VIII.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

675 _______

ENDSTRDE VE TCAR YAPILARDA DOAL SOUTMA (FREE COOLING) SSTEMLERNN UYGULANMASI

Mustafa BLGE

ZET Bu almada gerek endstriyel proseslerde gerek ticari yaplarda gei dnemlerinde ve kn soutma ihtiyac olduu durumlarda dk scaklkta ki havann doal soutma yapabilme yeteneinden faydalanarak nasl soutma yaplaca hakknda bilgi verilecektir. zellikle d hava scaklnn uygun scaklklarda olmas durumunda soutma grubunu altrmadan doal soutma ile gerek ticari gerek endstriyel tesisler de gerekletirilen uygulamalar anlatlacaktr. Gerek enerji gerek evre ile ilgili sorunlar dikkate alndnda enerji tasarrufu anlamnda yaplan bu gibi almalarn gelecekte n plana kaca aikardr.

1. GR Kapal mahallerde yaayan insanlara i hava kalitesini ve konfor artlarn ykseltirken enerji tketimi azaltmak paradoks gibi gzkse de d hava scakl bina i hava scaklnn olduka altnda olmas durumunda soutma gruplarnn almas da ayr bir paradokstur. Yaadmz ehirlerdeki binalarda darda kar yaarken alan soutma gruplar veya split klimalar buna ok gzel rnek tekil eder. Doal soutmal (free cooling) sistemlerin avantaj d hava scakl uygun artlara geldiinde binadaki i s yklerini soutma gruplarn altrmadan d havay kullanarak karlamaktr, bu sistemler sayesinde i s yklerinin 20 -60 % doal soutma ile karlamak mmkndr.

2.

KONFOR KLMASINDA FREE COOLING UYGULAMALARI

Konfor klimasnda doal soutma uygulamalar hava ve su taraf olmak zere iki ana grupta incelenecektir.

2.1 Hava Taraf Klima Uygulamalar Klimada hava taraf sistemlerini iki grupta toplamak mmkndr, sabit debili sistemler (CAV) bu sistemde klima santral hava debisi pik yke gre seilir ve santral srekli bu sabit debide altrlr. Deiken debili sistemlerde(VAV) yine santral debisi pik yke gre seilir ancak hava debisi, ksmi yklerde konfor artlarn bozmadan azaltlr santralden kan havann scakl sabit tutulur.

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

676 _______

Klima sistemleri hava taraf esas alndnda aadaki gibi snflandrlabilir. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Sabit Debili ve zon stcl (CAV- RH) Yer deitirmeli sistemler, DF (Displacement Flow) Fan coil ve Taze Haval Sistemler FC-OSA Deiken Debili ve zon stcl (VAV-RH) Deiken Debili d kabuk stmal (VAV-PH) Fanl deiken Debili ve zon stcl (FPVAV-RH) Fanl Deiken Debili ve d kabuk Istmal (FPVAV-PH) Deiken Debili ve Fan Coilli Taze Haval Sistemler (VAV; FC-OSA)

Bu sistemlerin bazlar ekil 1 de ematik olarak gsterilmitir.

ekil 1. Sabit debili ve deiken debili klima sistemleri

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

677 _______

Sabit debili sistemlerden CAV- RH sistem ile tek bir kima santrali ile birden fazla zonun stlp soutulmas salanr. Klasik sabit debili sistemden fark her zona bamsz olarak giren hava kanal zerinde kanal tipi stc kullanlmasdr. K almasnda klima santral mahallere ortam scaklna yakn scaklkta hava gndermekte (16-20C) zonlardaki scaklk kontrol ise zon stclar sayesinde yaplmaktadr. ok yaygn olarak kullanlan Fan Coil li sistemde binann stma soutma yk FClerle karlanrken insanlarn temiz hava ihtiyac ayr bir klima santral ile temin edilir. VAV kategorisindeki sistemler ekil 1 de tanmlanmlardr, VAV-RH ve FPVAV RH sistemler genellikle d kabua yakn monte edilen VAV larda uygulanr, ancak bu uygulamada fleme difzrleri genellikle soutma ykne gre ve dk hzda seildiklerinden daha dk debilerdeki k almasnda difzrden kan dk hzl scak hava i hava ile karamamakta ve efektif bir stma salanamamaktadr. D kabuu radyatr veya konvektr tipi stclar ile stlan deiken debili sistemler VAV-PH olarak tanmlanr stmann doal konveksiyon ve radyasyon ile yaplmas nedeniyle zonlarda daha homojen scaklk dalm elde edilir. Yaz almasnda mahal scakl set deerinin zerinde ise VAV damperi tamamen ak konumundadr set deerinin altnda olmas durumunda ve zellikle KI PERYODUNDA minimum aklkta alr. Deiken debili sistem ile FC- Temiz Haval Sistemin birlikte kullanlmas d kabuk ve i zonun farkl istemler ile zlmesi durumunda geerlidir

2.2 Hava Taraf Doal Soutma Uygulamalar Konfor klimasnda doal soutmadan faydalanabilmek iin ticari yapnn herhangi bir blgesinin soutma ihtiyac olduunda d hava scaklnn (daha dorusu entalpisinin) set edilen scaklk deerinin altnda olmas gerekir. rneklemek gerekirse d hava scakl 22C ve mahal scakl set deeri 24C olduunda ekil 1 de gsterilen klima santral %100 d hava ile altrlarak ksmi olarak doal soutmadan faydalanlr, d hava scakl 16C nin altna dtnde yapnn o blgesinde i ykler nedeniyle hala soutma ihtiyac duyuluyorsa o blgenin tm soutma ihtiyac herhangi mekanik soutmal bir sisteme gerek duyulmadan dorudan d havadan salanabilinir. Ticari yksek katl bir yapdaki zonlama ekil 2 de gsterildii gibi yapldnda i zonun dier drt yne bakan d kabuk zonlarndan farkl davranaca anlalmaktadr. Gei dnemleri haricinde d kabuk zonlarnda kn stma yazn soutma ihtiyac ortaya karken, i kabuk zonunda herhangi bir s kayb olmadndan yaz ve k peryodlarnda sadece soutma ihtiyac ortaya kmaktadr.

ekil 2. Ticari bir binadaki zonlama

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

678 _______

Bu blmde, hi s kayb olmayan bir i zondaki s kazancnn (yaklak olarak 60 W /2M) doal soutma ile nasl karlanaca irdelenecektir. Fan Coilli sistemlerde dorudan havay kullanarak doal soutmadan faydalanmak mmkn deildir. Deiken debili sistemlerde doal soutmadan faydalanmak ancak zonlama sisteminin doru yaplmas koulu ile mmkndr. ekil 3 de grld gibi VAV-PH isteminde i zonda doal soutmadan faydalanabilmek iin i zon ve d zon klima santralleri zorunlu olarak ayrtrlmtr. zellikle k almasnda d kabuk santrali minimumda ve %100 d hava ile alrken yani d kabuktaki insanlarn temiz hava ihtiyacn temin ederken (s kayb radyatrler ile karlanyor) i zondaki klima santrali ise i s yklerine bal olarak maksimuma yakn bir debide ve soutma amal alacaktr. Bu zonlama mantna gre alan sistem ekil 3 de gsterilmitir. zonda kn soutma amal almas gerektiinde VAV santralnn (ekil 1) basit bir otomasyon yntemi ile d havann soukluundan faydalanmas ok basit ekilde gerekletirilecektir. VAV l uygulamalarda i ve d zon iin ayn klima santralnn seilmesi durumunda bu olasln gerek iletme mant gerek i ve d zonun farkl davran nedeniyle olduka azalaca unutulmamaldr.

ekil 3. VAV-PH sisteminde doal soutma uygulamas Doal soutmann sorunsuz olarak uyguland dier bir sistem ise VAV; FC-OSA sistemidir,(ekil 4) bu sistemde d kabuk fan coiller ile stlp soutulurken insanlarn taze hava ihtiyac sabit debide alan ayr bir temiz hava santrali ile salanmaktadr. zon ise VAV sistemi ile kontrol edilmektedir, gei dnemlerinde ve k iletmesinde i zon klima santrali doal soutmadan maksimum kapasitede faydalanmaktadr.

ekil 4. VAV; FC- OSA Sisteminde doal soutma uygulamas

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

679 _______

Yer Deitirmeli (Displacement) vantilasyon sistemlerinde, bilindii gibi artlandrlm hava mahale deme seviyesine yakn ve dk hzda braklr, artlandrlm havann scakl ise ekil 5 de grld gibi 19 C de gnderilir, bu scaklk ba yksekliinde 23 C, tavan seviyesinde ise 26C civarndadr. fleme havas ile dn havas arasndaki scaklk fark 7 C gibidir dier tm haval sistemlerde bu fark 9-10 C civarndadr. fleme havas tasarm deerinin yksek olmas nedeniyle bu sistemlerde gei dnemlerinde doal soutma (free cooling) opsiyonun dan daha verimli ekilde faydalanmak mmkndr.

ekil 5. Yer Deitirmeli (Displacement) vantilasyon Doal soutmann bir baka uygulamas gece soutma prosesidir, gndz gece arasndaki scaklk farknn blgelere gre 10-15 C arasnda olduu gz nne alnrsa, sabaha kar d hava scaklnn 20 C ve altnda olmas durumunda klima santralini soutma gruplarn altrmadan 100% d hava ile havalandrlarak binann termal ssnn drlmesi ve i hava kalitesinin ykseltilmesi anlamnda ok nemli katk salayaca aikardr.

2.3 Su Taraf Doal Soutma Uygulamalar Bu sistemler d hava ile soutma grubu su devresi arasnda s transferi esasna gre alrlar, yani d hava scakl uygun koullara geldiinde ve yapnn baz blgelerinde hala soutma ihtiyac hissedildiinde soutma grubunu altrmadan veya ksmi ykte altrarak soutma devresi suyunu soutmaktr. Soutma grubu suyunu doal soutma ile soutmak iin kuru soutucular(dry cooler), ya tip soutucular (wet cooler), kapal ve ak tip soutma kuleleri kullanan sistemlerin yan sra dorudan hava soutmal soutma gruplarna ilave edilen soutucular ile paket olarak hizmete sunulan sistemler de mevcuttur. Bu sistemler ile genellikle fan coillerin veya 100 % d hava ile alma imkan olmayan minimum sabit d hava ile alan klima santralarnn soutucu bataryalarnn souk su ihtiyac karlanr.

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

680 _______

ekil 5 de Moskova da uygulamas yaplan bir alveri ve i merkezi projesinde kullanlan doal soutma sisteminin ematik resmi gsterilmitir. Doal soutma sisteminde dry cooler kullanlmtr dry cooler yaz almasnda kondenserdeki soutucu akkan youturmak amac ile kullanlrken ara mevsimlerde ve kn doal soutma amal kullanlmtr. Yapdaki klima sisteminde d kabukda ki s kayb radyatrler ile karlanrken i ve d zondaki soutma yk yksek basnl fan coiller ile karlanmtr bu nedenle zellikle alveri merkezlerinde fan coillerin ihtiyac olan souk su ara mevsimlerde ve kn soutma gruplarn altrmadan doal soutma ile elde edilmitir. D hava scaklnn -30 C lere ulamas nedeniyle dry cooler tarafnda ciddi bir anti freze yklemesi yaplmtr.

KONDENSER

KOMP. EVAPARATR

Kuru soutucu
PLAKALI ISI DETRC

DRY COOLER

SOUTUCU SU DEVRES

FCU

ekil 6. Doal Soutmal evrimi Benzer uygulamalarda kuru soutucu (dry cooler) yerine ya soutucu(wet cooler) veya kapal tip soutma kulesi kullanmak mmkndr. Eer sistemde ak tip soutucu kullanlacaksa d hava scaklnn 0 C nin altnda olmas durumuna kulede suyun donmasna kar gerekli nlemler alnmaldr. Su taraf doal soutmann dier bir avantaj da mevcut soutma sistemine adaptasyonunun ok ksa zamanda ve dk maliyetle yaplabilmesidir.

3. ENDSTRDE DOAL SOUTMA (FREE COOLING) UYGULAMALARI Endstride doal soutmann kullanlmas tpk konfor klimasnda olduu gibi d havann soukluundan faydalanma prensibine dayanr. Plastik bask makinelerinde, bask makinelerinde doal soutma uygulamalar ska kullanlmaktadr.

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

681 _______

Bu blmde stanbul da bir bask tesisinde bask makineleri motorlarnn soutulmas iin kullanlan doal soutma (free cooling) sistemi hakknda bilgi verilecektir.

3.1 Tasarm Kriterleri Bask makinesi imalat firmann su soutmal motorlar iin istedii kriterler aada aklanmtr. Motor soutma suyu giri scakl 27 C Motor soutma suyu k scakl 35 C Motorlara giden suyun debisi 13 m/h alma Saatleri 20-04 (365 gn) Toplam soutma kapasitesi 120 kW Yukardaki kriterler zellikle bask makinelerinin gece alaca gz nnde tutularak gelitirilen soutma sistemi ekil 7 da gsterilmitir. Bask makineleri motor soutucusundan kan su P1 pompas yardmyla dry cooler a gnderilir, soutucuda souk hava ile soutulan su (27 C) daha sonra plakal tip s deitiricisine gnderilir. D hava kuru termometre scaklna bal olarak alan dry cooler da soutulan suyun scakl 27 C nin zerine kmas durumunda 6/12 C su rejiminde alan plakal s deitiricisinde ikincil bir soutmaya tabi tutulur.

ekil 7. Motor Suyu Soutma sistemi

Seminer Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

682 _______

K almasnda d hava scaklnn 0 C nin altna dmesi olasl gz nnde tutularak su devresinde anti freze kullanlmtr. Dry cooler cihaz d hava scaklnn 22 C olmas durumunda proses suyu scakln 35C den 27C ye drecek ekilde tasarlanmtr.

3.2 Enerji Analizi Kuru soutucuda 13 m/h lik suyun scakln 35 C den 27 C ye drmek yani 121 kW lk s ykn karlamak iin 2 kW lk 3 adet aksiyel fan kullanlmtr. Fanlarn ektii g ise toplam 3,9 Kw olarak llmtr. Sistemin COP deeri 30 civarndadr. Bu s yknn tm hava soutmal soutma grubu tarafndan karlanmas durumunda, soutma grubu COP si 3 civarnda olduu kabul edilirse tketilen enerji 121/3 = 40 kW civarnda olur. Sonu olarak kurulan doal soutma sistemi ile 90 % orannda enerji tasarrufu salanm ve sistem kendini 5 ayda amorti etmitir (ref..)

SONU lkemizde klima veya stma sistemlerinde enerji tasarrufu diyince genellikle ilk akla gelenler s geri kazanm sistemleri, hz kontroll cihazlar ve yaltm akla gelmektedir. Bu almada binada konfor artlarn ykseltirken enerji tasarrufunun da yaplabilineceini bunun iin sistem seiminin ve zonlamann ne kadar nemli olduu anlatlmaya allmtr. Yatrmclar enerji tasarrufu konusunda sadece iletme maliyeti anlamnda deil evre duyarll anlamnda da bilgilendirilmelidir. Geceleyin k saan binalar yerine evreyle uyumlu binalarn n plana karlmas iin yatrmclar ve iletmeciler zerinde gerek mevzuatlar, gerek ilgili sivil toplum kurulular ile bask kurulmaldr. Her ne kadar bu almann konusu olmasa da sistem seiminde zellikle su kaynakl stma sistemleri de( zellikle yapda ayn anda zonlar arasnda stma ve soutma ihtiyac olmas durumunda ) unutulmamaldr.

KAYNAKLAR [1] MORTEZA, M. Evaluation of HVAC System Operational Strategies For Commercial Buildings Energy Convers. Mgmt. Vol.38. No. 3 1997 [2] MORTEZA, M. Evaluation of Variable Volume And Temperature HVAC system For Commercial and Residential Buildings Energy Convers. Mgmt. Ol. 37 No. 9 1996 [3] HARD, M. A Practical Guide to Free Cooling, Alternative Cooling, Night Cooling and Low Energy Systems Alternative Cooling and Low Energy Systems- Ambthair Feature 2002 [4] BUTLER, D. Air Conditioning Using Displacement Ventilation Free Cooling BRE Environmental Engineering Centre 2003 [5] BLGE, M. Endstride Free Cooling (doal Soutma) Uygulamas Termodinamik Dergisi Temmuz 2001

ZGEM Mustafa BLGE 1979 Ylnda Sakarya niversitesinden Makine Mhendisi olarak mezun olmutur. 1981 ylnda Yldz Teknik niversitesinden Yksek Mhendis 1988 ylnda Doktor nvan almtr. Halen kurucusu olduu Mecon firmasnda irket Mdr olarak almakta ve Yldz Teknik niversitesinde Lisans st seviyesinde ders vermektedir.

Seminer Bildirisi