T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

SOUTMA SSTEM ELAMANLARI VE SOUTUCULAR

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. SOUTUCULAR TANIMI, YAPISI VE ALISMASI ...................................................3 1.1. Soutucunun Tanm .....................................................................................................3 1.2. Soutucunun Yaps ......................................................................................................3 1.3. Soutucunun almas .................................................................................................4 1.4. Is Transferi...................................................................................................................4 1.4.1. Kondksiyon (letim) .................................................................................................6 1.4.2. Konveksiyon (Tama)................................................................................................7 1.4.3. Radyasyon (Inm) ....................................................................................................7 1.5. Gizli Isnn Sihiri...........................................................................................................7 1.5.1. Is Transfer Oranlar ...................................................................................................9 1.6. Is..................................................................................................................................9 1.7. Scaklk .......................................................................................................................10 1.8. Soutma ......................................................................................................................10 1.9. Soutucu Akikan .......................................................................................................10 1.10. Doyma Scakl........................................................................................................10 1.11. Doyma Basnc ..........................................................................................................11 1.12. Youma Scakl ....................................................................................................11 1.13. Soutmann Termodinamik ncelenmesi ve Is Transferi Yntemleri .........................11 1.13.1. Termodinamiin Uygulama Alanlar.......................................................................11 1.13.2. Termodinamiin 1. Kanunu ....................................................................................11 1.13.3. Termodinamiin 2 Kanunu .....................................................................................11 1.13.4. Soutma evrimleri................................................................................................12 1.13.5. Gelimi Buhar Sktrmal Soutma Sistemleri .....................................................15 UYGULAMA FAALYET ...............................................................................................18 LME VE DEERLENDRME .....................................................................................19 RENME FAALYET2...............................................................................................20 2. SOUTUCU ELEMANLARI........................................................................................20 UYGULAMA FAALYET ...............................................................................................25 LME VE DEERLENDRME .....................................................................................26 RENME FAALYET3...............................................................................................27 3. SOUTMA SSTEMN OLUTURAN ELEMANLAR YAPISI VE GREVLER .....27 3.1. Ekovat (Kompresr, Sktrc) ...................................................................................28 3.1.1. Pozitif Sktrmal Kompresrler..............................................................................30 3.1.2. Santrifuj Kompresrler .............................................................................................31 3.2. Kondenser (Younlatrc)..........................................................................................32 3.2.1. Su Soutmal Kondenserler ......................................................................................34 3.2.2. Hava Soutmal Kondenserler ..................................................................................35 3.2.3. Evaporatif Kondenserler ...........................................................................................36 3.3. Drayer .........................................................................................................................38 3.4. Klcal Boru..................................................................................................................39 3.4.1. Kapiler Boru Kullanmnn Avantajlar .....................................................................39 3.4.2. Kapiler Boru Kullanmnn Dezavantajlar ................................................................39 3.4.3. Kapiler Borunun Deitirilmesi ................................................................................40 i

3.4.4. Klcal Boru Seimi ...................................................................................................40 3.5. Evaportr ....................................................................................................................41 3.5.1. Hava Soutucu Evaporatrler ...................................................................................42 3.6. Dn Borusu..............................................................................................................44 3.7. Soutma Gaz (R134a) ................................................................................................44 3.7.1. Soutucu Akkanlarda Aranlan zellikler ..............................................................47 3.7.2. Soutucu Akkan eitleri.......................................................................................48 3.7.3. Yalama Yalar ......................................................................................................52 3.8. Termostat ....................................................................................................................56 3.9. Soutmada Arza Tespiti .............................................................................................57 3.9.1. Evaporatrdeki Hatal Yk .......................................................................................60 3.9.2. Kt Yk Dalm ...................................................................................................62 3.9.3. Tkal Datm veya Serpantin Devreleri ...................................................................63 3.9.4. Soutucu Basn Drme Cihaz Yanm veya Yanl Ayarlanm Termostatik Genleme Valfi ..................................................................................................................64 3.9.5. Klcal Borular...........................................................................................................65 3.9.6. Gereinden Kk Boyutlandrlm Soutucu Hatalar ............................................65 3.9.7. Soutucu Miktarnn Belirlenmesi ............................................................................66 3.9.8. Sistemin Soutucu le Doldurulmas .........................................................................67 3.9.9. Arzal Fan Motoru veya Tahrii...............................................................................69 3.9.10. Soutucu Kontrol Cihaznn Szdrmas ..................................................................72 3.9.11. Dk Ortam Scakl............................................................................................73 3.9.12. Gerekenden Kk Boyutlandrlm nite.............................................................73 3.9.13. Titreim..................................................................................................................73 3.9.14. Grlt...................................................................................................................74 LME VE DEERLENDRME .....................................................................................76 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................78 KAYNAKLAR ..................................................................................................................79

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0113 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrikli Ev Aletleri Soutma Sistemi Elemanlar ve Soutucular Soutma sistemi ve elemanlaryla ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Soutma sistemlerinde kullanlan elemanlarn yapsn, bu sistemlerin elektrik ve mekanik emalarn renmek. Genel Ama Gerekli atelye ortam ile soutma sistemi donanmlar salandnda her trl soutma sisteminin yapsn, soutma sistemi elemanlarn ve soutma sisteminin prensip emasn tanyarak gvenli, verimli, amaca ve tekniine uygun bakm ve onarm yapabileceksiniz. Amalar 1. Soutucu sistem elemanlar ve soutucularn, eitleri alma ekilleri kullanm amalarn, bakm onarm ve arzalarn giderme ilemleri ile ilgili yeterlikleri kazanabileceksiniz. 2. Soutma sistemi elektrik ve soutma sistemi emalarn okuyabileceksiniz. 3. Uygun ortam salandnda soutma sistemini oluturan elemanlar tanyarak, bu paralarn yapsn, grevlerinin neler olduunu renebilecek ve bu konuda bakm ve onarm yapabileceksiniz. Atelye ortam, Takmhane, takm antas, el aletleri panosu, kontrol ve vida skma aletleri, lm cihazlar, anahtar takmlar, lehimleme malzemeleri, dier faydal el ve g aralar donanmlar, soutucu ve soutma sistemi elemanlar, soutucu cihaz ile ilgili kataloglar, teknik veri kaynaklar, gvenlii ile ilgili ekipmanlar.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

iii

LME VE DEERLENDRME

Bir soutma sistemi (arzal veya salam) elemann soutucu zerindeki ksmlarndan skp, daha sonra yine alma prensibine ve mekanik emasna aykr olmayacak ekilde monte edebilecektir Tamamlam olduu ilemlerin sonunda ilgili ileme ait oluturulmu test ve uygulama snavlarn gerekletirecektir.

iv

GR GR
Sevgili renci, Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile gnmzde artk olmazsa olmaz haline gelen soutucular daha iyi tanyacak, bunlarn imalatnda ve geliiminde nemli roller alacaksnz. Bir maddenin veya ortamn scakln onu evreleyen hacim scaklgnn altna indirmek ve orada muhafaza etmek zere snn alnmas ilemine soutma denir. En basit ve eski sogutma ekli, souk yrelerde tabiatn meydana getirdii buzlar muhafaza edip bunlar scak veya ss alnmak istenen yerlere koyarak soutma salanmasdr. Kn meydana gelen kar ve buzu muhafaza ederek scak mevsimlerde bunu soutma maksatlar iin kullanma usulnn m.. 1000 yllarndan uygulanmakta olduu bilinmektedir. Bu uygulamann bugn dahi yurdumuzun baz yrelerinde geerli bir soutma ekli olduu grlmektedir. Dier yandan, eski msrllardan beri geceleri ak gkyzn grecek tarzda yerletirilen seramik testilerde suyun soutulabilecei bilinmektedir. Bu soutma ekli, gkyznn gece karanlktaki scaklnn mutlak sfr (-273) derece seviyesinde olmasndan ve ma (Radyasyon) yolu ile snn gkyzne iletilmesinden yararlanlarak salanmaktadr. Uygulama alannda ilk defa 1860 ylnda Dr. James Harrison (Avusturalya) retim ilemi srasnda biray soutmak maksadyla mekanik soutmay baaryla kullan-mtr. Sistemde soutucu akkan olarak Slfirik Eter kullanlmtr. 1861 de Dr Alexander Kirk kmr ss ile alan ilk Absorpsiyonlu soutma aygtn gerekletirmitir. Konutlarda kullanlmak maksadyla soutucu (Buzdolab) yapt. Otamatik olarak alan buzdolaplar 1918 de Kelvinatr Company tarafndan imal edilmeye baland ve ilk sene 67 dolap satld. 1918-1920 yllar arasnda toplam 200 dolap yaplarak satld. Absorpsiyon prensibiyle alan otamatik bir buzdolab da (Electrolux) 1927 ylnda amerikada sata kt. Soutmann tarifinden, bunun iki fiziksel deere, yani scaklk ve s deerlerine bal olduu grlmektedir. Gerekte bu iki deer birbirine yakinen baldr. zotermik ve Adyabatik ilemler ile ktle transferi dnda bu iki deer beraberce artp azalrlar.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA

Soutucu sistem elemanlar ve soutucularn, eitleri alma ekilleri kullanm amalarn, bakm onarm ve arzalarn giderme ilemleri ile ilgili yeterlikleri kazanabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: gvenlii ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. nternet ortamndan faydalanarak, soutucunun tanmn reniniz. Bir beyaz eya servisine gidip, soutucu elemanlarn ve soutucular tanynz.

almalarnz, kullanacanz bir ses ve grnt kaydedicisiyle zenginletirebilir, daha sonra elde edilen bu metaryelleri, atelyede bilgisayar ortamnda snfla paylaabilirsiniz.

1. SOUTUCULAR TANIMI, YAPISI VE ALISMASI

1.1. Soutucunun Tanm
Bir maddenin veya ortamn scakln, onu evreleyen hacim scaklnn altna indirilmesi ve orada muhafaza etmek zere snn alnmas ilemine denir.

1.2. Soutucunun Yaps

Soutma sistemi; ekovat, kondanser, drayer, klcal boru, evaparatr, dn borusu, soutma gaz ve termostattan meydana gelmitir.

ekil 1.1: Soutma evrimi

1.3. Soutucunun almas

ncelikle, souk gibi bir ey olmadn biliyor muydunuz? Bir eyi souk olarak tarif edebilirsiniz ve herkes ne demek istediinizi anlar, ama aslnda souk sadece ve sadece bir eyden daha az s ieren baka bir ey anlamna gelir. Asl olay daha az ve daha ok s miktardr. Soutmann tanm ise snn tanmas ve baka bir yere yerletirilmesidir. Bir malzeme soutulacaksa, aslnda ondan s alnacaktr. Eer lk bir ieceiniz varsa ve diyelim 25C ise ama siz bu iecei 4C olarak imeyi tercih ediyorsanz; onu bir sre bir buzdolabna koyarsnz, s ondan bir ekilde alnr ve siz daha az scak bir iecek sahibi olursunuz. (Ah pardon, yani daha souk bir ieceiniz olur.) Ama bir de u durumu dnn; dolaba koyduunuzda 4C olan iecek kardnzda 3C olmu. kisi de souk ama biri dierinden daha az s ieriyor. Yani souk maddeler bile s ierirler ve daha az s ierme durumuna geebilirler. Bu durumun limiti o malzemeden tm snn alnmasdr. Bu snr mutlak sfr noktasdr ve teorik olarak 273C ile tarif edilir. Bu scakla ancak laboratuar ortamnda elektriksel sper iletkenler vastas ile ok yaklalmtr.

1.4. Is Transferi
Is transferi konusu bugn mhendisliin tm dallarnda uygulama sahas bulmakta ve fakat denilebilir ki Makine Mhendisliinde bu daha da geni olmaktadr. Makine Mhendislii, s transferi ilmini stma, soutma, klima, havalandrma konularnda baka iten yanmal motorlarda, buhar retiminde, s deitirgelerinin dizaynnda ve Makine Mhendisliinin daha pek ok dallarnda geni lde kullanmaktadr. 4

Is transferi teorisi geni lde ileri fizik ve ileri matematik uygulamalar ile irdelenebilmekte, ou problemlere ancak basitletirmek suretiyle ve baz kabuller yapmak suretiyle matematiksel bir zm getirebilmektedir. Soutma ileminin gerekletirilebilmesinde soutma sisteminin bir ok yerinde s al-verii olay meydana gelir ve soutma sahasnda s transferi bal bana en geni yeri tutmaktadr. Souk odalarn s tecritinden evaporatr ve kondenser dizaynna, souk odada muhafaza edilen eitli tr maddelerden kompresr gvdesindeki s akmlarna kadar soutma sisteminin hemen her elemannda s transferi olay meydana gelmektedir. nce, soutulan ortamn kendisi s transferi olayna maruz kalr ki, bunun nedeni, soutulan ortamn normal olarak civar hacimlerden soutulan ortama doru bir ak meydana getirmesidir. Soutulan hacme giren s, souk odann kendi iinde bulunan veya meydana gelen s ile (soutulan mal, aydnlatma, motor, insanlar, v.s) ve kap almalarnda meydana gelen d hava sirklasyonunun ssyla birleir ve oalr. Evaporatr/soutucu tarafndan alnp soutucu akkan/refrijeran maddeye geirilen ve Soutma Yk diye adlandrlan ve toplam s, Buhar sktrma evriminde kompresr tarafndan sktrma ilemiyle kondensere sevk edilir. Kondenser, evaporatrden alnan s ile kompresrn sktrma ilemi srasnda harcanan enerjinin sl karl toplamn soutma evriminden uzaklatrr. Grld gibi, s transferi sistemin bir ok elemannda defalarca meydana gelmektedir, ayrca soutucu akkann sistemin deiik yerlerinde sv ve gaz halde oluu ve konum deiikliine uramas srasnda Ktle Transferi olay ile de karlalr. Maddeler nasl daha souk olur? Is transferi olay 3 deiik ekilde olmaktadr ve bunlar; Kondksyon (letim) Konveksiyon (Tama) Radyasyon (Ima), diye adlandrlmaktadr

ekil 1.2: Soutma yntemleri

Yukardaki son iki yol kapsaml olarak soutma ekipmanlarnn tasarmlarnda kullanlr. Eer iki maddeyi birbirlerine deecek ekilde brakrsanz ve biri scak dieri souksa, s scak maddeden souk maddeye doru akar. Buna kondksiyon denir. Bu eimli bir yzeyde aa doru yuvarlanmaya alan top rneinde olduu gibi yerekimi kuvvetine benzer, kolay anlalabilecek bir durumdur. Eer bir tabak yemee hava flerseniz bir ekilde sour. Yemekteki snn bir blm hava moleklleri vastas ile tanr. Buna konveksiyon denir. Eer bir enlik ateindeki parlayan bir kor parasn tekme ile uzaklatrrsanz kor parasnn yava yava n kaybettiini be sndn gzlemlersiniz. Aslnda kor paras radyasyon vastas ile ssn yayar veya dier bir deyile 5

kaybeder. Radyasyon ile s yayma iin maddenin parlamas gerekmez, her ey evresi ile dengeye gelebilmek iin bu metotlarn kombinasyonlarn kullanr. Grlebilecei zere, bir maddeyi soutmak yerine bu maddeyi kendinden daha souk bir malzeme ile babaa brakmak ve gerisini doadan beklemek yeterli olacaktr. Soutma sisteminin asl mekanik zelliklerine olduka yaklamamza ramen ncelikle aklanmas gereken baz zellikler daha var. imdi onlar grelim. Maddenin Halleri Maddenin herkesin bildii zer 3 hali vardr; kat, sv ve gaz. Burada bizim iin nemli nokta bir maddeyi kat halden svya ve sonra gaz fazna geirmek iin o maddeye s vermek gerekliliidir. Ayn mantkla, maddeyi gaz fazndan svya ve sonra kat faza getirmek iin de o maddeden s alnmas gerekir. Is enerji trdr ve snn transferi de gene Termodinamiin 1. Ve 2. Kanunlar altnda meydana gelmektedir. Her s transferinde de bir scaklk fark gelmekte, s yksek scaklk tarafndan alak scaklk tarafna doru akmakta ve bir kayna terk eden s miktar onu alan elemanlarn s artna edeer olmaktadr.

1.4.1. Kondksiyon (letim)

Is iletimi bir ortam ierisinde bulunan blgeler arasnda veya dorudan doruya fiziki temas durumunda bulunan farkl ortamlar arasnda, atom ve molekllerin fark edilebilir bir yer deitirmesi olmakszn bunlarn dorudan temas sonucu meydana gelen s geii ilemidir. Termodinamiin II. Kanununa gre s yksek scaklkta bulunan bir blgeden dk scaklktaki bir blgeye akar. Kinetik teoriye gre bir maddenin scakl, bu maddeyi meydana getiren molekllerin veya atomlarn ortalama kinetik enerji ile orantldr. Kinetik enerjinin fazla olmas i enerjinin fazla olmas demektir. Kinetik enerjinin fazla olmas demektir. Kinetik enerjinin fazla olmas, i enerjinin fazla olmas demektir. Bir blgede molekllerin ortalama kinetik enerjisi, scaklk farkndan dolay bitiik blgedeki molekllerin ortalama kinetik enerjilerden fazla ise, enerjileri fazla olan molekller bu enerjiyi komu olan molekllere iletirler.

Isnn eitli malzemeler zerinden iletilme oran

Malzeme kalnl Kesit alan Malzemenin iki tarafndaki scaklk fark Malzeme s iletkenlii Is aknn sresi gibi faktrlere baldr. Yksek s iletkenliine sahip metaller, bizzat soutma sisteminin kendisi iinde kullanlr. nk hzl bir s transferinin hem evaporatr hem de kondenserde meydana gelmesi istenir. Evaporatrn iinde rn veya hava, borularn iindeki soutucudan daha yksek scaklktadr ve dk scakla doru bir s transferi olur. Oysa kondanserde, soutucu buhar kondenserin geer ve etrafnda dolaan soutma ortamndan daha yksek scaklkta yine burada da, dk scakla doru bir s transferi olmaktadr. Bu s transferi yntemleri iletimdir. 6

1.4.2. Konveksiyon (Tama)

Konveksiyon, akkan hareketi ile enerji tanm ilemidir. Ortam bir sv veya gaz ise, akkan haraketi ile s enerjisi bir blgeden dier bir blgeye scaklk farkndan dolay transfer edilecektir. Is transferinin en nemli konusu konveksiyondur. Is deitiricilerinde akkanlar, kat cisimler (yzeyler) ile birbirinden ayrlm olduklarndan, konveksiyon, bir yzey ile akkan arasndaki enerji tamnda en nemli s transferi mekanizmasdr. Soutucunun iindeki hava konveksiyon akmnn sonucuna ait balca rnektir. Buzdolabnn soutma serpantini ile, temastaki hava sour ve bu yzden de younluu artarak, buzdolabnn dibine inmeye balar. Bu ekilde, yiyeceklerden ve odann ssn ekmi olan buzdolabnn duvarlarndan s eker. Hava sy souduktan sonra genleir, younluu azalmaya balar ve snn ekildii soutma serpantinine ulaana dek ykselir. Konveksiyon evrimi, hava ile serpantin arasnda scaklk fark olduu srece devam eder. Piyasa tipi nitelerde, dolabn iine plakalar yerletirilebilir. Bunun amac konveksiyon akmlarnn, serpantinin etrafnda arzu edilen hava ak ekillerini almaya ynlendirilmesidir.

1.4.3. Radyasyon (Inm)

Bir cismi meydana getiren elemanter taneciklerin sl hareketi, elektromagnetik ma eklindeki enerji neretmelerine sebep olur. Scakln artmas, taneciklerin hareketini ve dolaysyla ma iddetini arttrr. Radyant s, koyu renkli veya donuk cisimler veya maddeler tarafndan kolayca sourulur. Oysa ak renkli yzeyler veya malzemeler, k nlarn olduu gibi, radyant s dalgalarn da yanstrlar. Bundan dolaydr ki s dalgalarn da yanstrlar. Bundan dolaydr ki buzdolabnn ak renkte imal edilir. Cisimlerin bazlar bu yaplan ma enerjisini sourur, bazlar yanstr, bazlar da ilerinden daha serbeste gemelerine msaade ederler. Yalnz mkemmel bir boluktan serbeste geerler. Yaplan bu enerji dalgalar sourgan baka bir ortama tesadf ettiklerinde enerjilerini bu ortama transfer ederek bu ortamn sl hareketini arttrrlar. Bylece s enerjisi, neredilen sitemden, may douran sisteme transfer edilmi olur. Sistemlerden birinin scakl azalrken dierinin scakl artar. Btn cisimler srekli olarak sl ma nereder.

1.5. Gizli Isnn Sihiri

Is miktarnn lmnn yaplabilmesi iin bir yol bulunmas gereklilii ok nceleri bulunmutu. Daha az s ya da daha ok s ya da klliyetli miktarda s deyimlerinden daha kesin deerlere istenmiti. Bu baarmak iin olduka kolay bir grevdi. 1 LB (0,454kg) suyu aldlar ve bu suyu 1F (0,556C) sttlar. Bu ilemi yapmak iin gerekli s miktarna da 1 BTU (British Thermal Unit) dediler. Soutma endstrisi o gnden bu gne boyu aklamay kullanmaktadr. rnein 6000 BTU lk bir klima alabilirsiniz. Bu birim saatte 7

6000 BTU snn yer deitirmesini salayabilen bir rn aklar. 12.000 BTU luk bir dier rn ayn zamanda 1 Ton olarak da adlandrlr. 1 Tonda 12.000 BTU vardr. 1 LB suyun ssn 40 F dan 41F a artrmak iin 1 BTU gerekir. Yine 1 LB suyun ssn 177F dan 178F a artrmak iin de 1 BTU gerekir. Ancak 1 LB suyun ssn 212F dan 213F a artrmak iin 1 BTU kullanmay denerseniz bunda baarsz olduunuzu grrsnz. Su 212F da kaynar ve daha fazla s almaktansa gaz fazna geer. Maddenin kaynama noktasnda ok ok nemli bir olay olur. Kk bir deney yapar ve 1 LB suya her defasnda 1 BTU s eklerseniz, su scaklnn yine her defasnda 1 derece arttn grrsnz. Bu 212 dereceye varncaya dek srer. Sonra bir eyler deiir. BTU lar eklemeye devam edersiniz ancak su hibir zaman daha scak olmaz. Su gaz fazna geer ve 1 LB su buharlama iin 970 BTU alr. Buna buharlamann Gizli Iss denir ve 1 LB su iin 970 BTUdur. Ee daha ne, soutma efektinin nasl altn ne zaman syleyeceksiniz diyebilirsiniz. Orada durun. Daha prosesi anlayabilmeniz iin gerekenin n rendiniz. Bu suyun oda scaklnda kaynamasn engelleyen ey nedir diye sorsam ne dersiniz? Eer yeteri kadar scak deil derseniz, zgnm ama yanl. Suyun kaynamasn engelleyen tek ey suyun yzeyine bask yapan hava molekllerinin basncdr. Suyu 212 dereceye kadar str ve s vermeye devam ederseniz, yaptnz hava basncn yenmek ve sv halinden kamasna izin vermek iin su molekllerine yeterli enerjiyi vermekten baka bir ey deildir. Eer suyu hava basnc olmayan uzaya karrsanz direk olarak buhar olur. Eer ayn suyu daha az hava basnc olan Everest tepesine karrsanz, orada yaptnz deneyde kaynama iin daha az sya ihtiya olduunu grrsnz. (212 F dan daha az sda kaynayacaktr.) Yani, su normal atmosfer basncnda 212 derecede kaynar. Basnc azaltnca kaynama noktasn da azaltrsnz. Denemek iin laboratuar ortamnda suyu koyduunuz kapal kabn iindeki basnc bir pompa ile emerseniz, oda scaklnda buharlamann balayacan grrsnz. Yzeyindeki hava basncn yenmek ve gaz fazna gei iin svlara s vermek gereklidir. Svnn zerindeki basn azaltlrsa buharlamann da daha kolay olacan rendik. imdi ayn olaya farkl bir adan bakalm. Ayn mantkla, buharlaan svnn ortamdan s emdiini syleyebiliriz. Gnee konulan karpuzun soumas ayn prensiple oluur. Bylece, sudan daha dk bir kaynama noktasnda buharlaan bir akkan bulmak mekanik soutmann gelimesinde aranan ilk adm oluturur. Kimya mhendisleri bu ite kullanlmak zere aranan doru kimyasallar bulmak iin yllarca altlar. ok dk kaynama noktasndaki hidroflorakarbon soutucu akkan ailesini gelitirdiler. Bu kimyasallar normal atmosfer basncnda 0Fn altnda kaynamaktadr. Mekanik Soutma Sisteminde drt ana bileen vardr:

ekil 1.3: Mekanik soutma sistemi

Kompresr; piston ve benzeri metotlarla soutucu gaz sktran ve kondansere gnderen buhar sktrma pompasdr. Kondanser, sktrlm scak gazdan ald sy dar veren ve bu yol ile sv hale youmasna sebep olan s eanjrdr. Sv haldeki soutucu akkan daha sonra snrlayc blme gelir. Bu aygt, akkann kk bir delikten gemesini salayarak ak snrlar ve basn dmne sebep olur. Bir akkann basnc dtnde ne olur? Eer kaynama noktas der ve buharlamas daha kolay olur diyorsanz, dorusunuz. Ve akkan buharlatnda ne olur? evresinden s ald konusunda mutabk deil miydik? te bu ciddi bir durumdur ve imdi soutmann nasl olduunu rendiniz. Bu olayn yani buharlamann olduu yerin ad da evaporatrdr. Buradaki akkan dngnn tamamlanabilmesi iin tekrar kompresre gider. Soutucu akkan sy emmek ve baka bir yere transfer etmek zere tekrar tekrar kullanlr. Soutmann tarifini anmsadnz m? (Isnn tanmas ve baka yere yerletirilmesi)

1.5.1. Is Transfer Oranlar

Soutma evriminde optimize edilmek istenen bir nokta da s transfer orandr. Soutma sistemlerinde ok iyi s iletkenliine sahip olan bakr ve alminyum gibi materyaller kullanlr. Dier bir deyile s bu malzemeler iinden kolayca akar. Is transfer yzeyini artrmak s transferini artrmak iin baka bir yoldur. Kk motorlardaki pistonlarn etrafnda soutma kanatklarna dikkat ettiniz mi? Bu s transfer yzeyini artrarak s transfer orann artrmaya bir rnektir. Scak motor, istenmeyen scakl geen hava ie temas halindeki kanatklar vastas ie ok kolayca atabilir. Hava soutmal kondanserler ve evaporatrler gibi soutma sistemi s transfer elemanlar ounlukla bakr boru ve alminyum kanatklar ie yaplr. Daha sonra fanlar yardm ie havann kanatklarn iinden daha fazla miktarda gemesi salanr.

1.6. Is
ki sistem arasnda (veya sistem ile evresi arasnda) scaklk farkndan dolay gerekleen enerji geii diye tanmlanmtr. Baka bir anlatmla, enerji sadece scaklk farkndan dolay gereklemise s diye tanmlanr. Bu tanmdan aka grld gibi, ayn sistem arasnda s geii olmaz. 9

Hissedilebilen veya llebilen sya duyulur s denir. Bir hal deiimi srasnda ou maddenin, scaklnda bir art olmadan katdan svya dnecei bir erime noktas olacaktr. Bu noktada, eer madde sv haldeyse, kendisinden s alnr, madde de scakl deimeden katlar. Bu ilemlerden her birinde olaya katlan ve scaklkta deiiklik oluturmayan s, ergime gizli ss olarak bilinir.

1.7. Scaklk
ki cisim temas halinde bulunduklar zaman birinden dierine s enerjisi aktarlyorsa, birinci cismin scakl, ikinciden daha yksektir denir. Scakl duyumuzla da anlayabiliriz, vcut scakl 36,5 C olduuna gre, cisimleri ellediimiz zaman, elimizden scak veya souk olduunu anlarz. Termodinamikte mutlak scaklklar kullanlr, santigrat sisteminde 273,16 C Fahrenheit sisteminde ise 459,6 F kullanlr. Kelvin derecesi = TK = tC + 273 Rankin derecesi = TK = tF + 460

1.8. Soutma
Soutma bir svnn halini deitirerek snn bir yerden baka bir yere iletilmesidir. Scaklk fark olduu srece s pek ok deiik ekilde iletilebilir. Dolaysyla istenen sonulara bal olarak souk sv, sy scak nesneden ekebilir (sourabilir) veya scak sv nesnelere s verebilir. Fakat bir hal deiimi olmakszn elde edilen sonular bir soutma sistemi veya soutma etkisi sebebiyle deildir. stenilen sonucu elde etmek iin i enerjisinin soutma sistemi eklinde dzenlenmi mekanik elemanlar kullanlmasna mekanik soutma denir. Soumal Soutma; bir yerden bir yere iletimi iin gerekli koullar oluturmak zere s enerjisinin kullanlmasdr. Is enerjisi, i enerjisine evrilerek istenen sonular, mekanik soutma sistemindeki ayn prensiple elde edilir.

1.9. Soutucu Akikan

Isy, buharlamayla ya da sv halden buhar hale kaynayarak souran ve sv halden buhar hale youarak geri brakan kimyasal bileimlerdir. Pek ok deiik soutucu akkan kullanlmaktadr ve belli bir tanesinin seimi de, hangi koullar altnda alacana baldr.

1.10. Doyma Scakl

Verilen bir basnta saf maddenin kaynamaya balad scaklk (Tdoyma) olarak bilinir.

10

1.11. Doyma Basnc

Verilen bir scaklkta, saf maddenin kaynamaya balad basn (Pdoyma) olarak tanmlanr. 100 C de suyun doyma basncda 101,325 kPA olur. [4]

1.12. Youma Scakl

Buhar halindeki bir svnn buhar olarak kalabilmesi iin duyulur scakln youma scaklndan yksek olmas gerekir. Eer buhardan, duyulur scakln youma scaklnn altna dmeye balayaca noktaya kadar s enerjisi ekilirse, buhar svlar ve youur. Svlar iin kaynama noktas ile youma scakl ayndr. Basnc drmek, kaynama noktasn veya youma scakln arttrr.

1.13. Soutmann Termodinamik ncelenmesi ve Is Transferi Yntemleri

1.13.1. Termodinamiin Uygulama Alanlar
Tm mhendislik uygulamalar madde ile enerji arasnda bir etkileim ierir, dolaysyla termodinamii ilgilendirmeyen bir alma alan dnmek zordur. Termodinamiin uygulama alanlarn yaammzn iindedir. Termodinamiin baz uygulama alanlar insan vcudu, iklimlendirme sistemleri, uaklar, otomobil motorlar, termik veya nkleer g santrallerin tasarmnda ve soutma sistemlerinde kullanlr.

1.13.2. Termodinamiin 1. Kanunu

Termodinamiin birinci kanuna gre, enerji, ne yoktan var edilebilir, ne de vardan yok edilebilir, ne de vardan yok edilebilir, yalnzca ekil deitirilebilir. Enerjinin kendisi, i yapabilme kabiliyeti olarak tanmlanr ve s enerjisinin bir eklidir. Ayn zamanda enerjinin son eklidir, nk tm enerji ekilleri eninde sonunda sya dnr. Baka ok bilinen enerji ekilleri de vardr; mekanik, elektrik, kimyasal. Bunlardan bir ekilden dierine kolaylkla dntrlebilir.

1.13.3. Termodinamiin 2 Kanunu

Termodinamiin ikinci kanununa gre, s enerjisini iletmek iin, bir scaklk fark oluturmal ve korunmaldr. Is enerjisi, younluk leinde yukardan aa doru iletilir. Yksek scaklkl bir maddeden kan s, dk scaklkl bir maddeye doru hareket eder. Bu ilem scaklk fark var olduu srece devam eder. ounlukla, scaklk fark ne kadar dk olursa, s transfer oran da o kadar dk olur.

11

1.13.4. Soutma evrimleri

1.13.4.1. Ters Carnot evrimi Carnot evrimi, verilen bir scaklk aralnda en yksek sl verime sahip evrimdir. Tersinir bir evrim olduu iin, Carnot evrimini oluturan hal deiimleri ters ynde de gerekleebilir. Hal deiimlerinin ters ynde gereklemesi, s ve i etkileimlerinin ynlerinin deimesi anlamna gelir. Sonu, ters Carnot evrimi ad verilen evrimdir. Ters Carnot evrimine gre alan bir soutma makinesi veya s pompas, Carnot soutma makinesi veya Carnot s pompas diye adlandrlr. Bir soutucu akkann doyma blgesi iinde gerekleen ters carnot evrimini ele alalm. Hal deiimi srasnda, soutucu akkana, TL scaklndaki souk ortamdan, sabit scaklkta QL miktarnda s geii olur. Akkan daha sonra izantropik bir hal deiimiyle 3 haline sktrlr ve hal deiimi sonucunda scakl TH olur. 34 hal deiimi srasnda, soutucu akkandan TH scaklndaki ortama, sabit scaklkta s geii olur ve daha sonra akkan 1 halin e izantropik olarak genileyerek evrimi tamamlar. 41 hal deiimi sonunda akkann scakl TL olur. 34 hal deiimi srasnda soutucu akkan, youturucuda doymu buhardan doymu svya dnr. Ters Carnot evrimi, belirli scaklklardaki iki sl enerji deposu arasnda alan en etkin soutma evrimidir fakat aada belirtilen nedenlerle Carnot evriminin uygulamaya aktarlmas olanakszdr. Is geiinin olduu iki izotermal hal deiimi uygulamada gerekleebilir, nk doyma blgesinde basncn sabit kalmas, scaklnda doyma scaklnda sabit kalmasn salar. Bu bakmdan 23 ve 41 hal deiimlerinin uygulamada gerekletirilmesi zordur. nk 23 hal deiimi bir sv buhar karmnn sktrlmasn, baka bir deile iki fazl akkanla alan kompresr gerektirir. 41 hal deiimi ise sv oran yksek bir karmn genilemesidir. Bu sorunlarn, Carnot evrimini doyma blgesinin dnda gerekletirerek zlebilecei dnlebilir, fakat bu kez s geii ilemlerinde sabit scaklk koulunun yerine getirilmesi zorluk karacaktr. Bu nedenlerle ters Carnot evriminin uygulamada gerekleemeyecei ve soutma evrimleri iin ideal bir model oluturamayaca sonucuna varlr. 1.13.4.2. deal Buhar Sktrmal Soutma evrimi Kslma ilemi, svy bir kslma vanasndan veya klcal borulardan geirerek yaplabilir. Bu ekilde elde edilen evrim, ideal buhar sktrmal soutma evrimi diye bilinir. Bu evrimin genel izimi ve T-S diyagram aadaki ekilde verilmitir (ekil 2.4.3.) Buhar sktrmal evrim soutma makinelerinde, iklimlendirme ve s pompalarnda en ok kullanlan evrimdir. Bu evrimi oluturan hal deiimleri yledir. 12

1-2 Kompresrde izantropik sktrma 2-3 Youturucuda evreye sabit basnta s geii 3-4 Kslma (genileme ve basncn dmesi) 4-1 Buharlatrcda akkana sabit basnta s geii

deal buhar sktrmal soutma evriminde, soutucu akkan kompresre 1 halinde doymu buhar olarak girer ve izantropik olarak youturucu basncna sktrlr. Sktrma ilemi srasnda, soutucu akkann scakl evre ortam scaklnn zerine kar. Soutucu akkan daha sonra 2 halinde kzgn buhar olarak youturucuya girer ve youturucudan 3 halinde doymu sv olarak ayrlr. Youma srasnda akkandan evreye s geii olur. Soutucu akkann scakl 3 halinde de evre scaklnn zerindedir. Doymu sv halindeki akkan daha sonra bir genleme vanas veya klcal borulardan geirilerek buharlatrc basncna kslr. Bu hal deiimi srasnda soutucu akkann scakl, soutulan ortamn scaklnn altna der. Soutucu akkan buharlatrcya 4 halinde kuruluk derecesi dk bir doymu sv buhar karm olarak girer ve soutulan ortamdan s alarak tmyle buharlar. Soutucu akkan buharlatrcdan doymu buhar halinde kar ve kompresre girerek evrim tamamlanr. 1.13.4.3. Gerek Buhar Sktrmal Soutma evrimi Gerek buhar sktrmal soutma evrimi, ideal evrimden birka bakmdan farkldr. Bu farkllk daha ok, gerek evrimi oluturan elemanlardaki tersinmezliklerden kaynaklanr. Tersinmezliin iki ana kayna, basncn dmesine neden olan ak srtnmesi ve evreyle olan s alveriidir. Gerek buhar sktrmal evrimin T-S diyagram aada gsterilmitir. deal evrimde buharlatrcdan kan soutucu akkan kompresre doymu buhar olarak girer. Bu koul uygulamada gerekletirilemez, nk soutucu akkann halini hassas bir biimde kontrol etmek olanakszdr. Bunun yerine sistem, soutucu akkann kompresr giriinde biraz kzgn buhar olmasn salayacak ekilde tasarlanr. Burada ama, akkann kompresr giriinde biraz kzgn buhar olmasn salayacak ekilde tasarlanr. Burada ama, akkann kompresr giriinde tmyle buhar olmasn gvenceye almaktr. Ayrca, buharlatrcyla kompresr arasndaki balant genellikle uzundur, bylece ak srtnmesinin yol at basn dmesi ve evreden soutucu akkana olan s geii nem kazanabilir. Yukarda sralanan etkilerin toplam sonucu, soutucu akkann zgl hacminin ve buna bal olarak kompresr iinin artmasdr, nk srekli ak ii, zgl hacimle doru orantldr. deal evrimde sktrma ilemi iten tersinir ve adyabatiktir, baka bir deyile izantropiktir. Gerek sktrma ileminde ise entropiyi etkileyen ak srtnmesi ve geii vardr. Srtnme entropiyi arttrr, s geii ise hangi yne olduuna bal olarak entropiyi arttrr veya azaltr. Bu iki etkiye bal olarak, soutucu akkann entropisi sktrma ilemi srasnda artabilir (12 hal deiimi) veya azabilir (12 hal deiimi). Sktrmann izantropik olmaktansa, 12 hal deiimine gre olmas tercih edilir, nk kompresr ii bu 13

durumda daha az olacaktr. Bu bakmdan soutucu akkann sktrma ilemi srasnda soutulmas, ekonomik ve uygulanabilir olduu srece yararldr. deal evrimde, soutucu akkann youturucudan k hali, kompresr basncnda doymu svdr. Gerek evrimde ise kompresr kyla kslma vanas girii arasnda bir basn dmesi vardr. Akkann kslma vanasna girmeden nce tmyle sv halde olmas istenir. Doymu sv halini uygulamada tam bir hassaslkla gerekletirmek zor olduundan,, youturucudan k hali genellikle sktrlm sv blgesindedir. Soutucu akkan doyma scaklndan daha dk bir scakla soutulur, baka bir deyile ar soutulur. Bunun baka bir sakncas yoktur, nk bu durumda soutucu akkan buharlatrcya daha dk bir entalpide girer ve buna bal olarak ortamdan daha ok s ekebilir. Kslma vanasyla buharlatrc birbirine ok yakndr, bu nedenle aradaki basn dmesi kktr. 1.13.4.4. Gaz Akkanl Soutma evrimleri Bu blmn banda, g evrimlerini karlatrmak iin bir standart oluturan Carnot evrimiyle soutma evrimleri iin ayn ilevi gren ters Carnot evriminin ayn hal deiimlerinden olutuu, fakat bu hal deiimlerinin ters ynde gerekletii belirtilmiti. Buradan yola karak, daha nceki blmlerde incelenen g evrimlerinin, ters ynde gerekletirilerek, soutma evrimi olabilecekleri dnlebilir. Gerekten de, buhar sktrmal soutma evrimi, ters ynde alan bir Rankine evriminin benzeridir. Bir baka rnek, Stirling soutma makinelerinin dayand ters Stirling evrimidir. Bu blmde gaz akkanl soutma evrimi diye bilinen ters Brayton evrimi incelenecektir. evre scakl T0 olup, soutulan ortam TL scaklndadr. Gaz 12 hal deiimi srasnda sktrlr. Kompresrden ktnda (2 hali), basnc ve scakl yksek olan gaz, daha sonra sabit basnta evreye s vererek T0 scaklna sour. Bu ilemi, trbinde genileme izler ve genileme sonunda gazn scakl T4e der. (Bu soutma etkisi. trbin yerine bir kslma vanas kullanarak gerekletirilebilir mi?) Son olarak gaz, soutulan ortamdan s ekerek T1 scaklna ykselir. Yukarda belirtilen hal deiimlerinin tm iten tersinirdir, bu nedenle evrim ideal gaz akkanl soutma evrimi diye bilinir. Gerek gaz akkanl soutma evrimlerinde, sktrma ve genileme izantropik deildir, ayrca sonlu byklkte bir s deitiricisi iin, T3 scakl, T0 scaklndan daha yksek olur. T-s diyagramnda 41 erisi altnda kalan alan, soutulan ortamdan ekilen sy gstermektedir. 12341 hallerinin evreledii alan ise evrime giren net ii simgeler. Bu alanlarn birbirine oran, evrimin etkinlik katsaysdr ve aadaki gibi ifade edilir. Gaz akkanl soutma evrimi, ters Carnot evriminden farkldr, nk s geiinin olduu hal deiimleri sabit scaklkta deildir. Hatta gaz scakl s geii srasnda nemli lde deiir. Bunun bir sonucu olarak, gaz akkanl soutma evriminin etkinlik katsays, gerek buhar sktrmal soutma evriminden, gerekse ters Carnot evriminden daha dktr. Ters Carnot evrimi daha az net i gerektiren (1A3B1 alan), daha ok soutma yapmaktadr. 14

Gaz akkanl soutma evrimlerinin etkinlik katsaylar dktr, fakat bu evrimlerin iki nemli zellii vardr. lk olarak, bu evrime gre alan makineler daha basit ve hafif elemanlar gerektirirler, bu bakmdan uaklarda soutma iin elverilidirler.

1.13.5. Gelimi Buhar Sktrmal Soutma Sistemleri

Basit buhar sktrmal soutma sistemleri, ucuz ve gvenli olmalarnn yan sra hemen hemen hi bakm gerektirmez. Fakat endstri uygulamalarnda basitlikten ok etkinlik nem kazanr. Baz uygulamalar iin basit buhar sktrmal soutma evrimi yetersizdir ve iyiletirilmesi gerekir. Aada, etkinlii artrmak iin yaplan dzenlemelerden birka incelenecektir. 1.13.5.1. kili Soutma Sistemleri Baz endstri uygulamalarnda dk scaklklarda soutma gerekir ve uygulamann scaklk aral, basit buhar sktrmal soutma evriminin etkin alabilmesi iin ok byk olabilir. Byk bir scaklk aral ayn zamanda daha ok basn kayplarna yol aacak ve pistonlu kompresrn daha dk bir verimle almasna neden olacaktr. Bu gibi durumlarda bavurulan yntemlerden biri soutmay iki kademede gerekletirmektedir. Baka bir deile, birbiriyle balantl alan iki soutma evrimi kullanlmaktadr. Bu evrimlere ikili soutma evrimleri ad verilir. kili soutma evrimi ekilde gsterilmitir. ki evrimin balants, st evrimin (evrim A) buharlatrcs, alt evrimde (evrim B) youturucusu ilevini gren, bir s deitiricisi araclyla olmaktadr. ekilde gsterilen iki evrimde, evrimlerdeki soutucu akkanlarn ayn olduu kabul edilmitir. Bunun byle olmas zorunlu deildir, nk akkanlar s deitiricisinde karmamaktadr. 1.13.5.2. ok Kademeli Sktrma Yaplan Soutma Sistemleri kili soutma sisteminde, evrimlerde ayn akkan dolayorsa, evirmeleri birbirine balayan s deitiricisi yerine s alveriinin daha iyi saland bir karma odas veya buharlama odas kullanlabilir. Bu tr sistemler ok kademeli sktrma yaplan soutma sistemleri diye adlandrlr. Bu sistemde sv soutucu akkan, birinci kslma vanasnda buharlama odas basncna geniler. Bu basn iki sktrma kademesi arasndaki basnca eittir. Ani genilemeden dolay, svnn bir blm buharlar. Buharlatrma odasndan alnan doymu buhar (3 hali) alak basn kompresrnden kan ayn basntaki kzgn buharla (2 hali) kartrlarak, 9 halinde yksek basn kompresrne girer. Buharlama odasnn altnda biriken doymu sv (7 hali), ikinci kslma vanasndan geerek buharlatrcya girer ve burada soutulan ortamdan s eker.

15

1.13.5.3. Tek Kompresrl, ok Amal Soutma Sistemleri Bir soutucu-dondurucu birimi (buzdolab) ele alnsn. Soutucu blmnde soutulan rnlerin ounun ierdikleri su miktar fazladr ve ortamn donma scaklnn zerinde, yaklak 5C scaklkta tutulmas gerekir. Dondurucu blmesinde ise scaklk yaklak 15Cdir. yi bir s geiinin olmas iin soutucu akkann dondurucuya yaklak 25C scaklkta girmesi gerekir. Eer bir kslma vanas ve bir buharlatrc kullanrsa, soutucu akkan soutucu akkan blmnde de 25C scaklkta dolaarak, akkann getii borularn evresinde buz oluarak gda maddelerinin su yitirmesine yol aacaktr. stenmeyen bu durum, soutucu akkan iki aamal bir kslma ileminden geirerek nlenebilir. Soutucu akkan nce soutucu blme iindeki scakla kar gelen daha yksek bir basnca, daha sonra da dondurucu basncna (buna bal olarak scaklna) kslabilir. Dondurucu blmden kan soutucu akkan daha sonra tek bir kompresr tarafndan youturucu basncna sktrlr. 1.13.5.4. Gazlarn Svlatrlmas Gazlarn svlatrlmas, soutma uygulamalarnn her zaman nemli bir blmn oluturmutur, nk bilimsel aratrma ve mhendislikle ilgili bir ok ilem (proses), kriyojenik scaklklarda (-100Cnin altnda) gerekleir ve svlatrlm gazlarn kullanlmasna dayanr. rnek olarak, oksijen ve azotun havadan ayrlmas, roketler iin sv yaktlarn hazrlanmas, ok dk scaklklarda malzemelerin zelliklerinin aratrlmas, sper iletkenlikle ilgili aratrmalar gsterilebilir. Kritik scakln zerindeki scaklklarda, bir madde sadece gaz faznda bulunabilir. Svlatrlarak kullanlan nemli gaz, helyum, hidrojen ve azotun kritik scaklklar srasyla, -268C, -240C, -147Cdir. Bu nedenle bu maddelerden hibiri evre koullarnda sv deildir. Daha da nemlisi, yukarda belirtilen ok dk scaklklarn yaygn olarak kullandmz soutma yntemleriyle elde edilmesi olanakszdr. Bu durumda gazlarn svlatrlmasyla ilgili olarak yantlanmas gereken soru udur: Bir gaz kritik scaklnn altndaki bir scakla nasl soutabiliriz? Gazlarn svlatrlmas iin baaryla kullanlan bazlar basit, dierleri daha karmak birka evrim vardr. evrimde dolaan gaz (9 hali) ile evrimden ekilen svlatrlm gazn yerine evrime eklenen tamamlama gaz (1 hali) kartrlarak, 2 halinde ok kademeli kompresre gnderilir ve 3 haline sktrlr. Ara-soutma nedeniyle sktrma yaklak olarak sabit scaklkta gerekleir. Yksek basnl gaz bir s deitiricisi veya ayr bir soutma sisteminde 4 haline soutulur ve ters akl bir s deitiricisinde (rejeneratrde), evrimde dolaan souk gaza s vererek 5 haline gelir. Son olarak gaz, doymu sv-buhar karm olan 6 haline kslr. 7 halindeki sv kullanm iin ayrlr, 8 halindeki buhar ise yeniden evrime dner ve jeneratrden geerek 9 haline gelir. evrim srekli akl bir sistemde tekrarlanr.

16

Gazlarn svlatrlmas iin kullanlan bu evrim ve dierleri gazlarn dondurulmas veya katlatrlmas iin kullanlr.

ekil 1.4: Buzdolabnn alma prensibi

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

Baka bir kaynaktan soutucunun nternetten aratrabilirsiniz. tanmn reniniz. Soutucunun yaps ve almas ile ilgili almalar engellemeden, i olarak, bir beyaz eya servisine giderek gvenliini n planda tutarak izlenimlerde bulununuz. gzlemlemelisiniz.

18

LME DEERLENDRME LME VEVE DEERLENDRME

A- LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplaynz. 1. 2. 3. 4. Soutucunun tanmn yapnz. Soutucunun yapsnda bulunan elemanlardan 3 tanesini yaznz. Kondksiyonun tanmn yapnz. Soutma sisteminin alma prensibini anlatnz.

B- OBJEKTF TESTLER Aadaki sorulara doru veya yanl diye cevaplaynz.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Soutma; Bir maddenin veya ortamn scakln, onu evreleyen hacim scaklnn altna indirilmesi ve orada muhafaza etmek zere snn alnmas ilemine denir. Konveksiyon, akkan hareketi ile enerji tanm ilemidir. Kondksiyon elemanlar;Isy, buharlamayla ya da sv halden buhar hale kaynayarak souran ve sv halden buhar hale youarak geri brakan kimyasal bileimlerdir. Konveksiyon, akkan hareketi ile enerji tanm ilemidir. Doyma scakl; verilen bir basnta saf maddenin kaynamaya balad scaklk olarak bilinir. Krlma basnc; verilen bir scaklkta, saf maddenin kaynamaya balad basn olarak tanmlanr. deal buhar sktrmal soutma evrimi; kslma ilemi, svy bir kslma vanasndan veya klcal borulardan geirerek yaplabilir.

DEERLENDRME
Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

19

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Soutma sistemi elektrik ve soutma sistemi emalarn okuyabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: gvenlii ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. nternet ortamndan faydalanarak, soutuculara ait elektrik sistemleri ve soutma elemanlarnn mekanik emalarn temin ediniz. Bir beyaz eya servisine gidip, soutucu elemanlarn ve soutucular tanynz. Elinizde bulunan elektrik ve soutma ile ilgili emalar, bir ka kere kendiniz iziniz. izmi olduunuz emalarn stnde bulunan elemanlarn hemen yanlarna kendi tanmlarn ve bir ka zelliini yaznz. almalarnz, kullanacanz bir ses ve grnt kaydedicisiyle zenginletirebilir, daha sonra elde edilen bu metaryelleri, atelyede bilgisayar ortamnda snfla paylaabilirsiniz.

2. SOUTUCU ELEMANLARI

ekil 2.1: Soutucularn genel elektrik emas

20

ekildeki elemanlar srasyla unlardr; 1.Kompresr 2.fan 3.termostat 4.kondanser fan 5. aydnlatma balast 6. aydnlatma starteri 7.i aydnlatma floresan lambas 8.Kanopi floresan lambas 9.Kanopi starteri 10.Kanopi balast

ekil 2.2: Tek kapl soutucunun yaps

ekil 2.3: ki kapl soutucularn yaps

21

ekil 2.4: Nofrost soutucularn yaps

ekil 2.5: Tek kapl soutucularn elektrik emas

22

ekil 2.6: ki kapl soutucularn elektrik emas

ekil 2.7: Nofrost soutucunun elektrik emas

23

ekil 2.8: Bir fazl asenkron motora yol verme emas

ekil 2.9: Yol verme rlesi

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

izim iin gerekli olan teknik resim gerelerini hazrlaynz. izimini yapacan soutma elemannn elektrik ve soutma emasn hazrlaynz. izimi yaparken gerekli teknik resim Elinizde bulunan A4 kadna, izim kurallarn gz nnde leklendirerek iziminizi gereklebulundurunuz. tiriniz. Soutma elemannn katolog bilgilerine bakarak yapm olduunuz izimdeki ksmlar ile ilgili ksa notlar alnz.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplaynz. 1. 2. 3. Tek kapl soutucunun elektrik emasn iziniz. ki kapl soutucunun yapsn gsteren ekli iziniz. Soutucu genel elektrik devre emasn iziniz.

DEERLENDRME
izimlerininzi tamamladktan sonra kitapta bulunan izimlerle karlatrnz.

26

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Uygun ortam salandnda soutma sistemini oluturan elemanlar tanyarak, bu paralarn yapsn, grevlerinin neler olduunu renebilecek ve bu konuda bakm ve onarm yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr; nternet ortamnda soutma sisteminin elemanlar hakknda ister grsel ister teorik olsun bilgi aratrmas yapabilirsin. Bunun yannda beyaz eya maazalarna gidip katalog ve bror temin edebilirsin. Beyaz eyalarn tamirini bakmn ve onarmn gerekletiren yetkili servislerle irtibata geip, soutma elemannn tamir ncesi sklmesini, ardndan paralarnn genel yapsn ve bunun yan sra elemanlarnn monte edilmesini inceleyebilir bu konularda gerekli notlar alabilirsin.

3. SOUTMA SSTEMN OLUTURAN ELEMANLAR YAPISI VE GREVLER

1.Scaklk Kontrol 2.Dondurucu Silindiri 3.Selenoid Valf 4.Kondenser 5.Su Ayar Vanas 6.Nem Alc Filtre 7.Kompresr 8. Ortam Scaklk Kontrol 9.Termostat 10.Akkan in Selenoid (Manyetik) Valf 11.Otomatik Genleme Valfi 12.Akkan Besleme Kontrol Valfi 13.Is Deitirici Akmilatr 14.Akkan Besleme Kontrol Valfi 15.Soutma Boru Demeti
ekil 3: Soutma elemanlar

27

3.1. Ekovat (Kompresr, Sktrc)

Kompresrnn sistemdeki grevi, buharlatrc-soutucu s ile ykl soutucu akkan buradan uzaklatrmak ve bylece arkadan gelen s yklenmemi akkana yer temin ederek akn srekliliini salamaktr. Bunun yansra buhar haldeki soutucu akkann basncn kondenserdeki youma scaklnn kart olan seviyeye karmaktr. Kompresrn iki grevi vardr. Gaz sktrr (yumurtalarn ssn zerinde tayan gaz) ve soutucu akkan dng iinde hareketlendirir. Bylece proses istenildii srece tekrarlanr. Gaz sktrmamzn sebebi tekrar sv fazna geii salayabilmektir. Bu sktrma gaza biraz daha fazla s ykler. ekilde grevini yapan bir kompresr grlmektedir. Yukar ve aa hareketli pistonu ya da pistonlar vardr. Pistonun aa ynl hareketinde akkan buhar (gaz) silindir iine alnr. Yukar ynl harekette bu gaz sktrlr. Bu arada ekvalf gibi alan ok ince valfler vardr ki bunlar gazn sktrlmas esnasnda geldii yere dnmesini engeller. Bu pistonlar alp kapanarak akkan basncn istenen dzeye getirirler. Sktrlm scak gaz tahmin edebileceiniz gibi boaltma kanalna gelir. Akkan son temel komponente doru yolculuuna devam eder.

ekil 3.1: Kompresr

28

ekil 3.2: Rotary komp.

ekil 3.3: Hermetik genel komp.

ekil 3.4: Vidal yar hermetik

ekil 3.5: Vidal komp.

ekil 3.6: Ticari komp.

ekil 3.7: Schrool komp.

deal bir kompresrde u genel ve kontrol karakteristikleri aranr. Srekli bir kapasite kontrol ve geni bir yk deiimi-alma rejimine uyabilme lk kalkta dnme momentinin mmkn oldugunca az olmas Verimlerin ksmi yklerde de dmemesi Deiik alma artlarnda emniyet ve gvenilirlii muhafaza etmesi Titreim ve grlt seviyelerinin ksmi ve tam yklerde ve deiik artlarda belirli sevyenin stne kmamas mrnn uzun olmas ve arzasz almas Daha az bir g harcayarak birim soutma deerini salayabilmesi Maliyetinin mmkn olduu kadar dk olmas 29

Fakat bu karakteristiklerin tmne birden sahip olan bir kompresr yoktur denilebilir. Uygulamadaki artlara gre yukardaki karakteristiklerden en fazlasn salayabilen kompresr seimde tercih edilir. Genel yaplar itibariyla soutma kompresrlerini aadaki ekilde snflandrmak mumkndr.

3.1.1. Pozitif Sktrmal Kompresrler

3.1.1.1. Pistonlu Kompresrler Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi yapan bir pistonla sktrma ilemini yapan bir tip kompresrlerde tahrik motorunun dnme hareketi bir krank-byel sistemi ile dorusal harekete evrilir. Eski tip baz ift etkili kompresrlerin yatk tip pistonlu buhar makinalar ile hareketlendirilmesinde hi dnel hareket olmadan da alma durumlarna rastlamak mmkndr. Bugnk pistonlu soutma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek devirli ve ok sayda silindirli makinalar olup ak tip veya hermetik tip motor-kompresr eklinde dizayn ve imal edilmektedirler. Pistonlu kompresrlerin uygulanma artlar, birim soutucu akkan soutma kapasitesine isabet eden silindir hacmi gereksinimi az olan ve fakat emi/basma basn fark olduka fazla olan refrijeranlar iin uygun dmektedir. Amonyak, R-12, R-22, R-502 bu refrijeranlarn en bata gelen trleridir. Ak tip pistonlu kompresrlerin bugnk silindir tertip ekilleri genellikle dey I,V ve w tertibinde 1 ila 16 silindirli ve tek etkili olup, yatk ve ift etkili kompresr dizayn hemen tamamyla terkedilmitir. Tam kapal-hermetik tip motor-komresrlerde dey eksenli krank mili ve motor ile yatay eksenli silindir tertibi ok sk uygulanmaktadr. 3.1.1.2. Paletli Dnel Kompresrler Dnel kompresrler, pistonlu kompresrlerin gidip gelme hareketi yerine sktrma ilemini yaparken dnel hareketi kullanrlar. Bu dnel hareketten yararlanma ekli ise deiik trden olabilir (tek ve ift dili, tek paletli, ok paletli). ift dili prensibine gre alan ve ok sk rastlanan Helisel Vida tipi dnel kompresrler de vardr. 3.1.1.3. Helisel-Vida Tipi Dnel Kompresrler 1A/c)Helisel tip dnel kompresrler: Pozitif sktrmal kompresrler genel grubuna giren bu kompresrlerin deiik konstrksiyonu haiz birok trne rastlamak mmkndr. Soutma uygulamalarnda halen en ok rastlanan helisel tip dnel kompresrleri, bariz farklara sahip iki ana gurupta toplamak mmkndr; (1) tek vidal/helisli tip, (2) ift vidal /helisli, dnel kompresrler. Ancak her iki tip kompresrn de alma prensibi ve konstrktif ynden birok mterek yanlar vardr. rnein, basnla yan pskrtlmesi suretiyle hem yalama ileminin yaplmas, hem sktrma ilemi srasnda szdrmazln salanmas hemde meydana gelen snn gvdeden alnp uzaklatrlmas, her iki tr kompresrde de yerlemi bir uygulama eklidir. Keza oranlar, kapasite kontrol mekanizmalar ve s ekonomizeri tertipleri her iki tip kompresrde de benzer durumdadr. 30

3.1.2. Santrifuj Kompresrler

Buhar sktrma evrimiyle soutma ilemi yapan santrifuj kompresrlerin, pistonlu ve dnel paletli veya vida tipi kompresrlerden fark pozitif strma ilemi yerine santrifuj kuvvetlerden faydalanarak sktrma ilemini yapmasdr. Santrifuj kompresrlerde zgl hacmi yksek olan akkanlarn (daha geni hacimlerin) kolayca hareket ettirmesi mmkn olduu iin sk sk byk kapasiteli derin soutma (-100C kadar) ilemlerinde uyguland grlr. Santrifuj kuvvetlerin byklg hzlarn karesi ile doru orantl olduundan girik basnc farklarnn bytlmesi devirin arttrlmas ile veya rotor apnn bytlmesi ile yahutta kademe says arttrlarak salanabilir. Bu nedenle santrifuj makinalarda nadirende olsa 90.000 d/d gibi ok yksek rotor devirlerine rastlamak mmkndr. Bu yksek devirlerin salanmas iin tahrik motoru ile komprsr mili arasna deviri ykseltici bir dili kutusu konulur. Yksek devirli buhar veya gaz trbnleri ile direkt akuple ekilde tahrik edilen santrifuj kompresrlere uygulamada rastlamak mmkndr. Genel olarak tahrik gc elektrik motorlaryla salanr. Iten yanmal motorlarla tahrik edilen santrifuj kompresrlere seyrek de olsa rastlanabilir. Uygulamadaki kapasite snrlar bugn 85 ila 10.000 Ton/Frigo arasnda deimektedir. Santrifuj kompresrlerde emi ile basma taraf arasndaki basn farknn santrifuj kuvvetlerden yararlanlarak salad yukarda belirtmitim. Bu basn salanrken refrijerana nce bir hz (kinetik enerji) verilir ve sonra bu hz basnca (potansiyel enerji) dntrlr. Bu dntrme ilemleri srasnda mutlaka birok kayplar olacaktr ve basma taraf basnc dahada ykseldike bunlar daha da artacaktr. Bu nedenle, santrifuj kompresrlerde basma basncnn mmkn olduu kadar emiten az bir farkla olmas istenir. Buna ramen uygulamada emi-basma basn fark deerleri 2 ila 30 arasnda deimekte ve her tr refrijeran ile santrifuj kompresr kullanlabilmektedir. Fakat yukarda izah edilen sebepden dolay daha ziyade youma basnc dk olan refrijeranlar santrifuj kompresrler iin uygun olmaktadr (R-11 ve R-113 gibi) ve bu artlar ancak klima uygulamalarna cevap verebilmektedir. Bu nedenle santrifuj kompresrlere en ok klima sistemi uygulamalarnda rastlanmasna amamak gerekir. Derin soutma uygulamalarnda genellikle ok kademeli kompresr kullanlr ve 10 kademeye kadar yaplan santrifuj kompresrlere rastlamak mmkndr. Ayrca santrifuj kompresrlerin paralel ve seri balant tertibinde hatta ara kademelerden deiik scaklk uygulamalar iin refrijeran balants yaplarak kullanld zaman zaman grlmektedir. Santrifuj kompresrlerin kapasite kontrol genellikle refrijeran emite ksmak suretiyle salanr. Bu maksatla emi azna ayarlanabilir kanatlar konur. Kanatlarn ayarlanmas pnmatik, elektrik veya hidrolik vastalarla yaplabilmektedir. Kapasite kontrol maksad iin santrifuj kompresrlerde de rotor devrini deitirme tarz kullanlmaktadr. Az da olsa uygulanan dier kapasite kontrol sistemleri; Difzr (k) kanatlarnn alarnn ayarlanmas, difzr kanalnn daraltlp geniletilmesi, Rotorun (ark) gei kanallarnn daraltlmas ve bunlarn birkann beraberce uygulanmasdr. Santrifuj kompresrlerin dizaynnda alma kapasite snrlarnn ve devirlerinin gerek kritik devir says ynnden ve gerekse ok dalgalanmasnn balamas ynnden ok iyi ett edilmesi gerekir. Kritik devir saysnn 0.8 ila 1.1 kat deerleri arasndaki devirlerde kati surette srekli almaya msaade edilmez. 31

ok dalgalanmasnn durumu ise, deiik devirlerdeki Debi/Basn koordinatlar zerine ina edilecek politropik verim ve Mach katsays erilerinin etd ile grlebilir. Buradan bulunacak ok dalgalanmas zarfnn altndaki deerlerde alma ok dalgalanmas yapacaktr. ok dalgalanmas (surgng) olay varken refrijeran kompresr knda sk sk bir ileriye bir geriye ynelir. (takriben 2 saniyede yn deitirir). Bu olayn neticesinde ar grlt, ar titreim ve kompresrde ar snma meydana gelir ki devam etmesi halinde gerek sistem taraf gerekse kompresr taraf bundan zarar grebilir. Keza tahrik motoru da alternatif ekilde yklenir ve yk azalr ki bunun sonucu dnme hz bir azalr bir artar. Surging olaynn tespitinde bu durumun mevcudiyeti bir ipucu olabilir. Motorun ektii akmn llmesi de bu olay teyit edecektir. Kompresrdeki ar titreimler ve grltler daima bir anormal almaya ve arzann yaklatna iaret olarak kabul edilmelidir. Santrifuj kompresrlerin rotorlar (ark) ak tip veya rtl tip eklinde dizayn edilir ve dkme aliminyum, kaynakl aliminyum, dkme elik, kaynakl elik, perinli elik gibi malzemeden yaplr. Aluminyum, elie nazaran daha yksek bir dayankllk/arlk oranna sahiptir ve daha hafif rotor ile daha yksek devirlerde allmasn mmkn klar. elik rotorlar ise 150C zerindeki alma artlarnda stnlk kazanr. Korosif refrijeran uygulamalarnda paslanmaz elik uygun bir zm getirmektedir. Santrifuj kompresrlerde de vida tiplerinde olduu gibi eksenel ve radyal ykleri tayacak ekilde ayr ayr iyi bir yataklama gereklidir. Eksenel ykler burada daha da fazladr.

3.2. Kondenser (Younlatrc)

Soutma sisteminde refrijerann evaporatrden ald s ile kompresrdeki sktrma ilemi srasnda ilave olunan snn sistemden alnmas kondenserde yaplr. Bylece refrijeran sv hale gelerek basnlandrlr ve tekrar genletirilerek evaporatrden s alacak duruma getirilir. Buhar ve gazlarn bir yzeyde youmas, yzeyin vasflarna bal olarak Damla veya film teekkl tarzlarnda oluur. Damla teekkl ile youma (Dropwise condensation) durumunda ok daha yksek (Film teekklnden 4-8 defa daha fazla) s geirgenlik katsaylar salanabilmekte ve bu tercih edilmekte ise de uygulamada refrijeran zellikleri ve kondenser imalatnn ekonomik faktrlerle snrlanmalar nedeniyle ancak film tarz youma ve az lde de damla teekkl ile youma birlikte olmaktadr. Kondenserdeki s al veriinin 3 safhada olutuu dnlebilir, bunlar; Kzgnln alnmas Refrijerann youmas Ar soutma.

Kondenser dizaynna bal olarak ar soutma kondenser alannn %0-10unu kullanacaktr. Kzgnln alnmas iin ise kondenser alannn %5ini bu ileme tahsis etmek gerekir. Bu deiik s transferi ekline bal olarak kondenserdeki s geirme katsaylar ile scaklk aralar da farkl olacaktr. Ancak kzgnln alnmas safhasndaki ortalama scaklk aralnn fazlalna kar daha dk bir s transferi katsays mevcut olacak, fakat 32

ar soutma srasnda bunun aksine scaklk aral daha az ve s geirme katsays daha fazla olacaktr. Youma srasnda ise her iki deer de alt-st seviyelerinin arasnda bulunucaktr. Yaplan deneylerde s transferi katsaysnn artmasnn karsnda scaklk farknn azalmas (veya tersi) yaklak olarak ayn arpm sonucunu vermektedir ve bu deerlerin ortalamasn kullanmak mmkn olmaktadr. Hesaplamada salad basitlik de gz nne bulundurularak kondenserlerin hesabnda tek bir s geirme katsays ile tek bir ortalama scaklk aral deerleri uygulanmaktadr.

ekil 3.8: Kondanser

ekil 3.9: Kondanser

ekil 3.10: Duvar tipi

ekil 3.11: Coil tipi

33

ekil 3.12: Tek katl alt kondenser

ekil 3.13: ift katl alt kondenser

Genel olarak deiik tip kondenser mevcuttur; Su soutmal kondenserler Hava ile soutmal kondenserler Evaporatif (Hava-Su) kondenserler.

Uygulamada, bunlardan hangisinin kullanlaca daha ziyade ekonomik ynden yaplacak bir analiz ile tespit edilecektir. Bu analizde kurulu ve iletme masraflar beraberce ett edilmelidir. Dier yandan, su soutmal ve evaporatif kondenserlerde youum scaklnn daha dk seviyelerde olaca ve dolaysla soutma evrimi termodinamik veriminin daha yksek olaca muhakkaktr, bu nedenle yaplacak analizde bu hususun dikkate alnmas gerekir.

3.2.1. Su Soutmal Kondenserler

Bilhassa temiz suyun bol miktarda, ucuz ve dk scaklklarda bulunabildii yerlerde gerek kurulu ve gerekse iletme masraflar ynnden en ekonomik kondenser tipi olarak kabul edilebilir. Byk kapasitedeki soutma sistemlerinde genellikle tek seim olarak dnlr. Fakat son yllarda yksek s geirme katsaylar salanan hava soutmal kondenserlerin yaplmasyla 100 Ton/fr. kapasitelerine kadar bunlarn da kullanld grlmektedir. Su soutmal kondenserlerin dizayn ve uygulamasnda boru malzemesinin sl geirgenlii, kullanlan suyun kirlenme katsays, kanatl boru kullanldnda kanat verimi su devresinin basn kayb, refrijerann ar soutulmasnn seviyesi gibi hususlar gz nnde bulundurulur. Bakr boru kullanlan kondenserlerde (halojen refrijeranlar) genellikle borunun et kalnl azdr. Bakrn s geirgenlii de yksek olduu iin kondenserin tm s geirme katsaysna kondksyonun etkisi azdr ve bu katsay daha ziyade d (refrijeran taraf) ve i (su taraf) film katsaylarnn deerine bal olur. Halbuki, et kalnl fazla ve sl geirgenlii az (demir boru gibi) olan borular kullanldnda, rnein amonyak kondenserlerinde, borudaki kondiktif s geii de tm s geirme katsaysna olduka etgen olur. Kirlenme katsays, kullanlan suyun zamanla su tarafndaki s gei yzeylerinde meydana getirecei kalntlarn s geiini azaltc etkisini dikkata almak maksadn tar. 34

Kirlenme katsaysn etkileyen faktrler unlardr: Kullanlan suyun, iindeki yabanc maddeler bakmndan evsaf Youum scakl Kondenser borularnn temiz tutulmas iin uygulanan koruyucu bakmn derecesi. Bilhassa 50Cnin zerindeki youum scaklklar iin kirlenme katsays, uygulamann gerektirdiinden biraz daha yksek alnmaldr.38Cnin altndaki youum scaklklarnda ise bu deer normalin biraz altnda alnabilir. Su gei hznn dk olmas da kirlenmeyi hzlandrr ve 1m/sanden daha dk hzlara meydan verilmemelidir. Yzey kalntlar peryodik olarak temizlenmedii taktirde kirlenme olay gittikce hzlanacaktr, zira s geirme katsays git gide azalacak ve gerekli kondenser kapasitesi ancak daha yksek youum scaklnda salanabilecektir. Bu ise kirlenme olayna sebebiyet verecektir. Artan kirlenme ile su taraf direncinin artaca ve bunun sonucu su debisinin azalarak youum scakln daha da arttraca muhakkaktr.

3.2.2. Hava Soutmal Kondenserler

Bilhassa 1 hpye kadar kapasitedeki gruplarda istisnasz denecek ekilde kullanlan bu tip kondenserlerin tercih nedenleri; basit olular, kurulu ve iletme masraflarnn dkl, bakm-tamirlerinin kolayl eklinde saylabilir. Ayrca her trl soutma uygulamasna uyabilecek karekterdedir (Ev tipi veya ticari soutucular, souk odalar, pencere tipi klima cihazlar gibi). ou uygulamalarda hava sirkilasyon fan ak tip kompresrn motor kasnana integral ekilde balanr ve ayr bir tahrik motoruna ihtiya kalmaz. Hava soutmal kondenserlerde de s transferi safhada oluur, Refrijerandan kzgnln alnmas Youturma Ar soutma.

Kondenserin alannn takriben %85 youturma olayna hizmet eder ki kondenserin asli grevi budur. %5 civarnda bir alan kzgnln alnmasna ve %10 ise ar soutma (subcooling) hizmet eder. Hava soutmal kondenserlerde youan refrijeran kondenserden almak ve depolamak zere genellikle bir refrijeran deposu kullanlmas artk usul haline gelmitir. Bundan maksat kondenserin faydal alann sv depolamas iin harcamamaktr. Haval kondenserler, halokarbon refrijeranlar iin genellikle bakr boru / aliminyum kanat tertibinde, bazen de Bakr boru / Bakr kanat ve bakr veya elik boru / elik kanat tertibinde imal edilirler. Aliminyum alam boru / kanat imalatlara da rastlamak mmkndr. Kullanlan boru aplar ila arasnda deimektedir. Kanat says beer metrede 160 ile 1200 arasnda deiir, fakat en ok kullanlan sklk snrlar 315 ila 710 arasnda kalmaktadr. Bu tip haval kondenserlerin s gei alan ihtiyac ortalama olarak 2.5 m/sn hava gei hznda, beher ton/frigo (3024 kcal/h) iin 9 ila 14 m kare arasnda 35

deimektedir. ok kk, tabii hava akl kondenserler hari tutulursa, hava ihtiyac ortalama beher kcal/h iin 0.34 ila 0.68m3 /h arasnda deimekte olup buna gereken fan motor gc beher 1000 kcal/h iin 0.03ila0.06hp civarnda olmaktadr. Fan devirleri 900 ila 1400 d/d arasnda olmaldr. Kondenser fanlar genellikle aksiyal tip olup sessiz istenen yerlerde radyal tip kullanlabilir. Refrijeran youma scakl ise, hava giri scaklnn 1020C zerinde bulunacak ekilde dnlmelidir. Genelde borularn durumu, kanat aralklar, derinlik (boru sras) aln alan gibi dizayn zellikleri hava debisi ihtiyacn, hava direncini ve dolaysyla fan bykl, fan motor gcn ve hatta grubun ses seviyesiyle maliyetleri etkiliyecektir. Bugnk kondenserdizayn ekli scak refrijerann stten bir kollektrle birka mstakil devreye verilmesi, youtuka gravite ile aa doru inmesi ve ar soutma salanarak gene bir kollektrden alnmas eklindedir. Hava soutmal kondenserler, grup tertip ekline gre; Kompresr ile birlikte gruplanm Kompresrden uzak bir mesafeye konulacak tarzda tertiplenmi (split kondenser)

olmak zere iki snfa ayrlmaktadr. Kondenserden hava geii dey ve yatay ynde olacak tarzda tertiplenebilir. Dier yandan, hava fan, havay emici veya itici etkiyle hareketlendirecek ekilde konulabilir. Bir soutma sisteminin bekleneni verebilmesi, byk lde youma basn ve scaklnn belirli snrlar arasnda tutulabilmesiyle mmkndr. Bu ise kondenserin alma rejimi ile yakndan ilgilidir. Ar youum scaklk ve basncnn nlenmesi kondenserin yeterli soutma alanna sahip olmasyla ilgili olduu kadar hava sk rastlanan bir durumdur. Bu nedenle, bilhassa souk havalarda alma durumu devresinde yeterli debi ve scaklkta havann bulunmasylada ilgilidir. Youma scaklk ve basncnn ok dk olmas halinde ise yeterli refrijeran ak olamamasna bal olan sorunlar kmaktadr. rnein, termostatik akspansiyon Vafinde yeterli basn dm salanamamasndan dolay kapasitenin dmesi sk olduunda, ok dk youma basncn nleyici tedbirler alnr ki bunlar iki grupta toplamak mmkndr; Refrijeran tarafn kontrol etmek, Hava tarafn kontrol etmek.

3.2.3. Evaporatif Kondenserler

Hava ve suyun soutma etkisinden birlikte yararlanlmas esasna dayanlarak yaplan evaporatif kondenserler bakm ve servis glkleri, abuk kirlenmeleri, sk sk arzalanmaya msait olular nedenleriyle gittike daha az kullanlmaktadr. Evaporatif kondenser ksmdan olumaktadr. 36

Soutma serpantini, Su sirkilasyon ve pskrtme sistemi, Hava sirklasyon sistemi.

Soutma serpantininin iinden geen refrijeran, hava soutmal kondenserde olduu gibi, youarak gaz deposuna geer. Serpantinin d yzeyinden geirilen hava, ters ynden gelen atomize haldeki suyun bir ksmn buharlatrarak soutma etkisi meydana getirir.(Aynen soutma kulesinde olduu gibi). Bylece kondenserdeki youma scakl ve dolaysyla basnc daha aa seviyelere drlm olur. Serpantinin d yzeyi, s transferi film katsaysnn dk oluunun etkisini karlamak zere, alan arttrmak iin kanatlarla techiz edilmektedir. Ancak, modern evaporatif kondenserlerde, boru d yzeylerinde iyi bir slaklk elde edilmesi neticesi yksek s transfer katsaylarna ulamakta ve kanatsz dz borular kullanlmaktadr. Kondenserin alt seviyesinde bulunan su toplanma haznesinden su devaml ekilde bir pompa ile alnp soutma serpantinin st tarafnda bulunan bir meme grubuna baslr ve memelerden pskrtlr. Bu suyun takriben %3-5 buharlaarak (takriben 6 ila 7.5 litre/h beher ton /frigo iin) havaya intikal ettiinden, su haznesine, flatrl valf araclyla devaml su verilir. Ancak bu kondenserdeki su ilavesi normal olarak srekli artar ve kta en yksek seviyeye ular. Suyun scakl ise refrijerandan alnan s ile ykselme eilimi gsterirken suyun buharlama ss almasyla scakl dmeye balar. Bunun sonucu, su scakl soutma serpantinin giriinde ykselir (hava ya termometre scakl bu ksmda olduka ykseldiinden) ve sonradan, havann giri yerine yaklanca scakl dmeye balar. Toplanma havuzunda su scakl, stabil bir almaya eriilince fazla deimez. Evaporatif kondenserler genellikle binann dna ve atya konulur, fakat bina iine konularak hava giri-klar galvanizli satan kanallarlada salanabilir. Bina dndaki cihazlarn kn da almas sz konusu ise donmaya kar tedbir alnmaldr. Bina iindeki uygulamalarda ise, slak havann atld kanaln souk hacimlerden gemesi halinde kanaln iinde youma olaca hatrda tutulmal ve bu suyun toplanp atlmas iin nlem alnmaldr. Bina ii uygulamalar, bir egzost sistemi ile entegre olarak uygulandnda egzost fan ve elektrik enerjisinden tasarruf salayacaktr. Hava soutmal kondenserlerde olduu gibi evaporatif kondenserlerde de souk havalarda alma srasnda ok dk youma basnlar oluumunun nlenmesi gerekir. Bu maksatla uygulanan tertipler; Vantilatr motorunun durdurulup altrlmas Hava debisini azaltp oaltmak zere hava akmna bir damper ve ayar servomotoru kullanlmas Vantilatr motorunun devrinin azaltlp oaltlmas olarak saylabilir.

Bir evaporatif kondenserin sl perfonmans, sadece havann kuru veya ya termometre scaklklar veya havann giri-k entalpi farklar baz alnarak gsterilemez. Zira 37

pskrtlen suyun ve flenen havann scaklklar giriten klarna kadar ok deiik deerler gsterirler. Havann ya termometre scakl

ekil 3.14: Evaparatr kondenser

3.3. Drayer
Soutma sisteminin i temizliine baldr. Sistemin iinde sadece kuru ve temiz soutucu akkan ile kuru ve temiz ya dolamaldr. Akkann iine gerek sisteme doldurmadan nce ve gerekse sistemin dier elemanlarndan bir miktar su karabilir. Bu su klcal borunun evaporatre giri yerinde donarak sistemi tkar ve soutmay nler. indeki toz ve kk paracklar da tkama yapabilirler. Sistem iine su ve tozlarn girmesini nlemek hemen hemen mmkn deildir. Bunlardan baka soutucu akkan iinde baz asitler de bulunabilir. Kondenser kna konulan kurutucu ve szgecin (drayer ve szge) grevi su ve asitleri emerek tutmak kk kat maddeleri de (toz vs.) szmektir. Kurutucu ve szge (drayer ve szge) u ksmlardan ibarettir. Bakr borudan gvde, kondenser iindeki basnc mukaviim olarak yaplmtr. Her iki ucunda borularn girebilecei delikler vardr. Ufak kat maddeleri tutabilecek ince tlbent delikli tel boruya doru gelecek ekilde taklr. Nem emici madde zel surette yaplm olan madde 4 5 mm emme zelliinden baka soutucu akkan iinde bulunabilecek asitleri de emerek tutma zellii de vardr.

ekil 3.15: Drayer kesiti

38

3.4. Klcal Boru

Youturucu ile buharlatrc arasna yerletirilmi i ap ve uzunluu soutma sisteminin kapasitesine gre seilmi olup, ounlukla ap 0.76 ile 2.16 mm arasnda deien ok kk apl bir boru ksmdr. ap ok kk olduu iin klcal boru ad verilir. Esas itibariyle iki grevi vardr. Kondenserden kan sv haldeki akkann basncn drerek ve miktarn lerek (gerekli miktarda) evaporatre ulatrr. Kompresr durduu zaman alak ve yksek basn devreleri arasnda bir kpr vazifesi grerek yksek basn tarafndaki akkann alak tarafna gemesini salar. Bu suretle her iki devre basnc birbirine eit olur (Dengeleme olay) ve kompresr tekrar kalk yaparken byk bir basn yk ile karlamaz. Kapiler boru en iyi, ykn az ok sabit olduu soutucular, dondurucular ve hatta konutlarda ilgili ve kk, ticari iklimlendirme sistemlerinde kullanlr. Eer, sistem geni bir yk aralnda almas isteniyorsa; basn drme ve soutucu hacim kontrolnn daha uygun ekilde yaplmas gerekir. Bu durumda nerilen cihaz, termostatik genleme valfdr.

ekil 3.16: Klcal boru

3.4.1. Kapiler Boru Kullanmnn Avantajlar

Maliyettir. Bu kullanmn gelitirilmesindeki temel ama malzemenin maliyetini drerek sat fiyatn drmek olmutur. Kapiler boru kullanmaktaki ikinci sebep balatma torkunu drmektir. Bu avantaj dolam yokken ortaya kar. Kompresr dolam balatrken, kompresrn kar hareket yapaca bir basn fark oluur ve ek balatma torkuna ihtiya duyulur.

3.4.2. Kapiler Boru Kullanmnn Dezavantajlar

Daha nce de akland gibi kapiler borunun soutucu akn ayarlama kabiliyeti yoktur. Bu yzden, nitedeki yk azalnca veya oalnca sistemin verimi, termostatik genleme valf kullanan sistemlerdekinden daha yksek oranda der. nitede evrim durunca, kapiler boru soutucu akn durdurmaz. Bu, kompresrn balatma torku gereksinimi iin bir avantajdr, fakat kompresrn mekanik mr iin dezavantaj olabilir. Sistemdeki soutucu miktar ciddi biimde kompresrn mrn ksaltabilir.

39

3.4.3. Kapiler Borunun Deitirilmesi

Kapiler boruyu, orijinali ile ayn uzunlukta ve boyda olan bir klcal boru ile deitiriniz. Deiik uzunluk veya boyda olanla deitirmeye kalkmalyz. Doru boyda kapiler borumuz yoksa, temin etmeliyiz.

3.4.4. Klcal Boru Seimi

Aadaki nedenlerle, klcal borular kk soutma aplikasyonlarnda ekspansiyon arac olarak oka kullanlrlar: Kolay anlalmas Dk maliyet Gvenilirlik: Oynak para yok Normal altrma kompresrleri tekrar altrmadan nce basn eitleyici olarak kullanlabilir. Bununla birlikte, aplikasyonlarn btn blmleri bilinemeyeceinden ve performans etkileyebileceinden seim hassas bir ilem olarak kalr. Eer tesisatn ana elemanlar kompresr, evaporatr, kondenser ile snrl ise ulalacak aplikasyonlar ve fiziksel altrma koullar ekspansiyon aracnn birka parametreyi karlamasn gerektirir. Klcal boru evaporatre belirli gaz akn izin vermelidir ve bunun belirlenmesi iin ana parametreler: Evaporasyon ss Kondansasyon ss Klcala giren likit alt soutma ss Bu parametreler altrma koullarna bal olarak deiir. Srekli altrma, on / off ilemi, startup dk elektrik tketimi durumlarnda performans optimize edecek bir klcal boru seimi ok zordur. Bu nedenle, seim her zaman bu parametreler arasnda bir uzlama eklinde olacaktr. Klcal boru seimi kesin olarak bir matematik formlne dayandrlamaz. Yalnzca aadaki aplar kullanlmtr: -0.8 mm 1.0 mm 1.2 mm 1.5 mm 2.0 mm 2x1.2 mm 2x1.5 mm Bazen, bir ara apn daha iyi sonu verecei aktr, rn. 1x1.2 mm aras. Bu durumlarda, uzunluk ara klcal iin yaklak inch olarak hesaplanabilir. ok uzun veya ok ksa klcal seilmemesi tavsiye edilir. Gerekte, ideal uzunluun 1.5 m ile 2.5 m olduu dnlebilir. Ksa bir klcal sapma riskini arttrr. Uzun bir klcal, baz durumlar hari, zellikle ksa devirli sistemler ile, ar basnca neden olarak, zaman eitleyerek altrma koullarn deitirmez. Bu ayn zamanda dizayn edilen altrma koullarna daha uzun srede 40

eriilmesine neden olur. Her durumda, klcal uzunluu hibir zaman klcaln i apnn be bin katn gememelidir. Klcal sistem gaz dolumunun nemi onun seimine bal deildir: Az dolum dk operasyon ssna neden olur ve bu soutma kapasitesini azaltr. Fazla dolum yksek boaltma basnc, kompresr ar dolumu, kompresre doru likit tamas, donma evaporatrde soutma kapasitesi azalmas gibi sonulara neden olur.

3.5. Evaportr
Bir soutma sisteminde evaporatr sv refrijerann buharlat ve bu srada bulunduu ortamdan sy ald cihazdr. Dier bir ifadeyle, evaporatr bir soutucudur. Kondenserden direkt olarak veya refrijeran deposundan geerek ve direkt ekspansiyonlu sistemde (kuru tip) ekspansiyon valfi, klcal boru veya benzer bir basn drc elemanda adyabatik olarak geniletildikten sonra Evaporatre sv-buhar karm eklinde giren refrijerann byk bir ksm sv haldedir. Evaporatrde s olarak buharlaan refrijerana, emi tarafna gemeden nce bir miktar daha s verilmesi ve 3-8C arasnda kzgnlk verilerek kzgn buhar durumuna gelmesinin bir ok faydalar vardr. Bunlarn en banda, kompresre byk zarar verebilen sv refrijerann kompresre gelmesi gsterilebilir. Sv tamal tip evaporatrlerde ise refrijeran evaporatrde sv halde bulunur ve sy alarak buharlaan ksm bir sv - buhar ayrtrcsndan (surge tank) getikten ve sv ksm ayldktan sonra buhar halinde kompresre ular. Sv refrijerann evaporatre beslenmesi seviye kumandal (flatrl, manyetik. vs.) bir vana ile yaplr. Sv aytrc tankta biriken sv refrijeran tekrar evaporatre gnderilir ve soutma ileminde yararlanr. Direkt veya sv tamal tertiplerde alan evaporatrlerin hepsinde de refrijeran basnc, kondenser tarafndaki basnc, kondenser tarafndaki basnca oranla ok daha dktr. Bu nedenle, evaporatr tarafna sistemin alak basn taraf ad verilir. Evaporatrn yaps; refrijerann iyi ve abuk buharlamasn salayacak, soutulan maddenin (Hava, su, salamura, v.s.) ssnn iyi bir s gei salayarak, yksek bir verimle alacak ve refrijerann giri ve ktaki basn farkn (kayplar) asgari seviyede tutacak tarzda dizayn edilmelidir. Ancak, bunlardan sonuncusu ilk ikisiyle genellikle ters dmektedir. yle ki; iyi bir s geii ve ii iyi bir buharlama iin gerekli artlar i ve d yzeylerin daha girintili ve daha kolay slanr (klcall fazla) olmasn gerektiren bu durum basn kayplarn arttrmaktadr. Bu nedene, evaporatr dizayn geni tecrbe ve dikkat isteyen, ayrca deneylere sk sk bavurulan bir alma eklini gerektirir. Bu almalarn ynlendirilmesinde en bata gelen etken soutulacak maddenin cinsi ve konumudur (sv, kat, gaz). Ayrca, refrijeran s alverii yaparken iinde bulunduu ve haraket ettii hacmin durumu de evaportr dizaynnda nemli deiikler meydana getirir. Burada, refrijerann bir boru serpantinin ierisinde hareket etmesi ve soutulacak maddenin borularn dndan gemesi veya bunun tersi sz konusu olmaktadr ki bunlardan ilki genellikle kuru tip-direkt ekspansiyonlu evaporatrlerde, ikincisi ise sv tamal tip evaporatrlerde uygulanmaktadr. Refrijerann boru iinden gemesi halinde, ak hznn arttrlmasnn iteki film katsaysn ve dolaysyla s geiini arttrc ynde bir etkisi beklenir, fakat bu durum refrijerann basn kayplarn arttraca iin ak debisini azaltacak ve kapasiteyi drecektir. Burada, 41

her iki etkenin durumu beraberce gz nnde bulundurup sl gei ve kapasitenin optimum olduu deerler saptanmaldr. Evaporatr tipleri, uygulamann zelliklerine gre 3 ana grupta toplanabilir; (A) Gaz haldeki maddeleri soutmak iin kullanlan evaporatrler (genellikle hava), (B) Sv haldeki maddeleri soutucu evaporatrler (Su, salamura, antifriz, metilen glikol, kimyasal akkanlar, vs.) (C) Kat maddeleri soutucu evaporatrler (Buz, Buz paten sahas, metaller, vs.)

ekil 3.17: Evaparatr eitleri

ekil 3.18: Evaparatr rezistans

3.5.1. Hava Soutucu Evaporatrler

Bu tip evaporatrlerde, havann s geirme katsays dk olduundan bunu telafi etmek ve hava gei yzeylerini arttrmak maksadyla genellikle kanatklar ilave edilir. Isl film katsaysn daha da arttrmak zere hava gei hzlarn arttrmak iin vantilatrlerle cebri bir hava hareketi salanabilir. Ancak, kanat ilavesi, gerekse motorla tahrikli vantilatr konulmas her uygulamada pratikman mmkn olmayabilir. rnein, ev tipi soutucularda ve kk kapasiteli ticari tip dolaplarda (kasap dolab, vitrin tipi dolaplar gibi), hatta bazen kk souk muhafaza odalarnda gravite tipi veya tabii konveksiyonla hava sirklasyonu diye anlan evaporatrler kullanlmaktadr. Gravite tipi, kanall boru evaporatrlerde s geirme katsaylar, 2-10 kcal/h.Cm2 arasnda deimekte (Bakr boru Alminyum kanat imalat iin) ve kanat skl arttka veya dey yndeki boru sra says arttka s geirme katsays dk deere yaklamaktadr. Cebir hava sirklasyonu (Forced Convestion) evaporatrler daha az s gei alan ile daha yksek kapasiteler salayabilmektedir ve uygulamann duruumu msaade ettiinde 42

daima tercih edilir. Memleketimizde Erfos (Airforce) adyla anlan bu tr soutcular nit soutucu diye de tanmlanmakta ve hava hareketi ounlukla aksiyal/pervane tipi bazen de radyal/santrifuj tip (kanalla hava iletimi ve ar basn kayb mevcutsa) vantilatrlerle salanmaktadr. Bu cihazlar soutucu soutucu serpantin (Evaporatr) hava vantilatr ve damlama tavas ile sa d muhafazadan meydana gelmektedir. Hava vantilatr, fleyici ve emici ekilde alacak tarzda yerletirilebilir. nit soutucu ad, vantilatr ile birlikte olan komple bir soutucuyu tanmlar. Halbuki cebri hava sirklasyonu daha genel kapsaml bir tanmlamadr. Nitekim, vantilatr bulunmayan, rnein bir klima santral tarafndan integral ekilde salanan bir soutma serpantini (evaporatr) gene cebri hava sirklasyonu olarak hesaplanr, dizayn edilir. Cebri hava hareketi evaporatrleri 3 ana grupta toplamak mmkndr; Alak hzl soutucular (Hava hz 1-1,5 m/san), Orta hzl soutucular (2,5-4 m/sn), Yksek hzl soutucular (4-10 m/san).

Fazla hava hareketi sakncal olan uygulamalarda (iek muhafazas, et kesim odas gibi hava hareketinin 1 m/san. altnda olmas gereken haller) alak hzl soutucular kullanlmaldr. Orta hzl soutucular genel soutma uygulamalarnda ve en sk kullanlan cihazlardr. Yksek hzl soutucular ise hzl soutma istenen hallerde, rnein ok tnellerinde ve zel hzl soutma ilemlerinde uygun bir soutma ekli salar. nit soutucunun hava debisi ile evaporasyon scaklnn en doru ekilde hesab, oda duyulur/toplam s orannn bulunmas ve buradan gidilerek oda Aparat i Noktasnn (Room Apparatus Dew Point) psikometrik diyagram zerinde saptanmas ile salanr. Bu tarz hesap, klima uygulamalarnda daima yaplr, fakat nit soutucu seiminde pek tatbik edilmez, zira duyulur s orannn gerek deerini tespit etmek ounlukla gtr. Bunun yerine aadaki tabloda verilen yaklak deerlerden yararlanmak mmkndr.

Oda-Evap. Fark 5.6C 8.3 11.2

Sc. Relatif Nem %85-90 75-80 65-70

Oda-Evap. Fark 13.8C 16.6 19.4

Sc. Relatif Nem 55-60 45.50 40.45

Tablo 3.1: Oda-Evap. Scaklk farknda muhafaza edilebilecek ortalama oda nem seviyeleri

43

Bir soutulmu hacimde, scakln en dk olduu yer phesiz evaporatrn yzeyidir. Bu nedenle, oda nemi yeterli seviyede yksek ise, oda havas evaporatr zerinden geerken i nokta scaklnn altna derek ierisindeki nem youmaya balayacaktr. Hatta, evaporatr yzey scakl ile 0Cnin altnda ise, bu ne donacaktr da. Oda scakl ile evaporasyon scakl farkn belirli snrlarn altnda tutmak suretiyle, oda relatif rutubetini de belirli bir seviyede tutmak mmkndr. Yukardaki tablo, bu deeri vasat bir oda veya dolap iin vermektedir.

3.6. Dn Borusu
Soutucuda buhar haline dnen gaz ekovat tarafndan dn borusu ile emilir. Sistemin alak basnl ksm burasdr. Aliminyum ya da bakr borudan yaplr.

3.7. Soutma Gaz (R134a)

Bir soutma evriminde snn bir ortamdan alnp baka bir ortama nakledilmesinde ara madde olarak yararlanlan soutucu akkanlar s al veriini genellikle sv halden buhar haline (soutucu evaporatr devresinde) ve buhar halden sv hale (youturucu kondenser devresi) dnerek salarlar. Bu durum bilhassa buhar sktrma evrimlerinde geerlidir. Soutucu akkanlarn, yukarda tarif edilen grevleri ekonomik ve gvenilir bir ekilde yerine getirebilmesi iin baz kimyasal ve fiziksel zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellikler, uygulama ve alma artlarnn durumuna gre deiecei gibi her zaman bu zelliklerin hepsini yerine getirmek mmkn olmayabilir. Genel kayide olarak bir soutucu akkanl aranmas gereken zelliklerin hepsini birden her art altnda yerine getire bilen niversal bir refrijeran bir madde (soutucu akkan) mevcut deildir. Fakat, yukarda da belirtildii gibi, uygulamadaki artlara gre bunlardan bir ksm aranmaya bilir. Bilhassa emniyet ve gvenilirlik ynnden iyi olan, ayrca iyi bir sl zellii de sahip olan refrijeran madde iin 1920 lerde yaplan aratrmalar Fluokarbon refrijeranlarn (florine edilmi hidro karbonlarn) bulunmasna salamtr. Halo karbon (halojene edilmi hidro karbonlar) ailesinden olan fluo karbonlar, metan (CH4) veya etan (C2H6) ierisindeki hidrojen atomlarndan bir veya birkann yerine sentez yoluyla klor, flor veya brom (halojen) atomlar yerletirmek suretiyle elde edilmektedir. Fluo karbonlardan en sk rastlananlar; metandaki 4 hidrojen atomu yerine 2 klor ile 2 flor ikame edilen Dichloro difluoro methane / CCl2F2 (freon 12 veya R12) ve gene metandaki 4 hidrojen yerine bir klor ile 2 flor atomu yerletirilen Chlorodifluoromethane (freon 22 veya R22) soutucu akkanlardr. En sk rastlanan dier soutucu akkanlarn tipik zellikleri aada zetlenmektedir.

44

Balca Saf Soutucu Maddeler

Soutucu Madde R11 (CFC11) R12 (CFC12) R13 (CFC13) R13B1 (BFC13) R22 (HCFC22) R23 (HCF23) R32 (HCF32) R113 (CFC113) R114 (CFC114) R115 (CFC115) R123 (HCFC123) R125 (HFC125) R134a (HCF134a) R141b (HCFC141b) R143a (HFC143a) R152a (HCF152a) R290 (HC290) R600 (HC600) R600a (HC600a) R717 R718 R744 R764 Kimyasal Tanm Triklorflormetan Diklorflormetan Klortriflormetan Bromtriflormetan Klordiflormetan Triflormetan Diflormetan Triklortrifloretan Diklortetrafloretan Klortentafloretan Diklortrifloretan Pentafloretan Tetrafloretan Flordikloretan Trifloretan Difloretan Propan Btan zobtan Amonyak Su Karbondioksit Slfrdioksit Kimyasal Forml CFCL3 CF2CL2 CCLF3 CBRF3 CHF2CL CHF3 CH2F2 C2F3CL3 C2F4CL2 C2F5CL C2HF3CL2 CF3CHF2 C2H2F4 C2CL2FH3 CF3CH3 C2H4F2 C3H8 CH3CH2CH2CH3 CH(CH3)3 NH3 H2O CO2 SO2

Tablo 3.2: Balca saf soutucu maddeler

45

Karm le Elde Edilmi Balca Soutucu Maddeler Soutucu Madde Bileimi (Arlka)

R401A

% 52 R22 + % 33 R124 + % 15 R152a

R402A

% 38 R22 + % 60 R125 + % 2 R290

R404A

% 44 R125 + % 4 R134a + % 52 R143a

R407A

%20 R32 + % 40 R125 + % 40 R134a

R407B

%10 R32 + % 70 R125 + % 20 R134a

R407C

%23 R32 + % 25 R125 + % 52 R134a

R410A

%50 R32 + % 50 R125

R500

% 73,8 R12 + % 26,2 R152a

R502

% 51,2 R115 + % 48,8 R22

R507

% 50 R125 + % 50 R143a
Tablo 3.3: Karm ile elde edilmi balca soutucu maddeler

46

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

Resim 3.19: 1) SUVA410 2) SUVA407 3) SUVA134A 4) R502 5) R404A 6) R22 7) R134A 8) SUVA502

3.7.1. Soutucu Akkanlarda Aranlan zellikler

Pozitif buharlama basnc olmaldr. Hava szmasn dolaysyla havann grtirdii su buharnn souk ksmlarda katlaarak iletme aksaklklarna meyden vermesini nlemek iin buharlama basncnn evre basncndan bir miktar zerinde olmas gerekir. Dk youma basnc olmaldr. Yksek basnca dayankl kompresr, kondenser, boru hatt gibi tesisat olmaldr. Buharlama gizli ss yksek olmaldr. Buharlama gizli ss ne kadar yksek olursa sistemde o oranda gaz akkan kullanlacaktr. Kimyasal olarak aktif olmamaldr, tesisat malzemesini etkilememesi, korozif olmamas, yalama yann zelliini deitirmemesi gerekir. Yanc patlayc ve zehirli olmamaldr. Kaaklarn kolay tespitine imkan veren zellikte olmaldr.(Koku, renk) Ucuz olmaldr. Is geirgenlii yksek olmaldr. 47

Dielektrik olmaldr. Dk donma derecesi scakl olmaldr. Yksek kritik scakl olmaldr. zgl hacmi kk olmaldr. Viskozitesi dk olmaldr Yukardaki zelliklerin hepsine sahip soutucu akkan bulunamam duruma gre zelliklerin bazlarndan vazgeilmitir. Verilmi buharlama ve youma scaklklar iin gerek evrim soutma etkinlii soutma devresinde kullanlan akkann cinsine baldr. Akkan seiminde bu etken ayrca gz nnde bulundurulmaldr. Soutucu akkann suda erime durumunun da gzden uzak tutulmamaldr.

3.7.2. Soutucu Akkan eitleri

3.7.2.1. R11 R11 (CCl3F), dk basnl (0 C de 0.40 bar) bir soutucudur. Arlkl olarak 350 kW 10.000 kW soutma kapasitesi aralnda olan santrifj su soutucu nitelerde (chiller) kullanlmaktadr. Btn dnyada 60.000 adet su soutucu nitede R11 kullanld tahmin edilmektedir. Ozon tahribat nedeniyle retimi durdurulmutur. Yanmaz ve kokusuzdur. 3.7.2.2. R12 (CCl2F2) Bugn, soutma maksad ile en ok kullanlan soutucu akkandr. Zehirli, patlayc ve yanc olmamas sebebiyle tamamen emniyetli bir maddedir. Bunlara ilaveten, en ekstrem alma artlarnda dahi stabil ve bozulmayan, zelliklerini kaybetmeyen bir maddedir. Ancak, ak bir aleve veya ar scakla haiz bir stc ile temas ettirilirse zr ve zehirli bilekelere ayrr. Kondenserde, s transferi ve youma scaklklar bakmndan olduka iyi bir durum gsterir. Yalama ya ile tm alma artlarnda karabilir ve yan kompresre dn basit nlemlerle salanabilir. Ya zc (Solvent) zellii, kondenser ve evaporatr s gei yzeylerinde yan toplanp s geiini azaltmasn nler. Buharlama ssnn dk olmas sebebiyle sistemde dolamas gereken akkan debisi fazladr. Fakat bu nemli bir mahzur olmad gibi kk sistemlerde, ak kontrolnn daha iyi yaplmas ynnden tercih edilir. Byk sistemlerde ise buhar younluunun fazlal ile, birim soutma iin gerekli silindir hacmi R 22, R 500 ve R 717 (Amonyak) dan ok farkl deildir. Birim soutma iin harcanan beygir gc de takriben ayn seviyededir. 3.7.2.3. R13 R13 (CClF3), -70 C ile 45 C arasnda kullanlan dk scaklk soutucusudur. Az sayda endstriyel soutma tesisinde kullanlmaktadr.

48

3.7.2.4. R13B1 R13B1 (CBrF3), -70C /-45C aralnda endstriyel soutucularda kullanlmaktadr. Yksek ozon tketme kapasitesi nedeniyle Montreal Protokol kapsamnda retimi ve tketimi tamamen durdurulmutur.

3.7.2.5. R22 (CHClF2)

Dier fluo karbon soutucu akkanlarda olduu gibi R22de emniyetle kullanlabilecek zehirsiz, yanmayan, patlamayan bir akkandr. R22, derin soutma uygulamalarna cevap vermek zere gelitirilmi bir soutucu akkandr, fakat paket tipi klima cihazlarnda, ev tipi ve ticari tip soutucularda da, bilhassa daha kompakt kompresr gerektirmesi (R12ye nazaran takriben 0.60 kat) ve dolaysyla yer kazanc salamas ynnden tercih edilir. alma basnlar ve scaklklar R12den daha yksek seviyede ve fakat birim soutma kapasitesi iin gerekli tahrik gc takriben ayndr. k scaklklarnn olduka yksek olmas sebebiyle, bunun ar seviyelere ulamasna engel olmak iin emiteki kzgnlk derecesini mmkn mertebe dk tutmaldr. Derin soutma uygulamalarnda, ar k scaklklar ile karlalabileceinden (yksek sktrma oran sebebiyle) silindirlerin su gmlekli olmas tavsiye edilir. Ya dnn salamak iin R12ye nazaran daha dikkatli ve iyi ilenmi dn borular denmeli, derin soutma uygulamalarnda muhakkak ya ayrc konulmaldr. R12 ya ile daha abuk ve iyi karmaktadr. Su ile ise R22 daha abuk ve yksek oranda karr. 3.7.2.6. R114 R114 (CClF2), yanmayan ve zehirli zellii olmayan bir soutucu maddedir. 80 C 120 C arasnda endstriyel s pompalarnda kullanlmaktadr. 3.7.2.7. R123 R123 (CHCl2CF3), santrifj soutucu nitelerde kullanlan ve R11e en uygun olan alternatif soutucu maddedir. R11evaporatr metalik olmayan malzemeleri etkileme gc daha fazladr. Dolaysyla R123evaporatr geite tm kauuk esasl malzeme deitirilmelidir. R11evaporatr gre daha dk enerji verimine sahiptir. Zehirleyici zellii nedeniyle kullanld ortamda ek tedbirler gerektirmektedir. 8 saat boyunca maruz kalnacak maksimum doz 10 ppmdir. 3.7.2.8. R134A R134a (CF2CH2F), termodinamik ve fiziksel zellikleri ile R12ye en yakn soutucudur. Halen ozon tketme katsays 0 olan ve dier zellikleri asndan en uygun soutucu maddedir. Ara soutucular ve ev tipi soutucular iin en uygun olan alternatiftir. Ticari olarak da temini olanakldr. Yksek ve orta buharlama scaklklarnda ve / veya dk basn farklarnda kompresr verimi ve sistemin COP (cofficient of performance) deeri R12 ile yaklak ayn olmaktadr. Dk scaklk iin ift kademeli sktrma 49

gerekmektedir. R134a, mineral yalarla uyumlu poliolalkalinglikol bazl yalarla kullanlmaldr. 3.7.2.9. R143A

olmadndan

poliolester

veya

R143a (CF3CH3), R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. Amonyak kullanmnn uygun olmad dk scaklk uygulamalarnda kullanlmaktadr. Yanc zellie sahip olduundan dnm ve yeni kullanmlarda gvenlik nlemleri gz nnde tutulmaldr. Sera etkisi R134aya gre iki kat daha fazladr. R125 R134a ile birlikte deiik oranlarda kullanlarak R502 alternatifi karmlar (R404A gibi) elde etmek iin kullanlmaktadr. 3.7.2.10. R125 R125 (CF3CHF2), R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. R143 gibi amonyak kullanmnn uygun olmad dk scaklklar iin dnlmtr. Yanma zellii yoktur. Ancak sera etkisiR134adan iki kat daha fazladr. R134a, R143a R32 ile (rnein R404A veya R407A gibi) deiik oranlarda kullanlarak R502 alternatifi karmlar elde edilmektedir. 3.7.2.11. R152A Ozon tahribatna neden olmayan ve sera etkisi ok dk olan (R12nin %2si kadar) R152a (C2H4F2), s pompalarnda R12 ve R500 iin alternatif olarak kabul edilmitir. R12 ve R134adan daha iyi COPa sahip olan R152a mineral yalarla da iyi uyum salamaktadr. Yanc ve kokusuz olan R152a zehirleyici zellik gstermez. Termodinamik ve fiziksel zellikleri R12 ve R134aya ok yakndr. Bu yzden dnmlerde kompresrde herhangi bir modifikasyona gerek kalmaz. Hacimsel soutma kapasitesi R12den %5 daha dktr. 3.7.2.12. R401A R22, R124 ve R152adan oluan (arlka srasyla %52 / 33 / 15 orannda) ve R12 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA MP39 adyla piyasaya sunulmutur. 3.7.2.13. R402A R22, R125 ve R290dan oluan (arlka srasyla %38 / 60 / 2 orannda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA HP80 adyla piyasaya sunulmutur.

50

3.7.2.14. R404A R125, R134a ve R143adan oluan (arlka srasyla %44 / 4 / 52 orannda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA HP62 ve ELF ATOCHEM tarafndan FORANE FX70 adyla piyasaya sunulmutur. 3.7.2.15. R407A / R407B / R407C R407A / R407B / R407C, R32, R125 ve R134adan oluan (arlka srasyla %20 / 40 /40, %10 / 70 / 20 ve % 23 / 25 / 52 oranlarnda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmlardr. Bu soutucular ICI tarafndan KLEA60, KLEA61, KLEA66 ve DUPONT tarafndan SUVA AC9000 (R407C) adlaryla piyasaya sunulmutur. 3.7.2.16. R410A R32 ve R125den oluan (arlka %50 / 50 orannda) ve R22 iin alternatif kabul edilen yakn azeotropik bir karmdr. Teorik termodinamik zellikleri R22 kadar iyi deildir. Ancak s transfer zellii olduka iyidir. R22 R410A dnmnde sistemin yeniden dizayn edilmesi gerekmektedir. Bu deiim yapld taktirde sistem verimi R22ye gre %5 daha iyi olmaktadr. Sera etkisinin yksek olmas en byk dezavantajdr. Bu soutucu ALLIED SIGNAL tarafndan GENETRON AZ20 adyla piyasaya sunulmutur. 3.7.2.17. R500 R500, R12 ve R152adan oluan bir azeotropik bir karmdr. Karm oran arlka % 73.9 R12, % 26.2 R152adr. Dk oranda R12ye alternatif olarak kullanlmaktadr. R12ye gre daha iyi COP deerine ve % 10 15 daha yksek hacimsel soutma kapasitesine sahiptir.[11] 3.7.2.18. R502 R502, R22 ve R115den oluan bir azeotropik bir karmdr. Karm oran arlka % 48.8 R22, % 51.2 R115tir. En ok kullanld alan souk tamaclk ve ticari soutuculardr. CFC ierdiinden retimi durmutur. Dk scaklklarda yksek hacimsel soutma kapasitesine sahiptir. 20, 40 C aralnda R22den % 1 ile % 7 arasnda daha yksek olmaktadr. COP deeri alma koullarna bal olarak R22den %5 15 daha dktr. 3.7.2.19. R507 R507, R125 ve R134adan oluan (arlka %50 / 50 orannda) R502 iin kabul edilen bir alternatiftir. Bu soutucu ALLIED SIGNAL tarafndan GENETRON AZ50 adyla piyasaya sunulmutur.

51

3.7.2.20. R717 (Amonyak) Bugn, fluo karbon ailesinin dnda geni lde kullanlmaya devam edilen tek soutucu akkan Amonyakdr. Zehirleyici ve bir lde yanc patlayc olmasna ramen mkemmel sl zelliklere sahip olmas sebebiyle, iyi eitilmi iletme personeli ile ve zehirleyici etkisinin fazla nem tamad hallerde, byk souk depoculukta, buz retiminde, buz pateni sahalarnda ve donmu paketleme uygulamalarnda baaryla kullanlmaktadr. Buharlama ssnn yksek oluu ve buhar zgl hacminin de olduka dk olmas sistemde dolatrlmas gereken akkan miktarnn dk seviyede olmasn salar. R22de olduu gibi k scaklklar yksek seviyeli olup kompresr kafa ve silindirlerinin su soutma gmlekli olmas tercih edilir. Amonyak ya ile karmaz, fakat karterdeki alkant ve silindirdeki yksek hzlar yan sisteme srklenmesine sebep olur. Bu nedenle, gerek kompresr kna ya ayrc koymak suretiyle, gerekse evaporatrden kompresre yan dnn kolaylatracak tarzda boru tertibiyle yan kompresr karterine birikmesi salanmaldr.

3.7.3. Yalama Yalar

Soutma kompresrlerinde kullanlan yalama yalarndan, daha baka ve anormal bir mekanik cihaz yalamasndan beklenenden ok daha fazla zellikler aranr, yle ki; Ya, sktrlan soutucu akkann basn tarafndan emme tarafna szmasn nlemelidir. Soutucu olarak yardmc olmaldr (yataklardaki sy almal ve karterde biriken snn d cidarlara ve dolaysyla evreye iletilmesini salamaldr). Kompresrn iindeki hareket eden paralarn meydana getirdii grlty ksmen de olsa yutmaldr. Hermetik ve yarm hermetik makinelarda, motor sarglar ya ile temas edeceinden, yan elektrik geirgenlii ok dk seviyede olmaldr. Ne kadar nlem alnrsa alnsn, yalama yann bir ksm Kondenser ve evaporatre tanr. nemli olan, buralarda yan toplanp kalmamas ve fakat sratle tekrar kompresr karterine dnmesidir. Bunu salamak zere, yalama ya dk scaklk seviyelerinde de yeterince akc olmaldr. yi bir s transferi salamas ve kompresre abuk dne bilmesi iin yan tm evrim boyunca soutucu akkan ile iyi karr. zelliini muhafaza etmesi istenir. Ya iinde asl vaziyette (Suspendet) tortu, reine, mumlaan vaks gibi yabanc maddeler bulunmamaldr. Bunlar, kapiller boru veya ekpansiyon valf yuvasna tkayp soutucu akkan geiini engeller, evaporatr i yzeyine svap s transferini azaltr. 52

Bilhassa hermetik tip kompresrlere yalama ya bir defa konulur ve kondenserin mr boyunca yenilenmeden dayanmas istenir. Nihayet en nemlisi yalama yann temasta bulunduu; soutucu akkan. Metal yzeyler, motor sarglarnn emayesi izolesi ve sistemde bulunabilecek daha pek ok madde ile kimyasal reaksiyonlara girip bozulmamas yani kimyasal ynde stabil olmas gerekir. Btn bu zellikleri bir arada yerine getiren ideal bir yalama yann mevcut olmad sylenebilir. Fakat uygulamann durumuna gre baz zellikler dierlerine gre tercih veya feda edilebilir. rnein, viskosiyesi yksek bir ya kompresrde gaz basncn muhafaza ynnden iyi netice verirken gerek sistemden kompresre dn zorluu ve gerekse evaporatr s transferini azaltc (i yzey svaarak) ynlerden istenmeyen durumlar meydana koyar. Bu tr yan srtnmeyi azaltc etkisi de daha azdr. Keza, kimyasal ynden ok dengeli olan bir ya ou zaman iyi yalama zelliklerinden uzaktr. Soutma tesisatlarnda kullanlan mineral yalama yalarn 4 ana grupta toplamak mmkndr. Naftanik asll yalar (doymu satre hidrokarbonlar) Parapinik asll yalar (doymu hidrokatbonatlardr) Aromatikler Hidrokarbon asll olmayan yalar (polar aromatikler veya resimler) Genellikle yukardaki molekl yaps tek bana ve saf olarak bir yada bulunmayp iki grubun molekl yaps beraberce grlr. rnein bir parapinik zincirini naftelik veya ho kokulu yapyla birletirilmesi gibi. Bu karmak yapy tarif ve analiz etmek genellikle 2 ekilde yaplr; karbon tarz analiz ve molekler analiz. Mineral yalar R13, R22 ve R502 soutucu akkanlar ile zor karr ve bu hem kompresre yan dnn glendirir hem de evaporatrde s transferini azaltr. Buna bir zm getirmek zere aratrmalar sentetik yalarn bulunmasna yneltilmitir. Bulunan en tatmin edici soutma yalama ya cinsi Alkali Benzerler olmutur. Bu yalama yalar, halokarbon tr soutucu aklarda iyi zlmesi yannda yksek scaklklara ve oksidasyona kar daha iyi dayankllk gstermektedir. Sentetik yalardan bazlarn saymak gerekirse; sentetik parapinler, poliglikoller, iki bal asit esterleri, Neopentil esterleri, silikonlar, silikat esterleri, florin bileikler saylabilir. Sentetik bir yapn soutma uygulamasnda kullanlmasnda ok dikkatli olmak gerekir. Bu tr bir ya kullanrken muhakkak evsaf bilinmelidir. Mineral yalarn kullanlmasnda ou zaman akclk (viskosite) dengelilii ve scaklk altnda zlmeme zellikleri yeterli saylabilir. Ayrca, mineral yalarn ounda katk maddeleri bulunmaz, hlbuki sentetik yalarn hemen hepsi bir yan katk maddesi konularak hazrlanr ve deiik iki sentetik yan birbirleriyle veya soutucu akkanla kartrlmas yan tm zelliklerini bozabilir. Bu nedenle, sentetik yalarn bir kompresrde kullanlmas iin mutlaka kompresr imalatsnn tavsiyesine uyulmaldr. Hatta ayn husus her eit yalama yann kullanlmasnda uygulanmal, genel kayide olarak deiik cins yalar birbirleriyle kartrlmamaldr. Bir kompresre ya ilavesi gerekiyorsa ve kompresrde mevcut yan cinsi bilinmiyorsa, kompresrdeki yan tamam boaltlp yeni ya ile doldurulmaldr. 53

Piyasa ad ve imalat firma isimleri ile en sk rastlanan ve kullanlan soutma yalar aadaki listede verilmektedir. Soutma kompresrnde en nemli aranan yalama ya zellii yan akkanln ve srtnmeyi azaltc zelliidir. Bunu ise yan viskosite says belirler. Kompresr tip ve byklklerine gre tavsiye edilen yalama ya viskositeleri aadaki tabloda verilmektedir.

Uygulama Kompresr Tipi ve Soutucu Akkan Cinsi

Yala Ya Viskositesi SSU (37,8 C de) 280 300 150 300 280 300 280 300 150 300 280 300 280 300 150 300 150 300 280 300 280 300 150 300 150 300

A A A A A A A A A A A A B

Vida tipi amonyak kompresr Pistonlu amonyak kompresr Pistonlu tip CO2 kompresr Santrifj tip R11 kompresr Pistonlu tip R12 kompresr Santrifj tip R12 kompresr Rotatif tip R12 kompresr Pistonlu tip R22 kompresr Pistonlu tip dier halojen refrijeran kompresr Santrifj tip dier halojen refrijeran kompresr Rotatif tip dier halojen refrijeran kompresr Vida tipi dier halojen refrijeran kompresr Ya soutma sistemine ve kompresr silindirine giriyor ise

Ya soutma sistemine ve kompr. Girmiyor/cebri 500 600 yalama

54

Ya soutma Girmiyor/arpmal yalama

sistemine

ve

kompr.

150 160

ekil 3.4: Soutma kompresrleri iin yalama ya viskoziteleri

Yalama yalarnn analizinde esas alnan dier zellikler; zgl arlk, molekler arlk, akma scakl, alev alma scakl, anilin noktas, yan soutucu akkanda erimesi (karmas) eklinde saylabilir. Ksmen de olsa btn gazlar mineral yalarn iinde erir. Fakat baz gazlar yksek derecede erime gsterirler. Dier yandan bu erimenin oran gazn basnc ile cinsine ve yan scaklna ve cinsine de baldr. Refrijeran viskositesi ya viskositesinden ok daha dk seviyede olduundan ya ile refrijerann karmas sonucu yan viskositesi azalr. Mineral yalarda ok az eriyen iki refrijeran madde, amonyak ve karbondioksit dierlerinden karakteristik bir ayrcalk gsterir. Aadaki tablo en sk rastlanan soutucu akkanlarn mineral yalarda erime (karma) durumunu zetlemektedir. Yksek Oranda Karma R 13Bl. R 501 Orta Seviyede Karma R 22 R 114

Tamamen Karma R 11 R 12 R 21 R 113 R 500

Az Karma R 13 R 14 R 115 R 152a R C318 R 502

Karmaz (ok az=

Amonyak (20 C ve Basncnda % 0,3 arlk)

Atm.

CO2 (20 C ve Atm. Basncnda % 0,2 arlk)

ekil 3.5: Ya Refrijeran karma durumu

Yalama yann, soutma sisteminde etkin olan dier bir zellii yan dk scaklklardaki mumlamasdr (wax separation). Kapiller borulu kk sistemlerde kapiller borunun tkanmasna ve soutucu akkan geiini engellemesine sebep olur. Eksapsiyon valfl sistemlerde de valf inesinin yapmasna ve hareketinin engellenmesine sebep olur. Bunu nlemek iin uygulamann cinsine gre, bilhassa derin soutma yapan sistemlerde, yan mumlama scaklnn evaporatr scaklnn yeterince altnda olmasna dikkat edilmelidir. Kompresr karterinde yan ar ekilde kprmesi (foaming) istenmeyen bir zelliktir ve yan cinsi ile ilgili olduu kadar kompresre ar miktarda sv refrijeran gelmesi ile art gsterir. Ar kprme, yan yalama zelliini ters ynde etkiledii gibi motor sarglarndaki (hermetik kompresr) ve srtnmeden gelen snn kompresrden uzaklatrlmasn zorlatrr. Yalama yann kprmesini azaltan katk maddeleri mevcuttur. Fakat kompresr imalatlar ounlukla bu katk maddelerine ihtiya kalmadan sitemin tertiplenmesini nermektedir. 55

3.8. Termostat
Soutulacak hacim, soutulacak akkan veya evaporatr gibi ksmlarn scaklklarn belirli deerler arasnda kalmasn temin gayesi ile kumanda kontrol cihazlardr. Termik genileme valfnda olduu gibi termostatn hassa olan ucu (kuyruk) soutma devresinin scakl kontrol edilecek ksmna tesbit edilir. Ayar edilen scakla gre elektrik devresi alp kapanarak kompresr tahrik eden elektrik motoruna veya magnetik valfa kumanda edilir. Termostat esas olarak hassas u, kapiler boru ve esnek bkml borudan meydana gelmitir. stenen scaklk ayarna gre bir kutuplu deiken kontak zerinden elektrik devreye kumanda yaplr. Hassas uta scaklk ykselmesi ile kapiler boru ve esnek bkml boru zerinden ona pim yay ile denge oluncaya kadar yukarya hareket eder. Diferansiyel termostatlar byk ve kk scaklklar arasndaki farka gre elektrik devresini aar ve kapatr. Bu tip termostatlarda byk scaklk ve kk scaklklar iin iki ayr hassas u bulunur. Ayar diski ile istenilen scaklk fark ayar edilir. Kk ve byk scaklk hassas ularnn bulunduklar ortam scaklklar fark azalnca ona pim geriye doru hareket eder. Ayar edilen scaklk farkna eriilince kontak kolu zerinden kontak sistemi devresi alr. Scaklk, ayar edilen scaklk devresi alr. Scaklk, ayar edilen scaklk devresi takriben 2 C yi geince devre yine kapanr.

ekil 3.20: Termostatn yaps

ekil 3.21: Termik koruyucu

56

ekil 3.22: Termostat eitleri

3.9. Soutmada Arza Tespiti

Bir soutma sistemi, bir soutucunun buharlamas ve younlama vastasyla sy, bir s kaynandan bir s havuzuna transfer eden bir cihazdr. Ayrca, soutma sistemi sv soutucunun kayma noktasnn kontrol edilmesiyle alr. Bunu aklda tutarak, eer s kaynandaki s enerjisi yeterliyse, soutma sistemi uygun miktarda soutucuya sahipse, soutucu arzu edilen debide akyorsa ve s havuzu verilen sy arzu edilen lde sourabiliyorsa, sistemin almas gerekir. Bu koullardan herhangi bir sapma, scaklk ve basn lmlerinde yada niteyi altrmak iin gerekli elektrik akmnda kendini gsterecektir. Aada verilenler, soutma sistemi arzalar iin nerilen nedenlerdir. Dk emme basnc Yksek emme basnc Yksek basma basnc Dk basma basnc Evaporatrde hatal yk Kt yk dalm 57

Tkal datm veya serpantin devreleri Kstl veya tkal sv hatt Soutucu basn drc cihaz yanm (bozulmu) veya yanl ayarlanm Gerekenden kk boyutlandrlm soutucu hatlar Soutucu eksiklii Ar soutucu dolumu Tkal kondenser Arzal fan motoru veya tahrii nite yerleimi Sistemde hava Kstl scak gaz hatt Soutucu kontrol cihaznn karmas Yala tkanm serpantin Dk ortam scakl Kompresrn yanmas Gerekenden kk boyutlandrlm nite Titreim / grlt. Dk emme basnc

ster hava soutmal bir nite (yksek scaklk), ister bir buzdolab (orta derecede scaklk), isterse de dondurucu kabin (dk scaklk) olsun, bir soutma sisteminin alma emme basnc, evaporatrdeki s ykne bal olarak bir basn aralnda bulunur. Evaporatrdeki s yk de, evaporatre giren hava veya svnn miktarna ve / veya scaklna gre deitii iin, kesin alma emme basnlar oluturmak mmkn deildir. Bu yzden, bir soutma sistemini alma emme basncnn, genellikle yksek ya da dk olmadka, anlaml bir deeri yoktur. Normalde emme basnlar, yksek scaklk aralnda soutucunun 1 C ila 18 C kaynama noktas deerleri arasnda, orta scaklk aralnda 23 ila 15 C ta ve dk scaklk aralnda 32 ila 20 C ta alrlar. Bu deerlerden ok daha dk olan edeer emme basnlar, gazn kompresre, kopresrn gaz sktrd kadar abuk geri dnmediini gsterir. ok yksek emme basnc olmas halinde ise, kompresr gaz, gazn kompresre geri dndrld kadar hzln sktrlmamaktadr. Bu durum, szdran bir tank bir hava beslemesinden doldurmakla karlatrlabilir. Eer hava tanka, tank terk ettiinden daha hzl girerse, tank basnc ykselecektir. Eer beslemesi, dar kan havadan daha az ise, basn decektir. Soutma sistemine gelince, problem kompresre dnen buharn hacminin azalmasnn veya kompresrn soutucu buharyla baa kamamasnn sebebini belirlemektir. Bir motor kompresrnn verimlilii, kompresre giren gazn basncna (emme taraf) ve kompresrden kan gazn basncna (boaltma) baldr. Basntaki bu fark, sktrma diferansiyeli (oran) olarak bilinir. Eer emme basnc der ve / veya boaltma basnc ykselirse, basn fark artar ve kompresrn hacimsel verimi (kompresrn gaz pompalama kabiliyeti) azalr. Tersine, eer emme basnc artar ve / veya boaltma basnc azalrsa bu, sktrma diferansiyelinde bir azalmaya yol aar, sktrma hacimsel verimi artar. 58

Bunun anlam, normal olarak alan bir soutma sisteminde, evaporatrde gelitirilen soutucu miktar ve kompresrn hacimsel veriminin, tanka giren hava miktarnn, tanktan szan hava miktarna eitlendii ve tank basncnn sabit kald zamanki gibi bir denge noktasna eritiidir. Bu yzden emme gaz denge noktas basnc, yalnzca bu denge noktas normal araln altnda veya stnde olduunda nemli hale gelir. Aada sralananlar dk emme basncnn nedenleri olabilir: Evaporatrde hatal yk Kt yk dalm Tkal datm veya serpantin devreleri Soutucu basn drc cihaz yanm veya yanl ayarlanm Gerekenden kk boyutlandrlm soutucu hatlar Soutucu eksiklii Yala tkanm serpantin Dk basma basnc Yksek emme basnc Yksek emme basnc

Emme basnc, s sourarak ve sv soutucuya kaynatarak emme buhar reten evaporatrle, buhar sktran ve yksek basnl scak buhar kondensere boaltan kompresr arasnda bir dengedir. Eer her hangi bir sebepten, evaporatr buharlatrma orann arttrrsa veya kompresr buhar sktrma yeteneini kaybederse, emme basnc daha yksek bir deerde dengeye gelecektir. Doal olarak, bir sistem devreye ilk giriinde emme basnc, evaporatrde birikmi olan s yknden dolay yksek olacaktr. Makul bir sre altktan sonra emme basncnn normale dmesi gerekir. Eer yksek olmaya devam ederse, bunun nedeni evaporatrdeki ar buharlatrma oran veya kompresrn pompalama orannn dmesi ya da ikisinin birleimi olabilir. Evaporatrde buharlama orannn ar olmasnn nedeni unlar olabilir: Evaporatrde hatal yk Soutucu basn drc cihaz yanm veya yanl ayarlanm Ar soutucu dolumu Kompresrn pompalama oranndaki azalmann nedeni unlar olabilir: Yksek basma basnc Ar soutucu dolumu Tkal kondenser Arzal fan motoru veya tahrii nite yerleimi Sistemde hava Kstl scak gaz hatt Soutucu kontrol cihaznn karmas Yksek basma basnc 59

Youma nitesindeki yksek basma basncna, kondenserin kompresrn kan sktrlm gazdan sy, gazn kompresrde sktrld kadar abuk ekememesi yol aar. Kondenserin s transfer etme kabiliyeti, kanatk ve boru yzeyinin her metrekaresinin transfer oran, kondenserden geen havann miktar ve kondensere giren havann scakl (nite evresi) ile belirlendiinden, bu faktrlerden birindeki herhangi bir deime, kondenser toplam transfer kapasitesini etkileyecek. Aadaki sralananlar, kondenserin bir veya daha fazla transfer faktrn etkileyecek unsurlardr: Ar soutucu dolumu Tkal kondenser Arzal fan motoru veya tahrii nite yerleimi Sistemde hava Kstl scak gaz hatt Dk basma basnc

Dk d basncna, kondenserin s ekme orannn normalden daha yksek olmas veya kompresrn buhar pompalama orannda bir azalma olmas sebep olur. Kondenser, sy buhardan istenilen oranda ektii srece, bunu salayacak kondenser scakl ve basnc istenen aralkta olacaktr. Eer basma basncnn dk olmasnn nedeni, kompresrn pompalama orannn dmesi ise, problem unlardan biri olabilir: Dk emme basnc Evaporatrde hatal yk Kt yk dalm Tkal datm veya serpantin devreleri Kstl veya tkal sv hatt Soutucu basn drc cihaz yanm (bozulmu) veya yanl ayarlanm Gerekenden kk boyutlandrlm soutucu hatlar Soutucu eksiklii Yala tkanm serpantin Kompresrn yanmas Eer basma basncnn dk olmasnn sebebi, kondenserin s ekme orannda bir art ise, problem u olabilir: Dk ortam scakl

3.9.1. Evaporatrdeki Hatal Yk

Dk emme basncnn en ok grlen sebebi, evaporatrdeki ykn yetersiz olmasdr.

60

3.9.1.1. Hava Hava transfer maddesi olduu zaman, ounlukla yanl vantilatr hz, yksek kanal veya hava gei direnci (orta ve dk scaklkl uygulamalarda uygunsuz rn yerleimi), kirli hava filtreleri veya kirli hava filtreleri olan bir serpantinin tkal olmas, balca problem nedenleridir. Sk sk, iki veya daha fazla sebebin birlemesi de olur. Hava filtrelerinin kirli olmas hepsinden fazla problem yaratt iin: Baka kontroller yapmadan nce, ilk olarak hava filtrelerini kontrol ediniz ve temizleyiniz veya deitiriniz. Serpantinde yaplacak tm scaklk dm testleri ve de emme basnc kontrolleri filtreler temizken yaplmaldr. Hacim damperlerini veya hava kontrol damperlerini ayar deerlerinin deimediinden emin olmak zere kontrol ediniz. rnn hava yollarn tkamadndan emin olunuz. Sk sk, yeterli bilgisi olmayan insanlar yarataca sonular dnmeden hava damperlerini veya kontrol cihazlarn kapatarak hava datm sisteminde deiimlere yol aarlar. Vantilatr motorunu, vantilatr ve tahrii (vantilatr kay tahrikli ise) kontrol ediniz. Vantilatr motorun uygun ekilde yalanm ve serbeste alyor olmal. Vantilatr kasna temiz olmal kanatlar toz, kir veya dier pisliklerle dolmu olabilir. Eer kasnak kirli ise, yerinden karlmal ve tamamen temizlenmelidir. Fralamay denemeyiniz nk kt bir temizleme, kasnakta dengesizlie yol aar, ar titreim ve grlt olur. Bu da, kasnan paralanmasna sebep olabilir. Kay tahrikli vantilatrlerde, vantilatr yataklar yalanmal ve serbeste alyor olmal. Vantilatr tahrii iyi durumda ve uygun ekilde ayarlanm olmal. atlam veya ar ekilde parlam kaylar deitirilmelidir. Kayn ar ekilde parlam olmas kayn ok sk almasndan kaynaklanr. Dzgn ayarlama kay bastrma kabiliyeti gerektirir. Kasnaklar aras mesafenin yars, mil merkezleri arasndaki her 12 cm. iin 1 cm. dir. Vantilatr hz doru ayarlanm olmal. Vantilatr hz hava evaporatrden geerken havann scaklk dmnn llmesi ile ayarlanr. Genel olarak, yksek scaklk uygulamalar (iklimlendirme) serpantinde 8 ila 14 C lik orta derece scaklkl uygulamalarda bu T 3 ila 8 C ve dk scaklkl uygulamalarda da, 3 ila 5 C lik T ile alr. Soutma uygulamalarnn ok eitli olmasndan dolay belli bir tehizat para iin uygun T nin belirlenmesinde tehizat imalats ile temas edilmelidir. Bu problem, s transferi vastas sv olduu zaman, ounlukla, sv soutma evaporatrn sv ksmlarnn cidarlarndaki tortularndan kaynaklanr. Eer su kullanlyorsa bu, kire tortular olabilir veya soutulacak svdan ken maddelerdir.

61

Bu tr ar tortularn birikip birikmediini belirlemenin en iyi yolu, giri basncna gre, serpantini terk eden svnn basncnda bir kayp veya d olup olmadn belirlemektir. Aradaki fark serpantin svs devresindeki ak direncini verecektir.

3.9.2. Kt Yk Dalm
3.9.2.1. Hava Serpantin soutma havas sz konusu olduunda serpantinin her devresinin, kendi payna den soutma ykn, kaldraca eit miktarda soutma yk (hava m3/dk) almas gerekir. Hava serpantin zerinde uygun ekilde dengelenmezse, serpantinin kapasitesi ve verimi der. Bu dengesizliin etkisi, basn drme cihaz termostatik genleme valf olduu zaman, oklu klcal boru kullanld zamandakinden farkldr. TG Valflar: TG valf kullanan ok devreli serpantinlerde, datc ve besleyici borular soutucu akn, TG valf zerinden tm devrelere eit olarak blerler. En byk potansiyel dengesizliin bulunduu yerdeki durum, havann serpantine girmeden nce 90 C lif bir dn yapmas gereken bir yerdedir. Hava bir keye dndnde, santrifj kuvvet retilir, hava yn deitirildiinde bu kuvvet havann, erinin d yarapn da toplanmasna neden olur. Sonu olarak dtaki serpantin blmleri, iteki serpantin blmlerinden daha ok hava alacaklardr. Her blme eit miktarda soutucu geldiinden, ak erisinde i yarapa en yakn serpantin blmlerindeki sv soutucu tamamen buharlamayacaktr. Serpantinden sv halde geecek ve tm serpantini terk eden gaz, normalden daha dk bir scakla soutacaktr. Bu daha dk gaz scakl, TG valfn, daha hafif yk tayan blmlerin ihtiyalarna gre kapanmasna sebep olacak ve serpantinin, yk karlamak iin gerekli soutucunun geecei dier blmleri ykten yoksun kalm olacaktr. Serpantinin tmnn kapasitesi ve verimi byk lde decek, emme basnc normalden daha dk bir basnta dengelenecek ve sistemin toplam kapasitesi de azalacaktr. Klcal Borular: klcal borulu serpantinlerde, serpantin devresinde yk dengesizlii, sv kaybna yol aar, kompresre sv geri dn olabilir ve sv tamasyla, kompresr arzas ba gsterebilir. Eer devrelerden biri, serpantindeki soutucuyu kaynatacak kadar yeterli yk almazsa, devrenin sonunda kalm olabilecek bir miktar sv, devreden kar, emme hattna girer ve kaynama ilemini tamamlamaya yetecek kadar s elde edilene dek bu hatta yol alr. Yaltlm edilmi emme hatlarnda, mevcut s ounlukla, sv soutucunun kompresre girmesini ve ona zarar vermesini nlemeye yetecek miktarda deildir. Kullanlan basn drme cihazna bakmazszn, serpantin, her bir devrenin kesit alanndan geen havann scaklk dmnn yaklak ayn olduundan ve devrelerdeki soutucu scaklk artnn (kzdrma ss) ayn olduundan emin olmak zere kontrol edilmelidir. 62

Zaman zaman, gerekli hava dalmn garantilemek iin, dnen kanatlar ve ayrc damperler koymak gereklidir. Bunlar daima serpantinin giri tarafna konulur. Serpantinden hava dalm, serpantinin performans asndan hibir zaman problem deildir. 3.9.2.2. Sv Hava dengesizlii hakknda anlatlanlar, sv soutmal serpantinler iin de geerlidir. Dengesiz ykler, kafa (datc) plakas contalar yanl deitirmediyse veya conta hatal yerletirildii iin, devreler arasnda sv baypasna yol amyorsa, ender olarak problem yaratrlar. Maalesef, su soutmal tiplerde, bu dengesiz yk, yalnzca dk emmeli yk, yalnzca dk emme basnlar olarak kendini gstermekle kalmaz, ou zaman serpantinin donmasna ve serpantin borularnn zarar grmesine, serpantin szdrmasna da yol aar. 150 tonluk bir vakumlu soutucudaki soutma devresinin, yanl yerletirilmi bir su kafas contasndan dolay donarak su ile dolmas durumunda kurutulmas zaman alc ve pahal bir ilemdir.

3.9.3. Tkal Datm veya Serpantin Devreleri

Emme basncnn dk olmasnn baka bir sebebi, zellikle yeni tesislerde, datm aznn, serpantin besleme borularnn veya klcal borularn tkal olmasdr. Bu durum, serpantin zerinden hava dalmnn kt olmasyla ayn sonulara yol aar, nk serpantin, emme basncn uygun bir aralkta tutacak kadar hzl bir ekilde soutucu buhar retememektedir. kan hava scakl testinin sonular, serpantin blmnden kan gazn scakllnn, blmn kalannn hava scaklndan olduka daha yksek olmas ve bu serpantin blmnden geen havaya ait uygun olmayan scaklk dmnn lld testle ayn olacaktr. Sonu, kompresrn buhar sktrma kabiliyetinin serpantinin buhar retme kabiliyetinden daha fazla olmas ve sistemin normalden daha dk bir serpantin ve sistem kapasitesiyle almas olacaktr. Serpantinlerin tkanmasnn tamir edilmesi, tamamen mekanik bir ilemdir. Ancak, serpantin borularnn kesilmesi, tkanmay baypas veya yok etmek iin de olsa asla yaplmamaldr. Eer tkanklk giderilemiyorsa, serpantinin deitirilmesi daha iyidir. Serpantin borularnn baypas edilmesi veya besleme borularnn ksaltlmas, serpantin blmlerinin kapasitesinde bir dengesizlie ve serpantin ve sistem kapasitesinin dmesine sebep olur. Klcal borularn ksaltlmas yalnzca borudaki basn dmn azaltacak, serpantin alma basncn artracak, soutucu ve yk arasndaki scaklk farkn azaltacak ve serpantin kapasitesini de drecektir. Tkal klcal borular, sistemin tasarm performansn elde etmek iin, ayn l ve uzunluktaki borularla deitirilmelidirler. Kstl veya tkal sv hatt Evaporatrn, normal bir emme basncnda kompresr kapasitesini tatmin etmeye yetecek kadar soutucu buhar retmesi iin, serpantinde kstlanmam bir sv soutucu ak olmas gereklidir. Bunun anlam, sv hattnn, kondenserin knda soutucunun alnd noktadan itibaren, (eer varsa) sv deposundan (receiver), kurutuculardan, izleme 63

camndan, soutucu kontrol cihazndan (r. sv hatt solenoid valf) ve sv hattndan geerek serpantinin giriindeki basn drme cihazna kadar, kstlamalardan uzak olmas gerektiidir. Kstlamalar veya tkalar, eer almay etkileyecek kadar ciddiyse, ounlukla svnn kaynama noktasn, soutucunun genleecei bir noktaya indirecek kadar ciddiyse, ounlukla svnn kaynama noktasn, soutucunun genleecei bir noktaya indirecek kadar basn dm retirler. Bu, kstlama ularnda yzey scaklk termometreleriyle llebilecek bir scaklk dm yaratr. Eer sv hattnda ar bir basn dm olduundan phe ediliyorsa, normal yollarla yaplan aratrma sonu vermez, gerek sv basncn okumak iin basn drme cihaznn hemen nne bir basn gstergesi takmak gerekebilir. Bu noktadaki sv basncn asla kompresr boaltma basncndan 1,7 bardan daha aada olmamaldr. Eer 1,7 bardan daha yksek bir basn dm bulunursa, hattn sistematik olarak aratrlmas gerekir. malat (zellikle klcal boru veya sv hatt kstlaycs kullanldnda) basn drme fonksiyonunun bir paras olarak kk sv hatlar kullanrsa, bu kuraldan istisnalar olabilir. Bu hallerde, sv hatt ls ve uzunluu deitirilmemelidir.

3.9.4. Soutucu Basn Drme Cihaz Yanm veya Yanl Ayarlanm Termostatik Genleme Valfi
nitenin zerinde sevk edilen termostatik genleme valflar, fabrikada ayarlanr ve bu ayarlama, doru yaplan bir kzdrma ss kontrolnden sonra olmadka asla deitirilmemelidir. TG valf, gaz, serpantinden geerken kzdrma ssnn sabit olmasn temin etmek zere grev yapt iin, valfn ayarnn deitirilmesi sonucu, valf aldysa yalnzca serpantini tarr veya valf kapatldysa serpantin kapasitesini azaltr. Bu yzden, TG valfn ayarlamadan veya deitirmeden nce tm dier sorun olaslklarn kontrol ediniz. Tm dier olaslklardan bir ey kmadysa bile, valfta bir ayarlama yapmadan nce valf gvdesini ve giri filtresini sknz ve temizleyiniz. Valfn, neredeyse kapal bir konumda, tam kapal bir konumda veya tam ak bir konumumda skm olmas mmkndr. Bazen kt montajlardan dolay kir, lehim veya baka maddeler veya hatal boaltmadan dolay donmu nem, soutucu svnn valften akn kstlar veya evaporatre sv akn tamamen durdurur. Bu durumda, eer nitede bir dk basn kontrol cihaz varsa, genleme valf ksmen tkannca ve evaporatre yeterince sv giremeyince, kompresr ksa devre yapacaktr (yani, sk aralklarla durup alacaktr.) Genleme valf tamamen tkandnda, kompresr evaporatrdeki basnc, dk basn kontrol cihaznn kompresr durduraca olan devreyi kesme noktasna kadar drecektir. Eer sistemde dk basn kontrol anahtar yoksa, kompresr motor sarglar ara snana (motor soutmasnda buhar eksikliinden dolay) ve ar yk koruyucu devreyi kesene dek hibir i yapmadan almaya devam edecektir. TG valfnda oluabilecek tek gerek arza, g elemannda yk kayb olmasdr. Valfteki diyagramn steki basn kayb i yayn ineyi yatay yneltmesini ve valf kapamasn imkan verecektir. O zaman valf, tkal bir valf gibi alacaktr. 64

3.9.5. Klcal Borular

Klcal borular, yalnzca istenen sonular elde etmek iin, basn dm ve kaynama noktas dm yaratmak zere sv soutucu akna yeterli direnci olan kk apl sv hatlardr. Klcal borunun direnci, borunun uzunluu ve i ap ile belirlendii iin, karlalabilecek tek problem tkankl olacaktr. Borunun i ap kk olduu iin temizlemek ok zordur ve tamamen deitirilmesi tavsiye edilir. En iyi sonular elde etmek iin, yeni borunun eskisiyle ayn ap ve uzunlukta olmas gerekir.

3.9.6. Gereinden Kk Boyutlandrlm Soutucu Hatalar

3.9.6.1. Emme Hatt Evaporatr, kompresr kapasitesine, normal emme basnc aralnda dengeleyebilecek kadar soutucu retilebilse bile, eer emme hatlar olmas gerekenden kk boyutlandrlmsa ve ak direnci ok yksekse, emme servis valfi balant ksmnda llen emme basnc ok kk olacaktr. Bu ayn zamanda, kompresr veriminin dk olmas, evaporatr alma scaklnn yksek olmas vb. ile birlikte sistem performansnda bir d olmas anlamna da gelir. Emme hattnn doru boyutlandrlmas mecburidir. 3.9.6.2. Sv Hatt Sv hattnn, evaporatrn ihtiyalarna cevap verebilecek kadar sv tayamamas olasl da vardr. Hattn olmas gerekenden kk boyutlandrlmasndandr. Sv hattnda, hattn minimum basn dmne gre boyutlandrlmas da ok nemlidir. 3.9.6.3. Soutucu Eksiklii Sistemin arza yapmasnn ve servise ihtiya duyulmasnn en yaygn sebebi, sistemde soutucu kaybolmasdr. Fabrikada monte edilen sistemlerde, sistemdeki basn 17,5 Bar ila 21 Bar olarak ayarlanp test edilir ve ylda 15. gr.lk soutucu kaan le bilecek elektronik kaak detektrleri ile kaak testi yaplr. Sistemin sahada monte edilen ksm da ayn ekilde kontrol edilmelidir. Her hangi bir anda sistemde soutucu eksiklii belirlenirse, kaan yeri bulunmal, tamir edilmeli ve sistem tekrar doldurulmadan nce boaltlmaldr. Sznt kontrol yaparken, soutma sistemindeki her cihazn tm yzeylerini kontrol ediniz. Bunun iine, evaporatr ve kondenserdeki tm borular, tm fabrikada ve sahada yaplm balantlar, borunun batan sona her yeri tm balant elemanlar ve yerleri, hem de kompresrdeki elektrik terminalleri ve kompresrn kaynak balantlar girer. Birinin iinden geen borulara, serpantin kvrmlarna vb. metal kanal montaj vidalar konmu olabilir; ocuklar birbirinden iinden geen kondenser borularna ivi, tel vb. batrm olabilirler. Hibir zaman, sistemin herhangi bir ksmnn fabrikada yaplm veya monte edilmite olsa, gaz szdrmaz olduunu kabul etmeyiniz. 65

Sv soutucu buharlat zaman, soutucunun kaplad alan, birka kat artar. rnein, 1 m3 S 22, 55 m3 lk buhara genleir, S 12 ise 68 m3 e. Bu yzden, evaporatre giren herhangi bir miktar S 22 buhar (evaporatrde retilmiyor), soutma etkisini, giren buhar miktarnn 52 kat azaltr. Eer soutucu yk dk olduu iin, sv hattnda 1 m3 lk buhar olutuysa veya bu kondenserden sv hattna girdiyse, bu buhar evaporatrde 52 m3 lk buhar retmek iin gereken svnn sy souracak sv kapasitesi azalmtr. Bundan dolay, maksimum alma kapasitesi elde etmek iin soutucu serpantinin tam kapasite almasn salamak zere sistemde her zaman yeterince soutucu bulunmas ok nemlidir.

3.9.7. Soutucu Miktarnn Belirlenmesi

Sistemde, dzgn almaya uygun soutucu miktar, kullanlan basn drme cihaznn tipine ve bir depo kullanlp kullanlmad baldr. 3.9.7.1. Deposu Olan Sistemler Genleme valf, dk taraf amandras veya sv seviyesi kontrol cihaz gibi depolar kullanan sistemlerde, depoda, s toplama borusunda bir sv szdrmazl temin edecek kadar sv bulunduu srece soutucu dolum miktar kritik deildir. Bu sistemde uygun dolumun ls, sistem maksimum kapasitede alyorken, deponun yksekliinin te biri veya yarsdr. Yk azalnca, fazla soutucu depoda toplanacak ve sv ykseklii depo yksekliinin yars veya drtte olacaktr. Depoda uygun sv yksekli elde etmek iin yalnzca yeterince soutucu eklemek gereklidir. 3.9.7.2. Deposu Olmayan Sistemler Deposu olmayan sistemler, sistem hafif ykler altndayken kondenserin alt borularnn fazla soutucu iin depo grevi grmesine baldrlar. Bu yzden, sistemdeki soutucu dolum miktar, depo kullanlan sistemlerde olduundan ok daha kritiktir. Bu sistemleri doldururken, doru dolum miktar, svn kondenserden kmadan nce doru miktarda ar soutulmasn salayacaktr. Ykn nispeten sabit olduu dk scaklkl ve orta scaklkl uygulamalarda, 5 ila 6 C lik ar soutma ounlukla, en iyi kapasite ve nite verimini getirecektir. klimlendirme niteleri, ykn daha eitli olmasndan dolay, ounlukla 5 ila 10 C ar soutmada alrlar. Ar soutma testleri, minimum 18 C ve maksimum 46 C normal d ortam scaklk aralnda yaplmaldr. Bu ar soutma deerleri ounlukla, kondenserin alt iki borusunun sv ierdii ve kondenser yzeyinin geri kalanndan daha dk bir scaklkta olduu anlamna gelir. Bu, standarda yani tasarm koullarna ancak yakndr; dolaysyla bu, sistemdeki sv miktar asndan hassas bir kontrol deildir. Kaba bir kontrol olabilir, nk, eer youan soutucuyla sv soutucu arasndaki fark, alt iki veya borudan ok daha fazlaysa, nite kesinlikle ar doldurulmutur. Eer alt borularda scaklk fark hissedilmiyorsa, nitede soutucu eksiklii vardr. Her iki durumda da, gstergeler ve termometreler taklmal ve mevcut koullar belirlenmek iin testler yaplmaldr. 66

3.9.8. Sistemin Soutucu le Doldurulmas

3.9.8.1. Deposu Olan Sistemler Sistemin boaltlmas ve yeniden doldurulmas veya sadece sv deposunda uygun soutucu seviyesi elde edilene kadar soutucu eklenmesi mi gerekiyor? Buna verilecek cevap udur: Sistemde hi sv soutucu var m, yoksa sadece soutucu buharm var? Bunun iin yaplacak abuk bir kontrol, youma nitesi scakl ve ortam scaklnn eitlenmesi iin nitenin bir sre kapal tutularak, youma nitesinin ortam scaklnn belirlenmesi iin askl bir psikrometre kullanlmasdr. nite scakl ortam scaklnda iken yksz sistemdeki basn, sistemdeki soutucu tipine gre ortam scaklna karlk gelen basnca eitlenmelidir. Eer basn bu edeerden dkse sistemde yalnzca buhar vardr ve boaltp, derin vakumdan balayarak doldurulmaldr. Eer basn bu edeerden yksek ise, sistemde hava veya baka youmazlar bulunabilir. Burada yine, sistem boaltlmal ve derin vakumdan balayarak doldurulmaldr. 3.9.8.2. Deposu Olmayan Sistemler Deposu bulunmayan sistemlerde termostatik genleme valf olan sistemler iin yk 120 gr. Soutucuya kadar, klcal borulu sistemler iin de 15 gr. Soutucuya kadar kritiktir. Tm durumlarda sistemdeki soutucunun arl bilinmedii iin, en iyisi sistemi boaltmak ve derin vakumdan itibaren doldurmaya balamaktadr. Ar soutucu dolumu Sistemdeki soutucunun ar doldurulmas, tkal bir kondenser, fan motoru veya vantilatr motoru ve kasnan yanmas veya sistemde hava olmas ile ayn belirtileri gsterecektir. Basma basncnn yksek olmasnn sebebi, sv soutucunun kondenser borularnda daha byk bir yzeyi kapsayarak, kondenserin s transfer kapasitesini drmesidir. Sonu olarak, kondenserden kan sv soutucunun ar soutulma miktar, normalden daha fazla olacaktr. Ar soutulma miktarn artracak tek ey, sistemde ar derecede soutucu olmasdr. Ar soutma, yalnzca kondenserdeki sv miktarndan etkilenir. Buna, sv hattndaki ak snrlamalar veya sistemde ar soutucu doldurulmas sebep olabilir. Soutucu dolumu ar olduu iin, daha sonraki belirtiler sistemin tipine bal olacaktr. 3.9.8.3. Termostatik Genleme Valfli Sistemler Termostatik genleme valf, evaporatrdeki yk ihtiyacna gre evaporatre soutucu akn snrlamak zerek tasarlanmtr. Bundan dolay, sistemdeki soutucunun toplam miktar, sistemde soutucu azl veya basma basnc ar yksek olacak ekilde ar dolum olmadka, termostatik genleme valfnn faaliyetini etkileyemeyecektir. Ayn zamanda, termostatik genleme valf evrim d durumda kapal olduu iin sistemde soutucu fazlal olursa, bu fazlalk kondenserin ve deponun (varsa) iinde kalacaktr. 67

3.9.8.4. Klcal Borulu Sistemler Bu tip sistemde kullanlan klcal boru, sv soutucuyu borudaki basn dmne gre geirecektir. Dolaysyla, herhangi bir sebeple boruya giren soutucu zerindeki basn artarsa, borunun ak kapasitesi de artar. Bu, serpantindeki soutucu miktarnn normalden fazla olmasna sebep olur. Eer sistem doru olarak doldurulmusa, sistemde yalnzca serpantini doldurmaya yetecek kadar soutucu vardr ve yalnzca serpantin alma scaklnda bir artma olabilir. Eer sistem ar doldurulduysa, yine de, evaporatr dolduracak ve evaporatrden dar akarak, byk ihtimalle kompresre sv halde girecektir. Bu, evaporatrden baka bir yerden alnan syla oluan buhar yznden sistem kapasitesini drecektir. Eer yeterli sv soutucu kompresre dnerse, kompresr yadan yoksun kalabilir veya yeterli miktarda yzen ya kompresre girebilir ve ya kitlesi kompresre zarar verebilir. evrim d durumda, klcal boru, sistemdeki basnlar dengelenene kadar soutucu akna izin verir. Bu, serpantinden fazla soutucu akacak, emme hattndan geerek kompresre girecek demektir. Burada sv soutucu ya yzdrr ve kompresrn dibine ktrr. Eer sistemde ya, kompresr sistemindeki ya pompasna alan giriin stnde yzdrecek kadar soutucu varsa, pompa ya yerine sv soutucu alacaktr. Sv soutucu, mkemmel bir solvent olduu ve hibir yalama zellii iermedii iin, tm ya, pompadan ya borularndan ve yatak yzeylerinden ykayacaktr. Kompresr, bu ya eksikliinden hemen etkilenecektir. Kompresr, bu ya eksikliinden hemen etkilenecektir. Ayrca, basncn ya seviyesinin zerindeki kompresrde dmesiyle, sv soutucu, kaynama noktas yan scaklnn altna dt iin buharlar. Soutucu buhar yan iinden geer ve kpklemeye sebep olur. Kpk, kompresr muhafazasn doldurur, sonra silindirlere alan emme giriine (yksek verimli motor kompresr sistemlerinde, motor milinin tepesinde ya ayrclar yoktur) ve silindirlere girer. Kompresr pistonlarnn ya sktrmaya almasndan kaynaklanan hidrostatik basn, valfn paralanmasna, mil veya valf plakasnn kslmasna vb. yol aar. Buna her zaman ar soutucu kitlesi grlts ve titreim de elik eder. Bu yzden, klcal boru sistemleri de, soutucunun dolumu ok kritiktir. Eer sistemin doru dolmadndan phe varsa, tm sistemi boaltnz ve nitenin nominal deer plakasnda verilen deere gre yeniden doldurunuz. Dolum miktarn hassas olarak lmek ve doru miktar yakalamak iin soutucu eklemek mmkn deildir. Boaltp yeniden balaynz. 3.9.8.5. Tkal Kondenser Eer bir otomobilin radyatr bcekler, yapraklar, otlar, kir veya baka maddelerle tkanrsa, motor ar snacaktr. Benzer ekilde, soutucunun veya iklimlendirme nitesinin kondenseri, bcekler, yapraklar, otlar ve baka maddelerle tkanrsa, kondenserin s transfer kapasitesi der, basma basnc artar, akm ekimi ykselir vb. Bunlar, nite yeterince ar snp devreden karana dek srer. Kondenser yava yava tkand iin, nitenin bir sre ar ykl bir durumda yksek basn devre kesmesi olmadan almas mmkndr. Bu, 68

hem yksek iletme maliyetine hem de elektrik ksmlardaki ar ykten kaynaklanan elektrik problemlerine neden olabilir. Soutma ve iklimlendirme niteleri, her tam kapasite alma mevsiminin balangcnda, ounlukla yksek scaklkl mevsime yaklaan ilkbaharda batan aa temizlenmelidir. Is pompalarnda, d serpantinin (kondenser), soutma sezonunun banda (ilkbahar), temizlenmesi iyi olur, ancak stma sezonunun banda (sonbahar) mutlaka temizlenmelidir. D serpantinde hava scaklklar dk olduu iin, stma evrimi srasnda evaporatr haline geldiinde, serpantin kapasitesini mmkn olduunca yksek tutmak nemlidir. Kondenser genelde sert bir fra ile veya sprge ile temizlenebilir. Kafas 90 ayla eilmi bir ie fras gibi, sert yuvarlak tel sapl bir fra, kanatlar arasndaki dey mesafeler iin kullanlabilir. Kanatlar ememeye dikkat ediniz. Ar kir ve toz tabakalar, kondenser yzeyini Electro Sol bulak deterjann gl bir solsyonu, su veya piyasada bulunan serpantin temizleyicileri ile stlarak ve bir bahe hortumuyla ykayarak giderilebilir. Hortumu daima kondenserden hava aknn ters ynnde tutunuz. Bu i iin basnl tip sprey temizleyiciler de mevcuttur. Periyodik temizleme iinizi kolaylatracaktr. Eer ar bir kir tabakasnn olumasna izin verilirse, temizleme ii zor ve pahal olacak, ar durumlarda kondenserin deitirilmesi gerekecektir.

3.9.9. Arzal Fan Motoru veya Tahrii

3.9.9.1. Kay Tahrikli Motorlar Kondenser fan motorunda ar ekilde ekme veya taklma veya motoru yavalatan baka elektrik problemler, kt kay, kayn ok sk ayarlanmas veya vantilatr yataklarnn srklenmesi veya taklmas da yksek basma basncna sebep olur. Vantilatrn hzn azaltan herhangi bir srklenme, skma, taklma kondensere giden hava miktarn sert bir ekilde kesecek, kondenser verimini drecek ve basma basncn ykseltecektir. 3.9.9.2. Pervaneli Tip Kondenser Fanlar Pervane tipi fanlar olan nitelerdeki kondenserden geen hava miktar, fabrikada ayarlanr ve sahada deitirilmez. Fandan geen havann akna olan dirente bir art, pervane tipi fann kn ok ciddi olarak etkileyecei iin, kondenser hava devresine diren eklemek mmkn deildir. Fabrikada tasarlanm paketler hari, nitenin giri veya k tarafnda (ki nite buna gre tasarlanr) hava kanal konmasna izin verilmez. Kondensere dengesiz hava girii, ciddi fan arzalarna yol aabilir. Havann zt taraflarda ieri alnd ve nitenin tepesinden dar verildii byk hava soutmal kondenserlerde, nitenin binaya veya dier dey yzeye kar yerletirilmesi, nitenin bir tarafna giden havay azaltacaktr. Havann byle azalmas, fan kanatlar giriinde dengesiz basnca, kanatlarn ar esnemesine ve kanatlarda geni lde krklara sebep olacaktr. Kondenser yzeylerinden ve nitelerin tepelerinden frlayarak etrafa ve insanlara tehlike yaratan kanatlar olmutur. 69

Kondenserden hava miktarnn, pervaneli fan motorunun hznn yavalamasyla azalmas olasl da mevcuttur. Fan motorunun yanl yalanmas veya motorda mekanik bir srtnme ve taklma, fan hzndaki bu dnn en ok grlen sebeplerdir. Fan motorunun ampreraj ekimini kontrol ediniz; motorun akn ekimi, nitenin zerindeki motora ait nominal deer plakasnda verilmi olmaldr. Marka plakasndaki deeri aan akmlar kontrol edilmelidir. Eer kondenser fan motoru, srekli kondansatr tipi ise (ilk hareket sarg devresinde bir alma kondansatr olmas), motor zerinde baka bir ilem yapmadan nce bu kondansatr kontrol ediniz. Eer kondansatr ksa devre olduysa, motor daha yava bir hzda alacak ve ar akm ekecektir. Genelde, ar akm ekilmesi, motorun, otomatik ayarl ar yk kesici zerinden evrim yapmasna yol amaya yeterlidir. Eer kondansatr aksa, motor almaya balayacak ve iki ynden birinde alacaktr. Eer rzgar fann geri doru almasna sebep oluyorsa, bu ynde almaya devam edecektir. Kondansatrde yaplacak abuk bir kontrol, nite kapalyken fann ters ynde dndrlmesidir. Fan ters ynde dnerken, niteyi altrnz. Fann durmas, ters evrilip, doru ynde almas gerekir. Eer ters ynde almaya devam ederse, kondansatr ya aktr yada elektrik balants yanl yaplmtr. Pervane tipi fan motorlarnn ou, yar daimi yalanan yataklar kullanrlar. lk 2 yl iinde hi yalama gerekli deildir. 2 yllk bir sreden sonra, ylda birden fazla olmamak artyla, motora ay ka No.10 deniz motoru ya veya zel elektrik motoru ya veya saf mineral ya konulmaldr. -Bir-Arada, Finol ve otomobil yalar gibi paslanmaktan koruyucu yalar kullanmaynz. Otomobil yalarnn hepsi deterjan, sabun ve dier katk maddelerini ierirler. 3.9.9.3. nite Yerleiminin Yeri Hava soutmal bir youma nitesinin yerleimi veya bamsz bir nitenin yksek taraf ksmnn yerleimi alma asndan ok nemlidir. Kondenser, bir otomobilin radyatryle karlatrlabilir. kisi de, kanatk alanndan geen havaya s transfer etmek zere tasarlanmtr. Bir otomobili, radyatrn, nnde bir engelleme olduu halde altrmak, motorun ar snmas yol aacaktr; n tampon garaj duvarna dayandnda bu engelleme yalnzca motoru bota dndryor olabilir. Arka ksm ar bir rzgara maruz kalacak bir ekilde park edilmi bir otomobilin altndan boaltlan scak havay geri otomobilin nne fler ve radyatre giren havayla kartrr. Otomobilin radyatrn yneten prensibin ayns, youma nitesinin kondenseri iin de geerlidir. Bir kondenser nitesini asla, rzgarlarn boaltm havasn nitenin giriine doru fleyecei yerlere yerletirmeliyiz. Ayn ekilde, ikinci bir nitenin giriine girmei yerlerde, ikinci nitenin daha yksek scaklkta olan havas birincisinin ar snmasna sebep olacaktr. Youma nitesini asla, havann bir binann kesine boaltlmas veya nitenin bir gei yoluna veya aralarnda 3mden az mesafe bulunan komu binalarn arasna yerletirilmesi gibi, boaltm havasnn engellenecei yerlere yerletirmeyiniz. Dekoratif 70

iekleri, allklar niteden uzakta bulundurunuz. Gzel grnrler ama alma ve bakm asndan bakldnda, pahalya mal olurlar. Sistemlerde hava Basma basncnn yksek olmasnn en sk grlen sebeplerinden biri sistemde hava veya baka youamazlar olmasdr. Nemin giderilmesi amacyla, kt yaplan bir boaltma ii veya bu amala sistemin sadece suyunu aktmak, sistemde hava kalmasna yol aabilir. Ayn ekilde, eer basn testi iin basn oluturmada kuru nitrojen veya kuru karbondioksit kullanlyorsa, bu youamaz gazlar kondenser iinde birikir. Kondenserde yer kapladklar iin, sistem soutucusunun kalan yeri igal etmesi iin daha fazla sktrlmas gerekir. Bu, kompresrn gerekli s transferini yerine getirmek iin daha yksek basma basnc yaratmas ihtiyacn dourur. Ayrca, youamazlarn kondenserin bir ksmn igal etmeleriyle, kondenserin bu ksm, efektif kondenser s transferi alannda kar. Bu kondenserin kalan blmn, soutucu buhar ile s havuzu arasnda daha yksek bir scaklk gelitirmeye zorlar, sonuta basma basnlar ykselir. Sistemde youamazlar varsa, alma basma basncn azaltmak iin onlar temizleyip dar atmak gereklidir. 3.9.9.4. Tg Valfli Sistemler Sistemde youamazlar bulunup bulunmadn belirlemek iin : Youma nitesini kapatnz. Kondenser fan rlesi kontaklarn atlaynz veya kondenser fan motorunu, kompresr kontaktrnn scak tarafna balaynz ve kondenser fan motorunu, basma basnc minimum basnca eriene dek altrnz. Bu basn, kondensere giren havann scaklndaki (nitenin ortam scakl) soutucunun, edeer basncnn en fazla 0,34 bar stnde olmaldr. rnein, R 22 soutucusu kullanlan bir nitede evre scaklnn 32 C olduunu farz edelim, minimum d basnc 12,7 bar olacaktr; dolaysyla, minimum d basnc 13 bar veya daha az ise sistemde youamazlar yoktur. Eer, basma basnc yeterince dmezse, youamaz gazlar temizlemek gereklidir. Bu, youma nitesini kapalyken ve kondenser fan, atlayarak veya yeniden balant yaparak alrken, basma basnc uygun miktara dene kadar, gsterge manifoldunda birikerek, minimum soutucu kayb olacak ekilde dar atlmasn salayacak ekilde ksa zaman aralklaryla ve kk miktarlar halinde yaplmaldr. Sistem soutucuyla doldurulmadan nce, iyi bir vakum pompasyla tamamen boaltlarak, youamaz gazlarn birikmesi nlenmi olur. 3.9.9.5. Klcal Borulu Sistemler Sistemdeki basnlarn, evrim d durumda dengelerinin bozulmas gereinden dolay, klcal boru sistemlerinde, youamaz gazlarn varln belirlemek mmkn deildir. Bu yzden, yksek basma basncnn youamazlardan kaynaklandndan phe ediliyorsa, niteyi boaltnz, sistemi boaltnz ve tekrar soutucuyla doldurunuz. Bu tip sistemde youmazlar aratrmak mmkn olamadndan, batan aa boaltma mutlaka gereklidir. 71

Kstl scak gaz hatt Uzak hava soutmal kondenserler kullanlan sistemlerde, boru balantlar vs.deki ar lehimin yaratt kstllk olaslklar, yksek basma basnc problemlerinin bir kaynan temsil eder. Bu, kompresrn basma basncnn yksek olmasyla ve borunun kompresrle kstlama arasndaki ksmnn yklenmesinden dolay basnta ayni bir darbe olmasyla kendini gsterir. Ayrca, kompresr durduunda, boaltma basnc hzl bir ekilde, soutucu youma scaklnn e deeri olan normal basnca der. Genel olarak bu tip bir ksaltma, yksek basnl gazn kstlamadan geerken kard, bir sla veya karan bir lastikten kan havann yapt melodik sese benzer sesten tespit edilir. Byle bir durumda, tm sistemi boaltmak, tkal balanty amak, temizlemek tekrar lehimlemek, sistemi boaltmak ve doldurmak gerekir.

3.9.10. Soutucu Kontrol Cihaznn Szdrmas

Sv hatt selonitleri, plot almal termostatik alma valflar veya baka sv ak kontrol cihazlar, nitenin evrimini salayacak bir emme basn kontrol cihazyla birlikte kullanldnda, emme basncnn emme basnc kontrol cihaznn devreyi tamamlama noktasna ykselmesine ve cihazn kapanarak niteyi altrmasna yol aabilir. Kompresr ok hzl bir ekilde emme basncn, emme basnc kontrol cihaznn devreyi kesme noktasna drecek ve niteyi kapatacaktr. Bu ksa evrim faaliyeti, elektrik sistemine, zellikle ilk hareket kondansatrne zararldr, kondansatrn arza yapmasna ve muhtemelen kompresr motorun yanmasna yol aar. Eer cihaz, evrim d durumda, karyorsa, bu ou zaman elektrikli termometreler tarafndan alglanabilir. Valfn giri ve k arasnda bir scaklk dm, cihazdan geen sv soutucunun genletiine dair iyi bir gstergedir. Cihazn sistemden karlmas ve temizlenmesi veya deitirilmesi ve sisteminde dzgn alma iin, boaltp tekrar doldurulmas gerekecektir. Emme basncnn, soutucu kontrol cihaznn szdrmasndan deil de, bota alan kompresr vastasyla geri dnen soutucu nedeniyle ykselmesi mmkndr. Yal tkanm serpantin Serpantinde ya birikmesini nlemek iin emme hatlarnn doru boyutlandrlmas gerekir. Dolaysyla, bu problemin ender ortaya kmas gerekir. Yine de, bu problem mevcut olabilir ve emme basncnn dk, evaporatr kapasitesinin dk olmasna ve evaporatr kapasitesinin bir ksmn grd iin sistem kapasitesinde ciddi kayba sebep olabilir. Evaporatr serpantinin iindeki devreler, serpantin iindeki basn dmnn, ya devreden temizlemeye yetecek kadar yksek olmad bir noktaya kadar yala dolacaktr: Bu, termostatik genleme valfl tip evaporatrlerde geerlidir. Uygulanabilecek tek tedavi, sistemin aa pompalanmas veya boaltlmas, emme hattna uygun kapanlar ve boru meyillerinin yerletirilmesi, sistemin boaltlmas ve yeniden doldurulmasdr. Doru olarak doldurulmu klcal borulu sistemlerde ya tkankl meydana gelmez.

72

3.9.11. Dk Ortam Scakl

Hava soutmal soutma ve iklimlendirme sistemleri, 18 C lik bir minimum kondenser ortam scaklnda almak zere tasarlanmtr. Bunun altndaki scaklklarda, basma basnc, basn drme cihaznn, emme basncn uygun aralkta temin etmek zere, evaporatre yeterli sv soutucu beslenmesi iin ok fazla decektir. Sonu olarak, sistem kapasitesinde kayp ar olacak, alma sresi artacak ve sistem bir dk scaklk kontrol cihaz ile kontrol ediliyorsa ksa devre olacaktr.

3.9.12. Gerekenden Kk Boyutlandrlm nite

Sistem, emme ve tahliye basnlar normal aralkta, evaporatrden geen havann scaklk dm istenen aralkta, kondenserlerden geen havann scaklk dm istenen aralkta, kondenserden geen havann scaklk art istenen aralkta ve motor kompresr donanmnn akm ekimi de uygun bir deerde olacak ekilde alyorsa, nite bekledii gibi alyordur. klimlendirilen alandaki sonular hala tatminkar deilse, nite kapasitesinin, yk karlamaya yeterli olmamas mmkndr. klimlendirme yklerinin tahmini iin, Amerika iklimlendirme mteahhitleri tarafndan yaynlanan el kitaplar en iyi bilgi kaynadr. Bu kitapta, stma ve soutma ileminin hesaplama ilemine deinilmemitir. nk ilem ok hzl bir ekilde deimektedir. Amerika iklimlendirme mteahhitleri el kitaplar uygun bilgiler gelitirdike gncelletirilmektedir ve bu konuda mkemmel bilgi kaynaklardr.

3.9.13. Titreim
Youma ncesinde veya paket nitede ba titreim kayna motor kompresr donanmdr. Kompresrdeki pistonun ve piston kolunun hareketinden dolay, bu hareket kompresr muhafazasna ve dolaysyla nite yapsna iletilmektedir. Normalde, i kompresrn titreimi, kompresr montaj vastalaryla, yeterli ekilde karlanr ve emilir. Kompresrn zerindeki yk ar olduu zaman, kompresrn daha ar olan darbeleri montaj vastalarn stnden gelebilir ve nite titreimine sebep olabilir. Bir miktar titreim kanlmazdr, bu yzden youma nitesini veya paket niteyi, titreimin duvarlara veya tavana ve dolaysyla insanlarn bulunduu alana iletilebilecei bir yere yerletirmeyiniz. niteyi hafif tahta zeminlerden, tavan aras zeminden, vb. uzak tutunuz. Byle yerlere koymak geriyorsa titreim emici altlk veya madde kullanlmas gerekir; bunun yannda imalatnn talimatlarn tamamyla izleyiniz. Emici maddenin fazla kullanlmas bazen yokluundan daha kt olabilir. Dzgn dengelenmi vantilatr artlar tahliye, tahrik edilmi kasnaklar ve iyi durumda doru ayarlanm kay olan vantilatr sisteminden titreim gelmesi imkanszdr. Dengelenmi veya zarar grm paralar ise yalnzca deitirilebilir. Vantilatr arknn dengesiz olmasnn ba kayna kt temizlenmedir. Vantilatr kanatlarnn temizlenmesi gerektiinde, batan aa bir temizlik gerekir. Kanatlar yalnzca 73

fralamak, her kanattan tm birikintiyi gtrmeyecektir. Bu yaplmadka, pek ok dengesizlik ve titreim olacak, muhtemelen arkn paralanmasna dek uzanacaktr. Pervaneli fanlar da, eer kanatlar eilmise ve szgn dnmyorsa, titreim yaratabilir. Kanatlarn dnne yandan bakldnda, tm kanatlarn ayn dzlemde hareket ettii grlmelidir. Byle deilse, her kanattaki boaltma basnc farkl olacaktr ve bu farkllk motor kanat sisteminde titreimler dorulabilir. Bu titreim, kanatlarn arza yapmasna sebep olacak kadar fazla olabilir. Eer niteyi hava girii dengelenmemi ise bu kanat darbelerine ve nitede titreime yol aabilir.

3.9.14. Grlt
Soutma veya iklimlendirme sistemindeki grlt kategoride snflandrlabilir: Hava Mekanik Soutucu devresi

3.9.14.1. Hava Grlts Havadan dolay kan grlt ounlukla, yanl ynlendirilmi ok fazla havann kanallarda ar bir hzla dolamasdr. Belli bir miktar hava grlts olacaktr: nsann iine girebilecei byklkteki soutucularn iindeki cebri haval vantilatrn tahliyesinden dar havann fkrmas, soutucunun youma nitesi blmndeki kondenser fannn sesi, iklimlendirme nitesinin besleme zgarasndan gelen hava sesi. Hava hareketinin sesi ar hale geldii zaman grltl snfna sokulur. Bir fan serpantin nitesinden kan hava hznn, tavsiye edilen maksimum deeri 2,8 m/s. dir; bir iklimlendirme sistemindeki besleme sayacndan ise zgarann tasarmna bal olarak, 1,8 2 m/s. dir. Bu tip grlt problemleri en iyi, zgarann veya sa imalatsndan edinilecek bilgiden yararlanlarak zlr. Sahada karlanan hava grltleri ounlukla, iklimlendirilen alann dnda, genellikle dier binalara yakn ve niteden gelen seslerin artlandrlan alanda bulunanlarn dndaki insanlar ekleyecei yerlere yerletirilmi olan hava soutmal youma nitelerinden gelir. Binalarn birbirine 3 m. den daha yakn olduu ara mesafede bulunan bir hava soutmal nitede, nitenin ses dalgalarnn, dey yzeyler arasnda zplamas ve rahatsz edici olmas beklenebilir. Bu zellikle, youma nitesi, havann kar binaya doru verildii, yatay tahliyeli tip ise byledir. Bu durum yle yaygndr ki hemen hemen tm imalatlar, sesin byk ksmn yukarya doru vermek iin dey tahliye nitelerine gitmiler ve yatay ak en aza indirmeye almlardr. Hava grlts problemleri iin en iyi tedavi, ses tuzan nlemek iin, tehizatn dikkatli yerletirilmesidir. Eer bu mmkn deilse nite ile ikayet mahali yer arasna ses sourucu tamponlar konulmas gerekebilir.

74

3.9.14.2. Mekanik Grlt Youma nitesindeki ar mekanik ses, genelde ar titreimden kaynaklanr. Soutma ve iklimlendirme nitelerinde, nitenin tabiatndan gelen ve giderilmeyecek sesler vardr; bunlarn katlanlmas gerekir. Eer bir hava klima cihaz, iine insan girebilecek byklkte bir soutucunun giriinin yanna yerletirilmise vantilatr sisteminin girie doru olan mekanik sesinin duymaya hazrlkl olunuz. Eer bir iklimlendirme sisteminin stcs veya hava artlaycs dn havas azndan ieri bakldnda, vantilatr arknn grlebilecei ekilde bir kabine konulmusa, vantilatrn mekanik sesini duymaya hazr olunuz. Mekanik grlty smnlemek iin, havann gzlemleyiciye terk ettikten sonra vantilatr sistemine girene kadar en az iki kere 90 lik dn yapmas gerekir. Bir iklimlendirme sisteminde, dn havas zgaras ile hava artlaycsnn vantilatr blm arasnda iki 90 lik dn olmas gerekir. Ar durumlarda, hava transfer vastas (dn havas kanal) akustik malzemeden seilmelidir. Fiberglas tabakalarn hava kanal malzemesi olarak poplerlik kazanmasnn sebeplerinden biri budur. Mekanik seslerde, soutucu hatlar vastasyla, motor kompresr sisteminden boru destek vastalarna iletilebilir ve titreim ve grltye sebep olabilir. Hemen hemen tm soutma ve / veya iklimlendirme nitelerinde, eer kompresr titreimi ar ise kompresre balanan hatlarda titreim devreleri kullanlr, rnein dtan yay montajl tiplerde olduu gibi. Ancak, byk nitelerde bu pratik deildir. Bu tr uygulamalarda, titreimin borudan iletilmesini gidermek iin hat titreim pratik deildir. Bu tr uygulamalarda, titreimin borudan iletilmesini gidermek iin hat titreim damperi blm kullanlabilir. Bunun yannda, eer titreimin gerilecei ve titreim snmleyicisine sktraca bir konuma yerletirilirlerse, snmleme ok abuk yok olur ve buda soutucu kayb yaratr. malatnn, montajn doru yaplmasyla ilgili talimatlar ok yakndan takip edilmelidir. 3.9.14.3. Soutucu Devresi Grlts Zaman zaman, kompresr silindirlerinden gelen yksek basnl scak buharn darbesi, scak gaz hattnda kondensere dek yksek frekansl bir titreim oluturulur. Hava soutmal kondenseri uzakta bulunan soutma sistemlerinde ve kompresrn, kondenser grevi gren bina ii serpantininden uzakta bulunduu stma evresindeki s pompalarnda bu durum daha ok grlr. Byle bir durumda kompresrn scak gaz hattnda bir susturucuya ihtiya vardr.

75

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A- LME SORULARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. Ekovatn tanmn yapnz. Ekovatn yapsn gsteren emay iziniz. Kondanserin alma prensibini aklaynz. Drayerin tanmn yapnz. Evaparatrn tanmn yapnz R134A gaz hakknda bilgi veriniz.

B- OBJEKTF TESTLER Aadaki sorular doru ya da yanl olarak cevaplandrnz. 1. Klcal borunun sistemdeki grevi, buharlatrc-soutucu s ile ykl soutucu akkan buradan uzaklatrmak ve bylece arkadan gelen s yklenmemi akkana yer temin ederek akn srekliliini salamaktr. Pistonlu kompresrlerin uygulanma artlar, birim soutucu akkan soutma kapasitesine isabet eden silindir hacmi gereksinimi az olan ve fakat emi/basma basn fark olduka fazla olan refrijeranlar iin uygun dmektedir. Soutma sisteminde refrijerann evaporatrden ald s ile kompresrdeki sktrma ilemi srasnda ilave olunan snn sistemden alnmas drayerde yaplr. Su soutmal kondenserlerin dizayn ve uygulamasnda boru malzemesinin sl geirgenlii, kullanlan suyun kirlenme katsays, kanatl boru kullanldnda kanat verimi su devresinin basn kayb, refrijerann ar soutulmasnn seviyesi gibi hususlar gz nnde bulundurulur. Hava soutmal kondenser; Soutma serpantini, Su sirkilasyon ve pskrtme sistemi, Hava sirklasyon sistemi olmak zere 3 ksmdan olumaktadr. Bir soutma sisteminde drayer, sv refrijerann buharlat ve bu srada bulunduu ortamdan sy ald cihazdr. Soutucuda buhar haline dnen gaz ekovat tarafndan dn borusu ile emilir. Soutucu akkanlarn, yanc patlayc ve zehirli olmamas aranan bir zelliktir. Soutucularda kullanlan termostatlar; soutulacak hacim, soutulacak akkan veya evaporatr gibi ksmlarn scaklklarn belirli deerler arasnda kalmasn temin gayesi ile kullanlan kumanda kontrol cihazlardr. 76

2.

3.

4.

5.

6.

7. 8. 9.

10.

Termostat esas olarak hassas u, kapiler boru ve esnek bkml borudan meydana gelmitir.

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

77

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 D D Y D D Y D

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Y D Y D Y Y D D D D

78

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
http://market.teksomar.com http://www.erbay.com.tr http://www.animationfactory.com http://www.sogutmaci.com http://www.meytek.com http://market.teksomar.com http://www.alperen.com.tr

79