Hafza ve Adalet: Ksa ve Seilmi Tarihe

Louis Bickford ve Debra Schultz

1. BLM

Giri

Uluslararas insan haklar hareketi, gemiteki iddeti ve hak ihlallerini inceleyerek balayan ve hala olduka gen olan bir harekettir. 1960larda ekillenmeye balayan kresel hareketler gibi, bu hareketin birincil amac da ikence, yargsz infaz ve zgrlk kstlamalaryla mcadele etmektir. 1

1970lerde, insan haklar gruplar ve hak ihlali madurlar, Latin Amerikann Gneyinde, Arjantin ve ili gibi lkelerdeki acmasz diktatrlklere son verilmesini ve demokrasinin kurulmasn talep ettiler. Otoriter rejimlerin yklmasnn ardndan, insan haklar ve demokrasi hareketleri aktivistleri, yeni bir strateji gelitirerek, gemi dnemde yaanan bask ve iddetin sorumlularnn hesap vermesine odaklanmaya baladlar. Sk rejimler altnda gerekleen ve yasal olarak hayli karmak olan insan haklar ihlalleriyle yzlemek iin programlar gelitirdiler.
Bu yeni ynelime, nemli kavramn ilham verdii sylenebilir. lk ikisi; adalet ve gerek, ki bu iki kavram Arjantindeki Mothers of the Plaza de Mayo gibi oluumlarn temel talar olmutur. ncs, hafza ise, yaplm olan barbarlklarn unutulmamas iin toplumsal aktrlerin srarn ima eder. de dnyann dier yerlerindeki benzer yapdaki hareketlerden ilham alrlar 1980lerde Almanyada Holocaust sonras dnemde yavaca ortaya kan yeni bir sorgulama biimi rnei ve Gney Amerikann bir blmndeki gemi, imdi ve gelecek arasnda direk balant kurmay ak bir ekilde ifade eden insan haklar hareketleri gibi. Nunca Ms! (Bir Daha Asla!) diyorlard ve ediyorlard. otoriter rejimler tarafndan ilenen sularn tarihi sorumluluunu talep

Filizlenen Bir Alan

Az sayda kii ve kurumun eski rejimlerin insan haklar ihlalleriyle yzleme almalar yrtt 1980li yllardan beri, gemile yzleme almalar yapan kurumlar hzla artmaktadr.

lkelerden rnekler:

Arjantindeki askeri diktatrln 1983 ylnda sona ermesinden sonra, kaybolan binlerce insann ailesi, askeri rejimin yalanlarna kar gerek, hafza ve adalet ars yapmaya baladlar. Baka lkelerde de, insan haklar ve demokrasi hareketleri, gemiteki istismarlarla yzlemek iin kk de olsa denemelerde bulundular. Uluslararas alanda, tartmasz yalnzca bir rapor vard; o da insan haklar aktivisti Juan Mndezin 1987 ylnda yazd ve daha sonra Americas Watchda, gemite yaanan istismarlara kar gerek ve adaletin yannda olduundan bahseden rapor.2

eyrek asr sonra, 2008 ylnda, onlarca STK, devlet kurumu, niversite programlar ve dier kurumlar, almalarnda gemile yzleme meselesini merkeze aldlar ve gncel ihlallerle mcadele eden dier kurumlarn bulgularna byk katklar saladlar. Bu kurumlar son yllarda ortaya kan aktif ve yeniliki baz kurumlar da iermekteydi. Arjantinde Memoria Abierta (Ak Bellek); Rusyada Memorial (Ant), Gney Afrikada Center for the Study of Violence and Reconciliation (iddet ve Uzlama almalar Merkezi); dnyann byk apl farkl blgelerini temsilen 10 uluslararas ofisi bulunan International Center for Transitional Justice (Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezi); ve dnyann drt bir yanndaki hafza mekanlarn kapsayan bir a olan International Coalition of Historic Site Museums of Conscience ( Uluslararas Tarihi Vicdan Mekanlar Koalisyonu) gibi.

Gemile Yzleme: Latin Amerika rnei

Latin Amerikadaki giriimler, zellikle de Gney blgesi, kitlesel kymla mcadele etmek iin birok yaklama nc oldular. Bu srelerin liderleri STKlar, siyasi aktivistler ve devlet kurumlar- ok eski bir problemi zmek iin yeni yollar denediler: Gemi toplumsal travmalarn korkun miras ile nasl baa klabilir? Bu amaca ynelik yeni aralar kullandlar (hakikat komisyonlar, szl tarih projeleri, adli tp antropolojisi yntemleri) ve varolan metodolojileri gelitirdiler ( Ceza mahkemeleri, tazminat programlar, anayasa reformlar

gibi). Bu yeni yaklamlar, kitlesel kymlara bir daha asla demenin ilk admlar oldu. rnek olarak, ilideki Vicariate of Solidarity (Papazlar Dayanma Evi) 19.000 adet insan haklar ihlali vakas belgelemi olup, bu belgeler ilideki hakikat komisyonu almalar ve gelecekteki davalar iin ok nemli olmutur.3
Bu dnemde, Arjantinde gemile yzleme almalarnn ok nemli olduu ve kresel insan haklar hareketini tanmlamamza yardmc olan kurumlardan biri olan, Center for Legal and Social Studies (Hukuk ve Toplumsal almalar Merkezi) adl insan haklar grubu, gemile yzleme ile ilgili almalar yrtmeye balad. 1980li yllarn ortasnda, Ford Foundation, American Association for the Advancement of Science gibi uluslaras kurumlar ve Grandmothers of the Plaza de Mayo gibi yerel kurumlarla yakn almalar yrten kurumlar diktatrlklerin neden olduu ykmlara odaklanmaya baladlar. Bu dnemde, Grandmothers ve kurbanlarn aile yeleriyle ilgili almalar yapan dier kurumlar baz durumlarda demokratik hkmetlerle ibirlii yaparak, dier durumlarda d ses olarak- gemiin kt mirasyla yzlemek iin almalar yrtt.

Gemiteki iddetle yzlemek iin Arjantinde yaplan almalar r ac olmutur: eski askeri liderlerin cezalandrlmasn4 ve Commission on the Disappeared and Politically Executed

(Kayplar ve Siyasi Sulular Komisyonu- spanyolca ba harfleriyle ksaltmas CONADEP olarak geer) adl, erken dnem hakikat komisyonlarnn en nemlilerinden birinin kurulmasn salamlardr. Aslnda, CONADEP almalarn yrtmeye baladnda CELSin hazrlad insan haklar ihlalleri belgelerine byk lde gveniyordu. Arjantin gei dnemi, kurbanlar iin nemli tazminat programlarnn yan sra, demokratik ynetim altnda reformlar da

kapsamaktayd. Sivil toplum ierisinde, hukuk bazl STKlar ve kurbanlarn ailelerinin rgtleri, hakikat, adalet ve hatrlanma talep ettiler. Argentine Adli Tp Antropolojisi ekibi ise, davalar CONADEP tarafndan belgelenmi olan bireylerin kalntlarn tespit ettiler.

ilide ise, demokratik gei 1980li yllarn sonunda balad. ili deneyimi, birok adan Arjantindeki gei dneminden farklyd. Birincisi, ili muhalefeti 1988de referandumu kazanm, mzakereler 1990da hkmeti kurmasyla sonulanmt. Eski askeri liderlerin yarglanmasnn olduka gz korkutucu grnd bir ortamda, yeni demokratik hkmet Ral Rettig bakanlnda resmi bir hakikat ve uzlama komisyonu kurmutu. (1990-1991)

Rettig Komisyonu, 1973-1990 yllar arasnda kaybolan ve siyasi nedenlerden tr idam edilenleri belirlemek iin titiz bir yntem izledi. Komisyon ve 2003-2004 yllar aras faaliyet

gsteren Valech Commission on Prisonal Prisoners (Siyasi Tutuklular iin Valech Komisyonu) adl ikinci hakikat komisyonu STK arivlerindeki ve diktatrlk donemindeki muhalefet hareketlerinin tasarrufunda olan dokmantasyondan olduka yararland. Bu belgelerde sakl olan malumat, 2. Dnya Savann ertesinde Japonya ve Almanyann tersine diktatrlk dnemindeki devlet arivleri sakland veya silahl gler tarafndan tahrip edildii iin ok nemli hale gelmiti. Komisyon yeleri, STKlarn elindeki dokmantasyonun nemini vurgulad, bu belgeleri

almalarnda sklkla kullandlar, hatta bu belgeler olmakszn komisyonlarn grevlerini yerine getirmeyeceini vurguladlar.5 Bu srada, blgedeki ilgin ve ilham verici gelimeler, Latin Amerikann gney blgesindeki gelimeleri hem etkiliyor, hem de bu gelimelerden

etkileniyordu. rnein Guatemalada, on yldan fazla sren silahl atma dneminde yaanan kitlesel kym ve iddete odaklanan iki farkl hakikat komisyonu kuruldu. Bunlardan biri, Historical Clarification Commission (Tarihi Aydnlatma Komisyonu- CEH), Birlemi Milletler onayl resmi bir hakikat komisyonuydu (1994-1999). Recuperation of Historical Memory Project (Tarihsel Bellein Geri Kazanma Projesi- REMHI) isimli dier komisyonda ise byk lde Katolik Kilisesi ve kiliseye bal kurumlar etkindi (1995-1998). kisi de Latin Amerikann gneyinde ortaya kan gemile yzleme giriimlerine nemli katklarda bulunmutur.

Dnyann dier yerlerinde o dnemde meydana gelen, Berlin Duvarnn yklmas, Apartheid rejiminin sonu ve Sovyetler Birliinin k gibi olaylar da, gemile yzleme

konusundaki kresel tartmalara katkda bulunmutur.

Dnm Noktalarnda nsan Haklar Aktivizmi

Diktatrlkler sona erip yerini parlementer sistemlere braktka, Arjantin ve ilideki gelimeler, insan haklar aktivistleri ve onlarn kresel destekilerini yeni zorluklarla yzlemeye ve yeni sorular sormaya yneltti. Bir yandan, gemi rejimler tarafndan ilenen sular ok korkuntu ve blgede srdrlebilir demokrasilerin inas iin bu gemiteki istismarlarn mirasyla yasal olarak yzlemek ok nemliydi. te yandan, diktatrlkler bitmi ve devlet aygtlar vatandalarn artk terrize etmiyor olsa bile, insan haklar gen demokrasiler tarafndan garanti edilmi olmaktan ok uzakt. nsan haklar hareketleri, yeni rejim altnda da devam eden ihlallerle nasl uraacakt? nsan haklar hareketi iin en byk zorluk, gei demokrasilerinin gemiteki otoriterlii daha iyi nasl anlalabilir ve stesinden nasl gelinir sorunsalyla uramakt. 6

Aslnda, devam etmekte olan ihlallerle mcadele etmenin bir yolu da gemiteki mirasla yzlemektir. Bu ayn zamanda, effaf, hesap verilebilirliin ve toleransn olduu gl demokrasilerin inas iin de bir anahtardr. Ayrca, diktatrlklerin acl ve karmak mirasna da iaret etmesi asndan nemlidir. Martn Abregnun dedii gibi Bir blgedeki zorluklar genellikle gelecekle ilgiliyse, diktatrlklerle ilgili konularla ilgili almalar yrtmenin geriye bakmak olduunu iddia ederler. Ama biz bunun yanl olduunu farkettik. Derin ve kalc demokrasiler ina etmek iin yakn gemie odaklanmak, temel eksen haline gelmelidir.7

Toplumsal aktrlerin bu sorulara cevap aramalar, 1999 ylnn Temmuz aynda Legal Defense Institute ve Latin Amerika Washington Ofisinin dzenledii ve blgeden 50 kurumun katld iki gnlk What Now? (Ya imdi?) toplants gibi etkinliklerin ekirdeini oluturdu.8

Bu konuda, Ford Vakfnn (Ford Foundation) Santiago ofisi, Memory Initiative adl, fon bulma ve aratrma programn balatt. Bu program ileride, birok fonu, kurumlarn ynettii projeleri ve gemi, imdi ve gelecekle ilgili derinlemesine ilikiler kuran birok aratrmaya danmanlk yapacakt. Programn amac, diktatrlk ve devlet terrnn tekrarlamamas iin toplumsal renmeyi kolaylatrmak ve insan haklar kltrn oluturmaya yardmc olacak derslerin devamn salamak idi.
9

2003 ylnda Paris merkezli UNESCO (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu), ok sayda insan haklar rgtnn arivlerinin Memory of the World (Dnyann Hafzas) Program kapsamnda miras/kltrel miras olarak belgelenmesi gerektiini aklad. ili arivlerinin aktarmnda UNESCO, Gelecek, gemite olann gizlenmesi ve affedilmesi zerine ina edilemez. Bu dnce, bireyler, topluluklar ve insanlk iin gereklidir. Demokrasinin ve insan haklarna saygnn varlk sebebini anlamak iin, diktatrlklerin nasl ilev grdn bilmek ve hatrlamak nemlidir.10 aklamasn yapmt.

Ama bu ve buna benzer belgeler, dnldnden ok daha dorudan bir etki gsterdi. 1998 ylnn Ekim aynda, eski diktator Augusto Pinochet tutuklandnda, etki ok youn hissedildi, yalnzca ilide deil, kresel olarak. Pinochetin tutuklanmas, ilideki insan haklar gruplarnn ve arivlerin toplad kantlar olmasayd, mmkn olamayacakt.

Belgelerin nemine dair bir dier rnek de A.B.D hkmetinin belgelerine odaklaklanan Washington merkezli bir STK olan National Security Archivein (Milli Gvenlik Arivi, NSA) belgeleri. NSAnn ilideki darbenin 25. Yl dolaysyla hazrlad alma, ok beklemedik ve

nemli sonular ortaya kard. Pinochet ve basksna dair gizli CIA, Ulusal Gvenlik Konseyi ve Savunma stihbarat Ajans arivlerinin internette yaynlanmasnn yldnmnde bir ili

gazetesinde yaynlanan NSA aratrmacs Peter Kornbluhun makalesinin halk zerindeki etkisi ok byk oldu. Bu makalenin yaymlanmas, dikkatleri Pinochetin ngilteredeki varlna ekti. Tutuklanmasnn hemen ardndan, NSAnn bu belgeleri internette ok fazla rabet grd ve Pinochetin insan haklar ihlallerinin Internet kaynaklar, baka gizlilii kaldrlm kaytlarla birlikte, byk gazetelerin makalelerinde yer ald.

NSAnn bu almas, Clinton hkmetinin Pinochet diktatrl zamanna dair daha once grlmemi birok belgenin yaynlanmas iin ok iyi bir stratejiydi ve bu tip savunuculuk almalarna n ayak oldu. Bu belgelerin en nemlilerini, Ariv alanlar bizzat (Pinochetin ilideki spanyol vatandalarn ldrmekten suland yer olan) spanyadaki yarglara, avukatlara ve kurban ailelerine delil olarak sunulmak zere teslim ettiler. Benzer olarak, Londradaki ve sonra iliye dnd zamanlarda Pinochetin yarglama srecinde yaygn kullanmaya balanlmasnn ilk dnemlerinde bir internet sitesi ama projesi, ok nemli bir ara haline geldi. Bu projenin ad the Chile Information Project (CHIP- ili Bilgi Projesi ) idi. Chronology of Human Rights in Chile (ili nsan Haklar Kronolojisi) Sites of Memory (Hafza Mekanlar) websitesi ise ilideki ikence ve tevkif mekanlarnn interaktif bir haritasn ieriyordu ve Human Rights Today (Bugn nsan Haklar) gibi blmlerden oluuyordu. CHIP projesi, ok kritik bir dnemde ilideki diktatrle dair birok bilgiye tm dnyadan izleyicilerin ksa srede ulamasn salad.

ilide, zellikle tarih almalaryla ilgili olmak zere bir ok akademik aratrma projesi de yapld. rnein The Universidad de Santiago de Chile ve orta; Education/ Communication (ECO) (Eitim/ letiim) diktatrln hedef gsterdii ve o dnemde kendi tarihini nasl anlatmas gerektiini gsterdii Santiago blgesindeki yerel basklarn tarihini aratrdlar. Dier projeler ise genel olarak, tarih disiplini ve tarih, hafza ve adalet almalarnn nasl iie geebilecei hakkndayd. rnein, Alberto Hurtado niversitesi Etik Merkezi, tarihin ahlaki boyutlarna ynelik aratrmalar ve insan haklar ve demokrasi kltrnn retilmesi iin almalar yaptlar. Proje, hakikatin inas ve insan haklar konusunda tarihsel bilincin gelitirilmesi fikrini toplumsal cinsiyet perspektifiyle birletirdi ve bylece iki konuya odakland; Latin Amerikann problemli yakn gemii zerine aratrmalar yapmak ve yazmak ve Kadnn ve erkein tarihi olarak Latin Amerikada tarih retimi
12

. Benzer olarak, Dr. Anne Perotinin

politik iddet zerine 34 byk almay kapsayan iki dilli elektronik yayn Historicizing the Past

in Latin America (Latin Amerikann gemiinin tarihselletirilmesi) yaymland. Bu elektronik yayn, ilinin gemiiyle ilgilenen tarih disiplininin gelimesine pek ok ynde katk salad.

1990lardaki bir dier nemli alma ise Sosyal Bilim Aratrma Merkezinin (SSRC) Latin Amerikada kolektif bellek ve Gney blgesindeki bask dnemi zerine doktora yapan renciler iin hazrlad akademik eitim programyd. Program, Arjantin Ekonomik ve Sosyal Geliim Enstits (IDES)den professor Elizabeth Jelin, SSRCden Erich Hershberg, SSRC Latin Amerika almalar Ortak Komitesi Bakan ve California niversitesinde siyasi bilimci olan Paul Drake ve Peru almalar Enstitsnden Profesr Carlos Ivan Degregori tarafndan yrtlmekteydi. 60 gen renci, farkl niversitelerdeki doktora programlaryla bu program birletirdiler ve daha sonra gei dnemi adaleti ve tarihsel bellek olarak adlandrlacak bu yeni entelektel alann temellerini attlar.

Dr. Jelin, yola Hafza almalarnn Latin Amerika alann balatmak iin kmadn akayla kark belirtiyor: Hafza beni buldu insan haklar hareketindeki aktrler bu konuda konumaya balad zaman.
13

Programn sonucunda on kitap basld. Bu kitaplara

SSRCnin internet sitesinden ulalabilir. Bu kitaplarn Latin Amerikadaki niversitelerin bask dneminin kalntlaryla yzleme srelerine ok byk katklar oldu. Programdan mezun olanlar ise daha sonraki hakikat komisyonlar, eitim reformlar, insan haklar rgtleri ve kamu eitimi gibi alanlarda nemli roller stlendiler.14

Bu dnemde gemii anlamaya ynelik benzer abalar Arjantinde de ortaya kyordu. Bunun somut en gzel rnei olarak muhtemelen o dnemde yeni bir STK olan Memoria Abierta gsterilebilir. Memoria Abierta, insan haklar ihlallerinin toplumsal hafzasnn kayt altna alnabilmesi zerine almalarn yansra, insan haklarn korumak iin alan benzersiz bir hareket olarak da ortaya kmt. abalar, cezasz kalanlara dikkat ekmek, bu tip travmalarn tekrarlanmasn engellemek ve otoriter gemiin toplum tarafndan daha fazla bilinmesini salayarak hakikat ve adalet zerine bir vizyonun paylam iin daha geni bir mutabakat oluturmaya yneliktir.15 Aslnda, Memoria Abiertann Arjantinde gemile yzlemek iin kulland metodoloji ve almalar - arivleri koruma, dialog temelli kamu alanlar oluturma, hafza mzesi projesinin gereklemesine katkda bulunma gibi - hafza ve gei dnemi adaleti almalarnn gelimesi asndan dnya apnda bir devrim niteliindeydi. Memoria Abierta, Arjantinde ve kresel apta birok aktiviteye katld ve insan haklar ihlalleriyle ilgili

alrken gemii hatrlamann ne kadar nemli olduunun anlalmasnda kilit rol oynad. Ayn zamanda Uluslararas Bilincin Tarihsel Mekanlar Mzesi Koalisyonunun (International Coalition of Historic Site Museums of Conscience) (sonra deinilecek) kurucu yelerinden biri oldu ve bu kurum, Bangladesh, ek Cumhuriyeti, Rusya, Senegal ve Birleik Krallk gibi bir ok yerde bu tip mekanlarn gelimesine katk salad.

Referanslar
1

Kresel insan haklar hareketinin hikyesini, Britanya ve yabanc meneli Anti-Slavery

Societynin (Kle Kart rgtler) 1839larda kurulmas (Bkz William Korey, NGOs and the Universal Declaration of Human Rights. New York: Palgrave Macmillan, 2001) ya da American Civil Liberties Unionn (Amerikan Sivil zgrlkler Sendikas) 1920de kurulmas (Bkz Samuel (W)walker, In Defense of American Liberties, Second Edition: A History of the ACLU. Chicago: Southern Illinois University Press, 1999) balamlarnda farkl biimlerde anlatmak mmkn. Ayn hikyeye daha akla uygun olabilecek bir yerden balamak iin Amnesty International n (Uluslaras Af rgt), kurucusu tarafndan 1961de yazlan bir mektupla kuruluuna baklabilir (Bkz Margaret E. Keck, Kathryn Sikkink, Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in International Politics. New York: Cornell university Press, 1998).

Raporun ad "Truth and Partial Justice in Argentina" idi. Juan Mendez tarafnda yazld. Ayrntl

bilgi Aryeh Neier tarafndan 7 Mart 2008da New York Ak Toplum Enstitsnde gerekletirilen bir mlakat sonrasnda elde edildi. Detayl bilgi iin transkripsiyonuna ulaabilirsiniz.

Ford Foundation Raporu, "Forty Years in the Andean and Southern Cone" 2003, syf. 37.

Sonradan Cumhurbakan Carlos Saul Menem cunta liderlerini balad. Yalnz adliye

mahkemesinde baaryla yarglanmalar da azmsanacak bir durum deildi. Bkz Carlos Santiago Nino, Radical Evil on Trial. New Haven, Ct.: Yale University Press, 1996.

Peter Winnin Danmanlk Raporu: Andean Blgesi ve Gney Cone iin Ford Foundation

Historical Memory Programming (Ford Vakf Tarihsel Bellek Program) 30 Eyll 2007, syf. 6. srasyla Elizabeth Lira ve Jose Zalaquettdan alntlanmtr.

Ford Foundation fonu, #980-1010, syf. 2. Fon hakknda detayl bilgi iin, ltfen doyadaki fon

blmn inceleyin.

Martin Abregu ile gerekletirilen bir elektronik posta,15 Nisan 2008.

Alex Wilde, Latin Amerikada nsan Haklar Kurma Sahasndan Yansyanlar: bir mzakere

belgesi, 29-30 Kasm 1999, syf. 2.

9

Alex Wilde, " Latin Amerikada nsan Haklar Kurma Sahasndan Yansyanlar: bir

mzakere belgesi, 29-30 Kasm 1999, syf. 2., fn.

10

11

Ford Foundation Fonu, #990-0297. Fon hakknda detayl bilgi iin, ltfen doyadaki fon

blmn inceleyin.

12

Destek fonu taslandaki belgelere Ford Foundationn (Ford Vakf) arivlerinden ulalabilir.

13

13 Mart 2008de, New Yorkta International Center for Transitional Justiceda (Uluslararas

Gei Dnemi Adaleti Merkezi) Elizabeth Jelin ile yaplan grme, syf. 4. Bu grmeyle ilgili detayl bilgi iin dosyadaki transkripsyona bakabilirsiniz.
14

Peter Winnin Danmanlk Raporu: Andean Blgesi ve Gney Cone iin Ford Foundation

Historical Memory Programming (Ford Vakf Tarihsel Bellek Program),30 Eyll 2007, syf. 3.
15

Ford Foundation Raporu #1005-0337, syf. 2. Fon hakknda detayl bilgi iin, ltfen doyadaki

fon blmn inceleyin.

2. BLM
Peruda Hakikati Aramak

Peru Hakikat Komisyonu da gelimekte olan hafza ve adalet almalar alanna ok byk bir katk salamtr.
Sendero Luminoso (Aydnlk Yol) Maoist rgte kar devletin bir sava srdrd 1980 ve 2000 yllar arasnda, insan haklar gruplar, devlet ve gerilla gruplar tarafndan ilenen insan haklar ihlallerini kayt altna aldlar. Bu dnemin ikinci 10 yllk dneminde, Bakan Alberto Fujimori direnii kontrol altna ald fakat ok byk bir bedelle: hkmet artan bir ekilde otoriterleirken, birok insan hakk ihlaline sebep olarak. Bu dnemde, Pro- Human Rights Association (APRODEH), Institute for Legal Defense (IDL) ve National Human Rights Coordinator (Coordinadora) gibi birok kurulu, insan haklar ihlallerini belgelemek ve sorumlular hesap sorulabilir klmak iin altlar.

2001in ilk yarsnda, Fujimorinin grevi brakmasnn ardndan Alejandro Toledonun bakanlk dneminin balamasnn arasnda geici bakan Valentin Paniagua hakikat komisyonu kurmak iin harekete getiinde, gemile yzleme konusunda bir frsat dodu. Perulu STKlarn nemli

destekleriyle, Toledo bakan olduktan sonra bir hakikat komisyonu kuruldu.

Peru Hakikat ve Uzlama Komisyonu, 2002 ylnda gemile yzleip demokratik bir gelecek ina etme amacyla almalarna balad. Peter Winnin dedii gibi; Peru Hakikat Komisyonu, hakikatleri dile getirerek balad ama lkenin tarihsel belleini yeniden ina ederek bitirdi.
1

atma Srasnda Gemile Yzleme: Kolombiya

atma srasnda gemile yzleme zerine almalar yapmak birok zorluu da beraberinde getirir. Bu zellikle Kolombiyallarn hafzas olmayan lke dedikleri kendi lkeleri, Kolombiya iin dorudur. Acmasz bir silahl i atma dnemi, hem solcu gerilla gleri hem de sac askeri gruplar ok uzun ve korkutucu insan hakk ihlalleriyle doluydu. 2005 ylnda silahl gruplarn sialhslandrlmasna ilikin ok karmak bir kanun paketi olan (975 numaral kanun) Adalet ve Bar Kanunu- karld. Bu yasa, ayrca hkmet temsilcilerinin, insan haklar kurumlarnnn ve madurlarn derneklerinin olduu zerk bir komisyon olan, Kolombiya Ulusal Tazminat ve Uzlam Komisyonu (CNRR) iin de zemin hazrlad. Ayrntl bilgi iin

ICTJin Kolombiya programna bakabilirsiniz.

Gemile yzleme vurgusu, Kolombiyadaki popler syleme dahil oldu. Antropolog Maria Victoria Uribe, Kolombiyada bar inasnda hafza ok nemli bir unsurdur nk bar yalnzca

gemiin bilgisi zerine ina edilebilir diyor. Bylece hakikat, adalet, hafza, tazminat gibi kavramlar hzlca toplumda tartlr hale geldiler. Birok ulusal ve uluslararas rgt gei dnemi adalet srelerini ve hakikat komisyonlarnn baarlarn karlatrmak iin baka lke

deneyimlerini renmek istediler. Bu, toplumun, basnn ve zel niversitelerin madurlara ve hakikat ve tarihsel bellek konularna kar daha hassas davranmalarna neden oldu.

Ayrca, insan haklar rgtlerinin gemiteki ve devam etmekte olan insan haklar ihlallerine cinayetler, katliamlar, kayplar- dair hakikatlerin ortaya karlmas iin yaptklar bask nedeniyle, bu kurumlar gemile yzlemenin cezasz kalanlarla mcadelenin bir paras olduunu giderek daha fazla anlamaya baladlar. Bu yllarda pek ok insan haklar rgt tanklk toplama ve szl tarih projelerine odakland.

Sovyet Sonras Hafza

1989 ylnda, Orta ve Dou Avrupada yaklaan deiimin tannmas dneminde, kurumun ynetim kurulu blge iin hukukun stnln ve insan haklarna saygy tevik eden yeni bir fon- gelitirme program iin onay verdi. Sovyetler Birliinin 1991de dalmasndan sonra, gzlemciler Rusyadaki insan haklar sektrnn byyp bymeyeceini ve odak noktasnn ne olacan merak ediyordu.

The International Memorial Society (Memorial), gemile yzleme konusuna odaklanan temel kurum olarak kald. 1992de Andrei Sakharov tarafndan kurulan Memorial, Stalinist bask dnemindeki madurlarna belgelerin ve aile bireylerinin mezarlarnn bulunmas konusunda destek veriyor. 2005 ylnda, Memorialn 1.300.000 madurdan oluan bir veritaban

bulunuyordu.

1990 Kasmnn il dneminde, serbest bir kurum olarak ilev grmekte olan Memorial, KGB merkezinin yaknlarndaki Lubyanka meydanna Gulag Madurlar Ant'nn dikilmesine yardmc oldu. 1991 ylnda ise, Memorial Siyasi Bask Madurlarnn Rehabilitasyonu Kanunu'nun gemesine katk salad. 30 Ekim, Siyasi Bask Kurbanlarn Anma Gn ilan edildi.
1996 ylnda, Memorial, eski toplama kamp blgesinin Gulag mzesine dntrlmesi iin Perm Blgesi Ynetimi ile ibirlii yapt. Rusya'da bu tr binlerce kamp arasnda ayakta kalan tek esir kamp olan Gulag Mzesi, Coalition of Historic Site Museums of Conscience'n (Bilin Mzesi Alanlar Koalisyonu) kurucu yelerindendir.

Stratejik ve Uluslararas almalar Merkezi [the Center for Strategic and International Studies (CSIS)] yesi Sarah Mendelson, Rus insan haklar hareketinin gelecek baarlarn gemiin bilgisine balamaktadr. CSIS anketlerine gre, Rusya'daki niversite rencileri Stalinizm'in Rusya'ya etkisini anlamamaktadr. Rus ortaklarla ibirlii yaparak, CSIS veri deerlendirme ve toplumsal pazarlamay gelecekteki insan haklar aktivistleri iin bir metodoloji olarak nererek tarihsel hafza ve cinsiyet rolleri zerine yeni bir aratrma yrtmektedir. Gney Afrika Gei Dnemi

1994'de Gney Afrika apartheid'dan Nelson Mandela'nn bakanla getiinde tm dnyann ilgisini ekti. lkede etkisi yaratan Hakikat ve Uzlama Komisyonu (1995- 1998), apartheid'in miras da kendisi kadar acmasz olsa bile yine de derin bir toplumsal dnme iaret ettii iin umut vadediyordu. Mandela'nn seiminden neredeyse hemen sonra, dnya topluluklarnn apartheid ve antiapartheid mcadelelerin tarihininin anlamn yanstmas iin birok frsat yaratarak, bu tarihi korumak iin harekete geti. Apartheid'n en yrek szlatan blmlerini belgeleyen District Six (Altnc Blge) Mzesi, 1994 ylnda Cape Town'da ald. 1966 ylnda hkmet bu blgeyi "beyaz alan" olarak ilan etmiti ve mahallenin siyahi 60000 sakinini Cape Flats adl ku umaz kervan gemez bir alana tamt. Daha sonra da tarihini silmek istercesine evlerini ykmt. Zeminini toplumun katlm olarak tasarlayan District Six mzesi, zorunlu yerinden edilmeyi belgeleyerek toplumu eitmenin yan sra, onarc adalete de katkda bulunuyor. 1961-1991 yllar arasnda siyasi mahkumlar iin faaliyet gsteren yksek gvenlikli bir cezaevi olan Robben Island, 1999'da Dnya Miras Sit Alan ilan edildi. Robben Island Mzesi, adann fiziksel olarak gsterili blgelerine turlar dzenlemenin yan sra, eski siyasi tutuklular tur rehberleri olarak eitiyor ve kendi deneyimlerini paylamalarn salyor. Robben Island ayn zamanda toplumlarn toplu kymlarla kltrel olarak nasl mcadele ettiini aratran kresel bir aratrma projesi olan Wisconsin niversitesi Otoriteryanizm'in Miras Projesi ile ortak ve 1999 ylnda birok lkeden bilim insanlar ve uygulayclarn katld proje al toplantsna ev sahiplii yapt.

Robben Island Mzesi, ayn zamanda Western Cape niversitesi'yle ortak olarak Mayibuye Arivlerini destekliyor. Bu geni koleksiyon, 100.000 fotoraf, 10.000 film ve video kayd, 5.000 eser ve 2.000 szl tarih kasedinden oluuyor. Irklk kart mcadelede hibir figr Nelson Mandela'dan daha gl olamamtr. Fakat artc olarak, hayatna, iine, ruhuna ve vizyonuna dair bilgiler dnyaya yaylm olsa da, hakknda kapsaml aratrmalar hep yasaklanmtr. Bu durum, Nelson Mandela Hafza Mzesi'nin ortaya kmasyla deimeye balamtr. Mandela hakkndaki bilgi ve materyallerin eriilebilir olmasn planlayan mze, malzemeleri toplamak ve birletirmeyi, sergiler dzenlemeyi ve arivlere ulamakta zorlanan topluluklar iin Web-tabanl bir kaynak ve destek program hazrlamay amalamaktadr. Gney Afrika Demokrasi Enstits (IDASA), Gney Konisi lkelerinden ve Dou Avrupa'dan insan haklar aktivistlerini Gney Afrikallarla bir araya getirmek ve gemile yzleme almalar hakknda konuma iin 1990l yllarn banda bir toplant gerekletirdi. B gney-gney bilgi alverii, gelecekte kurulacak olan Hakikat ve Uzlama Komisyonu'nun (TRC) ekillenmesine yardmc olacakt. IDASA daha sonra TRC'nin nihai raporunun neredeyse bir milyon kopya olarak oaltlmasna ve datlmasna yardmc olacakt.
2

Ocak 1989 ylnda kurulan the Center for the

Study of Violence and Reconciliation (CSVR) ( iddet ve Uzlama almalar Merkezi), gney yarmkrede iddet ve insan haklar ihlalleri mirasyla ilgili bilgi, deneyim ve politika reten ilk kurumlardan biriydi. TRC'deki yarglamalar izleyen, kararlarn uygulanmas konusunda bask uygulayan ve TRC'nin sosyal ve politik etkilerinin analizini yapan CSVR, gemiin nasl hatrlanacana dair ulusal ve uluslararas tartmalara nemli katklarda bulunmutur. 2002 ylnda, CSVR aratrma yntemleri ve gei dnemi adaleti zerine uluslararas bir konferansa ev sahiplii yapt. Gei dnemindeki toplumlardaki olaan ve olaand iddet arasndaki sreklilik zerine almalar, gei dnemi adaleti ve toplumsal cinsiyet zerine odaklanmann nemine iaret ediyordu. CSVR, ayrca International Journal of Transitional Justice'in (Gei Dnemi Adaleti Dergisi) yaynlanmasna destek olmutur.

Adalet ve hafza almalarnda toplumsal cinsiyet kayglarnn dahil edilmesi, alanda byk bir gelimeyi temsil eder. Daha ileri bir adm iaret eden son bir rnek, 2007'de Gay and Lesbian Archive'n (GALA) "Hafza Eylemde" projesi kapsamnda alan ve Afrika balamnda ecinsel deneyimleri belgeleyen sergidir. 2009da dzenlenen uluslararas bir konferansta birok Lesbiyen, Gey, Biseksel ve Transseksel ariv arasnda GALA'nn yer alyor olmas, dlanm gruplarn yrtt hafza almalarnn siyasi gcnn baka bir yzn gsteriyor.

Endonezyada Gemie Odaklanmann Aciliyeti

1998de Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu be ciltlik raporunu yaynlarken dnyann baka bir kesinde daha iddet dolu bir gemile yzlemenin de yolu alyordu. Endonezyal diktatr Suharto, 32 yllk baskc ynetiminin ardndan 1998de youn basklar zerine istifa etti. Suhartonun 1965 ylnda birtakm st dzey askerin ldrlmesinden Endonezya Komnist Partisini sorumlu tutarak balatt komnist avnda bir milyona yakn insann ldrld ve yine bir milyon kiinin hapse atld tahmin edilmektedir. Endonezya 1975de daha nce Portekiz kolonisi olan Dou Timoru igal etti ve 24 yl sren igal sresince 100.000 kii hayatn kaybetti. Mary Zurbuchenin dedii gibi Yeni Dzen hkmeti kendi kartlarna kar at savata uygulad baskc rejimi merulatrmak iin resmi bir tarih kullanrken insanlar artk hakikatin farkl versiyonlarnn, gizli kalm insan haklar ihlallerinin ortaya kmasnn ve farkl bak alarnn dillendirilebilmesinin peindeler.
3

Bunlar yapabilmek iin de bir ereveye ihtiyalar

vard ve bazlar gei sreci adaleti kavramndan bahsetmeye balad. Yeni fikirler iin Latin Amerika ve Gney Afrika deneyimlerini inceleyen sivil toplum kurulular ve yerel topluluklar, yerel tarihi gzden geirdiler, toplu mezarlar ortaya karttlar ve yozlamaya kar ktlar. Gei dnemi adaleti terminolojisine aina olduka, Endonezyal insan haklar gruplar ve dierleri, kitaplar, gazeteler, televizyonlar ve kamusal tartmalar araclyla tarih mfredatn deitirmek iin 1965in mirasn tartmaya baladlar. Eski siyasi tutuklularla rportajlar yapld ve kamu ile paylald. Ebeveynleri baskya urayan ocuklar bu hikayelerin duyulabilmesi iin seslerini ykselttiler. Sanata Dharma niversitesi toplumsal uzlama, hakikat aray ve insan haklar almalar iin yeni bir program balatt. Her ne kadar 1965 dnemi basklarndan madur olanlara kar ayrmclk azalm olsa da Endonezya toplumunda halen o dnemin etkilerini grmek mmkn4. Bu yzden de insan haklar alannda alan sivil toplum kurulular artk ok daha fazla gemile yzlemenin yollarn aramakla meguller ve pek ou da bunun iin uluslararas deneyimlere bakyor. Bu alanda alan kilit sivil toplum kurulularnn liderleri, rnein, ICTJnin uluslararas burs program dahilinde Gney Afrika Cape Townda gei dnemi adaletini altlar. Her ne kadar Endonezya klasik anlamda bir hakikat komisyonu oluturmam olsa da Endonezyal Kadnlar Komisyonu 1965 ylnda basklara maruz kalm kadnlarn tanklklarn dinleyerek kadnlara kar gerekletirilmi insan haklar ihlallerini belgeleyen bir sre balatt.

Hazrladklar rapor Endonezya hkmeti ve devlet bakanna sunulmak zere, aralarnda devlet bakan tarafndan zr, kadn madurlar iin sembolik maddi tazminat, hakikat aray ve belgeleme abalarnn srdrlmesi ve toplu mezarlarn yerlerinin belirlenmesi gibi konular da

ieren kapsaml neriler sunuyor. Komisyon, 1965 ylnda gereklemi ihlallerinin belgelenmesi ve hakikat arayn halihazrda devam eden kadnlara kar iddeti nleme abalar ile birletiriyor.

2002 2005 yllar arasnda Endonezyann 1974 1999 yllar arasnda Dou Timoru igali ile ilgili faaliyet gsteren Timorese Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Endonezya gvenlik glerinin uygulad ar ve sistematik insan haklar ihlallerinin sz konusu dnemde

gereklemi ihlallerin ounluunu oluturduu sonucuna vard. Ancak maalesef komisyonun raporu geni kitlelere ulamad ve nerileri yerine getirilmedi5 . Bununla beraber komisyonun getirdii yeni yaklamlar, Liberya Hakikat ve Uzlama Komisyonu iin verilen yasama yetkisinin toplumsal cinsiyete duyarl hkmler iermesinde de grdmz gibi, daha sonraki hakikat komisyonlarn ekillendirdi.

Detaylar iin, ICTJin Endonezya programna bakabilirsiniz.

Gney- Gney Bilgi Alverii, Kresel letiim Alar ve Uluslararas STKlar

Gney- Gney bilgi alveriinin gemi kymlar zerine alan pek ok giriimi bulunmaktadr. ili insan haklar avukat ve insan haklar savunucusu Jos Zalaquett hakikat komisyonlar deneyimi sayesinde kazanlan anlayn blgeye katklarn u ekilde anlatyor: Gney-Gney bilgi alverii inanlmaz boyutlarda. ili, gei dnemi zamannda Uruguay ve Arjantinde yaplan ve yaplmayanlardan ok ey renmiti. Gney Afrikallar da ili ve Arjantindeki deneyimlerden faydaland. Perulular da sonra Gney Afrikallardan6 1987 ve 1988 yllarnda yeni kurulmu olan Arjantin Adli Tp Antropoloji grubu (Argentine Forensic Anthropology Team) Arjantinde diktatrlk dnemindeki kayplara odaklandlar ve delil toplamak iin savclarla ve madur yaknlaryla ibirlii yaparak saygl ve uygun bir cenaze treni yaplmas iin almalar yrttler. Son 20 ylda ok sayda dl kazanm olan grup, birok yerde hakikat komisyonlar ve hakikati aratrma giriimleriyle birlikte alma daveti ald. Grup, madur yaknlarna kayplarnn akibetiyle ilgili bilgi verilmesi konusunda ok yardmc oldu ve ayn zamanda sulularn yarglanmas iin yarg srecinin balamasna da byk oranda katklar salad.

Gei Dnemi Adaleti

Gemile yzlemek iin kullanlan kreselleme yntemleri, sulularn mahkemelerde yarglanmas iin birtakm yasal ve ahlaki sorulara neden olmutur. Aspen Instituten (Aspen Enstits), Devlet Sular: Ceza ya da Af 7 adyla dzenlenen konferansnda, mahkemelerde insan haklarn ihlal edenlerin yarglanmas gibi son derece etkili bir alma ekli balatlmasna katkda bulundu. Bir incelemeye gre gei dnemi adaleti terimi ilk kez bu konferansta szlklere girdi. Bu toplant son dnemde yaplan mahkemelerin ahlaki, siyasal ve yasal yansmalarnn, soruturma komisyonlar ve tasfiyelerin zmlenmesi ynnde, hem nceki ynetimlerin sistematik insan haklar ihlallerinden sorumlu tutulmas hem de demokrasiye geii gelitirecek dier nlemlerin alnmasn hedeflemekteydi.
8

Lawrence Weschler, The New Yorkerda, tekrar ve tekrar, Aspen Institute (Aspen

Enstits) konferansnda temsil edilen lkelerden Uganda, Arjantin, Gney Kore, ili, Gney Afrika, Brezilya, Filipinler, Uruguay, Guatemala ve Haiti ile, konferansta temsil edilmeyen Sovyetler Birlii, Polonya, ekoslovakya ve in gibi lkelerin, diktatrlkten demokratik bir ynetime gei srecinde benzeri sorularla karlatklarn esasndaysa temel sorunun ilerindeki sabk ikencecilerle ne yapacaklar olduunu yazyordu. 9 1995-1998 arasndaki dnem, bu hareketin kresellemesi asndan zellikle nemliydi. ncelikle 1995te balayan Gney Afrika Hakikat Komisyonu, toplumlarn gemile nasl yzleebilecekleri noktasnda, dnya apnda byk bir ilgi toplad.

Sanklarn (baz durumlarda af karlnda) katlmas iin yaratt zendirme tedbirleriyle TRCnin oluturduu yntem esiz ve ilham vericiydi. Ayn zamanda uzlamaya yaplan vurgu, global politik szle yenice yaplan gze arpan eklemeye daha fazla nem vermekteydi. Daha nce de bahsettiimiz gibi, 1998de eski diktatr Augusto Pinochet Londrada tutukland, bu olay evrensel yarg yetkisinin pratiklerine dair global tartmalar harekete geirdi ve Pinochetnin iledii sulardan tr ngiltere veya spanyada m yarglanmas gerektii veya iliye mi gnderilmesi gerektii tartld. And Blgesi ve Gney Konisi lkelerinin katklar daha nce dile getirilmiti.
1990larn sonuna doru, gemile yeni bir hesaplama paradigmas olumakta olduu su yzne kmaya balyordu. Bu fenomeni anlamak iin, karlatrmal bir almann yaplmas hem blgeler ierisinde hem de blgeler arasnda- nemliydi. Wisconsin niversitesi merkezli ve kurumun Crossing Borders (Snrlar Amak) program tarafndan desteklenen yllk Legacies of Authoritarianism Project (Otoriterizmin Miraslar Projesi), Arjantin, Gney Afrika, Peru, Filipinler, Srbistan, Tayland ve Amerika Birleik Devletleri gibi farkl blgelerden gelen aratrma

gruplarndaki yeleri, sanat ve kltr alanlarnn gemi mezalimlerin miraslarna hitaben nasl bir ara olarak kullanlmakta olduunun yntemlerini tartmalar iin biraraya getirdi. (10) Gemiteki insan haklar ihlali ve zulmlerini ele alan hareket artk globaldi. Arjantin, ili ve Uruguayda ve baka yerlerde otoriteryen rejimlerin deiimi aamasnda insan haklar rgtleri tarafndan gerekletirilen almalar ve ayn zamanda rgtler tarafndan And Blgesi ve Gney Konisi lkelerinde oluturulan Historical Memory Initiative (Tarihsel Hafza nisiyatifi) gibi abalar, byle bir hareket iin zemin hazrlamt. Dnyann her bir yannda hakikat komisyonlarna olan ilgi nemli lde artyordu.

Bu, Pinochetnin tutuklanmasna olan ilgiyle birletiinde, gemiteki zulmlerle yzlemeyi merkezine alan insan haklar savunmasna dair heyecan yaratt. Gemi ve tarihe odaklanarak gelecekte yaanabilecek ihlalleri nlemeye dair, sreklilik arz edecek kresel bir eylem alannn temeli atlmt. yle grnyordu ki, gemiteki insan haklar ihlallerine ilikin faaliyetler hafza, tazminatlar, gei dnemi adaleti olarak nasl erevelendirildii nemli deil- gnbegn artacakt. Gemile yzleme gibi geni bir konunun kk bir blmne dair olan gei dnemi adaleti, uluslararas hukuk devletlerinin zulmler sonras oluturulmu yasal ykmllklerine sesleniyordu. Buna bal olarak, gei dnemi adaleti temel olarak devletin ve politik kurumlarn rolne ve kamu dzeninin oluumuna odakland. Yaygn olarak kabul gren tanm, halef devletlerin uluslararas hukuk kapsamnda, siyasete tercme edilmesi gereken drt tr ykmllklerinin olmasn tavsiye etti. Bunlar (1) gemite neler olduuna dair hakikati bulma ve syleme ykmll (2) sanklar kovuturma ve cezalandrma ykmll; (3) madurlar iin tazminat/zr programlar gelitirme ykmll; (4) esas olarak, sorumlu devlet kurumlarn tanmlayarak ve yeniden dzenleyerek, sularn tekrarlanmayacana dair garanti salayan nlemler alma ykmlldr.

Referanslar
1

Peter Winnin Danmanlk Raporu: Andean Blgesi ve Gney Cone iin Ford Foundation

Historical Memory Programming (Ford Vakf Tarihsel Bellek Program), 30 Eyll 2007, syf. 7.

William Korey, Taking on the World's Repressive Regimes: The Ford Foundation's International

Human Rights Policies and Practices. New York: Palgrave McMillan, 2007, 262.

Bkz Ford Foundationn (Ford Vakf) 1000-2048 numaral destek fonu, bilhassa Mary

Zurbuchenin RFG/FAP belgesi (31 Agustos 2008). Bu destek fonuyla ilgili detayl bilgi iin, ltfen dosyadaki fon blmn inceleyin.
4

12 Mart 2008de, New Yorkta International Center for Transitional Justiceda (Uluslararas

Gei Dnemi Adaleti Merkezi) Mary Zurbuchen ile yaplan grme. Bu grmeyle ilgili detayl bilgi iin dosyadaki transkripsyona bakabilirsiniz.
5

Priscilla Hayner, Unspeakable Truths, Confronting State Terror and Atrocity. New York:

Routledge, 2001, Afterword.

"Confronting the Truth: Truth Commissions and Societies in Transition," belgeselinden

alntlanmtr, Steve York ve Neil J. Kritz, Temmuz 2007.

Ford Foundation Fon dosyas #885-0148. Detayl bilgi iin dosyadaki transkripsiyona

bakabilirsiniz.

Paige Arthur "How 'Transitions' Reshaped Human Rights: A conceptual History of Transitional

Justice," ICTJ", 2008, syf. 1.

Paige Arthur, "How 'Transitions' Reshaped Human Rights: A Conceptual History of Transitional

Justice," ICTJ", 2008, syf 1.

10

Ksenija Bilbija, Jo Ellen Fair, Cynthia E. Milton, and Leigh Payne, The Art of Truth-Telling About Authoritarian Rule. Madison: The University of Wisconsin Press, 2005

3.BLM

Yeni Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin Ortaya k

2001 ylnn Mart aynda, bu istekler dorultusunda, Alex Boraine, Gney Afrika TRCden Paul van Zyl ve bamsz aratrmac Priscilla Hayner tarafndan dnya apnda etkili aratrmalar gelitirerek uluslararas iyi rnekler oluturacak Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezi (ICTJ)

kuruldu. Teknik asistan ihtiyac konusunda, ICTJ hem global ulam alarn, hem de gemii irdelerken, yaratc dnme gerektiren herhangi bir durum iin birinci snf uzmanlar bir araya getirme imkanna sahiptir. ICTJ kapasite gelitirme felsefesine sadktr. ICTJnin kuruluundaki ama, tketmek deil, alan glendirmektir. Bu balamda, ICTJ, varolan bir giriimi, gemii irdelerken, ulam alar, kapasite gelitirme, varolanlar arasnda ift tarafl deiimin yan sra, gelecee ilikin olarak ise, uzmanlar ile birlikte, katalitik bir giriim olarak deerlendirilmitir.

ICTJ henz filizlenmekte olan bir alana odaklanmtr: resmi hakikat komisyonlar kurulmas, tazminat politikalarnn gelitirilmesi ve eer mmknse, yerel mahkemelerde, gerektiinde ise uluslararas yarg sahalarnda uygulanm olan gemi diktatrlerinin ve sava beylerinin ceza usulndeki uygulamalar gibi yollarla, kamu dzeninin biimlendirilmesi. Bu konuyla ilgili olarak, 15 lkeden daha ounda ileyen, ve yukardaki alanlarn her birine ilikin olarak programlar gelitirilmitir. 2008e gelindiinde, bu rakam, iki katndan daha da fazlasna ulamtr. ICTJ, asl odak noktas olan devletlerin yasal devlerinin yan sra, anma trenleri, mze programlar gibi sosyal hafzaya odaklanan programlar da gelitirmitir.

Ayn zamanda, yine Ford Vakfnn Kltr ve Sanat Program desteiyle baka bir kresel oluum daha tesis edildi. 1999dan balayarak, the Lower East Side Tenement Mzesi, Vicdan Mekanlar isimli mzelerde tarihi yeniden yorumlayan, diyalog ortamna imkan veren toplantlar dzenledi.2 1999 ve 2004 yllar arasnda, uluslararas bilincin tarihi mzeleri koalisyonu, District Six (6. Blge), Liberation Sava Mzesi (Banglade), Gulag Mzesi ve Japon Amerikan Ulusal Mzesi de dahil olmak zere, tm dnyadan milyonlarca potansiyel yenin dikkatini ekmitir.

2008 ylnda, koalisyon, daha ok yeyi bnyesine toplayarak ve daha ok organizasyon gerekletirerek, hem ap, hem g olarak daha da gelimitir. 2007nin haziran aynda, ICTJ ve Latin Amerika Sosyal Bilimler Fakltesi birlikte almlar ve demokrasi ve antlatrma hakkndaki ilk kresel konferans organize etmilerdir. Santiagoda yaplan bu organizasyon, tm dnyadan bilim adamlar ve pratisyenleri bir araya getirerek, tarih, hafza, aleni sanat arasndaki ilikiler, sabit ve uzun sreli demokrasilerin bilin konumu, anlandrma sreleri gibi konular tartma olana bulmulardr.

Konferansn yaynna buradan ulaabilirsiniz.

Etkiyi Deerlendirmek

1983 ve 2008 yllar arasnda, gemile ilgilenme birka balamda (en dikkat ekici rnekler Arjantin, Uruguay ve daha sonra ilidir) ortaya kan gelimemi ve plansz bir takm stratejilerden, deneyim birikimi ve dnyann her blgesinden gelen karlatrmal bilgi sayesinde daha zengin, kapsayc ve ok katmanl, birbirleriyle rten faaliyet alanlarna dnmekteydi.

Gemite yaanan istismarlarn miraslaryla ilgilenmek her zaman ac vericidir. Ayn zamanda tehlikelidir, nk ounlukla cezasz kalan ve unutmaya meyilli gler halen kaydadeer iktidarlarn ustalkla kullanmaktalar ve hakikat ve adalet yolunda engeller karmaya kararllar. Byle kilit anlarda, hafzay korumak iin tasarlanm inisiyatifler grnte almaz bariyerlerin stesinden gelmek iin gerekli enerji ve gdy salarlar. Juan Mndez, ICTJ

Gemile yzlemek insan haklar savunmasnda nemli yeni bir yn temsil eder ve hareket ierisinde sarslmaz, srdrlebilir ve tm dnyada bar demokrasileri temsil eder. Yukarda tarif edilen eylem trlerini aratrarak, bu almalarda yer alan kendini iine adam aktivistlerin ve en iyi rgtlenmelerin birok lkedeki insan haklar kltrn ve demokratik kurumlar glendirmeye yardm etmi olabilecei yntemlere dair baz muhtemel sonular karmak mmkn.

Sonu olarak, bu makale post-otoriter demokrasilerin eitli ekillerde kendi sorunlu tarihleriyle ilgilenmelerinden g kazanmakta olduunu belirtmektedir. Bu lkeler, tarihsel hafza, gei dnemi adaleti, gemi insan haklar istismarlarna dair hesap verme sorumluluu, kutlama, hakikati syleme, madurlar iin tazminat, vicdann harekete getii alanlar ve gemile yzleme gibi eitli balklar kapsamnda olan ulusal vicdan-muhasebesi eylemleriyle urarken 20 yldan fazla bir sre harcadlar. Bu rten yaklamlar son zamanlarda, atma sonras ortamlar (Liberya ve Sierra Leone gibi) ve hatta sregelen atmalar (Kolombiya ve Kongo Demokratik Cumhuriyetinde olduu gibi) gibi bir ok balama uyarland.

Etkiyi lmenin bir yolu alann topyekn bymesine ve nasl finanse edildiine bakmay gerektirir. Bu balamda, gemile yzlemek erevesinde oluturulan faaliyetlerin fonlanmasnn son on ylda ok fazla artmakta olduu aktr. Bir tek buna baktmzda, artan fonlama pek bir ey aa karmaz, fakat daha sonra tartlacak olan etkiyi deerlendirmenin dier yollaryla balantl olarak, hesap sorulabilirlii destekleme, atmalar engelleme, bar salamlatrma ve

ana nedenlere dair dnceleri oluturma yntemi olarak, gemile yzlemenin global topluluklarn hayalgcn ele geirdii duygusunu glendirir.

Ford Vakf daha nceleri bu faaliyetlere yatrm yaparak net bir liderlik rolne sahipken, fon kaynaklarndaki daha ok son zamanlardaki eitlenme hafza ve adalet arasndaki balara olan ilginin yaygnlatn dorulamaktadr. Tarihsel hafza, gei dnemi adaleti ve gemile yzlemeyle ilgili programlar iin fonlama olanaklar son zamanlarda byk lde artmaktadr. Olduka ihtiyatl bir tahminle, sadece A.B.D zel kurumlar, 2003ten 2007ye kadar ilgili alanlara aa yukar 93 milyon dolar yatrm yapmtr.4 Muhtelif alanlar iin balca balar bugn hkmetin dileri bakanlklar veya yardm irketleridir, rnein Kanada, Japonya, Luksemburg, Hollanda, Norve ve spanya hkmetleri; ngiliz D leri Bakanl (UK)nn Adalet ve Hukukun stnl Departman veya sve D likiler Bakanlnn nsancl Siyaset ve atma Sorunlar gibi uzmanlam merkezleri; MacArthur, Charles Stewart Mott, Rockefeller Brothers, Rockefeller, Carnegie Corp, Henry M. Jackson, Oak, Ak Toplum Enstits, Samuel Rubin Foundation gibi zel vakflar; Goldman Sachs ve Allstate gibi kurumsal vakflar; Henrich Bll Vakf ve A.B.D Bar Enstits gibi dier organizasyonlar.5

Latin Amerikada ve zellikle Arjantinde bu hareketin kkleri, daha ncede tartld gibi, balangtaki ilhamn madurlarnn ve vatandalarn diktatrlerin kt eylemlerinin bedelini dememelerine izin vermeyecei gereine dayanmaktadr. Bu hareketler otoriter yneticilerin ve askeri cuntalarn sorumlu olduklar korkun sularn tannmadan tarihe gemelerine izin vermeyi redetmilerdir. ok farkl yaklamlar kullanarak, sessizlie, yalanlara, neler olduuna dair kolektif hafzaya hkmeden unutua izin vermeyi reddetmilerdir.

Bu hareketler, onlarn lkelerindeki ve global olarak gemie dair sylemi deitirmekteydi ve gemi ve gelecek arasndaki ilikiye dair tartmalar yeniden erevelendirmekteydiler. Kanadal filozof Michael Ignatieff hakikat komisyonlarnn amacnn msaade edilen yalanlar yelpazesini snrlamak olduunu ve ayn zamanda bu hareketlerin, en azndan, bu arzuya ulamay amaladklarn belirtmiti. Byle yaparak, sanklarn kovuturulmasna, nemli kurumsal reformlara (yarg reformu veya anayasal reform gibi, ayn zamanda gvenlik sektr reformlar gibi), anlaml madur-odakl tazminat programlarnn hazrlanmasna ve bu sularn tekrar meydana gelmemesi iin engelleyici nlemler oluturulmasna izin verecek durumlar yaratmakta yardmc oldular. Dahas, gemie duyulan zlemin, nceki rejimlerin tahakkmne ve keyfi hkmlerine dair inkar zor hakikatler ve elikiler tarafndan glgelenmeden gelecekte su yzne kmasn gletirdiler. Bu balamda gemie duyulan zlem, dikatatrlk

zamanlarndan kalma, hukuki dzene dayal bir gemiin paral, kurmaca ve duygu ykl hatralarna tekabl etmektedir.

Ak Toplum Enstits bakan, Aryeh Neier gemile yzlemeye odakl 25 yllk faaliyetlerinin etkisinin ok byk bir fark yarattn belirtiyor. Bu son derece nemlidir, diye aklyor, nk baz yerlere gidersiniz ve bir anda anlayverirsiniz ki, gemie seslenmek aslnda gelecee seslenmenin bir parasdr, birbirinden ayrlamazlar. Alman filozof Karl Jaspers II. Dnya Savandan sonra ahlaki sorumluluu ve dier tarz sorumluluklar onaylamann ileri gitmekte olann inas srecinin bir paras olduunu ileri srmtr. Neier daha ak bir toplumu ina ederken en nemli ksm gemite olan kabullenmek ve ona bir ekilde seslenmektir.6 diye devam ediyor.

Gemi, imdi ve gelecek arasnda balca balar kurmak bu hareketin tartmasz en etkili yandr. Madurlarn, sivil toplum rgtleri uzmanlarnn ve insan haklar liderlerinin deneyimlerinden yararlanarak, bu hareketler post-otoriter ve atma sonras ortamlarda ve baka balamlarda sarslmaz ve bar demokrasileri geniletmek iin fkeyi, acy, kzgnl ve hayal krkln daha somut bir eyleme dntrmlerdir. Gemi zulmlerle yzleen bir hareket her zaman gemile olduu kadar gelecekle de ilgilidir. Aslnda bu iten ie, daha iyi bir gelecek ina edebilmek iin gemiin hata ve tecavzlerinden bir eyler renmeyi amalayan ilerici bir harekettir. Aadaki aklamalar, 1983ten beri bir etki yaratm gemile yzleme abalarnn yntemlerinden, kesinlikle hepsi olmamakla birlikte, bazlardr:

Gemiten rendiimizi Talep Ederek

Gemile yzleme hareketinin temeli bizim tarihten rendiimiz fikrine dayanr. Bu yzden de farkl yaklamlarla gemite yaananlar konusundaki hakikatleri ortaya karmaya ncelik verilir. Bu yaklamlar mahkeme ve hakikat komisyonlar, mfredat reformlar, hakikat komisyonlarnn raporlarnn yaygnlatrlmas, mahkemeler ve hesap verme ile ilgili programlar, eski ikence mekanlarnn eitim amal kullanlacak yerlere dntrlmesi ve bu sularn tekrar etmemesi fikrini gelitirecek ve gemii anlatacak katlmc sergilerin hazrlanmas gibi yaklamlar iermektedir.

Toplumsal ve Siyasi Uzlam Tartmalarn Derinletirerek

Uzlama, iyileme ve hesap verilebilirlik arasndaki karmak ilikilere zemin hazrlamak, uzlamann gemile yzleme yerine bazen unutmak anlamna geldii durumlara sebebiyet verebilir. Bu konuya Gney Afrikadan daha iyi bir rnek gsterilemez: Uzlamann en yaygn kullanld ve en ok tartld yerlerden biriydi. Terim gittike daha ok hakikat komisyonlarnn - birou hakikat ve uzlama komisyonu olarak geer ( Peru, Sierra Leone, Liberya gibi) balnda kullanld ve birok farkl balamda elikiliydi. Her durumda sylenebilir ki, terim birok balamda tartlm ve hatrlama, unutma, hesap verme, sessizlik, adalet, hakikat, tazminat ve bunun gibi birok role brnm, kendi iindeki tm elikisinin pozitif katklar olmutu.

iddetin Cinsiyet Ayrmcl Yaptna aret Ederek

Sistematik iddetle malul tarihi dnemlere baktmzda rnein Uruguaydaki diktatrlk dnemi, Endonezyada Suharto dnemindeki toplu kym, Gney Afrikadaki Apartheid dnemigemile yzleme hareketi iddetin ve ihlalin baz modelleri olduunu belirleyebilir. Bu modellerden en belirgin olan iddetin cinsiyeti yapsdr: kadnlar ve erkekler iddete farkl ekillerde maruz kalmakta ve deneyimlerini sonrasnda farkl tanmlamaktadrlar. Buna bir rnek olarak Gney Afrika Hakikat Komisyonundan nce ortaya kan ikonik madur anne verilebilir. Anne, kendi travmatik deneyimi yerine oluna uygulanan iddetten bahsetmektedir. Bir baka nemli boyut ise, kadnlarn atma dneminde olduu kadar, atma sonras ve nceki dnemde de iddet grmekte olduudur.

Madurlara Kulak Vererek

Tarih boyunca, toplu kyma maruz kalan kiiler ve aileleri genellikle sessiz kalmtr. Gemile yzleme almalar, hakikat komisyonlar, mahkemeler, szl tarih projeleri, dkmentasyon ve yaygnlatrma projeleri, antlarn ve bellek mekanlarnn kurulmas, dier resmi ve gayri resmi hakikati aktarma abalar gibi giriimlerle madurlarn sesinin duyulmas ve tannmas iin de bir frsat yaratmaktadr. Ariel Dorfmann dedii gibi; Eer bir madurun sesi duyulmuyorsa, eer hikayesi topluma yaylmadysa, toplum tarafndan kabul edilmediyse, bu baz alardan kymn kendisinden daha byk bir ceza anlamna gelir. 7

Madurlar Haklar hlal Edilen Vatandalar Olarak Kabul Ederek

Madurlar toplum olarak kabul etmek, travmalarn tanyan ve iyilemeleri iin gereken programlar yaygnlatrmak, onlara hikayelerini anlatacaklar ve hem vatandalarn hem de liderlerin dinleyebilecei bir alan amak, bunlar toleransn ve demokratik toplumun inasnn gerekli bir bileenini oluturur.
Madurlar toplumsal kabulu, travmalarn tanyan ve iyilemelerini salayacak anlaml

programlar hazrlamak (rnein byk tazminat programlar gibi) ve hikayelerini hem liderlere hem de topluma anlatabilecekleri toplumsal alanlarn oluturulmas (hakikat komisyonlar gibi) gibi gemile yzleme almalar, madurlar grlmeye ve duyulmaya haklar olan tam vatandalar haline getirir. Bu gibi bir tannma, toleransn ve demokratik toplum inasnn temel bileenidir.8 Madurlarn ve deneyimlerinin toplumun bir paras haline gelmesi gelecekte

eitlilie ve farkllklara toleransa olan istei arttrr. Bu yzden, madurlarn tannmas ayrmclk ve dlanma gibi problemlerle uraan modern toplumlar iin yapc deer tar.

Su, Kusur ve Su Ortakl Konularnda Sorular Sorarak

Gemile yzleme mcadelesi kimin sulu olduu gibi birok karmak soruyu da beraberinde getirir. Sulularn mutlaka hesap vermesi gerektiinden bahsederken, direk olarak sorumlu olup olmadklar ya da su ve su ortaklnn karmakl ierisine daha derin sorunlar ortaya kabilir. Ayrca, her sorumlu kiiyi mantken ve finansal olarak cezalandrmak mmkn olamamaktadr, dolasyla baz sulular resmi yarg srelerinde dokunulmaz kalmaktadr.

Sulularn Gemite ledikleri Sulardan Sorumlu Tutulmas Konusunda Bask Yaparak

Bireylerin mahkemede ve toplumun nnde insan haklar ihlalleri ve toplu kymlardan sorumlu aczedilmesinin yannda, genel anlamyla insan haklar hareketlerinin (hususi olarak gemile yzlemeyle ilgili almalar yrtenlerin), en sorumlu kiilerin - unutulmu veya onlarca yl nce yaanm olsa dahi yine de mahkemede yarglanmas konusunda bask oluturmas

gerekmektedir. Gemiteki ihlallerin hesabnn sorulmas iin yaplan bu srar, bu tip ihlallerin gelecekte yaanmasn da engellemeye katkda bulunur.

Devletin Vatandalarn Korumakla Ykml Olduu Konusunda Bask Yaparak

Resmi, gayriresmi komisyonlar ve adli yarglamalar yoluyla hakikati anlatmann, devletin vatandalarn korumakla hkml olduu hususuna dayandrldn ili Hakikat ve Uzlama Komisyonunun belirttii gibi - ve bu nedenle kendi birimleri tarafndan ilenen sulardan da

devletin sorumlu tutulmas gerektii belirtilir. ili Komisyonu: Siyasi nedenlerden tr ilenen terr ve yasad faaliyetlerin devlet tarafndan ilenen insan haklar ihlallerini hakl gstermek amacyla kullanlamayaca ve devletin elindeki gleri insanlarn haklarnn ihlali iin

kullanamayaca mutlaka vurgulanmaktadr.

Devletlerin Dnya Tarafndan Tannmasnda Bir Gereklilik Olarak Gemile Yzleme

Gemile yzleme mcadelesi kt deneyimlerin rtbas edilmesini utan verici bir hale getirmeye yardmc olmutur.
9

Bu durumun sonularndan biri uluslararas alanda tannr

olabilmek iin gemile yzlemeyi kabul eden byk lkelerdir. Japonya ve Almanyay karlatrrken, Ak Toplum Enstits Bakan Aryeh Neier yle diyor: Sanyorum yle bir genel yarg var; Almanya gemile yzleerek kendini dntrd, fakat Japonyann bunu yapmamas birok Asya lkesinde Japonyaya duyulan kini dourdu. in, Rusya ve Amerika gibi byk lkeler bunun gerekliliini rutin olarak reddereken, daha gsz lkeler, Avrupa Birliine girmek isteyen lkeler de dahil olmak zere, kendi yakn gemilerindeki iddet dnemleriyle yzleme abasnda olduklarn kantlama abasndalar.

Gemi Rejimlerde Hak hlali Yapan Devlet Kurumlarn Tespit Etmek ve Dntrmek

Gemile yzleme hareketini tayan prensiplerden biri de tekrarlanmama garantisini gelitirmektir. Bu amaca ulamann en temiz yolu, caydrcln yannda, sulu kurumlar devlet gvenlik gleri, polis, adliye, istihbarat servisleri ve dier kurumlar tespit etmek ve bu kurumlarn demokratik, effaf ve fonksiyonel hale gelmeleri iin almaktr. Gvenlik

incelemeleri tekniklerini kullanmak, sivil denetleme birlikleri kurmak veya kurumlar tamamen tekrar dzenlemek, bu amaca ulama yollarndan bazlardr.

iddet Sonras Devletin Hkmllklerini Uluslararas Hukuk Alannda Belirlemek

Gemile yzleme hareketi, Inter- American Commission ve Inter- American Court gibi (InterAmerikan Komisyon ve Mahkemesi) pek ok kurulu tarafndan nemli hukuk sistemlerinin gelitirilmesine sebep oldu. Yasal giriimlerin tanmlad devlet sorumluluklar, gemi kymlarla yzleme tanmnn merkezinde yer ald. rnein, 1988deki Velsquez-Rodrguez v. Honduras Inter- American makhemesinde, yarglar ok netti; nsan haklar ihlallerini engellemek ve kendi aygtlarn bu tip sularn yarglanmas, sorumlularn tespit edilmesi, uygun ekilde

cezalandrlmas ve madurlarn gerekli tazminatlar alabilmesi, devletin yasal sorumluluudur. 10

Uluslararas Normlar Deitirerek

Gemile yzleme hareketi nedeniyle deien uluslararas normlarn farkl boyutlar da vardr. Birlemi Milletler genel sekreterliinin hukukun stnl ve gei dnemi adaleti zerine raporunda yle deniyor: Toplumun abalaryla oluturulan gemile yzleme sreleri ve mekanizmalarnn, gemite yaanan ihlallere ilikin yasal dzenlemeyle bir araya getirilmesi, hesap verilebilirlik, adalet ve uzlama iin ok nem arzetmektedir. Bunlar, resmi ya da gayri resmi mekanizmalar, farkl dzeylerde uluslararas katlmlar, bireysel yarglamalar, tazminat programlarn, hakikati aratrma mekanizmalarn, kurumsal reformlar, gvenlik incelemelerini ierebilir. 11

Toplu Kymlar iin Yarglanmalarn Yaygn Kabulune Katkda Bulunarak

Arjantindeki askeri cuntann yarglanmasndan bugne, insan haklar ihlalleri ve kymlardan sorumlu kiilerin yarglanmas hususunda ok yol katedildi. Bugn, eski liderler Peruda Alberto Fujimori, Chadde Hissne Habr ve eski diktatrlklerden yzlerce grevli ulusal mahkemelerde yarglanyor. Ayrca Yugoslavya, Rwandada kurulan uluslararas mahkemeler ve Macarthur Foundationdan Jonathan Fantonn Birlemi Milletlerden sonra en nemli uluslararas kurum olarak adlandrd Uluslararas Ceza Mahkemesi (ICC) gibi uluslararas yarglama rnekleri de mevcut.
12

ICC direk olarak gemile yzleme ile ilgilenmiyor olsa da,

kuruluundan beri birok askeri rejim liderlerinin (Arjantin, ili, Guatemala gibi) yarglanmasnda byk katklarda bulunmutur.

Gelecekteki siyasi ve ekonomik gelimenin gemiteki kymlarla hukuki olarak yzlemeye bal olduu konusuna ek olarak, gemile yzleme giriimlerinin, emek alannn (gemile yzlemeyen) ekonomik gelime ve kalknma alannda neler yapabilecei konusunda arpc sorular sormulardr. Bir ok durumda, kymn varln inkar etmek bu hedeflerin gereklemesi konusunda bir engel tevik edebilir; rnein gemi travmalar kine, gruplar ve kurumlar aras gerilime yol aabilir. Daha oturmu alanlarda ekonomik gelime, toplumsal cinsiyet, hukukun stnl, bar inas vb- ift tarafl ve yapc diyaloglarn olumasna yardmc olarak, gemile yzlemenin ilerde tm alanlarda gelimeye katkda bulunmas salanabilir.

Gemile Yzlemenin Gelecei

Son yirmi ylda gemite yaanan kym ve insan haklar ihlalleriyle mcadele eden kurumlarn says gittike artyor. Bu sayede giriimler, etkinlikler ve var olan kurumlarn ncelikleri eitlendi. Tm bu mcadeleler farkl alanlarda yaplyor olsalar da, aslnda birlikte tek bir yne doru ilerliyorlar: kresel insan haklar, demokratikleme ve bar inas. Elde edilen olumlu sonular ve alann bymesinin dnda gemile yzleme hareketleri, 20 yldr sorulmakta olan birok sorunun cevaplanmasn salad. 2007 ylnda eski ikence merkezi ve kendisinin de 73 darbesinden sonra burada ikence grd - Villa Grimaldiyi ziyaretinde bu konuya deinen ili Bakan Michele Bachelet: Biliyorum, daha once yrm olduum yerlerde yryeceim yine.ve biliyorum eskiden fsldanan sorular artk daha sesli bir biimde sorulabiliyor: Tekrar olacak m? Bir daha olmasn engelleyebilecek miyiz? Bir daha tekrarlanmamas iin elimizden gelen hereyi yaptk m? Artk karlkl sayg ve anlayn olduu bir toplum muyuz? Bu sorular her zaman sormalyz. 13

nsan haklar ihlalleri, insanlk sular ve soykrm konularnda Nunca Ms Bir Daha Asla hedefine ulamak dnyann karlat en byk zorluklardan biriydi. Gemii hatrlamak ve gemiten ders karmak, demokratik kurumlarn ve kltrlerin inas amacna ulalmasna ok katk salad. te yandan, gemi kymlarla yzleme hareketleri halen balang aamasnda ve gelecekte bu hareketlerin ve giriimlerin bymeye devam edecei tahmin ediliyor. Gemii hatrlama ve gemile yzleme hareketlerinin baarya ulamas, uzun vadeli salam demokrasilerin nemli bir bileeni haline gelerek byk katklar salayabilir. Bir ok blgede hala farkl zorluklar yaanmaktadr: Rusyada halen bellek kayb ve bazlarnn otoriter pratiklere nostalji duyuyor olmas; Kongo Demokratik Cumhuriyetinde, savan gndelik hayata etkisinin hala hergn hissediliyor oluu; Avustralya ve Kanada gibi lkelerde yerlilere uygulanan politikalarn kltrel soykrm olarak grlebilecei; bara ulamak iin gemile yzlemenin zm olabilecei Kolombiya ve Burundi gibi lkelerde ise atmalarn halen devam ediyor oluu Bunlar gemile yzlemenin nemli bir rol oynad veya oynayabilecei birok yerden sadece birka rnek.

Francisco Franco ynetimindeki diktatrlkten ve ardndan gelen sivil savatan onyllar sonra, 2008 ylnda spanya Parlementosu travmatik dnemle yzleme amacyla Tarihi Hafza Kanununu yrrle koydu. Kamboyada ise, Tuol Sleng Cezaevinin Soykrm Mzesi ve Eitim Merkezine dntrlmesi 2008 ylnda duyuruldu. Fas Hakikat Komisyonu Arap ve Mslman lkelerdeki ilk komisyon rnei- lkenin gemile yzlemesi gerektiini neriyordu.

Gemile yzlemeyi neren stratejilere u anki ilgi, gemile yzlemenin artk effaflk, tolerans ve hukukun stnln benimseyen toplumlarn inasnn ana erevesini oluturduunu gsteriyor. Ama hafza ve adalet arasndaki iliki daha yeni kefedilmeye baland ve uzun dnemde insan haklar ve demokrasi hareketleri iin nemli bir ara olmaya devam edecek gibi grnyor.

Teekkr

nemli editryel katklar ve aratrmalar iin Jesica L. Santosa teekkr ediyoruz. Ayrca, yardmlar iin Andean Region ve Southern Cone ofisinden program grevlisi Alex Wilde, Lames Moske ve Ford Foundation ariv alanlar ve Peter Winne de teekkr ediyoruz. Son olarak, rapora katklar iin; Cath Collins, Mercedes Crisostomo, Polly Dewhirst, Yanilda Gonzalez, Maria L. Guembe, Veronica Hinestroza, Amy Shaw, ve Elisa Taarnalaya teekkr ederiz.

Referanslar
1

Birok grmenin gsterdigi gibi Susan Berresford bu hikyede nemli bir rol oynad. ICTJnin

kurulma fikri olumaya baladnda, Berresfordun aklad gibi beni arpan ilk ey... Ford programnn farkl ksmlarndan oluan bu paralarn dnyay etkilmektesiydi ve bir ekilde bunlarn daha tutarl olmas lazmd. Gvenle ilerlemenin, bir eylere balamann, heyet kurmann ve bir ie drt elle sarlmann ne kadar zor olduunu bilen Berresford ICTJyi desteklemeye karar vererek onlara yardm etti. Berresford hem vakfn kadrosuyla yakndan

alarak deyim yerindeyse azimle abalad hem de dardan, dier vakflarn bakanlaryla grerek onlarn, tecrbesiz rgtlerini desteklemerini rica etti. 25 Mart 2008de, Susan Berresford ile New York Community Trust, New Yorkta gerekletirilen grme,
syf. 15. Detayl bilgi iin dosyadaki transkripsiyona bakabilirsiniz.

Alison Bernsteinle gerekletirilen mlakat, Ford Foundation, New York, 7 Mart 2008, syf. 12 -

24. Detayli bilgi iin dosyadaki transkripsiyona bakabilirsiniz.

Sebastian Brett, Louis Bickford, Liz Sevcenko,Marcela Rios, Memorialization and Democracy:

State policy and Civic Action, ayn isimli uluslararas konferans sonrasnda hazrlanm rapor,2022 Haziran 2007, Santiago, ili.

Gemile yzleme ve 2003-2006 yllar arasnda denen tazminatlar, tarihsel bellek, gei

dnemi adaleti, szl tarih, kltrel hafza, uluslararas ceza ve adliye mahkemeleri programlarna verilen zel ABD destek fonlarnn birbirine eklenmesiyle elde edilen figr. 2007 ylna ait tm fonlar aklanmad iin, toplam miktar nceki yllarn eilimleri dorultusunda hesaplanmtr. Foundation Directory Online (evrimii Vakf Rehberi) kullanlarak hesap edilmitir. Bu toplam, 2008 yl fonlarn kapsamamaktadr.

Judy Barsalouyla gerekletirilen e-posta, 15-16 Mart,2008.

Aryeh Neier Mlakat.

Ariel Dorfmanla telefonla gerekletirilen grme, 25 Mart 2008. Detayli bilgi iin dosyadaki

transkripsiyona bakabilirsiniz.

Felipe Aguerola gerekletirilen e-posta grmesi, 11 Nisan 2008.

Susan Berresfordla gerekletirilen grme, 25 Mart 2008, New York Community Trust, New

York. Detayli bilgi iin dosyadaki transkripsiyona bakabilirsiniz.

10

I/A Court H.R., Velasquez-Rodriguez v. Honduras. Merits. 29 Temmuz 1988 tarihli karar. C

Serisi No.4, paragraf 174.

11

Birlemi Milletler Genel Sekreterliinin atma ve atma sonras toplumlarda hukukun

stnl ve gei dnemi adaleti zerine hazrlad rapora baknz. 23 Austos, 2004, syf. 4 http://http://www.un.org/en/ruleoflaw/index.shtml

12

dipnot

13

dipnot