EMRULLAH LER

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEMEEmrullah ler*

zet: Bu almada kartsal zmlemenin gl grnden hareketle Arapa ve Trkenin zamanlarnn karlatrlmas yaplmtr. Yaplan zmleme sonucunda iki dilin zamanlar arasndaki benzerlikler ve ayrlklar maddeler hlinde sralanm; ayrca, Arapann zamanlarnn reniminde anadili Trke olanlarn karlamas muhtemel glklere yer verilmi ve sz konusu glkler iin zm nerilerinde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Zamanlar, kartsal zmleme, gl gr, anadil, ama dil, yaln zaman, bileik zaman. Tenses in Arabic and Turkish -A Contrastive AnalysisSummary: In this study, tenses in Arabic and Turkish are compared depending on the strong version of contrastive analysis. At the and of the analysis, similarities and differences between the two languages are listed. In addition to this, possible difficulties for Turkish native spekars, while learning Arabic tenses, are handled and some solutions are offered to overcome them. Keywords: Tenses, contrastive analysis, strong version, native language, second language, simple tense, compound tense.

Do. Dr., Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Yabanc Diller Eitimi Blm, (emrullah20@yahoo.com).

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

55

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Kartsal zmlemenin gl grne gre renci anadiliyle benzerlik gsteren hususlar daha abuk renecek, farkllklar renmede ise zorlanacaktr. Sz konusu zorlanma doal olarak anadili giriimine yol aacak ve bu durum rencinin ama dili reniminde eitli glklerle karlamasna neden olacaktr1. Anadili Trke olanlar orta renimde Tredeki zamanlar detayl bir ekilde renmektedirler. Bunlardan niversitede bran olarak Arapay seenler, anadilinde rendikleri baz zaman ve kiplerin Arapada karlklarn bulmakta zorlanrlar. nk renciler Arapann zamanlarn mazi ve muzari ana bal altnda ele alrlar. Arapann zamanlarnn klsik dilbilgisi verilerine gre sunulmas, kukusuz rencilerin anadilinin yaln zamanlardan imdiki zaman, belirli gemi zaman, belirsiz gemi zaman, gelecek zaman ve geni zaman ile hikye, rivayet ve koul bileik zamanlar, ayrca istek, dilek-koul, gereklilik ve emir kipinden oluan istek kiplerini karlamakta yetersiz kalacaktr. Anadil ile ama dil arasndaki bu farkllk doal olarak pek ok gle yol aacak ve beraberinde anadili giriimine neden olacaktr. Bu alma, iki dilin zamanlarnn kartsal zmlemesini yaparak, benzerlikleri ve farkllklar belirlemeyi amalamaktadr. Ayrca farkllklardan doacak glklerin neler olabilecei zerinde durulacak ve sz konusu glklerin giderilmesi iin zm nerilerinde bulunulacaktr. I. Arapada zamanlar Arapann zamanlar konusuna gemi ve gnmz dilcilerinin yaklam farkldr. Bu farkll ortaya koymak, konunun anlalmasna katk salayacaktr. Bilindii gibi gemi dilciler kelimeyi isim, fiil ve harf olmak zere e ayrmlar ve bunlar yle tanmlamlardr2: sim: Kendi bana anlam ifade eder, zamanla ilgisi yoktur. Fiil: Kendi bana anlam ifade eder, zamanla ilgisi vardr. Harf: Bakasyla bir anlam ifade eder, zamanla ilgisi yoktur. Bu tanmlardan da anlalaca gibi zamanla ilgisi olan yegane kelime tr fiildir. Burada gemi dilcilerin fiil tanmlarndan bir ka rnek sunmak istiyoruz. Sibeveyhi3 fiili mastarlardan elde edilen rnekler diye tanmlar ve onu gemi, henz gereklememi ve varln srdrmekte olan diye e ayrr. ez-Zeccc4: Fiil, olu, gemi ve gelecek zaman bildirir. ez-Zemaher5: Fiil, oluun zamanla ilgisini gsteren eydir. Basra ve Kfe ekol fiili farkl ekilde snflandrmtr6. Her iki ekol de fiili e ayrm ve ilk iki trde mutabk kalmlardr. nc trde ise birbirlerinden ayrlmlardr. Buna gre Basra ekol fiili md, mudri ve emr; Kfe ekol md, mudri ve dim (srekli) olmak zere e ayrmtr. Kfe ekol srekli (dim) fiille ismi fili kastetmektedir.

56

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

Gemi dilcilerin mil olgusuyla gereinden fazla ilgilendikleri bilinen bir gerektir. Bu nedenle miller konusu dilbilgisi kitaplarnda nemli yer tuttuu gibi bu konuda mstakil eserler de yazlmtr. Fiil konusunu zamanla ilgisinin yansra bu adan da ele alan gemi dilciler, onun mil olduu grndedirler. Dolaysyla fiil, fili raf, meflu nasb eder. Bundan baka dier meflleri ve hli de nasb eder. Ayrca her konumda amel eder. Modern dilbilimle ilgilenen gnmz dilcilerinin Arapann zamanlarna bak gemi dilcilerden farkldr. Gnmz dilcileri, gemi dilcileri dili felsefe yntemiyle ele almalar ve Arapann dilbilgisini mil olgusu zerine kurgulamalar nedeniyle iddetle eletirmektedirler7. Bu nedenle yazdklar kitaplarda dilbilgisinin yeniden yaplanmas ve kolaylatrlmas gerektii zerinde durmakta ve bu konuda alternatif grler ileri srmektedirler. Szgelimi gemi dilciler tarafndan e ayrlan kelimeyi Temmm Hassn yedi grupta ele alm8; zaman konusunda ise ez-zemenus-sarf (biimbilgisel zamanlar) ve ez-zemenun-nahv (szdizimsel zamanlar) ayrmn getirmi ve Arapann bilinen fiil taksimini ez-zemenus-sarf bal altnda, bu almada sunulan zamanlar ise ez-zemenun-nahv bal altnda deerlendirmitir. Ona gre Arapann dilbilgisel zamanlar on altdr9. Gemi dilcilerin fiilleri yukarda szn ettiimiz ekilde dar erevede snflandrmas da eletirilmitir. Gnmz dilcileri, gemi dilcilerin mil konusuna fazla eilmelerinin onlar Arapann pek ok zelliini grmekten alkoyduu dncesindedirler. Gemi dilciler, fiili dellet ettii zamana gre ayrmayp felsefedeki l zaman taksiminden hareketle gemi, gelecek ve imdiki zamana ayrmlardr. Bu nedenle doal olarak gemite yazlan kitaplar inceleyen W. Wright10 bu konuda yle demitir: Arapa fiillerin yalnzca iki zaman kipi vardr; birisi, dierleriyle ilgisi bakmndan olup biten (the perfect) bir oluu; ikincisi ise henz tamamlanmam, baka bir deyile balanm ancak henz sona ermemi (the imperfect) olular bildirir. Arapann zamanlarn inceleyen Mehd el-Mahzm11 Wrightn gemi kitaplardan hareketle yapt bu tesbitine katlr; ancak onun Arapann zamanlarn gemi dilciler gibi sunmasn eletirir ve onun da onlar gibi hataya dtn belirtir. Mahzmye gre Arapann zamanlar iin gemite yalnzca ve kipinin kullanld dorudur. Ancak Arapa yalnzca bu iki kiple yetinmeyip yeni kipler de gelitirmitir. Bunlar + , + + ve + Bu kipleri bileik yaplar olarak isimlendiren es-Smerr12 gemi dilcilerin Arapada kullanlmakta olan bu tr yaplar zerinde durmadklarn belirtir. Esasen o, gemi dilcilerin zaman zaman bu tr kullanmlara deindiklerine iaret eder; ancak bunlarn gereken ilgiyi grmediini ve sistematik bilgi hline gelmediini belirtir.

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

57

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Gnmz dilcileri13, es-Smerrnin bileik yaplar olarak isimlendirdii + , + + ve + kipleri, ayrc ve kiplerini dikkatli incelemeleri sonucunda Arapann gerekte kullanlan zamanlarnn daha fazla olduunu rneklerle ortaya koymular, te yandan Kemal Bedr14 ile Mahmd smil Sn15 Arapa zamanlarn ngilizceyle kartsal zmlemesini yapmlardr. Ne var ki, her yenilikte olduu gibi, zamanlar konusunda gnmz dilcileri arasnda farkllklara rastlanmaktadr. Sz gelimi kipi iin es-Smerr 14, el-Mahzm 7, Keml Bedr 5, Seiny 3, Temmm Hassn ise 4 kullanmdan sz etmektedir. Ayrca Temmm Hassn16, Arapann zamanlarn doal olarak el-md, elhl ve el-mustakbel ana bal altnda sunar. Birinci tr iin 9, ikinci ve nc tr iin ise 3er grn (aspect/ ) zikreder. Onun grn dediklerini Kemal Bedr17 kip (mood/ ) olarak ele alr. Bu durum, zamanlarn ele alnndaki yeni yaklamn henz belirginlemediinin gstergesidir. Bu konuda dndrc olan ise yukarda adlarn zikrettiimiz dilciler tarafndan yaklak krk yldan bu yana dile getirilen farkl zaman kipleri gereinin ders kitaplarna hl girmemi olmasdr. Baka bir deyile fiillerin - bal altnda sunulmas ve zamanlarn Arapada kullanlan kiplerinin sistematik bir ekilde ele alnmay devam etmektedir. Biz, burada zamanlar konusunda yazan dilcilerin almalarndaki ortak noktalar dikkate alarak Arapadaki zamanlar el-md (gemi), el-hl (imdiki) ve el-mustakbel (gelecek) ana bal altnda sunmaya alacaz. 1.1. Gemi zaman / Gemi zaman, aadaki balklar altnda ele alacaz: - Basit gemi / - Yakn gemi / - Uzak gemi / - Yenilenen gemi / 1. 1. A. Basit gemi / Bu kipin kullanld belli bal durumlar unlardr: 1. Gemite olup biten bir oluu bildirir. Snavda baarl oldum. . Bir i veya oluun ok defa olduunu ve yine ok defa olabileceini bildirir. Dilciler anlat. . Dman saldrd. . 2. Bir i veya oluun konuma srasnda gerekletiini bildirir. Sana sattm.. Seni evlendirdim. . 3. art edatndan sonra gelecekte olaca bildirir.
58 NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

Baarrsan Gidersen 4. Duada kullanlr. Allah senden raz olsun. . Allah ona rahmet eylesin. . 1. 1. B. Yakn gemi / Bu kip + kalbndan oluur ve bir i veya oluun iinde bulunulan andan az nce gerekletiini ifade eder. Ahmet yolculuktan (henz) dnd. . Namaz balad. . 1. C. Uzak gemi / Bu kip + + veya + kalbndan oluur ve bir i veya oluun uzak gemite olduunu veya gemite olan i veya olulardan birinin dierinden nce gerekletiini bildirir. Ben gelmeden kmt. . Ambulans gelmeden lmt. . .retmen geldiinde renciler gitmiti.

1. 1. D. Yenilenen gemi /
Bu kip + kalbndan oluur ve bir i veya oluun gemite tamamland, tekrarland ve bir sre devam ettiini bildirir. Burada oturuyordum. . Odaya girdiimde gazete okuyordu. . Kkken yzmeyi severdi. . 1. 2. imdiki zaman / kalbndan oluan imdiki zaman Arapada eskiden beri olarak bilinir. Bu kip, Trkedeki imdiki zaman, geni zaman ve gelecek zaman karlar. Bu balk altnda kalbn iki kip olarak ele alacaz. - Basit imdiki zaman / )( - Geni zaman / )(

1. 2. A. Basit imdiki zaman / )(

Eylemin belirttii i ve oluun iinde bulunduumuz zamanda gerekletiini bildirir. artlarn kabul ediyorum. . Arkadama Gryorum ki, aknsn. dedim. . : .Sanrm bana ne olduunu biliyorsun. dedi .: Sana, sevgimi ifade etmek iin yazyorum. . te, uan merdiveninden iniyor. . 1. 2. B. Geni zaman / )(

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

59

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Eylemin belirttii iin her zaman yapldn, yaplmakta olduunu, gelecekte de yaplacan bildirir. Alkanlklar, tabiat olaylar, gerekler, ynetmelikler/kanunlar, ataszleri vb. ifade ederken kullanlr. Elbiselerimi Kzlaydan alrm. Su yz derecede kaynar. . 001 Parlamenterin koltuu, lm veya tutuklanma isteiyle yargland bir su ilediinde boalr. . Tek el ses karmaz. . (Bir elin nesi var iki elin sesi var.)

1.3. Gelecek zaman /

Gelecek zaman iki balk altnda alacaz. 1. 3. A. veya / + Daha nce de ifade ettiimiz gibi aadaki rneklerde olduu gibi gelecek zaman bildirir. Ders bir saat sonra balyor (balyacak). . Babam gelecek hafta gidiyor (gidecek). . Ayrca Arapada gelecek zaman iin + veya + kalb da kullanlr. Her ne kadar + kalb yakn gelecek, + uzak gelecek ifade eder denilse de bu fark, kullanmda ak bir ekilde grlmez. Yarn stanbula gideceim. . Yarn stanbula gideceim. . Az sonra dneceiz. . Gzel bir film izleyeceksiniz. . 3. B. kipi Bu kalp, sonu tenvinli olarak kullanldnda bir iin gelecekte olacan bildirir. Ben, Pazar gn Trkiyeye geliyorum (geleceim). . Zamanlarla ilgili dier kullanmlar Yukarda sunduumuz zamanlardan baka Arapada, bir tr yardmc fiil kabul edebileceimiz fiillerle veya edatyla oluturulan kullanmlar vardr. Bunlar unlardr:

1.) + )
Gemite balayp iinde bulunulan ana kadar devam eden bir i veya oluu bildirir. Hl bahede oturuyor. .

2.
60

) + )

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

Gemite balayan ve hl srmekte olan bir i veya olu bildirir.

3.

) + )

Gemite balayan bir i veya oluun gereklemek zere olduunu bildirir. Ambulans olay yerine vard varacak. .

4.) + )
Bir ie nceden balandn bildirir. Gne domaya balad. .

5. + veya ) + )
Bir i veya oluun gelecekte de sreceini bildirir. Hasta yarn da uyuyor olacak. . Hasta yarn da uyuyor olacak. . 6. ) + ) Bir i veya oluun gelecekte gerekleme ihtimali olduunu bildirir. Az sonra yamur yaabilir. . e gidebilirim. . 7. ) + + ) Bir i veya oluun gelecekte tamamlanm olacan bildirir. eyrek saat sonra uak inmi olacak. . II. Trkede zamanlar18 a. Yaln zamanlar Trkede yaln zamanlar bee ayrlr. Bunlar: - Belirli gemi zaman - Belirsiz gemi zaman - imdiki zaman - Geni zaman - Gelecek zaman Bu zamanlar Trkede bildirme kipleri bal altnda incelenir. Bu kiplerden baka Trkede bir de isteme kipleri vardr. Bunlar, istek, dilekkoul,gereklilik ve emir kipleridir. Biz bu almada konumuz itibariyle bildirme kipleriyle yetineceiz. 1. Belirli gemi zaman in gemi zamanda yapldn kesin olarak bildirir. Bu kip, fiil kkne d (-di, -du, -d) veya t (-ti, -tu, -t) zaman eki getirlerek elde edilir. retim yl balad. Dn bir kitap okudum.
NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003 61

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Bir hafta tatil yaptk.

62

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

2. Belirsiz gemi zaman Gemite yaplan bir iin bakalarndan renildiini veya belirsiz olduunu ifade eder. Bu kip, fiil kkne m (-mi, -mu, -m) zaman eki getirilerek elde edilir. retim yl balam. Dn bir kitap okumu. Bir hafta tatil yapmz. 3. imdiki zaman Eylemin belirttii i ve oluun iinde bulunduumuz zamanda gerekletiini bildirir. Bu kip fiil kkne yor (-iyor, -uyor, -yor) zaman eki getirilerek elde edilir. retim yl balyor. Kitap okuyor. Tatil yapyoruz. 4. Geni zaman Eylemin belirttii iin her zaman yapldn, yaplmakta olduunu ve gelecekte de yaplacan bildirir. Bu kip fiil kkne r (-ar, -er, -r, -ir, -ur, -r) zaman eki getirilerek yaplr. retim yl balar. O, her gn kitap okur. Biz her yl tatil yaparz. 5. Gelecek zaman Eylemin belirttii iin iinde bulunulan zamandan sonra, yani gelecekte gerekleeceini bildirir. Bu kip fiil kkne acak (-ecek) zaman eki getirilerek elde edilir. nmzdeki hafta retim yl balayacak. O, yarn kitap okuyacak. Gelecek ay tatil yapacaz. b. Bileik zamanlar Trkede yaln zamanl eylemlerin yansra bir de bileik zamanl eylemler vardr. Bileik zamanlar imek ek eyleminin yaln zamanl eylemlerle birleerek oluturduu kullanm eklidir. Trkede bileik zaman bulunur. Bunlar: Hikye bileik zaman Rivayet bileik zaman Koul bileik zaman 1. Hikye bileik zaman Yaln zamanl bir eylemle ek eylemin d oluturduu bileik zamandr. Eylemin belirttii i ve olayn hikye biiminde anlatlmasn salar. Bildirme kiplerinin hepsi hikye bileik zamanna gre ekime girer.
NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003 63

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Ahmet geldiydi. (Belirli gemi zamann hikyesi: -d + -d) Ahmet gelmiti. (Belirsiz gemi zamann hikyesi: -m + -d) Ahmet geliyordu. ( imdiki zamann hikyesi: yor + -d) Ahmet gelirdi. (Geni zamann hikyesi: -r + -d) Ahmet gelecekti. (Gelecek zamann hikyesi: -acak + -d) 2. Rivayet bileik zaman Yaln zamanl bir eylemle ek eylemin imi (-mi) oluturduu bileik zamandr. Belirli gemi zaman kipiyle rivayet bileik zaman kurulmaz. Rivayet bileik zaman kuran bildirme kipleri unlardr: Ahmet gelmimi.(Belirsiz gemi zamann rivayeti: -m + -m) Ahmet geliyormu.,(imdik zamann rivayeti: -yor + -mu) Ahmet gelirmi. (Geni zamann rivayeti: -r + -m) Ahmet gelecekmi.(Gelecek zamann rivayeti: -acak + -m) 3. Koul bileik zaman ekimli eylemlere ek eylem sa (-se) getirilerek koul bileik zaman yaplr. Bildirme kiplerinin hepsinin koul bileik zaman vardr. Ahmet geldiyse (Belirli gemi zamann koulu: -d + -sa) Ahmet gelmise (Belirsiz gemi zamann koulu: -m + -sa) Ahmet geliyorsa (imdiki zamann koulu: -yor + -sa) Ahmet gelirse (Geni zamann koulu: -r + -sa) Ahmet gelecekse (Gelecek zamann koulu: -acak + -sa) ki dilin zamanlarnn kartsal zmlemesi Arapa ve Trkenin zamanlar arasndaki benzer ve farkl ynleri zet halinde grmek iin aadaki tabloyu sunmay uygun grdk. Tabloda ama dilden hareketle Arapadaki zamanlar esas alnm ve Trkedeki hangi zamanlar karladklar gsterilmitir. ki dilin zamanlar arasndaki benzerlikler ve farkllklarn daha iyi grlebilmesi iin tabloda olumlu yapnn yansra olumsuz yapya da yer verilmitir.
Trke

Arapa
Olumsuz Yap+ma+d

Zaman Belirli gemi zaman Belirli gemi zaman Belirsiz ge. zam. hikyesi imdiki zamann hikyesi imdiki zaman

Olumlu Yap+t

+ + + + ) ( + / +

+ + + +

Yap+t

Yap+ma+d

Yap+m+t

Yap+ma+m+t Yap+m+yor+d u Yap+m+yor

Yap+yor+du

Yap+yor

64

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER
Geni zaman Gelecek zaman Gelecek zaman Xxx Xxx Xxx Xxx Xxx
Yap+ar Yap+maz

+ () + + + + + + + + + ++ () ++

() + / + + + + + + ) ( + + +

Yap+acak

Yap+ ma+ y + acak

Yap+acak Hl yap+yor Yapmay srdryor Yapt yapacak (yapayazd) Yapmaya balad Yapmay srdrecek (yapyor olacak) Yap+abil+ir Yap+m olacak

Yap+ma+y+acak

Hl (henz) yap+ma+d Yapmamay srdryor ----Yapmaya balamad (yapmyor) Yapmamay srdrecek (yapyor olmayacak) Yap+a+maz Yap+m olmayacak

Xxx Xxx

+ + +++

Yukardaki tablo dikkatle incelendiinde, ilk grupta verilen Arapann zaman kiplerinin Trkenin yaln veya bileik zamanl eylemlerinden birini karlad grlmektedir. kinci grupta yer alan kullanmlarn Trkenin yaln veya bileik zamanlarndan birini karladn sylemek mmkn deildir. Sz konusu kullanmlardan 1. kullanm fiilin nne imdiki zaman zarf hl getirilerek; 2., 4., 5., 7. kullanmlar mastar + fiil; ve 3. kullanm fiil+fiil yapsyla; 6. kullanmda ise fiil kkne -ebilmek eki getirilerek Trkede karlanmtr. Dolaysyla Arapann gemi, imdiki ve gelecek zaman grnlerinin (aspects) veya kiplerinin (moods) teker teker Trkeye kartsal zmlemesinden elde ettiimiz sonular unlardr. Benzerlikler

1. Birinci gruptaki ve Trkenin yaln zamanlarndan birini karlamaktadr. 2. Birinci grupta yer alan ile Trkenin bileik zamanlarndan ikisini karlamaktadr. 3. Birinci grupta yer alan kullanmlar yap bakmndan Trkenin yaln ve bileik zaman kullanmlarna byk oranda benzemektedir. yleki, edat belirli gemi zaman eki d ve belirsiz gemi zaman eki m, fiili ek eylem du, ve harfleri gelecek zaman eki acak karlamaktadr.
NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003 65

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

4. Birinci grupta yer alan ve gelecek zaman iin kullanlan kipi yine Trkenin yaln zamanlarndan birini karlamaktadr.
Farkllklar:

1. Gemi zaman kiplerinde kullanlan ayn zamanda gemi zaman fiil kkdr. Arapada fiil kkyle gemi zaman kipinin nc ahs iin ayn olmas, Trkedeki fiil kk + gemi zaman ekine gre yapsal farkllk gstermektedir. Sz konusu kipinin dier ahslara gre ekimi vardr. 2. Arapada yakn gemi iin kullanlan + bileik yaps Trkenin yaln zamanlarndan belirli gemi zaman karlamaktadr. 3. Arapada imdiki, geni ve gelecek zaman iin kullanlmaktadr. Dolaysyla bu yapdaki ) ) Trkenin zaman eki yor, -r,acak eklerini karlamaktadr. 4. kipinin Arapada gelecek zaman iin kullanlmasnn Trkede benzeri yoktur. 5. kinci grupta yer alan ve gelecekte olmas muhtemel bir i veya olu bildiren + kalbnda kullanlan ve burada ebilmek anlamna gelen n birinci grupta yer alan kullanmlarda belirli gemi zaman eki d ile karlanmas, ayn edatn farkl anlamlarda kullanlmas durumudur. 6. kinci grupta yer alan kullanmlar, Trkenin bilinen yaln veya bileik zamanlarn karlamamaktadr. 7. kinci grupta yer alan zaman kullanmlarndaki ( ( yardmc fiiller Trkeye esas fiil; esas fiil olan ise genelde mastar olarak evrilmektedir. 8. iin + ve + yaplarnn kullanlmas ayn ortam iin iki ayr yapnn kullanlmas durumudur. 9. Olumsuz cmle yaplarnda fiil, belirli gemi zaman ( ) da biimini almakta ve nne olumsuzluk edat gelmektedir. 10.
Arapada Trkede olumsuzluk edat ( -ma ) her zaman tek iken, ve olmak zere birden fazladr.

11. Olumsuzluk edatlarndan in sahih fiilin sonunu sukn yapmas ayrca illetli fiillerin illet harfini drmesi ve olumsuzluk edatnn fiilin sonunu nasb etmesi Arapann irab olgusundan kaynaklanan bir durumdur.
Arapann zamanlarnn reniminde karlalmas muhtemel glkler Kartsal zmlemenin gl grne gre Arapann zamanlarnda anadili Trke olanlarn karlaacaklar muhtemel glkler bizce unlardr:
66 NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

1.Arapann zamirlerinin saysnn (14) Trkenin zamirlerinden (6) bir hayli fazla olmas, gerek gemi zaman kipi , gerekse imdiki zaman, geni zaman, ve gelecek zaman kipi nun ekim ve kullanmlarnda rencilerin balang ve orta dzeyde glkle karlamasna yol aacaktr. nk renciler, sz konusu fiil kullanmlarnda anadilinde olmayan ikil ve diil zamirlerine gre fiil ekimiyle karlaacaklardr. 2. Trkenin yaln zamanlarndan belirli gemi zamann Arapada hem , hem de + bileik yapsyla karlanmas yapsal ve anlamsal gle yol aacaktr. Dolaysyla rencilerin iki yapy birbirinin yerine yanl bir ekilde kullanmas beklenmektedir. 3. kipinin olumsuzunun + ; + kipinin olumsuzunun + olmas, yapsal karkla yol aacak ve bu durum iki olumsuz yapnn zaman zaman birbirinin yerine kullanlmasna neden olacaktr. 4. Trkede ok kullanlan belirsiz gemi zamann Arapada birebir karl olmamas, rencileri dndklerini Arapa ifade ederken farkl kullanmlara sevkedecektir. Esasen Araplar, bizim belirsiz gemi zaman kipiyle ifade ettiimizi belirli gemi zaman kipi ) ) ile ifade etmektedirler. Dolaysyla rencinin balangta kipini belirli gemi zaman olarak renmesi zihninde bir karkla yol aacak ve belirsiz gemi zamanda ifade etmek istediini kimi zaman ) + ) veya ) + + ) kipiyle dile getirmesine neden olacaktr. 5. Arapann + + bileik yaps yalnzca Trkenin belirsiz gemi zaman hikyesini; + bileik yaps imdiki zamann hikyesini karlamaktadr. Bu durum rencinin anadilinde kulland eitli bileik zamanl yaplarn Arapada karln bulamamasna yol aacak ve dolaysyla kendisini ifade ederken bir takm glklerle karlamasna neden olacaktr. 6. kipinin imdiki zaman, geni zaman ve gelecek zaman iin kullanlmas ayn genin farkl ortamlar iin kullanlmas durumudur. Bu durum, anadili Trke olanlar ayn geyi farkl ortamlarda kullanma glyle kar karya getirecektir. Ancak bu zorluk anadili Arapa olanlarn Trke renmeleri durumunda daha fazla olacaktr. nk onlar farkl ortamlar iin farkl geler kullanmakla kar karya kalacaklardr. 7. imdiki zaman, geni zaman ve gelecek zaman iin kullanlan kipinin olumsuzunun birinci durumda ; / + ikinci durumda + ; nc durumda + eklinde kullanlmas, Trkedeki olumsuzluk eki ma (-maz)karlnda birden fazla genin kullanlmas durumudur. Arapann yapsndan kaynaklanan sz konusu durumun balang ve orta dzeyde glklere yol amas muhtemeldir. nk renci, olumlu yapda ayr ortamda kulland ayn yapnn olumsuz durumlarda farkl gelerle kullanmyla karlamaktadr.

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

67

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

8. Arapada gelecek zaman iin kullanlan tenvinli kipi anadili Trke olanlar iin yeni bir durum olacaktr. Bu kipin, gelecek zaman iin kullanlan ile / + kiplerinin yansra kullanlacak olmas ayn anlamda kullanlan eitli yaplar ayrt etme glne yol aacak, ayrca gelecek zaman iin Trkede karl olan / + kipinin daha fazla kullanlmasna neden olacaktr. Baka bir deyile anadili Trke olanlar kipini / + kipine nazaran daha az kullanma eiliminde olacaktr. kipinin olumsuz kullanm olan + yaps da ayrca eitli glklere yol aacaktr. Buradaki glk, yerine kullanmndan kaynaklanaca gibi, nin ekimli olmas ve haberinin mansb olarak kullanlmas gerekliliinden de kaynaklanabilir. Balang ve orta dzeydeki rencilerin nin ekiminde ve haberinin tekil, ikil ve oul durumlarda mansb olarak kullanmnda glkle karlamas muhtemeldir. 9. kinci grupta yer alan Arapann zaman kullanmlarnn Trkenin yaln ve bileik zamanlarndan birini karlamamas rencilerin hem yapsal, hem de anlamsal glklerle karlamasna neden olacaktr. Bu glkler orta dzeyde belirecei gibi zaman zaman ileri dzeyde de kendini gsterebilir. Sz konusu yapsal glklerin olumlu yapda olduu gibi olumsuz yaplarda da gereklemesi muhtemeldir. zm nerileri Kartsal zmlemenin gl grnden hareketle Arapann zamanlarnn reniminde anadili Trke olanlarn karlaacan dile getirdiimiz glklerin zmnn zor olmayaca dncesindeyiz. ncelikle gnmz Arapasnn klsik dilbilgisinin etkisi altnda olduu gereinin altn izmemiz gerekmektedir. Sz konusu etki, gnmz dilcilerinin ou dilbilgisi konusunda olduu gibi zamanlar konusundaki nerilerinin de hem Araplar hem de yabanclar iin yazlan dilbilgisi kitaplarnda dikkate alnmamasna yol amaktadr. Arapann zamanlarnn, gnmz dilcilerinin, bu almada pek oundan yararlandmz eserlerinden hareketle yabanclar iin hazrlanan seriler ve dilbilgisi kitaplarnda rencilerin seviyelerine uygun bir tarzda sunulmas bu alanda karlalacak pek ok sorunun zmn kolaylatracaktr. Gerek Arapa retim serilerinde, gerekse yabanclar iin hazrlanan dilbilgisi kitaplarnda Arapann zamanlarnn bu almada ortaya konan verilerden hareketle sunulmas renimini kolaylatracaktr. Anadili Trke olanlara ynelik hazrlanacak dilbilgisi kitaplarnda zamanlarn sunumunda, iki dilin kartsal zmlemesinden elde edilen verilerden yararlanlmas ngrlen ou gl gidermede etkin rol oynayacaktr. Bu bilgiler nda zamanlarn rencilere sunumu, yalnzca renciye yararl olmayacak ayn zamanda retmenin iini de kolaylatracaktr. Dier taraftan Arapa retmeninin iki dilin zamanlarnn kartsal zmlemesinden ve bu zmlemeden elde edilen verilerden haberdar
68 NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

EMRULLAH LER

olmas yabanc dil retiminde etkin rol olan retmenin bir yandan iini kolaylatracak, dier yandan rencilerine, karlaacaklar glklerin stesinden gelmelerinde yardmc olmasn salayacaktr.

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

69

ARAPA VE TRKEDE ZAMANLAR -KARITSAL ZMLEME-

Yukarda ngrdmz glkleri amada aadaki altrma trlerinin yararl olaca dnlmektedir: 1. Mekanik altrmalar. Bunlar: - Belirli bir yapy tekrar etme - sim cmlesini fiil cmlesine dntrme - Olumlu cmleyi olumsuza dntrme - Olumlu cmleyi soru cmlesi yapma - Tekili ikile veya oula dntrme - Erili diile dntrme vb. 2. Beceri altrmalar. Bunlar: - Boluk doldurma - Uygun olan seme - Yanl dorudan ayrma - Ama dilden anadile eviri - Anadilden ama dile eviri vb. 3. letiime ynelik altrmalar. Bunlar: - Serbest szl anlatm - Serbest yazl anlatm

70

NSHA, YIL: III, SAYI: 8, KI 2003

11

Kartsal zmlemenin ne olduu, nemi, yanl zmlemesiyle ilgisi ve Arapa retimi konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Emrullah ler, Kartsal zmleme ve Arapa retimi Nsha arkiyat Aratrmalar, S.6, Yaz 2002, s. 123-134. 2 Bu konuda bk. Abdurrahmn Muhammed Eyyb, Dirst Nakdiyye fin-Nahvil-Arab, Kuveyt Tsz., s. 8. 3 Sibeveyhi, el-Kitb, Drul-Kalem, 1966, I, 1-2. 4 ez-Zeccc, el-Cumel, Beyrut 1986, s. 7. 5 ez-Zemaher, el-Mufassal, Lbnan, tsz. s. 243 vd. 6 Bu konuda bk. Mehd el-Mahzm, fin-Nahvil-Arab Nakd ve Tevch, Beyrut 1964, s. 114-115; brahim es-Smerr, el-Filu Zemnuhu ve Ebniyetuhu, Beyrut 1980, s. 19. 7 Bu konuda aadaki eserlere baklabilir: Mehd el-Mahzm, a. g. e.; Abdurrahmn Muhammed Eyyb, a. g. e.; brhm es-Smerr, a. g. e.; Temmm Hassn, el-Luga el-Arabiyye Manh ve Mebnh, ed-Drul-Beyd, Tsz.; brhm Mustafa, hyun-Nahv, Kahire 1959; Emn elHl, Menhic Tecdd fin-Nahv vel-Belga vet-Tefsr vel-Edeb, Drul-Marife, 1961. 8 Bk. Temmm Hassn, a. g. e., s. 86-90. 9 a. e., s. 240-246. 10 W. Wright, A Grammar of the Arabic Language, Londra 1977, I, 51. 11 Mehd el-Mahzm, a.g. e., s. 144-148. 12 brhm es-Smerr, a.g. e., s. 24-27. 13 Bu konuda Mehd el-Mahzm, brhm es-Smerr ve Temmm Hassnn eserlerine baklabilir. 14 Bk. Keml Bedr, Nizmuz-Zemen fil-Lugateynil-Arabiyyeti vel-nciliziyye f Davit-Tekbulil-Lugav, Veki TalmilLugatil-Arabiyye li gayrin-Ntikne bih, Riyad 1983, s. 158-186. 15 Bk. Mahmoud Esmail Sieny, Tense and Aspect in English and Arabic: Comminicative-Functional Equivalence J. Cool. Arts, King Saud Univ., Vol.13 (1), 1986, s .41-59. 16 Bk. Temmm Hassn, a.g. e., Ek olarak sunulan izelge. 17 Bk. Keml Bedr, a. g. m., s.160-161. 18 Trkenin zamanlarn ele alrken aadaki kaynaklardan yararlandk: Haydar Ediskun, Yeni Trk Dilbilgisi, stanbul 1963, s.173-217; Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, stanbul 1993, s. 273-308; Nurettin Ko, Yeni Dilbilgisi, stanbul 1990, s. 235-259; Mehmet Hengirmen, Trke Dilbilgisi, Ankara 1995, s. 218-239.