak, Karboniferde turba olu turan bitkiler s s s gen jeolojik zamanlara kadar devam edememi lerdir. s Sovyetler Birliginin nemli Permiyen kmr damarlar Gymnosperm Cordaiteslerden olu mu tur. Bu bitkiler, st Karboniferin daha st ksmlarndan itibaren gittike artas s cak sekilde ogalm lardr. s Alt ve st Kretase arasnda ok hzl bitki rts geli imi olmu ve Kuzey Amerika, s s Avrupa, Japonya ile Avustralyadaki st Kretase ve Tersiyer bataklklar Angiosperm bitki rtleriyle doldurulmu tur. s Mesozoyik ve zellikle Tersiyer bataklk bitkileri, Karbonifer bitki rts ile kar s la trlrsa ondan daha e itli ve daha belirgin oldugu gzkmektedir. Diger taraftan, s s st Paleozoyik bitki rtleri kaln kabuklu, ince odunludurlar. Mesozoyik bitki rtleri olan Gymnospermler kaln odunlu, ince kabuklu ve reinece zengindirler. Tersiyer igne yaprakllar ise daha yksek reineli agalardan olu mu lardr. s s
1

%98den fazla karbon ieren Shungite

3.1.2 klim I Nemli ve scak iklimlerde bitki rts ok bol ve orman bataklktar saz ve yosun bataklklarna gre daha fazladr. Bir tropikal bataklk 7 - 9 ylda kendisini yenileyebilir ve bu srada agalarn ykseklikleri 30 metreye ula abilir. Buna kar n, ayn zaman iinde s s lman zonun Alnus bataklk ormanlarndaki agalarn boylan 5 - 6 mdir. Jeolojik zamanlarda nemli turba olu umlan nemli scak iklimlerde geli mi tir. Kus s s zey Amerikada olu an st Karbonifer, st Kretase ve Alt Tersiyer ya l zengin kmr s s yataklar buna iyi bir rnektir. Ancak, gney yarm krede ve Sibiryada nemli ve soguk iklimlerden olu mu zengin kmr yataklar da vardr. s s 3.1.3 Paleocografya ve Tektonik Konum

Kaln turba yataklarnn ve bunlardan da kmr damarlarnn olu abilmesi iin nces likle: Olu an turbann korunabilmesi iin yeralt su tablasnn yava ve devaml yksels s mesi, yani kme, Denizin ve nehirlerin ta yc etkisinden turba bataklklarnn korunmas s gerekmektedir. Yeralt su tablas ok hzl ykselirse bataklklar, glsel veya denizel kellerin (kil, marn ve kireta ) etkisinde kalr ve turba yerine bu keller depolanr. kme ok s yava olursa bitkilerin ryerek olu turduklar turbalar, oksitlenerek yok olur. Bylece s s bir blgede ekonomik kmr damarlarnn olu mas tektonik ve paleocograk ili kilere s s de bagldr.

3.2

Kmr Damarlarnn Baz zelliklerinin Gelismesinde nemli Rol Oynayan Faktrler

A agdaki faktrler kmr damarlarnn baz zelliklerinin geli mesinde nemli rol oys s nar (Stach et al., 1982). Olu um tr s Turba olu turan bitki topluluklar s 4

 evre ko ullar s Beslenme girdisi pH degeri, bakteri etkinligi ve kkrt Turba scaklg Redoks potansiyeli 3.2.1 Olusum Tr (Otokton, Allokton)

Otokton kmrler bitkilerin olduklar yerde, allokton kmrler orijinal yerlerinden ba ka s yerlere ta nm bitki kalntlarnn olu turdugu turbalardan meydana gelir. sletilebis s s I lir kmr damarlarnn ogu otoktondur. Bu tr olu umlarda kmr damarlarnn ks mrle mi aga gvdeleri damar dzlemine diktir. Allokton kmrler genellikle mineral s s maddelerce zengindirler. 3.2.2 Turba Olusturan Bitki Topluluklar

Bitki topluluklar esas alnarak 4 tip bataklk tr ayrlabilir: Su bitkileri ieren ak su alanlar Ak saz bataklklar Orman bataklklar Yosun bataklklar Nemli iklimlerde turbala ma gllerde olu maktadr. Karadan gln merkezine dogru s s yosun turbas, orman turbas, saz turbas, gitya ve amur yer alr. Saz bataklklar, orman bataklklarna gre daha fazla su ve protein, daha az lignin ierirler. Orman turbalarndan olu an vitrinitler genelde telinit ve telokollinit, saz turbalarndan olu an s s vitrinler ise desmokollinittir. Gln tabannda olu an gitya (organik amur), su iinde s yzen bitkilerin hayvanlarn kalntlarndan olu ur. Gityadan olu an kmrlerde vitrinit s s genelde azdr.

3.2.3

evre Kosullar (Telmatik, Limnik, Ac-Deniz, Kalsiyumca Zengin)

Turba olu umu bir d etki olmadan yerinde meydana gelmi ise (r. orman turbas, s s s v.b.) kmr fasiyesi telmatik veya karasal olarak tanmlanr. Limnik veya sualt kmr fasiyesinde keller bataklk gllerinde veya glcklerinde toplanr. Ac-deniz ortamnda olu an kmrler belirgin zellikler gsterirler. Bu kmrler, genellikle kl, kkrt, s azota zengindirler ve denizel fosil ierirler. Bu tr kmrlerdeki hmik maddeler, yk sek pH ve nemli bakteri etkinligi nedeniyle ayr m lardr. Sonuta kmrdeki vitrinler s s hcre yaplarn kaybetmi lerdir. Denizden etkilenmi kmrlerdeki yksek kkrt ies s riginin nedenleri ise, deniz suyundaki slfat iyonlarnn fazlalg ve anaerobik bakteri faaliyetinin artmasndandr. Kalsiyumca zengin bataklklarda olu an kmrler, denizden etkilenmi kmrlere s s benzerlik gsterirler. Bu bataklklarda pH degerinin yediden fazla olmas nedeniyle bakteri etkinligi yogundur. Bu yzden bitkiler hzla bozunurlar ve hminitle me, jels le me erken ba lar. Kalsiyumca zengin kmrler neredeyse her zaman limnik zelliks s ler gsterirler. Bataklk faunalarnn iskeletleri ve kalkerli kabuklar, ogu bataklklarda hmik asitler tarafndan znmelerine kar n, kalsiyumca zengin turbalarda korunas bilmektedir. 3.2.4 Beslenme Girdisi (trok, Oligotrok)

Bir turba bataklg bitki beslenmesine gre trok ve oligotrofk bataklklara ayrlabilir. s Bir turba bataklg nemliligini yeralt suyundan kar lyorsa trok, atmosferik yag lars dan kar lyorsa oligotroktir. Turba bataklg nemliligini hem yeralt suyundan hem de s s atmosferik yag lardan kar lyorsa bu gei tipine mezotrok ismi verilmektedir. s s 3.2.5 pH Degeri, Bakteri Etkinligi ve Kkrt

Bir turbann asidikligi, bakteriyel ya am ve bitki kalntlarnn yapsal, kimyasal bozuns malarn etkiler. Bir turbann asidiklik derecesi; su getirimine, temel kayacn trne, bitki topluluklarna, oksijence beslenmesine ve hmik asit konsantrasyonuna bagldr. ogu bakteriler, ntral-ok zayf bazik ortamda (pH 7.0 - 7.5) ya arlar. Bakteriler, daha s fazla asidik bataklklarda ya ayamazlar. Byle ortamlarda bitki yaplar kmrlerde kos runarak kalabilirler. Ancak, baz mantarlar pH degerinin 4n altnda olmas halinde de ya amlarn srdrebilmektedirler. s 6

 Bir turba kesitinde, ogu bakteriler derinlikle azalrlar. Turbann st ksmlarnda mantarlar ve aerobik bakteriler atmosferden oksijen alarak kolay znen karbonhidratlar ( eker, ni asta gibi) ve daha sonra selloz, hemisellozu bozundururlar. Bu dus s rumda turba; lignin, tannin, yag, mum, reine, sterol, pigment, sporopollen, ktin ve sberince zenginle ir. Derinde ya ayan anaeorobik bakteriler ise organik maddelerin s s oksijenlerini kullanarak hidrojence zengin bir ortam olu tururlar. s Turba bataklklarnda ve organik amurlarda kkrt bakterilerinin nemli rol vardr. Bu bakteriler, slfat iyonlarn kkrte indirgeyerek pirit ve markazitin olu umuna s olanak saglarlar. Bir turbada kkrt; bitkisel ve hayvansal proteinlerden, byk lde bakteriyel proteinlerden, nehirlerle ve/veya deniz suyu ile getirilen slfat iyonlarndan saglanabilir. Demir ise yeralt suyunda iyonlar seklinde olmasa bile hemen her yerde ferrosilikat mineralleri seklinde bulunmaktadr. 3.2.6 Turba Scaklg

Turba yzeyinin scaklg birincil bozunmada ok nemlidir. Scak ve nemli iklimlerde bakteri ya am, lman zonlardan daha fazladr. Bu yzden scak ve nemli iklimlerde s kimyasal sreler daha abuk ba lar. Gney Floridadaki gncel turba bataklgnda 24 s - 28 Clik scaklk llm tr. Sellozun turba bakterilerince bozunabilmesi iin en s uygun scaklgn 35 - 40 C arasnda oldugu belirtilmektedir. 3.2.7 Redoks Potansiyeli (Aerobik, Anaerobik)

Bir turba bataklgnda redoks potansiyeli, hem turba olu umunda hem de bakteri ets kinliginde birincil neme sahiptir. Bir turba bataklgndaki, turba yzeyinde snrsz oksijen girdisi varken derinlere dogru oksijen girdisi azalmaktadr. Oksijence beslenmenin fazla oldugu turba yzeyine yakn blgede aerobik bakteriler, mikrofaunalar ve mantarlar ya arlar. Aerobik baktes riler, atmosferdeki ve taze su iindeki oksijeni alarak organik maddeleri paralarlar. Derinlerdeki anaerobik bakteriler, organik maddelerin oksijenlerini alarak hidrojence zengin rnlerin olu masn saglarlar. Turba olu umu, oksijence beslenmenin snrl s s oldugu turba yzeylerinden itibaren ba lamaktadr. Bu srete hmik asitler karaktes ristik rnlerdir.

3.3
3.3.1

Turba Olusumu
Bitkilerin Kimyasal Bilesimi

Turba olu umunun kimyasal ynn daha iyi anlayabilmek iin bitkilerin ierdikleri ors ganik bile iklerin bilinmesi gerekir. rmeye kar dayankllg gz nne alarak az s s dayankldan ok dayanklga dogru organik maddelerin ba lcalar a agda ksaca tas s ntlm lardr. s Proteinler: Amino asitlerin kompleks bir kar m seklindedir. C, H, O, N, S ve P s ieren yksek molekllerden olu mu tur. Ortalama olarak %50 - 55 C, %5 - 7.5 H, s s %20 - 25 O ve %15 - 20 N ierirler. Proteinler; bitkilerin protoplazma, hcre suyu, tohum, kk ve etli yaplarnda bulunur. Bitkilerdeki miktar olduka az olmakla beraber kmr ve bitmlerdeki azotun kaynagn olu tururlar. ok abuk rrler. s Seker, Nisasta, Pektik Maddeler, Zamklar: Hepsi karbonhidrat olup Cx (H2 O)y genel formlyle ifade olunurlar. En basit olanlar sekerler olup suda kolaylkla z nrler. Ni astalar ok daha fazla atomlu olup sekerlerin polimerizasyonu sonucunda s olu urlar. Genel formlleri (C6 H10 O5 )n seklindedir. Pektik maddeler, zamklar kolayca s znebilen yksek atomlu karbonhidratlardr. Yaglar: Kat ve sv halde bulunan esterlerdir. ogunlukla tohumlarda, meyvelerde ve sporlarda depolanm besin maddeleridir. Tohum ve sporlardaki yaglar daha ok s dayankldr. Selloz: Glikozun polimerizasyon rn olup genel forml (C6 H10 O5 )n seklindedir (n binden byk bir saydr). Lier seklinde hcre duvarlarn olu turur. Bit s kilerin en nemli maddesidir. Bir odunun ortalama olarak %50 - 60n selloz te kil s eder. Olduka dayankl olup kmr olu umuna byk bir katks vardr. s Linyin: Rengi kahverengi olan amorf bir maddedir. Odun hcre eperlerindeki lif lere sertlik ve saglamlk kazandrr. Odunsu bitkilerin eder. Dolaysyla kmr olu us muna katks olan ikinci nemli maddedir. rmeye kar dayankllg ok fazladr. s Bile imi henz kesinlikle bilinmemektedir. Fakat aromatik veya hidroaromatik bir mads deye benzemektedir. Linyinin ortalama bile imi yakla k olarak C30 H34 O11 seklindedir. s s Koruyucu Maddeler (Balmumu, Ktin, Sberin, Terpen, Reine): Balmumu, ktin ve sberin bitkilerin. yaprak, dal, spor ve pollenlerini d etkenlerden koruyan mans tarms maddelerdir. Terpen ve reine ise bitkilerin yaralandg zaman karm oldugu s salglardr.

3.3.2

Turba Olusumu

Daha ncede belirtildigi gibi turba olu umu iin ncelikle yeralt su seviyesinin belirli s bir dzeyde olmas gerekir; yoksa atmosferdeki oksijen etkisiyle bitkisel artklar ksa zamanda karbondioksit ve suya dn erek yok olurlar. Turba olu umu, turba yzeyins s den yakla k 0.5 m derinlikteki turba olu turan tabaka ile ba lar. Bu blgede aerobik s s s bakteriler, mikrofaunalar ve mantarlar nemli rol oynarlar. Yava yava gmlme, daha s s gen turba tabakalarnn olu mas veya turba yzeyinin inorganik kellerce rtlmesi s redklenme ko ullarn yaratr. Turba derinliginin artmas ile bu organizmalarn yerine s anaerobik bakteriler geer. Turba olu umunun ba langcnda, bitkilerin daha kolay hidrolize olabilen maddeleri, s s yani ni asta, selloz, proteinler, bakteriler ve mantarlar tarafndan bozunurlar. Sonuta s gaz ve sv rnler (karbondioksit, amonyak, metan ve su) ile kat rnler olu urlar. Kat s rnler turba olu umu iin birikirken gaz ve sv rnler ortamdan uzakla rlar. Dolays s syla turbada daha dayankl olan linyinler ve bitml maddeler zenginle irler. Linyinler s ve bitml maddeler sonradan tamamyla hmik maddelere dn seler bile; linyinler s hcre yaplarn, kimyasal olarak dayankl bitml maddeler orijinal yap ve sekille rini genellikle koruyabilirler. Bu yzden ara trclardan biri kmrde iyi korunmu bitki s s dokularn gzleyebilir. Turba olu umu srasnda en nemli kimyasal sre hmik asitlerin olu umudur. Hs s mik asitler, C68 H53 O4O CH3 .(OH)4 .(COOH)4 (?) formlyle gsterilir ve bunlarda %57.15 karbon ile %4.43 hidrojen bulunmaktadr. Hmik asitlerin ortalama bile imleri; %56.5 s C, %5.5 H, %36.0 O ve %2.0 N olarak kabul etmektedir. Sedimantasyonun hzna ve s sularn havalanabilmesine gre degi en belli bir derinlikten sonra mikroorganizmala rn sebep oldugu reaksiyonlar, artan hmik asit oran yznden durur. nk asitidesi belirli bir dereceyi a an ortamlarda bu organizmalarn ogu ya ayamazlar. Baz baks s teriler, pH 4n altnda da ya amlarn yumu ak kahverengi kmr safhasna kadar s s srdrebilirler. Bakteri etkinliginin yogun oldugu kmrle menin bu safhasna biyokims yasal kmrle me veya turba diyajenezi ad verilmektedir. s Turba diyajenezinin artmasyla hmik asitler COOH ve OH gruplarn kaybederek hminlere dn rler. Hminler ve bitkisel kalntlar, turbay olu tururlar. Gncel s s turbalarn ortalama nem ierigi %90 civarndadr. Tropikal ve yar tropikal zonlardaki turbalar, lman zonlardaki turbalardan daha az su ierirler. Gzenekleri su ile dolu bir

 turba sk trlnca veya kurutulunca ierdigi suyun bir ksmn atabilir. Buna ragmen s havada kurumu bir turba hala %12 civarnda su ierir. Diger taraftan, gmlme derins ligiyle turbann yogunlugu artar, nem ierigi ise azalr.

3.4

Kmrlesme

Turbann, kahverengi kmr (linyit, alt bitml kmr), ta kmr (bitml kmr) s ve antrasit basamaklarndan geerek meta-antrasite dn mesine kmrle me denils s mektedir. Bir kmrn kmrle me derecesi rank ile ifade edilir. A agdaki paragrafs s larda odundan antrasite kadar yer alan kmrlerin zellikleri, kmrle mede basncn, s scaklgn ve zamann nemi, kmrle me srasnda olu an gaz rnler ve kmrs s le me ile kaya diyajenezinin kar la trlmas genel olarak belirtilmi tir (Stach et al., s s s s 1982). 3.4.1 Odun

Odun, yakt olarak kullanlr veya odun kmrne dn trlebilir. Tropikal veya yan s tropikal blgelerde ormanlar yaygndr. Bu yzden bu blgelerde yakt olarak kmr yerine odun kullanlmaktadr. Odunun en nemli kimyasal bile enleri selloz ve linyindir. Reine ve balmumu s diger nemli bile enleridir. Odun, %25 - 50 arasnda su ierebilir. Havada kurumu s s odun, %10 - 19 arasnda su ierir. Odunun kl ierigi ise genelde %0.6dan azdr. Uucu madde miktar ise %60 - 75dir. Havada kurumu odunun kalorik degeri 4000s 4500 kcal/kg arasndadr. Kuru-klsz baza gre odun, %49 - 51 karbon, %5.9 - 6.2 hidrojen ve %43 - 45 oksijen ierir. 3.4.2 Turba

Turba, daha nce de belirtildigi gibi kahverengi amorf organik maddelerden (hmik maddeler) ve bitkisel kalntlardan olu ur. Dnya turba rezervi 1200x108 ton civarndas dr. Bu rezervin 700x100000000 tonu Sovyetler Birligindedir. Dnya turba tketimi ise 0.2x108 ton/yl (havada kuru baza gre)dr. Bir turbann nem ierigi %90 civarndadr. Havada kurumu turbann nem ierigi s %12, kl ierigi ise %3 civarndadr. Havada kurumu turbann kalori degeri 3000s 4000 kcal/kg civarndadr. Kuru-klsz baza gre hidrojen ierigi %6, azot ierigi %2, 10

 kkrt ierigi %1, oksijen ierigi %31 civarndadr. Karbon ierigi ise ekseriye %60dan kktr. Turbadan yumu ak kahverengi kmre veya linyite gei derecelidir. Turba-kahverengi s s s kmr ayrmnda degi ik ara trclar farkl parametreleri kullanm lardr. izelge 1de s s bu parametreler birlikte gsterilmi tir. s Tablo 1: Turba - Kahverengi Kmr Ayrm Parametreler %Nem %karbon
1

Turba >%75 ogunlukla <%60 var var

Kahverengi Kmr <%75 ogunlukla >%60 yok yok

Serbest selloz Kesilebilme zelligi

1

kuru-klsz

3.4.3

Kahverengi Kmr

Kahverengi kmrler, zelliklerine gre yumu ak, mat ve parlak kahverengi kmrlere s ayrlrlar. Diger taraftan mat ve parlak kahverengi kmr, sert kahverengi kmr ad altnda birle tirilmektedir. s 3.4.3.1 Yumusak kahverengi kmr Yumu ak kahverengi kmr, ak kahverengi veya koyu kahverengi renkte, mat ve s topragmsdr. Turbaya benzer, ancak ondan daha kat ve yogundur. ogu kahverengi kmrlerde mikroskopik olarak odun ve yaprak kalntlar, iyi korunmu bitki dokular s grlebilir. Ocaktan karlm yumu ak kahverengi kmr %35-75 arasnda nem ierir. Kas s lori degerleri ise 4000 kcal/kg (nemsiz,klsz kmrde)dan kktr. Karbon ierigi ise ekseriya %60-70 (kuru-klsz kmrde) arasndadr. Yumu ak kahverengi kmr s olu turan hminitlerin/vitri-nitlerin optik reektanslar/yanstmalar ok d ktr. Ges s nellikle < %0.35 Rm (oil)dir. (Rm oil: yag immersiyonunda hminitin ortalama yanstmas).

11

3.4.3.2 Mat kahverengi kmr Yumu ak kahverengi kmr turbaya, mat kahverengi kmr daha ok ta kmrne s s benzer. Mat kahverengi kmr, yumu ak kahverengi kmre gre daha kat, daha s koyu renkte ve olduka iyi tabakaldr. Mikroskopta nadiren bitki kalntlar gzlene bilir.Ocaktan karlm mat kahverengi kmr, %25 - 30 nem ierir. Kalori degerleri s 4000 - 5000 kcal/kg arasndadr2 . Karbon ierigi ise genellikle %71dir3 . Mat kahve rengi kmrn uucu madde ierigi ise genellikle %49 - 53 arasndadr3 . Hminitlerin s yanstmalar %0.35 - 0.45 Rm (oil) arasnda degi ir. 3.4.3.3 Parlak kahverengi kmr Parlak kahverengi kmrlerin ta kmrlerinden ayrlmas olduka gtr. Bu yzs den ASTM snamasnda linyit-ta kmr arasna gei kmrleri olan alt bitml s s kmrler konmu tur. Parlak kahverengi kmr, siyah renkli ve parlaktr. s Ocaktan karlm , parlak kahverengi kmr, %8 - 25 nem ierir. Nem ierigindeki s azal , ksmen parlak kahverengi kmrdeki gzenekliligin azalmas sonucudur. Diger s taraftan, kmrle me derecesinin artmasna neden olan scaklk etkisiyle. hmik mos lekllerden hidrolik gruplarn ayrlmas nem ieriginin azalmasna etki etmektedir. Bu kmrlerin kalori degerleri 5500 - 7000 kcal/kg (nemsiz-klsz kmrde arasndadr. Karbon ierikleri genellikle %71 - 77 (kuru-klsz kmrde), uucu madde ierikleri ise %42 - 49 (kuru-klsz kmrde) arasndadr. Hminitlerin yanstmalar %0.45 - 0.60 s Rm (oil) arasnda degi ir. Parlak kahverengi kmrler, mikroskopik zellikleri ynnden d k kmrle me s s derecesine sahip ta kmrlerine benzerlik gsterirler. Kahverengi kmr ve ta ks s mr ayrmnda kullanlan parametrelerin bazlar izelge 2de gsterilmi tir. s
2 3

nemsiz ve klsz kmrde kuru, klsz kmrde

12

Tablo 2: Kahverengi kmr-ta kmr ayrmnda kullanlan parametreler s Parametreler izgi rengi Alkalideki davran s Kaynatldgnda2
1 2 1

Kahverengi Kmr kahverengi, nadiren siyah kahverengi zelti krmz zelti

Ta kmr s siyah, nadiren kahverengi Renksiz Renksiz

rnegin KOH Sulu HN O3 ile Taskmr ve Antrasit

3.4.4

Alman (DIN) ve Amerikan (ASTM) standartlarna gre ta kmrleri/bitml kmrler s s ve antrasitler degi ik parametrelere gre (r. kalori degeri, uucu madde, vitrinit yanstmas, v.b.) snandrlrlar. 3.4.4.1 Taskmr Genellikle az veya ok bantl yapya sahiptir. Bu kmrlerin parlaklg farkl bantlara s gre degi iklik gsterir. Bu bantlarn rengi parlak ve mat olabilir. Baz bantlar (fsen), ele alndgnda parmaklar boyar. Bu kmrler ocaktan karldklarnda genelde %8 10dan daha az nem ierirler. Bu kmrlerin kalori degeri 7000 kcal/kgdan daha fazladr4 . Karbon ierikleri genellikle %77den fazla5 uucu maddeleri ise genelde %42den azdr5 . 3.4.4.2 Antrasit s Bu kmrler mat veya demir siyah renginden metalik cilaya kadar degi en zellik leri ile karakteristiktir. ogunlukla antrasitin kalori degeri, ta kmrnden daha azdr. s En sert kmr tr olup sertligi 2.5 - 3tr. Baz blgelerden elde edilen antrasit trlerinden parlatmak suretiyle ss e yas yaplabilmektedir. Bu kmrlerin nem miktarlar s yok denecek kadar azdr.
4 5

nemsiz, klsz kmrde kuru, klsz kmrde

13

3.4.5

Kmrlesmede Basncn, Scaklgn ve Zamann nemi

3.4.5.1 Basn ogu eski ara trclar, kmrle me derecesinin artmasna basncn neden oldus s gunu belirtmi lerdir. A agdaki gzlemler bu ara trclarn gzlemlerini dogrulamaktas s s dr. 1. Gmlme derinliginin yani yk basncnn/litostatik basncn artmas ile kmrle me derecesinin artmas (Hilt Kural). s 2. Kvamlanm blgelerdeki kmrlerin kmrle me derecelerinin kvrmlanmam s s s blgelerdekinden daha yksek olmas, yani kmrle me derecesinin yanal (kvs rm) basnlar tarafndan artrlmas. Baz ara trclarn deneysel al malarna gre litostatik basn, kmrle me sras s s sndaki gaz k n engellemektedir. Diger taraftan, gmlme derinligiyle kmrle me s s derecesinin art , derinlikle scaklgn art yla da aklanmaktadr. Basncn kmrn s s ziksel yaps zerinde nemli bir etkisi vardr. Basn, kmrn gzenekliligini, azaltr. Bu yzden siddetli kvamlanm kmrler, gzeneklilik azlg nedeniyle anormal dere s cede d k nem ierirler. s Litostatik basncn en nemli etkisi turba safhasnda gzlenir. Bu basn nedeniyle gzeneklilik ve buna bagl olarak nem ierigi derinlikle azalr. ogu ara trcya gre tektonik hareketler ok yava olu maktadr ve bu srtnme s s s hareketleri srasnda ortaya kan s kmrle me derecesinde sadece kk art lar s s meydana getirmektedir. Subvariskan nukurlugunda (Ruhr Baseni) olu mu Karbos s nifer ya l birimlerde ve diger nukurlarda olu mu kmr damarlarnda kmrle me s s s s derecesi geni lde kvrmlanma ncesi tamamlanm tr. nk, e kmrle me izs s s s gileri kvamlanm tabakalara paraleldir. Ruhr Karbonifer baseninin gney snrndaki s ok siddetli kvamlanm kmrler, ok d k kmrle me derecesine sahiptir. Basen s s s snrndaki bu kmrlerin, kvamlanma ncesi derinlere batmadklar belirtilmektedir (Teichmller and Teichmller, 1979).

14

3.4.5.2 Scaklk Scaklgn kmrle me srasndaki kimyasal reaksiyonlar artrdg herkese bilins mektedir. Deneysel al malarn yansra magmatik intrzyonlarn dokanaklarndaki s kmrler bunu aka ortaya koymaktadr. Kk magmatik dayklar nispeten d k ss caklga sahiptrler. Bu nedenle byle intrzyonlarn kmrlere olan etkileri zayftr, yani bunlarn evrelerine olan etkileri santimetre dzeyindedir. Byk intrzyonlarn (batolitlerin) evrelerine olan scaklk etkileri birka bin metreye kadar uzanabilmektedir. Kuzeybat Almanyadaki Bramache Masi buna tipik bir rnektir. Bu masifteki batolit intrzyonu kontagna yakn blgedeki kmrlerin kmrle me dereceleri, antrasit ve s meta-antrasit safhasndadr. 3.4.5.3 Zaman ogu ara trcya gre zaman, kmrle mede nemli bir rol oynamamaktadr. nk, s s Sovyetler Birliginin Moskova Basenindeki Karbonifer ya l kmrler hala kahverengi s kmr safhasnda kmrle me derecesine sahiptirler. Bu kmrler, 20 - 25 Cdan s fazla scaklga hibir zaman maruz kalmam lardr(Teichmller and Teichmller, 1979). s Buna kar n, Karbonifer kmrleri sonradan Mesozoyik ve Senozoyikte daha derinlere s (2000-4000 m) gmlm lerdir, r., Kuzeybat Almanyadaki Alt Saxony Baseni. Bu dus rumda kmrler, 100 milyon yldan fazla bir zamanda 80 - 140 Clk bir scaklga maruz kalm lardr. Bu orojenez sonras (postorojenik) bir kmrle meyi gstermektedir. s s nceleri ok nemli ve yegane bir faktr olarak kabul edilen zaman, yukarda da belirtildigi gibi kmrlerin ya ve evrim dereceleri arasndaki uyu mazlklar nedeniyle s s bugn ikinci planda nemli bir faktr olarak kabul edilmektedir. Sonu olarak, scaklk ve basn faktrlerinin elveri li olup olmamasna gre kmrle me derecesinin belli s s bir seviyeye ula abilmesi iin gerekli zaman uzun veya ksa olabilmektedir. Dolaysyla s btn faktrlerin etkilerinin beraberce d nlmesi daha geerli olmaktadr. s

3.5

Kmrlesme Srasnda Olusan Gaz rnler

Linyitin kmrle mesi srasnda genellikle su ve karbondioksit kmrden ayrlmaktadr. s Yksek uucu maddeli bitml kmr (ta kmr) safhasnda ogunlukla karbondioks sit, az oranda da karbonmonoksit ve azot ortamdan ayrlrken kmrle menin sonunda s 15

nemli bir gaz olarak metan ortaya kmaktadr. Antrasitler ise adsorbe edilmi hidros karbon gaz olarak sadece metan iermektedirler. Kmrle me sreleri srasnda ayrlan gazn miktar hayli byktr. Yksek uucu s maddeli bitml kmrlerden (yakla k %40 uucu maddeli) bir ton antrasit (%5 uucu s maddeli) olu ana kadar 100 metrekp karbondioksit ve yakla k 200 metrekp metan s s meydana gelmektedir. Olu an karbondioksit suda znr ve kayalarn krk, atlaks lar boyunca suyla yukarlara dogru ta nr. Keza ayn sekilde metann byk bir ksm s ortamdan uzakla r. Metan, kmrlerin st ksmlarndaki kayalarn krk, atlak ve gs zeneklerinde birikerek ekonomik neme sahip gaz yataklar olu turabilmektedir. Buna s ragmen, metann bir ksm kmr ierisinde adsorbe edilmi olarak kalabilmektedir. s Sondajl ilerlemeler srasnda veya kmrlerin i letilmesi srasnda yk azalmas sos nucu metan ortaya kmaktadr. ekoslavakyann st Silesia kmr baseninde 1 ton kmrde 100 metrekpten fazla metan oldugu bilinmektedir. Ancak, byle byk miktarda gaz ieren kmrler dnyamzda azdr.

3.6

Kmrlesme ve Kayalarn Diyajenezi

Bitkisel maddelerin kmrle mesi, kayalann diyajenezine benzerlik gsterir. Yumus sak kahverengi kmrler, az konsolide olmu kilta ve kumta laryla; sert kahverengi s s s kmrler daha ok sertle mi kayalarla birlikte bulunurlar. Ta kmrleri, konsolide s s s olmu kayalarla birliktedir. s Kum ve kil kellerinin gzenekleri kmrle me derecesi arttka azalr. Alt-bitml s kmr safhasnda (Rm oil: %0.4 - 0.5) montmorillonit, kar k-tabakal kil minerallerine s s dn r. Kilta larnda ve kumta larnda daha siddetli mineral degi imleri, kmrler s s s antrasit safhasna vardklar zaman ba lamaktadr. s Kmrler scaklk art na kar minerallerden daha duyarldrlar. Bu nedenden dos s lay kmrler, ok ksa zaman aralklarnda meydana gelen scaklk art larna kar s s minerallerden daha nce reaksiyon gsterirler. Kmrlerin kmrle me dereceleri yars dmyla diyajenez, ankimetamorzma ve epimetamorzma zonlar kolaylkla saptanmaktadr.

16

3.7

Kmr Trleri ve Snamalar

zellikleri birbirinden ok farkl olan kmrleri snayabilmek iin esas alnabilecek s ok sayda degi ken vardr. Bu yzden, genellikle birbirine bagl, bazen birbiriyle aksan bir ok snama sistemi ortaya km tr. s Stratigrak durumuna gre kmrleri Karbonifer, Permiyen, Jura ve Tersiyer kmrleri gibi snandrmak mmkndr. Ancak bu snandrma kmrn zelliklerini belirtmemektedir. Her ne kadar turbalar Kuvaternerde, linyitler Tersiyerde, ta kmrs leri Paleozoyikte te ekkl etmi lerse de, bu durum her yerde geerli degildir. rnegin, s s Silezyadaki Kretase ya l kmrler ta kmr karakteri ta r. Buna kar n Moskova s s s s havzasnda bulunan Karbonifer ya l kmrler kahverengi kmr karakterindendir. Bu s rneklerden anla lacag zere kmrleri jeolojik devirlere gre snamak kmrn s zelliklerini belirtmeyecegi iin o kadar yararl degildir. Grnm ve baz ziksel zelliklere gre kmrler; turba, linyit, ta kmr ve ants rasit olarak snandrlabilir. Bu snama, kolay ve pratik oldugundan gnlk hayatta ok yaygn olarak kullanlmaktadr. 1. Turba 2. Linyit (a) Yumu ak Linyit s i. Topragms Linyit ii. Sisti Linyit (b) Sert Linyit i. Mat Linyit ii. Parlak Linyit 3. Ta kmr s 4. Antrasit Son zamanlarda kmrlerin nem, uucu madde oranlarna bagl olarak karbon ve kalorik degerlerini esas alan birka tane endstriyel snama geli tirilmi tir. Bu ss s namalarda kmrlerin makroskopik zellikleri de gz nnde bulundurulmaktadr. Amerikada geli tirilen ASTM kmr snamas izelge 3de grlmektedir. s 17

Tablo 3: Kmrlerin ASTM snamas (ASTM)

% Bagl Karbona Snf Antrasit Grup Meta-Antrasit Antrasit Semi-Antrasit D k-uu. m. s Orta-uu. m. Bitml kmr Yksek-uu. m. A Yksek-uu. m. B Yksek-uu. m. C Alt bitml kmr Linyit
a

%Uucu Maddea 98 92 86 78 69 98 92 86 78 2 8 14 22 2 8 14 22 31 -

Kalork Deger 7770 7220 6380 5830 5270 3500 7770 7220 6380 5830 4610 3500

E it veya Daha Byk Daha kk Daha byk E it veya daha kk E it veya daha byk Daha kk s s s

Alt Bitml Kmr A Alt Bitml Kmr B Linyit A Linyit B

Kuru, Mineral maddeden bagmsz b Nemsiz, mineral maddeden bagmsz Kcal/kg

3.8

Kmrlerin Fiziksel zellikleri

Bu ksmda kmrlerin gzeneklilik (porozite), gaz emme (adsorpsiyon), zgl agrlk, mikro sertlik ve yanstma (reeksiyon) zelliklerinden ksaca bahsedilecektir (Nakoman, 1971). 3.8.1 Gzeneklilik (Porozite)

Jeolojik devirlerde meydana gelmi olan kmrler, tamamen masif bir yapya sahip ols s mayp, boyutlar birka mikron ile birka milimetre arasnda degi en bo luklar ierirler. s Bu mikroskopik bo luklar, klcal kanallar halinde olabildikleri gibi kresel veya gayet s dzensiz sekillerde de olabilir. Kmrn gzenekliliginin fazla olmas halinde atmosferik oksijenle temas yzeyi artacagndan depolandgnda oksitlenmelere yol aar. Bu sebeple gzenekliligin tetkik ve tayini ekonomik ve emniyet bakmndan nemlidir. Ayrca gaz emme kapasitesi, buharda-svlarda si me zelligi ve yogunluk, gzenekliligin bir fonksiyonudur. s 3.8.2 Gaz Emme (Absorpsiyon)

Oda scaklgnda bir kmr; su, alkol, benzen, hegzan gibi svlarn buharlarn emer. Emme olay, kmrn gzenekliligi, uucu madde ve karbon miktaryla deney srasndaki basn ve buharn cinsiyle yakndan ilgilidir. Kmrle me derecesi arttka emilen s gaz miktar artmaktadr.

18

3.8.3

zgl Agrlk

Bir kmrn zgl agrlg kmrle me derecesinin (karbon ve uucu madde miks tar), nemliliginin ve kl miktarnn bir fonksiyonudur. Genellikle karbon miktar %60dan %96ya kadar artarken, zgl agrlkta 1.2den 1.7ye kadar ykselir. Linyitlerin zgl agrlg 1-1.3 arasndadr. Turbalarn zgl agrlg genel olarak 1.0 kabul edilir. Kl miktar arttka zgl agrlkta artar. Dolaysyla bir kmr havzasnn ekonomik po tansiyelinin tesbit edilmesinde kmrlerin klsz olarak zgl agrlklarnn bilinmesi gerekebilir. 3.8.4 Mikro Sertlik

Mikro sertlik, kmrlerin kmrle me derecelerini belirlemek iin temel kabul edilen s faktrlerden biridir. Kmrlerin sertligi, Mohs leginden ziyade belirli yk altnda bir iz brakcnn kmr zerinde meydana getirdigi izin alannn llmesi ile hesaplanmaktadr. 3.8.5 Yanstma (Reeksiyon)

Kmrlerin g yanstma zellikleri dogrudan dogruya kmrle me derecesine bagls s dr. Yanstma indeksi, kmrle me derecesiyle dogru orantldr. Son zamanlarda yans stma degeri, kmrle me derecesini belirlemek iin en ok kullanlan parametredir. s Yanstma degerleri; kmr havzalarnda jeolojik problemlerin zmnde, kmr damarlarnn korelasyonunda ve bu damarlarn teknolojik zelliklerinin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Ayrca, sedimanter kayalar iinde bulunan organik kkenli maddele rin (zellikle hminit/vitrinit) yanstma miktarlar, blgede petrol olup olmadg hakknda nemli bilgiler verebilmektedir.

3.9

Kmrlerin Kimyasal zellikleri

Bu ksmda kmrlerin oksidasyon, zclerde erime, hidrojenasyon ve kokla ma s zelliklerinden bahsedilecektir (Nakoman, 1971).

19

3.9.1

Oksidasyon

Kmrler, havann oksijeni etkisinde olduka yava geli en bir oksitlenmeye ugrarlar. s s Gzenekliligi fazla olan ve byk oranlarda kkrt ihtiva eden kmrler kolayca oksitlenirler. Kmrle me derecesi arttka, kmrlerin oksitlenmeye kar direnleri de s s artar. Byk kmr ygnlarnn uzun mddet depolanmas gerektiginde oksitlenmeden dogabilecek yangn tehlikesine kar nceden her trl tedbirlerin alnmas gerekir. s 3.9.2 zclerde Erime

s Kmrler, baz organik zclerde eriyerek degi ik kimyasal zellikler gsteren bilesiklere ayrlrlar. Bu zelliklerinden kmrleri meydana getiren maddelerin incelenme sinde ok yararlanlmaktadr. zc olarak en ok piridin kullanlmaktadr. Ekstraksiyon sonunda kat paranler (C21 H44 ....C27 H56 gibi), doymu hidrokarbonlar (Cn H2n2 ) s elde edilmektedir. 3.9.3 Hidrojenasyon

19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaplagelen e itli deneylerde ara trmaclar, hids s rojenasyon yolu ile kmrleri sv hale getirmeyi ba arlardr. Hidrojenasyon olaynn s mekanizmasn ara tran yazarlar, bunun kmrn termik olarak reaktif paralara ays rlmasndan ibaret oldugunu, bu ayrma i leminde de halojen oksitler gibi katalizrlerin s i lemi kolayla trdgn ne srmektedirler. s s Schumacher ve arkada larnn son zamanlarda %86.5 karbon ieren kmrlerin s zerinde 325 derece scaklkta 400 atmosfer basn altnda tetralin ve kalay-klorr tipi katalizrlerin varlgnda yaptklar hidrojenasyon deneyinde a agdaki rnleri elde s etmi lerdir. s 100 gram kmrn hidrojenasyonu ile 40 gram hekzan, 18 gram etan ve 45 gram kalnt Kalntnn tekrar hidrojenasyona tabi tutulmas ile 14 gram hekzan, 5.5 gram eter, 11 gram benzen ve 18 gram kalnt Hidrojenasyon yolu ile kmrn svla trlabilmesi petrol sknts ekilen zamans larda akaryakt iin iyi bir alternatif olarak ortaya konulabilecek bir niteliktir. 20

3.9.4

Koklasma

Kmrle mesi belirli bir dzeye eri mi olan kmrler stlnca nce yumu arlar sonra s s s s si erek gaz kartrlar ve daha sonra tekrar sertle irler. Sertle me sonucunda olu an s s s s ok gzenekli, olduka haf ve gri renkli ktleye kok kmr; kmrn kok haline ge mesi olayna da kokla ma denilmektedir. Her kmr cinsi kokla maya elveri li degildir. s s s Genellikle ta kmrleri seviyesinde olgunla m ve ampirik olarak H/O oran 0.59a s s s e it veya bu degerden byk kmrler s tesiriyle si er ve kokla rlar. Genellikle koks s s la ma olaynda su safhalardan geirilir: s 1. 200 dereceye kadar hidroskopik su ve emilmi CO2 , O2 , N2 ve CH4 gibi fazlar s elemine olur 2. 200 derecenin stnde kmrn bnye suyu uar 3. 300 derece civarnda e itli rnlerin atlmasyla birlikte yumu ama ba lar s s s 4. 350 derece dolaylarnda yumu ama son safhaya varr s 5. 425-550 derece arasnda stma hzna bagl olarak malzeme tekrar kat hale dn r s Scaklgn 500 derece civarna kadar artrlmas ile gerekle tirilen bir kokla mada, s s 1 ton ta kmrnden yakla k olarak 400 metrekp gaz, 350 kg kok, 45 kg katran, 2.5 s s kg amonyak ve 10 kg benzol elde edilmektedir. Kokla ma srasnda kan gazdan havagaz elde edilir. s

4 KMR PETROGRAFS I I
4.1 Maserallerin Tanm

s Bilindigi gibi kmr, homojen bir madde degildir ve degi ik bile enlerden olu ur. s s Inorganik kayalar nasl minerallerden (r., granit; kuvars feldispat ve mikadan) olmu sa s kmrler de maserallerden meydana gelmi lerdir. Mineraller ve maseraller arasnda s belirgin farkllklar vardr. Mineraller kristal yapda olup kimyasal bile imleri belirlidir. s s Maserallerin kimyasal yaplar ve ziksel zellikleri byk degi iklikler gsterir. Ayn zamanda maseraller bir kristal yapya da sahip degildirler. 21

Maseralleri plak gzle grmek olanakszdr, fakat mikroskop yardmyla ayrntl olarak incelenebilirler. Maseral kelimesi Latincede yumu atma anlamn ta maktas s s dr. Mikroskopta degi ik maseralleri ayrt edebilmek iin renk, g yanstma, sekil ve s rliyef gibi baz parametrelerden yararlanlr. Tanmlamalarda kar klg nlemek iin s International Commitee of Coal Petrology (ICCP) tarafndan hazrlanan standart inceleme yntemlerine uyulmas gerekir. Kmr maseralleri, yukarda deginilen zelliklerine gre ana gruba ayrlrlar; vitrinit, eksinit/liptinit ve inertinit. Turbada ve kahverengi kmrlerde vitrinit grubu, hminit grubu adn alr. Bunun nedeni hminit grubunun ziksel ve kimyasal zellikleri ynnden vitrinit grubundan baz farkllklar gstermeleridir.

4.2

Maseral Gruplar

Benzer zellikler gsteren maseraller, maseral gruplar ad altnda toplanrlar. Ayn kmre ait maseral grubunda vitrinitte oksijen, liptinitte hidrojen ve inertinitte karbon fazladr. Ayrca liptinit, vitrinit ve inertinit sralamasnda uucu madde miktar giderek azalr. Kmrle me derecesi arttka maserallerin kimyasal, ziksel ve teknolojik zels s likleri degi ir. Ayn gruba ait maseraller, uucu madde miktar, elementel bile im ve s teknolojik zellikler gibi morfolojik ve yapsal zellikler asndan birbirlerine ok benzemekte olup az farkllklar gsterirler. izelge 4de ta kmrlerin maseral gruplar ve maseralleri; izelge 5de ise ta ks s mrlerin vitrinitleri ile kahverengi kmrlerin hminitleri arasndaki ili ki gsterilmi tir. s s

22

Tablo 4: Ta kmrlerin maseral s gruplar ve maseralleri Maseral Grubu Vitrinit Maseral Telinit Kollinit Vitodetrinit Sporinit Ktinit Eksinit/Liptinit Resinit Alginit Liptodetrinit Fsinit Semifsinit nertinit I Mikrinit Makrinit nertodetrinit I Tablo 5: Ta kmrlerin vitrinitleri ve kahverengi kmrlerin hs minitleri arasndaki ili ki. s Kmr Ta kmr Kahverengi Kmr s Maseral Grubu Maseral Alt Grubu Hmotelinit Hminit Hmodetrinit Hmokollinit Vitrinit Maseral Tekstinit lminit Atrinit Densinit Gelinit Korpohminit Telinit Vitrodetrinit Kollinit

Yansyan kta liptinit grubu siyah renkte grlr. Turba ve kahverengi kmrlerde s baz liptinit grubuna ait maseraller, siyah renkleri nedeniyle kil mineralleriyle kar trs labilir. Byle durumlarda liptinit grubuna ait maseraller oresans renkleri yardmyla 23

kolayca tannabilir. 4.2.1 nertinit Grubu I nertinit grubuna ait maserallerin ba lang maddeleri ogunlukla vitrinitte/hminitte ol I s dugu gibi hcre duvarlarndaki linyin ve sellozdur. Bununla beraber bu gruba ait maserallerin olu umlar vitrinit grubuna ait maserallerden farkldr ve bunlar fsinitle me s s olarak tanmlanan bir sre geirirler. Bu sre sonrasnda maserallerin karbon ierikleri ykselir, hidrojen ierikleri azalr. Inertinit grubuna ait maseraller, yansyan kta sarms beyaz veya beyaz renkte s grlrler. s Bu gruptaki maserallerin ogu, kmrle me srasnda ok az degi iklige ugrarlar. s nk bunlar, daha nceden kmrle me geirmi lerdir. s s

4.3

Mikrolitotipler

Kmrlerde ekseriya ayn veya iki farkl maseral grubu toplanm olarak bulunur. Miks roskopta gzlenen byle bantlara mikrolitotip ad verilir. Btn mikrolitotipler isimlendirilirken sonlarna -it eki alrlar, r., vitrit, klarit, drit, v.b. Mikroskopta gzlenen bir bantn mikrolitotip olarak degerlendirilebilmesi iin bant geni liginin 50 mikrondan daha fazla s olmas gerekir. Mikrolitotiplerin e itleri, zellikleri ve snamalar konu kapsamna s alnmam tr. s

4.4

Litotipler

Litotip terimi kmr damarlarnn farkl makroskopik tannabilir bantlarn aklamak iin kullanlr. Tanmlamada litotipler sonlarna -en eki alrlar. A agdaki paragraarda s kmrlerin (hmik kmrlerin) litotipleri ve litotiplerin zellikleri verilmi tir. s 4.4.1 Vitren

Kmrlerin en parlak bantdr. Tabakalanma ynne dik ada saysz atlaklar bu lunan ve bu nedenle kp seklinde krlan banttr. Bantlarn kalnlg 3 mm veya 10 mmden daha byktr (baz lkelerde minimum bant kalnlg 3 mm, baz lkelerde

24

 ise minimum bant kalnlg 10 mm olarak kabul edilmektedir). Daha ince bantlar ise klaren olarak belirlenir. 4.4.2 Klaren

Parlaklg vitren ile dren arasnda olan ipegimsi grn teki banttr. Kalnlklar 3 s mmyi veya 10 mmyi gemez. Klaren bantlar, hmik kmrlerin en yaygn makroskopik yesidir. Klaren iinde genellikle tabakalanmaya dik ok sayda fakat devamsz ince atlaklar vardr. 4.4.3 Dren

Bu terim mat grn l olan kmr bantlar iin kullanlr. Bantlarn yzeyleri przl s olup genellikle gri veya kahverengimsi siyah renkte ve yagl grn tedir. Kalnlklar 3 s mm veya 10 mmden byktr. Daha ince olan bantlar ise klaren olarak kaydedilir. 4.4.4 Fsen

Siyah, ipegimsi ve lifsi dokulu, kolayca ufalanabilen parlak bantlardr. Degdigi cisimleri boyayan tek kmr bantdr. Fsen ierisinde yksek miktarda minerallerde bulunabilir. Ekseriya f-sen, kmr damarlarnda mercekler seklinde bulunur. Bu merceklerin kalnlg birka milimetre, uzunlugu ise birka santimetre civarndadr.

4.5

Mineraller ve Eser Elementler

s Kmrler degi ik miktarlarda inorganik maddeler de ierirler. Bu inorganik maddeler, kkenlerine gre grupta snandrlrlar: 1. Orijinal bitkide bulunanlar, 2. Turba olu umu srasnda meydana gelenler, s 3. Kmrn olu masndan sonra meydana gelen inorganik maddeler. s izelge 6de kmrde bulunan mineraller, kkenlerine gre snandrlm tr (Stach s et al., 1982). Kmrde bulunan inorganik maddelerin %90 kil, karbonat, slfr ve silis mineralleri olu turur. s 25

Tablo 6: Kmrde bulunan minerallerin snamas

Mineraller Sinjenetik (kmrn bnyesinde) Su ve hava akmlar ile tasnanlar Killer illit, serisit, kaolinit, leverrierit, montmorillonit, vb. Spatik karbonatlar siderit konkresyonlar, dolomit (ankerit) kalsit Slfrler pirit, F eS2 , pirit, markasit blend, kalkopirit, galen CuF eS2 , ZnS konkresyonlar, melnikovit Oksitler Kuvars Klorr ve slfatlar kuvars taneleri kaya tuzu, tenardit, jips Limonit, hematit kalsedon ve kuvars gtit kalsedon ve kuvars kalsit, ankerit Olusumu kmrle ayn anda olanlar Epijenetik (krk ve atlaklarda

Bitkilerin shhatli olarak bymeleri iin C, H, O, N gibi ana elementlerden ba ka s Ca, Mg, Al, Na, K, Mn, Ti, S, Cl, P gibi eser elementlere de ihtiya duyarlar. Canl bitki dokularna yerle en bu eser elementlere kmr kl ierisinde de rastlanr, fakat s kldeki eser elementlerin toplam miktar mineral maddelere oranla ok azdr. Baz kmr trleri Uranyum ve Germanyum gibi eser elementleri de ierir. Byle kmrlerin kllerindeki Germanyum ekonomik bir degere ula abilir. s

5 KMR ANALZLER I I
rnekler laboratuvara getirildikten sonra birka ayr analizden geirilir. Bunlar kmrn kalitesini tespit etmek iin yaplan bir dizi analiz metodlardr. Laboratuvara getirilen r nek ilk olarak nem ierigi asndan incelenir. Sekil 1de analiz iin hazrlanan rnekler grlmektedir.

5.1

Toplam Nem Analizi

rnegin konulacag beherin bo agrlg hassas terazide tartlp A degeri not edilir. s rnek po eti aldktan sonra vakit kaybedilmeden daha nceden tartlan bo behere s s

26

 (a) eki yardm ile ufalanm kmr r- (b) Numaralandrlm rnekler halkal gs s negi tc iin hazr

(c) Halkal gtc

Sekil 1: Analiz iin hazrlanan rnekler

27

(a) Etv

(b) Hassas terazi

Sekil 2: Kurutma ve agrlk lmede kullanlan cihazlar

konulur ve etvlenmeden nceki B degeri not edilir. Numune 105 Cde 24 saat s reyle etvlenir. Etvleme sonunda d ar alnan numunenin beher ile birlikte agrlg, s s C yazlr. rnegin toplam nem ierigi a agdaki forml kullanlarak tayin edilir. Nem analizinde kullanlan hassas terazi ve etv Sekil 2de sunulmu tur. s %N em = AC 100 BA (1)

5.2

Tane Boyu Analizi

Alnan kmr numunesi, tane boyu analizi iin sral eleklerden geirilerek, her elek zerinde kalan kmr miktar not edilir. Eleklerde kalan kmr miktarlar ayr ayr tartlarak toplam rnek miktarnn yzdesi olarak ifade edilecek sekilde hesaplanr. Se kil 3de tane boyut analizinde kullanlan eleklerden birisi sunulmu tur. s

5.3

Toplam Kkrt Analizi

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvarnda bulunan Leco marka toplam kkrt analiz cihaznn al ma prensibini, zel bir kroze iinde s belli bir miktardaki rnegin yksek scaklkta (yakla k 1600 C) yaklmasyla aga s kan kkrt gaznn %15 seyreltik HCl ve ni asta zeltisi ile titrasyonu sonucunda s tketilen KIO3 miktarn kullanarak hesaplanmas olu turmaktadr. Sekil 4de kkrt s analiz cihaz ve kullanlan krozeler sunulmu tur. s 28

Sekil 3: Tane boyu analizi iin kullanlan eleklerden birisinin grnm

(a) Leco kkrt analiz cihaz

(b) rneklerin koyuldugu krozeler

Sekil 4: Kkrt analizi

29

(a) nden grnm

(b) Kroze kapaklar alnmadan nce

Sekil 5: LECO TGA Analiz Cihaz

5.4

Nem, Kl, Uucu Madde ve Bagl Karbon Analizleri

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvarnda havada kuru bazda nem, kl, uucu madde ve bagl karbon analizleri, Leco TGA-601 cihaznda ayn rnek zerinde birka a amada tam otomatik olarak yaplmaktadr. Cihaz, sras syla nem, uucu madde, kl ve bagl karbon analizlerini yapmaktadr. Cihaz, standart s baz scaklklarda ve ko ullarda rneklerdeki degi imlerin tesbiti prensibiyle al maks s tadr. TGA cihaznda ilk olarak ak krozelerdeki rneklerin 105 Cde 0.10 okuma aralgna gelene kadar nem analizi yaplr. kinci a amada ayn rneklerin bulundugu I s krozeler zel kapaklar ile kapatlr ve 950 Cde, oksijensiz ortamda uucu madde ana lizi yaplr. nc a amada scaklgn 600 Cye d mesinden sonra kroze kapaklar s s kl analizi yaplr.Son a amada ise nem, uucu madde ve kl ieriklerinin toplamnn s alnr ve rnekler 750 Cde, oksijenli ortamda 0.10 okuma aralgna gelene kadar

100den karlarak %bagl karbon ierigi hesaplanr. Sonular cihaza bagl bir yaz cdan her a ama sonunda alnr. Sekil 5de nem, kl, uucu madde ve bagl karbon s analizinin yapldg Leco TGA cihaznn grnts sunulmu tur. s

5.5

Isl Deger Analiz

Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvarnda kmr lerin sl deger analizleri IKA C-4000 marka, adiabatik sistemle al an kalorimetre s yardmyla yaplmaktadr. Kalorimetre, kapal bir sistem iinde agrlg bilinen rnegin 30

 (a) Kalorimetre, sogutucu ve kontrol bilgisa- (b) Yanma hcresi oksijenle dolduruluyor yar

(c) Yanma hcresinin yerle tirildigi havuz s

(d) Sonularn alndg kontrol bilgisayar

Sekil 6: IKA C-4000 kalorimetre

yanmas sonucunda aga kan snn s sensrleri yardmyla tespit edilmesi pren sibiyle al maktadr. Kalorimetreye bagl bir bilgisayar yardmyla, cihazdan gelen ves rilerin otomatik olarak hesaplanmasyla rnegin sl degeri elde edilir. Sekil 6da IKA C-4000 kalorimetrenin grnm sunulmu tur. s

6 STAJDA YAPILAN ALISMALAR

6.1 Laboratuvar alsmalar

Laboratuvar al malarnn amac genellikle analizi yaplan kmrn kalitesini tespit s etmek amaldr. rnegin bir termik santralda yaklan kmrn kalitesi ok d kse s 31

retilecek elektrik enerjisi de d k olacak daha fazla enerji retebilmek iin daha s ok kmr yakmak gerekecek, maliyetler artacaktr. Bu nedenle yaklacak kmrn kalitesini tespit etmek nemlidir. Laboratuvar al malar gelen rnekler zerinde kmr analizlerinin yaplmas seks linde gerekle tirilmi tir. A agdaki paragraarda yaplan al malar ve gzlemler ans s s s latlmaktadr. 6.1.1 rneklerin Laboratuvara Ulasmas

rnekler agz kapal po etler ierisinde el rnegi byklgnde laboratuvara teslim s alnm tr. Bu po etler numaralandrlm tr. s s s 6.1.2 Kaba Kimyasal Analizler

Po etteki kmr rnegi ncelikle bir uval zerine dklerek fndk byklgne ges lene kadar ekile ufaltld. Yarlama yntemi ile bir miktar rnek agrlklar llm ve s numaralandrlm iki behere aktarld ve agrlklar lld ve 100 Clik etvde 1 gn s bekletildi. Sonulara ili kin degerler izelge 7de verilmi tir. s s

Tablo 7: Toplam nem analizi degerleri rnek no 710 711 712 713 714 Beher No 1 4 6 7 8 9 10 13 15 16 Bo Kap s 56.4370 40.4032 44.9455 44.9080 59.9727 48.2007 49.8374 58.2978 51.9575 63.7892 Dolu Kap 92.6255 77.5408 78.3170 76.7173 106.7241 85.1420 82.3937 103.1975 87.7166 114.4338

Beherlerdeki rnekler 1 gn boyunca kurultulduktan sonra agrlklar tekrar lld ve rneklerin laboratuvara geldikleri halde ierdikleri nem miktar tespit edildi. 32

Sekil 7: Yanstma Mikroskobu

Diger analizler iin yarlama yntemi ile 5 rnekten alnan paralar hazrland ve bunlar alt kattaki halkal gtcye gtrld. Halkal gtcde yakla k 2 saat sren s gtme al malar sonucunda gtlm rnekler metal tepsilere yayld ve kurutuls s maya brakld. Yaplacak analizler iin kalorimetre cihaz yanma kalorisi belirli bir madde yaklarak kalibre edildi. Kmr rneklerinin st sl degerleri tespit edildi ve uucu madde, kl, bagl karbon, toplam kkrt degerleri saptand. 6.1.3 Optik Mikroskop alsmalar

Kmrlerin yapta lar olan maserallerin incelenmesi iin kullanlan yanstma mikross kopu hakknda bilgi edinildi. Bu mikroskopla yaplan incelemelerde ekilen resimler Sekil 8-9-10de verilmi tir. s

33

Sekil 8: Elminit

34

Sekil 9: Hminit

35

Sekil 10: Korpohminit

36

7 SONULAR
30 gnlk zorunlu yaz dnemi staj al mas kapsamnda Hacettepe niversitesi, Jes oloji Mhendisligi Blm, Kmr Laboratuvarnda, Kmr ve Kmr Analizleri konusunda teorik bilgiler edinilmi ve bu bilgiler laboratuvarda pratik olarak uygulanm tr. s s

Deginilen Belgeler
ASTM, ASTM D 388-05: Standard Classication of Coals by Rank, ASTM International. For referenced ASTM standards, visit the ASTM website, www.astm.org, or contact ASTM Customer Service at service@astm.org. For Annual Book of ASTM Standards volume information, refer to the standards Document Summary page on the ASTM website. Kksoy, M., 1985, Yaktlar Jeolojisi, H.. Yaynlar A54, Ankara, 208 pp. Nakoman, E., 1971, Kmr, Maden Tetkik ve Arama Enstits Yayn Egitim Serisi No: 8, 348 pp. Stach, E., Mackowsky, M. T., Teichmller, M., Taylor, G. H., Chandra, D., and Teichmller, R., 1982, Stachs Textbook of Coal Petrology, Gebruder Borntraeger, Berlin, 535 pp. Teichmller, M. and Teichmller, R., 1979, Diagenesis of coal (coalication). Diagenesis in sediments and sedimentary rocks. In: Larsen, G. and Chillinger, G. V. (eds.), Elsevier, Amsterdam, 207246 pp.

37