Professional Documents
Culture Documents
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1355 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 722
DAVRANI BLMLERNE GR
Yazarlar Prof.Dr. Enver ZKALP (niteler 1-8) Prof.Dr. Hsn ARICI (nite 9) Prof.Dr. Rveyde BAYRAKTAR (nite 10) Prof.Dr. Orhan AYDIN (niteler 11, 12, 15, 16) Do.Dr. Buket ERKAL (nite 14) Do.Dr. Ali UZUNZ (nite 13)
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2002 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do. Ferruh UZTU Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. T. Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Televizyon Programlar Yneticisi Do.Dr. Feridun AKYREK Dil ve Yazm Danmanlar Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc Okt. Meral Akar Okt. Necip Hatipolu lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm. Blent Gezen Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. T. Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
3. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 255.000 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2004
indekiler
iii
indekiler
nsz .......................................................................................................... xii alma Yntemi ....................................................................................... xii Kullanm Klavuzu ...................................................................................... xiv
NTE 1
NTE 2
iv
indekiler
Herbert Spencer (1820-1903) ..................................................................... 28 Karl Marx ve Maddeci Gr (1818-1883) ................................................ 29 Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................... 29 Max Weber (1864-1920) ........................................................................... 30 SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................. 31 Fonksiyonalist Yaklam ............................................................................ 31 atma Yaklam ...................................................................................... 32 Etkileimcilik Yaklam .............................................................................. 33 SOSYOLOJ GELENENDE YEN YAKLAIMLAR: SOSYAL ALIVER KURAMI VE FEMNST KURAM ................................................................ 34 Sosyal Alveri Kuram .............................................................................. 34 Feminist Kuram .......................................................................................... 35 TRKYE'DE SOSYOLOJ .......................................................................... 37 zet ............................................................................................................. 38 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 39 Yaamn inden ......................................................................................... 40 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 40 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 40 Yant Anahtar ............................................................................................. 40
NTE 3
NTE 4
Kltr ...................................................................................... 57
GR ........................................................................................................... 59 KLTR NEDR? ........................................................................................ 59 KLTRN ZELLKLER ......................................................................... 60 KLTREL FARKLILIKLAR VE KLTREL BRLEME ............................. 60 DN VE KLTR ........................................................................................ 61
indekiler
KLTR OLUTURAN PARALAR NORM VE DEERLER ................... 62 NORM .......................................................................................................... 62 KLTRN KEND NDEK FARKLILIKLARI ........................................ 65 Popler kltr ve Fakirlik Kltr ............................................................ 66 deal Kltr ve Gerek Kltr ................................................................... 67 Yksek Kltr ve Yaygn Kltr ............................................................... 67 Alt Kltr ve Kart Kltr ......................................................................... 68 ETNOSENTRZM VE KLTREL RELATVZM ......................................... 69 zet ............................................................................................................. 71 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 72 Yaamn inden ......................................................................................... 73 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 73 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 73 Yant Anahtar ............................................................................................. 73
Toplumsallama ..................................................................... 75
GR ........................................................................................................... 77 TOPLUMSALLAMA NEDR? ...................................................................... 77 NSANIN DOASI VE ZOLASYONUN TOPLUMSALLAMADAK ETKLER ..................................................................................................... 78 KURUMLARDA YETM OCUKLAR VE TOPLUMSALLAMA ............. 80 TOPLUMSALLAMA LE LGL SOSYOLOJK KURAMLAR ..................... 81 Benlik Nedir? ............................................................................................... 81 C.H.Cooley ve Ayna Benlik ....................................................................... 82 George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol Alma ...................................... 83 TOPLUMSALLAMADA ETKL KURUMLAR ............................................. 84 Aile ve Toplumsallama ............................................................................. 84 Din Kurumu ................................................................................................ 86 Eitim .......................................................................................................... 86 Arkada Gruplar ........................................................................................ 87 Sportif Etkinlikler ........................................................................................ 88 Kitle letiim Aralar .................................................................................. 88 alma ortam ............................................................................................ 89 YETKN TOPLUMSALLAMASI ............................................................... 89 zet ............................................................................................................. 90 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 91 Yaamn inden ......................................................................................... 92 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 92 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 92 Yant Anahtar ............................................................................................. 92
NTE 5
NTE 6
vi
indekiler
KK GRUPLAR ...................................................................................... 101 Grubun Bykl ..................................................................................... 101 Kk Gruptaki Liderlik ............................................................................. 102 GRUP NORMLARI ....................................................................................... 103 zet ............................................................................................................. 105 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 106 Yaamn inden ......................................................................................... 107 Biraz Daha Dnelim ................................................................................107 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 107 Yant Anahtar ............................................................................................. 107
NTE 7
NTE 8
indekiler
vii
Snf ve Stat Sistemi .................................................................................. 133 TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI .............................................. 134 Marx ve atma Modeli ............................................................................ 135 Dahrendorf ve Marx .................................................................................. 136 Fonksiyonalist (Grevselci) Yaklam ....................................................... 137 Max Weber ve Toplumsal Tabakalama ................................................... 140 Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram ............................................................... 141 GLOBAL TABAKALAMA VE DNYANIN GELM SREC ........... 142 TOPLUMSAL HAREKETLLK ..................................................................... 144 TOPLUMSAL DEME .............................................................................. 144 TOPLUMSAL DEMENN TEMEL SAYILTILARI ................................... 146 Deime Doal Bir Olgudur ..................................................................... 147 Deime Kanlmazdr ............................................................................. 147 Deime Sreklidir ..................................................................................... 147 Deime Gereklidir .................................................................................... 148 Deime Benzerlik Gsterir ....................................................................... 148 TOPLUMSAL DEMEY YARATAN ETMENLER .................................... 148 evresel Etmenler ....................................................................................... 148 stila ............................................................................................................. 149 Kltrel Temas ............................................................................................ 149 Yaylma ........................................................................................................ 149 Kaynaklar ................................................................................................ 150 Keifler ve catlar ................................................................................ 150 Nfus Hareketleri ............................................................................... 150 Teknoloji ve Toplumsal Deime ............................................................. 150 TOPLUMSAL DEME VE MODERNLEME ........................................... 152 zet ............................................................................................................. 154 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 155 Yaamn inden ........................................................................................ 156 Biraz Daha Dnelim .............................................................................. 156 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ........................................................ 156 Yant Anahtar ............................................................................................ 156
NTE 9
viii
indekiler
Mlakat ........................................................................................................ 168 Vak'a ncelemesi ......................................................................................... 169 Deneysel Aratrmalar ................................................................................ 169 Korelatif Aratrmalar .................................................................................. 171 zet ............................................................................................................. 172 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 173 Yaamn inden ........................................................................................ 174 Biraz Daha Dnelim .............................................................................. 174 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ........................................................ 174 Yant Anahtar ............................................................................................ 174
NTE 10
NTE 11
indekiler
ix
GDLERN SINIFLANDIRILMASI ............................................................ 201 Birincil Gdler .......................................................................................... 201 Sosyal Gdler ............................................................................................ 203 GDLERN HYERARS ........................................................................ 204 DUYGULAR ................................................................................................ 204 Duygularn Fizyolojik Temeli ..................................................................... 205 Sinir Sistemi ve Duygular ........................................................................... 205 Duygularn fadesi ...................................................................................... 206 DUYGUSAL YAANTILAR .......................................................................... 207 DUYGULAR VE PSKOSOMATK BOZUKLUKLAR .................................. 209 zet ............................................................................................................. 210 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 211 Yaamn inden ........................................................................................ 212 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 212 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 212 Yant Anahtar ............................................................................................. 212
NTE 12
NTE 13
indekiler
zet ............................................................................................................ 235 Kendimizi Snayalm ................................................................................... 236 Yaamn inden ........................................................................................ 237 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 237 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 237 Yant Anahtar ............................................................................................. 237
NTE 14
NTE 15
indekiler
xi
Benimsemi Grnme ............................................................................... 264 NSANLAR NN UYMA DAVRANII GSTERRLER? ........................... 265 UYMA DAVRANIINI BELRLEYEN ETKENLER ....................................... 266 UYMA DAVRANIININ TOPLUMSAL BR LEV VAR MIDIR? .............. 267 AZINLIK ETKS ......................................................................................... 267 KABUL ETME ............................................................................................. 268 TAAT .......................................................................................................... 269 Milgram'n taat Deneyi ............................................................................. 270 nsanlar Otoriteye Niin taat Eder? ......................................................... 271 GRUBUN BREYN DAVRANILARI ZERNDEK ETKS ..................... 272 zet ............................................................................................................ 275 Kendimizi Snayalm .................................................................................. 276 Yaamn inden ........................................................................................ 277 Biraz Daha Dnelim ............................................................................... 277 Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar ......................................................... 277 Yant Anahtar ............................................................................................. 277
NTE 16
xii
nsz
nsz
Davran Bilimlerine Giri dersi Akretim Fakltesi rencilerinin eitimlerinin ilk yllarnda karlatklar derslerden birisidir. Bu dersin elinizdeki kitab da sosyoloji, psikoloji ve sosyal psikoloji ierikli nitelerden olumaktadr. Kitabn ilk sekiz nitesi sosyolojinin temel konu ve kavramlarn ele alrken, dokuz ve ondrdnc niteler genel psikolojiyi, onbe ve onaltnc niteler ise sosyal psikoloji konularn iermektedir. Davran Bilimleri kitab, rencilere hem iinde yaadklar toplumu hem de kendilerini daha iyi tanma amacyla hazrlanmtr. Sosyolojiye ilikin niteler, yaadmz toplumun davranlarmz zerindeki etkilerine ilikin bilgilerimizi gelitirmeyi hedeflemektedir. Genel psikoloji ve sosyal psikolojiye ilikin nite ieriklerinde ise bireyin, yetenekleri, zellikleri, renme becerileri, tutumlar ve geliimine dair temel kavram ve konular incelenmitir. Bu kitap ve ders kapsamnda karlaacanz kavramlar, edineceiniz bilgi, kendinizi, evrenizi daha farkl bir gzle grmenizi, yorumlamanz salayacak bir derinlie sahiptir. Kitap ve televizyon programlar sz edilen tm konular daha iyi anlayabilmeniz amacyla tasarlanmtr. Bu konuda sizlere den kimi grevler de bulunmaktadr. zellikle kitap iinde sra sizde, yaamn iinden ve biraz daha dnelim balklar altnda yer alan uygulama ve tartma sorularn olabildiince cevaplandrmaya aln. Davran Bilimleri, insan ve toplumu dolaysyla hayatmz dorudan ilgilendiren bir ok sorun ve olayla yakndan ilgilidir. Bu nedenle ders kapsamnda rendiiniz kimi kavramlar gndelik hayatnzdaki olaylarla ilikilendirererek, yaknlarnzla tartmaya paylamaya zen gsterin. Baar dileklerimle.
alma Yntemi
xiii
alma Yntemi
Bu kitap uzaktan retim ilkelerine gre tasarlanm bir kitap olarak okuyucularnn etkin ve katlmc bir retim sreci iinde olmalar son derece nem kazanmaktadr. Kitapta yer alan konu ve kavramlar televizyon programlaryla desteklenmektedir. TV programlarn izlemeden nce nitelerin nceden allm olmas konu ve kavramlarn anlalmasn kolaylatracaktr. niteler arasnda birbirini tamamlayan ve aan konularla karlaacaksnz. Dikkat ikonu ile birlikte yer alan ve sizleri daha nceki blmlere ynlendiren uyarlar bu btnl salamak iin dnlmtr. Bunun yan sra Sra Sizde bal altndaki uyarlara da zen gstererek, buralarda yer alan tartma sorularn evrenizle paylan. Bylece konular daha iyi anlalacak ve pekiecektir. Davran Bilimleri, insan yaadmz evreyle ilikileri, zcesi kendimizi ve hayat konu alr. Bu nedenle nite banda yer alan rnek Olay ve nite sonundaki Yaamn inden blmlerini kuramsal bilgilerin hayata yansmalar olarak deerlendirin. Yeni ve farkl rnekleri sizler de gelitirmeye aln. Baarlarnzn salkla ve mutlulukla srmesi dileiyle.
xiv
Kullanm Klavuzu
endi kendine renme ilkelerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilevlerini renmek iin hazrlanan Kullanm Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara hazrlanmanzda sizlere yarar salayacaktr.
Amalarmz: Amalarmz blm nite sonunda kazanacanz bilgi ve becerileri ifade etmektedir.
rnek Olay: Konulara giri nitelii tayan ve nite iindeki kavramlar gncel yaammzla ilikilendiren okuma paralardr.
Yana kma: nite iinde yeralan nemli bir bilgi, ayn ya da farkl szcklerle ksa bir mesaj olarak sayfa kenarndaki bolukta belirtilir.
Dikkat: Unutmamanz gereken bir konuyu, ek bilgiyi, uyary ya da ynlendirmeyi belirtmek iin kullanlr.
Sra Sizde: Herhangi bir balk altnda yaplan aklamalarn bitiminde ya da arasnda sizlerin aklanan konuyu kavrayp kavramadnz lmenize yardmc olmak iin sorulan sorulardr.
Kullanm Klavuzu
xv
Kendimizi Snayalm: Her nitenin sonunda ilenen konularla ilgili oktan semeli sorular yer alr. Bu sorular size snavlarda sorulacak soru biimine ynelik rnekler verir ve ilenen konuyu renip renmediinizi kendi kendinize lmenize yardmc olur.
zet: nitede ayrntl olarak ilenen konularn ksa aklamalarn ierir. O niteye ilikin bir gr kazanmanz salar. Ama sorularnn ilgili olduklar konular gstermek iin aklamalarn banda ama sorusu yer alr.
Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isteyenlere yararlanabilecekleri dier kaynaklar gsterir.
Yaamn inden: nite iinde yeralan konu ve kavramlara ilikin gncel yaammzdan rnekler. Kavramlar yaamla uygulamayla ilikilendirme amac tar.
Biraz Daha Dnelim: nite amalarna ilikin konu ve kavramlar renip renmediinizi lmeye yardmc olur.
Yant Anahtar: "Kendimizi Snayalm" blmlerindeki sorularn yantlar nite sonunda yer alr.
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; bir disiplin olan sosyolojiyi tanmlayacak, toplumsal yaamdaki yerini tartabilecek; temel ilgi odan, grup ilikilerindeki nemini ve amacn aklayacak, sosyolojinin alt dallarn tanmlayacak, sosyolojinin kulland yntem ve bilimsel aratrmada takip edilmesi gerekli aamalar rneklerle tartabileceksiniz.
On be yandayken Willie Basket, iki kiiyi New York ehrinin metrosunda ldrerek hkm giyer ve hapishaneye gnderilir. Birka yl sonra ya kk olduu iin serbest braklr. Ancak, ksa bir sre sonra kundaklk suundan tekrar hapse dner. 1984 ylna kadar hapishanede kalan Willie, bu sre iersinde kald kouu yedi kere atee verir, sekiz kere gardiyanlara saldrr ve birok kez kamaya teebbs eder. 1987 ylnda bir gazeteciyle yapt bir grme srasnda, kendini getiren gardiyan baklayarak ar yaralar. Gazeteci olay ok sama olarak niteler. nk, Willie hibir amac olmadan hi tanmad gardiyan bo yere baklamtr. Willie konumasnda, iinde bulunduu toplumsal sistemi komik bulduunu ve kendisine hibir yarar olmadn syler. Sadece yaratlan canavarla mcadele ettiini belirtir. Acaba Willie Basket nasl bir evrede yetimitir? ahitlerin ifadesine gre Willie'nin annesi ok sevecen ancak pasif bir kadnd. Willie annesine ne zaman babasn sorsa onun da kendisi gibi kt bir insan olduu cevabn almt. Willie'nin hibir zaman babasn tanma ans olmad. Annesi onu dokuz yandayken islahevine gnderdi. Okul yaamnda retmenleri, Willie'yi bir trl kontrol edemediler. Willie bir hastaneye gzlem iin gnderildi. Psikolojik testler, Willie'nin vaktinden nce gelimi scakkanl ve bakalarn anlayabilen bir kii olduunu gsterdi. Bu nedenle kendisinin kuvvetli bir destee ve ynlendirmeye ihtiyac olduu ortaya kt. Bunu yapabilecek kiinin yaratc bir potansiyele ve yksek bir entellektellik dzeyine sahip olmas gerekiyordu. Ancak, hakim, psikoloji merkezinden yaplan bu tavsiyeleri dinlemiyerek, Willie'yi, sulu ocuklarn bulunduu bir islahaneye gnderdi. Willie ile 12 yandan beri birlikte olan ve ona yardm etmeye alan sosyal hizmet uzman Silvia Honig, bu yllarn Willie zerinde ok nemli etkileri olduunu dnmektedir. nk, Willie hibir zaman disipline olmamt, snftan kam, hatta ehire kzlarla ve okulun retmenleriyle gidip sarho oluncaya kadar iki imesine izin verilmiti. Willie bydke daha saldrgan, otorite dinlemeyen biri olmu, bir ocuun gzne sopayla vurarak onu sakat brakm, bir ocua dutayken cinsel saldrda bulunmu, hatta kamyon alarak sosyal hizmet uzmann ziyarete gitmitir. Buna ramen 1977'de henz ya on drt iken islahaneden braklm ve brakldktan sonra bir yl iinde birok su ilemitir. Bunlarn iinde metroda iledii cinayet de vardr. Willie gelecekten ne beklemektedir? Sonu ne olacaktr? Son cinayetinden sonra Willie hapishanede izole edilmi olarak, tek bana yaamaktadr. Hatta en yakn dostu olan sosyal hizmet uzman bile artk onu ziyaret etmeyi brakmtr. Canavar olan bir dnyada Willie gn getike daha ok canavarlamaktadr. Silvia Honig, Willie'nin ok ksa bir sre iinde ya kendini ya da bir bakasn ldreceine inanmaktadr. Willie ise sosyal hizmet uzmanna "kendisini ldrecek olurlarsa, ancak huzur bulabileceini sylemitir."
GR
rnek olaymzdaki durum acaba sizi nasl etkiledi? Willie hakknda neler dndnz? Belki de iledii sulardan tr ona kzp lanetlediniz. En iyi zmn onu asmak olduunu dndnz. te yandan yaplan testler sonucunda olumlu zelliklere sahip olmasna karn, yaad ortamn ve ald eitim sisteminin bireyi nasl azl bir sulu haline getirdiine ahit oldunuz. Yani toplumsal adan bozuk bir ynetimin, nasl tahrip edici bir gce sahip olduunu grdnz. Belki de sadece ardnz ve aklnz kart. Eer aklnz kartysa, sakn kendinizi kt hissetmeyin. te toplumbilimciler yaamlarn toplumsal olaylara ve konulara adayp, bu olaylarn sosyolojik analizleriyle uramaktadrlar. Willie Basket'in hikayesi, insanlarn yaadklar toplumsal evreden veya dnyadan nasl etkilendiklerini anlatan bir rnek olaydr. te sosyoloji veya toplumbilim, insanlarn grup ii davranlarnn bilimsel almasn yapan ve bireylerin belirli davranlarda bulunmasn etkileyen toplumsal gleri inceleyen bir bilim daldr. Sosyoloji dier deyimiyle toplumbilim sosyal bilimlerden birisidir. Ancak, dier sosyal bilimlerden konusu ve ilgi alan ile farkllk gsterir. Sosyolojiyi birok biimde tanmlamak mmkndr. rnein, "insan ilikilerini inceleyen bilimsel bir disiplin" ya da "insan toplumlarnn ve bireylerin sosyal davranlarnn bilimsel olarak incelenmesi" gibi tanmlanabilir. Grld gibi bu tanmlarda sosyoloji, toplum iindeki insan ilikileri ve etkileimleriyle ilgili bir disiplin olarak ortaya kmaktadr. Sosyologlar; birbirinden izole olarak yaayan kiilerle deil, aksine birbirlerini etkileyen, iletiim kuran, dier bir deyimle bir sosyal ortam iinde bulunan insan gruplaryla ilgili olarak alrlar. nsanolu bir toplumsal evre iinde dier insanlarla iliki kurarak yaamn srdrr. Yani bizim dmzda olan ancak bizi kontrol eden milyonlarca iliki iinde yaamaktayz. Hepimiz bir aile ortamnda doup anne ve babamzla, kardelerimizle eitli biimlerde iliki kurarak yaadmz toplumsal evreyi renir ve ona uygun biimde hareket ederiz. oumuz eitli okullara gidip eitim grr, ders alr, not tutar, snavlara girerek, belirli otoritelere itaat etmeyi reniriz. Bu ekilde kiiliimizin, grg ve bilgimizin gelimesine yardmc oluruz. Bu ortamlar ierisinde gerekte ilikide bulunduumuz insanlarn says ok deildir. Bunlar arasnda, arkadalarmz, hocalarmz, zaman zaman da idarecilerimiz yer almaktadr. Ancak hepimiz, bizim dmzda olan ve bu snrl iletiimin dnda gerekleen daha birok sistemli ilikinin varlndan haberliyizdir. Bu ynyle yaam, insanlarn eitli roller alarak katld, bir oyuna benzemektedir.
Sosyoloji bir btn ierisinde insanlarn btn ilikilerini inceleyen, bu ilikilerin nasl yaratlp korunduunu ve deitiini analiz eden sosyal bir bilimdir.
ridir. Sosyoloji hibir zaman bireyi tek bana ele alp inceleyen, onun sorunlarn zmeye alan bir disiplin deildir.
Toplumbilim (sosyoloji) her zaman bireyin iinde yaad grubu ve grup davranlarn inceler. nk, insanolu yaam boyu eitli gruplara ye olarak hayatn devam ettirir. Bu gruplardan bazlar aile gibi kk, bazlar ise ehir gibi byktrler. Bu gruplar ve bireyler birbirlerini etkileyerek yaamlarn srdrr, eitli beklentiler ve sorumluluklar gelitirirler. te btn bu gruplar, toplumsal kurallar ve gler sosyolojinin ilgi alandrlar. Tarih boyunca atalarmz, insann evresinde yer alan toplumsal olaylarla ilgilenmi, onlarn nedenlerini, nasl olutuklarn anlamaya almtr. Neden insanlar yaamlar boyunca aile kurmular ve neden bir tanrya inanmlardr? Niye bir grubun yaam biimi bir dierinden farkldr? Neden baz insanlar toplumsal kurallara itaat edip uyarken bazlar uymaz? Niye baz insanlar fakir bazlar zengindir? Niin hi istenmedii halde savalar olmaktadr? nsanlar savamaya iten faktrler nelerdir? Toplumu bir arada tutan ey nedir? Neden toplumlar zamanla deimektedirler? Gemiten, gnmze dein birok insan bu sorulara cevap vermeye alm ve aklamalar getirmilerdir. Ancak bu cevaplarn ou sezgisel, nyargl, speklatif, inanlara ve doast glere dayalyd. Dier bir deyimle bilimsel deildi. Geen an sonlarnda yeni bir yntem, insan toplumlarn ve toplumsal davranlarn incelemede kullanlmaya baland. Bu yntemin ad bilimsel yntem idi ve bilimsel yntemin yukardaki sorulara verdii cevaplar, gereklere ve sistematik aratrmalara dayalyd. te toplumsal olaylar bu yeni yntemle aratrma biimi sosyolojinin gelimesinde ve ortaya knda byk bir rol oynad. Bu dal, insan toplumlarn ve toplumsal davranlarn bilimsel olarak inceleyen bir disiplin olarak tanmland.
Sosyologlar daha bilimin balang yllarndan balayarak, kendilerini insan trnn rencileri olarak adlandrdlar. Gerekte insan davran kesin olarak bir bilim dalnn (disiplinin) tekeli altnda deildir. Yani insan davranlarn tek bir disiplin incelemez. Farkl disiplinler, insan davranlarnn farkl ynlerini ele alr ve inceler. O halde doal olarak akla u soru geliyor: Sosyoloji insann hangi ynn ele alr ve inceler, sosyolojinin bak as ve yaklam nedir? imdiye kadar anlatlanlarla birlikte sosyolojinin temel ilgi odan nasl tanmlayabiliriz? inde yaadmz dnya, her bireyin evresindeki gerekleri ayn biimde grd ve yorumlad bir yer deildir. rnein, herhangi bir ev birok insan iin farkl anlam ve eerler tayabilir. Bir mimar, komisyoncu, hrsz ya da artistin bu eve bak alar farkldr. Komisyoncu evin ka para edeceini, hrsz eve nasl girebileceini, mimar ise yap biimini ele alarak bu eve bakar. Tpk bunun gibi sosyologlar da ilgi alan olan konulara farkl bir gz ve dnce ile bakarlar. Onlarn bak as bir airin, avukatn, politikacnnkinden doal olarak farkldr. nsann dnya grn kendi deneyim ve tecrbeleri olutururken, sosyoloji bize yeni bir bak as ve dnya gr sunmaktadr. Bu sunulan dnyann iinde; zenginler ve fakirler, politikaclar, doktorlar, uyuturucu madde bamllar, sulular ve daha biroklar yer almaktadr. Bu insanlarn farkl bak alar, farkl yaam tecrbeleri ve gerekleri farkl bir biimde alglaylar szkonusudur. te sosyoloji bu noktada bizim, bu insanlarn da dnyalarn grmemize, anlamamza, kendimizden farkl olan tutum ve davranlarn kavramamza yardmc olur. nsan, yaamn bir toplum ierisinde geirir. inde yaadmz bu toplum, biz domadan vard, biz ldkten sonra da varln srdrecektir. Hepimiz toplumda bir grubun yesi olarak dnyaya gelir, kiiliimizi, mit ve korkularmz, mutluluumuzu bu gruplarla srdrdmz ilikiler sonunda kazanrz. Bu adan sosyolojinin temel gr olarak "insan davranlarnn, bireyin iinde yaad, yesi olduu grup tarafndan etkilendii ve bu grup iindeki etkileimlerle ekillendii" kabul edilmektedir. Sosyolojik bak as insanlarn iinde bulunduklar toplumsal ierik ile dorudan ilikilidir. Bu nedenle sosyologlar, bu toplumsal evrenin veya ieriin bireylerin yaantlarn nasl etkilediini analiz ederler. Dier bir deyimle, sosyolojik bak asnn temelinde insanlarn iinde bulunduklar toplumlardan nasl etkilendii yer alr. nsanlarn baz eyleri neden veya niin yaptklarna baktmzda, sosyologlar, bu bireylerin o toplum iinde nerede bulunduklarna bakarlar. Yani birey o toplum iinde nerede yer alyor, yapt i nedir, geliri ne kadardr, eitim dzeyi nedir, ya veya cinsiyeti nedir? te bu noktalar gz nne aldmzda bireyin o toplum iinde nerede olduunu anlarz. Bizler yetiirken iinde bulunduumuz gruplarla kurduumuz zdeimler sonucu fikirlerimiz, deerlerimiz, dnya grmz bunlardan etkilenerek farkllar veya benzerlik tar. Dier bir deyimle yaantmz dier insanlarla kurmu olduumuz ilikilerdir. Tokalamaktan cinayete btn sosyal davranlarmz ve ekonomiden aileye btn toplumsal kurumlar, sosyal etkileimin bir sonucu veya rndrler. Btn bu anlatlar sonucunda, gruplarn sosyologlar iin temel alma alan olduu kolaylkla anlalmaktadr. Bu gruplar yani sosyologlarn (toplumbilimcilerin) zerinde odaklatklar gruplar, bir mzik grubunda olduu gibi kk, etnik bir topluluk ya da bir kent
SIRA SZDE
Sosyolojinin temel gr insan davranlarnn, bireyin iinde yaad, yesi olduu grup tarafndan etkilendii ve bu grup iindeki etkileimlerle ekillendiidir.
gibi byk, ya da milyonlarca insan barndran endstriyel toplumlar gibi ok byk gruplar olabilir. Bu nedenle sosyoloji; aile, din gruplar, sapkn grup davranlar, rgtler, niversiteler, topluluk ve toplumlar inceler. Dolaysyla sosyoloji insann hibir zaman bulunduu yerde tek bana olmad, daima bir grup ierisinde yer ald dncesinden hareket eder. Sosyologlar toplum, toplumsal kurumlar ve insan ilikileri zerinde alan bilim adamlardr. Onlarn altklar konular genelde bizim iin yabanc deildir. Sosyologlar sradan, ok basit gibi grnen olaylar ele alarak incelerler ve herkesin kabul edebilecei toplumsal gerekleri ortaya koymaya alrlar. Sosyologlarn ele ald sorunlar ok zor gibi grnebilir; ama aklandklarnda ise ok basitmi gibi grnrler. Sosyologlar olaylar arasndaki deimez ilikileri gsterme, kanunlara varma abas iindedirler. Btn bu sz edilenler her bilim dalnda olduu gibi sosyolojide de bilimsel bilgi birikimi teori (kuram) ve kanunlarla geliecek ve amacna ulaacaktr.
SIRA SZDE
Daha nce tantnz bilim dallarn da dnerek sosyolojini temel amacn tanmlamaya alnz.
Dier sosyal bilimler gibi sosyoloji de dier doa bilimlerine kyasla daha az gelimi bir disiplindir. Bunun da iki nedeni vardr. Birincisi, bilimsel yntemin sosyolojide uygulan tarihinin yeni oluudur. kincisi ise sosyolojinin konusu olan insan davranlarna ilikin konularda, almann ortaya kard glklerdir. Gerekten de doa bilimlerinde molekller ve maddelerle aratrma yapmak son derece doal ve kolayken, insan zerinde aratrma yapmak kolay deildir. Aratrma yapldn hisseden insan, eitli nedenlerle doal davranlarn deitirir ve aratrmacy yanltr. nsan davranlar karmak birok nedene dayaldr. Bu davranlar bir tek faktrle aklamak ok zor hatta imkanszdr. Ancak bu olgu, sosyolojinin biyokimya veya fizie kyasla daha az bilimsel olduunu gstermez. Sadece sosyolojinin genelleme ve aklamalar yapmada daha zorlandn gsterir. Bu nedenle sosyologlarn kullandklar kavramlar ve aklamalar her zaman kolay anlalr dilden deildir. Hatta onlarn kendilerine zg bir dilleri olduundan sz edilir. Sosyal bilimler ve doa bilimlerini eitli alardan karlatrnz.
SIRA SZDE
Bilgi Sosyolojisi
Bilgi Sosyolojisi Ekonomi Sosyolojisi Sanayi Sosyolojisi Kent Sosyolojisi Ky (Krsal) Sosyolojisi Din Sosyolojisi Hukuk (Tze) Sosyolojisi Siyaset Sosyolojisi Eitim Sosyolojisi Uygulamal Sosyoloji
Bilgi sosyolojisinin temel konusu uygarlk, kltr, toplum, snf ve grup tiplerine gre ncelikli bilgi trlerinin ve biimlerinin aratrlmasdr. Bilgi sosyolojisi ayrca, deiik toplum yaplarna gre, bilginin ve bilgiyi oluturan ve yayan kiinin rolleri, bilginin yaylmas ve biimlerinin toplumsal anlam, bilgi trleri gibi konularla ilgilenir.
Ekonomi Sosyolojisi
Ekonomi dalndaki bilgilerden de faydalanarak; teknoloji, gelir dalm, tketim ve farkllamas, i blm, ulusal dzeyde karar mekanizmalar ve yaps gibi konularla ilgilenir.
Sanayi Sosyolojisi
alma ya da i sosyolojisi olarak da nitelenen sanayi sosyolojisi; rgt sosyolojisi, psikoloji, sosyal psikoloji, i idaresi, ekonomi gibi birok sosyal bilimin ve bu bilimlerin zel dallarndan bir ounun eitli dzeylerde kurduklar ilikileri kapsamakta ve toplumsal gerein bir btnl asndan, bunlar toplumun yapsna greli olarak bir sentez haline getirmeye almaktadr. Bir sanayi sistemini konu olarak inceleyen sanayi sosyolojisi; i yerinin yaps, gvenlii, sendikalama hareketleri, verimlilik, ii-iveren ilikileri, sanayi ve toplum ilikileri gibi konular inceler. Son zamanlarda sanayi sosyolojisi ile ilgili almalarn bo zamanlarn deerlendirilmesi konusuna giderek daha fazla yer ayrd da grlmektedir.
Kent Sosyolojisi
Kent Sosyolojisi kentlerin oluumu, konutlar, kent yaamnn insan ve toplum zerine etkileri, kentsel yaam, kentsel yaamn dourduu sorunlar, kentlerin yerleim dzeni, yeni kentlerin kuruluu ve gelimesi, kentsel imajlarn gruplara gre deiimi gibi eitli konular inceleyen bir zel sosyoloji daldr.
Ky (Krsal) Sosyolojisi
Sosyolojinin bir dier alt dal olan Ky Sosyolojisi ile tarm kesiminin sorunlar, toplumsal deime (krsal alanda), teknolojik deimenin yaratt sorunlar, deer sistemlerindeki deimeler, kasaba-ky-ehir ilikileri, kyde liderlik sorunu, kyn genel ynetim sorunlar gibi konularla ilgilenmektedir.
Din Sosyolojisi
lk din sosyolojisi almalar gnmz azgelimi toplumlardaki dinlerin ya da gemiteki toplumlarn dinlerinin incelenmesine ynelik olmutur. Din sosyolojisi, bugn daha ok din ve dinsel pratikler ile dier toplumsal etken ve kurumlar arasndaki karlkl ilikileri incelemeye ynelmi bulunmaktadr. Dinin toplumdaki yeri ve dier toplumsal kuram ve oluumlar zerindeki etkileri, teknolojik,ekonomik ve toplumsal deimenin dinsel pratikleri belirleme biimleri, sanayileme ve kentleme ile dinsel pratikler arasndaki ilikiler, dinsel otoritenin toplumsal rol ve gc kltr ve uygarlklarn dinsel temelleri, din sosyolojisinin ele ald konular arasndadr.
Siyaset Sosyolojisi
Siyaset bilimi, tarihinde iki adan tanmlanmtr. Bir tanma gre siyaset bilimi devleti, onun kurulu ve ileyiini inceler. Bu geleneksel anlaytr. Yeni bir anlaya gre ise siyaset bilimi, erk (iktidar) olaylarn, baka bir deyile ynetme ve ynetilme olayn bunun kurumsallama srecini inceler. Bu ikinci yaklam siyasal bilimin toplumbilimsel bak asndan ve toplumbilimin verilerinden etkilenerek, insanlarn siyasal davranlarna etkide bulunan btn toplumsal etkenleri de incelemeye balamasnn bir sonucu olmutur. Bu adan siyaset sosyolojisinin en belirgin amalarndan biri, toplumlarn yaplaryla siyasal rejimleri arasndaki ilikileri inceleyerek, bir siyasal rejim tipolojisine ulamaktadr. Bu bakmndan siyasal parti tiplerinin, parti fonksiyonlarnn ve parti sistemlerinin incelenmesi, siyaset sosyolojisinin nem verdii konulardan biridir. Bu gruplarn, ekonomik ve toplumsal kkenleri, tipleri (mesleki, ideolojik, bilimsel) siyasal otorite zerindeki etki yollar ve biimleri nemli aratrma konularn kapsar. Bir baka aratrma alan da, siyasal katlma ve seimleri kapsamaktadr. Bireylerin genel siyasal davranlar, siyasal rgtler iersindeki etkinlikleri bu disiplinin bir baka ura alandr.
Eitim Sosyolojisi
Eitim sosyolojisi bir yandan sosyo-ekonomik kalknmada eitimin, zellikle de teknik eitimin oynad rol ve lkenin nfus yapsnn zelliklerine uygun bir eitim planlamasna duyulan ihtiya konularyla ilgilenmektedir. Dier yandan da eitim sosyolojisi, aa yukar btn lkelerin anayasa ve yasalarnda belirtilen, sosyal adalet, eitimde frsat eitlii ve blgeler aras dengesizliklerin giderilmesi gibi an zorunlu kld temel toplumsal ilkeleri belirlemeye alr. Bu ekilde
10
eitim sosyolojisi, belirgin bir toplumsal yap iindeki eitim sorunlarna ilikin aratrmalar yapan bir disiplindir. Doal olarak her kltrn eitim sorunu deiiktir. Toplumun kltrne uygun bir eitim politikasnn belirlenmesi de eitim sosyolojisinin ilgi alannn temelini oluturmaktadr.
Sosyolojinin modern ada geirdii aamay gzden geirerek; bu deiimlerde sosyoloji biliminde deien grlerin neler olduunu tartnz.
Sosyoloji de doa bilimleri gibi kanunlara ulama abasndadr. Bu nedenle aratrma yapar ve bilgi toplar. Acaba bu aratrmalar nasl yaplr, burada bunu aklamaya alacaz. nsan davranlarn ilgilendiren hemen her alanda aratrma yaplabilir. rnein, makro sosyolojide oy verme davranlarndan, rksal ilikilere, mikro sosyolojide ise insanlarn sokaktaki etkileimlerinden, insanlarn evleri-
11
ni nasl dekore ettiklerine kadar aratrma yaplmas olasdr. Ancak bunun bir yntem iinde yaplmas szkonusudur. imdi nce yntem nedir, sorusundan balayarak konuya girelim. Gnlk hayatmzda ok karlatmz bir szck olan yntem, "belirli bir amaca ulamada kullanlan yollarn tm" eklinde tanmlanmaktadr. Bilimsel bilgiye ulamak iin giriilen her trl yntemli aba, bir bilimsel aratrmadr. Bilimsel yntem gerei renmek ve toplumsal gelime yasalarna ulamak amacyla, sistematik bilgi edinme yolu olarak tanmlanr. Sosyolojide aratrmann ok nemli bir yeri vardr. Bu bilim alannda aratrmalar sayesinde bilgiye ulalr. Aratrma esas hareket kaynamz oluturur. Sosyolojik aratrmalar genelde belirli bir sahada yaplr, belirli bir snf ierisinde yaplmaz. Yani geni bir alan kapsar. Ancak saha aratrmalaryla, sosyologlar ilgilendikleri konular arasndaki neden sonu ilikilerini grebilir ve kavrayabilirler. Bilim birbiriyle ilgili iki almay kapsar. Teori (Bilgiyi biriktirmek) Yntemdir (Veri toplamak). kisi de bilim asndan bir zorunluluktur ve birbirine baldr. Bizler kuramlar aa kavuturmak iin bilgi toplarz. Elde edeceimiz bilgiler ise yeni kuramlarn ortaya kmasna yardmc olur. Gerekler kuramsal bir aklama olmadan bilim adam iin bir anlam tamazlar. Ancak bir aklama ile bilimsel bir ereve ierisinde olaylar bir anlam tar. Ayn ekilde ispatlanmam gerekler de, snrl kullanm alan olan speklasyonlardan baka bir ey deildir. nk, onlarn doru olup olmad henz kantlanmamtr. Bu nedenle kuram ve aratrma bir dairenin iki tamamlayc yarlar gibidirler. Tabii ki teorilere ulamak iin bilimsel yntemle yaplm aratrmalara ihtiya vardr. Yntemli bir aba sonucu toplanan bilgilerle kuramlar ispatlamak ya da yanlln gstermek mmkn olur. Bu abalar sonucunda sosyolojik bilgiye, bilimsel yntemle de bilgi biriktirme abalar sonucunda kuramlara ulalr. Bu bilgiler de yeni kuramlarn ortaya kmasna yardmc olur. Kuram, bilgi edinme srecinin herhangi bir aamasnda ortaya atlan, bilimsel yntemle saptanm bilgilerden oluan, i tutarll olan bir aklama biimidir. Kuramlar eitli olaylar arasndaki ilikileri gstermeye ve balar kurmaya alr. Kuramlar olaylar arasndaki "niin" sorusunun akla kavumasna yardmc olurlar. imdi de kuram oluturan elerin neler olduunu grelim: Kuram temel eden oluur: nerme, Kavram, Tanmlar. Kuramlar, tanmlara dayal kavram, kavramlara dayal nermelerden meydana gelir. Bilimsel bilgi retmede kullanlan kavramlarn, ak ve seik bir tanmnn yaplmas gerekir. Kavramlar, toplumsal olay ve olgularda karlalan ortak bir nitelii ifade eder. Her bilim, vard sonular anlatmak iin kendine zg kavramlar gelitirir. Bu kavramlar o bilim dalnda alanlar iin zel bir anlam ifade eder. rnein, Toplumsal Dayanma, Toplumsal Gerek, Ayna Benlik gibi... Kuramn formle edilmesinde kavramlar ve olaylar arasndaki ilikileri ortaya koyan cmlelere nerme denilir. nermeler doru ya da yanl bir yarg ifade eder. Bylece tanmlardan kavramlara, kavramlardan nermelere, nermelerden de kuramlara ulalr. Bu ilikiyi ksaca Tanm, Kavram-nerme-Kuram eklinde gsterebiliriz.
Bilimsel yntem gerei renmek ve toplumsal gelime yasalarna ulamak amacyla, sistematik bilgi edinme yoludur.
Kuram, bilgi edinme srecinin herhangi bir aamasnda ortaya atlan, bilimsel yntemle saptanm bilgilerden oluur.
12
SIRA SZDE
Nesnellik (objektiflik)
Bir aratrmada aratrmacnn kiisel inanlar, karlar, alkanlklar, beklentileri yer almamaldr. Bulgular olduu gibi yer almaldr. Buna bilim ahlak da denilir. Aratrmada, aratrmaclar, bulgulara kadar olan ksmda kendi dncelerini, beklentilerini, ie kartrmamaldr. Aratrmaclar bilgilerini geici olarak unutmu ya da bilmiyormu gibi hareket ederek aratrmaya balamaldrlar. Bulgularn yorumunda, deerlendirilmesinde de aratrmac kendi amalarn, alkanlklarn, inanlarn olduu gibi akladktan sonra, deerlendirme yapmaldr. Bylece aratrma sonular herkes tarafndan, olduu gibi izlenebilir, anlalabilir.
Doruluk ve Tekrar
Her aratrma en doruyu bulmak amacyla gerekletirilir. Bilimde doruluk, bilim adamnn mutlak gerei gstermesi deil, ona mmkn olduu kadar yaklamas ve sylediini, en anlalr ve en doru ekilde sylemeye almasdr. Her olay incelendii yer ve zamann somut koullar iinde, doru bir biimde tanmlanmaldr. Bylece bir aratrmann bulgular, dier aratrmaclar tarafndan da aynen ve ksmen tekrarlanabilir olmaldr. Ayn konuda, ayn rneklem zerinde, ayn tekniklerle, belli bir zaman sresi iinde, benzer bulgular elde edilmelidir. Bu, gvenilirlik olarak da adlandrlmaktadr.
Basitlik ve Aklk
Bilimsel bir aratrma dier aratrmalarda rapor edilmi bulgularn kontrol edilmesine, genellemelerin kabul ya da reddedilmesine dayanr ve bunlardan geni lde yararlanlr. Bu nedenle aratrmada basitlik ve aklk esas olmaldr. Bu szlerden karmak kuramlarn geersiz olduu anlalmamaldr. Ancak aratrmaclar daha kolay, daha ksa ve ak yolu seerek daha ok yarar salayabilir. Basitlik ve aklk temelinde, kavramlarn aklanm olmas, kullanlan kavramlarn dier kavramlardan farkl olan ynlerinin ortaya konulmas gerekir.
Snrllk
Bir aratrma, inceledii konuyu dierlerinden ayran zellikleri belirterek snr izmelidir. Bylece konularn karkl nlenmi olur. Aratrc belirli bir ilgi oda zerinde younlaarak aratrmasn srdrr. Gereksiz konular aratrma srecinin hem uzamasna hem de ilgi odann dalmasna neden olabilir. Bu nedenle her aratrma snrl bir alanda yaplmaldr.
13
Bilimsel bir aratrmann objektif olmasnn neden gerektiini ve nasl salanabileceini tartnz.
SIRA SZDE
14
Hipotez, olaylar arasnda iliki kurmak ve olaylar bir nedene balamak amacyla tasarlanan bir nermedir.
SIRA SZDE
15
imdi tekrar "Susam Soka" adl rneimize dnerek birer hipotez gelitirelim. rnein "Susam Soka" adl program dzenli olarak seyreden ocuklarn okula hazrlk konusunda daha baarl olacan, daha az seyreden ya da hi seyretmeyenlerin ise daha az ya da hi baar gstermeyeceklerini nerebiliriz. imdi dikkatle zerinde durmamz gereken ey, bunun henz ispatlanmam olmasdr. Ancak aratrmaya deer bir konudur. Doru ya da yanl olabilir. Bunu gstermek zorundayz. Bu hipotezde okula hazr olu, bizim baml deikenimiz, bunu etkileyen faktr olan "Susam Soka" adl program sk sk izleme ise bamsz deikenimizdir. Bu aamada dier nemli bir konu ise hipotezle ilgili olan tanmlamalardr. Her hipotez gayet iyi tanmlanm olan kavramlardan oluur. rnein, dier insanlarla birlikte olmayan sosyal adan izole olmu erkeklerin, sosyal birliktelii yksek olan insanlara kyasla daha ok rza geme olaylarna kartn ne sren bir hipotezde, sosyal birliktelik, sosyal izolasyon ve rza geme olaylarnn en ak ve anlalr tanmlarnn yaplmas gerekir. imdi Susam Sokana ilikin olan hipotezimizi dorulamaya ve bu konuda atlacak admlar renmeye geelim.
Deney Teknii
Sosyologlar olas neden sonu ilikilerini snarlarken deney yntemini kullanabilirler. Deney yntemi aratrmac tarafndan yapay olarak hazrlanm bir durumdur. Deney tekniinde bilim adam olaylarn birbiri zerindeki etkilerini aratrr. Bunu yaparken baz deikenleri deiimler (manipule eder), bazlarn ise etkilerinin daha fazla olduunu dnerek deiimlemez. Klasik deney ynteminde, birbirleriyle benzer zellikler gsteren iki grup seilerek, bu gruplarn karlatrlmas yaplr. Bu gruplar deney ve kontrol gruplardr. Deney grubu bamsz deikene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise bamsz deikene tabi tutulmayan, artlarn olduu gibi muhafaza edildii gruptur. Tekrar "Susam Soka" rneimize dnersek, iki grubu karlatrmak gereini duyarz. Birinci gruba dzenli aralklarla "Susam Soka" adl program seyrettiririz. Buna deney grubu denir. kinci grup ise bu program ister seyreder isterse seyretmez. Yani artlar doal olarak braklan gruptur. Sonuta bu program izleyen ve izlemeyenleri karlatrarak baary saptayabiliriz. Eer program izleyenler, okula hazrlk konusunda daha baarl iseler hipotezimiz dorulanm demektir. Deney tekniinin amacn gzden geirerek; sosyolojik aratrmalarda deney teknii kullanmann olumlu ve olumsuz ynlerini tartnz.
Klasik deney ynteminde birbirleriyle benzer zellikler gsteren iki grup seilerek bu gruplarn karlatrlmas yaplr.
SIRA SZDE
Gzlem
Bu teknik ounlukla doa ile uraan bilim adamlarnn sistematik bilgi toplamak iin kulland bir yoldur.Sosyolojide ok yaygn olarak kullanlmaz. Gzlem basit ve sistematik olmak zere iki gruba ayrlr. Basit gzlem standart bir teknie
16
dayanmayan, tekrarlanmas rastlantlara kalm gzlemdir. Basit gzlem katlml ve katlmsz olmak zere kendi iinde ikiye ayrlr. Sosyolojide nemli olan gzlem katlml gzlemdir. Yani gzlemci gzledii olaya dorudan katlarak gzlemde bulunur. Burada gzlemci aratrmac kimliini saklayabildii veya kendisini gzlemde bulunduu grubun bir yesi olarak kabul ettirebildii zamanlarda baarldr. Gzlemcinin onlardan biri gibi davranmas, ona dier tekniklerle kavranamayacak bilgiler salar. Bu yntemin en baarl yn budur. Ancak, sakncal birok yn de vardr. Burada en byk saknca, gzlemcinin yanszln yitirmesidir. Olay ve durumlarn ar etkisinde kalrsa, doruyu grmek yerine, onlarn etkisinde kalarak durumu gzledii grubun bak asndan grmeye balar. Bu da onu esas amacndan uzaklatrr. Katlmsz gzlemde ise gzlemci gzleyecei olayn ya da grubun dnda kalmaya aba gsterir. Bu da bireyin gzlem yapma olanan snrlar. te yandan durumu dardan izleyebilmek gzlemciye olaylara geni bir adan bakabilmek ve nesnel olmak imkann salar. Sistematik gzlem ise kulland standartlatrc aralarla toplanan verileri denetleme olanan salar. Gzlemci neyi gzleyeceini ve nasl bilgi toplayacana ilikin bir izelgeye sahiptir. Sosyolojide bunun ilk rneklerini Frederic Le Play Avrupa iileri monografileri ile vermitir. Monografi, belli bir grup veya zel bir rnein gzlenmesidir. Trkiyede de "ky envanterleri", hane halk anketleri bu nitelikte hazrlanm bilgi toplama aralardr.
Anket (Soru kad) Teknii, bilgi verecek olanlarn dorudan okuyup cevaplayacaklar bir soru cetveli hazrlanmas yoluyla bilgi toplanmasdr.
17
Saha aratrmasnda grme ve anket tekniiyle toplanan bilgiler nasl deerlendirilir? Saha aratrmalar, ok nemli bir konuda sorularn hazrlanmasdr. Bilimsel bir aratrmada kullanlacak sorularn aratrlmas, ciddi bir almay gerektirir. Her eyden nce sorularn konu ile ilgili olmas, soru tiplerinin konuya uygun seilmesi, soru sralamasnn kullanma elverili olmas gerekir. Sorular hazrlandktan sonra sorularn rnekleme ok benzeyen bir grupta tekrar snanmalar lazmdr. Buna pilot aratrma denir. Bu aratrma ile anlalamayan sorular saptanarak yeniden yazlr ve tekrar snanr. Bundan sonraki adm, anket formlarnn gnderilmesi ya da anketilerin sahaya gnderilmesidir. Bilimde incelenen konunun btn zerinde aratrma yapmak ok g olduu iin, sosyologlar incelenen konunun bir ksmn ele alrlar, inceler ve vardklar sonular genelletirirler. te bu olaya rnekleme denir. rnekleme, bir btnn kendi iinden seilmi paralaryla temsil edilmesidir. En ok kullanlan yntem tesadfi rneklemedir. Bu teknikte rnekleme giren her kiinin eit oranda seilme ans bulunur. Bir rnekleme yaparken iki genel koul; rnein, temsil yetenei ve yeterliliidir. rnein temsil yetenei, iinden seildii evrenin karakteristiklerini bir yanllk yaratmadan yanstmas demektir. rnein yeterlilii ise gven uyandracak bir byklkte olmasdr. ncelenen konu hakknda bilgi ve veriler toplandktan sonra, sra bunlarn analizine gelir. Bu aama biraz karmak olup istatistiksel tekniklerin kullanmn gerektirir. Genelde toplanan verilerin bir zeti yaplarak, snanacak hipotezin geerlililii kontrol edilir. Toplanan verilerin saysal olarak analizi de ok nemlidir. Verilerin sunumunda kullanlan iki istatistiksel teknik: Korelasyon, Tablolar biiminde sunmadr. Korelasyon teknii ile, olaylar arasndaki ilikiler bulunur veya deikenler arasndaki ilikinin derecesi saptanr. Deikenlerden birindeki azal ya da art dierinde de bir art ya da azala neden olur. Korelasyon 0 ile 1 arasnda deien deerler alr. 0 deeri iki deiken arasnda iliki olmadn +1 ise deikenler arasnda ok iyi bir iliki olduunu gsterir. Tablolar yaparak sunma ise biraz daha farkldr. Deikenler hakknda bulunan deerler -bunlar yzde, miktar, sklk olarak belirebilir- karlkl yazlarak aralarndaki ilikiler gzlenir. Pilot aratrma ne demektir, hangi amala yaplr? Aadaki tabloda yukarda szn ettiimiz verileri tablo olarak sunma biimine bir rnek grlmektedir.
YILLAR Cinsiyet Erkek Kadn Okur yazar oranlarn toplam nfusa oran 1927 17.4 4.6 10.6 1950 44.34 19.35 32.27 1970 70.31 41.8 56.21 1990 87.77 71.95 80.46
SIRA SZDE
Tablo 1.3: Saym Yllarna ve Cinsiyete Gre Trkiye Nfusunun Okur Yazarlk Durumu Kaynak: Birsen GKE, Trkiye'nin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar, Sava Yaynevi, Ankara, 1996, s.76.
18
Gvenilirlik ve Geerlilik
Grld gibi tablo saym yllar itibariyle erkek ve kadn nfustaki okuma yazma oranlarn vermektedir.
GVENLRLK VE GEERLLK
Gvenilirlik bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yeteneidir.
Bir aratrmada elde edilen bilginin salaml iki temel koula baldr. Bunlardan birincisi gvenilirlik ikincisi de geerliliktir. Gvenilirlik bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yeteneidir. Eer bir almada belirli bir ehirde bir aratrma kadnlarn cinsel tacize urama oranlarn %1, bir dier aratrma ise % 10 olarak gsteriyorsa iki aratrma arasnda bir tutarszlk szkonusudur. Bundan dolay sosyologlar daha gvenilir sonular veren, yani yaplan lmlerde benzer sonular veren aratrmalar tercih ederler. Geerlilik ise en genel anlamda lme aracnn konusuna uygunluudur. rnein i tatmini lmek iin dizayn edilmi bir teknii kiilii test etmek amacyla kullanrsanz, bu lmek istediini lemez. Bu nedenle de karmza yanl sonular kar. Bir dier rnekte uzunluk llerinde verilebilir, metre lmek iin geerli ama zaman lmek iin geerli bir ara deildir. te lme aracnn lmek istediini doru olarak lmesi geerlilik olarak tanmlanr. Geerlilik ve Gvenilirlik tanmlaryla birlikte iki kavram arasndaki farkllklar gzden geiriniz.
SIRA SZDE
19
ARATIRMA ET (AHLAKI)
Sosyolojik aratrmalarda uygun bir aratrma metodolojisi kadar nemli bir dier konu da etik ile ilgili davran ve kurallardr. Sosyologlarda tpk doa bilimlerinde olduu gibi istedikleri her trl aratrmay istedikleri biimde yapamazlar. Her aratrmada aratrcnn etik asndan uymas gerekli baz kural ve kaideler vardr. Her aratrmac profesyonel bir kii olarak baz etik standartlara bilim ve ahlak asndan uymak zorundadr. Aratrma etiinin birinci kural aklktr. Dier bir deyimle aratrmac bulduklarn bilimsel bir toplulukla paylamak zorundadr. kincisi ise drstlktr ve gerekiliktir. Yani aratrc bulgularn uydurmayacak veya baka bir yerden almayacaktr. Kendi bulgularm diye bir bakasnn bulgularn veri olarak kullanyorsa, bu bilim etiine aykr bir davran olur. Bir dier kural ise aratrmacnn ilgilendii objeye veya konuya bir zarar vermemesidir. Yani aratrmac eer cinsel taciz zerinde alyorsa bu tacize urayanlar rahatsz etmeyecek bir biimde olmaldr. Buna bal olarak aratrmac insanlarn mahremiyetlerine ve srlarna saygl olmal, onlar aklamamal, aratrmasnda izin verilmedii srece ahs isimlerini kullanmamaldr. Bir dier nemli nokta ise aratrmac kimliini saklamamaldr. Genelde bu konu baz sosyologlar tarafndan benimsenmese de, aratrmac kimliini aka ortaya koymal ve insanlar kandracak davranlarda bulunmamaldr. Aratrma etiini tanmlayarak; etik ile ilgili kurallar tartnz.
SIRA SZDE
20
zet
zet
AMA
AMA
Sosyoloji insan ilikileri konusunda alan ve bu ilikileri inceleyen bir disiplindir. Sosyolojinin en nemli ayrc zellii, onun bir bilim olmasdr. Ancak sosyolojik incelemelerin hedefi insanlar arasndaki sosyal ilikilerin yaps zerindedir.
AMA
Toplumsal yaamdaki yerini tartabilecek; temel ilgi odan, grup ilikilerindeki nemini ve amacn aklamak. Sosyoloji daha ksa bir biimde, insan grubunu odak alr ve insann grup ierisindeki davranlarn inceler. Sosyologlar da toplumsal kurumlar ve insan ilikileri zerinde alan bilim adamlardr. Sosyoloji sadece normal davran deil, toplum ierisinde grlen anormal insan davranlarn da inceler. rnein, sapkn bir davran biimi olan sululuk, crm gibi. Ancak sosyolojinin konuya yaklam biimi farkldr. Sosyologlar (toplum bilimciler) suluya deil, sululuk konusuna eilirler ve toplumsal artlarn su zerindeki etkisini aratrrlar. Sosyologlar birbirinden izole olan insanlar zerinde deil, birbirleriyle etkileen dier bir deyimle sosyal bir ortamda yaayan insan gruplaryla ilgili olarak alrlar. Bu nedenle ilgi sahas birey deil gruplardr. Sosyoloji ondokuzuncu yzyln banda bilimsel yntemin toplumsal olaylar incelemede kullanlmaya balanmasyla bilimsel bir nitelie kavumutur. Bilimsel bilgi retmede, belirli kurallara uyulmas, belirli aamalar takip edilmesi, bilgiyi kullanmada ve yorumlamada kolaylklar salar ve bakalarnn da kullanmna aar. Sosyolojinin alt dallarn tanmak.
AMA
Sosyolojinin ilgi alanna giren konuya yaklam biimi, onu dier disiplinlerden ayr klar. nk sosyologlar konuya, sahip olduklar deer ve nyarglardan arnarak olaylarn ve koullarn etkisinde kalmadan, objektif olarak bakarlar. Olaylar arasndaki neden ve sonu ilikilerini grmeye, anlamaya ve kuramlara ulamaya abalarlar. Sosyolojinin niversitelerde okutulan ve her biri ayr bir ilgi sahasn oluturan birok alt dal vardr. Bunlar arasnda bilgi, ekonomik, sanayi, kent, ky, din, endstri, hukuk ve siyaset sosyolojisi en yaygn olanlardr. Btn bilimler gibi toplumbilim de (sosyoloji de) aratrma ve deerlendirme teknikleriyle kavram ve kuramlar arasndaki yakn etkileimle kendini yenileyerek gelimektedir. Bu gelime yakn zamanlarda ve hzl bir gelime temposuyla ortaya kan ve dier bilimler arasndaki yerini almaya alan toplumbilimde de aktr.
Sosyolojinin kulland yntem ve bilimsel aratrmada takip edilmesi gerekli aamalar tanmak ve rneklerle tartabilmek. nsan ilikilerini inceleyen bir disiplin olarak sosyoloji de geni uygulama sahasyla, bu bilimsel yntemi kullanmaktadr. Sosyoloji bu yntemi, deney, gzlem ve saha aratrmas teknikleriyle birlikte kuramlar gelitirmek, bilgi toplamak ve insan sistemini anlamak amacyla kullanmaktadr. nsanlar iinde bulunduklar evreyi tanmak ve meraklarn gidermek amacyla aratrma yaparlar. Bilim, dnyadaki olaylarn niinlerini bulmak amacyla bilgi elde etme ve biriktirme yoludur. Bilim birbiriyle ilgili iki almay ierir. Bunlar; Bilgiyi biriktirmek, Veri toplamaktr. Bu iki alma bilimde kuram ve yntem olarak adlandrlr. Kuramlar ilikili olduklar konularda her zaman ayn biimde ortaya kan gereklerdir. Kuramlar olaylar daha iyi anlamamza yardmc olurlar ve niin sorusunun akla kavumasna yardmc olurlar. Kuramn temel paras vardr: Bunlar; nermeler, kavramlar ve tanmlardr. nermeler, olaylar arasndaki ilikileri ortaya koyarlar. Kavramlar ise, toplumsal olay ve olgularda karlalan ortak bir nitelii ifade ederler. Kavramlar, tanmlar yoluyla retilir. Eer kavramlar ak bir biimde tanmlanmazlarsa herkes tarafndan farkl anlalrlar. Kuramlar snamak iin bilimsel yntemler gelitirilmitir. Yntem, kuramn tersine nasl sorusuna cevap verir. Nesnel gerei en ok ve en iyi yanstmay amalayan her bilim, bilimsel yntemi uygulamak zorundadr. Bilimsel yntem birka aamal bir geliim gsterir. Bu aamalar: Aratrlmas gereken sorunu ortaya koymak. Hipotez ve nermeleri formle etmek. Aratrma plan ya da veri toplama teknii gelitirmek. Verilerin analiz ve zetini yaparak hipotezin mmkn olabilirliini gstermek. Hipotezin dorulanmas, yeniden formle edilmesi veya yeniden gzden geirilmesidir. Her bilimsel disiplinin aratrma yntem ve teknikleri birbirinden farkldr. Sosyologlar aratrmalarda farkl teknik kullanrlar. Bunlar: Deney, Gzlem Saha aratrmasdr.
Kendimizi Snayalm
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyolojinin inceleme alanna girmez? a. Aile b. Byk organizasyonlar c. Sapkn birey davran d. niversiteler e. Din gruplar 2. Teknoloji, gelir dalm, tketim farkllamas, iblm, ulusal dzeyde karar mekanizmalar ve yaps gibi konularla ilgilenen sosyoloji dal aadakilerden hangisidir? a. Sanayi sosyolojisi b. Ekonomik sosyoloji c. Kent sosyolojisi d. Eitim sosyolojisi e. Hukuk sosyolojisi 3. Bilimsel aratrma tekniklerinden deneysel yntemde, kurulan hipotezde belirleyici neden saylan deikene ne ad verilir? a. Kontrol deikeni b. Bamsz deiken c. Ara deiken d. Baml deiken e. Denek deikeni 4. Aadakilerden hangisi bilimsel bir yntemde izlenmesi gereken aamalardan biri deildir? a. Verilerin toplanmas b. Aratrma ynteminin tespiti c. Aratrma konusunun tespiti ve tanm d. Hipotezin formle edilmesi e. Soyut ve belirgin olmayan kavramlarn belirlenmesi 5. Bilgi verecek olanlarn dorudan okuyup cevaplayacaklar bir soru cetveli hazrlanmas yoluyla bilgi toplanmasna ne ad verilir? a. Sistematik gzlem b. Grme c. Anket d. rneklem e. Saha aratrmas
6. Bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yeteneine ne ad verilir? a. Yeterlilik b. Geerlilik c. Tesadfi rnekleme d. Gvenilirlik e. rnein temsil yetenei 7. Bir btnn kendi iinden seilmi paralar ile temsil edilmesine ne ad verilir? a. Korelasyon b. rnekleme c. Regrasyon d. Ortalama e. Pilot aratrma 8. Sosyoloji ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sosyoloji birbiyle izole olarak yaayan insanlarla deil, sosyal ortam iinde yaayan insanlarla ilikilidir. b. Sosyolojinin ilgi alan daha ok gruplardr. c. Sosyolojinin ilgi alan toplumsal gler ve toplumsal kurallardr. d. Sosyoloji her zaman bireyleri tek bana ele alr ve inceler. e. Sosyoloji aratrmalarnda bilimsel yntem kullanlr. 9. Uygulamal sosyoloji kavram ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Uygulamal sosyoloji bilgi ve pratiin birlikte kullanmdr. b. Sosyoloji sorun zme aracdr. c. Sosyologlar bizzat deiime katlarak zm sunmaldr. d. Sosyoloji toplumda iletiimler yaratmak amacyla kullanlr. e. Sosyoloji ynetme ve ynetilme olayn ve bunun kurumsallamasn inceler. 10."Her aratrma en doruyu bulmak amacyla gerekletirilir" szn bilimsel aratrma ilkelerinden hangisini ifade eder? a. Nesnellik b. Objektiflik c. Basitlik d. Doruluk e. Snrllk
22
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Yeni domu bir bebei ailesinden uzaklatralm ve Gney Amerika'daki bir yerli kabilesine gnderelim ve bu bebek bu insanlarla bysn. Bir mddet sonra bebek byynce kendi doduu lkenin dilini deil, yerli kabilenin dilini konuarak onlar gibi giyinip, onlarn yaptklar ileri yapacak ve deerlerini paylaacaktr. Geride brakt lkenin deerleri ve dili onun iin bir anlam tamayacaktr. nk insanlar iinde yaadklar toplumu olduu gibi kabul ederler. rnein biz Trkler iin kfte ekmek ok lezzetli bir yiyecek, kk bir aile yapsna sahip olmak arzulanan bir gelecek veya iyi bir mhendis olmak baar iin nemli bir unsur olabilir. Buna karn Sina llerinde yaayan bir Arap kabilesi iin ise taze Deve kanndan yaplm bir iecek ok makbul, her bireyin ok sayda yeden oluan geni bir aile yapsna sahip olmas ok arzulanan bir istek olabilir. nsanlarn bu tr arzularnn nedeni igdleri deildir. Peter Berger'in de belirttii gibi bunlar iimizde var olan toplumun istekleridir. Bu istekler bireylere yansyarak yaamamz etkilerler. Siz de gnmz toplumsal, kltrel ortamnda deien istekleri, kendiniz ve yakn evrenizi de dikkate alarak tartnz.
Robertson, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishing Inc. 1987. Schaefer, Richard T. Sociology. McGraw Hill Book Company, 1983. Sencer, Muzaffer, Sencer Yakut. Toplumsal Aratrmalarda Yntem Bilim. T.O.D.A.. Yaynlar, Ankara, 1978. Shepard, Jon M. Sociology. 6. edi West Publishing Comp, New York, 1996.
Yant Anahtar
1. c 2. b 3. b 4. e Yantnz yanl ise Sosyolojinin Bak As ve Farkll blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Alt Dallar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Deney Teknii blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Bilimsel Yntemde Takip Edilmesi Gereken Aamalar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Veri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Veri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyolojide Kullanlan Aratrma Yntem ve Teknikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Bak As ve Farkll blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Bak As ve Farkll blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Bilimsel Aratrma lkeleri blmn tekrar okuyunuz.
5. c 6. d 7. b
8. d 9. e 10. d
23
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; ilk ve ortaadaki toplumsal dncenin temellerini inceleyecek, sosyolojinin bir bilim dal olarak ortaya kmasnda rol oynayan etkenleri aklayacak, ilk sosyologlarn toplum konusundaki dncelerini ve sosyolojinin temel yaklam olan fonksiyonalist, atma ve etkileimcilik yaklamlarn aklayacak, yeni yaklamlardan sosyal alveri kuram ve feminist kuram tartmalar ile inceleyebileceksiniz.
24
Karl Marx, gerek ekonomi gerekse sosyoloji alannda yapt almalarla dnyada birok kiiyi etkisi altna alm nemli bir sosyal bilimcidir. Marxn yaam ise tam bir elikiler yumadr. Almanyann Trier kentinde doan Marx, 1841de doktorasn kazanm ve daha sonra bir gazetede editr olarak almaya balamtr. Fakat Marxn devlet otoritelerine ynelttii ard arkas kesilmeyen toplumsal eletiriler, onu Almanyadan Parise g etmeye zorlamtr. Daha sonraki dnemde yaad elikiler onu Fransadan da kamaya mecbur etmi ve lnceye kadar da Londrada zamannn byk bir ksmn ktphanede geirerek yaamtr. Karl Marx, Max Weber ve Emile Durkheim gibi sosyolojinin geliiminde gerekten nemli katklar olmu sosyal bilimcilerden birisidir. Fakat, Amerikal sosyologlar 1960'lara kadar Marx'n dncelerine ok az ilgi gstermilerdir. Peki bunun nedeni nedir? Bunun cevab, Marx'n endstriyel-kapitalist topluma aka ynelttii eletiride yatar. lk dnem sosyologlar genellikle onun fikirlerini ciddi bilimsel almalar olarak grmemi, sadece "politika" olarak deerlendirerek gz ard etmilerdir. Fakat, Marx'a gre bilim politika idi. Birok sosyolog Max Weber'in ileri srd ve aratrmaclarn kendi deerlerinin en aza indirgeyerek ya da gizleyerek aratrma yapmalar gerektii anlayn savunurlarken, Marx deerleri dn biiminin tam merkezine yerletirmitir. Marx yalnzca toplumu gzlemlemekle kalmam, kapsaml bir toplumsal deime kuram ortaya atmtr. Deerlerin, tm dnceleri nereye kadar ekillendirdiine dikkat etmeliyiz ki, Marx'n toplumsal analizi de sosyolojide nemli bir yaklam olarak hak ettii ilgiyi sonunda grebilsin.
Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a Global Introduction, Prentice Hall, 1998.
DKKAT
Bu nitede verilen ksa bilgi size sadece yol gsterici niteliktedir. Dier kaynaklara ulaarak bu yndeki bilgilerinizi gelitirin.
25
GR
Sosyoloji ne zaman balad? Bu soruya cevap verebilmek baz bakmlardan hi de kolay deildir. rnein, sa doduu zaman, Eski Yunanllar ve Romallar insan davranlarna ilikin karmak bir felsefi gre sahiptiler. Hatta ok eski insanlarda bile toplumsal yaamn nasl olduuna ilikin bir takm abalarn var olduunu biliyoruz. Onlar bile kendi kendilerine, neden savayoruz; neden baz insanlar daha zengin ve gldr eklindeki sorulara cevaplar bulmaya almaktaydlar. Ancak onlarn cevaplar daha ok hurafelere, mitolojiye, sihire, batl inanlara veya yldzlarn o anki yerlerine dayalyd. Yani dncelerini dorulama dier bir deyimle snama ansna sahip deildirler. Yaptklar gzlemler ounlukla yeterli deildi. Btn bilimler gelimelerini bir takm teorilere bal olarak aklamaktadrlar. Bu teoriler sistematik aratrmalarla dorulanr veya rtlr. Yani yanllklar gsterilerek braklr. Bu nedenle sosyolojinin de uzun bir gemii ve bir kuramsal geliimi bulunmaktadr. te bu nitede ok ksa da olsa bu geliimi anlatmaya alacaz.
26
Hristiyanln kutsal kitab olan (ncil'in) emirleriyle uzlatrmaya alr. Buna gre devlet, Allah'n istemi olduu bir kurumdur, dolaysyla devletin bandakilere itaat gerekir. Bu kat grlerin karsnda ise islam dnyasnda bu alarda dncenin zgrce olutuunu ve Eski Yunan felsefesinin Arapa'ya evrildiini gryoruz. Bu alarda toplumla ilgilenen islam dnrleri arasnda Farabi (870-950), bn-i Rd (1126-1198), Gazzali (1111) ve bn-i Haldun'u (1332-1406) gryoruz. Farabi eserlerinde Eflatun ve Aristo'yu benimser. nsaniyeti bir dnrdr. Ona gre mkemmel devlet ekli, btn insanl iine alan bir dnya devletidir. ki eit site (ehir devleti) vardr; Faziletli ehir, Faziletsiz ehir. Faziletli ehir, aydnlar tarafndan ynetilir, iine bilgin ve faziletli kimseleri alr. Faziletsiz ehir ise iinde yaanlan toplum (cemiyet) demektir. Burada gl ve gsz arasnda srekli mcadele vardr. Sonuta gsz yenik der ve toplum doar. Menfaat ve istekleri birleen kimseler toplumu olutururlar. bn Rd'e gre ise devlet, yallar ve filozoflar tarafndan ynetilmeli ve btn insanlar saadete ulatrlmaldr. Bylece her birey btn toplumun mutluluundan payn alr. Toplum organik bir birlemedir, erkek ve kadnlar eittir. Gazzali ise devletin gerekliliini savunarak modern devlet anlayn getirir. nsann yalnz bana yaayamayacan, dierlerine ihtiyac olduunu belirtir. bn-i Haldun islam dncesinin en sekin temsilcisidir. Onun iin temel sorun insan iradesinin dnda meydana gelen sosyal olguyu aklamak ve bu dzenli oluumun nedenlerini belirlemektir. Umumi Tarih adl eserinin girii durumunda olan Mukaddimesi bir sosyoloji kitab zellii tar. Burada zellikle, medeniyet gebe ve yerleik kltr ztl, sosyal snflar, meslek ve sanatlar, eitim gibi konular ele almtr. Tarih zerinde zellikle duran bn-i Haldun toplumsal olaylarn ve bunlarn tarihsel srecinin belli kanunlar ve bu kanunlarn dile getirdii neden-sonu ilikileri bulunduunu sylemekte ve aklcla dayanmaktadr. Devletler de canllar gibi doar, byr ve lrler. Daha sonra Bat dnyasnda balayan ve hzl bir biimde gelien "Reform (dinde yenilikler) ve Rnesans", (Sanatta ve dncedeki ilerlemeler) ortaan tutucu toplumsal dncelerini kertmi ve hzl bir ilerleme a balamtr. Onbe, onalt ve onyedinci yzyllarda Avrupa'da byk imparatorluklar paralanm, Katolik ve Protestanlar arasnda balayan otuz yl savalar Avrupa'nn belini iyice bkmt. Avrupa onu bara ve huzura gtrecek yolda "Doal Hukuk" retiminde aramaya balad. Artk toplumsal dncenin geliimi yeni bir aa girmi bulunuyordu. Bu ayn zamanda sosyolojinin hazrlk ayd. Doal Hukuk, toplumlar idare eden kurallar birletirme, ortak ve deimez prensipler bulma amacn tayan bir retidir. Bunlar arasnda yer alan en nemli isimler ngiliz Thomas Hobbes, Fransz Jean Jacques Rousseau, Jean Bodin ve yine bir ngiliz olan John Locke'dur. Ancak btn bu dnrler, idealist bir yaklamla konular incelemiler, ideal bir dzenden sz etmiler ve savunduklar, genel evrim emasnn btn toplumlar iin ayni olduunu ileri srmlerdir. Bylece bu ada sosyoloji bir tarih felsefesinden teye gidememitir.
SIRA SZDE
27
Sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya k 19. yzyln ortalarnda Endstri Devriminin yol at hzl toplumsal deiimlerle birlikte olmutur.
Sosyolojinin gelimesini hzlandran bir etmen de emperyalist gelimeler ve teknolojik ilerleme ile Avrupallarn dnyann bir ok blgesini ele geirmeye balamalar ve kolonilerde yeni kltrlerle kar karya gelmeleridir.
28
SIRA SZDE
Sosyolojinin bir bilim olarak ortaya kmasnda rol oynayan etkenler nelerdir?
Bir ngiliz dnr olan Spencer sosyolojinin ikinci kurucusu olarak da bilinir. Spencer toplumun belirlenmi kanunlar erevesinde ilediini savunur. Spencer'e gre toplumlar barbarlk aamasndan medeni toplumlar aamasna doru gelien bir yapdadr. Spencer, nesiller getike en yetenekli ve zeki insanlarn toplumun yaamnda nem kazanp, ayakta kalacaklarn, yeteneksizlerin, topluma uyum salamayanlarn ise yok olacaklarn savunur. Spencer toplumsal dzen ve deime konusunda bu ada gelitirdii biyolojik kuramla n yapmtr. Spencer'n gr Darwin'in kuramna benzerlik tad iin kuramna Sosyal Darwinizm de denir. Spencer, insan toplumlar ile dier organizmalar karlatrm ve aralarnda benzerlikler grmtr. Yani bir canldaki kalp, cier gibi organlar canlnn yaamna destek veriyorlarsa, toplumun paralar olan devlet ve ekonomi gibi kurumlarn da toplumun devamllnda nemli katklar vardr, tezini savunur. Dnceleri sosyolojide fonksiyonalist ya da grevselci yaklamn ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. Tpk Comte'da olduu gibi Spencer bir sosyologdan ok bir sosyal filozoftur. Spencer yine Comte gibi bilimsel aratrmalar yapmam sadece toplum konusunda fikirler gelitirmitir.
29
Marx'a gre sosyal bilimcilerin grevi dnyay aklamak deil, deitirmektir. Bu deiim de ihtilalci bir yaklamla olur.
SIRA SZDE
30
Durkheim'in bir dier ilgi alan da endstriyel toplumlardaki i blm ve bunun sonulardr. Ona gre i blmnn endstriyel toplumlarda ortaya kard sorun anomidir.
Durkheim'n sosyolojiye en byk katks sosyolojik yaklam insan davranlarn anlamada kullanmas olmutur.
larn aratrm ve intiharlarn nedenlerinin bireysel deil toplumsal kkenli olduunu ne srmtr. Durkheim'in en temel amalarndan biri, sosyolojiyi ayr bir disiplin olarak dier bilimler arasna yerletirmekti. nk, yaad dnemde sosyoloji ekonominin veya tarihin bir alt disiplini olarak grlyordu. Durkheim, grd eitim ve yapt almalar sonucu ilk defa 1887'de Bordeaux niversitesi'nde sosyolog olarak grevlendirilmitir. Durkheim'in iki amac daha vardr. Birincisi bireysel davranlarn toplumsal gler arafndan ne ekilde etkilendiini gstermek, dieri ise toplumsal aratrmalar daha pratik hale getirmektir. Kendisi sosyologlar tp doktorlarna benzetir. Sosyologlar, toplumsal hastalklarn doktoru olarak niteler. Genelde tp doktorlar bilimsel bilgilerini, insan hastalklarn tedavi etmek iin urarlarken, sosyologlar da bilimsel becerilerini toplumsal hastalklar iyi etmede kullanmaktadrlar. Durkheim'n sosyolojiye en byk katks sosyolojik yaklam insan davranlarn anlamada kullanmas olmutur. rnein, intiharlar bireysel kkenli davranlar olmas nedeniyle psikologlar tarafndan incelenmelidir, sosyologlar tarafndan deil, der. Ancak, intiharlar sadece bireysel adan ele alrsak, toplumsal temelini ihmal etmi oluruz, demektedir. Bylece Durkheim, sosyolojinin bak asn daha da belirginletirmektedir. Anomi kavramn gzden geirerek; Durkheim'in sosyolojiye yapt en nemli katky tartnz.
SIRA SZDE
Objektiflik ilkesi sosyologlarn olaylara nyarglarndan arnm bir biimde bakmalarn savunur.
Weber'in sosyolojik yaklamna gre, bu disiplin toplumsal yaamn nemli sahalarndaki nedensel ilikileri anlamal ve aratrmaldr. Sosyolojinin gelimesinde nemli katklar olan bir dier Alman dnr Weber'dir. Weber'in sosyolojik yaklamna gre, bu disiplin toplumsal yaamn nemli sahalarndaki nedensel ilikileri anlamal ve aratrmaldr. Dolaysyla sosyoloji bir anlam bilimidir. Weber, toplumsal olaylarn bir takm objektif kriterlerle anlalp, llemeyeceini, bu nedenle bireylerin davranlarna yansyan bir takm subjektif kriterlerle anlamann mmkn olabileceini ne srer. Toplumsal olaylar anlamada bir tek faktrn deil birok faktrn etkili olduunu savunur. rnein, dnce, inan, tutum ve duygular gibi. Weber, sosyologlarn alma hayatlarnda bir takm znel deerlerden arnm olarak hareket etmelerini ister. Buna objektiflik ilkesi der. Yani sosyologlarn olaylara nyarglarndan arnm bir biimde bakmalarn savunur. Max Weber, Durkheim ile ayn zamanlarda yaam ve Bat Sosyolojisine en ok katkda bulunan kiilerden birisidir. Sosyolojiye birbirinden farkl sahalar olan, politika, hukuk, ekonomi, mzik ve din konularnda eitli katklarda bulunmutur. Kendisi endstriyel toplumlardaki deimenin yn ve biiminin, brokrasi ve brokratik kurallar yznden arzu edilmeyen bir hale dntn ve hayatlarnda aklclk ve etkili olmaktan baka bir ey bilmeyen uzmanlar tarafndan endstriyel yaam olumsuz olarak etkilendiini savunmutur. Weber, bu tr bir yolla insanln demirden bir kafese konulduunu ifade eder. Weber'in bir ok almas Karl Marx'n almalaryla kartlk tar. Weber, Marx'n almalarn yakndan izlemi bir kiidir. Weber de Marx gibi sosyal eitsizliin veya adaletsizliin kanlmakta olduunu grm ve bu eitsizlii
31
ho karlamamtr. nk, bunun sonucunda devletin birey zerinde byk bir g olarak duracan ve onun hareketlerini kstlayacan dnmtr. Weber, Marx'dan farkl olarak toplumsal deimenin mutlaka ekonomi kkenli olmasn kabul etmez. Ekonomik nedenlerin yannda sosyal nedenlerin de deimede nemli bir faktr olduunu savunur. rnein, kapitalizmin douunu aklayan nemli eserinde din faktrnn de deiimde nemli bir rolnn olduunu savunur. Weber'in sosyolojiye nemli bir katks ise anlama (Verstehen) konusunda olmutur. Weber insan davranlarnn sadece bir takm istatistiklerle aklanamyacan, bunlarn muhakkak yorumlanmas, anlamlandrlmas gereini savunur. Weber, burada bireylerin duygu ve dnceleriyle davranlar arasndaki ilikiyi anlamaya veya kavramaya alr. Ksaca, olaylarn bireyler iin tadklar znel anlamlar bilmemiz gerektiini syler. nsanlarn davranlarn kendilerinin nasl yorumladklarn bilmek, olaylar anlamak iin byk nem tar. Weber'in anlama sreci aamal olarak ortaya kar. Birinci durumda sosyolog olaylar gzler ve bireylerin duygularn grmeye alr. kinci durumda bireylerin motifleri yani gdlerini kefetmeye alr. nc aamada ise bireyin duygu ve gdlerine ilikin davranlarn veya faaliyetlerini aklamaya alr. Weber ilgilendii konular anlamada iki teknik kullanr. Bunlar; deal Tip Analizi ve Tarihi Analiz teknikleridir. Weber'e gre anlama nasl tanmlanmaktadr? Objektiflik ilkesi ne tr bir davran savunur?
Weber insan davranlarnn sadece bir takm istatistiklerle aklanamyacan, bunlarn muhakkak yorumlanmas, anlamlandrlmas gereini savunur.
SIRA SZDE
Fonksiyonalist Yaklam
Bu yaklam temellerini Herbert Spencer ve Emile Durkheim'in almalarndan almakla birlikte, ada anlamda kurucusu Talcot Parsons'dr. Daha nce de belirtildii gibi Spencer toplumlarla, canl organizmalar karlatrmakta ve her organizmann bir yapsndan sz etmekteydi. Her organizmay meydana getiren paralarn o organizmann devamllnda belirli bir grevi olduu gibi, toplumu meydana getiren paralarn da o toplumun devamllnda belirli bir fonksiyonu vardr. Bu modele gre Parsons'n yaklamnda toplum bir fonksiyonlar btndr. Yani nasl bir organizmada rnein, kalbin fonksiyonu kan dolamn salamaksa, toplumda da her kurumun, o toplumun devamllnda nemli olan bir grevi vardr. T. Parsons'n kuram, toplumu organize olmu, dzenli ilikilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel deerlerini paylat bir sosyal sistem olarak grr.
T. Parsons'n yaklamnda toplum bir fonksiyonlar btndr.
T. Parsons'n kuram, toplumu organize olmu, dzenli ilikilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel deerlerini paylat bir sosyal sistem olarak grr.
32
Fonksiyonalist yaklama gre, fonksiyon belirli bir toplum ierisinde her gelenein, dnce, deer ve inanlarn, birey ya da gruplarn oynad roldr. Parson yaklamnda sosyal sistemi oluturan paralarn (ekonomi, din, aile, politika ve eitimin) toplumda yerine getirdii grevlerin (fonksiyonlarn) o toplum iin fonksiyonel olmalar nemlidir demektedir. Kuram, toplumu organize olmu, dzenli ilikilerden meydana gelen ve her bireyin toplumun temel deerlerini paylat bir sosyal sistem olarak grr. Daha sonra Robert Merton, kurama gizli ve ak fonksiyon kavramlarn ilave ederek, gelitirmeye almtr. Ak fonksiyon bir sistemin iinde bulunanlar tarafndan arzulanan ve bilinen fonksiyonlardr. Gizli fonksiyonlar ise sistemin iinde bulunanlar tarafndan ne bilinen ne de arzulanan fonksiyonlardr. rnein, okullarn bir toplumda rencileri bilgili klmak, eitmek gibi ak fonksiyonlar olduu gibi, onlar sokaa brakmamak, belirli bir yaa gelinceye kadar belirli konularla megul etmek eklinde gizli fonksiyonlar da vardr. Ksaca fonksiyonalist yaklama gre grup, birbiriyle ilikisi olan paralarn fonksiyonel bir btndr. Bir btn iindeki paralar anlamak iin o paralarn btn iinde tadklar fonksiyonlar ve dsfonksiyonlar (bozucu fonksiyonlar) bilmek gerekir. Bu basit yaklam toplumsal gruplardan,toplumun btnnn anlalmasna, hatta aileye kadar uygulanabilir.
SIRA SZDE
atma Yaklam
atma yaklam, toplumsal davranlarn en iyi ekilde rekabet halinde bulunan gruplar arasndaki gerginlik ve mcadele ile anlalabileceini savunur.
Bu kuram toplumdaki rekabet, deiim ve gerginlik sreleri zerinde durmaktadr. Fonksiyonalist yaklamn tersine bu yaklam dnyada var olan devaml bir mcadele srecinden sz etmektedir. atma yaklam, toplumsal davranlarn en iyi biimde rekabet halinde bulunan gruplar arasndaki gerginlik ve mcadele ile anlalabileceini savunur. Temel grlerini Karl Marx'n kuramndan esinlenerek dile getirmektedir. Bilindii gibi Marx, toplumsal snflar arasnda olan bir mcadeleden sz etmektedir. Marx'a gre bu mcadele toplumsal deiimin itici gcdr. Bu mcadelede iki nemli snf burjuva ve proleterya snfdr. Marx'a gre tarih, snflar aras bir mcadeledir. Marx bu gzlemlerini yapt srada kapitalist sre daha balang aamasnda idi. Bu nedenle endstride alanlar, iverenlerin insafna kalan ezici bir ynetimle kar karyadrlar. Bugn iin olmaz ise olmaz gzyle baktmz haklar o gn iin bir hayal rnyd. Bu haklar arasnda grev hakk, asgari cret, sekiz saatlik mesai, ay aralar, be gnlk alma haftas, cretli tatil, sosyal gvenlik, hastalk sigortas gibi konular saylabilir. Gnmz atma kuramclar ise, konuya ok daha geni bir adan bakmaktadrlar. rnein Ralf Dahrendorf (1959) belirli bir otoritenin mevcut olduu her yerde atmann varlndan sz etmektedir. Belirli bir otoriteye sahip insanlar, uyum iin insanlar zorlayabilmektedirler. Bu zorlama ise belirli bir diren ve uyumazlklara yol amaktadr. Bylece ortaya kan atmalar toplumun tm kesimlerine yaylabilmektedir. Ancak bu yaklam gruplar arasndaki mcadelenin muhakkak ihtilal gibi kktenci biimde olmasn gerekli grmez. Bu mcadele toplu i grmeleri, parti politikalar, bte tartmalar gibi eitli biimlerde olabilir. Dier bir atma kuramcs Lewis Coser ise atmann zellikle birbiriyle yakn ilikide bulunan insanlar arasnda geliebileceini savunur. Bu insanlar birbirleriyle sorumluluk ve g alaryla baldrlar. Bireylerden bir tanesinin dierleri-
33
ne gre farkl bir dl almas, yerleik ilikileri bozaca iin atmalar kabilir. Sosyologlar bu nedenle hangi kltr ve rgtte olursa olsun mevcut ilikilerden kimin kazan, salad kimin ise zarar grdne bakarlar. Bu yaklam 1960'l yllardan sonra Amerika Birleik Devletleri'nde giderek yaygnlk kazanmtr.
Etkileimcilik Yaklam
Bu yaklam toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemelerini, karlkl ilikilerini ve bu ilikileri nasl gerekletirdiini inceler. atma ve fonksiyonal gr sosyolojik incelemelerinde makro konular olan toplumsal deime, dzen, toplumsal snf gibi konular incelerken, etkileim kuramclar mikro bir yaklamla kk gruplar, aile arkada ilikileri zerinde durmaktadrlar. Etkileimcilik yaklam, bireyi odak alarak incelemektedir. Bu yaklam, toplumlar bireylerden olutuuna gre, onu ve ilikilerini anlamadan toplumu anlamann mmkn olamayacan savunur. nk nemli olan insandr, derler. Ancak insanlarn varl ve etkileimleriyle toplum olumaktadr. Bu yaklama birok dnr eitli biimlerde katklarda bulunmutur. Bunlar arasnda nl psikolog William James (1842-1910), eitimci John Dewey (18591952), sosyolog Charles Horton Cooley (1864-1929), William I. Thomas (18631947) ve George Herbert Mead (1863-1931) saylabilir. Etkileim kuramclar sembol zerinde durarak, insanlarn semboller araclyla etkileimde bulunduunu ne srerler. Bu nedenle bu kuramclara, Sembolik etkileim kuramclar da denilir. Sembolik etkileim, bireyler arasnda sembollerle yaplan etkileim demektir. Bu etkileim ounlukla yzyzedir. Ancak, okuma ve yazma gibi baka biimlerde de olabilir. Sembolik etkileim yaklam, sosyologlar yaadklar toplumu ve toplumun iinde yer alan bireylerin davranlarn anlamaya iten bir abadr. Sembolik etkileimciler sembol zerinde dururlar ve sembollerin toplumsal yaamn temelini oluturduunu savunurlar. Sembol anlamlandrdmz eylerdir. Semboller olmakszn sosyal ilikilerimiz, hayvanlarn kurduu iletiim dzeyinden farksz kalr. Bakalaryla kurmu olduumuz, ilikileri alglamakta en nemli mekanizma adlandrdmz sembollerdir. (Hala, amca, retmen gibi). Biraz karmak gelse de belirli sembollere sahip olduumuz iin amca ve teyzelere sahip olmaktayz. nk, ancak bu semboller ile bizler bu ilikinin ieriini tanmlayabilmekte veya aklayabilmekteyiz. kinci olarak semboller olmadan, dier insanlarla olan ilikilerimizi koordine edemeyiz. Hatta gelecekle ilgili planlar bile yapamayz, zaman ve yer konusunu belirliyemeyiz. Takvim, ay, gn ve saatler olmasa acaba bunu nasl gerekletirebiliriz? Bir dnn! Semboller olmakszn kitaplar, sinema hatta mzik aletleri bile olamaz. nk, yaz bunlar anlaml klar, notalar ise mzie hayat verir. Bu nedenle semboller toplumsal yaammz olas klmaktadr. Sembolik etkileim davranlarmzn neye bal olduunu, kendimizi ve bakalarn tanmlamamzn analizini yapmaktadr. rnein, bir kiiye amca veya hala dediiniz zaman, bu kiilere belirgin bir biimde davranyoruz. Bir kiiyi erkek veya kz arkadam diye tanmladnz zaman ise, davranlarmz tamamen farkllayor. Bu nedenle gnlk yaam, bizim eitli davranlarmz sergilediimiz bir tiyatro sahnesidir. Deien seyircilere gre burada farkl roller alyor ve farkl performanslar sergiliyoruz. Sembolik etkileim bu nedenle daha ok yzyze olan ilikilerimizi birincil olarak ele alp incelemekte, bu ilikilerin nasl gerekletiini ve yaammz nasl ekillendirdiine bakmaktadr (Henslin, 1997).
Etkileimcilik yaklam bireyi ve ilikilerini anlamadan toplumu anlamann mmkn olmadn savunur.
Etkileim kuramclar sembol zerinde durarak, insanlarn semboller araclyla etkileimde bulunduunu ne srerler.
Sembol anlamlandrdmz eylerdir. Semboller olmakszn sosyal ilikilerimiz, hayvanlarn kurduu iletiim dzeyinden farksz kalr.
34
SIRA SZDE
Modern alveri kuramnn yaratclarndan olan Homans genelde davransal psikolojiye youn bir biimde baldr ve almalarnda ondan etkilenmitir.
35
ve sosyal davranln kombinasyonunu ieren sosyal alveri kuramn gelitirir (Wallece ve Weet, 1991). Blau'nun yaklamna gre sosyal etkileim, ilk nce sosyal gruplarda gerekleir. nsanlar gruplara kabul edilmek isterler, nk gruplarda dl mekanizmas vardr. nsanlar gruplara kabul edilebilmek iin grup yelerine dller teklif etmek zorundadrlar. Grup yeleri arasndaki ilikiler, grup yeleri grubu etkiledikleri ve yeler bekledikleri dlleri aldklar zaman glenir. Sosyal alveri kuramnn ilk saylts, insan davranlarnn aklc oluudur. Buna gre insanlar eitli alternatifler arasnda kendisi iin en uygun ve dllendirici olan seer ve zarardan kanr ya da en az zararla altndan kalkabilecei alternatifleri seer. nsanlarn bu kararlar yanl olabilir, bu durumda eitli durumlar analiz ederek zararn en aza indirger ve kendi ilgisini dllendirir. Hatta insanlar kendi ilgi alanlarndaki bir eyi elde etmek iin, yine kendisi iin nemli olan, deer tayan bir eyden vazgeebilirler. rnein, bir kadn baka bir yerdeki nemli bir kariyer geliimi iin kocasndan vazgeerek, ondan boanabilir veya bir ocuk, ablasnn hi de sevmedii ocuuna bakarak babasnn arabasn kullanabileceini dnebilir, yani bir dl iin bazen fedakarlklar yaplabilir. kinci nemli saylt, ekonomistlerden dn alnan azalan marjinal yarar yasasdr. Yani insanlarn sosyal ilikilerinde azalan marjinal yarar yasas geerlidir. Dier bir deyimle, insanlar dllere doymu olabilir. Eer bir kii kendisi iin nem tayan birey elde ettiyse, onun zerindeki deerler en azndan ksa dnemde onun iin nem tamamaya balar. Yani dier eyler giderek anlamn yitirebilir veya nemleri azalr. Bunun en gzel rnei yiyecektir. Eer bir kii birka gnden beri yemek yememise, yiyecek onun iin byk nem tar. Buna karn karn tok bir birey yiyecek konusunda daha seicidir. rnein, karn tok bir kii iin dnercide yiyecei bir tabak dnerin anlam, karn a biri iin tad anlam ve nemi tamaz. nc sayltya gre, sosyal alveri durumunda insanlar verdikleri ile aldklar arasnda bir denge beklentisi iindedirler. Dier bir deyimle insanlar arasndaki ilikiler verme ve geri almann dengelenmesine dayanr. nsanlar dier insanlarla olan ilikilerinde verdiklerinin karlnda adil bir geri beklenti iinde bulunurlar. Yani hep verip, yeterince alamyorlarsa tatminsizlik duyarlar. Ancak, bu beklenti adil lde karlanrsa, bu ilikiden mutluluk duyar ve tatmin olurlar. Eer dengesizlik devam ederse, yani ilikiden daha az ey elde ediyorlar ise bu ilikiyi keserler. rnein, alan bir kadn ev yaamnda kocasnn yeterince katksnn olmadn dnyorsa, yani kendisi hep veriyor; ama kocas onun kadar aba gstermiyorsa bu iliki boanma ile sonulanabilir.
Blau'nun yaklamna gre sosyal etkileim ilk nce sosyal gruplarda gerekleir. nsanlar gruplara kabul edilmek isterler, nk gruplarda dl mekanizmas vardr.
Feminist Kuram
Feminist kuram bir toplum iindeki kadn ve erkekler arasndaki cinsiyet ilikilerinin yapsn incelemektedir. Margaret Anderson, feminist kuramn emsiyesi altnda bunu ereve iinde ele almaktadr. Bunlar; liberal feminizm, radikal (kktenci) feminizm ve sosyalist feminizmdir. Bu teorik erevede cinsiyet kavram, toplumsal snf ve aznlk gruplar arasndaki ilikiyi aklamaya almaktadr. Feminist kuram, bir toplum iindeki kadn ve erkekler arasndaki cinsiyet ilikilerinin yapsn inceleyerek, kadn haklar ve kadnn eit stats zerinde durur. Bu dncenin savunucular kadn haklar ve kadnn eit stats zerinde durmaktadr. Kadnn deien toplum yaps iinde, varolan haklarnn aa karma, bu haklardan onlar bilgili klma ve genelde bu konuda toplumun ilgisini ek-
Feminist kuram, bir toplum iindeki kadn ve erkekler arasndaki cinsiyet ilikilerinin yapsn inceleyerek, kadn haklar ve kadnn eit stats zerinde durur.
36
me grevini stlenmektedir. Hatta kadnn deien yap iindeki kanuni stats ile bu haklarn yeniden yaplandrlmas zerinde de durmaktadrlar. Eer kadnlar da erkekler gibi ayn muameleye tabi tutulacaksa, hukuki yapda, toplumsal politikalarda ve sosyal yapda byk deimeler yaplmas gerekmektedir. rnein eit ie eit cret, ocuk aldrabilme hakk ve medeni haklar liberal feministlerin ilgilendikleri ve savunduklar konular arasndadr. Liberaller arasnda Acker (1989), Bem (1993) Epstein (1988) saylabilir.
SIRA SZDE
Feminist kuramn alma alanlarn lkemizin koullarn da dikkate alarak tartnz. Feminist kuram, kadnn odak olarak alnd bir perspektiften bakarak toplumsal yaam ve buradaki farkl sistem ve fikirleri irdelemektedir. Feminist kuram kadn temel obje veya ilgi oda olarak grr ve onu adan inceler. Birincisi aratrmalarn balang noktas kadndr. Kadnn durumu veya toplum iindeki stats gibi. kincisi kadn merkezi bir obje olarak grr. Btn aratrma srecinin ilgi oda kadndr ve toplumda hereyi kadnn bak asndan deerlendirir ve aratrr. ncs ise feminist kuram kadnn bak asndan, hem kritik hem de eylemcidir ve kadna mevcut yapda daha iyi bir yer bulmaya veya dnya yaratmaya alr. Bu adan da tartmalar insana yneliktir. Biraz nce de belirtildii gibi, liberal feministler iin nemli olan konular kadnn toplum iinde aalanmas, ikincil stats, erkee oranla kanunlardaki eit olmayan durumu ve kadn ve erkein toplum tarafndan nasl etkilenerek kendi hakkndaki benlik duygusunu gelitirdii veya rendiidir. Radikal feministler ise kadnn toplum iinde bask altnda olduunu, ezildiini, toplumlarn erkekler tarafndan ynetildiini, hakimiyetin onlarda olduunu ve bu nedenle de kadnlarn bask altnda tutulduunu savunur. Erkek stnlnn olduu (patriarchal) toplumlarda her ey erkekler tarafndan kontrol edilir ve erkek toplumda gce, prestije ve ekonomik avantajlara sahiptirler. Erkein kontrolnde olan kurumlar (aile, din ekonomi, eitim ve hkmet) kadnlar erkeklere oranla daha aa grr, hatta erkein kadna olan stnln ebediletirmek iin abalar. Dier bir deyimle erkein stnln devaml klmak iin gayret gsterir. Radikal feministler erkein bu gc nasl kazandn ve nasl btn kurumlar kontrol altnda tuttuunu aratrmaktadrlar. Dolaysyla erkein stnl ve bunun nedenleri radikal feministlerce temel ilgi oda olarak grlmektedir. imdi de hem sosyalist feministlerden sz edelim, hem de bunlarn kurama olan katklarna bakalm: Sosyalist feministler radikal feministlerden ok daha fazla radikaldirler. Hatta kapitalizmi kadnn ezilmiliinin temel kayna olarak grrler. Onlarn bak alar Marksizm'in kapitalizme bak asndan da te gider. Bu kuramclar iinde en ok kullanlan kavram kapitalist patriyarki kavramdr. Bu grn iki nemli temsilcisi Eisenstein ve Hartman'dr. "Sosyalist feministler kadnn ezilmiliinin temel nedeninin kapitalist toplumda kadnn erkein mal olmasna bal olarak aklarlar. Kadn toplumda ezilmilii kapitalist bir yap olmadan da mevcut olduuna gre, kapitalizmin gelimesi zellikle i yerlerinde ve endstride kadnn daha fazla bask altnda tutulmasna veya smrlmesine neden olmaktadr." Dier bir nokta da patriyarki kavramdr. Patriyarki, sosyalist ve endstri ncesi toplumlardaki erkein stnln simgeler. Buna gre kapitalist toplumlarda snf yaps iindeki g ilikileri, erkein stnl ile birleerek, kadnn toplum iinde ezilmesine neden olmaktadr (Shepard,1996).
Radikal feministler kadnn toplum iinde bask altnda olduunu, ezildiini, toplumlarn erkekler tarafndan ynetildiini, hakimiyetin onlarda olduunu ve bu nedenle de kadnlarn bask altnda tutulduunu savunur.
Sosyalist feminst kuramn temel kavramlarndan biri olan patriyarki, sosyalist ve endstri ncesi toplumlardaki erkein stnln simgeler.
Trkiye'de Sosyoloji
37
SIRA SZDE
TRKYE'DE SOSYOLOJ
lkemizde sosyoloji Birinci Dnya Sava sralarnda Edebiyat Fakltesinde okutulmaya balanmtr. Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde lkemizde iki tr sosyoloji akmnn varln gryoruz. Bunlar; Prens Sabahattin (18781948) tarafndan temsil edilen Leplay Okulu, Ziya Gkalp (1876-1924) ve Mehmet zzet (1891-1930) tarafndan temsil edilen Comte-Durkheim Okulu'dur. Leplay Okulu, kinci Dnya Savann bana kadar niversite krslerinde ve liselerde yer almam, buna karlk Gkalp'in temsil ettii Durkheim Sosyolojisi zellikle 1913'de Dar'l-fnun'da yer aldktan sonra bilim evremizde ok byk yanklar uyandrm, hatta Cumhuriyetten sonra liselerimize konan sosyoloji derslerine temel oluturmutur. Ziya Gkalp'in sosyolojik dncesinin kaynann kavramak iin, iinde yaad ortamn dnce ve inan yaklamn belirleyen pozitivizm ideolojisini bilmek gerekir. Pozitivizm salt gerei ve olaylarn nedenlerini aramaktan vazgeen, olaylar hakknda bilgi edinmekle yetinen bir ideolojidir. ttihat ve Terakki'nin fikir adam olan Gkalp, "Trkln Esaslar'nda Durkheim'in toplumsal bilin kavramn tarihsel maddeciliin snf elikisine kar kullanmtr. Ziya Gkalp, Durkheim'in "Toplumsal Blm" adl kitabnda savunduu ahlak anlayn benimsemi, Trk folkloru, Trk masal zerinde sosyolojik aratrmalar yapmtr. Gkalp'in sosyolojisinin eksenini' "ulus" ve "terakki" konular oluturur. Bununla birlikte, Trk sosyolojisi tarihine adlar gemi, dier sosyologlar olarak, Ahmet Rza (1858-1930), Ahmet uayp (1876-1910) ve Salih Zeki'yi verebiliriz. Ayrca, 1950'li yllardan balayarak gerek Trkiye'de sosyolojinin tantlmasn yaygnlatrmak, gerekse sosyolojik kurumlar aklamak, gelitirmek ve eletirmek iin aba harcam, rnler vermi sosyologlarmz olmutur. Bunlar arasnda Hilmi Ziya lken, Ziyaettin Fahri Fndkolu, Nurettin azi Ksemihal, Cavit Orhan Ttengil, Cahit Tanyol, brahim Yasa, Mbeccel Belik Kray en tannm olanlardr. Giri nitelii tayan bu kitapta, bu sosyologlarn sadece ad verilmekle yetinilecektir. Trk sosyolojisine ilikin daha ayrntl bilgiler iin kaynakada yer alan kitap ve almalara bavurabilirsiniz.
SIRA SZDE
38
zet
zet
AMA
lk ve ortaadaki toplumsal dncenin temellerini incelemek. nsanlar toplum olarak bir arada yaamaya baladklarndan itibaren, iinde yaadklar dzeni anlamaya alm ve eitli fikirler ileri srmlerdir. Toplumsal dnce ilk defa filozoflarn felsefe sistemlerinde yer almtr. lk ada dnrler Sokrat'tan nceki ve sonrakiler diye ikiye ayrlr. Sokrat'dan nce sofislere rastlyoruz. Sokrat'tan sonra nemli iki bilgin Platon ve Aristo'dur. Platon'a gre birey iinde yaad devletin karakterini tar. Aristo, Platon'a gre daha gerekidir. Hristiyan dnrler Rnesans ve Reform'a dein mistik ve skolastik dnya gr altnda byk bir ilerleme salamazken, islam dnyasnda olumlu dnce sistemlerini gryoruz. Bu alarda toplumla ilgilenen dnrler arasnda bn-i Rd, Gazzali, Farabi ve bn-i Haldun en nemlileridir. zellikle bn-i Haldun'un Mukadimesi bir sosyoloji kitab niteliindedir. Sosyolojinin bir bilim dal olarak ortaya kmasnda rol oynayan etkenleri aklamak. Sosyolojinin ortaya knda iki nemli toplumsal olgu yer alr. Bunlar: Endstri Devrimi ve Fransz Devrimi'dir. Tarihte hibir deime Endstri Devrimi kadar uzun dnemli, etkili ve arpc olmamtr. Bu olgunun dnda doa bilimlerindeki gelimeler, bilimsel yntemin kullanl ve yeni ktalarn kefi de sosyolojik dncenin geliiminde nemli bir yer tutar. lk sosyologlarn toplum konusundaki dncelerini ve sosyolojinin temel yaklam olan fonksiyonalist, atma ve etkileimcilik yaklamlarn aklamak. Sosyolojinin kurucular arasnda, adn koyan Auguste Comte'dur. Zamann en zgn dnr olan Comte, doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemin toplumsal olaylar incelemede de kullanlabileceini savunur. Daha sonra Herbert Spencer, biyolojik yaklamn kurucularndandr. Spencer,
toplumu canl bir organizmaya benzeterek incelemek ister. Karl Marx ise atma kuramnn kurucusudur. Dncelerinde bir dier Alman dnr olan Hegel'in etkisindedir. Marx'a gre toplumbilimcilerin grevi dnyay aklamak deil, deitirmektir. Her eyin birbiriyle atma iinde olduunu savunan Marx, kuramn snf atmas ile destekler. Sosyolojinin bilimsel alanda gelimesinde nemli bir kii de Fransz Emile Durkheim'dir. Durkheim, toplumsal gerein temelini toplumsal bilinte grr. Durkheim'in bir dier ilgi alan toplumsal iblm ve sonulardr. Modern bir Alman dnr ise Max Weber'dir. Weber, sosyolojide anlama zerinde durarak, ideal tip ve tarihi analiz tekniklerini gelitirmitir. Sosyolojide tarihsel geliim iinde yaklam sz konusudur. Bunlar; Fonksiyonalist yaklam, atma yaklam Etkileimcilik yaklamdr. Sosyolojide yeni yaklamlardan sosyal alveri kuram ve feminist kuram tartmalar ile inceleyebileceksiniz. ki modern kuram, Sosyal Alveri Kuram ve Feminist kuramlar da giderek popler hale gelen ve tartlan kuramlar arasnda yer almaktadr. Bu kuramlardan sosyal alveri kuram, genelde ekonomistlerin, antropologlarn ve psikologlarn fikirlerine dayaldr. Kuram, insan etkileiminin dl ve cezalara dayal olarak gerekleen bir alveri ile olutuunu ileri srer. Kuramda sz edilen deiim kavram toplumsal bir deiimden ok karlkl bir alverii ifade eden bir nitelik tar. Bu nedenle kurama sosyal alveri kuram da denilmektedir. Feminist kuram kadnn odak olarak alnd bir perspektiften bakarak toplumsal yaam ve buradaki farkl sistem ve fikirleri irdelemektedir. Feminist kuram kadn temel obje veya ilgi oda olarak grr ve inceler. Feminist kuram, liberal, sosyalist ve radikal olmak zere temel yaklama sahiptir.
AMA
AMA
AMA
Kendimizi Snayalm
39
Kendimizi Snayalm
1. Dncenin temel aamadan getiini ne sren dnr kimdir? a. M. Weber b. E. Durkheim c. A. Comte d. F. Hegel e. H. Spencer 2. Sosyolojide anlam zerinde durarak, ideal tip ve tarihi analiz teknikleri gelitiren dnr kimdir? a. H. Spencer b. Hegel c. E. Durkheim d. M.Weber e. K. Marx 3. Gizli ve ak fonksiyon kavramlar kim tarafndan gelitirilmitir? a. T. Parsons b. R. Merton c. K. Marx d. A .Comte e. E. Durkheim 4. Kapital adl eser kim tarafndan yazlmtr? a. M. Weber b. E. Durkheim c. K. Marx d. H. Spencer e. A .Comte 5. Toplumda yer alan bireylerin birbirlerini etkilemelerini, karlkl ilikilerini ve bu ilikilerin nasl gerekletiini ele alan model aadakilerden hangisidir? a. Tabakalama b. atma c. Yapsal fonksiyonel yaklam d. Tarihsel maddecilik e. Etkileimcilik
6. blmnn toplumsal bir olgu olduunu ve bu yzden baka bir toplumsal olguyla aklanmas gerektiini dnen bilim adam aadakilerden hangisidir? a. E. Durkheim b. M. Weber c. H. Spencer d. S. Simon e. A. Comte 7. Ziya Gkalp'in sosyoloji dsncesindeki kaynaklar arasnda aadakilerden hangisi en nemli yeri tutar? a. Pozitivizm b. Bilin c. Geliim d. Devlet e. Snf 8. Belirli bir otoritenin mevcut olduu her yerde atmann varlndan sz eden atma kuramcs kimdir? a. L.Coser b. R. Dahrendorf c. K. Marx d. R. Merton e. K.Davis 9. Aadaki kuramclardan hangisine gre "toplum bir fonksiyonlar btndr"? a. H. Spencer b. T. Parsons c. J. Dewey d. W. James e. D. Ricardo 10. Aadaki sosyoloji kuramclarndan hangisi genelde davran psikolojiye youn bir biimde baldr? a. G. C. Homans b. B. Malinowski c. A. Smith d. D. Ricardo e. L. Coser
40
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Yedii dayaklar canna tak etti... el'in Tarsus ilesinde oturan Aye Mehmet ile grc usul ile evlendirildi ve Alanya'ya gelin gitti. Dnden 4 ay sonra ise kocas, aylk hamile Aye'yi dvd. Gen kadn, soluu baba evinde ald. Aile bykleri araya girdi ve bartlar. Ancak, Mehmet btn gn evde oturuyor, buna karn einin alp eve para getirmesini istiyordu. almad zaman da dvyordu. Aye, dayaa daha fazla dayanamad ve ikinci kez baba evine gitti ve doumunu orada yapt. "BEN KURTARIN" Daha sonra dayak kocasndan boanmak iin Silifke Asliye Hukuk Mahkemesi'ne dava at. lk durumaya kucanda 11 aylk ocuu ile gelen Aye, hakime bandan geenleri bir bir anlatarak "Beni kurtarn" dedi. Duruma, kocann dinlenilmesi iin ertelendi. 18 ubat 2000 Sabah Gazetesi Yukardaki rnek olay Trkiye aile ii iddet ve kadn dayana ilikin tipik bir gstergedir. Bu blmde anlatlan feminist kuram asndan bu konuya nasl yaklar ve ne tr aklamalar getirirsiniz? Sizce toplumun bu tr bir iddet olayndan kurtulabilmesi iin kadnlar asndan yaplmas gerekenler nelerdir? Tartnz.
FLETCHER, R. The Making of Sociology. Vol. 1 and 2, Nelson University, 1972. HENSLIN, James M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. KIZILELK, Sezgin. Sosyoloji Teorileri. Saray Kitabevi, zmir, 1996. KOCACIK, Faruk. Toplumbilim Ders Notlar. Sivas Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, No: 64, 1997. KONGAR, Emre. Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. Bilgi Yaynevi, Ankara, 1979. KONGAR, Emre. Trk Toplum Bilimcileri. Remzi Kitabevi, stanbul, 1982. ZANKAYA, zer. Toplum Bilime Giri, Sava Yaynlar, Ankara, 1982. ZKALP, Enver. Sosyolojiye Giri Dersleri. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2001. SHEPARD, Jon M. Sociology. 6. Edi West Publishing Comp, New York, 1996. TOLAN, Barlas. Toplum Bilimlerine Giri. Sava Yllar, Ankara, 1983.
Yant Anahtar
1. c 2. d Yantnz yanl ise A. Comt'e ilikin blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Max Weber'e ilikin blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Fonksiyonel Yaklam blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Karl Marks ve Maddeci Gr blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Etkileimci Yaklam blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Emile Durkheim'e ilikin blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Trkiye'de Sosyoloji blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise atma Yaklam blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Fonksiyonalist Yaklam blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal Alveri Kuram blmn tekrar okuyunuz.
3. b 4. c 5. e 6. a 7. a 8. b
9. b 10. a
41
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; toplum kavramn; onu oluturan koullar dikkate alarak tanmlayacak, toplumsal yap ve bu yapy oluturan paralar olan kltr, toplumsal snf, stat, rol, kurum ve gruplar aklayacak, insanolunun tarihi geliimiyle oluan toplum trlerinin temel zelliklerini aklayarak tartabileceksiniz.
42
Bir Alman turist olan Helmut Simon, 1991de talya snrna yakn olan Gneybat Avusturya Blgesinin geni buzullarnda yapt bir yry srasnda, bu yzyln bilimsel keiflerinden birini yapt. Simon, eriyen buzullarn arasndan ortaya km tandk bir ekille karlatnda, bata bunun bir oyuncak bebek kafas olduunu dnd. Sonradan farkna vard ki, bu bir oyuncak bebek kafas deil, bir insan kafatasyd. Bu kafatas, bundan yaklak 5 300 yl yani Byk Msr Piramitlerinin ina edilmesinden nce len ve insan trnn bozulmam olarak bulunan en eski yesi olan Buzul adama aitti. Dnyann farkl yerlerindeki birok uzman, bu olay zerine ksa srede heyecanl tartmalara baladlar. Buzul adamn ldnde yaklak otuz yalarnda 160 cm boyunda ve 50 kg arlnda bir erkek olduunu tahmin ettiler. Buzul adam baharda Alp'lerde srsn daha ykseklere karan bir oband. Bilim adamlar kan souk bir frtna sonucu buzul adamn dan srtnda snd yorumunu yaptlar. Yaad byk sknt sonunda biraz uzanm ve uykusu gelmiti, bu arada scaklk dmeye devam ediyordu. Buzul adam, ac ekmeksizin donarak lmt. st ste yaan karlar ve buzlar, buzul adamn vcudunu tamamen kaplamt. Bylece, buzul adamn bedeni 6 Cde 53 yzyl boyunca hi bozulmadan gnmze dek ulaabilmiti. Buzullarn erimesi ve dalarda yry yapan dikkatli bir dacnn ans eseri buzul adama rastlamas, buzul adamn kefedilmesine yol amt. Buzul adamn giysilerini inceleyen bilim adamlar, bu "maara adam"nn iinde yaad toplumun ne kadar gelimi olduunu grdklerinde hayrete dmlerdi. Buzul adamn salar gayet dzgn bir biimde taranmt, vcudunun birok yerinde yaad toplumdaki konumunu sembolize ettii dnlen dmeler bulunmaktayd. Gayet ustalkla dikilmi bir ceket giymiti. Ceketinin zerinde ise d etkenlerden daha fazla koruma salayan ve otlardan rlm bir pelerin vard. Ayakkablar da yine deriden yaplm, ayrca rahatlk ve scaklk salamas amacyla da otlarla doldurulmutu. Buzul adamn yannda bir balta, tahta sapl bir bak ve akmakta ulu tyl oklar atmaya yarayan bir yay bulunmutu. Yine srtnda tad basit srt antasnn iinden, yardmc baz aletler ve kiisel eyalar kmt.
Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998. RADEMAEKERS, William and Rhea SCHOENTHAL, "Iceman", Time, Vol. 140, No. 17 (26 October 1992): 62-66.
DKKAT
Bu niteyi okurken evrendeki lkeleri bunlarn farkl zelliklerini bu farkllklarn bir ok grnmn dikkate almaya ve hatrlamaya aln.
Giri - Toplum
43
GR
Sosyolojik analizlerin iki boyutu vardr. Bunlardan birincisi, makro boyutudur. Makro sosyolojinin konusu toplumun kendisi, genel yaps ve ilikileridir. atma ve fonksiyonalist kuramclar, toplumsal snf ve gruplarn birbirleriyle olan ilikilerini inceleyerek burada etkinlik gsterirler. rnein, bir toplumda yeri yurdu olmayan, sokakta yatan kalkan insanlar zerinde alyorsanz, bunu snf sistemi ile bir lde aklayabilirsiniz. nk bu insanlarn dk statlerini onlarn yeterli eitime sahip olmamalarna, baz frsatlarn onlara kapal olmalarna ve iverenlere sunacak bir yeteneklerinin bulunmadklarna balayabiliriz. Bu yaklam bir makro sosyoloji rneidir. Mikro sosyoloji ise sosyal etkileim zerinde durmaktadr. Yani insanlar bir araya geldiklerinde birbirlerini nasl etkilemektedirler. Dier bir deyimle insanlarn yaamda kalma stratejileri, bir lde mikro sosyolojinin ilgi alandr. rnein, paralarn nasl harcyorlar, kz veya erkek arkadalaryla, aileleriyle olan ilikileri nasldr; zamanlarn nasl harcamaktadrlar, kullandklar kendine zg bir lisanlar var mdr? te bir nceki nitede incelediimiz sembolik etkileim modeli, genelde bu tr bir yaklam simgeler ve insanlarn yzyze ilikilerini ele alr. Toplumu anlamak iin bu iki yaklama da gereksinim vardr. Ancak sosyologlar genelde bu iki yaklamdan birini kullanarak toplumsal olaylar incelerler. Sosyologlarn aldklar eitim veya geldikleri alt yapsal zellikler bunlardan birinin tercihinde etkin olmaktadr. Ancak her iki yaklamda, toplumu anlamak asndan byk nem tar. Bu nitede insanlarn btn yaamn etkileyen toplum nedir? Onun paralarn neler oluturur? Bu sorular cevaplandracaz. Bunlar aklarken de makro sosyolojik yaklam kullanacaz.
Makro sosyoloji, toplumun kendisi, genel yaps ve ilikilerini odak alrken mikro sosyoloji, sosyal etkiliim zerinde durur.
TOPLUM
Toplum ve birey birbirinin ayrlamaz paralardr. nk, aralarnda youn bir etkileim vardr. Ancak, toplumun birey zerindeki etkisi daha youndur. Toplum bizi ynlendirerek yaammz anlamlandrr, bizler de saysz bir biimde onu ekillendirerek, gelecek nesillere aktarrz. Toplumlar bizler domadan nce var olduu gibi, bizler bu dnyadan gtkten sonra da varolacaklardr. Toplumlar olmakszn bizler yaayamayz. nk insanlarn dnyaya geldiklerinde bakma ve korunmaya ihtiyalar vardr. te yandan hibir gelimi canl belirli bilgilere sahip olmakszn, hayatta kalamaz. Bu bilgilerde ancak belirli bir toplum iinde yaayarak ve ondan etkilenerek yani renerek elde edilir. Dier bir deyimle, bir toplum iinde yaptmz her ey renerek kazanlr. Bu renme sreci, birlikte yaayarak yani dier insanlarla bir olup etkileim kurarak ve dier insanlara ynelik bir biimde gerekleir. Toplum ve birey arasnda bir etkileim vardr, ancak toplumun birey zerindeki etkisi daha youndur. En geni anlamda toplum insanlar etkileyen gerek ilikiler btndr. Dier bir deyimle insanlarn bir toplum iinde var olmalarn salayan birbirleriyle her tr ve biimde kurmu olduklar ilikilerin btn toplumdur. Ancak toplumdan sz edebilmek iin belirli artlarn gereklemesi gerekir. Bunlardan birincisi ortak bir toprak parasna sahip olmaktr. kincisi, belirli bir idare biimini benimseyip ona uymaktr. Yani ortak politik bir otoriteye sayg gstermektir. ncs ise ortak bir kltre ya da yaam biimine sahip olmaktr. Bylece, toplum ortak bir toprak parasna sahip olan, ayn politik otoriteye
Toplum ve birey arasnda bir etkileim vardr, ancak toplumun birey zerindeki etkisi daha youndur. Toplum, insanlar etkileyen gerek ilikiler btndr.
44
Toplum
uyan ve ortak bir kltrden gelen nfus ynlardr. Modern dnyada toplumlar bir devlet biiminde karmza kmaktadrlar. nemli olan bu devlet iinde yaayan insanlarn, ortak bir kltr benimsemeleri ve uymalardr. Birok toplumlarn yaantlar birbirine benzemeyebilir. Bu nedenle her toplumun deiik bir yaps vardr. Ancak bu yapy anlamakla toplum anlalr bir hale gelir. Bu da sosyologlara geni bir alma alan yaratr.
Toplumsal Yap
Sosyologlar toplumu tanmlarken onu bir organizmaya benzetirler. Her organizmann bir yaps olduu gibi, toplumun da bir yaps vardr. rnein, insan organizmas iin elleri, ayaklar, i organlar onun yapsn oluturur. Bu yap birbirleriyle ilikili olan bir takm paralarn bir btndr. Baka bir yap, rnein herhangi bir binay ele alalm: Bu binann paralar, duvarlar, yeri, dam, pencereleri, kaps olabilir. Btn binalarda bu paralara aa yukar rastlanr. ekilleri farkl olmakla birlikte hepsinin fonksiyonu da ayrdr. Ancak bu paralar olmakszn binann anlam olmaz. Sosyologlar toplumu incelerken onun yapsndan sz etmektedirler. Bu yap, her bir parann dierinden bamsz olarak yer ald tesadfi olarak bir araya gelmi insanlardan olumu bir ey deildir. Aksine toplumsal yap, toplumdaki organize olmu toplumsal ilikilerin bir btndr. Bu organize olmu ilikiler, toplumdan topluma farkl olmakla beraber bir btndr. Toplumsal yap, toplumun bir erevesidir ve bu ereve bizler domadan nce, insanlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikiler tarafndan tayin edilir. Ksaca insanlar, belirli davranlar toplumsal yapdaki yerlerine bal olarak renmekte ve bunlara gre hareket etmektedirler. Yani toplumda imtiyazl bir aileden gelmeleri veya gelmemeleri, ikisinin arasnda bir yerde olmalar, fakir veya zengin olmalar bireyin toplum ierisindeki yerini tayin eder. Bireyler ite bu sosyal statleri gerei, belirli eyleri benimser ve ona gre hareket etmeyi renirler. Toplumsal yapnn bireyler zerindeki bu nemli etkisi, onlarn kim olduklarn neye benzeyeceklerini etkilemesi, bu yapnn daha dikkatli bir biimde analizini gerektirir. O halde bu yapy oluturan paralar nelerdir? Bunlar, kltr, toplumsal snf, stat, rol, grup ve kurumlardr. Bylece toplumsal yap, kltrn, snfsal durumun, stat, rol, grup ve kurumlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikiler sonucu ortaya kmaktadr. Toplumu nasl tanmlayabiliriz? Toplumsal yapy oluturan paralar nelerdir?
Toplumsal yap toplumun bir erevesidir ve bu ereve bizler domadan nce, insanlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikiler tarafndan tayin edilir. nsanlar belirli davranlar toplumsal yapdaki yerlerine bal olarak renmekte ve bunlara gre hareket etmektedirler.
SIRA SZDE
Kltr
Bu konu gelecek nitede detayl olarak incelenecek olmasna ramen, yine de ksaca etkisini inceleyelim: Kltr bizim etrafmz saran veya evreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlarn kltr olarak adlandrdklar ey, grubun kulland lisan, deerler, inanlar, davranlar hatta ifadelerdir. Dier bir deyimle kltr, bizi saran insanlardan rendiimiz toplumsal bir mirastr. Kltr kalplar ierisinde btn bu rendiklerimiz bizim gelecekte nasl bir insan olacamz etkiler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar, Trkler tarafndan yetitirilmemiz, orada doup bymemiz bizi Eskimo, Japon, Rus veya Trk yapar. Bylece biz Japonca veya Trke veya Rusa konuur, onlara benzer, onlar gibi davranr, onlarn deerlerini benimser onlardan biri haline geliriz. Sadece dsal benzerliimiz deil, hissettiklerimizle de yetitiimiz kltre benzeriz. Yani bir Eskimo veya Trk gibi dnr ve
Toplum
45
onlarn hissettiklerini, duygularn paylarz. te bu nedenle kltr, toplumsal yapnn ok nemli bir parasdr.
Toplumsal Snf
nsanlar anlamak iin onlar toplum ierisindeki yerlerini incelememiz gerekir. zellikle belirgin bir toplumsal snf, kendini gelir dzeyi, eitim ve mesleki saygnlkla belirli eder. Gnmzde kalabalk bir insan grubu sahip olduklar, benzer gelir dzeyi, eitim, yaptklar iler ve kabaca karlatrlabilir saygnlk lleriyle toplumsal snf olarak tanmlanmaktadr. Toplumsal snfn, yap zerindeki etkisini hi bir zaman ihmal edemeyiz. nk, snfsal ortam, hem bireylerin davranlarn hem de fikir ve dncelerini etkilemektedir. Hangi snfa mensup bir insansanz, bu yapnn sizlere verdii dncenin, giyim, kuam, nezaket, hatta politik tutumlarn etkisinde kalp, bunlara zg davranmakta olduunuzu unutmaynz. Bu adan toplumsal snf ok nemli bir faktrdr. Bu nedenle bu konu zerinde ileride daha detayl durulacaktr.
Stat
Gnlk konumada stat kavram bir saygnl ya da prestiji ifade eder. Sosyolojide ise stat bireyin toplum iindeki pozisyonudur. Hepimizin gnlk yaamda eitli statleri vardr. rnein, renci, marangoz, yal, gen, milletvekili, retmen gibi. Bireyin stats onun toplumda nereye uygun olduunu ve kimlerle iliki kuracan gsterir. rnein, bir irketin yneticisi iseniz, iliki kuracanz insanlar; emrinizde alanlar, hissedarlar ya da bir dier irketin yneticileri olabilir. Bireyin sahip olduu stat zamanla deitii gibi, birden fazla statye de sahip olabilir. Ancak bunlardan bir tanesi dierlerine gre daha fazla nem tar. Buna temel stat ya da master stat denir. Bu stat bireyin toplum iindeki kimliini belirler.
Stat bireyin toplum iindeki pozisyonudur.
46
Toplum
Edinilmi stat, bireyin dorudan bir abas olmadan, kendi dndaki faktrler tarafndan salanan statdr. Kazanlm stat ise, bireyin kendi istei ve abalaryla, gnll olarak elde ettii statdr.
Bireyler toplum iindeki statlerini iki biimde elde ederler. Bunlar, edinilmi ve kazanlm statlerdir. Edinilmi stat, bireyin dorudan bir abas olmadan, kendi dndaki faktrler tarafndan salanan statdr. Yani birey doumuyla, cinsiyetiyle ve yayla ilgili olarak bunu elde eder. Yal, gen, kadn, erkek, siyah, beyaz gibi bir statye sahip olmak buna rnek verilebilir. Kazanlm stat ise, bireyin kendi istei ve abalaryla, gnll olarak elde ettii statdr. abalarmz sonucunda niversite rencisi, anne, baba, doktor, avukat veya polis oluruz. aba gstermez isek, niversiteden atlr, i bulamaz, bir meslek sahibi olamayz. Bir baka deyile kazanlm stat, pozitif ve negatif olmak zere iki ynldr. Bir niversite rektr de, bir banka hrsz da kazanlm statye sahiptirler. Toplumsal statlerin insan davranlar asndan nemli yn, her statnn bireye rehberlik ederek nasl davranacaklarn gstermesidir. Toplumsal statlerin hemen tm insan gruplarnda mevcudiyeti, onu toplumsal yapdan ayrlmaz klar. Her stat kendini sahip olduu semboller ile belirgin klar. rnein, evlilik yz evli olduunuzu, tadnz silah veya omzunuzdaki rtbe sizin asker veya polis olduunuzu gsterir. Bir genel mdrn arabas, retim yesinin veya hakimin giydii cbbe, onlarn statlerinin semboldr. nsanlar bu kiilere buna uygun davranlar sergiler ve uygun tarzda hareketlerde bulunurlar. Edinilmi ve kazanlm statler arasndaki farklar dikkate alarak kendi edinilmi ve kazanlm statlerinizi tanmlayarak, bunlar arasnda sizin iin temel olan aklaynz.
SIRA SZDE
Rol
Rol bir grup ya da toplum iindeki insanlarn snrlar belirlenmi olarak oynadklar bir oyundur.
Sahip olduumuz roller birer koruyuculuk grevi yaparak toplumun bizden istediklerini yapmamza yardmc olurlar.
Belirli bir toplum iinde yer alan bireyler, zerine aldklar belirli rolleri yerine getirirler. Bu tpk bir tiyatro oyuncusunun sahnede canlandrd role benzer. Rol bir grup ya da toplum iindeki insanlarn snrlar belirlenmi olarak oynadklar bir oyundur. Her toplum, yelerinden stlendikleri rol en iyi bir biimde yerine getirmelerini bekler. rnein; bir taksiye bindiimiz zaman ofrn bizi istediimiz adrese gtrmesini, bir annenin ocuklarna iyi bakmasn, bir retmenin rencileri ile yaknen ilgilenip, onlara en iyi davran biimlerini retmesini bekleriz. Her roln bireyden baz beklentileri ve ona verdii baz imtiyazlar vardr. nk, her rol bir stat ile ilgilidir. Rol ve stat arasndaki ilikiyi u ekilde aklayabiliriz: nsanlar belirli bir staty igal eder ve bu statye uygun bir rol oynarlar. Bylece stat ve rol kavram bir madeni parann iki yz gibidir. rnein, stats niversite profesr olan bir kimseyi ele alalm: Bu statdeki kimsenin rol hocalktr. Bylece toplum ierisindeki bir takm normlar bu hocann yerine getirecei rolleri belirler. Hocann stats bir tek olmakla beraber, yerine getirdii rol biroktur. Yani belirli bir statdeki insann oynad birok rol vardr. Bu rollerden bir tanesi retmektir. Ancak bunun yannda dier retim yeleriyle meslektalk rol, aratrmac rol, yazarlk rol, danmanlk rol, evde yerine getirdii babalk rol vardr. Bylece bir stat birok rol davrann gerektirmekte ya da ortaya karmaktadr. Sahip olduumuz roller birer tahta perde veya koruyuculuk grevi yaparak toplumun bizden istediklerini yapmamza yardmc olurlar. Bu koruyucu zaman zaman bize baz serbestiyetler de salar; ancak bu belirli bir snra kadardr. Bu snr amamza msaade etmez. rnein, evleneceimiz zaman insan olarak resmi elbise giymekten hi holanmasak da evlilik trenlerinde uygun resmi elbise ve-
Toplum
47
ya smokin giyeriz. Yani her ortamda uygun rolleri oynar, uygun davranlar simgeleriz. Sosyolojik adan roller, insanlarn beklentilerini ortaya koymalar asndan nem tarlar. Bireyler rol davranlarn sergiler, bu rollerin bir araya gelip, kaynamasyla toplum oluur. Bylece roller sayesinde insanlar bir arada dzgn bir biimde yer alrlar. Rollerin getirdii sorumluluk toplumsal kargaay engeller. Rol tanmlayarak, kendinize ilikin rnekleri aklaynz.
SIRA SZDE
Gruplar
Toplumsal davranlarmzn ou, insanlarn oluturduu gruplar ierisinde yer alr. Sosyolojik anlamda grup en az iki kiiden meydana gelen, benzer deer ve beklentilere sahip olan bireylerin dzenli etkileimleri ile ortaya kan bir birlemedir. Dier bir deyimle grup, stat ve rolleri arasnda belirli ilikiler olan herhangi bir byklkteki insanlardan oluur. Ancak, insanlarn bir grubu oluturabilmeleri iin, aralarnda kesin bir ilikinin veya etkileimin olmas gerekir. Yani bir otobsn iinde seyahat eden, bir tiyatro seyircisi olan ynlar birer grup deildirler. Grup yeleri benzer deer, norm ve beklentileri paylarlar. Nasl davranlarmz iinde bulunduumuz snf, stat ve rollerden etkileniyorsa, gruplar da yaammzda ok gl birer faktrdrler. Eer bir gruba ye isek, grup yeleri bizlerden onlar gibi davranmamz beklerler. rnein, bir aile grubunun yesiyseniz 15 yandaki kznza "Bu atnn altnda yaayacaksan, gecenin belirli bir saatinde evde olmalsn!" dediiniz zaman, bu grubun otoritesini simgeler ve genelde aile yeleri bu tr bir norma uygun davranlacan beklerler. Ailenin bir yesi olarak kalacaksanz, bu beklentiye uyum salam olmanz gerekir. Gruplar en yaygn biimde birincil ve ikincil gruplar olarak ikiye ayrlrlar. Birincil grup yeleri arasnda youn bir iliki olan ve birbirlerine sevgi ve zveri duygularyla bal insanlardan oluur. Aile, arkadalk, hsmlk gibi. kincil grup ise birbirleriyle geici bir biimde iliki kuran ve kar amac tayan gruplardr. Resmi rgtler, irketler ve siyasi partiler gibi. Her iki grup tr de kim olduumuzu, fikirlerimizi, beklentilerimizi ve yaama uyumumuzu etkilemeleri asndan byk bir neme sahiptirler. Birincil grup ne demektir? Grup olmann ayrc zellii sizce nedir?
Grup en az iki kiiden meydana gelen, benzer deer ve beklentilere sahip olan bireylerin dzenli etkileimleri ile ortaya kan bir birlemedir.
SIRA SZDE
Toplumsal Kurumlar
Toplum yeleri, yaamda kalabilmek iin belirli ihtiyalarn karlamak ve tatmin edici bir hayat standard salamak zorundadr. rnein; ocuklar korunup baklmal, kltrel bilgi ve birikimler gelecek nesillere aktarlmal, sosyal dzen uygun bir biimde salanmal, mal ve hizmetler retilip adaletli bir biimde bltrlmelidir. Btn bu grevlerin her toplumda belirli bir biimde doldurulmas gerekir. te her toplumda bu tr grevleri yerine getirecek kurumlar yer alr. Kurum, toplumun yaps ve temel deerlerini korumas asndan zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluudur. Sosyologlar, kurumlar zerinde almakla iinde yaadklar toplumu daha kolay anlar ve tanrlar. Sosyologlar dokuz temel kurum tanmlamaktadrlar. Bunlar: Aile, Din, Hukuk,
Kurum, toplumun yaps ve temel deerlerini korumas asndan zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluudur.
48
Toplum
Toplumsal kurumlarn drt temel karakteristii, deimeye kar direnli olmas, aralarndaki youn iliki, birbirlerine bal olarak deimeleri, toplumdaki sorun merkezi oluturmalardr.
Politik, Ekonomik, Eitim, Tp, Bilim, Askeri kurumlardr. Her kurumun stlendii belirgin bir grev, rol ve normlar mevcuttur. Aile kurumu ocuun bakm ve korunmasn stlenirken, eitim kurumu kltrel bilgi birikimini gelecek nesillere aktarr. Din kurumu insanlar ortak deer ve dini trenlerde birletirerek, toplumun devamllna katkda bulunur. Politik kurumlar g ve dzenin salanmas grevini stlenir. Ekonomi kurumu ise mal ve hizmetlerin retimi ve blm konularyla ilgilenir. Dier kurumlarn da benzer grevleri mevcuttur. Endstriyel toplumlarda bunlar ok gelimi ve ayr kurumlarken, gelimemi toplumlarda bu kurumlarda daha az gelimi ve resmi bir biimde yer almaktadrlar. rnein, endstriyel toplumlarda eitim ok gelimi, yaplam bir durumda iken, gelimemi toplumlarda eitim informal bir biimde renilmi, beklenti ve rollerden oluabilir. Toplumsal kurumlarn drt temel karakteristii vardr: Her toplumsal kurum deimeye kar direnlidir. Her toplumsal kurum dier kurumlarla youn bir iliki ierisindedir ve birbirlerine baldr. Toplumsal kurumlar zamanla birbirlerine bal olarak deiebilirler. Toplumsal kurumlar bir toplumdaki temel sorunlarn merkezini olutururlar. Toplumsal kurumlarn drt temel karakteristiini imdi de biraz daha detayl grelim: Birinci karakteristik yani kurumlarn deimeye olan direnleri ok doal ve evrenseldir. nk, insanlar gelenek ve greneklerle bu kurumlarn zelliklerini benimsemilerdir. Bu kurumlara olan herhangi bir saldr ya da eletiri o toplumdaki yelerin tepkilerine yol aar. rnein, Trkiye'de ailenin gereksiz olduunu savunan bir grn, ne derece tepki alacan bir dnn. kinci karakteristik olan her kurumun birbirine olan ball ise yine ok doaldr. Eer bir kurumun ortaya koyduu bir norm, dier kurumlarca benimsenmezse o toplumda dzensizlikler ve anomi balar. rnein, politik bir sistem olarak demokrasiyi benimseyen bir lkede dier kurumlar, demokrasinin yanlln savunuyorlar ve desteklemiyorlarsa, kurumlararas atmalar balar ve toplumsal dzen bozulur. nc karakteristik ise kurumlarn zamanla deieceidir. Ancak bu olgu bir btnlk iinde gerekleir. Kurumlarn birbirine baml olmas nedeniyle herhangi bir tanesinde olan deime dier kurumlar da etkiler. rnein, Endstri Devrimiyle ekonomide balayan deimeler zamanla aileyi, dini, politik kurumlar ve eitimi etkilemi ve hemen hepsinde hzl deimeler gzlenmitir. Drdnc karakteristik kurumlarn toplumsal sorunlarn oda olmas ise u ekilde aklanabilir: Bilindii gibi her kurum belirli ihtiyalar karlamak iin toplumda yer alr. Bu ihtiyalarn gerektii gibi karlanamamas nemli toplumsal sorunlar yaratr. rnein, isizlik art ekonomi kurumunun, yksek crm ve cinayet oranlar hukuki kurumlarn boanma oranlarndaki artlar ise aile kurumunun temel sorunlar arasnda yer alr. Ancak hepsi de topluma yansyan sorunlardr.
Toplum Trleri
49
Toplumsal kurumlar tanmlayarak drt temel karakteristiini aklaynz. Her toplumsal kurumun zerimizde ok nemli etkileri bulunmaktadr. Btn kurumlar toplumun temelini oluturan bir kumaa benzetilebilir. Toplumsal yaantmzdan tutun, bizlerle ilgili her ey bu kurumlar tarafndan oluturulur ve ekillenir. Bu kurumlar deitike, yaplar farkllatka bizler de uygun deimeler gsteririz, farkl insanlar oluruz. Fonksiyonalist ve atma kuramclar toplumsal kurumlarn varln farkl biimlerde aklamaktadrlar. imdi ksaca bu farkllklar grelim: Fonksiyonalist kurama gre, toplumsal kurumlar toplum ierisinde ok nemli grevlere sahip olmalar nedeniyle yaamsal bir neme sahiptirler. Hibir toplum, bu kurumlar olmadan varln srdremez. Her toplum temel ihtiyalarn karlamak amacyla ve yaamda kalabilmek iin bu kurumlara ihtiya gsterir. Fonksiyonalist kurama gre bu be temel gereksinim unlardr. Yeni yelere Sahip Olmak: len insanlarn yerini dolduracak insanlar aile oluturmakta kazanlr. Yeni yeleri Toplumsallatrmak: Burada ailenin yannda din ve eitim kurumlar ocuklar topluma uygun birer birey olarak kazandrmakta aktif bir grev alrlar. Mal ve Hizmetleri retmek ve Datmak: Burada ekonomik kurumlar yiyecek, giyecek, barnma gibi temel kaynaklar salarlar. Toplumsal Dzeni Korumak: Burada politik kurumlar ve askeri rgtler ile d ve i tehlikelere kar nlem almak, toplum iindeki grev ve asayii salamak nem tar. Yaama Bir Anlam Kazandrmak: Toplumun hemen tm kurumlar bu amaca hizmet ederler. Yaadmz toplumda tadmz ama, gerektiinde bu toplum iin fedakarlkta bulunmamz hatta canmz feda etmemizi gerektirebilir. atma kuramclar ise, bu temel fonksiyonlar kabul etmekle beraber bunlarn bir uyum ierisinde olmadn, ortak bir ama iin, uyumlu olarak almadklarn ileri srerler. Aksine, toplumsal kurumlarn toplumun st tabakalarnda yer alan elitler tarafndan kontrol edildiini, bu gruplarn kendi imtiyaz ve karlar iin, bu kurumlar kontrol ettiklerini savunurlar (Domhoff 1990, 1991). Dier bir deyimle ounluun retimden ok az pay alp, aslan paynn kk bir aznlk tarafndan kullanldn ne srerler. Her iki yaklamda birbirleriyle zt bir dnce erevesinde kurumlarn varln aklamaktadrlar. atma kuramclar kurumlarn varln, zenginliin korunmas amacyla kk bir grubun elinde olmasyla aklamakta, grevselciler ise sosyal kurumlar evrensel olan insan ihtiyalarn karlamak iin var olduunu ne srmektedirler.
SIRA SZDE
TOPLUM TRLER
Gnlk dilde toplumlar eitli biimlerde snflamaktayz. rnein gelimi, gelimekte olan, ak, kapal, krsal, kentsel gibi. Ancak bunlar belirleyen kriterler tam ve ak deildir. nsanolu tarihi geliimiyle birlikte birbirine benzemeyen binlerce toplum yeryznde yer almtr. Bu geliim srecinde bilim adamlar bu toplumlarn doay ve evreyi deitirmede kullandklar teknolojinin eidine gre, onlar be tre ayrmaktadrlar. Bilim adamlarnn bu snflamas aada grlmektedir.
50
Toplum Trleri
Toplum trleri: Avclk ve toplayclk toplumlar, obanlkla geinen gebe toplumlar, (Pastoral Societies) lkel tarm toplumlar,(Horticultural Societies) Tarm toplumlar, (Agricultural Societies) Endstriyel toplumlardr. Bu be toplumun dnda son yllarda sper endstriyel toplum ad verilen bir toplumdan da sz edilmektedir.
sminden de anlald gibi avc ve toplayc toplumlar yaamlarnn byk bir ksmn vahi hayvanlar avlamak ve yiyecek bulmakla geirmektedirler. Birok toplum zamannda bu aamadan gemi bulunmaktadr. Hatta bugn bile Avustralya'nn llerinde yaamn sadece yiyecek bulmakla geiren yerliler bulunmaktadr. Bu gruplar kk ve dank olarak yeryznde yer alrlar. Bunun da nedeni evrenin ve doann byk bir insan grubunu doyuracak nitelikte olmamasdr. Bylece avc ve toplayc insanlar 40 kiiyi gemeyen birincil gruplardr. Her grubun da yaamn srdrd ve avland bir ka yz millik yaam alan mevcuttur. Grup yeleri arasnda youn bir iletiim szkonusudur. Gruplarda akrabalk ilikileri esastr ve her bireyin bir dieriyle akrabalk ya da evlilik ba mevcuttur. Bu toplumlarda en nemli kurum ailedir. Aile bu toplumlarda birok fonksiyonu yerine getirir. retim, koruma, eitim gibi. Bu toplumlarda politik kurumlar yoktur, bireyler eittir. Her birey bir sre kabile reislii yapabilir. Kararlar grup tartmalar sonucunda alnr. Bu toplum yeleri devaml bir hareket ierisindedirler. Yani g olgusu youndur. nk, bir yerleim yerindeki av ve yiyecek bitince, baka bir yere gitmek zorundadrlar. Zenginlik mal ve mlk sahiplii yok denecek kadar azdr. Devaml g olgusu mal sahipliini ok azaltan bir etmendir. En byk zenginlik, bulunan yiyecek ya da gdadr. Bu da btn toplum yeleriyle paylalr. Bu toplumlarda stat farkllamalar ok fazla deildir.
Toplum Trleri
51
maya, politik ve ekonomik kurumlar gelimeye, toplumsal ve kltrel yap da farkllamaya balamtr.
Tarm Toplumlar
Tarm toplumlar geimleri ziraate (tarma) bal olan toplumlardr. Yani saban kullanarak ekip bien ve saban ekmede de hayvan gcnden istifade eden ve bylece tarm devrimini balatan toplumlar olarak karmza karlar. Kara sabann icad bundan 6000 yl nceye dayanr. Kara saban, topran hava alarak zenginlemesine yardmc olduu iin, topran verimlilii artm ve rn fazlas aa kmtr. Ayrca tarmda gbre kullanmyla da ayn topraktan uzun yllar rn elde etme olana domutur. Bylece tarm alanlar genilemi, nfus artm, mesleki farkllamalar belirginlemeye balamtr. Bu toplumlarn nfusu birka milyona varan bir potansiyele ulanca, bu nfusun bir ksm tarm d etkinliklerde yer alm ve ihtisaslam roller ortaya kmtr (rnein, demircilik, berberlik, seyislik gibi). Tarma ballk ehirlerin kurulmasn hzlandrm ve baz kimseler ihtisaslam olduklar baz rolleri ve meslekleri, bu ehirlerde pazarlamaya balamlardr. Tarm toplumlarnn bir dier zellii de ilk defa snflarn belirginlemesidir. Artan retim miktar ile bir ksm kyller, sadece toprak zerinde alp tahl retirken, bu retim dorudan toprak sahibinin elinde toplanmaya balamtr. Bylece topraa sahip olan asiller snf ile topraa bal kle snf belirginlemitir. Bu sistem Avrupa'da Feodal toplumlarn domasna nayak olmutur. Din de ayr bir kurum olarak yerini alm, din adamlar ve kilisenin gc artmtr. Ayrca ticaret gelimi ve para, alverilerde deiim arac olarak yer almtr. Bunun yannda rn miktarnn kaydetmek, vergilendirmek amacyla yaz ve matematik kullanlmas, baz temel bilgilerin gelimesini hzlandrmtr. Zamanla stat ve roller oalm, nfus artm, ehirler ve yeni kurumlar ortaya km, sosyal snflar domu, politik ve ekonomik eitsizlikler toplumsal yapda belirginlemi ve kltr farkllamtr. Gebe ve Tarm toplumlarnn en belirgin karakteristiklerini dikkate alarak karlatrnz.
SIRA SZDE
52
Toplum Trleri
Endstriyel Toplumlar
Endstriyel toplumlar yaamlar mekanize olmu retime bal olan ya da makinalam insan emeinin yerini makinann ald toplumlardr.
Endstriyel toplumlar, yaamlar mekanize olmu retime bal olan ya da makinalam insan emeinin yerini makinann ald toplumlardr. Endstri Devrimi ngilterede bundan yaklak 250 yl nce balam, gayet baarl olmu ve etkileri btn dnyaya yaylmtr. Bu deiim dnyadaki dier toplumlarn yaam biimlerini de etkilemi ve deitirmitir.
Endstri ncesi toplumlarda statler daha ok edinilmi iken, endstriyel toplumlarda kazanlm hale dnr.
Endstri Devrimi bilimsel bilgilerin, retim teknolojisine uygulan, yeni enerji kaynaklarnn bulunmas ve hayvan gcnn yerini bu enerji kaynaklarnn almas srelerini ierir. Birbirlerinin ortaya kmalarn kolaylatran keif ve icatlar, yeni keiflere yol am ve endstri toplumlar hzl bir deime temposuna girmilerdir. Yeni teknolojiler rnein buhar makinas, iten patlamal motorlar, elektrik ve atom enerjilerinin kullanm ekonomi ve dier kurumlardaki deimeleri de hzlandrmtr. Bu nedenle endstri ncesi toplumlara oranla endstri toplumlar devaml ve hzl bir deime temposuna sahiptirler. Endstrilemenin toplumsal kurumlar zerinde de yaygn etkileri gzlemlenir. Ekonomi kurumu son derece byr, etkinleir ve karmaklar. Liberal grler, yatrm ve giriimin serbestlii nem tar. Aile daha nce yerine getirdii birok fonksiyonunun, ihtisaslaan dier kurumlara devrederek klr. Birok yeni deer ve inanlar toplumu igal eder. Bilim yeni bir kurum olarak ortaya kar. nk, teknolojik yenilikler yeni bilgilerin retimine dayanr. Eitimin ayr ve ok nemli bir kurum olarak fonksiyonlar hzlanarak artar. lkretim zorunlu hale gelir ve yaygnlar. Endstrilemenin dier yaygn etkisi, sosyal eitsizlii azaltmasdr. Endstri ncesi toplumlarda statler daha ok edinilmi iken, endstriyel toplumlarda kazanlm hale dnr. Toplumdaki snflarn says artarak, oklu bir snf olgusu gelimeye balar. Hatta hizmet sektrnde alanlarn oluturduklar orta snf bile kendi iinde alt, orta ve st orta olmak zere e ayrlr. Endstriyel toplumlarn artan zenginlikleriyle birlikte kltrleri de deimekte ve fakllamaktadr. Ancak, endstriyel toplumlarn geliimi doal dengeyi ve evreyi bozduundan bu geliim, doa kirlilii, kaynak tketimi gibi birok evre sorununa da neden olmaktadr.
zet
53
zet
AMA
Toplum kavramn; onu oluturan koullar dikkate alarak tanmlamak. Toplum ve birey birbirinin ayrlmaz birer parasdrlar. En geni anlamda toplum insanlar etkileyen ilikiler btndr. Ancak bir toplumdan sz edebilmek iin belirli artlar gerekir. Bunlar ortak bir toprak, politik bir otoriteye uyum ve paylalan bir kltrdr. Toplumsal yap ve bu yapy oluturan paralar olan kltr, toplumsal snf, stat, rol, kurum ve gruplar aklamak. Her organizmann bir yaps olduu gibi toplumlarn da bir yaps vardr. Bu yap birbirleriyle ilikili bir takm paralarn btndr. Toplumsal yap, bir toplumdaki organize olmu toplumsal ilikilerin bir btndr. Toplumsal yapy oluturan paralar alt tanedir. Bunlar; Kltr, Toplumsal Snf, Stat, Rol, Grup ve Kurumlardr. Stat, bireyin toplum iindeki pozisyonudur. Edinilmi ve kazanlm olarak iki biimde yer alr. Rol ise bir toplum iindeki insanlarn belirli bir biimde oynadklar oyundur. Her roln bireyden baz beklentileri vardr.
Grup, belirli saydaki insanlarn etkileimleri sonucu ortaya kan bir birlemedir. En yaygn olarak birincil ve ikincil biimde ikiye ayrlr. Toplumsal kurum ise toplumun temel deerlerinin korunmas amacyla zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluudur. Toplumsal dzeni salayan kurumlar dokuz tanedir. Bunlar: Aile, Ekonomi, Eitim, Din, Politik, Hukuk, Tp, Bilim ve Askeri kurumlardr. nsanolunun tarihi geliimiyle oluan toplum trlerinin temel zelliklerini aklayarak tartabileceksiniz. nsanolunun tarihsel geliiminde be yaygn toplum biimi gzlemlenmitir. Bunlar; Avclk ve toplayclk toplumlar, obanlkla geinen gebe toplumlar, lkel tarm toplumlar (tarm ncesi toplumlar), Tarm toplumlar ve Endstriyel toplumlardr.
AMA
AMA
54
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Toplumdaki organize olmu toplumsal ilikilerin btnne ne ad verilir? a. Benlik b. Toplumsal yap c. Rol d. Stat e. Grup 2. Aadakilerden hangisi toplumsal yapy oluturan paralardan biridir? a. Toprak b. Otorite c. Stat d. Dil e. Nfus 3. Aadakilerden hangisi kazanlm bir statdr? a. Asalet b. Genlik c. Kadnlk d. Siyah olmak e. Annelik 4. Aadakilerden hangisi ikincil bir grup nitelii tamaz? a. irketler b. Aile c. Siyasi Partiler d. Resmi organizasyonlar e. Sendikalar 5. lk defa snrlarn belirginlemeye balad toplum tr aadakilerden hangisidir? a. Avclk ve toplamaclk toplumlar b. Endstriyel toplumlar c. Gebe toplumlar d. Tarm ncesi toplumlar e. Tarm toplumlar 6. Aadakilerden hangisi toplumsal dzeni salayan kurumlardan biri deildir? a. Aile b Ekonomi c. blm d. Eitim e. Siyasal kurumlar
7. Rol kavramna ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Toplum yelerinden stlendikleri rol en iyi olarak yerine getirmelerini ister. b. nsanlar belirli bir staty igal eder ve buna uygun bir rol oynar. c. Roller bir koruyuculuk grevi stlenirler. d. Rollerin bir araya gelmesiyle snflar oluur. e. Roller toplumsal kargaay engeller. 8. Aadakilerden hangisi gnmzde bir grubun toplumsal snf olarak tanmlanmasnda kullanlan ltlerden biri deildir? a. Gelir dzeyi b. Eitim c. Mesleki saygnlk d. Fikir ve dnceler e. Art oran 9. "Bir toplumda ocuk sululuu ve uyuturucu kullanm oranlarnn artmas genlik iin tehlikedir" ifadesi toplumsal kurumlarn drt temel zelliinden hangisini ifade eder? a. Toplumsal kurumlar deimeye direnlidir. b. Kurumlar bir biriyle youn bir iliki iindedir. c. Toplumsal kurumlar toplumsal sorunlarn odadrlar. d. Her kurum belirli ihtiyalar karlamak iin toplumda yer alr. e. Toplumsal kurumlar birbirlerine bal olarak deiebilirler. 10.Saban kullanarak ekip bien, hayvan gcn kullanan, ilim ve ticaretin gelitii ve parann kullanld topluma ne ad verilir? a. Avclk ve toplayclk toplumu b. lkel tarm toplumu c. Endstriyel toplum d. Tarm toplumu e. Gebe toplum
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
55
Yaamn inden
Buz Adam 1991'de, yzyln bilimsel bululardan birini gerekletirmi olan Alman turist Helmut Simon, "Onu ilk grdmde oyuncak bir bebein kafas olduunu dndm" demitir. Simon, talyan snrnn yaknnda olan, Gney-bat Avusturya'da, byk bir buzula trmanrken, eriyen buzdan dar doru kan tandk bir ekle rastlamtr. Sonradan bunun oyuncak bir bebek deil de, bir insan bedeni olduunu fark etmitir: 5300 yl nce (Byk Msr Piramitleri yaplmadan nce) len ve Buzadam ad verilen bu kii rnmzn bozulmadan bulunan en eski yelerinden biridir. Dnyann her yerindeki uzmanlar, heyecanla bu konuyu tartmaya baladlar. ld zaman Buzadamn yaklak 30 yalarnda 1.55 cm boyunda ve 50 kilo arlnda olduunu hesapladlar. Sonbaharn balarnda, srsn Alp'lerin ykseklerinde otlatan bir oban olan Buzadam, bilimadamlarnn tahminine gre souk bir frtnaya yakalanarak dada dar bir tepeye snmak zorunda kalmtr. Bu mcadelesinden yorgun derek, kendisini yere brakm ve uykuya dalmtr. Is dmeye devam ederken, acsz bir ekilde donarak lmtr. Youn kar ve bir buz duvar vcudunu byk bir buzula gmlmtr. Vcudunun rmesini engelleyen -6 derecelik bir sda 53 asr kalmtr. Sadece buzulun olaand bir ekilde erimesi ve keskin gzl bir dacnn ans, Buzadamn bulunmasn salamtr. Buzadamn giysilerini inceleyen bilimadamalar, "maara adam" toplumunun ne kadar gelimi olduuna armlardr. Buzadamn salar derli toplu kesilmiti ve vcudunda muhtemelen kendi topluluundaki posizyonunu sembolize eden bir ok dvme vard. Baarl bir ekilde dikilmi ve zerinde onu yabanc etkenlerden byk lde koruyan, bitkilerden dokunmu bir pelerinin olduu deri bir palto giymiti. Deriden yaplm olan ayakkablar, rahatlk ve scaklk iin bitkilerle donatlmt. Bir balta, tahtadan yaplm olan bir bak ve tyl oklar frlatan bir yay tayordu. inde bitkilerden yaplm doal ilalarn bulunduu ek aralar ve kiisel eyalarn olduu ilkel bir srt antas vard. Kaynak: Rademaekers Willam and Rhae Schoential. "Iceman", Time Vol. 140 C26 Octaber 1992, s. 62-66. Yukarda okuduunuz para gemi toplumlarn yaps hakknda size ne tr ip ular vermektedir? Buzdamn eyalarna bakarak bu toplumun biimi ve yaps hakknda neler syleyebilirsiniz? Gnmz toplum yaplar ile karlatrnz.
Yant Anahtar
1. b 2. c 3. e 4. b 5. e 6. c 7. d 8. e 9. c 10. d Yantnz yanl ise Toplum ve Toplumsal Yap blmlerini tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Yap blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Stat blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplum Trleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Kurumlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Rol blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Snf blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Kurumlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplum Trleri blmn tekrar okuyunuz.
56
57
Kltr
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; toplum ve insan bilimleri iin temel bir kavram olan kltr ve temel zelliklerini, kltrel farkllklar ve kltrel birleme kavramlarn tanmlayacak, dil ve kltr ilikisini aklayacak, kltr oluturan temel paralardan deerler ve normu tanmlayacak, popler ve fakirlik; ideal ve gerek; yksek ve yaygn; alt ve kart kltr trlerinin temel noktalarn ve farkllklarn aklayacak, etnosentrizm ve kltrel relativizm kavramlarn tanmlayarak; her iki grn olumlu ve olumsuz ynlerini tartabileceksiniz.
58
Kltr
Bir toplumda, bir gecelik bir misafire aile reisinin karsnn teklif edilmesi veya onunla ilikiye girmesi ok yaygn bir gelenek deildir. Ancak baz toplumlarda rnein Eskimolarda elerin dei tokuu hem kabul edilebilir, hem de beklenen bir davrantr. Geleneksel Eskimo toplumlarnda, misafirin eskimonun karsyla yatmay reddetmesi ciddi bir kltrel soruna yol aar. Hatta Eskimo bunu kendisine ve karsna yaplm byk bir hakaret olarak alglar. Aadaki pasaj, Eskimonun yaamn anlatan bir romandan alnmtr. Burada Ernenek adl Eskimo, kars Asiak ile cinsel ilikiye girmedii iin bir beyaz kaza ile ldrmtr. Burada beyaz adam, Eskimo ve kars arasnda geen bir konuma yer almaktadr. Eskimo beyaz adamn hayatn kurtarmtr ve bu nedenle bir dostluk kurulmutur. "Ernenek, sen benim hayatm kurtardn." diyerek beyaz adam sze balar. "imdi baz eyleri aa kavuturalm; bylece benden korkmana gerek kalmaz. Ancak biraz sonra bir hakimin karsna karlacaksn ben de hakime olan biteni doru bir biimde anlatp sana yardmc olmaya alaym." Ernenek mutlu bir biimde beyaz adama teekkr eder. "imdi sen beyaz adamn seni provoke ettiini sylyorsun." "Evet, etti." der Eskimo. "nk karm Asiak aalad ona hakaret etti" "Hem de ok kt bir biimde." "Yani sen karn korurken onu kaza ile ldrdn m sylyorsun?" Bu srada Ernenek ve kars bakrlar ve kahkahalarla glmeye balarlar. "Hayr, hi de yle olmad der Asiak sonunda" "Bak nasl olduunu anlataym." der, Ernenek, Beyaz evimize geldii zaman ona ne ikram etsek burnunu kvrd ve verdiklerimize azn srmedi. Hatta ona en eski kokmu etimizi verdiimizde bile burnunu kvrd. "Ama Ernenek biliyorsun ki btn beyazlar kokmu et yemezler. Bundan holanmazlar. Asiak hemen sze girer. "Evet et kokmu idi ama etin iindeki kurtlar taze ve canl idi." der. Beyaz adam : "Asiak, biliyorsun ki bizler sizlerden farkl trde yemeklere alknz." Ernenek:" Evet bunu biliyoruz ama daha da nemlisi var. Sonunda "laugh" geleneine gre onu mutlu etmeyi dndk. Bu onu rahatlatacakt." imdi Asiak dinleyelim: "Asiak salarn ykad yalad ve tarad, yzne balina ya srd ve sonra bu ya bakla kazd. Bylece kardakine nezaketini gsterecekti." Ernenek: "Evet, bylece bir gelin aday gibi hazrland. Buna karn beyaz adam ise bunlar grmezlikten geldi ve Asiak yanna yatnca ona srtn dnd ve uydu, ite bu artk son damlay da tard. Hibir erkek karsnn bu kadar aalanmasna tahamml edemezdi. te bu nedenle bu adam omuzlarndan tuttum ve sarsarak buza doru vurdum. Ama amacm onu ldrmek deildi, sadece sarsmakt ama kafasn buza vurdu. Ancak biraz fazla vurdu." Asiak: "Ernenek bunu dier Eskimolara da yapard. Ancak genelde buz krlrd fakat bu sefer beyaz adamn kafas krld ve ld." Beyaz adam gld ve bu tr bir aklamann hakim iin geerlilik tamadn syledi. Yani birisi karsn dierine teklif edip, adamn da bunu kabul etmemesini cinayet nedeni olarak kabul edemezdi. Eskimo cevap verdi: "Ama neden? Dier yatt adamlar memnun idi ve Asiak da bundan ikayeti deildi. Aksine Asiakn gzleri parlar yanaklar da memnuniyetten kzarrd." " Sizler bakalarnn karlarn dn almaz msnz?" diye sordu Asiak. Beyaz adam: "imdilik bunlar brakalm." Ernenek buna alnd. "Belki bu durum erkekler iin iyi deildir." dedi." Burada insanlar baka eylerini dn vermektense karlarn vermeyi tercih ederler. nk kzan dn verirsin alan adam onu krarak sana geri getirir, testereni verirsin dilerinden biri krlm gelir, kpeklerini verirsin yorgunluk ve alktan perian gelirler. Ama ne zaman karn versen her zaman yeni olarak geri alrsn".
Kaynak: RUESCH, Hans, Top of the World, New York: Pocket Books, 1959. SHEPARD, Jon M., Sociology, West Publishing Company, 1996.
DKKAT
Bu nitede ele alnacak konular daha iyi anlayabilmeniz iin toplum ve toplumsal yaplar konularn renmi olmanz gerekir.
59
GR
nsanolu dnyaya belirli kalplarla gelmez. Zamanla iinde yaad ortamla btnleir. Yani iinde yaad farkl kltrel ortamlara uyum salar. Dolaysyla iinde yaad kltr gelimi, beyin yaps sayesinde renir. Bu renilen yaam biimi zamanla deierek bir nesilden bir nesile aktarlr. Dnyaya geldiinde gelimemi olarak doan insanolu zamanla gelierek kendine zg bir kltr yaratr. Dier canllar ise sosyolojik anlamda kltr kurabilme, yaratabilme zelliine sahip deildir. Dnyann her yanna yaylarak, dalar ormanlar aarak, kendine zg bir yaam biimi kuran, sanat eserleri yaratan, bilimi teknolojiyi gelitiren, bilinmezleri kefeden insanoludur. Dier canllar bunu baaramazlar. Btn bu baarlar gerekletiren ey tek kelimeyle kltrdr. nsanolu kltr yaratm, kltr de onun gelimesine ykselmesine yardmc olmutur. Dier bir deyimle insanolu yaad toplumsal evrede eitli ortak kural ve prensipler, davran kalplar gelitirirken, rendii bilgi yapsyla da doal evreyi kendine zg bir biimde deitirmeye balamtr. te bu paylalan kltr sayesinde toplumsal yaam ortaya kmtr.
KLTR NEDR?
Kltr kavram, aklanmas tanmlanmasndan daha kolay olan bir kavramdr. rnein, Hindistan'dan yeni gelmi Hintli bir bayanla tantnz dnn. Hintli bayann kltrnn bizden farklln hemen fark edersiniz. lk dikkatinizi eken eyler, giydikleri elbise, mcevherler, makyaj ve sa biimidir. kinci olarak konutuu dilin farklln kefedersiniz, daha sonra tavrlar, etrafndakilere selam verii, teekkr edii bizlerden farklln ortaya karan zellikleridir. Daha sonra konuup dost olduunuz zaman dnyaya bak asnn, dini inanlarnn ve deerlerinin farkl olduunu grrsnz. te btn bu karakteristikler kltrn bir parasdrlar. Bylece kltr; dil, inan, deer, norm davranlar ile bir nesilden bir dier nesile aktarlan maddi elerden oluan bir btn olarak aklanabilir. Sosyologlar bu kavram daha da geniletilerek, kltr, bir toplumun genel yaam biimi olarak ifade ederler. Dnyaya gelen her canl zamanla kltrlemektedir. Kltr bu nedenle, bir toplumda yaayanlarn rendikleri ve paylatklar her eyi kapsar. Davran bilimlerince incelenen hemen her ey kltr tarafndan etkilenmektedir. Dnyaya gelen her canl dilini, dinini, yemeyi ve imeyi, sosyal yaantsn, ocuk yetitirmesini, bilgi kurallarn, manevi deerlerini, sevmeyi ve sevilmeyi bir kltr ierisinde yaayarak renir. nsanlar btn bu rendiklerini o kadar ok benimser ve iselletirir ki kendi kltrnn dnda olan eyleri doru olarak benimsemezler bile, bylece kltrn koyduu kurallar bizim bir paramz haline gelir. Bir toplumun kltrel eleri maddi ve manevi olmak zere ikiye ayrlr. Maddi eler toplumun ya da grubun herhangi bir geliim aamasndaki teknolojik ilerlemesini, retim, teknik, hner ve becerilerini ifade eder. rnein tekerlek, elbiseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay aralar gibi. Manevi eler ise soyut olan ancak toplumun yaamn dzenleyen deer inan, gelenek, grenek ve ahlak kurallarndan oluur. rnein "Amerikan kltrn oluturan maddi eler nedir?" diye baktmz zaman, gkdelenleri, Mc-Donalds restoranlar zincirini, uzay mekiini ve kalabalk bir araba trafiini grrz. Manevi elerini ise inanlar, kurallar, gelenekleri, ai-
60
le yaplar, kapitalist ekonomik sistemleri oluturur. Daha btncl bir yaklamda ifade edersek kltrn toplam yaam biimi olduunu grrz.
SIRA SZDE
Kltr ve toplum arasndaki ilikiyi hi dndnz m? Sizce nasl bir iliki olabilir? Kavram olarak belki kltr ve toplum birbirinden farkl tanmlanabilir. Ancak aralarnda deimez bir iliki vardr. Kltr bir toplumdaki paylalan ortak rnlerden oluur; toplum ise ortak kltr paylaan ve birbirleriyle etkileimde bulunan insanlardan meydana gelir. Toplum kltr olmadan varolamayaca gibi, kltr de kendisini koruyan ve gelitiren bir toplum olmadan varln srdremez. Bu nedenle her ikisi de birbirine bal olarak yer alr. Hatta zaman zaman, birbirinin yerine kullanld da olur. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir kelimenin olmamasdr. Sosyoloji bir toplumun yapsnn anlatlmasna yardmc olan bir bilim olarak tanmland zaman, kltrn insan davranlarnn anlalmasna yardmc olan bir faktr olduunu grrz. nsanlarn ne yaptklar, sevdikleri, sevmedikleri, yasakladklar, inanlar, inanmadklar, deerleri hepsi bir kltrn paras olarak ortaya karlar. Kltr ayn zamanda bir toplumda yaayan insanlara rehberlik eder. nsanlar arasndaki mevcut ilikileri ynlendirir.
KLTRN ZELLKLER
Kltrn zellikleri: Dil kullanabilme yeteneimiz Genetik bir faktr olmamas Her toplumun kendine zg olmas olarak sralanabilir.
Kltr hakknda bilinmesi gerekli bir takm zellikler vardr. Bunlardan en nemlisi bir dil kullanabilme yeteneimizdir. nsanolu sahip olduu dili sayesinde kltr aklayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir. Kltr toplumsal bir rndr. nsanlararas etkileim sonucu doup geliir. kinci bir zellik ise kltrn genetik bir faktr olmaddr. Yani kaltsal olarak babadan oula gemez. Hibir gen bize neyi yiyip, neye ibadet edeceimizi, nasl ev kuracamz salayamaz. Kltr konusunda en nemli ey renilerek kazanlacadr. Topluma her yeni katlan ye bunu renerek gelitirir ve gelecek nesillere aktarr. nc bir zellik her toplumun kltrnn kendine zg oluudur. Baz toplumlarda iyi ve doru olarak benimsenen davranlar, bir dier kltrde farkl olabilir. Bu nedenle toplumlar aras farkllklar hibir zaman gzard etmemeliyiz.
Dil ve Kltr
61
birlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki deiiklik, dier gelenekleri de etkiler ve deimeye neden olur. Toplumbilimciler bu olaya, yani kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde birbirlerine balanmasna, kltrel birleme (entegrasyon) adn vermektedir. rnein, Hintlilerin nfuslar ok kalabalk, gda maddeleri ok az olmasna karn bykba hayvanlar zellikle, inekleri kesip yememeleri ilgi ekicidir. Hintliler ineklerin kesilip yenmesine kardr, nk onlara gre inek kutsal bir hayvandr. Marvin Harris bu olay ekonomik nedenlere dayanarak u ekilde aklamaktadr. Hint tarm hereyden nce pulluu ekmek iin kze ihtiya duymaktadr. kz ise inekten doduundan ve bunun yannda da ekonomiye faydal bir ok rn verdiinden inekler ok nemlidir. Ayn zamanda inekten gbre elde edilir, bu hem tabii gbre olarak tarmda hem de yakacak olarak evlerde kullanlr. nekler ise ekonomiden ok birey tketmemektedirler. nk, bunlar otla beslenir, nerede ot bulsa onu yerler. Buna karn ekonomiye rettikleri ile katklar ok fazladr. Bylece, kutsal olarak nitelenen ve kesilemeyen inekler Hindistan'da gnlk yaama ve tarma byk katklarda bulunurlar. Bu gr ayn zamanda ekolojik bir yaklam da vurgular. Bu yaklama gre kltr toplumun varln srdrd genel evrenin bir toplam olarak grlr ve bu evre dorultusunda analiz edilebilir. Yukardaki rnekte de grld gibi kutsal olan inek Hint ekolojisinin nemli bir parasdr. Hintliler bu hayvan yemektense a kalmay tercih ederler. Ancak inekleri kesip yediklerinde de a kalacaklar bir gerektir. nk tarm bu hayvan olmadan gerekleemez. Bylece belki kendi kltrmze ters dmekle birlikte, dier bir kltr iin bu inancn ne kadar doru olduunu grm olduk. Bunun gibi bize anlamsz gelen fakat yaad kltr iinde anlaml olan daha birok gelenek ve inanlar bulunur. Aa yukar hepimiz, allm ii yaparken pek bilinli olarak dnmeyiz. nk, bu i daha nce bakalar tarafndan ayn biimde yaplmtr. Bu nedenle artk biz onu kltrmze iselletirmiizdir. Onun doru ya da yanlln dnmeyiz. Artk o davran kalplam bir davrantr. Kltrel birleme konusunda siz de evrenizden rnekler bulabilir misiniz?
Kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde balanmasna kltrel birleme denir.
SIRA SZDE
DL VE KLTR
Kltr insanlarn toplumsal mirasdr. Bu miras topluma yeni katlanlar tarafndan renilir ve her nesil bunu deitirecek gelecek nesillere aktarr. Kltrn yaratl ve aktarl insann zel bir becerisi olan sembollere dayanr. Bu sembollerin en nemlisi ise kullanlan dil veya lisandr. nk yukarda da belirtildii gibi kltr bu dil yoluyla gelecek nesillere aktarlr. Sembol nedir? Sembol insanlarn iletiimde kullandklar anlam ifade eden her eydir. Semboller maddi objelerden sese, kokuya hatta tad almaya kadar uzanr. Semboller kltrn temelini oluturur. Sosyologlar kltrn manevi elerine bazen sembolik kltr adn verirler. nk insanlarn iletiiminin kaynan semboller oluturur. nsanlarn temel iletiim biimlerinden olan iaret ve mimiklerden oluan vcut dili bile sembollerden oluur. Dnyann her kltrnde insanlar bazen birbirlerine bir ey ifade etmek isterlerken szl dil yerine bu iareti veya vcut dilini kullanrlar. Ancak her kltr de bunlar farkllk tar. Kendi kltrmzde yaygn
62
olarak kullandmz bir iaret bir baka dilde ok kt anlamlara gelebilir ve durumda ok mahup durumlara debiliriz. Bu nedenle vcut dili insanlarn iletiimini kolaylatrrken bazen insanlarn bana umulmadk dertler de aabilir. Bunlardan en ilgin bir rnek kendi kltrmzden verebiliriz. Kendi kltrmzde biz hayr anlamnda bamz yukar aa sallarken, bat kltrnde bu evet demeyi ifade etmektedir. Bat kltrnde ban saa sola evirmek hayr anlamn ifade eder. Bu nedenle her kltrde iaret dilini anlamak ve ona gre kullanmak durumundayz.
S O R U
Dil ve kltr arasndaki iliki nasldr? Dil, insanlar zamann ve dnyann snrllklarndan uzaklatrarak bir kltr yaratmalarna neden olur. nsanlarn birbirleriyle iletiimlerinin en temel yolu lisandr. Bu ise sembollerden meydana gelir. nsanlar sonsuz saydaki amalarn bu yolla dierlerine iletirler. Dilde kullandmz her kelime bir anlam ifade eden semboldr. Dil insanlar iin evrensel olmasna karlk, her lkenin kendine uygun bir dili vardr. Dnyadaki ok az lkenin dili bir dierine benzerlik tar. Tpk vcut dilinde olduu gibi bir dilde kullandmz bir ses, bir baka dilde kesinlikle ayn anlama gelmez. Dil insanlara deneyimlerini, fikirlerini, bilgilerine aktarmalarna yardmc olan bir alettir. Kltr ancak dil yardmyla varln srdrr. Edward Sapir (1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gereklii anlamamzda bizlere rehberlik eden bir faktr olduunu savunurlar. "Dnya hakkndaki grlerimizi etkileyen ey, renmi olduumuz dile baldr", tezini savunan Sapir ve Whorf'a gre gereklik hakkndaki alglamalarmz tayin eden "ey" de kullandmz dilin gramer ve kelime yapsdr. Alglamalarmz farkl olduu iin, dnyalarmz da farkl olmaktadr. rnein, insanlar iin bir ey nemli ise, bu insanlarn kullanm olduklar dilde bu ey birok kelimeyle aklanmakta veya bu anlam veren eitli kelimeler kullanlmaktadr. rnein bir dil de zaman nemli ise zaman ifade eden birok kelime kullanlmaktadr. Bildiimiz kadar ile her bireyin dili renmede genetik bir kapasitesi mevcuttur. Ancak insanlar kullandklar dilin mahkumu da deillerdir. rendikleri her yeni dil onlarn dnya grlerini deitirecektir. Bylece rendiimiz her yeni dil baka kltrleri anlamamzda bizlere yardmc olacak ve bylece kltrler aras anlay da yaygnlaacaktr.
SIRA SZDE
Norm
Norm kltrn belirledii yerleik davran kurallardr.
Bu gece yemee karken stne temiz elbise giy, byklerini say, kklerini sev, kendi kltrmzde yaygn olan iki normdur. Norm, kltrn belirledii yerleik davran kurallardr. Her kltrde toplumsal dzeni salayan, bireylere yol gsteren, doru ve yanl, olumlu ve olumsuzu belirleyen kurallar, standartlar ve fikirler bulunur. Btn
63
bunlara norm ad verilir. Norm, yaptrm olan kurallar sistemidir. Her toplumda bireylerin tutum ve davranlarn belirleyen, nasl giyineceimizden nasl yemek yiyeceimize, belirli yerlerde nasl oturacamza kadar eitli normlar yer alr. Kendi kendimize "Neden bizim toplumumuzda kadnlar etek, erkekler pantolon giyer?", "Niin yemek yerken atal, kak, bak kullanrz?", "Neden ok eli deil de tek ele evlilie msaade edilir?" Bu gibi sorular sorduumuzda karmza, "nk bunlar doru kabul edilen davranlardr, gelenekler byledir, byle rendik veya bilmiyorum." gibi cevaplar alrz. Esasnda btn bunlarn ve dier saysz toplumsal davranlarn nedeni normlardr. Bylece normlar belirli bir toplumda yaayan insanlarn ne ekilde hareket etmelerine ilikin kurallardan oluurlar. Normlar toplumda dl ve ceza ile gvence altna alnrlar. Yani norma uygun olan bir davran dllenirken, uygun olmayanlar cezalandrlr. dl ve cezalar resmi veya gayri resmi biimde de olabilir. rnein hrszlk yapan bir kiinin mahkemelerce, ceza hukukuna gre cezalandrlmas resmi bir cezalandrmayken, ayn bireyin toplum tarafndan dlanmas, i verilmemesi ise informal bir cezalandrmadr. Bazen kzdmz bir insana tebessm etmemek, konumamak bile gayri resmi bir cezalandrmadr. Baz normlar toplumun her bireyi iin geerliyken, bazlar baz bireyler iin geerli dierleri iin deildir. Hemen btn toplumlarda geerli olan ve yasak olan bir norm bir insann cann alma veya ldrmedir. Ancak, bu norm baz gruplar rnein polisler iin geerli deildir. Polisler veya gvenlik gleri belirli durumlarda, girdikleri silahl atmalarda bir kimseyi ldrebilir veya kendini korumak amacyla silah kullanabilir. Normlar, bireylerin toplumsallama sreci ierisinde renilir ve birer alkanlk halini alrlar. Birey ounlukla bir norma uyduunun farkna dahi varmaz, otomatik olarak onu uygular. Toplumun birer yesi olarak ocuklarmza kendi toplumumuzun standartlarna gre doru olan retir ve onlardan bunlara uymalarn bekleriz. Her toplumun sahip olduu normlarn nem dereceleri de farkllk gsterir. Baz normlar bir toplumun devamll iin daha nemliyken, bazlar bu kadar nemli olmayabilir. rnein, yemek yerken aznn aprdatan veya arkadalarna kaba davranan bir kiinin inedii norm nemli bir norm ihlali deildir. Ancak, vatanna ihanet eden bir kimsenin inedii norm daha byk bir ceza ile karlar. Bylece normlar yoluyla toplumun kontrol bir lde gereklemektedir. nk normlar geerli klan ceza ve dllendirmedir. Ceza yoluyla istenmedik davranlar ortadan kaldrlrken dllendirme ile istendik davranlar pekitirilir ve bu davranlarn gelecekte tekrarlanma olaslklar artar. Normlar gndelik faaliyetlerimizi dzenler ve rehberlik ederler. Hatta, normlar ihlal edilmeden biz onlarn norm olduklarnn farkna bile varmayz. rnein, konser bileti alrken, insanlarn kuyrukta beklemesinin bir norm olduunu, ancak birisi bir bakasnn nne geip bilet almaya kalknca anlarz. nk burada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmitir.
64
Normlar toplumdan topluma farkl olduu gibi, ayni toplum iinde de zaman zaman deiebilirler. rnein, 1950'lerden nce evlilik ncesi cinsel ilikiler genler arasnda ok yaygn deilken, bu tarihlerden sonra Bat toplumlarnda bu tr ilikilerde byk patlama olmutur.
SIRA SZDE
Deerler, insanlarn iyiyi, doruyu, gzeli ve irkini tanmlamak iin koymu olduklar standartlardr.
Toplumun devamlln salayan normlara rnekler verebilir misiniz? Deerler, bir toplumun kltrn renmek demek, o kltrlerin deerlerini bilmek demektir. Dier bir deyimle, arzuladklar yaamn ne olduuna ilikin fikirlerini renmek o toplumun deerlerini oluturur. nsanlarn deerlerini rendiimiz veya kefettiimiz zaman onlar hakknda birok eyi bilmi oluruz. Deerler insanlarn iyiyi, doruyu, gzeli ve irkini tanmlamak iin koymu olduklar standartlardr. Dier bir deyimle, hangi toplumsal davranlarn iyi, doru ve istendik olduunu belirten, paylalan lt ve fikirlerdir. Norm ve deer arasndaki en temel farkllk deerlerin soyut ve genel kavramlardan meydana gelmesi, normlarn ise belirgin ve yol gsterici olulardr. Bir toplumun deerleri, normlar etkilemesi asndan byk nem tar. rnein, eitime deer veren bir toplumun eitimi yaygnlatrmas, eitimle ilgili normlara arlrk vermesi beklenir. Yine eer bir toplum ar nfus artna deer veriyorsa, toplumsal normlar byk ailenin ortaya kn destekler bir vaziyet alr. Deerlerin gnlk yaammzda byk bir etkisi vardr nk, yukarda da belirtildii gibi normlar ekillendiren ey o toplumun nem verdii deerlerdir. Eer bir toplum demokrasiye deer veriyorsa, insanlarn hrriyetlerini koruyan normlar eer bir toplum ok almaya deer veriyorsa, tembellii cezalandran normlar koyar. Her toplumun kendine ait nem verdii, arzulad deerleri bulunur. Bugn bat toplumlar ierisinde nemsenen iki deer; maddeci olmak ve baarya gdlenmektir. Bylece bireyler bir snf iinde en baarl olmay ve mesleinde en yksee kadar ilerleyebilmeyi nemli bir deer olarak benimserken, maddeci olmakla belirli bir materyal zenginlie sahip olmay nemli bir deer olarak kabul etmektedirler. Ancak bu deerler toplumdan topluma farkllk tamaktadr. rnein, maddecilik geliimini liberal ekonomi ile gerekletiren bir lke iin geerli bir deerken, mistik duygulara dayal bir toplum iin geerli olmayabilir. Deerler bizlere kltr yoluyla alanmakta olduu iin onlar saptamak ve tanmlamak normlar kadar kolay deildir. Her toplumun kendine zg deerleri mevcuttur. Ancak, amzda toplumlarn ok kltrl (pluralistik), dier bir deyimle toplumlarn iinde birok farkl gruplarn yaamas belirgin deerlerin ortaya kmasn ve paylalmasn gletirmektedir. Gene de sosyologlar kltrce paylalan temel deerleri belirlemek konusunda nemli almalar yapmaktadrlar. Sosyolog Robin Williams (1965) yapt aratrmada Amerika'da yaygn onbe temel deerin varln saptamtr. Bunlar; Baar ve Ykselme, Bireyselcilik, alma ve aktif olma, Pratiklik ve yeterlilik, Bilim ve teknoloji, Gelime ve ilerleme, yi bir hayat biimi,
65
Humanistlik, zgrlk, Demokrasi, Eitlik, Grup stnl ve grup baars, Eitim, Dine ballk, Romantizm ve tek ele evlilik. Deerler zamanla deiebilir, yerlerine yenileri gelebilir, eskiyen bir takm deerler atlabilir. Ancak, deerler konusunda nemli bir olgu her toplumun kendine has deerleri olmasdr. Her toplumda deer sistemleri isteyerek veya istemeyerek bozulabilir. Veya bireyler her zaman deerlere uygun davranmayabilir. O zaman ortaya deer atmalar kar. Gen ve yal kuaklar arasnda sk sk ortaya kan atmalar bunun en gzel rnekleridir. Ancak, zaman getike modern an gerekleri yeni deerlerin ortaya kp benimsemelerini arttrmaktadr. Bu nedenle gnmzde yukarda saydmz deerlerin yanna daha drt tanesini ekleyebiliriz. Bunlar ise; Bo zaman etkinlikleri, Vcut sal veya salkl yaam, Kendi kendine yardmc olma veya kendini gerekletirme, evreye saygl olmaldr. Bilindii zere bo zamanlarn artmasyla birlikte, dnyann her tarafnda insanlarn bu zamanlarn deerlendirebilecekleri yerler almaktadr. Tatil endstrileri, bilgisayar oyunlar, yzer evler, spor alanlar bunlarn en gzel rnekleridir. kinci nemli ykselen bir deer ise vcut saldr. nsanlar salkl bir mr geirmek iin sportif aktivitelerde bulunmakta, yiyeceklerine dikkat edip, salkl bir yaam iin tuz, ya ve undan uzak kalmaya almaktadrlar. nc nem kazanan deer ise kendini gerekletirmedir. nsanlar kendi potansiyellerini kullanarak ykselmek iin aba harcamaktadrlar. Kendini yetitirme, kendi kendine yardm bu deerle ilgili dier kavramlardr. Son deer evreye saygl olma, giderek dnyann tm lkelerinde temel bir deer olarak benimsenmektedir. nk, gelecek nesillere salkl ve temiz bir evre brakabildiimiz lde, dnyann ve insanlarn yaam olanakl olacaktr. Yoksa, dnyamz giderek kirlenecek ve sonunda canllarn yaamas olanaksz hale gelecektir. Trk toplumun temel deerlerinin neler olduunu ve bu deerlerin gemiten bugne nasl bir deiim izlediini tartnz.
SIRA SZDE
66
yine de her kltr tesadfi elementlerin oluturduu bir btn deildir. Kltr bir birlemedir, (kltrel entegrasyon), her paras birbirleriyle anlaml btnler oluturur ve birbirini tamamlar bir nitelik tar.
Popler kltr yaadmz gnlk hayattr. Bu kltr sporu, mzii, hobileri, televizyonu, dergileri, sinemay kapsar.
SIRA SZDE
67
zellikle, Hyman Rodman (1963) bunu red ederek, aa statdeki insanlarn toplumun temel baar deerlerini red etmeden alternatif bir deer dizini gelitirdiklerini ne srmektedir. Her ne kadar, temel deerler bir toplumda tamamen yok olmasa da bunlar dzenlenebilmekte veya deiebilmektedir. Fakirlik kltr de bu tr bir deeri ifade etmektedir. nk fakirlerin devaml fakir kalacana ilikin deerler deiebilmektedir.
deal kltr, toplumu bir arada tutan norm ve deerlerin sadece kurallarda geerli olmas, gerek kltr ise bunlarn yaamdaki uygulan ya da bulunu biimidir.
SIRA SZDE
68
Geni halk kitlelerinin benimsedii yaam biimi, zevkler, farkl deerler yaygn kltr oluturur.
rnein, st snflarn yaant biimleri, klasik mzie dknlkleri, resim ve heykel sanatyla ilgilenmeleri yksek kltren temel deerleri olarak betimlenir. Bunun kartnda ise byk halk kitlelerinin benimsedii yaam biimi, zevkler, farkl deerler yer alr ki buna da yaygn kltr denilmektedir. rnein, televizyon seyretmek maa gitmek, aile aktivitelerine katlp birlikte gezmek, macera filmleri seyretmek, sokaktaki kfteciden kfte ekmek yemek gibi. Ancak hemen belirtmeliyiz ki toplumda baz gruplar her iki kltr iinde de yer alp iki trl yaam biimi ve zevkleri de paylaabilir. Genelde elit gruplar bir stat grubunu oluturduklarndan yksek kltr deerlerini, zevklerini daha benimserler ve desteklerler.
Deer, norm ve yaam biimi asndan iinde yaad kltre ters den tutum ve davranlar ieren alt kltrler kart kltr adn alr.
Alt kltr toplumun temel kltrel deerlerini paylaan ancak bunun dnda kendini dier gruplardan ayran deer, norm ve yaam biimleri olan gruplardr. rnein, dnyann birok lkesinde genliin, rklarn, etnik gruplarn oluturduklar eitli alt kltrler mevcuttur. Daha kk alt kltrler, niversite kampslerinde veya uyuturucu madde kullanan insanlar arasnda grlebilir. Alt kltr yelerinin dier alt kltrlere etnosentrik tutumlar vardr. Yani kendi alt kltrn stn grp dierlerini aalarlar. Alt kltrler arasndaki farkllklar bydke, bu gruplar arasndaki sosyal atmalarn derecesi de artar. Kart kltr ise bir alt kltr olup, deer, norm ve yaam biimleri asndan iinde yaanlan kltre ters den tutum ve davranlar ierir. Bu gruplar toplumun sahip olduu, hatta gurur duyduu norm ve deerleri red ederek, kart tutum ve davranlara sahiptirler. rnein, bugn Amerikada yaygn olarak grlen Hare Krishna Hareketi bu tr bir kart kltrdr. nk hem din, hem deer hem de yaam biimleri ve giyinileri asndan iinde yaadklar kltrn deerlerine zt bir tutum iindedirler. Kart kltrler zellikle genler arasnda yaygn olarak grlr. nk, yirmi yanda bir gencin yeni kltrel standartlara uyumu daha kolayken, altm yanda bir insann yeniliklere uyumu kolay deildir. Yallar, iinde yaad baskn kltre artk etnosentrik duygularla balanmlardr. Ayn ekilde kart kltre bir rnek de 1960 l yllarda grlen hippiler verilebilir. Bu gruplarda o yllarda yaygn olan baz kltrel deer ve normlara kar karak humanizm, bar, ak, romantizm gibi temel deerlere arlk vermiler, yeni slogan, giyim, kuam biimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davranlarna ters dmlerdir.
69
Ksaca ifade edecek olursak, eer bir grubun deer ve normlar yesi olduklar toplumun deer ve normlarn yanstyorsa buna alt kltr, eer grubun deer ve normlar toplumun genel kltrne ters decek nitelikte ise buna da kart kltr diyoruz. rnein, Heavy Metal Grubu hayranlar, eytana tapyor, vahet, sadistlik, lm gibi unsurlar benimsiyorlarsa bu bir kart kltrdr. Yaadmz toplumda sizce alt ve kart kltr olarak tanmlayabileceiniz rnekleri dnz.
SIRA SZDE
Kiinin kendi kltrn temel alarak, dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi etnosentrizmdir.
Kltrler farkl olmakla insanolu belirli bir kltrde doar ve yaamn srdrr. Bakalarnn kltrn tanmad iin kendi norm ve deerlerini stn grr. Her kltrde insanlar kendi ahlak anlaylarn, evlilik biimlerini, giyim kuamlarn, gzellik anlaylarn, dierlerine gre daha doru ve kesin olarak yarglarlar. rnein boks ve grei en iyi spor, boa greini ise vahet olarak nitelendiren gr etnosentrik bir dncedir. Kendi kltrmzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize gre hem bir vahet hem de iren bir durumdur. Baka bir toplumda ise st iilmez ve dana eti yenmez. Bu ise bize gre bir aklszlk rneidir. te bu da bir etnosentrik grtr. Bu tr grler zellikle dier toplumlarla sk bir iliki iinde yaamayan yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yaygn olarak grlr. Ancak modern toplumlarda da bu tr yaklamlara rastlanmaktadr. Bunun en byk nedeni insann kendi kltrn yansz olarak deerlendirememesinden gelmektedir. Bu gr karlkl anlay ve hogry reddeder. Hemen hepimiz iinde yaadmz grubun doru, uygun hatta dier gruplara stn olan niteliklere sahip olduunu retilerek yetitiriliriz. Sosyolog William G. Summer (1906) iinde yaadmz grubun, hereyin merkezi olduunu, dier gruplarn ise kendimizi deerlendirdiimiz referans gruplarn oluturduunu syler. Etnocentrizm'in hem olumlu hem de olumsuz ynleri vardr. Olumlu yn grup yeleri arasndaki grup balln arttrmasdr. Olumsuz ynnde ise zararl ayrmclklara neden olup, onlar kmsemeye ve dlamaya iten davranlara yol amasdr.
70
Herhangi bir kltr, yine o kltrn snrlar iinde deer yarglarn ie komadan tanmaya ve anlamaya almak kltrel relativizm olarak adlandrlr.
Kltr yine o kltrn yaps iinde, deer yarglarn kullanmadan tanmaya ve anlamaya kltrel relativizm denir. nk her deer ve norm o kltr iin anlamldr veya anlaml paralardan oluur. Eskimolarn neden yallar lmek iin soukta braktklar veya aylara teslim ettikleri bizlere ok anlamsz ve vahet gelebilir. Ancak, bunu o kltrn standartlarna gre aklamak olasdr. Eskimolar bu tr davranlar yiyecek stoklar ok az olduu zaman en zayflar ve en yallarn dayanamayacaklarn dnerek daha kuvvetli olanlarn hayatta kalabilmesi iin yapmaktadrlar. nk, bu kltrde grup bilinci ve grup ball ok yksektir. Bunu bilmediimiz zaman bu olguyu vahet olarak nitelendirebilmekteyiz. Bu nedenle dier kltrlere olan krlmz bir kenara brakp onlar kendi kltrel deerleri ve normlar iinde grebilmeliyiz. Kltrel relativist gr bylelikle kltr oluturan paralarn nasl uyumlu hale geldiini, o paralar aa veya yksek olarak grmeden yani deer yarglarmz kullanmadan anlamak demektir. Ancak oumuz bu tr bir anlay tam olarak uygulayamyoruz. nk kltr anlamak iin taktmz gzlk bize hep kendi dorularmzn haklln gstermektedir. Bu ekilde kltrel relativizm bu gzl deitirmemizi, her zaman hakl olmadmz, bakalarnn kltrlerine de saygl olmamz iaret etmektedir. Trkiye'den ii olarak Almanya bata olmak zere eitli Bat lkelerine giden bir ok Trkn bu lkelerde yaadklarn bir kez de etnosentrizm ve kltrel relativizm kavramlar asndan deerlendiriniz.
SIRA SZDE
zet
71
zet
AMA
Toplum ve insan bilimleri iin temel bir kavram olan kltr ve temel zelliklerini, kltrel farkllklar ve kltrel birleme kavramlarn tanmlamak. nsanolu gelimi beyin yaps sayesinde yaamda canl kalp bir kltr yaratabilir. Kltr, bir toplumda yaayan insanlarn btn rendikleri ve paylatklarn kapsayan bir kavramdr. Davran bilimlerinin inceledii hemen her ey bir kltr tarafndan biimlendirilir. Zamanla kltrn koyduu kurallar bizim bir paramz haline gelir. Toplum, Dil ve kltr ilikisini aklamak.
AMA
AMA
Kltr, insanlarn kullandklar bir dil sayesinde yaylr ve insanlar arasndaki etkileimler sonucu doup geliir. Her toplumun farkl dnce inan ve deer sistemleri vardr. Her dnce kalb yaad kltr iinde nemlidir ve geerlilii vardr. Kltrn bir dier zelligi de grenilen davranlardan olumasdr. Her toplumun kltr, maddi ve manevi olmak zere iki tr geden oluur. Kltr ve toplum birbirinden ayrlmaz bir btn ierirler. Toplum kltr olmadan var olamayaca gibi; kltr de kendisini koruyan ve gelitiren bir toplum olmadan varln srdremez. Kltr dil sayesinde korunur ve gelecek nesillere aktarlr. Kltr kaltmla babadan oula gemez ve her toplumun kltr kendine zgdr. Kltr oluturan paralarn herhangi bir biimde birbirlerine balanmasna kltrel birleme denir. Bizlere ters gelen baz kalplar, o kltr iinde anlamldrlar. Kltr oluturan temel paralardan deerler ve normu tanmlamak. Kltr, norm ve deerlerle bir anlam kazanr. Norm, yaptrm olan yerleik davran kurallardr. Deer ise hangi toplumsal davranlarn iyi, doru ve istendik olduunu belirten paylailan lt veya fikirlerdir. Deerler bylece kltrel yaantmza rehberlik ederler.
Kltr kendi iinde popler ve fakirlik kltr, gerek ve ideal kltr, yksek ve yaygn kltr, alt kltr ve kart kltr olarak ayrlr. Popler kltr yaadmz gnlk hayattr. Fakirlik kltr ise Oscar Lewis'in "fakirlerin sahip olduu deerlerin, ekonomik ynden baarl kiilerin deerlerinde farkl olduuna" ynelik tezine dayanmaktadr. deal kltr toplumu bir arada tutan norm ve deerlerin sadece kurallarda geerli olmas iken gerek kltr ise bunlarn gnlk yaamdaki uygulan veya bulunu biimidir. Toplum iinde zel bir yaam biimi, zevkleri, alkanlklar olan kk bir elit grubun sahip olduu kltr yksek kltr olarak tanmlanrken, byk halk kitlelerinin benimsedii yaam biimi, zevkler, farkl deerler yer ald kltr yaygn kltr oluturur. Dier yandan toplumun temel kltrel deerlerini paylaan ancak bunun dnda kendini dier gruplardan ayran deer, norm ve yaam biimleri olan gruplarn oluturduu kltr alt kltr olarak tanmlanmaktadr. Yine bir alt kltr olarak deerlendirilen kart kltr deer, norm ve yaam biimleri asndan iinden yaanlan kltre ters den tutum ve davranlar iermektedir.
AMA
Etnosentrizm ve kltrel relativizm kavramlarn tanmlayarak; her iki grn olumlu ve olumsuz ynlerini tartabilmek. Bunlar kltrn kendi iindeki farkllklardr. Etnosentrik gr bakalarnn kltrn bireyin kendi kltr asndan deerlendirmesi demektir. Kltrel relativist gr ise kltr kendi kalplar iinde anlamak, nyargl olmamak demektir.
AMA
72
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri deildir? a. renme yoluyla kazanlmas b. Bir toplumda yaayanlarn rendikleri ve paylatklar hereyi kapsamas c. Toplumsal bir rn olmas d. Her toplumun kendine zg bir kltre sahip olmas e. Dnyadaki tek evrensel rn olmas 2. Aadakilerden hangisi kltrn manevi gelerinden biri deildir? a. Grenekler b. Teknolojik gelimeler c. Adetler d. Ahlak kurallar e. nanlar 3. Kltrn belirledii yerleik davran kurallarna ne ad verilir? a. Stat b. Deerler c. Norm d. Kurum e. Grup 4. Gnmzde, zellikle genlerin pop mzik dinlemeleri hangi tr kltre rnektir? a. Kart kltr b. Yksek kltr c. deal kltr d. Kltr taassubu e. Yaygn kltr 5. Kltr konusunda, toplumu bir arada tutan norm ve deerlerin sadece kurallarda geerli olmasna ne ad verilir? a. Yksek kltr b. Yaygn kltr c. Gerek kltr d. deal kltr e. Alt kltr
6. Kiinin kendi kltrn temel olarak almas ve dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesine ne ad verilir? a. Kltrel birleme b. Etnosentrizm c. Kltrel relativizm d. Kart kltr e. deal kltr 7. Kltr yine o kltrn yaps iinde deer yarglarndan arnk bir biimde tanma ve anlamaya ne ad verilir? a. Kltrel birleme b. deal kltr c. Kltrel relativizm d. Alt kltr e. Yaygn kltr 8. Fakirlik kltr aadaki kuramclardan hangisi tarafndan ileri srlmtr? a. Lewis b. Dahrendorf c. Durkheim d. Marx e. Merton 9. Belirli bir toplumda yaayan insanlarn hareket biimlerini belirleyen ve yaptrmlar olan kurallar sistemine ne ad verilir? a. Norm b. Kanun c. Yaptrm d. Deer e. Gelenek 10. Aadakilerden hangisi insanlarn iletiimlerinin ve kltr iletmelerinin kaynadr? a. Sembol b. Norm c. Deer d. Gelenek e. Rol
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
73
Yaamn inden
Londra'daki Mara.... Mara'tan kiilik bir arkada grubu olarak yola ktklarnda ngiltere ve ngilizler hakknda ok ey bilmiyorlardr. Hatta onlarn dillerini bile konutuklarn sylenemezdi. Londra'ya ulatklarnda giysileri,antalar d grnmleri grdkleri dier insanlardan son derece farklyd. Londra'ya yerleme kararlar ve i bulmalarnn hemen ardndan Mara'taki kylerinden akrabalarn bu yeni yaamlarna davet ettiler. ok deil yl iinde Londra'da yaayan Marallar olarak saylar artm, kendilerine ait bir mahalle oluturmulard. ngilizlerin yannda kk ilerde alyorlar, onlarn i terbiyesini ve alma sistemini reniyorlard. Ancak mahallelerine dndklerinde Trkiye'deki, Mara'taki yaama alkanlklarn srdryorlard. Bu alkanlklar, mahallede bulunan Trk kahvesi, manav ve avluda amar ykayan kadnlarla annda gze arpyordu. O kadar ki amar kazanlar bile Mara'tan getirilmiti. Yedikleri, itikleri, arkadalklar Trkiye'dekinden farkllk gstermiyordu. Yllar sonra Londra'da doan ilk ocuklar, okula gitmeye balad. Yaama alkanlklarnda bir deiiklie gitmeyen Trk mahallesinde kk sorunlar ba gstermeye balad. Bu gen kuaklar ile daha yal kuaklar arasnda kimi zaman sert tartmalar duyulmaya balad. Eskisi gibi aile iinde sayg kalmam, bunlar ngiliz olmu diyordu yal bir mahalle sakini. Londra'da bir Mara ky kurulmutu, ancak bu kyde artk kimi sorunlar kmaktayd. Londra'daki Mara adl bu rnek olay ve Londra'da yaayan Trklerin yaad sorunlar deerler ve normlar asndan tartnz. ngiltere'de yaayan Trklerin yaam tarzlarn etnosentrizm ve kltrel relativizm kavramlar ile birlikte dnnz. Bunu yaparken ngilizlerin Trklerin nasl deerlendirmi olabileceklerini de tartnz.
Yant Anahtar
1. e 2. b 3. c 4. e 5. d 6. b 7. c 8. a 9. a 10. a Yantnz yanl ise Kltr Nedir ve Kltrn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kltr Nedir ve Kltrn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kltr Oluturan Paralar Norm ve Deerler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yksek Kltr ve Yaygn Kltr blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise deal ve Gerek Kltr blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Etnosentrizm ve Kltrel Relativizm blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Etnosentrizm ve Kltrel Relativizm blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Popler Kltr ve Fakirlik Kltr blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Norm blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dil ve Kltr blmn tekrar okuyunuz.
74
ax Weber Erfurt, Almanyada dodu ancak genlik yllarnn ounu Berlinde yaad. Babas avukat olduu iin Heidelberg niversitesinde hukuk okudu, dier akademik almalarn Berlin ve Gottingende yapt.Kendisi zellikle Roma Hukuku ve krsal yap ve ilikilere ilgi duydu ve ekonomi tarihi konusunda birok alma yapt. 1893te Freiburg niversitesinde Ekonomi Profesr oldu. 1896da ise Hidelberge yerleti. Babasnn nl bir avukat oluu ve yaamn zevk ve elenceyle geirmi olmas, annesinin ise kendini dine adam bir kimse olmas Weberi ciddi bir ekilde etkilemi ve bu psikolojik atma sonucunda akl sal bozulmu ve hastalanmtr. Ancak daha sonra almalarna geri dnm ve 1917ye kadar niversiteye dnmemitir. Ayn yl Mnih niversitesine profesr olarak atanmtr. nl eseri "Protestan Ahlak ve Kapitalizm"i annesinin youn dini etkileriyle kaleme almtr. Kendisi aktif olarak, liberal politik srete yer alm ve Birinci Dnya savan sonlandran Versailles Antlamasnda Almanya temsilcisi olarak bulunmutur. Weberin birok eseri eitli dergilerde yaynlanm ancak daha sonra bunlar kitap haline getirilmitir. Din sosyolojisi ile ilgili almalar ile de nl olan Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizm adl eserinin dnda in (1915) ve Hindistanda da (1916) din konusu ile ilgili incelemeler yapmtr. Weber sosyolojinin toplumsal yaplardan deil, insan eylemlerinden yola kmas gerektiine inanm ve yntem konusunda sosyologlarn almalarna objektiflik ilkesini getirmitir.
75
Toplumsallama
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; toplumsallama kavramn, zellikleri ve amalarndan yola karak tanmlayacak; toplumsallama srecindeki etkenleri aklayacak, toplumsallama ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik kuramlar tanmlayp, toplumsallamadaki etkilerini tartacak, toplumun sahip olduu kltrn aktarlmasnda sorumlu olan toplumsallama kurumlarn tanmlayarak, aklayabileceksiniz.
76
Toplumsallama
1938 ylnn souk bir k gn, bir sosyal hizmet uzman, Pennsylvaniada bir iftlik evinin kapsna doru, endie iinde yryordu. ocua byk olaslkla kt davranld bir durumu aratrmak zere burada olan sosyal hizmet uzman, ksa bir sre sonra evin at katnda gizlenmi 5 yanda bir kz ocuu olduunu kefetti. Ismi Anna olan bu kz ocuu, elleri bann zerinde hareket edemeyecek biimde eski bir sandalyeye balanmt. Ak sak giysiler giydirilmiti, kibrit pne benzeyen kollar ve bacaklar ise onlar kullanamayacak kadar gszd. Annann iinde bulunduu durum, ancak korkun bir trajedi olarak nitelendirilebilirdi. Anna, babasyla birlikte yaayan 26 yanda, bekar ve ruh hastas bir annenin ocuu olarak 1932de dnyaya gelmiti. Babas kznn bu "gayri meru" annelii karsnda kzm, ocuu bile evinde grmek istememiti. Bylece, ilk alt ayn eitli kurumlarda geirmiti. Fakat, annesi byle bir bakmn maddi klfetine dayanamazd, bylece Anna dedesinin evine dnmek zorunda kald. Tam bu noktada, Annann yaad skntlar da artmt. Annann annesi babasnn tepkisini azaltmak iin ocua ok az ilgi gsterdii ve canl kalmas iin sadece st verildii at katna tanmasna karar verdi. at arasnda gnler gnleri, aylar aylar kovalad ve neredeyse hi kimseyle grmeden be yl geti. Annann durumunu haber alan sosyolog Kingsley Davis, hemen onu grmek zere yola kt. Annay yerel otoritenin himayesine ald bir bakm evinde buldu. Davis, Annann durumunu grnce dehete dmt. Anna bir deri bir kemik kalm, clz bir ocuktu. Anna glemiyor, tebessm edemiyor, konuamyor ve hatta kzgnln bile gsteremiyordu. Ksacas bo bir dnyada tek bana yaamasna tamamen tepkisizdi.
Kaynak: DAVIS, Kingsley, "Extreme Social Isolation", American Journal of Sociology, Vol.45, No.4 (January 1940): 554-65. MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.
DKKAT
Bu niteyi alrken daha nceki nitelerde ilenen toplum ve toplum yaplarn renmi olmanz gerekir. Ayrca toplumsallama dorudan iinden getiiniz bir sretir; kendi deneyimlerinizden kaynaklanan rnekleri de konularla ilikilendirin.
77
GR
Kltr konusunda da deindiimiz gibi dnyaya gelen bebek, yardma muhtatr. inde yaad toplum hakknda bir bilgisi olmad iin, onlar gibi dnmeyi ve davranmay da bilemez. Hatta bakasnn yardm olmadan dnyada yaayamaz. Zamanla sadece biyolojik fonksiyonlar olan canl, kltrel bir renme sreci iinde yaad toplumu anlar ve onun bir paras haline gelir. Bu toplumun deer ve davran kurallarn benimser, onlar gibi dnr, o topluma zg yiyecekleri yer. Bir partiye davet edildii zaman rnein Amerikal ise bir "Bloody Mary", bir Japon ise "Sake", Trk ise "Rak" ier. Hatta en nemlisi o toplumun dilini konuur. Bu belirli davransal kalplar renme, toplumsallama denilen karmak bir sre, ierisinde gerekleir. Bu nitede bu konuyu irdeliyeceiz.
TOPLUMSALLAMA NEDR?
Hepimiz toplumsallamann bir rnyz. nce iinde yetitiimiz aileden etkileniyoruz. Sanki kendimize aitmi gibi grdmz birok davrann zamanla kendi ailemizde de benzer bir biimde olduunu gzlemlediimiz zaman aknlna uruyoruz. Bu nedenle kendi arkadalarmzdan farkl zelliklere sahip oluyoruz. Siz abuk kzyorsunuz; ama bir arkadanz sizin kadar abuk sinirlenmiyordur. Siz daha fazla alrken, arkadanz sizin kadar almyor; ama sizden daha baarl olabiliyordur. Ailenin dnda baz eyleri renmemizi etkileyen baka gruplarda vardr. rnein, arkadalarnz, retmenleriniz, komularnz gibi. Yaam bu insanlarla birlikte reniyor, onlardan etkileniyor ve ayn zamanda onlar da etkiliyoruz. Toplumsallama bu nedenle bir etkileim srecidir. Bu srele birey bir kimlik kazanr ve yaad toplumun bir yesi haline gelir. Toplumsallama birey ve toplum arasnda bir ba oluturur. Bu ba o kadar kuvvetli ve nemlidir ki ne birey ne de toplum bu ba olmadan varln srdremez. nsan davranlarnn byk bir ounluu renilmi davranlardr. Yani belirli bir renme sreci ierisinde belirli davranlar gstermekteyiz. nsanlarda igdsel davranlar ok az, hatta yok denecek kadar azdr. nsanlarn belirli bir toplumda belirli eyleri renmeleri, toplumsallama sreci olarak tanmlanan bir oluum ierisinde gerekleir. Demek ki, insann kendine uygun insanca davranlar renme sresi toplumsallamadr. Bu sre, ocuun doumuyla balayarak onun dili, yaad kltr renmesini ve bunlar gelecek nesillere aktarmasn ierir. Bylece, insan yaad toplum ierisinde bir kiilik kazanr. Toplumsallama bu adan belirli bir kiilik kazanma yntemidir denebilir. Toplumsallama sreciyle insan, yaam biimini hayvani dzeyden kurtarm olur. Bu sre insann belli bir toplumda yaamasn olanakl klan davranlar edinmesini salar. Toplum asndan bakldnda bu sre, topluma yeni katlan bireylerin yerlemi kltr ve organize yaam biimini benimsemeleri ve uymalarn kolaylatrr. Toplumsallama; toplumun yeni yelerine o toplumda var olan yerlemi, grenek, deer, tutum ve davranlarn ne olduunu, bunlara uyum salamann ve renmenin yollarn gsterir. Bu sre insann doumu ile balar ve bir yaam boyu srer. Bireylerin, sosyal kalplara uyumu ve toplumsal kurumlara katlmasyla birlikte insanlar o toplumda geerli olan deer, disiplin ve davran biimlerini renirler. Toplumsallama srecini, bireylere reten ok nemli bir kurum olan aile iindeki anne ve babalar da zaman iersinde toplumsallamlardr.
Toplumsallama bir etkileim srecidir ve bu srete birey bir kimlik kazanr ve yaad toplumun bir yesi haline gelir.
Toplumsallama; toplumun yeni yelerine o toplumda var olan yerlemi, grenek, deer, tutum ve davranlarn ne olduunu, bunlara uyum salamann ve renmenin yollarn gsterir.
78
Anne ve babalar, edindikleri tecrbe, disiplin, dl ve cezalandrma yntemleri ile bu rollerini renmekte ve daha sonra bu renilenleri kendi ocuklarna aktarmaktadrlar. Bu ekilde toplumsallama bir aktarma srecidir denilebilir. Toplumsallama srecinin nemli sonularndan biri kiilik kazanlmasdr. Kiilik bireyin dzenli dnme, duygu ve hareketlerinin tutarl bir btndr. Neden tutarldr? nk her ortamda benzer bir biimde ortaya kar. Hi kimse dnyaya iyi bir doktor, avukat, mhendis veya fiziki olarak gelmez. Sadece bireylerde bunlara uygun potansiyeller vardr. nsann bir toplumda ne olacan tayin eden ey, yaamda zaman iinde kazand deneyim ve renmenin bir sonucudur. Toplum iinde her birey birbirinden farkldr, bu farkllklarn nedeni bireyin toplumsallama srecinde yatar. Her birey bir toplumun yesi olduu kadar, bir alt kltrn de yesidir. Yani belirli bir ailenin, grubun, snfn, dinin bir yesiyiz. Bu nedenle de bireyin biyografisi ve kiilii kendine zg bir biimde geliir. Toplumsallama sreci bu benzerlikleri ve farkllklar anlamamzda bize yardmc olur. Toplumsallama yaam boyu sren bir sre olmasna karlk, en nemli devresi bebeklik ve ocukluk dnemidir. Temelleri salam atlan bir bebeklik ve ocukluk andan sonra, dier kiilikle ilgili gelimeler bunun zerine oturur.
SIRA SZDE
Kingsley Davis (1948) ar izole ortamlarda yetimi iki kz ocuu zerinde yapm olduu almalarla, uygun bir toplumsallama ortamnda yetimeyen ocuklarn yaadklar zararl sonular irdelemitir.
Doa ve evre ya da kaltm ve evre insan geliimini dorudan etkiler. Ancak sosyolojik bak asndan bireyin iinde yetitii sosyal evre, daha fazla nem tar. Eer insanlar bu toplumsal etkileimden yoksun olarak yetitirilirlerse, geliimleri ciddi bir biimde zarar grr. Zaman zaman baz ocuklarn ormanda veya doada tek balarna bulunmu olduklarn ve hayvanlar tarafndan yetitirildiklerini duyar ve gelimeleri aknlkla izleriz. te byle bir ocuk 1798 ylnda Fransa'da bulunmu ve incelenmitir. Bu ocuk bulunduunda insana benzer zellikler gstermemekteydi. Konuamyor, duygularn belirtemiyor, genelde elleriyle ve kollaryla yryor, suyu yalayarak iiyor, ot yiyor ama nne et konunca tpk bir hayvan gibi paralayarak yiyordu. Acya ve soua kar hibir tepki ve hassasiyet gstermiyordu (Malson, 1972). Gnmzde bu tr rneklere pek rastlamyoruz. Acaba insanlar tarafndan yetitirilmeyen, doada yetien ocuklar olsaydk hepimiz bu ekilde vahi bir canl m olacaktk? Bugn sosyal bilimciler ocuklarn yetimesinde fiziksel artlar kadar, sosyal etkileimin nemini vurgulamakta ve bunu kantlamaya almaktadrlar. Bundan yaklak 40 yl nce Harry Harlow ve arkadalar Wisconsin niversitesinde yaptklar almada, Rhesus maymunlarn ar yalnz bir ortamda yetitirmiler ve bunun maymunlar zerindeki etkilerini gzlemlemilerdir. Harlow laboratuarda hi kimseyle temas ettirilmeden yetien maymunlarn, tpk insanlarda olduu gibi psikolojik (iddetli davran bozukluklar) zellikler gsterdiklerini tespit etmitir. Yani bu maymunlar dier maymunlardan korkmular, yemek yememiler, tembel bir yaam srp, bir eit inzivaya ekilmilerdir. Acaba insanlarda durum nedir? Kingsley Davis (1948) ar izole ortamlarda yetimi iki kz ocuu zerinde yapm olduu almalarla, uygun bir toplumsallama ortamnda yetimeyen o-
79
cuklarn yaadklar zararl sonular irdelemitir. O zamandan beri hibir keif sosyologlarn ocuun gelimesinde iletiimin nemi zerindeki grlerini deitirememitir. Davis, ocuun gelimesinde insanlarla olan etkileimin nemine deinerek, gzlemlerini Anna ve sabella adnda iki ocuun bandan geen olaylarla aklamaya ve pekitirmeye almtr. Davis'in ilgilendii ilk ocuk Anna, sekiz yandayken bulunmu ve belirli kurumlar tarafndan incelenmeye allmtr. Yaamn ilk alt ylnda Anna, btn her eyden yoksun kalm ve dier insanlarla ok snrl dzeyde bir iliki ierisinde olmutur. Anna, evlilik d domu, hastalkl bir ocuktu. Doduktan sonra ilk birka ay evreden uzaklatrlm, annesi tarafndan karanlk kk bir odaya kapatlarak yanna sadece su ve yiyecek vermek iin uranlmtr. Bylece Anna, evresinden soyutlanm bir biimde yetimi, dier insanlarla hemen hibir iliki ierisinde bulunmamtr. Anna, bulunduu zaman yryemiyor, konuamyor hibir zeka belirtisi gstermiyordu. Anna, bulunduktan ve annesinden uzaklatrldktan iki yl sonra yaplan tedavi ve almalar sonucu kendi ihtiyalarn gidermeye, yrmeye ve kendisine yneltilen baz komutlara cevap vermeye balamtr. Ancak hl daha konuma yetenei gelimemitir. Bundan birka yl sonra kendisi ancak iki yandaki ocuun dzeyinde konuma belirtileri gstermeye ve ancak bu yataki bir ocuun davranlarn yapmaya balamtr. Anna ok ksa bir sre sonra yaamn yitirdii iin aratrmaclar bu konuda kesin sonulara ulaamamlardr. Davis'e gre Anna'nn annesi geri zekal olduu iin Annann lm ve geliimindeki bozuklar buradan kaynaklanabilirdi. Ancak veriler Anna'nn doutan m geri zekalyd, yoksa ocukluunda dier insanlarla iliki kurmad ve yalnz kald iin mi geri zekal olduunu ve geliemediini aklayamamtr. Davis'in ikinci rnei sabella adnda bir kz ocuuydu. sabellada ilk alt yana kadar, Anna gibi dier insanlardan ayr bir biimde tek bana bytlmt. Bulunduunda o da konuamyor, yryemiyor, iitemiyordu. sabella da Anna gibi gayrmeru bir ocuktu. Annesi bu durumu saklamak iin onu alt yana kadar karanlk bir odada dier insanlardan ayr olarak yetitirmeye almt. Ancak sabella'nn annesi sar ve dilsizdi. sabella'nn annesiyle olan ilikisi sadece belirli el ve kol iaretleriydi. sabella, Anna'dan farkl bir grup profesyonel eitimci tarafndan eitime tabi tutuldu ve dil geliimi konusunda belirli uzmanlardan yardm grd. Zamanla sabella grd eitim sayesinde ok ksa bir srede sadece dil renmekle kalmad, bir ocuun geirebilecei tm geliim aamalarn baaryla tamamlad. ki sene ierisinde iinde bulunduu yan zelliklerini ve davranlarn gstermeye balad. Bir buuk yl ierisinde zeka dzeyi, ilk test edildii dzeyden misli art gsterdi. Yaplan eitimler ile sabella toplumsallama ve insan ilikileri konusunda nemli baarlar kaydetti. lk birka gnlk eitimde nce sesleri ve kelimeleri sylemeyi baard. ki ay iinde cmle kurmay rendi, dokuz yanda ise dier ocuklarla birlikte 1. snfa balad. sabella 14 yana geldiinde 6. snfa ulamt ve okula duygusal uyumu da ok baarlyd. Yukardaki rneklerden insan kiiliinin gelimesinde toplumsallamann ve sosyal ilikilerin nemi zerinde durulmu, bu ilikilerin olmamas ya da insann bu ilikilerden yoksun braklmas ile ortaya kan olumsuz sonular gsterilmitir. Grld gibi, sosyal ilikilerin olmamas, kaltmla geen yetenekleri de olumsuz ynde etkilemektedir. Dolaysyla kaltmn nemi toplumsal evre ve sosyal ilikilerle birlikte ortaya kmakta ve gelimektedir.
80
Toplumsal ilikilerden ve sosyal iletiimden yoksun olarak yetien ocuklar normal bir psiko-sosyal geliim gstermedikleri gibi fiziksel geliimde gsteremezler. Bu nedenle toplumsallama iletiimle balar ve geliir.
sabella ve Anna gerekten bu konuyu aydnlatmada ender bulunan rneklerdir. sabella eitim sonucunda baarl olurken, baz rnekler bunun tersini ortaya koyabilmektedir. rnein, 1970li yllarda Kaliforniya?da bulunan 13 yandaki Genie adl gen dier bir u rnektir. Genie 20 aylkken sosyal ilikilerden koparlm ve tek bana bir odada, minimum sosyal iliki ierisinde 13 yana kadar kalmtr. Yaplan btn aba ve almalara ramen Genie toplumsallaamamtr. Genie'nin konuma yetenei 4 yandaki bir ocuunkinden ileriye gidememitir. Bu da yan toplumsallamadaki nemini belirten dier bir rnektir. 13 ya toplumsallama iin biraz ge bir yatr. Artk ne eitim verilirse verilsin geliim snrl kalmaktadr. Grld gibi aratrmaclar, erken yalarda balayan toplumsallama srecinin nemine deinmekte ve normal bir evrede yetimenin kazandrd olumlu sonular zerinde durmaktadrlar. Bugn, artk ocuun sadece fiziksel ihtiyalarn tatmin etmek salkl bir geliim iin yeterli olmamaktadr. Anne ve babalar ocuun kendisiyle ve sosyal geliimiyle de ilgilenmek durumundadrlar. Bu geliim onun hem ocukluk arkadalaryla ilgilenmek hem de geliim sreci iinde iliki kurduu insanlar hakknda, onunla konumak, paylamak, fikir vermek anlamndadr. ocuun, arkadalaryla iliki kurmas engellendii lde bu durum onun gelecekteki duygusal yaamn olumsuz ynde etkileyecektir. Toplumsal ilikilerden ve sosyal iletiimden yoksun olarak yetien ocuklar normal bir psiko-sosyal geliim gstermedikleri gibi fiziksel geliimde gsteremezler. Bu nedenle toplumsallama iletiimle balar ve geliir. Kltr konusunda da deindiimiz gibi dil insan yaamnda byk nem tar. Dil olmadan insanlar dncelerini gelitirecek bir mekanizmaya sahip deildirler. Eer bireyler bir dilden yoksunsa, izole bir ortamda yaayacak, bakalaryla iletiim kurup, dncelerini paylaamayacaklardr. Hatta daha da ileriye gidecek olursak, dil olmadan kltr de olmayacaktr. Kltr ise insann geliiminde anahtar bir role sahiptir. Hepimiz bir biyolojik mirasa sahip olmamza ramen, biyoloji yukarda da yazdmz gibi davran, deer ve tutumlarmz tayin eden tek bir faktr deildir. Kltr, biyolojinin zerinde bir etkiyle insann geliiminde temel bir nem tar. Toplumsallama srecinde dil renme neden nemlidir? Davis, Anna ve sabella adl kz ocuu rneklerinden nasl bir sonu karabilirsiniz?
SIRA SZDE
81
Gemiteki kt koullar bugn bu tr yurtlarda grmyoruz. Salkl besleniyor, dayak yemiyor, temiz elbiseler giyiyorlar. Ancak yine de normal aileler yannda yetien ocuklarla farkllk tayorlar. Bilim adamlar bunun en temel nedeninin sosyal iletiimsizlik olduu konusunda birlemektedirler. 1945'de Spitz normal annelerle yetitirme yurtlarnda yetien ocuklar karlatrm ve yetitirme yurtlarnda yetien ocuklarn fiziki, sosyal ve duygusal adan geri ya da gelimemi olduunu saptamtr. Bu ocuklarn yalar ilerledike duygusal sorunlar da art gstermektedir. Spitz'den sonra yaplan dier almalarda bu bulgular destekler nitelikte ortaya kmtr. Nitekim Bowlby (1969), Rutter (1974) ve William Goldfarb (1945), 40 yetitirme ocuu zerinde yapt aratrmalarda, bu ocuklarda kiilik geliimiyle de ilgili sorunlar olduunu saptamlardr. rnein, bu ocuklarn zeka dzeylerinde gerilik, saldrganlk, duygusal soukluk ve daha az giriken olduklar bulunmutur. ocukluk alarnda saptanan bu problemler ocuun yann ilerlemesiyle daha da art gstermektedir. Grld gibi amzn en byk sorunlarndan birini, eitli nedenlerle bu tr kurumlara dm ve burada bym ocuklar oluturmaktadr. Aile ile yetimenin bu kadar nemli olduu ada toplum yaamnda, bu tr ocuklarla ilgilenmek sadece devletten beklenen bir grev deil, aksine tm ailelerden beklenen bir grev olarak nitelendirilmelidir. Bu ekilde eitli nedenlerle kurumlarda bulunan ocuklarla daha ok ilgilenmek ve mmkn olduunca bu ocuklar, ailelerle paylamak ve onlar topluma kazandrmak zorunluluu, gn getike daha byk bir ihtiya olarak karmza kmaktadr.
Benlik Nedir?
Kiiliin temelini bireyin benlik kavram oluturur. Benlik bireyin tecrbelerini ve onu bakalarndan ayran farkllklarn ierir. Dier bir deyimle insann kim ve nasl olduu hakkndaki alglamalarnn bir organizasyonudur. Dnyaya gelen canl belirli bilgilere sahip deildir. Yani henz kendisini tanyamaz. Zaman ierisinde tpk bir kltrn renilmesi gibi benlik de toplumsallama sreciyle birlikte geliir. Gnlk dilde sk sk "Kendinle iftihar edebilirsin, kendinden utan, kendini deitir, ya da kendi kontroln kaybediyorsun." gibi deyimleri duyarz ve kullanrz. Bu deyimler bazen anlamsz gelse de bir gerek olarak karmza kar. Hepimizin kendimize ait, ne olduumuza ilikin bir takm dnceleri vardr. Ksa bir biimde kendimizle ilgili yirmi cmleyi ard arda yazdmz zaman, kendimize
Benlik bireyin tecrbelerini ve onu bakalarndan ayran farkllklarn ierir.
82
Kendilik, bir toplumsal rndr, bireyin dier insanlarla kurduu etkileim sonucu geliir ve deiir.
ilikin bir takm zelliklerimizi sralam oluruz. Bu zelliklerimiz stlendiimiz eitli rollere ve eitli kiilik eilimlerine ilikindirler. rnein renci, anne, baba, kz, erkek veya cmert, arkada canls, sosyal, anti-sosyal, alkan, namuslu, onurlu, drst gibi. 1950'li yllarda insanlar daha ok stlendikleri rol zerinde durup ona deer verirken, gnmzde daha ok kim olduklarna nem vermektedirler. Ancak, kendilik kavram neyi ifade ederse etsin, nereden gelirse gelsin, nemli olan ey kendiliin bir toplumsal rn olduu ve bireyin dier insanlarla kurduu etkileim sonucu geliip deitiidir. Sosyal etkileimin, bireyin kendilik ya da benlik kavramn nasl etkilerdiini ve nasl ortaya ktn aklayan ilgili iki kuram vardr. imdi ksaca bunlara deinelim: Sz konusu kuramlar "Ayna Benlik" ve "Rol Alma" diye adlandrlmaktadr.
ocuk erken yalarda aile ve akrabalk gibi birincil gruplarda grd davranlar anlayarak onlarla ibirliine gider. Buralarda grd her trl davran kendi asndan yorumlayarak kendini bunlara gre deerlendirir. Bakalarnn kendisi hakknda ne dndn anlamaya alr. Cooley bu srece ayna benlik adn verir.
83
Eer yansyan tepkiler olumsuz ise kendilik kavrammz zayflar ve zamanla gelen tepkilere gre davranlarmz deiir. Ancak burada nemli olan nokta, zaman zaman bakalarnn insanlar yanl deerlendirebilmeleridir. ster yanl, ister doru deerlendirelim, benlik kavram byle bir etkileimle gelime gsterir. Ancak, hemen unutmamak gerekir ki benlik kavram her ne kadar ocukta balasa da geliimi yaam boyu srer. Ayna benliin bu aamas bizim gnlk yaantmzn bir parasdr. Bakalarnn bize yansyan davranlarna gre, benlik kavrammz farkllaabilmektedir. Bu nedenle benlik hibir zaman bitmi, tamamlam bir sre deildir. Her zaman bir gelime iindedir. Hatta yallkta bile deiebilir. Ayna benlik kavramn tanmlaynz.
SIRA SZDE
84
srecine gre daha ciddidir. nk, artk ileride yerine getirecei rollerin sorumluluunu almay renir, baarl olmann yollarn arar ve oyun srecine katlan dier bireyleri yneten kurallar renir. Eer kurallar yerine getiremez ise baarsz olabileceini grr. Mead toplumsallamann ok nemli bir sonucu; "Bakalarnn bizden beklentilerine uyum gstermek ve davranlarmz buna gre ayarlamaktr" demektedir. Bireyin bu kapasitesi ya da yetenei rol alarak gelimektedir. Dier bir deyimle, birey yaamnda ok nemli rolleri stlenerek bu rollere gre dnyay deerlendirmektedir. Bireyin bu deerlendirmelerinde, onun yaamnda ok nemli rol oynayan kiiler olan ailesinin ve arkadalarnn, daha sonra da iinde yaad toplumun ok nemli bir pay vardr. Meade gre bireyin kendisinin farknda olmasnn balangc anne ve ocuk ilikisiyle balar. Annenin bebein yaamnda ok nemli bir pay vardr. Bebein ilk iletiim kurduu obje annesidir. Daha sonra bebek yaamda kalabilmek iin dier insanlarla ilikilerini srdrr. Bebek kendisi iin nem tayan bireylerin farkna varmasyla ve onlarla kurduu iletiimlerle yaamn kolaylatrr ve evresine uyum salar. Bylece toplumsallar.
SIRA SZDE
Rol alma ve ayna benlik kavramlar arasnda nasl bir iliki sz konusudur?
Aile ve Toplumsallama
Aile, insan yaamnda en nemli ve ilk toplumsallama kurumunu oluturur.
Aile, insan yaamnda en nemli ve ilk toplumsallama kurumunu oluturur. Yeni doan bir ocuk, nce aile evresi iinde toplumsallama srecine girmektedir. Anne bebein yaamnda son derece nemli bir kiidir. ocuun beslenmesi, bakm, ona gsterdii evkat ve sevgi ile ocuk bakalarna olan gven hissini kazanr. Bebekliin ilk aylarnda anne tarafndan gnderilen mesajlar ayn zamanda ok nemli bir olgu olan dilin ilk szckleri ve uygulanmdr. Bebek nce kelime ncesi eitli jestler ve mimikler ile duygularn ve ihtiyalarn ifade ederken, daha sonra kulland dil yoluyla evresiyle iletiim kurar. Ancak, belirli bir dili kullanmadan nce geen sre iindeki jest ve dokunma yoluyla olan iletiim de bebek iin ok nemlidir.
85
Bylece, ocuk ve anne-baba arasnda kurulan gven duygusu ile olumlu iletiim ve dilin temelleri atlr. Btn ocuklar bir aile iinde doar ve bu kurum iinde toplumlarn temel karakteristik yaplarn oluturan deer, norm, inan ve bilgi sistemlerini renirler. Yapln almalarda ebeveynlerin ocuklar zerinde nemli etkileri olduu saptanm ve zellikle ocuklarn cinsiyet rolleri, alkol ve uyuturucu, baar ve saldrganlk konusundaki grlerine temel oluturduu grlmtr. Dier bir deyimle ocuklar aile iindeki ebeveynlerinin tutumlarndan etkilenerek bu tr alkanlklara kar bir gr oluturmaktadrlar. Bat toplumlarnda ocuklar ailelerinin yannda ergenlik ana hatta daha ileri yalara kadar birlikte olmaktadrlar. Cooley ve Mead'n kuramlarnda da belirttikleri gibi ailenin ocuun yaantsnda ve kiilik oluumunda nemli bir pay bulunmaktadr. Bu ocuklarn yz ifadelerine hatta vcut dillerine ve davran biimlerine kadar etkili olabilmektedir. Bat toplumlarnda ve Amerikan toplumunda ocukluk yaantsnn insanlarn yaamlarnda ok nemli bir yer tuttuu benimsenen bir grtr. Ancak, bu gr her zaman byle olmamtr. imdi bu grn nasl deiim gsterdiini inceleyelim. Ortaada ocuklar klm birer ergin olarak grlrd ve ebeveynlerin ocuklar hakknda belirgin bir gr ve dnceleri yoktu. Aile ocua ismini veren ve mirastan pay almasn salayan bir kurum olarak dnlrd. 13. ve 17. yzyllar arasnda bu gr deiiklie urad. Dini gruplar ocuun eitiminde nemli bir rol stlenmeye baladlar ve ebeveynler dini gruplarn etkisiyle ocuun yaantsna hatta ruhuna sahip olan birer beki ve gardiyan olarak nitelendirildiler. 17. yzyldan 19. yzyla gelinceye dek ebeveynler ocuklar zerinde nemli bir disiplin kayna olarak grlp cezalandrc ve kat bir gr sergilediler. Bu eilim zellikle 19. yzyln ortalarnda Endstri Devriminin balang dnemlerinde ok etkili yaygn oldu. Endstri Devriminin etkisiyle kadn ve erkek rolleri ok kesin snrlarla birbirinden ayrld. Kadnlar evde kalp zamann ev ve ocuklara harcayacak erkek ise alp para kazanacakt. Ondokuzuncu yzyln sonunda aile ve okulun ortak abalaryla ocukluk sreci nem kazanmaya balad (Aries 1962). ocukluk srecinin onaylanmas ile birlikte, insanlar ocuklara verilen byle kat bir eitimin uygun olmad grn tartmaya baladlar. 1920'lerden nce ailelerin kat bir ebeveynlik rol benimsenirken, ocuklarn uyum salayc olarak yetitirilmesi ve bunun iinde eitli disiplin uygulamalaryla dllenip cezalandrlmalar ok kabul gren grlerdir. Ancak 1920lerden sonra, Sigmund Freud'un ve eitimci John Dewey'in grleriyle bunun yanl olduu tartlp tamamen tersi grler ortaya atlmaya baland. Ebeveynler ocuklarn kendilerine zgn alglamalar, ihtiyalar olduu grn benimseyip, kt bir ocukluk dneminin ileride baz psikolojik sorunlar dourabileceini dncesine inandlar. Disiplin konusunda da farkl grler ortaya atlmaya baland. rnein, 1960'larda balayan renci olaylarnn arkasnda II. Dnya Sava'ndan sonra yaygnlaan ar serbestiyetin ve zgrlk ocuk yetitirmenin olduu tartlmaya baland. Genelde ocuk yetitirme konusunda ailede bir yaklamn olmas istenirken, birok sosyalbilimci de bu konuda tek bir doru yaklamn olmadn savunmaktadrlar. Bat toplumlar, ocuun kendine bakacak gte olmad iin kendilerine bakan kiilerle duygusal bir iliki iinde olacana ve bunun ocuun yaantsnda ok nemli olduuna inandlar. Buna karn dnyann kimi toplumlarnda daha esnek, kimilerinde ise daha kat ocuk yetitirme biimlerinin olduunu grmekteyiz.
86
Dnyann birok lkesinde genellikle ocuklarn yaadklar topluma uyumlu ve retken yetikinler olarak yer aldn grmekteyiz. Hatta baz aratrmalar ocuklarn belirli toplumsallama kalplaryla yetitirilmesine gerek olmadn gstermektedir. Temel beslenme ve bakmn dnda ocuun evrensel bir gereksinime sahip olmad savunulmaktadr. Her toplumun kendine gre ortaya koyduu taleplerin veya beklentilerin ocuun yetimesinde ve olgunlamasnda etkili olduu psikologlarca tartlmaktadr (Kagan, 1983). Bu yzden Amerikal ocuk yetitirirken Amerikan toplumuna uygun, Trkler de Trk toplumuna uygun ocuk yetitirmekte ve topluma hazrlama srelerini onlara retmektedirler. Bu yzden Amerikada doan Amerikal gibi, Japonyada doan Japon gibi olmaktadr.
SIRA SZDE
Din Kurumu
Din, ocuun ahlaki adan geliiminde, doru ve yanl kavramlarnn renilmesinde ok etkilidir.
Din, dnyann her toplumunda toplumsallamada nemli bir role sahiptir. zellikle ocuun ahlaki adan geliiminde, doru ve yanl kavramlarnn renilmesinde ok etkilidir. Dnyann hemen her toplumunda insanlar, dini ibadethanelere dzenli olarak gitmese de aile iindeki yelerden ve toplumdan etkilenerek belirli din kalplarna uyar ve bunlar da benimserler. Dini kalplar toplumsal yaamn birok alannda insanlar etkiler. rnein, dini ayinler srasnda, sadece inanla ilgili fikirler deil konuma, giyim kuam, resmi yerlerdeki insanlarn birbirlerine kar olan uygun tavr ve hareketleri gzlemlenerek benimsenir.
Eitim
Daha resmi ve rgtl bir toplumsallama kurumu ise eitim ve bunun iinde yer alan retmenlerdir. Okul yaam insana sadece bilgi ve beceri deil, toplumsal sorumluluklarn da retir. Bu nedenle ocuu etkileyen ilk organizasyonun eitim olduunu syleyebiliriz. Yeni okula balayan bir ocuk, kendisine yabanc birok yzle karlar. Eitimin balamasyla birlikte toplumun temel yaps anla-
87
tlmaya ve retilmeye balanr. Bylece, uygulanan eitli kurallarla ocuklara dier insanlarla olan ilikilerinde karlaacaklar glkler gsterilmeye, toplum halinde yaamann yasalar anlatlmaya allr. Bu ekilde ocuklar gerek birey, gerek grup olarak kendilerinden beklenilenleri anlamaya alr ve toplumun bir paras olmaya balarlar. te bu aktarmada ok nemli bir rol eiticilere ya da retmenlere dmektedir. Aldklar sorumluluklar, onlara gsterdikleri yol, davran ve kiilik zellikleriyle renciye, ilk rnek olacak kii retmenlerdir. retmenler rencilerine bilgi ve beceri aktaran profesyonel toplumsallama kurumlardr. zellikle, lise ve yksek retim yllarnda rencilerin bu insanlarla kurmu olduklar yakn ilikilerle, retmenler rencilerine yol gsterir ve gelecek iin onlara rehberlik ederler. Eitimin ak ve gizli olan fonksiyonlar bireyin toplumsallamasnda byk nem tar. Birinci ak fonksiyon, ocuun okuma, yazma ve aritmetik yeteneini gelitirmektir. Bu tr fonksiyonlar toplumsallamann en nemli paralardr. Eitimin gizli fonksiyonlar ise ocuun toplumsal sistemi anlamasn ve benimsemesini kolaylatrr. rnein, evde ocuklar sadece ailesi ile ilgili norm ve deerleri renirken, okulda ok daha geni bir bak asndan dnya ile ilgili evrensel deerleri renirler. Bylece yaadklar toplum ierisindeki uygun ekonomik deerleri benimseyen genler, alma yaamna da bir lde bu sralarda hazrlanrlar. Ksaca eitim, btn dnya ocuklarna kendi lkelerinin ekonomik ve politik sistemlerini renmelerinde ve desteklemelerinde byk katk salar.
Arkada Gruplar
Toplumsallama sreci iinde dier nemli bir kaynak da ocuun ya grubundaki arkadalardr. Aileler gibi arkadalk gruplar da ocuklarn ilikilerinde stn bir rol oynar. Arkada gruplar ocuun dzeyinde eit bir ilikiyi simgelerken, anne ve babalar ile bu iliki daha st bir dzeydedir. nk, anne-babalar sevilen ama ayn zamanda da saylan ve sz dinlenen kimselerdir. ocuklukta arkada gruplar, birok eyi renmede bir ihtiya olarak ortaya kar. ocuk arkadalaryla olan ilikilerinde onlardan birok eyi renir. Bunlar arasnda, paylama, mcadele, kavga etme, byklerle olan ilikiler, baar ve sevilme saylabilir. Okul anda ise okul arkadalar, otoriteyle nasl baa kalaca, okul ii ve d hareketleri, kar cinse yaklamann yollarn dzenleyen ve reten ok nemli gruplardr. Hatta yetikinlikte bile arkada gruplar evlilik yaam, anne baba olma, emeklilik ve ein lm ile ortaya kan durumlarda insanlara yardmc olan kimselerdir. Yeni bir yaama uyum bile, bir toplumsallama srecini ierdiinden bunlarn da tpk kltr gibi renilmesi gerekir. Toplumsallama kurumlarndan aile ve arkada gruplarnn nemine ilikin almalar u sonular ortaya karmtr. ocuklar iin aileler uzun dnem amalarn ve temel deerlerin benimsenmesinde nemli bir rol oynarken, arkada gruplar bo vakitleri deerlendirme, grn, cinsel davranlar gibi mevcut olan yaam biimini etkilemede nemli olmaktadr. Sonuta arkada gruplar, yaammzn her dneminde belirli standartlara gre hareket etmemizi etkiler. rnein, arkada gruplarnz Rap, Heavy Metal, Rock, Country veya Klasik mzik ve Trk Sanat mzii seviyorsa ve dinliyorsa genelde sizin mzik konusundaki tercihleriniz de bu ynde olacaktr. Bu tr tercihler sadece mzikte deil, giyim, kuam hatta flrt biimlerinde bile etkindirler. Ancak bu basklarn iyi ynde olduu kadar, kt ynlerde, rnein uyuturucu, alkol, sigara kullanma gibi istenmedik davranlarn kazanlmasnda da etkili olduunu unutmamak gerekir.
ocuklukta arkada gruplar birok eyi renmede bir ihtiya olarak ortaya kar.
Arkada gruplar, yaammzn her dneminde belirli standartlara gre hareket etmemizi etkiler.
88
Sportif Etkinlikler
Spor da son derece gl bir toplumsallama kurumudur. Spor sadece bireyin fiziksel yeteneklerini deil, belirli deerlerin renilmesini de yapanlara alar. Yaptnz her sporun tr, sizde belirli bir takma girmenin avantajlarn ve onlarla birlikte olmann verdii ait olma duygusunu kazandrr. Baz sporcular rnek alp onlar gibi olmak, nemli bir rol modeli oluturur. Bu model sizin ona uygun hareket etmenizi etkileyerek toplumsallamanza katkda bulunur.
Radyo ve televizyon gibi kitle iletiim aralar, insann dnya grn, tutum ve davranlarn etkiler.
SIRA SZDE
Yetikin Toplumsallamas
89
alma Ortam
leriki yalarda ortaya kan bir toplumsallama kayna i yeridir. Daha renciliimizden itibaren, biraz para kazanmak amacyla yar zamanl altmz i yerlerinde bile rendiimiz veya ders aldmz birok ey vardr. altmz iyeri dnya grmz, deer ve normlarmz etkilemesi asndan byk nem tar. Hatta biz buna rgtsel toplumsallama diyoruz. nk, her rgtn var olduu rgt kltrn renirken etkileniyor ve buna uygun hareket etmek durumunda kalyoruz. Eer bu davranlar benimsemediimiz takdirde, ite baarl olamama veya atlma tehlikesini yayoruz. Bu nedenle altmz rgtlerin yaamamzda ve toplumsallama srecinde tartlmaz bir nemi vardr. Birlikte olduumuz yneticilerin, iyeri sahiplerinin, mdr veya meslek arkadalarmzn i yaammzda toplumsallamamzda byk bir etkisi vardr.
altmz iyeri dnya grmz, deer ve normlarmz etkilemesi asndan byk nem tar
YETKN TOPLUMSALLAMASI
Yetikinlik ya da olgunluk dnemi baz insanlar iin sorumluluklarn en ar olduu dnemi, bazlar iin ise genlikteki ar lgnlklarn azald daha dzenli bir dnemi kapsar. Ancak, artk genlik dnemi sona ermi ve insanlar, daha az hareketlilik tayan ve gelecek garantisi iin mcadele veren kimseler olmulardr. Bu dnemde artk evlilik kurumu yerlemi, ocuk yetitirme dnemi balam ve insanlar baz sorumluluklarn altna girmeye balamlardr. Ein almas bu kurumun yaps ve gelimesini farkl bir biimde etkilerken, almama durumu ise ekonomik sorunlar arttrc bir etki yapmaktadr. Her iki durumda da elerin yeni gelimelerden etkilenmeleri, yeni sorumluluklar almal iftleri yeni bir toplumsallama srecine gtrr. Daha ilerki yalarda ocuklarn bymeleri, evden uzaklamalar, mesleklerindeki baarszlklar ve ilerlemeleri, yakn arkadalarn lm, insanlar 40-50 ya dnemlerinde bir orta ya krizine srkler. Bu ya dnemlerinde insanlar amalarna ve isteklerine eriip eriemediklerini tartr ve yaamn boa harcad, yanl meslek setii kansna kaplabilirler. amz modern toplumlarnda bu olay, erkekler iin olduu kadar kadnlar iin de geerlidir. Bu yalardaki ou insan, bu dnemi atlatmak iin kendisini iine daha ok vererek isteklerinde farkllklar yapmaya balar. Daha hayalci amalar yerine daha gereki olmaya ve bunlara ulamaya abalar. Orta ya krizi toplum iinde baarl olmu insanlar iinde geerlidir. Yalln fiziksel belirtilerinin grlmeye ve hissedilmeye balanmas, salk sorunlarnn ortaya kmas bireylere yeni bir dnemin balangcnn ilk iaretidir. Bu da yallk dnemidir. Artk lm dncesi ve buna alma durumu gndeme gelmektedir. Bu ya dneminde insanlarn yaamn etkileyen bir dier ok nemli olayda ein lmdr. Holmes ve Rahe'nin aratrmalarnda eitli 43 stress faktrnden en ok etkili olan, bireyleri uyuma ve yeniden toplumsallamaya iten olgunun ein lm olduu saptanmtr. Grld gibi bireyin topluma uyumu iin srekli olarak renme sreci iinde olmas kanlmazdr. Bu nedenle toplumsallama yaam boyu devam etmektedir.
Bireyin topluma uyumu iin srekli olarak renme sreci iinde olmas kanlmazdr. Bu nedenle toplumsallama yaam boyu devam eder.
90
zet
zet
AMA
Toplumsallama kavramn, zellikleri ve amalarndan yola karak tanmlamak ve bu sreteki etkenleri aklamak. nsan dnyaya geldiinde en ilkel olarak bulunan, fakat ksa zamanda sahip olduu yeteneklerini gelitiren ve olgun bir canl haline gelen varlktr. nsann gelimi beyin yaps ve renme yetenei onu dier canllardan ayrr. nsann kendine uygun davranlar renmesi ve bunu gelecek nesillere aktarmas srecine toplumsallama diyoruz. Bu sre insann doumuyla balar ve bir yaam boyu srer. Bu sre ierisinde insanolu yaad kltrn, deer, tutum ve davran biimlerini renirken ayn zamanda da kiilik kazanr. nsann olumlu bir toplumsallama sreci geirebilmesi iin en nemli ey onun dier insanlarla kurduu iletiimdir. evrelerinden uzaklatrlarak, yalnz bana braklan kimselerin bu sreci baarl olarak tamamlayamadklar geliim bozukluklar gsterdikleri saptanmtr. Toplumsallama ile ilgili benlik, ayna benlik ve rol alma gibi sosyolojik kuramlar tanmlayp, toplumsallamadaki etkilerini tartmak. Toplumsallama ile ilgili iki nemli kuram C.H. Cooley'in Ayna Benlik ve G.H.Mead'in Rol Alma ve Kendilik geliimine ilikin kuramlardr. Her iki kuramcda benlik geliiminde sosyal etkileimin nemine deinmektedirler. Toplumsallama belirli bir rol davrann renmedir.
AMA
Toplumun sahip olduu kltrn aktarlmasnda sorumlu olan toplumsallama kurumlarn tanmak. Toplumsallama srecinde nemli olan alt kurum veya ge bulunur. Bunlar: Aile, Din, Eitim, Arkada gruplar, Kitle iletiim aralar, alma ortamdr. Her kurumun etkisi bireyin iinde bulunduu ya durumuna bal olarak deiir. Toplumsallama her yata etkilidir ve yaam boyu srer.
AMA
Kendimizi Snayalm
91
Kendimizi Snayalm
1. Kingsley Davis, Anna ve Isabella adl ocuklarn bandan geenleri hangi temel kavramn nemine deinerek aklamtr? a. Sosyal destek b. Bakalarnn tepkileri c. Ar yanlzlk ve izolasyon d. evre e. Kaltsal zellikler 2. "Ayna benlik" kavram kim tarafndan ileri srlmtr? a. W. James b. G.H. Mead c. C.H. Cooley d. K. Davis e. R. Merton 3. amzda toplumsallama srecini etkileyen en nemli toplumsallama arac nedir? a. Eitim kurumlar b. Kitle iletiim aralar c. Arkada gruplar d. Aile e. Ulam olanaklar 4. Yetikin toplumsallamasnda aile yaamn etkileyen en nemli olay aadakilerden hangisidir? a. Meslek deitirme b. Ein lm c. Politikaya atlmak d. ocuklarn evlenmesi e. flas etmek 5. G.H.Mead, ocuun, ileride oynayaca roln ve kurallar rendii geliim aamasna ne ad verir? a. Taklit b. Kendi grntmz hakknda dncemiz c. Oyun d. Grupla oynanan oyun e. Kavramlatrma 6. Eitimin toplumsallamada nemli bir role sahip olmasn aadakilerden hangisi salar? a. retmenler b. Snf ortam c. Arkadalar d. Oyun evresi e. Teknik ortam
7. "Kendilik bir sosyal yapdr ve insann tecrbeleriyle ortaya kar" ifadesi aadaki aratrmaclarn hangisine aittir? a. C.H. Cooley b. E. Ericson c. S. Freud d. G.H Mead e. K. Davis 8. Toplumsallamada kazanlan en nemli ey aadakilerden hangisidir? a. Kiilik b. Sosyal snf c. Aile kavram d. Deerler e. Normlar 9. Anna ve Isabella'y birbirinden ayran en nemli zellik aadakilerden hangisidir? a. Anna hastalkl bir ocuktur. b. Anna sekiz yanda bulunmutur. c. Anna bulunduunda yryemiyor ve zeka belirtisi gstermiyordu. d. Isabella'nn annesi sar ve dilsizdi, annesiyle iletiimde iaretleri kullanyordu. e. Isabella iki yl iinde bulunduu yan zelliklerini ve davranlarn gstermeye balad. 10. Aadakilerden hangisi Cooley'in ayna benlik srecindeki aamalardan birini ifade eden bir cmledir? a. Kendi grntmz hakkndaki dncemiz b. Bakalarnn tepkileri c. Neden bakaym? d. Bakalar bizi nasl gryor? e. Yanllarm nelerdir?
92
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
'Arkada kurbanym!' 20 yanda, TED Koleji mezunu, prl prl bir gen kz. Ama o uyuturucu batanda. 50 Extacy hapyla ele geti. Verdii ifadeyle elebalar yakaland. Ad E. Henz 20 yanda.... Salar upuzun simsiyah... Endam, yz hatlar bir top modelinkini andryor. arpc, etkileyici; giyimi kuam da yerinde... Ama hepsi o kadar. Gerisi; uyuturucu batanda sisler arasna gmlm bir beyin, ltsn oktan kaybetmi solgun baklar, srekli titreyen eller... Hayat arka sokaklarda yaayan bu gen kzn soyad ise P. talyan bir baba ile ranl bir annenin kz. lkenin en iyi okullarndan biri olan Ankara TED Koleji'nden mezun... Sonras... Sonras karanlk, izbe mekanlarda bir araya gelinen yatlara zenmeler, kt alkanlklar benimseme ve sona doru hzla atlan admlar... Gelinen son noktada ise pimanlkla, utanla akan gzyalar. E. P., stanbul Narkotik ube Mdrl ekiplerinin balatt, en hzl aksiyon filmlerini aratmayacak bir operasyonla yakaland. zerinde 50 adet extacy hapyla birlikte ele geirilmiti. Mutlu ocukluu, heyecan ve umut dolu okul yllar artk ok gerilerde kalmt. Umutsuzluun doruu. Elindeki uyuturucu haplar hi bir ekilde aklayamazd. Kendisine acyan gzlerle bakan polislere syleyebildii tek ey de "Arkada kurbanym" cmlesi oldu. Oysa o, bir ok velinin ocuklar okusun diye can att, gece gndz demeden zel okul giri snavlar iin hazrlanan miniklerin hayallerini ssleyen TED Koleji'nin mezunuydu. nnde ok parlak bir gelecek olabilirdi. imdi polislerin karsnda bitik halde gzya dkyordu. Aldklar bir ihbar zerine harekete geen stanbul Emniyet Mdrl Narkotik ube Mdrl ekipleri nceki gn bir eve baskn dzenlediler. Basknda evde yalnz yaayan E. P. gzaltna alnd. talyan bir baba ile ranl bir annenin kz olan E. .P, bu uyuturucu illetine neden bulatn soran polislere, aslnda tm aileler iin ibret olacak bir aklama yapt. Anne ve babasndan ayr tek bana Trkiye'de yaayan E.P'nin tek aklamas; "arkada kurbanym" idi. Arkada evresi tarafndan bu haplara altrlmt. Hayatn karsnda tek bana kalan Eyll'n gzyalar iinde yapt aklama uydu: "evremdeki arkadalarm uyuturucu kullanyorlard. Beni de altrdlar. Onlarn yznden uyuturucuya baladm. Arkadalarmn kurban oldum." 07 -05-1999 Sabah Gazetesi
larn nasl deerlendirirsiniz ? Bu konuda anne ve babalara den grevler nelerdir? Tartnz.
Yant Anahtar
1. c Yantnz yanl ise nsann Doas ve zolasyonunun Toplumsallamadaki Etkileri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlik blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsallamada Etkili Kurumlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yetikin Toplumsallamas blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise G.H.Mead ve Rol Alma blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsallamada Etkili Kurumlar ve Eitim blmlerini tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise G.H.Mead ve Rol Alma blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsallama Nedir blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise nsann Doas ve zolasyonun Toplumsallamadaki Etkileri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise C.H.Cooley ve Ayna Benlik blmn tekrar okuyunuz.
2. c 3. b 4. b 5. d 6. a 7. d 8. a
yi bir eitim srecinin balangcnda uyuturucu ile yakalan bu gen toplumsallama konusundan en etkili kurum olan arakada gruplarnn birbirlerine iyi davranlar kazandrmasnn yan sra olumsuz bir takm alkanlklarn da szkonusu olabileceine gzel bir rnektir. Siz bu rnek olayda anlatlan kiiyle ilgili olarak arkada grup-
9. d
10. a
93
Toplumsal Gruplar
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; grup kavramn, dier toplumsal oluumlardan ayran temel zellikleri dikkate alarak tanmlayacak ve grup olgusunun toplumsal yaamdaki yeri ve nemini kavrayacak, grup trlerini tanmlayacak, grup normlarn karlatrarak aklayabileceksiniz.
94
Toplumsal Gruplar
Bundan altm yl nce Kaliforniyada Pasadenada yeni bir restaurantn al, yerel halkn ilgisini ok az ekerken, bir btn olarak dnyaca hi fark edilmemiti. Fakat, sahipleri Mac ve Dick McDonald tarafndan iletilen nemsiz gibi grnen bu kk iletme, restaurant endstrisinde byk bir devrim yaratacak ve saysz birok iletme hatta okul ve kilise tarafndan da rgt modeli rnek alnacakt. McDonald kardelerin uygulamaya koyduu temel forml, gnmzde bizim "fast food" olarak nitelendirdiimiz yani yiyeceklerin, ok sayda insana ucuz ve hzl biimde sunulmasndan olumaktayd. McDonald kardeler altrdklar elemanlarn her birini, st dzeyde uzmanlatrarak eittiler, yani bir kii hamburgerleri piiriyor, dierleri hamburgerlerin garnitrlerini koyuyor, birileri milk shake yapyor ve dierleri de hazrlanan yiyecekleri montaj hatt dzeninde mterilere sunuyordu. Yllar getike McDonald kardeler kazanlarn arttrd ve Pasadenadaki tek restaurantlarn San Bernardinoya tadlar. Beklenmedik bir takm olaylar yaandnda ve Ray Kroc adl bir gezgin tccarn McDonals ziyaret ettiinde yllardan 1954t. Kroc, kardelerin bu etkili sistemini grnce adeta bylenmiti. Kroc hemen bu sistemin daha da geniletilerek fast-food restaurantlarna uygulanabilme potansiyeli olduunu hemen fark etti. Balangta, Kroc bu planlarn McDonald kardelerle ortaklk kurarak gerekletirme yoluna gitti. Fakat ksa bir sre sonra onlarn da hisselerini alarak tm zamanlarn en baarl hikayelerinden biri haline gelecek kendi iini kurdu. Bugn dnya apnda 15 000 McDonalds restaurant, saysz insana hizmet vermektedir.
Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.
DKKAT
Bu nitede ele alnacak konular daha iyi renebilmek iin toplumsallama ve aile konularn yeterince anlam olmanz gerekir. Konular kendi gndelik hayatnzdaki yansmalarla ilikisini kurarak almanz kavramlarn pekimesine yardmc olacaktr.
95
GR
nsanlar, ister uzayda isterse dnyada yaasnlar, zamanlarnn ounu bir grup ierisinde geirirler. Bu grup ierisinde olanlar ise yaammz byk lde etkilerler. Sosyolog Emile Durkheim (1933) gruplar bireyle toplum arasnda oluan bir tampon olarak niteler. Grup yeleri arasnda var olan yakn ilikiler, insanlarn yaamna bir anlam ve ama kazandrmas nedeniyle kk gruplar birey iin bir yaam badrlar. Dier bir deyimle insan hayata balyan bir unsurdur. Bu ba nedeni ile toplum iindeki kuralszlk ortam bir lde azalabilir. Grup birbirleriyle ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlardr. Grup yeliini paylaan insanlar arasnda, birliktelik duygusu, ortak amalar, kollektif normlar, dorudan ve dolayl bir iletiim, paylalan hak ve ykmllkler yer alr. Sosyologlarn en ok ilgi duyduu konulardan birisi gruptur. Hepimiz yaantmzn eitli blmlerinde bir ya da birka grubun yesi olmu ve bu duyguyu paylamzdr. Hepimiz bir sosyal varlk olmamz nedeniyle, bir aile grubunun iinde douyor, bu grup iinde temel kltr elerini reniyor, zaman iinde okula balayp arkadalklar ediniyor ve zamanmzn ounu onlarla geiriyoruz. Daha sonra i hayatmz da gruplarla kurduumuz ilikilerle btnlemektedir. Birtakm zorunluluklar stlenip, bunlar dier insanlarla paylamakta baar ya da baarszlk duygusunu dier insanlarla birlikte kefetmekteyiz. Bu ekilde yaam boyu gnlk abalarmz bakalaryla birlikte gemektedir. Ne yaparsak yapalm, amacmz ne olursa olsun rnein, almak, oynamak, ocuk yetitirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup iinde gereklemektedir. nsann dier insanlarla kurduu iliki pratik deil, daha ok psikolojik bir ihtiyaca yneliktir. Eer insanlar uzun mddet bakalarndan ayr olarak yaarlarsa, sonuta baz psikolojik rahatszlklarla karlamaktadrlar. Bu nedenle savata bile insanlar otuz gnden fazla tek bana bir hcrede hapsetmek Cenevre Antlamasna gre su tekil etmektedir. Yaantmzda tesadfen kurduumuz eitli ilikiler yannda rnein bankadan para ekerken memurla konumak gibi planladmz amaca ynelik eitli etkileimlerimiz de vardr. nsanlarla onlarla birlikte bulunmaktan zevk duyduumuz iin, bize bir eyler verdikleri iin, bir amac paylatmz iin ya da baka bir ansmz olmad iin de iliki kuruyor birlikte oluyoruz. Bu ilikiler grubu ya da gruplamalar oluturmaktadr. te bu nitede bu konuyu ileyeceiz.
Grup, birbirleriyle ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlardr.
Grup yeleri arasnda belirli ilikiler bulunan ve belirli bir sreklilii olan insanlardan meydana gelirken; yn ise birbirleriyle bir ilikide bulunmayan ancak geici bir nedenle yer igal eden iki veya daha ok saydaki insanlardan oluur.
96
trmak gibi. Ancak, tek ynl bir iletiim de grup oluumunun domasnda yeterli deildir. Bir grubun varlndan sz edebilmek iin bu etkileim erevesinde baz deer norm ve ideolojilerin geni anlamda zel bir duygusal ortamn ve birletirici manevi elerin var olmas gerekir. Toplumsal kategori ise biraz daha farkl bir anlam tar. Kategori benzer ve ortak sosyal zellikleri olan insanlardan oluur. Yani birbirleriyle konumayan ancak ortak karakteristikleri olan insanlar grup deil bir kategoridir. rnein, akademik yaamda gzlk takan insanlar, boyu 1.90' geen kiilerin oluturduu kategori gibi. Kategoriler ya, cinsiyet, gelir veya rksal olabilir. Kategoriler arasnda da ortak deerler, ilgiler veya sorunlar oluarak gruplarn gelimesine neden olabilirler. Kadn haklar rgtleri, kimsesiz ocuklar koruma dernei gibi. Birok toplumbilimci Merton'un standart toplumsal grup tanm zerinde birleirler. Bu tanma gre grup, birden fazla sayda insann kendileri ve bakalar tarafndan grup olarak nitelendirilmeleri asndan nemlidir. Grubu oluturan insanlar kendilerini bir grup olarak nitelendirmedikleri srece bu topluluu grup olarak dnemeyiz. O halde kiilerin grup oluturduklarnn bilincinde olmalar da, gruplama srecinde nemli bir faktrdr. Gruplarn olumasnda mekansal yaknlk da nemlidir. rnein, arkada gruplar genellikle ayn mahalle ya da komu ocuklarndan oluur. Zamanla mekansal yaknlk nemini kaybeder ve davranlardaki benzerlikler nem kazanr. rnein okullarda kurulan eteler bu ekilde ortak davran gsteren kimselerden oluur. Ayn ekilde insanlar kendileri gibi olan,benzer zellikler gsteren ve birbirlerinin ilgilerini ekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluturabilirler. Grup yelerinin birbirleriyle kurduklar etkileimlerin sonucu grubun i yaps olumaya balar. Her grubun kendi iinde snrlar, normlar, deerleri, yelerin belirli rol ve statleri vardr. Baz gruplarda bu yap ok kat ve aktr. rnein, her yenin resmi bir pozisyonu olduu gibi, uymas gerekli normlar yazl bir biimde kendisine bildirilir. Dier bir grupta ise bu yap ok daha gevek ve esnek olabilir. Deer ve normlar geici olduu gibi ok kesin de olmayabilir. Rol ve grevler yelerin antlamalarna gre deiebilir. rnein, orduda rol ve statler ok belirgin ve kat bir biimde oluurken, niversitedeki daclk klbnn yeleri arasnda bu rol ve statler daha esnektir. Bireyler daha ok tek balarna gerekletiremeyecekleri amalar gerekletirmek iin grup olutururlar. Bu amalardan bazlar ok aktr. rnein, bir yardm derneinin kimsesiz ocuklar okutmak amacyla para toplamas gibi. Bazlar da kendileri iyi vakit geirsin diye, grup oluturmalarna ramen bunu aklkla ifade etmeyebilirler. Ancak gerek udur ki gruplar genelde ortak bir amac paylarlar, bu ama hem bireyler iin hem de grup iin ortaktr. Eer grup politik bir ama tayorsa, grup yeleri bu amac paylarlar. Eer ama bo zamanlar uygun bir biimde deerlendirme ise bu ama paylalr. Grup yeleri, benzer yata ve snfta olduklar gibi benzer ilgilere de sahiptirler. yeler aras ilikiler sklat lde grup yelerinin benzerlikleri artt gibi, norm ve deerleri paylamalar ve benimsemeleri de yaygnlar. Grup ile yn ve kategori tanmlarn gzden geirerek aralarnda ne gibi farklar olduunu tartnz.
SIRA SZDE
Grup Trleri
97
GRUP TRLER
Grup sosyolojideki en nemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birok grup eidinden sz ederler. Bunlar, birincil ikincil grup, i ve d grup, referans grubu hatta yeni ortaya kan elektronik etkileim gruplar gibi. imdi bunlar ksaca aklayalm:
Birincil Gruplar
Sosyolojide eitli grup snflandrmalar olmasna karn en yaygn ve temel olan Charles Horton Cooley tarafndan yaplan "Birincil" ve "kincil" grup ayrmdr. Cooley birincil gruplar yzyze ilikilerin, yardmlama dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplar olarak tanmlar. Birincil gruplarn yeleri yelik ve bizlik duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavramyla herhangi bir olaya yaklatklar iin grup dayanmasnn yksek olduu gruplardr.
Cooley'e gre birincil gruplar, yzyze ilikilerin, yardmlama dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplardr.
Yzyze ilikilerin okluuyla da Cooley'in belirttii grubun ye saysnn az oluudur. Cooley, ancak az sayda grubun bu tanma uygun olduunu saptamtr. Bunlar da; oyun grubu, komuluk, akrabalk gibi gruplardr. Bu gruplar ierisinde insanlar scak, dost bir ortamda yaarlar ve her istediklerini yapabilme zgrlne sahiptirler. Bylece insanlar, bu grup ierisinde sosyal yaamn ne olduunu renirler. Cooley birincil gruplar "insan neslinin bakld, korunduu yerler" olarak nitelendirir. Bu ynyle de grup yeleri arasnda gven verici ilikiler kurulur. Bu tr ilikilere ise Cooley birincil ilikiler demektedir. O halde birincil gruplar birincil ilikiler zerine kurulu olan ve bu tr ilikileri srdren gruplardr, diyebiliriz. Birincil ilikilerin en saf biimini ailede grmekteyiz. nk, aile yeleri, birbirlerinden hibir kar beklemeksizin her trl fedakarl yapabilirler. Bu ilikiler iersinde insanlarn ya da grup yelerini yapt bir hata, yanl balanabilir. Bu grubun yeleri birbirlerine birtakm zorunluluklar ve kurallarla bal deillerdir. Her ye rolnn ve sorumluluunun bilincindedir ve bunu zorlama ile ya da
98
Grup Trleri
Birincil gruplarn temel fonksiyonu, yakn ilikiler yoluyla duygusal destek saplamas, toplumsallama srecine olan katks ve uyumu kolaylatrarak toplumsal kontrol olanakl klmasdr.
bir menfaat karl olarak yapmaz. ten gelerek ve hibir karlk beklemeksizin yapar. rnein, hibir anne ocuuna "bugnlk grevimi yerine getirdim, yarn sabah saat dokuzda gelirsen seninle ilgilenirim" diyemez. Sonu olarak birincil ilikilerde, bir takm duygusal yatrmlar ve balar bu ilikilerin baars iin gerekli olmaktadr. Birincil gruplar her zaman kktrler; nk byk saydaki yeler arasnda youn bir iliki kurmak ok gtr. Bu nedenle byk gruplar kendi aralarnda ayrlarak daha kk gruplar oluturabilirler. Ancak bu ekilde birbirleri arasnda youn iletiim kurmak mmkn olabilir. Birincil gruplarn temel fonksiyonu vardr. Birincisi yakn ilikiler yoluyla duygusal destek salar. rnein, II.Dnya Sava srasnda Alman ordusu her geen gn saylarnn azalmas, yeterli ikmal alamamasna ramen, bir trl zlememi ve malubiyeti kabul etmemitir. Bunun en byk nedenini yazarlar Alman ordusunun ve arpan birliklerinin arasnda, mevcut birincil ilikilerin salamlna balamaktadrlar. kinci nemli fonksiyonu birincil gruplarn toplumsallama srecine olan katklardr. ocuklar iin aile birincil gruptur. Onlarn yetimesinde, kendilik gelitirmelerinde ve duygusal destek almalarnda byk bir destek salar. Aile ayn zamanda ocuklarn toplumsal kltr renmelerinde ve toplumsal yaama katlmalarnda etkin bir rol stlenir. nc olarak birincil gruplar uyumu kolaylatrr ve toplumsal kontrol olanakl klar. Bir toplumun devamll yelerin mevcut norm ve deerleri benimsemesine baldr. Eer toplumun byk bir ounluu bunlar paylamyor, kar kyorsa, oluan anomik ortam ile toplum ker. te birincil gruplar yeni yelere norm ve deerleri grup basks yoluyla reterek, onlarn uyum salamalarna yardmc olur. Birincil grup tanmn yaparak, kendi kiisel hayatnzdan birincil grup rneklerini sralaynz.
SIRA SZDE
kincil gruplar, birincil grubun dnda kalan her trl byk apl, nemli resmi gruplardr.
kincil Gruplar
Birincil gruplarla karlatrldnda, ikincil gruplar daha byk, nispeten geici, benzerlik gstermeyen, resmi gruplardr. Bu gruplarn yeleri birbirleriyle belirli kar ve aktiviteleri asndan iliki kurarlar. Dier bir deyile etkileimlerinde belirli roller hakimdir. rnein renci, ynetici, mdr, ef, ii gibi. niversitede birinci snf rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer rnektirler. Yaam sresince bu tr gruplara yeliimiz devam eder. Eitim alrken, bir iyeri ortamnda alrken, paramz veya bo zamanlarmz harcarken geici olarak ikincil gruplara ye oluruz. Cooley hibir zaman "kincil grup" szn kullanmamakla beraber birincil grubun kart zelliklerine sahip gruplar iin "ikincil" kavramn kullanmak doal karlanmaktadr. kincil gruplar, birincil grubun dnda kalan her trl gruplardr. Bu gruplar byk apl, nemli resmi gruplardr. Bu gruplarn rneklerini,
Grup Trleri
99
zellikle sanayilemi toplumlarda grmekteyiz. Bu gruplar, karlkl karlara gre dzenlenmi resmi rgtlerdir. Kltrel farkllama ve iblmnn yaygnlamas kentleme sonucu bu tr gruplar oalmaktadrlar. rnein, irketler, bankalar, sendikalar, birlikler bu tr gruplardr. Burada nemli olan bireylerin ya da yelerin stlendii birtakm toplumsal grevlerini yerine getirmeleridir. yeler arasnda karlkl ykmllk ve haklar belirleyen eyler yazl yasa, tzk ve ynetmelik kurallardr. kincil gruplar resmi (formal) gruplar olarak da tanmlayabiliriz. Bylece resmi organizasyonlar, belirli bir amaca hizmet ettikleri srece ikincil gruplar olarak tanmlanabilir. Bu tr gruplara rnek olarak, plak irketleri, okullar, hapishaneler, silahl kuvvetler saylabilir. Bu gruplar arasndaki yzyze ilikiler ok kstldr. Sadece belirli rol ve grevlerle ilgili olarak bir araya gelip iliki kurarlar. rnein, blm mdr, danman ve memur arasndaki ilikilerde olduu gibi. kincil gruplar kk ya da byk olabilir. Herhangi bir kk grup balangta ikincil bir gruptur; ancak zamanla yeler arasndaki iliki artar, yeler birbirlerini daha iyi tanr ve bizlik duygusu geliirse, bu grup birincil gruba dnebilir. Tpk bir niversitede oluturulan bir seminer grubu gibi. Seminer yeleri balangta ikincil bir grup iken eer aralarndaki etkileim artar ve yaknlama ve paylama sklarsa bu grup birincil gruba dnebilir. irketler, byk fabrikalar, hkmet bakanlklar gibi ikincil gruplar iinde her zaman birincil gruplar olabilir. Birincil gruplar, daha ok geleneksel ve endstri ncesi toplumlarda yaygn olarak bulunurken, rnein, kydeki akrabalk ilikileri gibi ikincil gruplar daha ok modern endstriyel toplumlarn rndrler. Bu toplumlarda insanlarn ilikileri byk bir ounlukla ikincil gruplarda gemektedir. Yani belki bir daha hi karlamayacamz insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca ynelik ilikiler kurmaktayz. kincil ilikilerin gelimesi, ikincil gruplarn oluumunu arttrrken modern toplumlarn ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr. Ancak, ikincil gruplar arasnda mevcut ilikiler olumsuz veya naho bir zellik tamaz. Aksine, ikincil grup yeleri birbirleriyle son derece zevkli ve olumlu ilikilere sahip olabilirler. Yakn arkadalk, birinin dierine kar gsterdii sevgi ve sayg gibi. Sadece ikincil grubun amac belirli bir grevi bitirmek veya bir amac gerekletirmektir. Bu gruplar yeler arasnda karlkl dostluu ve arkadal gelitirmek, duygusal balar kurmak amacyla oluturulmazlar. Bu nedenle eer arkadalk ilikisini gelitirmek, bir grevi tamamlamaktan daha nemli hale gelirse ikincil gruplar etkinliini kaybeder hale gelirler. rnein, bir basketbol takmnda ama iyi arkadalk ve altrc ile iyi ilikiler kurmak ise takm basketbol oynamada zayf kalr. Bu nedenle bu tr ilikileri ok iyi deerlendirmek gerekir. kincil gruplarn temel zelliklerini tanmlayarak, gndelik hayatnzdan rnekler bulunuz.
SIRA SZDE
ve D Gruplar
Grup kendi yeleri asndan ve grubun dier gruplarla kurduu ilikiler asndan zel bir anlam tar. nsanlar bazen dier gruplara kar dmanca duygular tad gibi, bazen de gruba dier gruplardan bir tehdit gelebilir. zellikle de grup toplumla kltr ve rk asndan farkllk tarsa bu gibi dmanlklar daha da belirginleir. Sosyologlar bu ayrm "biz" ve "onlar" kavramlaryla btnletirip i ve d gruplar olarak ayrmaktadrlar. ve d grup kavramlar Amerikal Sosyolog William Graham Sumner tarafndan yaplmtr.
100
gruplar Bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplardr. D gruplar ise bizim grubumuzun dnda olan, herhangi bir alternatif grup olup, yesi olmadmz, bizim iin ok nem tamayan, hatta ona kar ok iyi duygular beslemediimiz gruplardr.
Grup Trleri
gruplar "Bizlik duygu"suna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplardr. D gruplar ise bizim grubumuzun dnda olan, herhangi bir alternatif grup olup, yesi olmadmz, bizim iin ok nem tamayan, hatta ona kar ok iyi duygular beslemediimiz gruplardr. Dier bir deyimle bir grubun dier bir gruba kar duyduu dmanca diyebileceimiz tutumlar, kendi gruplar iin bir benlik oluturabilir. Eer bireyler kendi gruplarna ballk duyuyorlar ise, bu onlarn i grup olduklarnla (in-groups) eer dier gruplara dostane olmayan bir tavr iindeyseler bu gruplar onlar iin d grup (out-group) olma zellii tar. gruplar etnosentrik duygular da pekitirirler. nk, i grup iin kendi aralarnda olan her ey en iyi ve uygundur. Buna karn d gruplarda olanlar ise, kt ve tahamml edilmezdir. grup yeliinin bir sonucu, kendimizi dierlerinden farkl klan ayrcalmz ve stnlk duygumuzdur. Yani i grup yeleri kendilerini d gruplara kyasla daha stn grrler. grup yelerine stnlk salayan herhangi bir zellik ise, d grup iin kabul edilmez bir davrantr. ve birincil gruplar yelerinin davranlarn ve dncelerini etkileyerek onlar ynlendirirler.
Referans Grubu
Referans grubu bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii rnek ald gruplardr.
Referans grubu, bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii rnek ald gruplardr. rnein, niversitenin daha ikinci snfndayken mezun olduktan sonra bile kazanamayacanz bir cretle bir i teklifi alsanz, ancak patronunuz " gn iinde karar ver, bu ii yapacaksan niversiteden ayrlmak zorundasn" derse ne yaparsnz? Durumu dndnzde unlar aklnza gelebilir: "Arkadalarm byle bir teklifi reddettiim iin bana aptal diyeceklerdir. Buna karn anne ve babam lgna dnebilir, zntden perian olurlar. Benim okumam iin her trl fedakarl yapyorlar. Eer okulu bitiremez isem byk bir hayal krklna urarlar. Benim iin her zaman okulumun ncelik tamas gerektiini, ii okulu bitirdikten sonra da bulacama inanmaktadrlar. Bir de benim okuyamayacama inanan komular var. Dorusu okulu braknca onlarn yzn merak ediyorum!" Bu rnek, referans grubu insanlarn nasl kullanldn aklamaktadr. Hepimiz zaman zaman kendimizi deerlendirir, davran ve deerlerimiz hakknda bilgi almak isteriz. Bu nedenle baka bir grubu rnek alr, buna gre kendimizi kyaslarz. Bireyler kendilerini daha nce yaadklar toplumun standartlarna gre ya da yesi olmak istedikleri bir grubun zelliklerine gre deerlendirip kyaslayabilirler. rnein, iletme dalnda yksek lisans yapmak isteyen bir renci kendini bu konuda alan bir yksek lisans rencisiyle karlatrp, gelimelerini bu kimseyle kyaslayabilir. Yani yksek lisans yapan renciler kendisinin referans grubunu olutururlar. Referans grubu kavram Herbert Hyman (1942) tarafndan ortaya atlmtr. Referans gruplar bireyin toplum iindeki stats deitike farkllamaktadrlar. Hatta zaman zaman bireyin bir ka referans grubunu kendine rnek ald da grlr. Referans grubu tanmn dikkate alarak kendi referans gruplarnz tanmlaynz?
SIRA SZDE
Kk Gruplar
101
Dnya bilgisayar teknolojisinin aklalmaz ilerleyii ile Internet denilen bir geliim ortaya kt. Internet binlerce bilgisayarn dnya apnda birbirine baland bir bilgisayar adr. Internet iinde yepyeni gruplar "usenets" olarak tanmlanp birbirleriyle her konuda bilgi alveriinde bulunan insanlardan olumaktadr. Bu konular at yarndan, sosyolojiye, Kuantum fiziinden, avcla kadar deiebilmektedir. Bu insanlar birbirlerini grmeden srf teknoloji sayesinde birbirlerine gndermi olduklar mesajlar ile iletiim kurup yakn ilikiler gelitirmekte, dostluklar kurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan bazlar yukarda verdiimiz grup tanmna ilikin uygun zellikler de tamaktadrlar. nk, kurmu olduklar ilikiler ile bir aidiyet duygusu ve sreklilik tamaktadrlar. nk her gn birbirlerine mesaj gnderip, ilikileri sklatrmakta hatta yeni yeler bulma abasndadrlar. Baz gruplar ise sahip olduklar ayrdedici zellikleri, ilgileri veya bilgileri ile farkllk tamaktadrlar. Hatta bu nedenle bir i grup karakteristiine sahiptirler. te bilgisayar teknolojisi artk insanlar evlerine kapanan izole olmu insan tipinden uzaklatrp, yeni dnyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmamz elekronik olarak kolaylatrmaktadr. Bazen bu gruplara "Elektronik birincil grup da denilmektedir. nk, her ne kadar elektronik ile tanm olsalar da bu insanlar gnlk iletiim skl, paylatklar kiisel bilgi, birbirlerine olan ballklar ve yaknlklar asndan, birincil grup zellii tayabilmektedirler. Yakn bir gelecekte bu tr gruplar, bilgisayar alarnn daha da genilemesiyle yaantmzda daha ok yer almaya balayacaklardr. Trkiye'de de saylar gitgide artan internet kullanclar ve internet cafeleri daha nce tanmlanan birincil gruplar da dikkate alarak nasl deerlendirebiliriz?
SIRA SZDE
KK GRUPLAR
Sosyologlar kk grup kavram ile az sayda yeden oluan ve aralarnda youn etkileim olan gruplar kastederler. Kk gruplar ister birincil ister ikincil grup olsun, zelliklerini yeleri arasndaki iliki tayin eder. rnein, birka sayda eski arkadan bir araya gelmeleri birincil bir grup iken, asansrde kalan birka kiinin oluturduu ilikiler, ikincil grup zellii gsterir. Kk gruplar konusunda, bundan yarm asr nce yaayan Alman Sosyologu George Simmel durmu ve bu konuda almalar yapmtr. Daha sonra Robert Bales ve Homans kk gruplar zerinde laboratuar almalar yapmlardr. Bu almalarda bireylerin birbirlerini nasl etkiledikleri, nasl iliki kurduklar incelenmitir. Bales'in bu konuda ortaya att etkileim sre analizi (PA) teknii, kk gruplardaki iletiimi anlamada nemli bir ara olmutur.
Kk grup az sayda yeden oluan ve aralarnda youn etkileim olan gruplardr.
Grubun Bykl
Kk gruplarda en nemli zelliklerden biri grubun bykldr. nk grubun genilii, yeler arasndaki etkileimi tayin eden nemli bir faktrdr. Grup kld lde, yeler arasndaki sosyal etkileim oran da art gsterir. Sosyal bilimlerde iki kiiden oluan en kk gruba "dyad" ad verilir. Bu gruplar btn gruplardan farkllk gsterir; nk her ye bir dierini dikkate almak zorundadr. Eer bir ye dierinin konumalarn dikkate almaz, uyursa yeler arasndaki etkileim bozulur. Eer birisi gruptan ayrlrsa grup yaamn srdremez dalr.
102
Kk Gruplar
Eer ikili gruba bir dier ye katlrsa buna "triad" ya da l grup denir. Bu durumda ilikiler farkllar. Burada herhangi bir ye, grup arasndaki etkileimi bozmadan gruptan ayr kalabilir. nk her durumda ikisi etkileimi srdrebilir. Hatta iki ye bir dierine kar birleerek ona bask da yapabilirler. Ancak gruptaki ye says arttka etkileim de deimeye balar. rnein, yeler tartmalarda kar gruplar oluturabilir ve birden fazla koalisyonlar oluabilir. Eer gruplar yedi yeden oluuyorsa her ye konumalara itirak edebilir ve bu grubun iinden de kk gruplar kabilir. Bu nedenle de her grup kendi iinde konumalara katlabilir. Grup saylar on ya da on ikiyi geince her yenin tartmalara katlmas, sz almas ok zorlar. Bu nedenle grup yeleri aralarnda bir lider seerek, liderin grup tartmalarn ynetmesi istenebilir. Bu durumda da grup yeleri arasndaki konumalarn biimi deiir. Konumalar gayriresmi bir yapdan resmi bir biime dnr ve bireyler birbirlerine resmi sfatlarla hitap etmeye balarlar. Burada etkileim snrl olduu gibi, youn da deildir. Dier bir deyimle iki kiinin oluturduu bir gruptan yap ve nicelik asndan da farkldr. Grubun byklnde meydana gelen ani deimeler de grup iin zararldr. zellikle gruba aniden yeni yeler katlmas, grup etkileimini ve dayanmasn etkiler. nk yeni yelerin gruba kabul sorun karabilir. Dier yeler bu kimselerle ilikileri hemen gelitiremeyebilirler. Bu da iletiimi zorlatrr. Yeni yeler grup yeleri arasnda oluturulan normlara da kar kabilirler, bu sefer eski yeler arasnda huzursuzluklar balar. Grld gibi grup yelerinin says arttka, etkileim ve dayanma da farkllamakta ve bozulmaktadr. Bu nedenle belirli kararlarda etkili olabilmek iin grup saysn snrl tutmakta byk yarar vardr.
SIRA SZDE
Kendi yaadnz deneyimleri de dnerek grup byklnn grup iindeki ilikilerin devamll asndan nemini tartnz.
Kk Gruplarda Liderlik
Lider, grubu baarya gtren, nemli kiilik zellikleri olan ve dierlerini etkileme gc yksek olan kiidir.
Arasal lider, grubu amalar dorultusunda baarya gtren liderdir. Bu lider belirli hareketleri planlayarak grup yelerini organize eder ve ynetir. Aklayc ya da etkileyici lider ise grup yeleri arasnda gerekli uyum ve dayanmay arttrc bir liderdir.
Kk gruplarn hemen hepsinde ortaya kan nemli bir unsur grubun lideridir. Lider; grubu baarya gtren, nemli kiilik zellikleri olan ve dierlerini etkileme gc yksek olan kiidir. Gruplar belirli bir resmi otoritesi olmasa bile, bir lidere sahiptirler. Yaplan almalar kk gruplarda iki tr liderin etkin bir rol oynadn gstermitir. Bunlar arasal lider (Instrumental Leader) ve aklayc ya da etkileyici liderdir (Expressive Leader). Arasal lider, grubu amalar dorultusunda baarya gtren liderdir. Bu lider belirli hareketleri planlayarak grup yelerini organize eder ve ynetir. Aklayc ya da etkileyici lider ise, grup yeleri arasnda gerekli uyum ve dayanmay arttrc bir liderdir. Bu lider grup yeleri arasnda morali ykselterek, srtmeleri azaltr. Bu tip lider grup yeleri arasnda daha ok sevilir. Yeni bir grup kurulunca yeler bu iki tr liderin zelliklerini simgeleyen bir lider tipi ararlar. Ancak bir kii bu iki zellii birden uzun sre devam ettiremez. nk grubun faaliyetlerini devam ettiren, onlara belirli roller veren lider, ksa zamanda ekiciliini kaybeder. Ancak, baka bir grup yesi grubun moralini ykseltme fonksiyonunu stlenerek ilikileri devam ettirir. Acaba liderin onu dier kimselerden ayran belirgin zellikleri var mdr? Bu konuda ok kesin ve doru cevaplar olmamasna karn liderden belirli beklentiler mevcuttur. rnein, liderin boyu genelde dier grup yelerinden uzundur, dierlerinden daha parlak bir grnm vardr, zeka dzeyi daha yksektir, daha
Grup Normlar
103
sosyal ve konukandr, kendine gveni fazladr. Ayrca liderin, en tutucu gruplarla bile daha liberal olmas onun baar ansn arttrr. Kiilik zellikleri tek bana bireyi baarya gtren faktrler deildir. Liderin iinde bulunduu ortamda byk nem tar. Hatta farkl ortam ve koullarn farkl liderlik biimleri yarattn syleyebiliriz. rnein, bir sava ortamnda ya da bir deprem felaketinde duyulan liderlik biimi, bir organizasyonun genel mdrnden beklenen liderlik biiminden farkldr. Otoriter, demokratik ve braknz yapsnc olmak zere temel lider tipi vardr. Liderlik tipleri genelde basit biimde snflandrlr. Bunlar; Otoriter, Demokratik, Braknz yapsnc liderlik tipidir. Otoriter lider, emir veren, "Hereyi ben bilirim." diyen lider tipidir. Demokratik lider, belirli bir kararda herkesin onayn almaya fikirlerini sormaya alan liderdir. Kararlara ancak birlik ve beraberlikle, oy okluuyla varlr. Braknz yapsnc lider ise, grubu organize etme abas gstermeyen, her eyi kendi oluruna brakan, neme lazmc lider tipidir. Demokratik lider, bu biimden en baarlsdr. Grubu bir arada tutmada etkin bir rol oynar. Otoriter lider en az etkili olan liderdir. nk, grup iinde devaml srtmeler vardr. Braknz yapsnc lider ise grubu bir arada tutmada zorlanr. Sorunlarla bilinli olarak deil, tesadfi yollarla ilgilenir ve zmlemeye alr. Ancak, hemen ifade edelim ki demokratik lider de hemen her durumda baarl olan lider deildir. rnein acil karar verilmesi gerekli durumlarda otoriter lider daha etkindir. Bu nedenle orduda, polislik mesleinde, hastanelerdeki acil servis merkezlerinde otoriter lider daha baarl ve etkindir. Demokratik lider ise hak ve zgrlklerine ar titiz olan gruplarda ve belirli ama btnlne ulalmam durumlarda daha baarldr. nk, herkesin grne bavurur ve fikrini alr. Gruplardaki liderlik biimi ile grup bykl arasnda bir iliki kurulabilir mi? Nasl?
Otoriter, demokratik ve braknz yapsnc olmak zere temel lider tipi vardr.
SIRA SZDE
GRUP NORMLARI
Gruplarn en byk zelliklerinden biri, yelerinin uymak zorunda olduu normlar gelitirmeleridir. Norm, bir grup iinde hangi tr davrann uygun, hangi tr davrann ise istenmedik olduu belirten kurallar sistemine denir. Gruplar iin normlar ortak bir davran biimi, ortak tutum ve inanlar, yaptklar ilerine kar gelitirdikleri ortak duygular olabilir. Grubun fonksiyonlarn etkin bir biimde srdrebilmesi iin, grup yeleri arasnda ilerin nasl yaplacana ilikin bir uyum ve anlama olmas gerekir. Grubun evresinde meydana gelen deimelere uyum salamas da nem tar. evre deimelerine olan tepkiler, grubun dalmasna neden olabilir. Grup, yelerinin tutumlarn deitirebilme zelliine sahiptir. yle ki, eer bu tutum deiimi grup normu dorultusundaysa, grup bunu arttrc rol oynar; eer grup normuna ters dyorsa, grup bu tutum deiimini engelleyici bir rol oynar. Bugnk bilgilerimiz nda, eitli grup normlar vardr. Bunlarn hepsi de birbirinden farkl biimde bir grevi yerine getirirler. Bunlar arasnda grubun ie ilikin normlar, tutum ve inanlar, giyim biimleri ve kullanlan dil saylabilir.
104
Grup Normlar
le ilgili normlar olarak grup yeleri, yaptklar iin en kolay ve en iyi ekilde nasl yaplacana ilikin normlar gelitirirler. Bylece de ilerinde karlatklar sorunlara ortak zmler getirirler. Ayrca grup yeleri eitli konu ve kimselere kar ortak tutum ve inanlar gelitirirler. rnein, yneticilere devaml ekilde yaptklar iin gl ve tatminsizliklerinden yaknrlar. Gerekte ise, bunlar kendilerine ait dnceler deildir. Sadece grubun ortaya koyduu inan ve tutum sistemleridir. Ayrca grup yeleri birbirlerine benzer biimlerde giyinerek bu konuda da normlar gelitirirler. Bireyin fiziksel grn onun kiiliini de yanstabilir. Gncel yaamda buna ilikin birok rnek verilebilir. Bat'da eitli mzik akmlarn yaratan insanlarn benzer biimlerde giyindiini, zel kyafet ve sa biimlerinin olduunu hatrlaynz. Grup yelerinin kendi aralarnda gelitirdikleri ve kullandklar argo dilleri de bulunur. ou zaman grup yeleri birbirlerine takma isimler bulurlar ve kendilerinin bu isimlerle anlmasna kar kmazlar. Bu zel dil, grup yeleri arasnda iletiimi kolaylatrmak ve dayanmay salamak amacyla gelitirilmitir. Grup her yenin, kendi normlarn, yani deer, dnce, tutum ve davran kalplarn peinen kabul etmi ve benimsenmi olduunu varsayar. Grup normlarna uyan yelerin tutum ve davranlar, grubun dnda kalanlarn benzer davranlarna oranla daha olumlu bir biimde yorumlanr ve desteklenir. Bu dayanmann salad dller, bireyi, grubun normlarna uymada olumlu ynde etkiler.
SIRA SZDE
Normu tanmlayarak iinde bulunduunuz arkada grubunun sizce belirgin normlar tanmlamaya alnz.
zet
105
zet
AMA
Grup kavramn, dier toplumsal oluumlardan ayran temel zellikleri dikkate alarak tanmlamak ve grup olgusunun toplumsal yaamdaki yeri ve nemini kavramak. nsanlar yaantlarn birok gruba ye olarak ya da bir grubun yesi olarak geirirler. Hepimiz en doal bir biimde aile grubunun bir yesiyiz, daha ileride ise oyun, arkadalk ve i gruplarna girmekteyiz. Ne zaman iki ya da daha fazla kii bir takm ilikiler iine girer, karlkl tutum ve davranta birbirlerini etkiler ve bu ilikiler belirli bir sre iinde geliir ve nispeten sreklilik kazanrsa bir gruplama sz konusudur. Grup, yeleri arasnda belli ilikiler bulunan ve her yenin grubun varln bilinli olarak fark ettii, iki ya da daha ok yeden kurulu nispeten srekli bir insan topluluudur. Grup trlerini tanmlamak. Toplumsal gruplar farkl sosyologlar tarafndan farkl biimlerde snflandrlmtr. rnein, Tnnies'in cemaat ve cemiyet ayrm, Emile Durkheim'in mekanik ve organik dayanmas birer grup olgusuna benzetilebilir. ok benimsenen bir grup ayrm da Charles Cooley'in birincil ve ikincil grup ayrmdr. Birincil gruplar duygusal yaknlk ve fedakarlk ykl, menfaat ilikilerine dayanmayan birlemelerdir. Grup dayanmas bu tr gruplarda yksektir. Cooley, birincil gruplar insan neslinin bakld, korunduu yerler olarak nitelendirir. kincil gruplar ise bu ilikilerin dnda kalan gruplardr. Bu gruplar, byk apl, nemli ve resmi gruplardr. Karlkl kar ilikileri nem tar. Bu gruplara formal (resmi) gruplar da denmektedir. Bunlarn dnda, i ve d grup, referans grubu ve elektronik grup ayrmlar vardr. Grubun bykl ve liderlik yapsnda grup oluumunda nem tar. Grubun bykl arttka iletiim artar ancak grup birliktelii ve dayanmas azalr. Gruplarda en yaygn olarak tr liderlikten sz edilebilir. Bunlar; Otokratik, Demokratik ve Braknz yapsnc lider tipleridir.
AMA
Grup normlarn karlatrarak aklayabilmek. Gruplarn en byk zelliklerinden biri de yelerinin uymak zorunluluu duyduklar normlar gelitirmektedir. Gruplar iin normlar, ortak bir davran biimi, ortak tutum ve inanlar, yerine getirdikleri grevlerine kar gelitirdikleri ortak duygular olabilir. Gruplar yelerinin tutumlarn deitirebilme zelliine de sahiptirler.
AMA
106
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi grup tanmna uygundur? a. Otobs durandaki kiiler b. Sinemadaki seyirciler c. Kardan karya geen yayalar d. Markette kasada sra bekleyen mteriler e. Okul eteleri 2. Aadakilerden hangisi ikincil gruplarn zelliklerinden biri deildir? a. zellikle sanayilemi toplumlarda grlmesi b. Kltrel farkllama ve iblmnn yaygnlamas sonucu oalmas c. Grup yeleri yelik ve bizlik duygusuna sahip olmas d. yelerin birtakm toplumsal grevleri yerine getirmelerinin daha nemli olmas e. Byk apl, resmi gruplar olmas 3. ve d grup ayrm kim tarafndan ileri srlmtr? a. H. Hyman b. G. Simmel c. C.H. Cooley d. W.G. Sumner e. R. Merton 4. Bireyin davranlarn ve kendini deerlendirmede, rnek ald gruplara ne ad verilir? a. kincil grup b. Referans grup c. grup d. D grup e. Birincil grup 5. Kk gruplardaki iletiimi anlamada etkileim sre analizi (PA) teknii kim tarafndan kullanlmtr? a. E. Durkheim b. C.H. Cooley c. R. Merton d. M. Weber e. R. Bales
6. Belirli bir kararda herkesin onayn almaya, fikirlerini sormaya alan lider tipi aadakilerden hangisidir? a. Otoriter b. Demokratik c. Karizmatik d. Braknz yapsnc e. Ynetici 7. Emir veren, her eyi ben bilirim diyen ve astlaryla arasna mesafe koyan lider tipine ne ad verilir ? a. Demokratik b. Otoriter c. Braknz yapsnc d. Arasal e. Etkileyici 8. Grup iindeki etkileimi belirleyen ok nemli faktr aadakilerden hangisidir ? a. Liderlik b. Byklk veya genilik c. Normlar d. Yap e. Sreler 9. Aadakilerden hangisi birincil gruba rnek deildir? a. Aile b. Akrabalk c. Arkadalk d. Hsmlk e. Meslektalk 10. Elektronik etkileim gruplarnn en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. yelerinin birbirlerini grmeden bilgisayarla iletiim kurmas b. likilerindeki yelik duygusu c. Yeni dostlar bulmay kolaylatrmas d. Birbirlerine olan ballklar e. Her konuda bilgi alverii yapmalar
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
107
Yaamn inden
Kreselleen dnyada elektronik iletiim ortamlarndan uzakta kalmak, bunu eitime entegre edemeyip bu bilgi ve iletiim zenginliinden yararlanmamak an gerisinde kalmakla e anlamldr. Henz internet kullanmam olanlar bu ortamn toplumsal, bilimsel ve kiisel ynlerden hayatmz nasl deitirebileceinin ne yazk ki farknda deiller. Ancak yarn bugnden ngren sanal ortamlarn tm olumlu yanlar ve eitime yapaca katklar geni bir plotformda deerlendirilmeli ve internet eitimi yalnzca bu ortamn nasl kullanlacann retilmesiyle kalmayp internet etii, eitimde internetin bir paras olmaldr. nternet kullanm yol haritasna benzetilebilir, yani haritaya bakarken nereden nereye gideceinizi bilmeniz gerekir. Sanal ortamn kurallar da bulunduunuz yerden nereye gideceinizi bilmekle balar. Mektup yazmaktan ya da telefonda konumaktan farkl bir ortamda gerekleen iletiimde etik prensiplere uyanlarn ve karsndakilere saygl davrananlarn zararl kmayaca aktr. Biliim anda hibir ortam internetin sunduu olanaklar sunamam ve ulat kaynaklara ulaamamtr. Bugn artk doru soruyu sorma zaman deil doru cevaplar bulma gndr. Ve doru cevap da internetle dnyaya balanmaktr., gelecek ite bu balarla kurulan dnyay iine alan geni adadr. Bunu yaparken de bireylerin sorumluluklarn stlenmesi ve bu ortam kaotik deil daha iyi bir dnya amacyla kullanmalardr. Kaynak: Yasemin Alptekin Ouzertem. "Eitim iin internet, internet iin eitim. Elektronik iletiim ve etik?" Bilgi ve Toplum Dergisi. No:3., 2001, s:23-30. Yukardaki deerlendirmeler, ada yaamn ok nemli bir paras olan nternet'in toplum ve iletiim zerindeki etkilerine deinmektedir. Gelimekte olan ve giderek yaygnlaan elektronik iletiimin eitim zerindeki etkilerini ve size kazandrdklarn dnerek konuyu irdeleyiniz.
Yant Anahtar
1. e 2. c 3. d 4. b 5. e 6. b 7. b 8 b 9. e Yantnz yanl ise Grup, Yn ve Kategori Farkll blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Grup Trleri ve kincil Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise ve D Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Referans Grup blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kk Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kk Gruplarda Liderlik blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kk Gruplarda Liderlik blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kk Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Birincil Gruplar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Elektronik Etkileim Gruplar blmn tekrar okuyunuz.
108
arx (l818-1883) Almanya Trierde dodu. Bonn ve Berlin niversitelerinde Hukuk okudu. Marx kendini sosyolog saymamakla birlikte almalar ve fikirleri ile sosyolojiyi en ok etkileyen kiilerden birisidir. Kendisi felsefe dalnda doktora yapm ve sosyal bilimcilerin amacnn dnyay gzlemek yerine deitirmek olduunu sylemitir. Kendisi radikal politik dncelerinden dolay Almanyada hibir niversitede i bulamad iin gazeteci olarak ie atlm ancak buradaki yaam fikirleri nedeniyle ok ksa srmtr. Daha sonra Almanyay terk eden Marx nce 1843te Parise daha sonra 1845te Brksele gitmitir. Ancak Pariste fikirleri nedeniyle istenmeyen adam ilan edilince Londraya 1848 ylnda yerlemi ve lnceye kadar yaam orda fakirlik iinde gemitir. Mezar Londra Highgatetedir. Marx felsefe ve ekonomi dalndaki almalarna Pariste balam ve hayatnn sonuna kadar radikal politik dncelerini eitli gazete ve dergilerde savunmutur. Yaamnda ona en nemli katky zellikle mali destei yakn arkada ve orta Friedrich Engels vermitir. Marxn en nemli eseri Kapital adn tar. Burada o yllarn ekonomi kuram ve ekonomik toplum yapsn eletirmekte ve analiz etmektedir.
109
Aile Kurumu
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; toplumsallamada etkili kurumlardan biri olan aile kavram ve aile oluumunda nemli olan evlilik kavramlarn tanmlayacak, aile yaplar ve trlerini aklayarak, bunlarn grev ve ilevlerini tanmlayabilecek, aile ve evlilik biimlerini tanmlayacak, sosyolojinin nemli kuramlarnn aile kurumunu ele al biimi ve analizlerini inceleyecek, boanmann bireysel ve toplumsal nedenlerine eilerek, ocuklar zerindeki etkisi ve baarl evliliklerin nedenleri aklayabileceksiniz.
110
Aile Kurumu
Japonlar "aile deerleri" konusunda yrtlen ulusal tartmann tam ortasndalar. Buradaki problem, Japonyada olduka nadir grlen boanma ya da ok ok nadir grlen bekar anneler deildir. Sorun, Japon'larn yeteri kadar ocuk yapmamas olarak karmza kmaktadr. Aslnda, 1950den bu yana bir Japon kadnn hayat boyunca dourduu ortalama ocuk says 5ten 1e dmtr. Bu hzl dme Japonlarn ocuklara kar sevgilerini yitirdiklerini gstermez. Tam tersine tm gen Japon iftleri ocuk istediklerini belirtirlerken, trende ya da otobste alayan bebekleri bile zavall yolcular glmseyerek karlamaktadrlar. Doum oranlarndaki bu hzl dn nedeni Japon kadnlarn benzeri grlmemi biimde evlilii geciktirmesinden kaynaklanmaktadr. 1970lere dnp baktmzda 30 yana gelmi Japon kadnlarnn sadece % 20si bekarken, bugn bu oran % 40lara ulamtr. Evlilik hakknda neler deiti acaba? Her eyden nce Japon kltr, annelii kariyerin nne geen tam zamanl bir sorumluluk olarak tanmlamaktadr. Bunun yannda, tipik bir Japon erkei, gnde en az 12 saat olmak zere evden uzakta ok uzun saatler boyu almaktadr. Erkek eve dndnde, hi ev ii yapmaz, ocuklarla da ok ksa bir sre geirir. Bylece, evlilik denildiinde bir Japon kadnn aklna bir sr ev ii, ocuklarn bakm, eitimleri gibi eyler gelir. Bu tr beklentilerle kar karya kalan daha fazla Japon kadn bekar kalmay, ailesiyle birlikte yaamay, almay, bo zamanlarnda elenmeyi ve para harcamay tercih etmektedir.
Kaynak: The Economist, "Cockfighting: Til Death Us Do Part, Vol.333, No. 7851 (19 February 1994): 46. MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.
DKKAT
Bu nitede ele alnan konular daha iyi anlayabilmek iin toplumsal kurumlar, toplumsallama ve kltr konularn renmi olmanz gerekir.
111
GR
Dnyann hemen her lkesinde insanlar, geleneksel evlilik ve aile standartlaryla mcadele iindedirler. Yaamn en iyi yolu nedir? Sorusuna verilebilecek birok cevap olabilir. Ama belki en iyi bilineni mutlu bir aile iinde yaamaktr. Bu nitede aile konusuna yer verip, onu evrensel boyutlaryla tantmaya alacaz. Aile toplumsal kurumlar iinde en eski ve nemlilerinden biridir. nk hemen her toplumda birey aile grubunun iinde doar ve yaamn gelitii ve gelecekte kendi kuraca aile kurumu iinde geirir. Ancak, aile grnd gibi basit bir kurum deildir. Son derece karmak bir sosyal birleme olan ailenin birok yn bulunur. Hatta farkl toplumlarda farkl biimleri olduu gibi, ayn toplum iinde bile farkl yaplara sahiptir. Aile toplumsallama srecinin en temel kurumlarndan biridir. Bu nedenle birincil grup zellii tar. Ailenin toplumdaki nemi onun vazgeilmez fonksiyonlarna baldr. Bilindii gibi insan yavrusu dnyaya en az gelimi olarak gelen canldr. Bu canlnn yaaman srdrebilmesi aile kurumunun iinde grd bakma ve scakla baldr. Bu nedenle ailenin en temel grevlerinden birisi, bu bakm ve koruma fonksiyonudur. amzda her toplum varln srdrebilmek iin, len yelerinin yerine yenilerini koymak zorundadr. Bu fonksiyonda aile kurumunun stlendii bir grevdir. te, aile topluma yeni yeler kazandrmak ve onlar yesi olduklar toplumla btnletirmek gibi fonksiyonlar stlendiinden nemi giderek artmaktadr.
Aile toplumsal kurumlar iinde en eski ve nemlilerinden biridir. Hemen her toplumda birey aile grubunun iinde doar ve yaamn gelitii ve gelecekte kendi kuraca aile kurumu iinde geirir.
iftlerin aile oluturabilmeleri, meru ocuklar dnyaya getirebilmesi evlilik kurumuyla gerekleir.
112
Akrabalk bireylerin soy sop ilikilerinin gerekletii evlilik, kanba veya sosyal ilikilerine dayal bir sistemdir.
Her aile akrabalk ilikileri iersinde yaamn srdrr. Akrabalk bireylerin soy sop ilikilerinin gerekletii evlilik, kanba veya sosyal ilikilerine dayal bir sistemdir. Aile evresi eitli biimlerde ilikide bulunduumuz, amca, day, teyze, hala, enite, baldz, bacanak gibi akrabalk ve hsmlk sistemiyle sarldr. Geleneksel tarm toplumlarnda bu ilikiler daha youn iken, kentsel yapda gittike zayflamaktadr. Bireyler birbirlerini lm, nian, evlilik gibi belirli gnlerde grebilme hatta tanma olana bulmaktadrlar. ada endstriyel yaam bu tr ilikileri kstlayc bir rol oynamaktadr.
ekirdek ailenin en nemli zellii yeleri arasnda ok yakn ilikilerdir ve her ye bir dierinin mutluluu iin her trl zveriyi gsterir.
ekirdek ailenin drt temel ilevi, cinsel ilikileri dzenleme, ekonomik dayanma, reme ve toplumsallamadr.
Ekonomik Dayanma
Bilinen her toplumda eler arasnda ekonomik bir ihtisaslama ve cinslere dayal i blm yer alr. Dier bir deyimle erkek ve kadnn biyolojik farkllklar eleri farkl iler yapmaya yneltmektedir. Erkek, kadna kyasla daha gl olduu iin daha g ve zor iler,kadn ise kendi biyolojik yaps dorultusunda, ev ilerini ve ocuk bytme fonksiyonlarn yerine getirmektedir. te elerin bu birbirine sunduklar hizmetler, onlar birbirlerine bal kalmakta ve aralarndaki dayanmay arttrmaktadr.
Elerin bu birbirine sunduklar hizmetler onlar birbirlerine bal klmakta ve aralarndaki dayanmay arttrmaktadr.
113
Cinsel i blmnn yansra, bireylerin yalarna gre de bir i blm mevcuttur. Baz toplumlarda ocuklarn gnlk ilere katklar ok azken, baz toplumlarda ocuklar son derece yararl iler yaparlar. ocuklarn ya bydke katklar da artar. Anne ve babalar yalandka, bu sefer de onlarn ocuklarna olan bamllklar artmaya balar. zellikle ekonomik yardm ve bakm asndan bu daha da sklar.
reme
Her toplumda kk ailenin nemli bir fonksiyonu topluma yeni ocuklar vermektir. Esasnda bu fonksiyon, kk ailelerin cinsel grevi ile yakndan ilikilidir. Hatta baz toplumlarda ocuk zerinde o kadar hassasiyetle dururlar ki, kocann karsyla cinsel ilikide bulunmadan nce kadnn bir bakasyla iliki kurup retken olduunu ispatlamas beklenir. Ancak, ondan sonra cinsel ilikiye msaade edilir. Baz toplumlarda da eer kadnn ocuu olmuyorsa bu erkek iin nemli bir boanma sebebi olabilmektedir.
Toplumsallama
Ailenin nemli fonksiyonlarndan biri, ocuklarn yetitirmek ve iinde yaadklar topluma uygun hale getirmektir. Anne ve babann kz ve erkek ocuklar topluma uyumlu bir hale getirmelerinde nemli rolleri vardr. Anne ve babalar ocuklarn gelecekteki rollerine hazrlayarak onlar eitirler. Ancak, bu fonksiyonun yerine getirilmesinde aile kadar nemli bir dier kurum da okuldur. ekirdek aile, modern sanayi toplumlarnn zelliidir. Bu toplumlarda ekirdek ailenin egemen oluunun nedeni, mlkiyet hukuk, bireysel mutluluk, ve herkesin kendi hayatn yaamak istemesi gibi temel toplumsal idealler, corafi ve toplumsal hareketlilik gibi alanlara yansyan bireysel felsefenin gelimesidir. Bireyin karlaabilecei beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin grevleri arasna girmi, birey ailesine eskisi kadar bal ve muhta olmaktan kmtr. Bu aile tipinde dayanma, ok byk lde ana-baba ile ocuklar arasndaki arkadala ve elerin birbirlerine bal bulunmaktadr. ekirdek aile iindeki dayanma, ocuklarn aile iinde bulunduu yllarda daha canldr. Daha sonra, arkada gruplarnn corafi ve toplumsal hareketliliin etkileriyle, ocuklar aileden uzaklanca dayanma azalmaktadr. Akrabalk ilikileri, ana-baba soyu akrabalarn byk bir arlk olmad ya da her iki taraf akrabalarnn da eit olarak tannd bir sistemde, kar veya kocann ana-babasnn ailesi, ekirdek aile zerinde bir hak iddia edemezler. ekirdek aile kar ve kocann ana-baba ailesinin yannda olmayan yeni ve bamsz bir yerde kuruludur. Fiziksel uzaklk ana baba ailesinin ekirdek aile zerindeki etkisini daha da azaltr. E seimi elerin kendi kararlarna baldr. Evlenme ya elerin kendi kendilerini geindirebilecek, ekonomik bamszlklarn kazanabilecek yata olmalar ile snrldr. ekirdek aile, kadn erkek eitliine nem verilen bir yapya sahiptir. Birok uygulamad,a bu eitlik hukuki yaptrmlarla desteklenmesine karn, erkein ayrcalkl grnd baz konular hl sz konusudur. Ancak, kadn erkek eitlii giderek daha demokratik bir yapya doru ynelmektedir. Bu aile bu nedenle baskc deildir. yelerin dnce ve sz zgrlklerine yer veren hogrl bir aile tipidir. Ailenin her yesi kendine zg bir dnya grne sahip olabilir.
Ailenin nemli fonksiyonlarndan biri ocuklarn yetitirmek ve iinde yaadklar topluma uygun hale getirmektir.
114
SIRA SZDE
ekirdek ailenin nemli fonksiyonularn modern yaam koul ve zelliklerini gzden geirerek tartnz.
Geni aile de geleneksel, ky, eski, tarm ailesi kavramlaryla da tannr. Dier bir deyimle bu ailenin yaps iinde bykanneler, babalar, amcalar, halalar, torunlar yer alr. Bu ailede akrabalk balar ok kuvvetlidir. Gelenek ve greneklere ballk temel bir kuraldr. Genellikle geimini tarmdan salayan krsal blgelerde yaygnlk gsterir. Baz toplumlarda anne akrabal, baz yerlerde ise baba soyunun stnl grlr. En yal ye ailenin reisidir.
Geni Aile.
Dier yeler onun otoritesine baldrlar. Geni aile, toplumda devletin yapamad baz grevleri stlenerek, tarm toplumunda byk bir nem tar. Ancak, zamanla kentleme ve endstrileme sreleriyle etkinlii azalr. Ogburn bu tr ailenin grevlerini u ekilde sralamaktadr: Biyolojik grev: Edeyile neslin devamn salamak. Ekonomik grev: Aile yeleri gereksinimlerini aile iinde karlamaya alr. Ekonomik bir i blm vardr. Gelir aile reisinde toplanr. Koruyuculuk: Aileyi dtan gelecek maddi ve manevi zararlara kar aile yelerinin korunmasdr. Psikolojik grev: Aile yelerinin davranlar, duygusallklar, aile yeleri arasnda sevgi bann kurulmasna ynelik bir grevdir. Eitim: Eitim ve retim aile iinde yaplr. Belirli bir meslek dal iin ocuk aile iinde yetiir. Aile bo zamanlarn deerlendirmekle grevlidir. Dini grev: Dini bilgileri vermek ailenin byklerinin grevleridir. Prestiji salama: Byk aile yelerinin toplum iindeki statsn belirler. Ailenin statsne ocukta zamanla ortak olur. Byk aile modelinin iki zel biimi vardr. Bunlar, birleik ve kk ailedir.
115
Birleik Aile: (Joint Family) Birleik aile ana, baba, erkek ocuklarla evlenmemi kzlar ve evlenen oullarn eleriyle ocuklarndan oluur. Otorite en yal erkektedir, mlkiyet ortaktr. Hindistan'da yaygn olarak grlen aile modelidir. Kk Aile ise (Stem Family) Frederic Le Play tarafndan ortaya atlmtr. Bu aile, ana, baba, ocuklar ve evlenmi en byk oul, onun ailesinden meydana gelir. Baba ailenin reisidir. Baba ldkten sonra sorumluluk evli byk oula geer. Aile birarada oturur, dier kardeler evleninceye kadar byk oula bal kalrlar. Gnmz modern kent yaamn dnerek, geni ailenin iki temel zelliini nasl deerlendirebilirsiniz?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Endstrileme srecine bal oluumlar, ailenin klmesine ve kendi kendine yetecek bir dzeye gelmesine neden olmu, Parsons, bu tr aileye izole olmu ekirdek aile adn vermitir.
116
k modern ulam aralar ve iletiim kolaylklar, aile yeleri arasndaki ilikileri kolaylatrmaktadr. Akrabalar birbirlerinden ayr blge ve ehirlerde yaasalar da ulam ve iletiim kolaylklar bu ban ortadan kalkmasn veya zayflamasn engellemektedir. Ayrca metropolitan blgelerin gelimesi, niversite saylarnn artmas muhakkak ocuklarn evden ayrlmalarn da zorunlu klmamaktadr. Gnmz ekirdek aile yeleri kendileri arzu ettikleri srece birbirleriyle iletiimlerini sklatrabilme olanaklarna sahiptirler. Yaplan aratrmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen ocuklarna eitli yardmlar yaparak bu ilikileri kuvvetlendirme yolunda aba harcadklarn gstermektedir. rnein E.Litwak ailenin kldn ancak geleneksel aile ilikilerinin, modern kent toplumunda da geerli olduunu savunur. Bu nedenle bu tr aileye modifiye olmu geni aile adn verir.
SIRA SZDE
Kk ailenin izole bir yapya dnmesi sizce lkemizde de geerli mi geerliyse bunun nedenleri neler olabilir tartnz?
117
Erkein veya kadnn bir tek ele evliliine monogami; kadnn veya erkein birden fazla ei olmasna ise ok eli evlilik veya poligami denir.
E Saysna Gre: Evlilikler tek ele olabilecei gibi ok ele de olabilir. Erkein veya kadnn bir tek ele evliliine monogami; kadnn veya erkein birden fazla ei olmasna ise ok eli evlilik veya poligami denir. ok eli evlilik karmza iki biimde kabilir. Bunlar, erkein birden fazla kadnla evlilii olan poligini (poligyny) ve kadnn birok erkekle evlilii olan poliandri (polyandry)'dir. Ancak amzda geerli olan evlilik biiminin monogami yani tek ele evlilik olduunu vurgulamakta fayda vardr. Poliginiye taraftar olan lkelerde bile bu konu sorunlar ortaya kartmaktadr. Ancak, ok zengin insanlar bu toplumlarda ok ele evlilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak Hindistan'da Toda kabilesinde rastlanlmaktadr. nk burada erkek nfusu oktur, herkese yetecek kadar kadn olmamas, kadn birden fazla erkekle evlilie gtrmektedir. Evlilikler grup dnda evlenme (exogami) ve ayn sosyal grup iinden (endogami) evlenmeler olmak zere ikiye ayrlr. Grup likilerine Gre: Baz sosyal gruplar yelerinin dardan evlenmelerine izin verirken baz gruplar izin vermezler. Buna gre evlilikler exogami yani grup dnda evlenme ve endogami ayn sosyal grup iinden evlenmeler olmak zere ikiye ayrlr. Baz dini gruplar, rklar hatta etnik gruplar, yelerinin kendi yeleri dnda evlenmelerine msaade etmezler. Bunun nedeni nyargl olmalar olduu gibi, bakalaryla yeterince iliki kurmamak da olabilir. Grup dayanmasn bozmamak iin de bu tr evliliklere msaade edilmeyebilir. rnein, Amerika'da siyahlar ve Yahudiler arasnda endogamiye sklkla rastlanr. iftlerin Yerleim Yerine Gre: Yeni evlenen iftler, nerede oturacaklardr? Bu sorunun cevab genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karmza yerleim biimi kmaktadr. Birincisi baba taraf veya onun yannda yerlemedir. Buna patrilokalite denir. kincisi kadnn taraf veya kadnn ebeveynleri ile oturmadr ki, buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen iftler her iki taraf da reddederek, onlardan ayr kendi balarna yaamay tercih etmektedirler ki buna neolokalite veya ev ama denir. Otorite likilerine Gre: Kar-koca arasndaki otorite kalbn tayin eden faktr genelde elerin kiilikleridir. Ancak genelde eler, evrelerindeki toplumsal normlara uygun davranrlar. Genelde btn toplumlarda koca otoritesinin stnl grlr, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy) yani kadnn otoritesinin stnlne ok az rastlanr. Ancak birok toplumda zellikle ev ilerini ilgilendiren konularda kadnn sz daha ok dinlenilmesine ramen, otorite yine erkektedir. Son ortaya kan bir iliki sistemi egaliteryan yani eitliki otoritedir. Burada kar ve kocann aa yukar eit sz haklar bulunmaktadr. Soy ve Secere likilerine Gre: Burada da konu aile reisi ld zaman mirasn nasl paylalacadr. Burada soy ilikilerine gre ekil karmza kmaktadr; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hakimiyeti ve stnl, matriliniyal (matrilineal) ana soyunun stnl ve bilateral yani her iki tarafn mirastan eit hak almasn ngren sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akrabalar, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar akraba olarak kabul edilmezler. Bilateral sistemde her iki tarafn da akrabalar tannr ve mirastan pay alma hakk doar. imdi bir tablo ile bu rendiimiz kavramlar da ierecek bir biimde geleneksel ve modern ailenin zelliklerini karlatralm. Tablo 7.1. bu karlatrmay gstermektedir.
118
Tablo 7. 1: Geleneksel ve Modern Ailenin Temel Karakteristikleri Kaynak: John M. Shepard, Op. cit. 1996, s: 377
Karakteristikler Aile Yaps likilerin Dayana Secere ve Mirastan Pay Otorite likileri Yerleim Yeri Evlilik Biimi
Geleneksel Aile Geni (ok sayda ye) Kanba Patriliniyal (Erkek stnl) Matriliniyal (Kadn stnl) Patriyarki (Baba Otoritesi) Matriyarki (Ana Otoritesi) Patrilokalite (Babann evi) Matrilokalite (Annenin evi) Monogami (Tek e) Poligini (ok Kadnla Evlilik) Poliandri (ok Erkekle Evlilik)
Modern Aile ekirdek (Az sayda ye) Evlilik Ba Bilateral (Eit Hak) Demokratik Neolokalite (Bamsz) Monogami (Tek e)
Fonksiyonalist Yaklam
Aile, her zaman toplum iinde nemli bir kurum olmutur. Aile iinde doup ortalama 20-25 yalarna kadar burada yayor ve temel zelliklerimizi kazanyoruz. Daha sonra evlenip kendi kurduumuz aile iinde yaantmz sryor. Boanma oranlarndaki ar ykselmelere ramen, olgunluk amz da yine bir aile kurumu ve ilikileri ierisinde geiyor. Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya kan bir kurum olmasna ramen, insanolu sadece biyolojik bir varlk deildir. nsann temel nitelii onun sosyal bir canl olmasdr. Bu nedenle aile grevselci bak asndan toplumda dier kurumlar tarafndan baar ile yaplmayan baz fonksiyonlar stlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdii fonksiyonlar azalmakta, baka kurumlar tarafndan baz grevleri stlenilmekte ise de aile yine de ok nemli baz grevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda varln ve geerliliini stn klar. O halde bu fonksiyonlar nelerdir? imdi bu fonksiyonlar srasyla grelim:
Toplumsallama
Kk ailenin fonksiyonlarn aklarken de belirttiimiz gibi insan insan yapan belirli vasflarn kazanlmas, topluma uygun davranlar edinme toplumsallama sreciyle nce ailede kazandrlr. rnein; konuulan dilin, deerlerin, normlarn, inanlarn ve kltrn kazanlmasnda ailenin nemli bir pay vardr.
119
Sosyal Yerletirme
Aile iinde olan meru doum, bireye toplum iersinde salam bir yer salar. Ailemizden edindiimiz materyal zenginlikler kadar nemli baka bir ey de bize verdii sosyal statdr. Yani ailemizin sahip olduu sosyal deerler, zenginlik, toplumsal snf, din, zamanla bize bir miras olarak kalr. Bireyler bu deerleri toplumda bir basamak olarak kullanarak ykselirler. Dier bir deyimle ailemizden bize kalan sosyal miras ve stat bize de geerek devamllk kazanr.
Duygusal Destek
Bireylerin en nemli ihtiyalar scaklk, yiyecek, barnmak kadar sevgi, efkat ve anlaytr. amzda aile iinde yetimek sevgiyle bymek, sevgi grmek ve sevgi gstermektir. Bu duyguyu grmediimiz zaman, buna sahip olamayz. Bu da ancak aile ierisinde verilir. zellikle bebeklik anda anne scakl ve efkati birey iin hayati bir nem tar. Ailenin birok fonksiyonu bugn baka kurumlarca salansa bile sevgi en temel fonksiyonlarndan birisi olarak kalacaktr. Ailemizden bizi anlamasn, yakndan ilgilenmesini ve ona ihtiyacmz olduu zaman orada olmasn bekleriz. Grld gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birok ynden eletirilse de aile yeri doldurulabilecek bir kurum deildir. Toplumda bu fonksiyonlar aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek bir kurum bulunmamaktadr. Gnmz koullarnda sizce ekirdek ailenin en nemli fonksiyonu nedir?
SIRA SZDE
120
atma Kuram
Fonksiyonalist kuram, ailenin toplumun dzenlilii ve devam asndan ailenin rollerini irdelemektedir. atma kuramclar ailenin toplumda nemli fonksiyonlar yklendiini kabul etmekte ancak her eyi aklkla ortaya koymadn savunmaktadrlar. atma kuramclarna gre de aile nemli bir kurumdur. Ancak, aile ierisinde kapitalist topluma benzer bir biimde bir takm eitsizlikler szkonusudur. Kurama gre, ailede erkein kadn zerinde egemen olduu bir sistem mevcuttur. Hatta aile iinde bir g mcadelesi sz konusudur. Genelde erkek ev ilerini yapmakta direnmekte, kadn darda alsa bile ev ilerini yrtme sorumluluunu stlenmektedir. Bat'da yaplan almalarda kadn yemek piirme grevini % 81, temizlik ilerini % 78 orannda yerine getirirken, erkekler bu hizmetlere % 15 ve % 7 orannda katkda bulunmaktadrlar (Galinsky, 1993). Grld gibi genelde ev ileri tek ynl olarak yerine getirilmektedir. Kadn sekiz saat alp birinci vardiyay bitirdikten sonra, evine dnmesiyle birlikte onun iin ikinci bir vardiya balamaktadr. Bu vardiyada ise temizlik, yemek ve ocuk bakm hizmetleri yrtlmektedir. Bu nedenle de kadnlar haftalk almalarnda erkeklere kyasla her hafta ortalama 15 saat fazla mesai yapmaktadrlar. Bu da kadnn aile iinde erkeklerden daha fazla altn, buna karn bir cret talep etmediini, ancak erkee gre daha fazla yprandn gstermektedir. Friedrich Engels (1842) evlilikte elerin birbirlerine kart duygular iinde olduunu ve erkein kadn zerinde bir bask unsuru olduunu savunmaktadr. Bu durum, kapitalist ile proleterya arasndaki ilikiye benzetilir. Bugn birok toplumda kadn, erkein bir mal olarak grlmektedir. Kadn evli deil ise babasnn, evli ise kocasnn mal olarak grlr. 1960'l yllarda Amerika'da bile kadnn kocasndan izin almadan ie girmesi, araba kiralamas, bankadan bor para almas mmkn deildi. nk, kadnlarn yeteneksiz olduuna dair yaygn bir kan mevcuttu. Ancak endstrileme sreci ile birlikte geleneksel bu tr uygulamalar deimeye balamtr. Kadn hareketi ve demokratikleme sreci kadnlar lehine birok olumlu gelimeyi birlikte getirmitir. Yine de atma kuramclar, sosyal, ekonomik, politik ve hukuki eitsizliklerin kadnlarn aleyhine olacak ekilde mevcudiyetini koruduunu savunmaktadrlar. atma kuramclarna gre, kadnn aile iindeki durumu ve stats neden farkldr?
Aile ierisinde de kapitalist topluma benzer bir biimde bir takm eitsizlikler sz konusudur. Buna gre aile de erkein kadn zerinde egemen olduu bir sistem mevcuttur.
SIRA SZDE
Boanma
121
ocuun kiilik zelliklerinin geliimi, aile iinde rendii sosyal yetenekleri, onun aile dndaki insanlarla olan etkileimi arttrarak geliimini hzlandrr. Sembolik etkileimciler, aile iindeki ilikilerin devaml deitiini ve yeniden tanmlanmas gerektiini savunurlar. Yeni evli iftler, aylar hatta yllar harcayarak yeni iliki ve rollerini renir ve test ederler. Zaman getike balangtaki ilikiler farkllar, hatta elerin kiilik ve kendilik kavramlar farkllar. ocuun doumu yeni bir uyum srecini gerekli klar. Ailelerin grleri ocuk says, ocuun yetitirilmesi hatta eitimi konularnda deimeye balar. ocuk aile iin zveride bulunulacak tek faktr olarak deerlendirilip, her ey onun dorultusunda gelimeye urar. Kiilik deiimi ve yeni durumlara uygun tanmlamalar ok sk, hatta sonsuz oranda deiebilir. Bu ilikilere yeni yelerin katlmas durumu daha da karmak bir hale sokar. Ksaca kar ve koca evlilikte farkl kelerde yer alarak, evlilii farkl biimde alglyabilirler. Sembolik etkileim kuramclarnn aile konusundaki temel tezleri nedir?
SIRA SZDE
BOANMA
Boanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm veya adetlere gre evlilik birliinin sona erdirilmesidir. Geleneksel toplumlarda boanma yaygn deilken, zellikle endstrilemi toplumlarda bu oran ok yksektir. Bu oran 1991 ylnda Amerika'da binde 4.70, Trkiye'de 1994 rakamlarna gre binde 0.92'dir. Bu tr bir eilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi gl klan, ekonomik, dinsel ve eitsel balarn zayflam ve deerlerini yitirmi olmasnda yatar. Ailenin birok fonksiyonlarn baka kurumlara devretmesi, ailenin grevlerini azaltm, yeler arasndaki duygusal balarn da giderek zayflamas ailenin paralanmasna neden olmutur. Boanmalar, boanma oran denilen bir kavramla llr (Divorce rate). Bu oran bir yl ierisinde her 1000 nfustan boanan insan saysn gsterir. Tablo 7.2. Dnya'daki boanma oranlarn gstermektedir.
LKE L TALYA MEKSKA RAN SURYE PORTEKZ POLONYA JAPONYA SRAL FRANSA AVUSTURYA SVE NORVE AVUSTRALYA MACARSTAN KBA UKRAYNA PORTORKO ABD MALDV ADALARI BOANMA ORANI 0.46 1.48 0.63 0.69 0.69 0.93 1.11 1.27 1.29 1.87 2.11 2.26 2.40 2.49 2.70 3.51 3.71 3.80 4.70 7.93
Boanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm veya adetlere gre evlilik birliinin sona erdirilmesidir.
Tablo 7. 2: 1990 Yl itibariyle Seilen Baz lklerdeki Boanma Oranlar Kaynak: Demografic Yearbook 1991. Statistical Division Department for Economic and Social Information and Policy analysis, United Nations, New York, s. 508-510.
122
Boanma
SIRA SZDE
Aile ve boanma karmak bir etkileimdir. Bu konuda alanlar hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle bunu aklamaya alrlar.
evrenizdeki boanmalarn art nedenlerini hangi faktrlere balyorsunuz? Tartnz Aslnda bu soruya kolay verilecek bir cevap yoktur. Aile ve boanma karmak bir etkileimdir. Bu konuda alanlar hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle bunu aklamaya almaktadrlar.
Bireysel Nedenler
Bireysel nedenlerin banda, erken yata evlenmeler gelmektedir. Erken yata evlenme erken boanmalara neden olmaktadr. kinci olarak evlilik sresinin uzunluu bir faktrdr. Yani uzun yllar beraber yaama, boanma oranlarn olumlu ynde etkileyip, iftlerin boanmalarn engellemektedir. Amerika'da genellikle evliliin altnc ylndan sonra boanmalar artmaktadr. Ancak, erken boanmalar evliliin ikinci veya nc ylnda gereklemektedir. Bu da balangta evlilik kararnn verilmesindeki hatadan kaynaklanm olabilir. Dier bir deyimle, dikkatlice dnmeden verilen bir evlilik karar ksa srede olumsuz ilikiler nedeniyle boanmalara neden olmaktadr.
Toplumsal Nedenler
Boanmalar zellikle toplumlarn ekonomik refah dnemlerinde art gstermekte buna karn durgunluk ve sava dnemlerinde azalmakta hatta durmaktadr. Refah ve zenginlik insanlar yaamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardan uzak tutmakta, elence ve iyi vakit geirme nedeni ile birlikte olma aile dzenini sarsp boanmalara sebep olmaktadr. Kadnlarn alp kazanmas ve ekonomik bamszln elde etmesi, uyumsuz bir evlilii srdrmektense boanma tercihini arttrmakta ve ailede zlmeler meydana gelmektedir. Bu da boanma oranlarn arttrc bir faktr olarak karmza kmaktadr. Son olarak boanma ve evlilik konusundaki deer ve tutumlarn deimesi de boanmalar arttrc bir neden olmaktadr. Dier bir deyimle evlenmeden birlikte olma olaslnn artmas ve hamile kalmadan bir ilikinin srdrlebilmesi olanaklar iftleri etkilemekte bunun sonucunda boanmalar artabilmektedir.
Boanma
123
anne ve babamn yaptklar hatay ben de yapmayaym, yanl bir kimse ile evlenmeyeyim korkularn yaamlardr. Boanmalarn olumsuz etkilerini ocuklarn ergenlik anda da devam etmi ve birok olumsuz gelime gzlenmitir. rnein, birou boanan anne ve babasyla ilikilerini kesme durumuna gelmi, onlarla grmek istememitir. zellikle, boandktan sonra yeniden evlenen babalar olan ocuklarda bu durum daha bir sorun olarak ortaya kmtr. Ayn ekilde annenin boanp, tekrar evlenmesi ve tekrar boanmas da ocuklar asndan ok zararl etkileim sorunlar yaratmtr. Bylece tayabileceinden fazlasn yklenen ocuklar, byk oranda kendi bann aresine bakmak durumunda kalmlardr. Orta yataki elerin boanmas, erikin ocuklar iin dzenlerini bozan bir deneyim olabilmektedir. Bir aratrmac, ailesi boanan 50 niversite rencisiyle (18-26 ya aras) yapt grmelerde, bu durumdaki ocuklarn alayc ve akllarnn lm ve hastalk gibi dncelerle megul olduunu saptamtr. Genelde ocuklar boanma sonucunda kendilerine destek olacak bir byk bulduklarnda, onunla duygularn paylap, ondan yardm grdklerinde bu tr durumlar daha iyi atlatabilecekleri saptanmtr (Wallerstein and Kelly 1992). Boanmalar ocuklar zerinde ne tr olumsuzluk yaratmaktadr?
SIRA SZDE
124
zet
zet
AMA
Toplumsallamada etkili kurumlardan biri olan aile kavramnn ve aile oluumunda nemli olan evlilik kavramlarn tanmlamak. Ailenin toplumda temel bir kurum olarak grlmesinin iki nedeni vardr. Bunlar; ailenin en nemli grevinin insan trn retmek olmas ve ailenin baka kurumlarn da kaynan oluturmasdr. Ailenin toplumda ok nemli olan bir dier grevi de toplumsallama denen bir olgunun bu kurum tarafndan yerine getirilmesidir. Toplumsallama ocuk ve aile yeleri arasnda balayan bir etkileim srecidir. Bu sre yoluyla insan toplumdaki temel kurallar renir ve iinde yaad toplumun bir paras haline gelir. Ailenin eitli biimlerde tanmlar olmakla beraber biz aileyi ana, baba, ocuklar ve taraflarn kan akrabalarndan (aile biimine gre) meydana gelmi ekonomik ve toplumsal bir kurum olarak tanmlyoruz. Aile yaplar ve trlerini aklayarak, bunlarn grev ve ilevlerinin, deien toplumsal olgularla deiim srecini tanmlamak. Aile en basit bir biimde ekirdek veya kk aile ve geleneksel veya geni aile olarak ikiye ayrlr. Ancak, aileyi otorite figrne gre ayran tipolojiler de mevcuttur. ada toplumun ailesi, ana, baba ve evlenmemi ocuklardan oluan kk ya da ekirdek ailedir. Bu aile, modern sanayi toplumlarnn zelliidir. ekirdek ailenin yaps, iinde bulunulan modern toplum tarafndan bu toplumun ihtiyalarna gre ekillenmektedir. Aile ve evlilik biimlerini tanmak.
AMA
Sosyolojinin nemli kuramlarnn aile kurumunu ele al biimi ve analizlerini incelemek. Aileyi teorik bir ereve ierisinde bak asndan incelemek olasdr. Bunlar, Fonksiyonalist, atma ve Sembolik Etkileim modelleridir. Fonksiyonalist bak as aileyi yerine getirdii deimez ve nemli grevleri nedeniyle ele alr ve inceler. Ailenin toplumda vazgeilmez oluunun nedeni yerine getirdii fonksiyonlardr. atma kuram ailenin nemli bir kurum olduunu kabul eder, ancak ailenin iinde geleneksel olarak var olan bir atma vardr, der. Burada kadn smrlmekte erkek ise smrc bir rol oynamaktadr. Sembolik etkileimciler ise, insann, evresinin ve ilikilerinin bir rn olduunu savunarak, ailede iletiimin nemine deinirler.
AMA
AMA
AMA
Evlilik biimleri ise e saysna gre, Monogami ve Poligami olarak ikiye ayrlr. ok eli evlilik olan Poligami ise kendi iinde Poligini ve Poliandri olarak ikiye ayrlr. Gruba gre evlilik ise: endogami,exogami olarak ayrlr. iftlerin oturduklar yere gre ise: patrilokal, matrilokal,e neolokal, olmak zere biimdedir.
Boanmann bireysel ve toplumsal nedenlerine eilerek, ocuklar zerindeki etkisi ve baarl evlilik5 lerin nedenleri aklayabilmek. Aile kurumunda evlilik kadar yaygn bir dier kurum da boanmadr. Boanma mevcut normlar ile elerin kendi arzularyla evlilik birliinin sona ermesidir. amzda boanma oranlarnn artnn hem bireysel hem de toplumsal nedenleri mevcuttur. Genelde, Trkiye'de de boanmalarda saysal bir art sz konusudur. Dnyada gzlemlenen eilime paralel olarak ekonomik kriz dnemlerinde boanmalar azalrken, refah dnemlerinde art gstermektedir. Enflasyon rakamlarnn yksek olduu ve ekonomik bunalmn var olduu dnemlerde elerin boanma karar almas zor olmaktadr. Boanmalarn zellikle ocuklar zerinde olumsuz sonular bulunmaktadr. Bu nedenle boanmaya karar veren iftlerin bu konuda dikkatli dnmeleri gerekmektedir.
Kendimizi Snayalm
125
Kendimizi Snayalm
1. Kk aile kavram kim tarafndan ileri srlmtr? a. E. Litwak b. H. Cooley c. F. Leplay d. Murdock e. T. Parsons 2. Aadakilerden hangisi Murdock' a gre ekirdek ailenin ilevlerinden biri deildir? a. Cinsel ilikileri dzenleme b. Bakm ve koruma salama c. Ekonomik dayanma d. Toplumsallama e. reme 3. Aadakilerden hangisi fonksiyonalist yaklamda ekirdek ailenin zelliklerinden biri deildir? a. E seiminde zgrlk tanmak b. Cinsel davranlar dzenlemek c. Topluma yeni yeler kazandrmak d. Bakm ve koruma salamak e. Duygusal destek salamak 4. Grup ilikilerine gre, evlilikte grup yelerinin dardan evlenmesine ne ad verilir? a. Poligini b. Poliandri c. Exogami d. Endogami e. Matriyarki 5. Evlenen iftlerin kk ailede her iki taraf da ret ederek kendi balarna yaamay tercih etmelerine ne ad verilir? a. Matrilokalite b. Bilateral c. Egaliteryan d. Neolokalite e. Patrilokalite
6. ekirdek ailenin en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Serbestiyeti olmas b. Kk olmas c. yeler arasndaki yakn iliki olmas d. ocuk saysnn az olmas e. Demokratik olmas 7. ada anlamda ailenin oluabilmesi iin aadakilerden hangisine ihtiya vardr? a. Yerleim yerine b. Yaam gerelerine c. ocuklara d. Evlilik kurumuna e. Toplulua 8. Ailenin toplumsallama fonksiyonu aadakilerden hangisini ifade etmektedir? a. Ekonomik bamszln b. Kadn erkek eitliini c. ocuklar yaadklar topluma uygun hale getirmeyi d. yelerin birbirleriyle cinsel iliki kurmalarn yasaklamay e. Neslin devamn salamay 9. "zole olmu ehirdeki aile" kavramn ne sren sosyolog kimdir? a. T. Parsons b. K. Davis c. E. Litwack d. F. Engels e. R.K. Martin 10. Toplumsallama, rol, ayna benlik kavramlarn kullanarak aile ilikilerine yanstan kurama ne ad verilir? a. Feminist kuram b. Sembolik etkileim kuram c. Marksist kuram d. Merkez evre kuram e. Fonksiyonalizm
126
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Alt yl nce F. G. ile (46) severek evlenen N. G. (26), einin iki ve kumara dadanmas zerine boanma davas at ve kzn alarak kocasndan ayr yaamaya balad. nceki gn boanma davasnn ilk durumas grld. EN TAKP ETT Durumadan kan N. G. kocas tarafndan takip edildiinden habersiz kald eve gitti. Einin kald yeri renen kzgn koca, onu kendinden geinceye kadar dvd. Polise snan gen kadn, "Beni kurtarn" diyerek dayak kocasndan ikayeti oldu. 27 Mart 1998 Sabah Gazetesi Dayak aile ii bir mesele deil, toplumsal bir sorun olarak karmzdadr. Sizce boanmalarda bu tr bir iddetin etkisi nedir? Dayak yiyen kadnlarn ounun isiz ve eitimsiz olduunu dnerek, bu tr bir sorunun zm ve aile ii iddetin nlenmesi iin neler nerilebilir? evrenizdeki benzer olaylar bir sosyolog gzyle irdeleyiniz.
Lauer, Jeannette and Robert Lauer, "Marriages Made to Last", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4. Edi. James M.Henslin, edited, New York; Free Press, 1992. zkalp, Enver. Sosyolojiye Giri. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2001. Robertson, Ian. Sociology, 3. Edi. Worth Publishers, New York, 1988. Shepard, Jon. M., Harwin L. Vass. Sociology. 3.Edi. West Publishing Co. 1996. Stinnet, Nicholas. "Strong Families", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4. Edi., James M. Henslin, edited, New York; Free Press, 1992. Wallerstein, Judith S., and Joan B.Kelly, "How Children React to Parental Divorce", In Marriage and the Family in a Changing Society. 4.Edi. James M.Henslin Edited, New York Free Press, 1992.
7. d 8. c
9. a
10. b
127
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; toplumsal tabakalama kavramn, tabakalama sistemlerinin toplumlarda oluum srecini ve farkllklar dikkate alarak tanmlayacak, toplumsal tabakalama sistemiyle ilgili yaklamlar karlatrarak inceleyecek ve tartabilecek, Toplumsal Hareketlilik , Toplumsal Deime ve Modernleme kavramlarn oluturan etkenleri ve aralarndaki farkllklar tartarak tanmlayabileceksiniz.
128
1912 ylnn 10 Nisannda Titanic isimli transatlantik gemi, Kuzey Atlantikten New Yorka gitmek zere Southampton rhtmndan yola kmt. Yeni endstriyel an vn kayna olan Titanic, baz yolcularn bugn bile hayal edemeyecei bir lks yaayabildii, 2 300 yolcu tayan muhteem bir gemi idi. Dier taraftan, geminin ambarn dolduran yoksul gmenler, A.B.D.'nde daha iyi bir yaam umuduyla yolculuk ediyorlard. Yolculua kldktan iki gn sonra, mrettebat blgede buzdalar olduu yolunda radyo sinyalleri ald; fakat bu durum pek dikkate alnmad. Daha sonra vakit gece yarsn gsterdii srada, gemi bat ynne doru sessizce yava yava yol alrken, geminin tam karsnda karanlk okyanus sularnn iinden ykselen byk bir buzda byk bir aknlk yaratt. Birka dakika ierisinde, Titanic neredeyse geminin kendisi kadar byk olan bu dev buzda ile arpt. arpmada o dev gemi sanki dev bir konserve kutusundan baka bir ey deilmi gibiydi. Okyanus sular, geminin alt ksmlarn ksa srede bast ve 25 dakika ierisinde yolcular cankurtaran sandallarna hcum etti. Cankurtaran sandallarndaki yolcular, gverteye tutunmaya alan yzlerce aresiz yolcunun gemi Atlantikin dondurucu sularna gmlmeden nceki son dakikalarn sessizce izlemek zorunda kald. 1 600den fazla kiinin trajik biimde hayatn kaybetmesi, dnya apnda yank yaratt. Geriye dnp bu korkun kazaya sosyolojik bir gzle baktmzda, baz yolcularn dierlerinden daha fazla hayatta kalma ansnn olduunu grrz. O dnemde, cankurtaran sandallarna ilk nce kadnlar ve ocuklar bindirilmiti, bylece lenlerin % 80i erkekti. Sosyal snf olgusu da nemli bir etkendi. Birinci snf bileti olan yolcularn % 60tan fazlas kurtarlmt; nk onlar her eyden nce uyarlarn kolayca duyulabildii ve cankurtaran botlarna ulalabildii daha st ksmlarda yolculuk ediyorlard. kinci snf yolcularn yalnzca % 36s hayatn kurtarabilirken, geminin alt ksmlarnda yolculuk eden nc snf yolcularn ancak % 24 boulmaktan kaabilmiti. Titanic faciasnda, snf olgusu yolculuk kalitesinden de te bir anlam tayordu; bu dosdoru bir lm kalm meselesiydi.
Kaynak: MACIONIS, John J. and Ken PLUMMER, Sociology a global introduction, Prentice Hall, 1998.
DKKAT
Bu nitede ele alnacak konular daha iyi anlayabilmeniz iin toplum, toplumsal yap gibi konular renmi olmanz gerekir.
Giri
129
GR
Her toplum, yelerine onlarn sahip olduklar zelliklere gre davranr. rnein, yallarla genlerin, kadn ve erkeklerin durumlar farkllk tar. Dolaysyla toplumda farkl bir muamele grrler. Bu ayrm baka alanlar iin de geerlidir. rnein, baz toplumlar yelerini; sahip olduklar renk, dini inan, eitim dzeyleri, fiziksel gleri asndan da ayrarak onlar farkllatrmaktadr. te sosyolojide bu ayrma sosyal eitsizlik denmektedir. Dier bir deyimle bir toplumda yaayan insanlarn mevcut sosyal dller olan, zenginlie, gce ve prestije ulama dzeylerindeki farkllklar bu eitsizlikleri ortaya karmaktadr. Hemen her toplumda bu faktrlerin adil bir biimde dalmadn grmekteyiz. Kimi insanlarn daha zengin, kimilerinin daha fakir, kimilerinin daha saygn, kimilerinin daha gl olduunu gryoruz. Toplumun bu ekilde bir iktidar ve prestij hiyerarisi oluturacak biimde snflara ya da katmanlara ayrlmas tm tarih boyunca sosyologlarn ilgisini ekmitir. Atalarmzn kk gruplar halinde yaayp avclk ve toplayclkla geindii dnemlerde, sosyal eitsizlikler ok youn deildi. Bir kiinin dierlerinden stnln salayan ey, belki onun avlanmadaki ustal, niancl ve akll oluuna balanyordu. Ancak, toplumlar kalabalklatka, karmaklatka bireyler arasndaki farkllklar artmaya ve stat farkl kriterlere balanmaya balamtr. Dolaysyla bir toplumun iersinde yaayan insanlar arasnda eitli kategoriler olumutur. Genelde bu gruplara katman ya da "strata" denilmektedir. Bu katmanlar, kendi katmanlarndaki insanlarla kendilerini eit olarak grmekte, ancak daha alt ya da stteki katmanlarla farkllk tamaktadrlar. Byle bir eitsizlik toplumsal yapda varln srdrmekte, hatta nesilden nesile aktarlmaktadr. Dolaysyla g ve zenginlie baz insanlar daha dnyaya gelmeden sahip olmakta, doduktan sonra da bu gc kullanarak kendinden sonrakilere aktarmaktadr. Bu gle ya da zenginlikle domayan ya da sahip olmayan insanlar ise daha aa tabakadan insanlar olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla baz insanlar toplumda daha imtiyazl olarak yer almakta, baz insanlar ise toplumsal dllere ulaabilmek iin byk bir aba sarfetmek durumunda kalmaktadrlar. te bu yapsal eitsizlikler ve farkllamalar toplumsal tabakalamay oluturmaktadr. Ancak insan toplumlar sadece farkllam yaplar deildir. Ayn zamanda farkllam etkinlikleri ve rolleri deerlendiren, onlara farkl deerler kazandran dinamik sistemlerdir. Bu deerlendirme daha yksek, daha alak, daha iyi veya kt olabilir. te bu farkllamalar ve deerlendirmeler, toplumsal tabakalamann temellerini oluturmaktadr. Bylece toplumsal tabakalama, toplum iinde arzulanan ve nadir olarak bulunan dllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulama abasdr. amzda btn yelerin eit olduu toplumlara rastlamak ok zordur. Aksine modern toplumlar insanlarn tabakalam bir yapda bulunduu oluumlardr. te sosyologlarn grevi bu olguyu aklamak, nedenlerini aratrmak, tabakalamann insanlar zerindeki etkilerini incelemektir.
Bir toplumda yaayan insanlarn mevcut sosyal dller olan, zenginlie, gce ve prestije ulama dzeylerindeki farkllklar eitsizlikleri ortaya karmaktadr.
Toplumsal tabakalama, toplum iinde arzulanan ve nadir olarak bulunan dllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulama abasdr.
130
Tabakalama Sistemleri
TABAKALAMA SSTEMLER
Tabakalama sistemleri bir toplumdan, dier bir topluma o toplumlarn ne derece ak ya da kapal olduklarna bal olarak farkllk tar. te bu dorultuda tabakalama sistemleri kapal, ak ve yar ak sistemler olarak e ayrlr. Kapal sistemler olan kast ve klelik sisteminde katmanlar arasndaki snrlar ok kesin ve belirgindir. nsanlar hangi kast ya da katmanda doarlarsa, yaam boyu bu kastn yesi olarak bulunmak durumundadrlar. Yani bireylerin statlerini deitirme olana yoktur, kle doan kii, kle olarak yaantsn srdrr ve lr. Ak sistem olan snf sisteminde ise, birey iinde bulunduu pozisyonu her zaman deitirme olanana sahiptir. Dier bir deyimle katmanlar arasndaki snrlar ok esnektir ve insanlarn statlerini deitirme frsatlar mevcuttur. Kii orta halli bir memur ocuu olarak dnyaya gelir; ancak baarlar ve tannan frsatlar deerlendirebilmesiyle ok yksek pozisyonlara gelebilir. imdi bu sistemleri incelemeye alalm.
Kast kapal bir toplumsal tabakalama sistemidir ve bireyler kast iindeki statlerine doumlaryla sahip olmaktadrlar ve bu stat yaam boyu ayn kalmaktadr.
Tabakalama Sistemleri
131
olmad bir kastn iinde domakta ve bu pozisyonu yaam boyu srdrmektedir. Bu nedenle bireyin pozisyonu ailesinin pozisyonunun ayns olmaktadr. Kast sisteminde karkllar nlemek iin grup ii evlenmeler (endogami) szkonusudur. Yani ayn sosyal kategorideki insanlarn birbirleriyle evlenmesine izin verilir. Kastlar arasnda evlenmeler kesinlikle yasaktr. Bu ekilde mevcut kastlarn safl salanmaktadr. Kast sistemi eskiden ok yaygn olmakla birlikte amzda giderek azalmaktadr. amzda Kuzey Afrika'da, Orta Dou ve Asya'da izlerine rastlanmaktadr. 1981 Birlemi Milletler raporlarna gre saylar toplam be yzbin kadardr. amzda en yaygn olan Hindistan'da mevcut olan sistemdir. Hindistan'daki kast sisteminde u ana kastlar vardr. Brahmanlar: Rahipler Kiatriyalar: Soylu Sava, Prens ve Prensesler Vaiyalar: Tccarlar, adamlar ve iftiler Sudralar: Kle ve sizler, hnersiz kiiler Dokunulmazlar ve kast d kimseler: Toplumdaki en kt ve kirli ileri yapanlar Hindistan'daki bu sistem 1949'da hukuki adan ortadan kaldrlm olmasna ramen, tarm kesimlerinde hala daha mevcudiyetini srdrmekte ve milyonlarca insann yaamn etkilemektedir. Hindistan'daki kast sistemi dinsel bir dogmaya dayaldr. Yukarda belirtilen kastlarn altnda, alt kastlar olarak nitelenen "Jatiler" mevcuttur. Jati bir lde bir meslek grubunu oluturmaktadr. Kast sistemini dier tabakalama sistemlerinden ayran iki zellik: Dinsel bir temele dayal olmas, Kast yelerinin stat sreklilii bulunmasdr. Bu kat sistem deimeyen kaltmsal eitsizlikler yaratarak Hindistan'da birletirici bir fonksiyon grmesi gerekirken tersine bir fonksiyon grm, eitli din ve soy kmeleri arasndaki ztlklar arttrarak, mevcut durumu iinden klmaz bir hale getirmitir. Bu nedenle zellikle kentsel alanlarda artk braklm bir sistemdir. Yakn zamana kadar Gney Afrika'da da kast sistemine benzer bir sistem mevcuttu. Hollanda kkenli ve kendilerini Afrikaner diye adlandran bir grup, hkmeti polis ve askeri tekilat elinde tutup "Apartheid" denilen bir rk ayrmcl yaratmtr. Kanunlara gre drt farkl rk mevcuttu. Avrupallar (Beyazlar), Afrikallar (Siyahlar), Renkliler (Kark rklar) ve Asyallar. Her grubun yaad, alt yer ve gidecei okul daha nceden belirlenmiti. Hatta, denize girebilecekleri yer, film seyredecekleri sinemalar bile farklyd. Yllar sren mcadeleler sonucunda bu kast sistemi yklmtr. Her ne kadar artk siyahlar gei izni tamasalar, kamu yararna olan yerler herkese ak olmasna ramen, hl daha durum beyazlarn stnlne dayaldr, siyahlar daha zor artlarda yaamaktadrlar. 1994'te siyahi lider Nelson Mandela'nn seimi kazanp baa gemesine ramen, beyazlar toplumsal kurumlarda stnlklerini srdrmektedirler. Kle ne demektir? Gney Afrika'daki sistem sizce kast sistemine benzerlik gsteriyor mu, neden?
SIRA SZDE
132
Tabakalama Sistemleri
Zmreler
Zmrelerin toplumda yerine getirdikleri en temel drt grev; politik, askeri, dini ve ticaridir. Ancaki sistem toplumsal koullara ayak uyduramad iin zamanla ad kalmtr.
Zmre biimi tabakalama, kast ve klelik sisteminden biraz daha ak bir sistemdir. Bu sistem Avrupa'da feodal ada ortaya km ve gelimitir. Bu sistemin baz grntlerini Arabistan'da ve Gney Amerika'da aristokrasinin kaltmla getii yerlerde hl daha grebilmekteyiz. Zmreler yasaya dayanr ve hukuksal bir sistemdir. Yasa eit olmayan zmreler oluturur ve onlarn varln korur. Zmrelerin toplumda yerine getirdikleri baz grevler vardr. En temel drt grevi ise; politik, askeri, dini ve ticaridir. Feodal ada Avrupa'da egemen olan u zmreleri gryoruz: Kraliyet ailesi, (Hanedanlar), Soylular, zgr yurttalar, Serfler, Kleler. Bu sistemde rahipler de soylular iinde yer almtr. Kral ailesi bu sistemde son derece nemlidir. nk bu aile ltuf ve ihsanlaryla tm tabakalama sistemini belirleyebilir. Kral ayrca, sosyal hareketliliin de temelidir. Bireyleri soylu, soylular ayrcalksz insanlar yapabilir. Sradan kimselere toprak verebilir ya da geri alabilir. Kral lkenin temsilcisi, ayn zamanda bakomutandr. Orduyu toplar, rgtler ve ynetir. Soylular ise byk itibar olan aristokratik ailelerdir. Zamanla sava srasnda svariler nem kazannca soylular, atl valyeler olarak ortaya ktlar. Kral; ordusuna g katan, savalarda baar gsteren valyelere, kendilerinin ve askerlerinin masrafn karlamak amacyla bir yasal mukavele ile toprak verdi. Buna "tmar" denirdi. Bunlar nce askeri hizmet karl verilirken, sonradan idari hizmetler ya da resmi grevler karl olarak da ihsan edildi. Bu topraklar alan soylular, topran daha kk blmlere ayrarak bakalarna hizmet karl verebiliyorlard. Bu hizmet ksmen ekonomik, ksmen de askeri idi. Toprak sahibi ayn zamanda o topran stnde yaayan kylleri de besliyordu. Bu ekilde reticiler yani kyller (topraa bal yaayanlar), toprakla birlikte satlyor ya da dei toku ediliyordu. Bunlardan bir ksm serf durumda idi, hr deildi. Bir ksm ise yar hr bir durumda fakat yaamlar topraa bal idi. Tccar ve zenaatkarla ise topraa bal olmakszn kasabalarda yaarlard. Kasabalar, ilk kurulularnda korunmak amacyla soylularn yaadklar kale ve atolarn yanna kurulmulard. Daha sonralar ticaret ve mesleklerin gelimesi ile ilk meslek kurulular olan loncalar kurulmutur. Loncalar bylece, ii, meslek, dini organizasyonlarn birleimi sonucu ortaya kmlardr. Tccar ve zenaatkarlar loncalar ya yasal olarak kapal ya da eitli yollarla girii zorlatrlm, babadan oula geen meslek yelerinin rgtleriydi. Bu kapal sosyal sistemde yine bir hareketlilik szkonusuydu. Zenginleen tccarlar, krala saladklar mali yardmlar karlnda soyluluk nvanlar satn alabilirlerdi. Kiliselerin de kendi ilerinde bir hiyerarik yaplar vardr. Keilik, rahibelik, rahiplik, piskoposluk, papalk gibi. Bunlarn evlenmeleri yasaklanm olup, kendini dine vermi kimselerdir. Bu kimseler toplumsal katmanlar arasnda st soylular grubuna dahildirler. Zmreler bu zelliklerini 18.yy'a kadar srdrp ve 150 yl iinde ortadan kaybolmulardr. Sistem toplumsal koullara ayak uyduramad iin zamanla ad kalmtr.
Tabakalama Sistemleri
133
Snf kavram insanlarn toplum ve ekonomik pozisyonlarna gre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmasn blnmeleridir.
134
Buraya kadar tarih boyunca hemen her toplumda, bireyler arasnda eitli eitsizliklerin olduunu grdk. Her toplumda belirli toplumsal roller ve bu farkl rollere atfedilen farkl dller (gelir, prestij, otorite) vardr. Baz roller ynetilmeyi bazlar da ynetmeyi gerektirir. Bireyler arasnda gelir farkllklar da bulunabilir. Her toplum, o toplumda karlanan fonksiyonlarn bedelini farkl cret ve barem sistemi ile deyebilir. Bazen de bu roller farkl saygnlklara yol aabilir. rnein, doktor ve temizlik iisinin rolleri gibi. Toplum iindeki bireyler igal ettikleri mevkilere gre derecelenmekte ve deerlendirilmektedirler. Bu mevkileri de onlara belirli bir saygnlk, kuvvet kazandrmaktadr. Ancak, insanlar sadece belirli bir gelir ltne dayanarak bir toplumsal snfn olumasna neden olamazlar. rnein; bankac, doktor, mimar, profesr, bakan gibi farkl gelir gruplarn bir toplumsal grup klacak, ortak dnce ve eylem oluturabilecek bir snf olarak dnemeyiz. nk, bir toplumsal snftan sz edebilmek iin, gerek toplumsal gruplarn bir makro grup oluturmalar ve bu grubun birlik ve btnlnn eitli yollarla ispatlanmas gerekir. Grld gibi snf ak bir tabakalama sistemidir ve ekonomik temele dayaldr. Dolaysyla toplumun bireyleri ekonomik gelirlerini ykselttikleri biimde ve oranda farkl snflara ye olmaktadrlar. Bu sistemde katmanlar arasndaki snrlar ve balar ok daha esnektir. Bireyin stats aile yelerinin gelirlerine bal olarak ykselip alalmaktadr. Bunun yan sra farkl snflara ye olanlarn evlenmelerini yasaklayan bir yasa da mevcut deildir. Bu nedenle bir snfa ye olmak bir lde kazanlm bir statdr. Burada birey bir lde statsn kontrol etme olanana sahip olmaktadr. amzda hemen her toplumda, birbirinden az ok farkl olsa da bir snf sistemi mevcuttur. rnein, tarma dayal toplumlarda genelde iki tr snftan sz edilmektedir. Bunlardan birincisi topran sahibi ve zengin olan kk bir snf, ikincisi ise ok byk ve fakir olan kyl snfdr. Endstriyel toplumlarda ise l bir snf sistemi mevcuttur. Kk ve zengin bir st snf, orta byklkte genelde profesyonel ve beyaz yakal iilerden oluan bir orta snf, son olarak da hnersiz ya da yar hnerli isizlerden oluan ve mavi yakal olarak da tanmlanan bir ii veya emeki snf. Toplumsal snflar maddi ve kendiliinden oluan gereklerdir. O halde bir toplumun retim srecinde belirli ve benzer bir rol oynayan ve aa yukar ayn benzer ilikileri yaayan insanlar btn olarak toplumsal gerekler, toplumsal snflar oluturmaktadrlar.
SIRA SZDE
135
Marx'a gre snf, bir makro grubun retim srecinde belirgin bir mevkii igal etmesidir. Buna gre bir snfn varln belirten zellik, onun retim srecindeki mevkii veya pozisyonudur.
Marx'a gre toplumlarn tarihi, snflar arasndaki mcadeleler tarihidir. Toplumsal snflarda devirlerinin ekonomik ilikilerinin rndrler.
136
rihte her zaman bir toplumun ekonomik yapsnn (alt yapnn), st yapy ve st yapsal kurumlar oluturduunu ispatlamaya alr. Marx snflar aras mcadelenin temel nedeni olarak, retim aralar zerindeki zel mlkiyeti gsterir. Bu modele gre tarihi adan iki nemli snf, burjuva ve proleteryadr. Ancak Marx toplumda dier gruplarn ve mesleklerin olduunun da farkndadr. Zenaatkar, serbest meslek elemanlar, memurlar, teknik adamlar gibi. Ancak bu sistem ierisinde anlaml olan iki iliki vardr: retim aralarna sahip olanlar; bir bakas iin alan veya emeini kiralayanlar. Marx'a gre toplumsal gruplar giderek nemlerini kaybedecek ve iki snftan biriyle btnleecektir. ki byk grup bylece, nce ekonomik daha sonra da zorunla olarak siyasal mcadelenin temel geleri olarak belireceklerdir. Ancak, Marx'n dier meslek gruplarnn soyutlayarak nerdii ikili snfsal yap, bugn artk bir orta snf gerei ile kar karyadr. Ancak, bunlarn retim srecinde nasl bir yer kapsadklar, art deerlerin paylalmasna katlp katlmadklar ya da aksine emeklerini satma durumunda olup olmadklar tartma konusudur. Orta snf gerei nedeniyle Marx'n szn ettii bu ikili yapnn geerlilii zayflamtr. nk, mhendislerin, bro memurlarnn, zenaatkarlarn yani sanayide daha fazla igc istihdam eden hizmet sektrnde bulunanlarn, retim srecindeki mevkilerinin hangi ltlere gre belirleneceini, Marx'a gre aklamak mmkn deildir. Marx'n nerdii iki katmann arasna bir nc toplumsal unsur karm bulunmaktadr. Marx'n grlerini, amza tam anlamyla uygulamamz pek olas gzkmemektedir. Her eyden nce Marx grlerini endstrilemenin balang dnemlerinde, endstriyel koullarn en ar olduu bir ada kaleme almtr. Dolaysyla iinde bulunduu artlar, dncelerini de youn bir biimde etkilemitir. Artk insanlar onsekizinci yzyln o ar koullarnda yaamamaktadrlar. Smren ve smrlen ilikisi o alarda olduu gibi deildir. Yukarda da belirtildii gibi artk gittike genileyen bir orta snf, yeni yeni mesleklerin ortaya k Marx'n fikirleriyle uyum iinde deildir. Tarih iersindeki birok yeni gelimeler, insanlk yolunda atlm birok yeni atlmlar szkonusudur. zellikle, cret, emeklilik hakk, sosyal gvenlik, kdem ve sendikalama yolunda ok olumlu gelimeler meydana gelmitir. Artk, ii snfnn youn bir biimde ezilmesi szkonusu deildir. Gnmzde insanlar bakalar iin olduklar kadar kendileri iin de almakta, kendi atklar irketlerde hizmet vermektedirler. Bugn birok mavi yakal endstri iisi ya da ustabas beyaz yakal memur snfndan ok daha fazla cret alabilmektedir. Bu nedenle Marx'n ortaya att radikal fikirleri, ada topluma uygun hale getirecek bir takm abalara ihtiya vardr.
SIRA SZDE
Marx toplumsal deimeyi nasl aklamaktadr? Marksist kuram toplumsal tabakalamay aklamada neden yetersiz kalmaktadr?
Dahrendorf ve Marx
Dahrendorf, toplumsal atmalarn yapsal kaynann retim aralarnn mlkiyetinin eit olmayan dalmnda deil, otoritenin eit olmayan dalmnda grr.
Dahrendorf, Marx'n snf kuramn deitirmeye alan ve ona nemli katklarda bulunmu bir Alman toplumbilimcisidir. Kendi sosyolojisinin temel amac, Marx' ve kuramn eletirmek olan Dahrendorf, Marx'n atmalar sosyolojisine yapt drt katky u ekilde sralar: Marx, her toplumda atmalarn srekliliini ortaya koymutur. atmalarn zorunlu olarak iki grubu ztlatrdn sylemitir.
137
atmalarn tarihin hareketlendiricisi olduunu anlamtr. Toplumsal deimeyi snf mcadelesi veya atmas ile aklamtr. Dahrendorf kendi snf kuramn otorite temeline gre analiz etmeye almtr. Kendisi toplumsal atmalarn yapsal kaynann retim aralarnn mlkiyetinin eit olmayan dalmnda deil, otoritenin eit olmayan dalmnda grr. Dahrendorf otoriteyi Weber'den esinlenerek tanmlar. Weber'e gre otorite "zgr bir ierie sahip bir dzenin, belirli bir insan grubunun itaat etmesini salayabilme olasldr". Bu tanmla, otorite iktidardan ayrt edilmektedir. Dahrendorf, otorite dalm olamayan bir organizasyonun temel gesinin otorite olmas, toplumlardaki atmann varlnn bir kantdr demektedir. Yine toplumsal yapdaki atmann sreklilii atmann yapsal keni ile aklanr. Dahrendorf, Robinson ve Kelly'nin deyimleriyle otoriteyi iki blml bir ekilde incelemekte ve otoriteye sahip olan (yneten bir snf) ile otoriteye sahip olmayan (otoriteye boyun eenler) arasnda bir mcadele olduunu belirtmektedir. Otoriteye sahip olanlar, (yneten snf) Marx'n kapitalist snfna benzer ve sahip olduklar pozisyon ve mevkileri ellerinde tutmak isterler. Boyun eenler ya da otoriteye sahip olmayanlar ise ikinci snf ezilenlerden meydana geldiinden otorite ilikisini deitirmek amacndadrlar. Dahrendorf'a gre emredenlerle boyun eenlerin karlar kart karlardr. karlar atmas iki grubu kar karya getirir. Emredenler dzeni deitirmemek, boyun eenler ise deitirmek amacyla mcadele ederler. Dahrendorf bilinlenme zerine de nemli katklarda bulunmutur. Marx ve Dahrendorf snf bilinlenmesi konusunda ayn eyleri sylememekle beraber aralarnda benzerlik vardr. Dahrendorf'a gre ynetilenler kendi karlarnn bilincinde ve farknda deillerdir. Dahrendorf bunlara "gizli karlar" der. Ynetilenlerin bunun farknda olmadklarn da syler. Dahrendorf bu grubun artk karlarn bilmesini ve aklamasn ister. Bylece, bu grubun bilinleneceini, karlarn koruyacan ve toplumdaki otorite ilikilerini deitirmek iin aba gstereceini belirtir. Ancak, bu aba ihtilal yaratmak gibi bir aba deildir. Dier bir deyimle Dahrendorf, zm Marx'da olduu gibi bir ihtilale dayandrmaz. Marx, snf atmasnn kanlmaz olarak devrimle sonulanacan sanmtr. Oysa, Dahrendorf'a gre snf mcadelesi devrimden baka sonularla da gerekleebilir. rnein, egemen snflarn yeni fikirler kazanmas sonucu devrim etkenleri ortadan kalkabilir. Marx'taki snf bilinci ile Dahrendorf'daki karlarn ortaya konulmas fikri hep alt snflarn rahatszl nedeniyledir. Bu olgu alanlarn dk mevkilerini ykseltmek amacyla yaptklar giriimleri ve hareketleri ifade eder. Dahrendorf'un analizleri Marx'nki kadar kktenci olmamakla beraber bilinlenme olgusu her ikisinde de ortaktr. Dahrendorf hangi noktalarda Marx'dan ayrlmaktadr?
Marx, snf atmasnn kanlmaz olarak devrimle sonulanacan ileri srerken Dahrendorf'a gre snf mcadelesi devrimden baka sonularla da gerekleebilir.
SIRA SZDE
138
Tabakalama olgusunun toplumun devamllnda yerine getirdii bir takm fonksiyonlar mevcuttur. Bu nedenle tabakalama toplumsal bir zorunluluktur.
Fonksiyonalistler, toplumu birbirine bal karlarla birlemi tabakalardan oluan, en nemli mevkilerin en vasfl ve yetenekli olanlarca igal edilmi olduu, eitsizliin tm toplumsal sistemin ileyiinde fonksiyonel bir sorun tekil ettii, btnlemi bir sistem olarak dnr. Davis ve Moore her toplumda o toplumun devamll iin yerine getirilmesi gereken grevler olduunu belirtirler. nemli olan bu nemli mevkilere en kalifiye ve yetenekli olan insanlarn gelmesidir. Toplumda insanlar gdleyici bir etmen, insanlara verilen dllerdir. Toplum hayatnda, varlklarn ve dllerin eitsiz olarak datlm olmas, toplumsal iblmnde yer alan mevkilerin ve rollerin etkili bir biimde yaplmasn ve uygulanmasn engeller. te bu dller toplumsal dzenin bir parasdrlar ve bu dller sosyal tabakalamay belirlerler. Bylece, ortaya kan eitsizlik toplumda en yetenekli ve kabiliyetli olanlarn nemli mevkileri elde edebilmesi iin ortaya bilinsizce atlan bir tr icattr. Bylece toplumda rekabet unsuruyla en yetikin ve yetenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek iin ve bu rolleri en iyi ekilde baarabilmek iin mcadele edecekler ve bunun sonucunda da toplum en iyi kiiler tarafndan ynetilecektir. Burada her toplumun -ister basit ister gelimi bir toplum olsun- insanlar sahip olduklar mevki, saygnlk ve otorite dolaysyla farkllatrmakta olduunu syleyebiliriz. "Bylece her toplumda kurumsallam eitsizlikler olduunu grmekteyiz." Fonksiyonalist kuram bylece toplumda nemli ileri yapan, sorumluluklar yerine getiren insanlarn en iyi biimde dllendirilmesini doal karlar. rnein, doktorlarn, avukatlarn yneticilerin sahip olduklar sorumluluklar ve mevkilerinin nemi nedeniyle en iyi biimde dllenip onurlandrlmas doaldr. Buna karn, yetenek gerektirmeyen ileri yapan, sorumluluu az olan kimseler ise daha az biimde dllendirilirler. Bylece fonksiyonalist kuram bir toplumda etkin bir biimde ileyecekse, nemli rolleri uygulayan kimselere ek bir takm dller verilmesi gereini doal karlar. Grld gibi fonksiyonalist yaklam toplumun devamll iin baz fonksiyonlarn yerine getirilmesini ngrr. te tabakalama olgusunun toplumun devamllnda yerine getirdii bir takm fonksiyonlar mevcuttur. Bu nedenle tabakalama toplumsal bir zorunluluktur. Davis ve Moore'a gre, her toplumun nemli bir sorunu yelerinin belirli pozisyonlara yerletirmektir. Bu yerletirme ileminin tamamlanmasyla belirli mevkilere gelen insanlarn belirli sorumluluklar olacaktr. Baz pozisyonlarn yerine getirilmesi sorumluluu dierlerine gre daha zordur. zellikle toplumun devamyla ilgili pozisyonlara gelen kiilerin ok daha yetenekli ve kalifiye olmas gerekir. Baz pozisyonlar ise daha kolay doldurulabilecek, daha yeteneksiz kiilere gredir. Bu nedenle baz nemli pozisyonlardaki insanlarn eitimleri ve yetenekleri dolaysyla daha fazla dllendirilmesi gerektiini savunur. te bu kuram bu toplumsal dllerin eit olmayan bir biimdeki dalmn bu nedenle doal grr ve bunun toplumun devamnda fonksiyonel olduunu savunur. Bunun sonucunda oluan toplumsal tabakalama artk kanlmazdr. Baz lkelerde rnein Amerika Birleik Devletleri'nde bu tr bir aklama ok popler olup kabul grrken, zaman ierisinde kurama eitli eletiriler gelmi ve pheyle baklmaya balanmtr. zellikle (Tumin 1953, 1963; Buckly 1958;
139
Wrong 1959) byle bir tabakalama sisteminin pratikte geerli olmadn savunmulardr. nk toplum ierisinde hi de nemli rol oynamayan rnein film yldzlarnn, sporcularn toplum iersinde ok nemli roller stlenen insanlardan (rnein babakandan ya da bir bakandan) ok daha fazla dllendirildiklerini ne srmlerdir. Ayn ekilde ailesi zengin olan insanlarn tabakalamada edinilmi bir takm statlerle hayata baladklarn, ok yetenekli olmasalar bile nemli mevkilere geldiklerini savunmulardr. Ayrca Melvin Tumin "Hayatta birok iyi gelir ve stat salayan iler, toplumun varln srdrebilmesi iin, zorunlu olan iler ya da meslekler deildir." demektedir. Hemen her toplumda ok iyi gelir getiren iler vardr; ancak o i toplumun devamll iin zorunlu olmayabilir. Dolaysyla eitsizlikler bir toplumun devam iin zorunlu bir olgu deildir, tezini ne srer. Tumin'e gre baz meslekler zevkle yerine getirilir. rnein; avukatlk, doktorluk, retim yelii gibi meslekleri sadece ekonomik dller iin yaplmazlar. nsanlar baz meslekleri holandklar ve zevk aldklar iin de yaparlar. Bu insanlar iin ekonomik dller ok nemli olmayabilir. Hatta insanlar az para kazanacaklarn bilseler de baz mesleklere girmek iin mcadele edebilirler. Tumin, baz meslek elemanlarnn ender bulunmas nedeniyle bunlara ayrcalk verilmesini dorulayan gre de kar kar. Tumin, toplumlarn ounun sahip olduklar yetenekli insan gcn bilmediklerini iddia etmektedir. Hatta birok, belirli bir potansiyele sahip insann da kendi yetenekleri dnda daha az gelir getiren ilerde altn ileri srmektedir. rnein, kadnlarn beyin cerrah olmalar, yine baz lkelerde aznlk gruplarnn yksek retim organlarna girmeleri engellenmektedir demektir. Bylece Tumin'e gre eitsizlik ender bulunan eleman ya da yetenekli insan gc azlndan kaynaklanmamaktadr. Bu sonuca gre Davis ve Moore toplumda tabakalamann nasl olduunu aklamaya alrken, Tumin tabakalamann bu biimiyle uygun olmadn gstermeye almaktadr. Tumin ayrca eer tabakalama Davis ve Moore modelindeki gibi ileyecekse toplumun bir meritokrasiye dneceini savunur. Meritokrasi toplum ierisinde her bireyin veya pozisyonun geerli bir takm dllere dayal olmasdr. Bu durumda bireyin yetenekleri, kimin niversiteye devam edeceini tayin eden tek faktr olacaktr. Ancak gerekte niversiteye kimin gideceini tayin ederken ailenin geliri olacaktr. Geliri yksek olan ailelerin ocuklar okuyacak, dierleri bu tr bir frsata sahip olmayacaktr. Ayn ekilde bir takm insanlar alma hayatnda ok almalar ve yetenekleri ile ykselirlerken, dierleri sahip olduklar, kendilerine mirasla geen para ve g yolu ile aba harcamadan bu yerlere geleceklerdir. Hatta erkekler kadnlarn zerinde bir gce sahip olacaklar iin bu tartma yetenek ve beceri szcn tam olarak aklayamamaktadr. Bu nedenle bir toplumda gce sahip olmay, her zaman geerli bir takm faktrlerle yani yeteneklerle aklamak pek geerli olmamaktadr. imdi her iki grubun dncelerini bir tablo ile gstermeye alalm.
140
Tablo 8.1: DavisMoore Modellerinin Karlatrlmas
Davis ve Moore Modeli Baz meslekler dierlerinden yetenek ve eitim asndan farkllk tar. Bu nedenle toplumsal yaamda belirli mesleklerin nemi dierlerinden fazladr. Bu meslekleri de belirli sayda yetenekli insanlar yerine getirir. Belirli fedakarl gerektirir. nsanlar bu nemli mevkilere getirebilmek iin onlarn daha iyi dllendirilmesi gerekir. Bu dller onlara salanan zenginlik, saygnlk, daha iyi bir yaam dzeyidir. Farkl mesleklere verilen farkl dller toplumda eitsizlii yaratmakta ve tabakalama olgusunu ortaya karmaktadr. Toplumsal eitsizlik ise toplumun srekliliinin salanmas iin fonksiyonel bir zorunluluktur ve toplumlar olumlu ynde etkiler. Tumin'in Modeli Tabakalama iin insanlarn yerine getirdikleri grevler, yaptklar iler hedef deildir. nemli olan toplumun bu ilere verdii deerdir. Toplumdeki btn yetenekli insanlar belirlemek hemen hemen imkanszdr. Baz insanlar ok yetenekli olduklar halde hi beceri gerektirmeyen ilerde almaktadrlar. Yksek mevki sahiplerinin bu mevkilere gelebilmek iin yaptklar fedakarlklar, aldklar dller karsnda nemsiz kalr. Dier gdlemeler rnein, insanlarn bir meslei uygularken elde ettikleri zevk ve mutluluk da en az parasal dllendirmeler kadar nemlidir ve insanlar tevik edebilir. Tabakalama kendi kendini devam ettirme zelliine sahip bir toplumsal olgudur. Dierlerine gre daha avantajl mevkilerde olanlar, bunlar devam ettirebilirler. Eitsizlik toplumda dmanlklarn, pheciliklerin ve atmalarn ortaya kmasna ve artmasna neden olur.
SIRA SZDE
Sizce Tumin'in fonksiyonalist modele olan eletirisi amz toplumu iin geerli midir?
Weber, snf kavramn birbiriyle ilikili ancak bir anlamda da farkl element'e ayrr. Bunlar ekonomik stat ile ilgili olan zenginlik, politik stat ile ilgili olan g ve sosyal stat ile ilgili olan prestij veya saygnlktr.
amz toplumbilimcileri ve gnlk yaamda birok insan, tabakalamay Marx ve yine bir Alman toplumbilimcisi olan Max Weber'in fikirlerini birletirerek aklamaya almaktadr. Weber, Marx'n baz aklamalarn rnein, snf olgusunun oluumunda ekonomik pozisyonlarn nemini kabul etmekte ancak, her eyi sadece ekonomiye dayanarak aklamann yetersiz olduunu vurgulamaktadr. Dier bir deyile, Marx'n ekonomik mevkiler zerinde ok durduunu belirtmektedir. Weber, ekonomi kadar, insanlarn sahip olduklar g ve saygnln da nemine deinmekte, hatta bu iki olgunun farkl bir tabakalama sistemi yarattn ileri srmektedir. Weber, ak ve tam belirgin olmayan tabakalama tipi nermektedir. Bunlar; ekonomik gcn farkllna dayanan toplumsal snflar hiyerarisi, insanlarn sahip olduklar statlerin eitlilii veya benzerliiyle ortaya kan toplumsal statler hiyerarisi, ve insanlarn brokratik pozisyonlarnn farkll sonucu ortaya kan siyasal gler hiyerarisidir. Grld gibi Weber, Marx'dan daha ayrntl ve ok ynl bir tabakalama sistemi ileri srmektedir. Bylece tek bir kelimeden oluan snf kavramn birbiriyle ilikili ancak bir anlamda da farkl element'e ayrmaktadr. Birincisi ekonomik stat ile ilgili olan zenginlik; ikinci politik stat ile ilgili olan g; ncs ise sosyal stat ile ilgili olan prestij veya saygnlktr.
141
te bu nedenle bir kamyon ofrnn, bir lise mdrnden daha yksek bir snfa m yoksa dk bir snfa m dahil olduuna karar verirken bu boyutu gze almak durumundayz. Bu durumda kamyon ofr daha fazla gelire sahip olduu iin daha zengin, buna karn bir lise mdrnn daha az gelirle ancak daha ok gce ve saygnla sahip olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle zenginlik, g ve prestij birbirinden ayr olduu gibi pratikte ok yaknen birbirleriyle iliki iinde olan kavramlardr. Bu nedenle biri dierinin yerine kolayca geebilmektedir. zellikle zenginlik kavramna baktmz zaman, bu kavram her ikisini de kapsayabildii gibi, ayr ayr olarak da nitelenebilir. nk, zengin olan insan gc ve saygnl satn alabilir. Gnmzde ABD'de Kanada'da ve dier baz endstriyel toplumlarda insanlarn mesleklerine gre sahip olduklar statleri gsteren eitli kamuoyu yoklamalar yaplmtr. Bu yoklama ve snflandrmalarda en ok prestije sahip grup doktor, niversite profesr ve hakimlik olarak saptanmtr. Gnmzde Weber'den esinlenen birok sosyolog, insanlarn toplumsal pozisyonlarn onlarn genel sosyo-ekonomik statsyle (SES) deerlendirmektedir. Bu kavram ierisinde birok karmak faktr olan bireyin geliri, meslei, eitim sresi, kald veya oturduu yer gibi kriterler yer almaktadr. Bylece sosyo-ekonomik stat kavramyla bir toplum iersinde yaayan bireylerin sosyal pozisyonlarn tayin etmek veya karlatrmak daha olas olmaktadr. Weber, snf kavramn kaa ayrmaktadr?
SIRA SZDE
142
durum szkonusu deildi. obanlkla geinen toplumlarda art deer ok az olduu iin snrl bir tabakalama mevcuttu. Ancak, zenginlik belirli sayda ailenin elindeydi. Tarm toplumlarnda ise art deer olutu ve durum deimeye balad. Kat bir tabakalama sonucu zenginlik ve g kaltmsal hale geldi, toprak sahiplii ve aristokrasi, kral tarafndan belirlenmeye balad. Endstriyel toplumlarda ise zenginlikler snrsz bir hale geldi. zellikle endstri devriminin balang dnemlerinde fakir ve zengin arasnda byk bir uurum dodu. Krsal kesimin tarm iisi, kente gelerek kentteki igcn oluturdu ve son derece ilkel bir yaam tarz geliti. Endstrinin ilerlemesiyle gelien sanayi toplumunda ise art deer artmasna karn adaletsizlikler azalmaya balad. O halde bunun nedeni nasl aklanabilirdi? Bunun nedeni endstrilemeye bal olarak aklanmaktayd. nk, endstrileme daha ok i yaratmakta ve bu iler daha iyi eitilmi, beceri gerektiren, hareketli bir igcne gereksinim duymaktayd. Bunun sonucunda toplumsal mobilite ile alt snflar, klmeye buna karn orta snf genilemeye balad. Bu gelien daha ok eitilmi orta snfn talepleri sonucunda hkmetler daha demokratik tutumlar taknmaya, yeni sosyal gvenlik programlar gelitirmeye ve yeni gelir vergisi sistemiyle de ar zenginlik ya da fakirlii snrlama abasna giritiler. Bu nedenle Lenski, gelecek dnemde endstriyel toplumlarda eitliin artacana inanmakta ve savunmaktadr. Hatta endstri sonras toplumlarda bu olgunun daha da hzlanacan ne srmtr. Ancak, hem lkemizde hem de dier gelimi lkelerde snflar arasndaki belirgin ayrlklar henz ortadan kalkm deildir. Grld gibi Lenski, her iki kuramdan da yararlanmakla birlikte kat bir gre sahip deildir. Aksine, kuram esnek bir yap, ksa ve tutarl bilimsel tartmalar ierdiinden daha gvenilir olarak bulunmutur. Gerekten de dnyadaki gelimi lkelerde zellikle A.B.D.'de g ve zenginlii gelimemi lkelere kyasla daha adil datldn grmekteyiz. te yandan Lenski'nin analizi atma kuramclarnn u anda geerli olan tabakalama sistemine getirdii eletirilere bir destek olarak gzkmektedir. zellikle zengin ve fakir lkeler arasndaki mesafe Endstri Devriminin ortaya kndan bu yana gittike bymektedir. Dier bir deyimle zengin lkelerin ald pay ykselirken gelimekte olan fakir lkelerin dnya ekonomisinden ald pay giderek dmektedir (Lenski ve Lenski 1982).
SIRA SZDE
Bu blmn banda da belirtildii gibi, bir toplum iinde yaayan insanlar gce, prestije veya mal mlk sahipliine dayal tabakalamaktadr. Bu dalm dnya devletleri iinde geerli olabilmektedir. 1980'li yllara gelinceye kadar dnya lkeleri grupta incelenmekteydi. Bunlar; "Birinci Dnya" lkeleri yani endstrilemi kapitalist lkeler, "kinci Dnya" lkeleri ki bunlar Komnist veya Demirperde gerisindeki lkeler olarak biliniyordu ve "nc Dnya" lkeleriydi. nc Dnya lkeleri bu iki kategori arasnda yer alan ve hibirine tam olarak uymayan lkelerdi. 1989 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte artk bu tr bir ayrm geersizleti. Bunun yerine alternatif bir snflandrma gelitirildi. Bu snflandr-
143
maya gre dnya lkeleri gelimi, gelimekte olan ve gelimemi lkeler olarak e ayrlmt. Bu ayrmda da gelimilik, gelimekte olan ve gelimemilik sreci tam olarak belirgin deildi. Bu ayrm neye gre yaplmaktayd, kesin izgilerle belirtilmemiti. Dnyada bu ayrm daha belirgin ve ak bir hale getirmek amacyla baz yazarlar, dnya lkelerini "Yksek dzeyde endstrilemi", "Endstrilemekte olan" ve "En az endstrilemi" lkeler olarak snflandrdlar. (Henslin. 1997). Bu tabakalama da temele dayanmaktayd: Mal ve mlk sahiplii (zenginlik), g ve prestij. Yksek dzeyde endstrilemi lkelerde mal mlk sahiplii yani zenginlik ok yksek dzeydedir. G ise uluslararas ilikiler yoluyla elde edilmekte, prestij ise bu lkelerin liderlerinin dnyann geliimi ve insanla olan katklaryla aklanmaktadr. Yksek dzeyde endstrilemi lkeler arasnda, Amerika, Kanada, ngiltere, Fransa, Almanya, svire gibi lkeler yer alrken, Asyada Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda Okyanus lkeleri arasnda yksek dzeyde gelimilikleriyle yer almaktadr. Bu lkeler dnyann % 31'ini igal etmekte ve nfus olarakta dnya nfusunun % 16'sn oluturmaktadrlar. Zenginlik oktur, fakirleri bile daha uzun ve iyi artlarda yaamaktadrlar. Buna karn endstrilemekte olan lkeler arasnda gemiin Sovyetler Birlii ile Dou Avrupa lkeleri saylmaktadr. Ancak bu ayrm da ok yumuak olarak nitelendirilmekte ve eletiriye uramaktadr. Bu lkeler kara paras olarak dnyann % 20'sini olutururken, dnya nfusunun % 16'sna sahiptirler. Bu lkelerin insanlar, gelimi lkelere kyasla daha dk gelire ve yaam standartlarna sahiptirler. Ancak, az endstrilemi lkelerin nfuslarndan da daha iyi durumdadrlar. Endstrilememi veya ok az endstrilemi lkeler ise dnyann % 49'unu igal ederken, dnya nfusunun da % 68'ini oluturmaktadrlar. Bu lkeler tarmla uramakta ve kylerde yaamaktadrlar. Bu lkelerin insanlar senede 1000 dolardan az bir gelirle yaama mcadelesi vermekte, evlerinde su, elektrik, kanalizasyon hizmetleri yok denecek kadar az bulunmaktadr. Nfus art hzlar fazla, ancak lm oranlar tbbi hizmetlerin gelimi olmas nedeniyle yksek deildir. Dier bir deyimle dourganlk yksek, lm oran dktr. Bu da nfus patlamalarna yol amaktadr. Bylece bu lkelerin gelimi lkeler ile aralarndaki farklar, gelimemi lkelerin aleyhine olacak bir ekilde artmaktadr. Dnyada bu tr lkelerin dnda, endstrilememi ancak petrol asndan zengin olan lkeler de bulunmaktadr. Bu lkeler petrol satarak zenginlemekte, bylece endstrilemi lkelerin standartlarna kavumaktadrlar. Bu ekilde gelimi hastanelere, elektrik, su ve kanalizasyon hizmetlerine sahip olmaktadrlar. Ayrca, elektronik bankaclk sektrndeki gelimeleriyle de nemli bir yere gelmektedirler. Kuveyt, Katar gibi lkeler bunlarn arasnda yer almaktadrlar. Grld gibi sadece toplum iindeki bireyler arasnda deil, lkeler arasnda da tabakalama, zenginlik, g ve prestij asndan var olmakta ve lkeleri farkl farkl konumlara getirebilmektedir. Bu farkl konumlardaki lkelerin dnya zerindeki yerleri ve gleri de bu duruma bal olarak deimektedir. Ancak, yakn zamanda n plana kan globalleme veya kreselleme kavram bu farkllklarn giderilmesine bir lde katkda bulunabilecek bir deer olarak grlebilir. Sizce toplumlar aras bu tr bir tabakalama bir anlam tar? Bunun deitirebilmek lkelerin elinde midir tartnz.
SIRA SZDE
144
TOPLUMSAL HAREKETLLK
Toplumsal hareketlilik veya mobilite, insanlarn farkl toplumsal dzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketidir. Bu hareketlilik yatay ya da dikey olabilir.
Her tabakalama sisteminde en nemli soru bireylerin stat deiimlerine ne derece katkda bulunduudur. nsanlarn farkl toplumsal dzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketine toplumsal hareketlilik veya mobilite denir. Bu hareketlilik yatay ya da dikey olabilir. Yani bireylerin statleri yukar doru ykseliyorsa dikey, ayn kalp belirli bir i yerinde benzer mevkiler arasnda deiiyorsa yatay hareketlilik szkonusudur. Yatay hareketlilik hem corafi hem de meslekler arasnda belirgin bir gelir, prestij fark iermeyen mobiliteyi kapsar. Sosyologlar iki tr hareketlilikten daha sz etmektedirler. Bunlar: - Deiebilir hareketlilik. (Exchange mobility) - Yapsal hareketliliktir (Structural mobility). Deiebilir ya da deitirilebilir hareketlilik, insanlarn eitli hiyerarik kademelerindeki yerlerinin deimesiyle ortaya kan stat farkllamalarn ierir. rnein, yksek mevkilere gelmi birisinin yeteneksizliinin anlalmasyla statsnn drlerek daha alt dzeyde bir i verilmesi ya da daha dk bir mevkide alan yetenekli birisinin st mevkilere getirilmesi gibi. Bu tr hareketlilik toplumun yapsnn ne kadar ak ya da kapal olmasna bal olarak deiir. Kapal sistemlerde bu tr bir hareketlilik ok az olurken, ak toplumsal sistemlerde daha youndur. kinci tr hareketlilik olan yapsal hareketlilik ise, ekonomik yapnn deimesiyle ortaya kan insanlarn stat farkllamalarn kapsar. rnein, ekonomik durgunluk dnemlerinde insanlarn gelirlerinin dmesi ve ii karmlaryla birlikte hareketlilik, dme eilimi gsterir. niversite mezunlar ne kadar yetenekli olsalar bile iyi bir i bulamazlar. Taksi ofrl gibi vasflarnn ok altnda ilere raz olabilirler. Ekonomik gelimenin hzl olduu dnemlerde ise tersi bir durum szkonusudur. ok yetenekli olmayan niversite mezunlar bile, ok iyi iler bulup nemli mevkilere gelebilir. Bu tr hareketlilik, artlara gre deiir. Statik ekonomilerde ok az bir yapsal hareketlilik mevcutken, ekonomik deiimlerin hzl olduu toplumlarda hareketlilik daha yksek orandadr. Modern toplumlarda en yaygn olarak grlen yapsal hareketliliktir. Ancak dnyann en gelimi lkelerinde bile, genellikle insanlar ailelerinin iinde bulunduu snfta yer alarak, yaamlarn srdrrler (Lipset ve Bendix, 1959). Toplumsal tabakalama ve hareketlilik arasndaki iliki nasl aklanabilir?
SIRA SZDE
TOPLUMSAL DEME
Deime hz toplumdan topluma deiiklik gsterir. Geleneksel toplumlarda deime daha yava bir ekilde olurken endstriyel toplumlarda daha hzl bir biimde gerekleir.
Bugn toplumsal yaam tanmlayabilecek bir karakteristik ararsanz, aklnza gelebilecek tek kavram, hzl sosyal deimedir. nl Yunan filozofu Herakleitos her eyin deitiini savunmaktadr. Bu gerek insan hayatndaki her olguyla yakndan ilikilidir. rnein, organizmann doumundan lmne, kiilik geliimine, atomun paralanmasna dein her ey youn bir deime temposu iindedir. Bireyler gibi iinde yaadmz toplumlar da deiirler. Daha nce sz edildii gibi insanlar avclk ve toplayclk toplumundan tarm toplumuna, tarmdan endstri toplumuna, daha sonra da sper endstriyel toplum olma aamalarn geirmilerdir. Deime her toplumun temel bir karakteristiidir ve devamllk gsterir. Bu nedenle her toplumun kltr, gelecek nesillere aynen aktarlmaz. Bazen yava, bazen hzl deimelerle gelecek nesillere aktarlan kltr, birey ve toplumun kendisinde farkllamalara neden olur.
Toplumsal Deime
145
Deime hz toplumdan topluma deiiklik gsterir. Geleneksel toplumlarda deime daha yava bir ekilde olurken, endstriyel toplumlarda daha hzl bir biimde gerekleir. Dnyada tamamiyle statik bir toplum yoktur. ada toplumlarda deime kuramsal, normsal ve gndelik bir olgu haline gelmitir. Deime baz toplumsal sorunlara zm getirirken, beraberinde bir takm sorunlar da yaratabilir. Bu nedenle baz toplumlar, deimeye diren gstermektedirler. Dnyamzdaki gerekten hzl olan toplumsal deimeler bir anda gereklememitir. Her deimeyi yaratan bir takm gler, binlerce yl nce balayan bir takm etkilerle karmza km ve her deime dier deimelerin ortaya kmasna neden oluturmutur. Binlerce yl nce balayan ilk gelime, tarmn ve hayvancln evcilletirilmesiyle olmutur. Yukarda da deindiimiz gibi toplayc toplumlar, zamanla "pastoral" bir toplum daha sonra tarm ncesi toplum haline gelmiler ve tarmda kara sabann bulunmasyla dnyada ikinci devrim gereklemitir. Tarm devrimi dediimiz bu aamada tarm toplumlar kendine zg karakteristikleri ile deimenin hzn arttrmlardr. Daha sonra gelien politik ve ekonomik olaylar sonucunda dnya Endstri Devrimini yaamtr. Artk buhar gcnn bulunmas ve bunun endstride insan ve hayvan gcnn yerini almas, dnya da nc devrim aamas olarak nitelendirilmitir. Gnmzde drdnc devrimi yayoruz ve bunun etkilerini hem sosyal hem de endstriyel yaamda izleyebiliyoruz. Bu devrim mikro devrelerin kefedilmesiyle ortaya kan elektronik devrimidir. Giderek yaygnlaan ve yaam alanmzn her ynn etkileyen bu devrimin, imdilik tpk bir buzulda gibi stte grlen ksmn inceleyebiliyoruz. Ancak buzul dann altndaki byk ktle gibi, elektroniin yol at olumsuzluklar da giderek byyerek karmza kmaktadr. Toplumsal deime tanmn dikkate alarak gnmz Trkiye'sinde yaanan deiimleri tartnz. Deime en basit olarak toplumun kltrnn, yapsnn ve toplumsal davranlarnn zaman iinde farkllamasdr. Deime bir anlamda toplumsal yapnn farkllamasdr. Toplumun yaps, toplumsal kurumlarn belirledii toplumsal ilikilerden meydana geldiine gre, deime bu ilikilerin deimesi ya da farkllamasdr. Hibir toplum deimeyi nleyemez. Ancak baz toplumlar deimeye daha direnlidirler. Ancak; deimenin oran, doas ve yn toplumdan topluma farkllk tar. rnein, ABD'de toplumunun yaps son iki yzyl iinde bir tarm toplumundan, sper endstriyel bir toplum haline gelirken, ayn dnemde Gney Amerika'da ormanlarda yaayan Pigmeler hibir deime geirmemilerdir. Bu deime neden gerekleememitir? Neden medeniyet nce Hindistan'da gelimi, ondan ok sonra Avrupaya yaylmtr? Endstri Devrimi neden Avrupa'da nce balam Hindistan'da balamamtr? Gelecekte toplumlarn deimesi ne ynde olacaktr? Bu nemli sorular, sosyolojinin kendisi kadar eskidir. Btn 19. ve 20. yy. sosyologlarnn toplumsal deime konusunda almalar yaptn, ancak hala daha bu sorunlarn tam olarak cevaplarnn verilemediini de biliyoruz. Toplumsal deime konusu neden birok sorunlar ortaya karmaktadr. Bunun bir nedeni deimenin sadece gemite ve imdiki zamanda olmad, gelecekte de deimelerin devam edeceidir. Ancak gelecekte neler olabileceini, kesin olarak tahmin etmek ok zordur.
Gnmzde drdnc devrim olarak mikro devrelerin kefedilmesiyle ortaya kan elektronik devrimini yayoruz.
SIRA SZDE
146
kinci bir neden ise, toplumsal deimede etken olan bir deil birok faktrn oluu ve toplumsal deimenin bu faktrlerin karmak bir etkileimiyle gerekleeceidir. Bu faktrler, evresel, teknolojik, politik, dini, ekonomik olabilir. Bu nedenle toplumsal deimenin nedenini doru olarak belirlemek ok zordur. nk tarihi yeniden yaamann imkan olmad gibi bu faktrleri bir laboratuvar ortamnda da inceleyemeyiz. Her toplum kendine zg olduu iin, bir toplumu rnek olarak alp bu deimeleri o topluma uyarlayarak da inceleyemeyiz. Ancak, yine de sosyologlarn deime konusundaki fikirleri ve almalar birok konuyu aydnlatacak niteliktedir.
Toplumsal deime bir grubun, organizasyonun, topluluun ya da toplumun bir biimden dier bir biime gei srecidir. Bu gei ya da transfer ok basitten karmaa, ok ilkel bir biimden ok gelimi bir biime doru olabilir. Sosyal bilimciler bu transferi ok ayrntl bir biimde aratrp analiz etmektedir. Btn deimelerde ilk balang noktas, genellikle basit kltrel deerlerin arlk tad, geleneksel ilikilerin hakim olduu, insanlarn kendilerinin dnda olan kuvvetler tarafndan yrtld basit bir toplum modelidir. Bu basit toplum modeline babann ya da ailedeki ebeveynlerin birisinin meslei ve stats o toplumda yaayan insanlarn yaam biimlerini tayin eden nemli bir faktrdr. nsanlar byle bir toplumda, belirli pozisyonlara sahip olarak doarlar. Doduklarnda sahip olduklar bu pozisyonlarn da lnceye kadar deimeksizin muhafaza ederler. Burada bireylerin bu pozisyonlarn korumada nemli olan etmen, feodal toplumun, inan ve deerler sistemidir. nsanlar neden bu pozisyonda doduklarn ve neden lnceye kadar bu mevkide kalacaklarn dnmezler. nk inan sistemi bu tr bir soruyu yasaklar. Kendilerinden ncekiler de bunu benimsemi olduu iin bu sistem doal kabul edilir. Onsekizinci yzyln balarnda Endstri Devrimi ile birlikte bu sistem deimeye, yaam biimi ve insanlarn yaptklar iler farkllamaya balamtr. nsanlar tarma dayal ilerden fabrikalara gelmeye ve bu yzyln kt koullarna sahip bu tip yerlerde almaya ve Avrupa'nn byk ehirlerine doru bir akma balamlardr. Teknolojinin ve politik olaylarn gelimesi artk gemiin izlerini silmeye yeni bir toplum biimi ve yaantsnn ortaya kmasna neden olmutur. Artk, insanlar arasndaki ilikiler ekonomik faktrler tarafndan tayin edilmeye, ikincil ilikiler hakim olmaya balamtr. Dier bir deyimle para ve menfaat insanlar ve ilikilerini etkileyen temel faktrler olmutur. te bu geliim sreci sosyal bilimciler tarafndan izlenmeye ve baz sorularn ortaya atlmasna neden olmutur. rnein, "Toplumdaki bu deimenin sebebi nedir ve deiimin ynn farkllatrmak mmkn mdr? Bu sorulara verilen cevaplar u noktalara dikkatleri ekiyordu. Toplumsal artlar, yeni keifler ve icatlar, kltrel deerler. te toplumsal deimeyi etkileyen nemli faktr bu olgularda aranmtr. Baka bir deimenin nedeni toplumsal bir uyumsuzlua dayalyd. Yenilikler ve deimelerin nedeni bu toplumsal bozukluun ortaya kard sonulardr. te bu uyumsuzluu dzeltmek iin gsterilen abalar sonucu deimeler meydana gelmekteydi. Bu grlerin dnda baz toplumbilimciler, toplumlarn basitten karmaa, kkten bye ve daha ktden iyiye doru giden bir gelime ve deime iinde oluunu incelemeye ve aratrmaya baladlar.
147
Toplumsal deiime ilikin be saylt deimenin () doal bir olgu olduu, () nne geilemedii, () sreklilii, (v) gereklilii ve (v) benzerlikler gsterdiidir.
Toplumsal deime konusundaki dnrlerin bu ynlendirici almalar ise baz gerekli sayltlara dayanmaktayd. Bu sayltlar be temel balk altnda toplamak mmkndr. Bunlar; Deime doal bir olgudur, Deimenin nne geilemez, Deime sreklidir, Deime gereklidir, Deime benzerlikler gsterir. imdi bu sayltlar ksaca aklamaya alalm:
Deime Kanlmazdr
Deimenin kanlmaz oluuyla anlatlan, her eyin irade dnda deitiidir. Sorokin iinde yaanlan toplumun yapsnn o toplumun gelecekte ne tr bir deiiklie sahne olacann gstergesi olduunu ileri srmektedir. rnein barbar ve vahi bir toplumun gelecekte askeri bir toplum biimi olma yolunda geliecei belirtilmektedir. Ayn ekilde ferdiyeti bir toplum, gelecekte "Kendi iini kendin yap" prensibiyle hareket edecek ve bu gr asndan evliliklerin temel yaklam da bireylerin mutluluu olacaktr. Her toplumsal kurum; deime nedenlerini, ihtiyalarn kendi ierisinde tamaktadr. Dier bir deyile, deiimin nedeni o toplumsal kurumun kendisidir.
Deime Sreklidir
Sreklilik ile aklanmaya alan, her toplumun gemite geirdii aamalarn, onu gelimenin belirli bir noktasna doru yaklatrma olduudur. Antropologlar medeniyetin douunu belirli aamalara gre aklamaktadrlar. rnein; Ta Devri, Demir Devri, Helenistik a, Karanlk a denilen Feodal a ve Endstri Devrimi gibi. Comte, her toplumun aamal bir geliim dneminden gemesi gerektiini savunur ve bunlar da: Teolojik, Metafizik ve Pozitivist (bilim) a olarak nitelendirir. ABD'de bir ekonomist olan W. Rostow ise endstri ncesi dnemden, teknolojinin ok ileri gittii bir ekonomik dneme ulaabilmek iin toplumun alt aamal bir geliimden geeceini ileri srer. Bu alt aamay ise u ekilde sralar: Geleneksel toplum, Geici hazrlayc artlar, Gei dnemi, Olgunlua doru ilerleme, Ar tketim dnemi, Kalite iin aratrma dnemi gibi... Grld gibi toplumsal deime eitli sosyologlara gre devam eden sretir.
148
Deime Gereklidir
Ondokuzuncu yzylda temel ve yaygn olan bir gre gre deime, toplumlar daha iyi bir yaama doru gtrr. Herbert Spencer deimeyi "faydal bir zorunluk" olarak tanmlar. Bu gre kar kanlar olmakla beraber, eletiriler daha ok deimenin yntemi zerinde olmutur. Deimenin amac olarak nitelenen gelime ve ilerleme ise, hemen o adaki btn sosyal bilimcilerce doru olarak kabul edilmitir. Comte, Durkheim ve Marx, toplumun gelimesi iin bilime verilen deer zerinde durmular ve daha iyi bir yaamn ancak bilimsel gelimeyle mmkn olabileceini sylemilerdir. Hatta, tarihinde iinde yaanlan toplumsal koullar gelitirmede bir itici g olduu grn paylamlardr. Bugn de birok insan teknolojinin ve bilimin eitli sorunlara zmler getirecek olgu olduu konusunda birlemilerdir. rnein, ar sigara imeden, birok hastala kadar (kanser gibi) hereyin zm bilime ve bilimsel aratrmalarn gelimesine dayanmaktadr. Bu nedenle deime, yeni umutlar getirecei iin zorunluluktur.
Bu etmenler i ve d olmak zere ikiye ayrlmaktardr. D etmenler olarak drt faktr sayabiliriz. Bunlar: Corafi ya da evresel etmenler, stila, Kltrel temas, Yaylmadr. kaynaklar ise; keif ve icatlar, nfus hareketleridir. imdi d kaynaklar srasyla inceliyelim.
evresel Etmenler
Doada meydana gelen deprem, su baskn, iklim deiimi, salgn hastalklar evre ve nfus arasndaki dengeyi bozarak, ilikileri deitirir. Dier bir faktr ise insanlarn, doay ve denizleri tahrip edecek biimde kt kullanmalardr. Kt kullanm doann dengesini bozarak, insanlar ala terk edebilir. Bu da insanlarn g etmelerine neden olur. Ayn ekilde tropik yamur ormanlar-
149
nn yaklarak tahribi dnyadaki karbondioksit orann arttrarak, yeryznde s artna neden olabilir. Bu da gelecek iin bir dier soruna neden oluturur. Artan syla kutuplardaki buzlar eriyip ktalar su altnda kalabilir. te bu da deimeleri yaratr.
stila
nsanlarn yaad bir blgenin baka gruplar tarafndan, ekonomik amalar dorultusunda istila edilmesi de dier bir deiim kaynadr. Eer o toplumun insanlar blgelerinde yaamaya devam ettikleri takdirde, istilac gler kendi kltrlerini ve toplumsal organizasyonlarn bu insanlara benimsetmek amacyla trl yollara bavurabilir ve eitli g kaynaklarn kullanabilirler. rnein Avrupal lkelerin Asya ve Afrika'da olan kolonilerinde, koloni sahibi lkeler konuma dili olarak kendi lkelerinin dilini bu lkelere bask sonucu empoze etmilerdir. Ayn ekilde, kendi resmi eitim sistemleri din ve inanlarn da toplumlara benimsetmeye alabilirler. Eer bu gruplar bu tr deiikliklere diren gstererek baka yerlere gidecek olursa, yine birtakm deimelere sahne olabilirler. rnein, Filipinler'de yaayan insanlar ormanlarn yok edilmesi sonucunda, ormanlarn ok derinliklerinde yaamaya mahkum edilmilerdir.
Kltrel Temas
Dier bir toplumsal deime kayna ise bir toplumun yelerinin dier bir kltrn yeleriyle olan temasdr. rnein, avclk ve hayvanclkla uraan toplumlar bu faaliyetleri srasnda baka bir toplumun yeleriyle ticaret amacyla kar karya gelebilir ve temas kurabilirler. Bu temaslar sonucu iki grubun yeleri arasnda evlilikler olabilir. Bylece farkl iki kltrn yeleri dierlerinden, hayatta kalmann ve yaamlarn srdrmenin daha deiik yollarn renirler. Bylece yeni bilgiler, teknikler renirler. Bu toplumsal deimeyi hzlandrr.
Yaylma
Yaylma, kltr elemanlarnn toplumdan topluma temas sonucu yaylmasdr. Ancak, kltrn btn eleri dier bir toplum tarafndan ayn lde kabul grmez. Genelde teknoloji en abuk kabul gren ve benimsenen bir kltr rndr. nk insanlar gzlemleri sonucu yeni bir teknolojinin dierinden stnln grerek bunu benimseyebilirler. Kltrn, manevi eleri olarak nitelenen, deer ve inanlar ise genellikle daha zor benimsenirler. Kltrel yaylma grne gre kltr eleri zorunlu olmakla beraber genellikle yava yaylrlar. Bu yaylma ile bir yenilik ya da bulu komu alanlara geer ve devam ederek dnyaya yaylr. Bu olay tpk bir havuza ta atldnda dalgalarn giderek genileyip yaylmasna benzer. Herhangi bir kltrn bir kurumunda meydana gelen deime, zamanla o kltrn btn elerini etkiler. amzda gncel bir deime olan endstrileme sreci, gelimi lkelerden az gelimi lkelere yaylma ya da difzyon yoluyla gemektedir. Yaylma sadece fizik ara ve gerelerle ya da kltrn maddi elerinde deil, manevi elerinde de olur. Yani idealler, deer ve normlar da yaylarak benimsenebilir. Aile planlamas bunun tipik bir rneidir. Aile planlamas fikri ve teknikleri bata batdan km ancak daha sonra dnyann dier gelimekte olan lkelerinde de benimsenmitir. Ancak norm ve deerlerin benimsenmesi, maddi kltr elerinden daha g ve zaman alc olur. Bylece insanl etkileyen ok nemli keifler ve yenilikler kltrlerin
150
kurmu olduklar etkileim sayesinde ortaya kmakta ve yaylmaktadr. Bunlara rnek olarak alfabenin bulunmasn, saylarn kullanlmasn, pusula ve bilgisayarlar verebiliriz.
Toplumsal deimeye etki eden i kaynaklar keif ve icatlar, nfus hareketleridir.
Kaynaklar
Toplumsal deimeye etki eden i kaynaklar keif ve icatlar, nfus hareketleridir.
Keifler ve catlar
Deimenin i kaynaklar toplumun yeleri tarafndan getirilen daha nce o kltr iinde mevcut olup ancak bilinmeyen kltr eleridir. Keif var olan ancak insanlar tarafndan bilinmeyen, aklanmayan bir olayn bilinmesi, bulunmas demektir. rnein yeni bir ktann kefi, atmosferi oluturan maddelerin kefi, izafiyet kuramnn bulunmas gibi. Bulunan keif, toplumun yelerince paylalrsa, toplumun kltrel yapsnn bir parasnn ve bilgi btnn olutururlar. Ayn zamanda da toplumsal deimenin bir kayna olurlar. rnein Tibet'lilerin eski yneticileri tekerlei bilmelerine ramen, toplumsal deime yaratr diye bu kefi 1000 yl lkelerine sokmamlardr. Keif bylece ancak kullanma sunulduu zaman toplumsal deimede bir faktr haline gelir. Dier bir i etken ise icatlardr. cat bilinen eyleri kullanarak, mevcut bilgi yapsyla yeni eyler bulma ve ortaya karmadr. rnein, konserve aaca, sigara, mikro dalga frn, transistor gibi. Btn icatlar daha nceki var olan bilgiye keiflere dayal olarak ortaya kar. Tpk, demirden elik elde edilmesinde olduu gibi. Demir bilinen bir maddedir, ancak elik bu maddenin belirli s ilemleri sonucu ve belirli katk maddeleriyle elde edilir. Bir toplumda yeniliklerin ve bilginin artmas, yeni eylerin icat edilmesini hzlandrr. Bylece her yenilik, dier yeni eylerin ortaya kmasn hzlandrr ve deiime ortam salar.
Nfus Hareketleri
Bir toplumun nfus yapsnda meydana gelen deimeler de toplumsal yaam etkiler ya da deitirir. rnein, nfus art hznn ok yava olmas, toplumun ortadan kalkmasna neden olduu gibi ar nfus art da kaynak tketimini hzlandrarak doal kaynaklarn tkenmesine ya da ala neden olabilir. Nfus hareketlerini etkileyen baka bir sonu da gler ya da istilalardr. Yani lke kaynaklar biten toplumlar ya g ederler ya da dier bir topluma saldrarak genilemeye alrlar. Gnmzde nfusun azalmas deil de, nfusun art eitli sorunlar yaratmaktadr. rnein alk, ktlk, savalar gibi. Btn bunlar toplumsal deimeleri yaratrlar.
151
Toplumsal deimede teknoloji nemli bir kaynaktr.
Toplumsal deimede nemli bir kaynak teknolojidir. evremize bir gz attmz zaman teknolojinin yaratt deiimleri kolaylkla grebiliriz. rnein otomobiller, gemiler, uaklar, mutfak eyalar, televizyon nemli birer teknolojik deime kaynadrlar. Teknoloji insann doay denetlemesini olanakl kld gibi insan ilikilerini de etkiler. Teknoloji deimenin itici gcdr. Teknolojik icatlar toplumdaki bilgi birikiminin geliimine bal olarak ortaya karlar. Bu nedenle gelimi toplumlarda teknolojik ilerlemeler daha hzl bir biimde gerekleir. Modern dnyada deimeler abuk benimsenir, toplum gelimelere aktr ve gemiten ok gelecek nem tar. Bir kuan dier bir kuaa devrettii kltr rnleri her zaman farkllk tar. Hatta baz sosyologlara gre, teknolojinin toplum zerindeki etkileri o kadar ok nem tar ki buna teknolojik determinizm ad verilir. Teknoloji toplumu be ynden etkileyerek deitirebilir. Bunlar: Mevcut teknolojinin deiimi, Toplumsal organizasyonlarn deiimi, deolojik deiimler, Deerlerin deiimi, Toplumsal ilikilerin deiimidir. Birinci olarak teknoloji mevcut teknolojiyi farkllatrr. rnein, artk numara evirerek kullandmz telefonlar ortadan kalkm yerine tulu telefonlar daha sonrada cep telefonlar almtr. kinci olarak teknoloji organizasyonlarn yapsn deitirmitir. Dier bir deyile her eyin el ile yapld bir rgt yapsndan, Fordist teknoloji ile her bireyin iin bir parasn ihtisaslaarak yapt bir rgt yapsna, daha sonra ise her parann insanlar tarafndan gelitirilen robotlarca retildii modern rgt yaplarna gelinmitir. nc olarak teknoloji ideolojileri ykm, yeni ideolojilerin gelimesine neden olmutur. Marx fabrika sisteminin iiler zerinde yabanclama yaratacan ve zamanla bireyin yapt iin anlamn bilmedii iin iinden kopacan savunmutur. Ancak zamanla, yeni teknolojiler yeni ideolojilerin gelimesine neden olmulardr. Kapitalizmi savunanlar, insanlardaki kr dncesinin nemini ve bunu arttrmak iin gsterilmesi gereken abay savunmulardr. amzda alann bireysel haklar ve zgrlkleri, toplu szleme srecine katlmalar, hatta fabrikann ynetimine katlarak deiime olan katklar szkonusudur. Drdnc olarak teknoloji insanlarn deer sistemlerini etkilemektedir. Teknolojilerin deiimi ile birey yeni deerleri benimsemektedir. Artk, bir insann krk bir palto giymesi ho karlanmamakta, hayvanlar korumaya, doay korumaya ilikin deerler n plana gemektedir. Teknolojinin doay smrd ve kirlettii gnler artk geride kalmtr. Yeni temiz teknolojiler yaratma dncesi yeni deerlerin oluumunu hzlandrmaktadr. Son olarak teknoloji toplum iindeki sosyal ilikileri deitirmitir. Babann ve annenin evden uzakta uzun saatler alarak vakit geirmesi, aile mutluluunu etkilemi ve boanma oranlarn arttrmtr. Aile yeleri arasndaki ilikinin giderek azalmas, eler ve ocuklar arasndaki ballklar azaltm ve ocuklar aile dndaki etkinliklere yneltmitir. Bu da baba otoritesinin giderek azalmasna neden olmutur. Grld gibi teknoloji daha sonraki blmlerde de greceimiz gibi olumlu sonular yannda olumsuz deimelere de neden olan bir faktrdr. Teknolojik gelimeler Trkiye toplum hayatnda hangi noktalarda deiim hzn artrmtr? Tartnz.
SIRA SZDE
152
Modernleme azgelimi lkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kltrel bakmdan sanayilemi lkeler modelini benimsemeleri ve onlara benzeme srecidir.
Eisenstadt'a gre sosyokltrel deime ile ilgili olan modernlemenin iki nemli yn mobilite ve sosyal farkllamadr.
153
Tablo 8.2: Geleneksel ve Modern Toplumlarn Karlatrmal Bir Tipolojisi Kaynak : J.M.Henslin, Sociology, 3.Edition, Allyn and Bacon, 1997. s.612
Geleneksel Karakteristlikler Toplumsal Deime Hz Grup Bykl Dini Ballklar Resmi Eitim Sistemleri Yerleim Yeri Aile Bykl Bebek lmleri Yaam Sresi Salk Hizmetleri Toplumsal Ynetim Ekonomik likiler Endstrileme Sreci Teknoloji Emein blm Ekonomik Sektr Gelir Dzeyi Malk-mlk Sahiplii Sosyal likiler rgt Yaplar Aile Yaps Yallara Sayg Toplumsal Tabakalama Stat Biimleri Kadn Erkek Eitlii Toplumsal Normlar Gereklik, Yaam ve Ahlaki Normlar Toplumsal Kontrol Farkllklara Kar Gsterilen Tolerans
Geleneksel Toplum Yava Kk Daha ok Yok Krsal Geni Yksek Ksa Evde Bakm Gemie Endstrilememi Basit Basit Birincil Sektr (Tarm) Dk Az Cemaat Geni Daha ok Kat ve Keskin Daha ok Edinilmi Daha az
Modern Toplum Hzl Byk Daha az Var Kentsel Kk Dk Uzun Hastane Bakm Gelecee Hzl Endstrileme Gelimi Gelimi ncl Sektr (Hizmet) Yksek ok Cemiyet ekirdek Daha az Daha Ak Daha ok Kazanlm Daha ok
154
zet
zet
AMA
Toplumsal tabakalama kavramn, tabakalama sistemlerinin toplumlarda oluum srecini ve farkllklar dikkate alarak tanmlamak. Hemen her toplumda tabakalamann varln grmekteyiz. Yani insanlar derecelendiren bir sistemin bulunduunu ve bu sistem ierisinde baz insanlarn daha fazla bir g ve zenginlie sahip, bazlarnn ise bunlara yeterli lde sahip bulunmadklarn biliyoruz. Dnyada farkl biimlerde ortaya kan tabakalama sistemleri bulunur. Bunlardan, klelik, kast, zmre kapal sistemler; snf ve stat ise ak sistemlerdir. Klelik artk dnyada az rastlanan bir zorla altrma sistemidir. Kast ise hala daha Hindistan'da geerlidir. Hindistan'da drt ana kast bulunur. Her kastn yapaca iler aa yukar belirlidir. Zmre ise Avrupa'da feodal ada ortaya km bir sistemdir. Bunlar yasaya dayanr ve hukuksaldr. Snf sistemi ise endstriyel toplumun karakteristik gruplardr. Toplum konusunda son derece farkl grler mevcuttur. Toplum iinde bireyler igal ettikleri mevkilere gre derecelenip rgtlenmilerdir. Toplumsal snf (katman) kavram zerinde tam ve kesin bir tanm vermek ok gtr. Toplumsal snflar maddi ve kendiliinden oluan gereklerdir. O halde bir toplumun retim srecinde belirli ve benzer bir rol oynayan ve aa yukar benzer ilikileri yaayan insanlar btn olarak toplumsal gerekler, toplumsal snflar (katmanlar) meydana getirir. Toplumsal tabakalama sistemiyle ilgili yaklamlar karlatrarak inceleme ve tartma olana yaratmak. Toplumsal snflar konusunda zellikle iki kuram gze arpar. Birincisi Karl Marx'n atma kuram, dieri ise Kingsley Davis ve Wilbert E. Moore tarafndan ortaya atlan grevselci yaklamdr. Marx iin snf bir makro grubun retim srecinde belirgin bir mevkii igal etmesidir. Marx'a gre toplumlarn tarihi snflar arasndaki mcadeleler tarihidir ve snflarda devirlerinin ekonomik ilikilerinin rndrler. Davis ve Moore ise modellerinde tabakalamann fonksiyonel bir zorunluluk olduunu savunurlar. Bu kuram her toplumda o toplumun devamll iin yerine getirilmesi gereken grevler olduunu belirtir. nemli olan bu mevkilere en kalifiye ve yetenekli olanlarn gelmesidir. nsanlara yaptklar iler karlnda verilen dller ok nem tar. Toplumda rekabet unsuruyla en yetikin ve en yetenekli olanlar daha iyi mevkileri elde etmek iin
mcadele edecekler ve bunun sonucunda da toplum en iyi kiiler tarafndan ynetilecektir. Ancak, hakl olarak Marx'n kuramna olduu gibi bu kuramada eitli eletiriler getirilmitir. Her iki kuramn belirli yaklamlarn alarak ortaya att kuramla ilgiyi eken bir dier bilim adam ise Gerhard Lenski'dir. Toplumsal Hareketlilik, Toplumsal Deime ve Modernleme kavramlarn oluturan etkenleri ve aralarndaki farkllklar tartarak tanmlamak. Deime her toplumun temel bir karakteristiidir. Toplumsal kltrlerini gelecek nesillere deitirerek aktarrlar. Deime hz toplumdan topluma farkl bir hz ve karakter tar. Geleneksel toplumlarda deime yava, endstriyel toplumlarda ise hzldr. Toplumsal deime konusundaki dnrlerin ileri srdkleri baz sayltlar bulunmaktadr. Bunlar: Deime doaldr, Deimenin nne geilmez, Deime sreklilik gsterir, Deime gereklidir, Deime benzerlikler gsterir eklindedir. Toplumsal deime kaynaklar da i ve d olmak zere ikiye ayrlr. D kaynaklar: evresel Deime, stila, Kltrel temas, Yaylmalar. kaynaklar ise: Keifler ve icatlar, Nfus hareketleri olarak ikiye ayrlr. Deimede ok nemli bir dier kaynak ise teknolojidir. Teknolojinin toplumlarn deimesine be tr etkisi bulunmaktadr. Gnlk dilde kullanlan modernleme, yenileme, adalama, ilerleme, kalknma gibi deyimlerle, sosyolojik deime arasnda belirgin farkllklar vardr. Toplumsal deime bir deer yargs tamaz. Buna karlk kalknma ve ilerleme bir amaca ynelik olarak bir deer yargs tarlar. Toplumsal deimeye kar olan gler de vardr. Bunlarn ou gemie bal olan toplumlardr. Toplumsal deime konusunda unutulmamas gereken nokta lkelerin deime sreleri bakmndan baz benzerlikler gstermesine karn, her lkenin kendi kltrne zg bir deime srecini benimsemesidir. Yirminci yzyln en nemli sorunlarndan biri bu deime olgusunun hzdr.
AMA
AMA
Kendimizi Snayalm
155
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tabakalama sistemlerinden biri olan kast sisteminin genel zelliidir? a. Geleneklere, greneklere dayal olmas b. Saygya dayal olmas c. Ekonomik farkllamaya ve dine dayal olmas d. Snf mcadelesine dayal olmas e. Deiime dayal olmas 2. Toplumsal tabakalamada, Marx'n kuramna gre snflar aras mcadelenin temel nedeni aadakilerden hangisidir? a. Yetenekli igcnn azl b. Tketim srecinin artmas c. Otorite ilikilerinin zayflamas d. retim aralar zerindeki zel mlkiyet e. Fakir ve zengin arasndaki farklln artmas 3. Aadakilerden hangisi Davis ve Moore modeline getirilen eletirilerden biri deildir? a. Eitsizlikler toplumda dmanlk ve atmalarn artmasna neden olur. b. Yksek mevkilerdeki insanlarn yaptklar fedakarlklar, aldklar dller karsnda nemsiz kalr. c. Toplumdaki her meslei belirli sayda yetenekli insan yerine getirir. d. Toplumdaki yetenekli insanlar belirlemek ok zordur. e. Tabakalamada nemli olan toplumun grevlere verdii deerdir. 4. Aadakilerden hangisi toplumsal deime konusunda ne srlen hipotezlerden biri deildir? a. Deime doaldr. b. Deime gereklidir. c. Deime kanlmazdr. d. Deime sreklidir. e. Deime farkllklar gsterir. 5. Aadakilerden hangisi toplumsal deimeyi yaratan d etmenlerden biri deildir? a. stila b. Keif ve icatlar c. Yaylma d. Kltrel temas e. evresel etmenler
6. Aadakilerden hangisi yksek dzeyde endstrilemi lkelerin zelliklerinden biri deildir? a. leri teknoloji b. Gl para ekonomisi c. Gl liderlik d. Yksek nfus art oran e. Artan zenginlik 7. Aadakilerden hangisi Lenski'nin ne srd kuramn temel zelliklerinden biridir? a. Evrende sosyo kltrel bir evrimin sz konusu olmas b. Tabakalamann mal sahiplii, g ve prestije dayal olmas c. Snf kavramnn elemente ayrlmas d. Tabakalamann fonksiyonel bir zorunluluk olmas e. Baz mesleklere ayrcalk verilmesinin yanl olmas 8. Karasabann bulunmas devrimin kanc aamasdr? a. Birinci b. Drdnc c. nc d. kinci e. Beinci 9. nsanlarn yaad blgenin baka gruplar tarafndan ele geirilmesi, toplumsal deime yaratan etmenlerden hangisine rnektir? a. Kltrel temas b. stila c. Yaylma d. evresel etmenler e. Teknoloji 10. nsanlarn gelir ve prestij fark iermeyen (farkl toplumsal dzeylerdeki) hareketliliine ne ad verilir? a. Dey mobilite b. Yatay mobilite c. Yapsal mobilite d. Deiebilir mobilite e. mobilite
156
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Kreselleen Yoksulluk Dnya nfusunun yarsnn, bir baka deyile yaklam 3 milyar kiinin gnde 2 dolardan daha az, nfusun bete birini oluturan yaklak 1.2 milyar kiinin ise 1 dolardan daha az gelirle yaad bildirildi. Buna karlk dnya nfusunun yzde onu (600 milyon kii) ise mal ve hizmetlerin yzde yetmiini retip, dnya toplam gelirinin yzde yetmiini alyor. D Ticaret Mstearl'nn, Dnya Bankas verileri ve Dnya Kalknma Raporuna dayanarak hazrlad Kreselleme, Byme ve Gelir Dalm konulu almaya gre gnde 2 dolardan daha az gelirle yaayan dnya nfusunun yzde ellisini oluturan 3 milyar insann dnya retimindeki pay yzde alt dolaynda gerekleiyor. Afganistan'da gnlk 44 cent, Etyopya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nde ise 27 cent gelir elde ediliyor. Trkiye'de ise en zengin yzde belik nfusun kii bana milli geliri 10.172 dolar. En yoksul yzde bete ise 396 dolar seviyesinde. Trkiye'de gelir dalmna ilikin yrtlen bir aratrma sonularna gre kentsel Trkiye'de en stteki hanelerin yllk kullanlabilir geliri 18 bin 678 dolar seviyesindeyken, en alt yzde yirmideki kesimin kullanlabilir geliri ylda 2.216 dolarda kalyor. 22 Ekim 2001 Radikal Gazetesi Dnya ve lkemizdeki gelir dalmna ilikin olarak verilen bu rakamlar nasl bir toplumsal soruna iaret etmektedir. Sizce bu sorunu zmlemenin yollar nelerdir?
GIDDENS, Anthony. Sociology. Polity Press, New York, 1989. HENSLIN, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon Ltd. Boston, 1997. J.COHEN, Bruce. Introduction to Sociology. Mc-GrawHill Comp, New York, 1979. KEMERLOLU, Eyp. Toplumsal Tabakalama ve Hareketlilik. Erzurum 100. Yl niversitesi, Fen ve Ed.Fak.Yay., Erzurum, 1990. KONGAR, Emre. Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. 4.Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1985. KURTKAN, Amiran. Genel Sosyoloji. ..ktisat Fakltesi Yayn, stanbul, 1976. LENSKI, Gerhard. Power and Privilage; A Theory of Social Stratification. Mc-Graw Hill, New York, 1966. LENSKI, Gerhard and LENSKI, Jean. Human Societies. MC-Graw Hill Book Comp., New York, 1982. OZANKAYA, zer. Toplumbilime Giri. 2.Bask, ASBF Yayn, Ankara, 1977. ZKALP, Enver. Sosyolojiye Giri Dersleri. Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2001. ROBERTSON, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishers, New York, 1988. T.SCHAEFTER, Richard. Sociology. Mc-Graw Hill Book Comp., New York, 1983. TOLON, Barlas. Toplumbilimine Giri. Kalite Matbaas, Ankara, 1975. TUMIN, Melvin M. "Some Principles of Stratification; A Critical Analysis", American Sociological Review. Vol. 18, ss.378-394, 1953.
Yant Anahtar
1. c 2. d 3. c 4. e 5. b 6. d 7. a 8. d 9. b 10. b Yantnz yanl ise Tabakalama Sistemleri ve Klelik Kast Sistemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mark ve atma Modeli blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Fonksiyonalist Yaklam blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deime blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deimenin Temel Sayltlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deime ve Modernleme blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Global Tabakalama blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Yaratan Etmenler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlilik blmn tekrar okuyunuz.
157
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; psikoloji bilimini, onu oluturan eleri ve temel amalarn dikkate alarak tanmlayacak, psikolojinin dier bilimler arasndaki yerini ve ilikisini tartacak, psikolojinin aratrmaya ve uygulamaya ynelik dallarn ve alt dallar ayrntl aklayarak, farkllklar tartabilecek, psikoloji aratrmalarnda kullanlan yntem ve teknikleri aklayabileceksiniz.
158
Her birey yaamnda mutluluk verecek olaylar karsnda sevin, nee, coku, heyecan hissedecek ya da znt, keder ve endie duyaca mutsuzluklar yaayacaktr. Birey, hissettii duygular iinde tutabilecei gibi d dnyaya da yanstabilir. Bu doal bir durumdur. Yaamda karlalan olaylara verilen tepkiler kiiden kiiye, topluma, kltre, sosyal statye, kiinin olduu zaman dilimine gre deiecektir. zetleyecek olursak; bir olay karsnda kiinin olaya ykledii anlam kiiden kiiye deiir. Bunu bir rnekle irdelemek mmkndr. Bir adam parkta yrrken yanndaki tartt arkadana tokat atyor. Bu olay 7 kiinin grdn varsayalm ve bu 7 kiinin tek tek olaya ykledii anlamlara bakalm. 1. Kii. nan: Kimse kimsenin cann yakmamaldr Dnce: imdi bu adama gsteririm Davran: Fiziksel ve szl saldr Duygu: fke 2. Kii nan: Kt insanlar cezalandrlmaldr. Tokad haketmitir. Dnce: Tokad yediine gre kt biridir Davran: Glmseme Duygu: Tatmin duygusu 3. Kii nan: Bu adam tehlikeli Dnce: Ya bana da vurursa Davran: Kama Duygu: Korku 4. Kii nan: Bu adam tehlikeli Dnce: Buradan gitmeliyim, ama etraftakiler ne der "Bu ne korkak birisi".. Davran: Duraklama Duygu: Korku, kayg 5. Kii nan: Yaamda iddetle karlamak da var Dnce: Ben ne dayak yiyen insanlar grdm Davran: Davran yok Duygu. Umursamazlk 6. Kii nan: Bu adamn tokat yemesi ve kk dmesi ne feci Dnce: Ya benimde bama gelirse? Davran: Duraklama Duygu. znt 7. Kii nan: nsanlarn birbirlerine byle davranmalarna karym. Dnce: Bu adam bir tokat daha yemeden ona yardm etsem mi? Davran: Tedbirli davranma Duygu. Tedirginlik Bir olay karsnda duygu, dnce ve davranlarmz, inan kalplarmzdaki formlasyona gre belirlenmektedir. Neyin normal, neyin normal olmayan duygu, dnce ve davran olduunu sylemek zordur. Ayn stres verici olay yaayanlardan bir kii depresyona girerken, dieri iyi oldu bu i bana uygun deildi diye dnlebilir.
DKKAT
Bu blm bata olmak zere psikolojiye ilikin sekiz nitede size nerilen ek kaynaklara bavurunuz.
Psikolojinin Tanm
159
PSKOLOJNN TANIMI
Psikoloji biliminin uzun bir gemii vardr. Onsekizinci yzyla kadar psikoloji, felsefenin kapsam iinde ele alnmtr. Wilhelm Wundt 1879'da bir deneysel psikoloji laboratuvar kurmu ve baz psikolojik konularn bilimsel yntemlerle incelenebileceini gstermitir. Wundt'un bu almasndan sonra psikoloji bamsz bir bilim dal olarak kabul edilmitir. Gnmzde psikoloji insan ve hayvan davranlarn inceleyen bir bilim dal olarak tanmlanmaktadr. imdi bu tanm akla kavuturmaya alalm. Davranlar belirli evresel koullar iinde oluan olaylar olduuna gre, psikoloji evre, organizma ve davranlar arasndaki etkileimi incelemeye alr. Bu etkileimin ana elerinden biri evredir. Psikolojide evre kavram ou kez uyarc ile e anlamda kullanlr. Fakat, evre uyarcdan daha geni kapsaml bir kavramdr. Organizmann alc sinir ularna etki edebilen her trl enerji deiikliine uyarc denir. Baz uyarclar krmz bir trafik nn grlmesinde olduu gibi, evrede herkes tarafndan kolaylkla gzlenebilen uyarclardr. Baz uyarclar da rk bir diten gelen sz durumunda olduu gibi, ou kez yalnzca organizmann kendisinin hissedip alglayabilecei olaylardr. evremizde her organizmaya ayn ekilde etkileyecek ok az sayda uyarc vardr. Ayn uyarc karsnda farkl bireyler farkl davranlar gstermektedirler. Eer uyarclar karsnda farkl bireylerin davranlar hep ayn olsayd, belki psikoloji bilimine gerek kalmazd. nk, uyarc bilindii taktirde davrann yordanmas (ne olacann bilinmesi) ok basit bir ilem olurdu. zellikle konumak, dnmek, karar vermek ve problem zmek gibi davranlar sz konusu olduunda, organizma ile ilgili etmenler davranlarn oluumuna daha ok katkda bulunmaktadr. Organizmann evresiyle etkileimindeki ikinci e organizmann kendisidir. Tek bir hcreden bile olusa bir canlya organizma denilir. Fakat, psikoloji aratrmalarnda en ok incelenen organizmalar gvercinler, fareler, maymunlar ve insanlardr. Bu nedenle, organizma denildiinde bu canl trlerinden biri akla gelmelidir. Organizmann evresiyle etkileimindeki nc ana e davranlardr. nceleri davran deyiminden organizmann yalnzca grlebilen veya iitilebilen hareketleri anlalmtr. Gnmzde ise davran bir organizmada yer alan ve bir organizma tarafndan yaplan her trl eylem anlamna gelmektedir. Bu tanma gre, bir organizmadaki tek bir sinir hcresinin harekete gemesi gibi fizyolojik bir olay davran olarak kabul edilirken, televizyon seyretmek, bir futbol takmn desteklemek, almak, konumak, okumak, oy vermek gibi organizma tarafndan yaplan daha karmak her trl eylem de davran olarak kabul edilmektedir. Organizmada yer alan veya organizmann yapt her trl eyleme davran diyebilmek iin, sz konusu eylemin herhangi bir yolla gzlenebilir, vardanabilir veya llebilir olmas gerekir. Bazen, psikolojide davran ve davranm birbirlerinin yerine kullanlabilen szcklerdir. Davranm davrann kk bir birimidir. Davran ise birok davranm dizisinden olumu bir rnty ifade eder. Neye davranm veya davran denilecei yaplan aratrmann analiz birimine gre deiir. Psikolojide incelenen davranlarn nesnel olarak gzlenip llebilmesi amalanr. Bu davranlar grupta toplanabilir; Gzlemci tarafndan dorudan doruya, dolaysz biimde gzlenebilen davranlar: Organizmann eitli hareketleri, jest ve mimikler ile konuma bunlara rnek olarak gsterilebilir. Bu davranlar bir gzlemci tarafndan
Davran, bir organizmada yer alan ve bir organizma tarafndan yaplan her trl eylemdir.
160
Psikolojinin Tanm
kolayca gzlenebilir ve saysal olarak ifade edilebilir. Bu zelliklerinden dolay psikolojide incelenen davranlar daha ok bu gruptandr. Dolayl olarak gzlenebilen davranlar: Bu gruptaki davranlar dorudan gzlenemez, ancak gzlenebilen davranlardan vardanabilir (tahmin edilebilir, kartlabilir). rnein, zeka dorudan doruya gzlenemez, bir zeka testindeki sorulara verilen cevaplardan vardanabilir. Ya da kiinin ilgili baka faaliyetinden vardayabiliriz. Bu gruptaki davranlara rnek olarak dnme, problem zme, akl yrtme, duygu ve heyecanlar gsterilebilir. Yukarda belirtilen davranlarn temelinde yatan sinir sistemi faaliyetleri ve fizyolojik sreler: Bunlara nrofizyolojik faaliyetler denir. Nrofizyolojik faaliyetlerin gzlenmesinde eitli ara ve teknikler kullanlr. Bu grupta incelenen konular arasnda duygularn nrofizyolojik temelleri, bir davrana bal olarak duyu organlarnda ve kaslarda meydana gelen faaliyetler de bulunur. Psikolojiyi tanmlarken zerinde durulan dier bir e de inceleme birimidir. Psikolojinin felsefe kapsamnda ele alnd dnemlerde ve psikoloji biliminin ilk kurulu yllarnda, inceleme birimi olarak sadece insanlar alnyordu. Gnmzde ise psikoloji insanlarn yan sra hayvan davranlarn da incelemektedir. Hayvan davranlarnn incelenmesinde iki ama gdlmektedir. Bunlardan birincisi, eitli hayvan trlerinde gzlenen davranlarn aklanmasdr. kinci ama ise, temelde insan davranlarnn anlalmas ile ilgilidir. Hayvanlar bu amacn gereklemesinde bir ara olarak kullanlr. Hayvan davranlarnn incelenmesi yoluyla insan davranlar hakknda n fikirler elde edilmeye allr. Byle bir tutuma hakllk kazandran iki unsur vardr: Bunlar hayvanlarn yap bakmndan insanlardan daha basit yapda olmas ve eitli memeli trlerinin birok ortak biyolojik zelliklere sahip olmas ve ayn ortak atadan trediinin kabul edilmesidir. Ayrca insanlara ac verici uyarclarn uygulanmas ve zarar verici ilemlerin yaplmas mmkn deildir. Aratrmalarn bu gibi uyarclar ve ilemleri iermesi halinde, zel koullara uyularak hayvanlar kullanlr. Psikolojinin tanmnda geen son e, psikolojinin bir bilim dal olduudur. Bir bilim dal olarak psikoloji dzenli bilgiler btndr. Psikolojide bilgi, davranlarn ve ilgili dier olaylarn gzlenmesi ve llmesi ve yorumlanmas ile elde edilir. Psikoloji biliminin temel amalar unlardr: Betimleme: Bu ama, birbiriyle ilikili olan ya da olmayan davranlarn ve davranlar belirleyen koullarn saptanmasn ierir. Sz konusu ilikiler aratrmalarla ortaya konur. Betimleme, ayrca, davranlarn ortak zelliklerine gre snflandrlmasn da ierir. Aklama: Bu ama, davranlar aklayan genel ilkelerin ve kuramlarn oluturulmasn ierir. Bu gibi genel ilke ve kuramlarn temelinde, betimleme amacna hizmet eden aratrmalar bulunur. Davranlar anlamak, betimleme ve aklama amalarnn gereklemesi ile mmkn olur. Yordama: Bu ama, davranlarn nceden tahmin edilebilmesi ile ilgilidir. Yordamalar, aratrmalardan elde edilen bulgulara, temel ilke ve kuramlara dayanr. Kontrol: Bu ama ise, davranlarn seilen bir dzeye veya istenen bir biime getirilmesini ierir. Davranlarn kontrolu ilemi de yine, aratrma bulgularna, temel ilke ve kuramlara dayanr.
Psikolojiyle lgili Beklentiler ve Bunlarn Dorulanma Derecesi - Psikolojinin Dier Bilimler Arasndaki Yeri
161
Yukardaki amalarn birbirini izleyen aamalar eklinde olduu grlmektedir. Ancak psikolojide kullanlan her aratrma yntemi bu amalarn tmn birden gerekletiremez. Hangi yntemin hangi amalar gerekletirebildii konusu zerinde ileride durulacaktr. Psikolojinin tanmnda yer alan eler nelerdir?
SIRA SZDE
Psikoloji bilimi, gerek kendimizde ve gerekse bakalarnda gzlediimiz baz davranlar anlamada bize yardmc olabilir.
SIRA SZDE
Psikoloji, canllar bir biyolojik yap olarak ele alan ve bu yapy inceleyen biyolojik bilimlerle ve canllar bir sosyal ortam iinde ele alan sosyal bilimlerle iliki iindedir.
162
PSKOLOJ
ekil 9.1'de, psikolojinin biyolojik ve fiziksel bilimlerle ortakl, (ara kesiti) grlFiziksel ve Biyolojik mektedir. Biyolojik bilimlerden olan etnoloji Bilimler ve fizyolojiden biyofizik ve biyokimyaya, bu dallardan da fizik, kimya gibi fiziksel bilimlere doru bir gei vardr. Fiziksel bilimlere gelindike, biyolojik yap giderek daha birim Matematik ve ve temel dzeyde ele alnr. yle ki, inceleTeknoloji me konular madde ve enerji gibi temel yap ve srelere indirgenmi durumdadr. Psikolojinin baz alt dallar, zerinde durulan konular ve kullanlan yntemler asndan biyoSosyal ve Ekonomik lojik ve fiziksel bilimlere yakndr. Bu bilimBilimler lere yakn alt dallar arasnda fizyolojik psikoloji ya da daha geni bir tanmla biyopsikoloji, karlatrmal psikoloji ve deneysel psikoloji saylabilir. Psikolojinin baz alt dallar ise, canllarn sosyal uyarclara ilikin davranlaryla ilgilenir. Bu alt dallar arasnda sosyal psikoloji, endstri psikolojisi ve klinik psikolojisi gibi dallar yeralr. Konu ve yntemlerin benzer oluu bakmndan bu alt dallar, bata sosyoloji ve kltrel antropoloji olmak zere dier sosyal bilimlere yakndr. Dier yandan psikoloji, matematik ve teknoloji ile de etkileim iindedir. Bu bilgiler ve uygulamalar psikolojinin bilimler arasnda zel bir konuma sahip olduunu gstermektedir. Bu konumun bir sonucu olarak, psikolojinin zellikle baz dallarndaki aratrmalar bir ekip almas iinde yrtlr. Byle bir alma ekli, bilim dallar arasnda bilgi ve yntem alveriini salamaktadr. Bu ekilde olaylarn en uygun yollarla aratrlmas ve ok ynl bir deerlendirmeye tabi tutulmas mmkn olmaktadr. Bir taraftan biyolojik bilimlerle, bir taraftan da sosyal bilimlerle ilikili olan psikoloji bilimi, doal olarak kendi iinde de baz dallara ayrlmtr. Bu dallarn her birinde davran farkl bir ynden veya farkl bir balam iinde ele alnp incelenir. Psikolojinin dallar ayn zamanda birer uzmanlk alandr ve bunlarda uzmanlama lisansst eitimle elde edilir. Psikolojinin belli bal dallar aada ksaca zetlenmitir. Bu dallar tantmada, biyolojik bilimlere yakn olandan balanm ve bir yandan giderek sosyal bilimlere, te yandan da matematik ve teknolojiye yaklaan dallara doru ilerlenmitir. Biyolojik bilimlere yakn dallarda, daha ok davranla ilgili temel ve kuramsal almalara arlk verilirken, sosyal bilimlere yakn dallarda daha ok uygulamaya ynelik almalar arlk tar. Matematik ve teknoloji boyutunda ise daha ok yntem ve teknikler yer alr. Buna bal olarak da psikolojinin dallarn temel aratrmalara ynelik ve uygulamal aratrma ve almalara ynelik dallar eklinde de gruplamak mmkndr. Aadaki zetleme bu iki snflama biimi dikkate alnarak yaplmtr. Psikolojinin dier bilim dallaryla ilikisini tartnz.
SIRA SZDE
PSKOLOJNN DALLARI
Daha nce de belirtildii gibi, psikolojinin kendi iinde baz dallar vardr. Bu dallar deiik ekilde snflanabilir. lkemizdeki durum da dikkate alnarak, aadaki snflama ekli rnek verilmitir. Bu dallarn herbirinde uzmanlama lisansst eitimle salanr.
Psikolojinin Dallar
163
Deneysel Psikoloji
Psikolojinin en eski dallarndan biridir. Ayrca nceki blmlerden de hatrlayacanz gibi, psikolojinin bamsz bir bilim dal olarak ortaya k, Wundt'un deneysel almalaryla olmutur. Deneysel psikologlar, davran anlamak, aklamak ve kontrol edebilmek iin aratrmalarnda deneysel yntemi kullanrlar. Bu tr almalar ou kez zel laboratuvarlarda yaplr. lk deneysel psikoloji almalar daha ok duyu organlar ve duyum sreci ile psikomotor davranlar zerinde yaplmtr. Ancak, gnmz deneysel psikologlar davrann her ynn ve trn deneysel yntemle aratrrlar. Bu tr psikologlarn ilgi alan ok geni olmakla beraber, almalarn ou davrann fizyolojik temelleri, duyum, alg, gd, renme ve bellek gibi konular kapsar. Bu daldaki psikologlar, anlan konularda davrana ilikin temel sreleri anlamay, ilkeleri belirlemeyi ve kuramlar oluturmay amalarlar. Ayrca baz psikologlar, almalarn daha ok insan davran zerinde younlatrrken bazlar da insan ve hayvan davranlarn karlatrmayla ilgilenirler. Deneysel psikolojiyle ilgili nemli iki alt dal olarak fizyolojik psikoloji ve karlatrmal psikoloji gsterilebilir. Fizyolojik Psikoloji: Psikolojinin dallar arasnda, ilgi konular ve inceleme yntemleri ynnden, biyolojik bilimlere en yakn olandr. Bu alt dalda, davrann biyolojik temellerinin incelenmesi, eitli davranlarn birbiriyle ilikili yap ve srelerinin belirlenmesi ve ilgili ilkelerle kuramlarn ortaya konmas amalanr. Bunun iin, bu alt dalda srdrlen almalarn byk bir ksm, sinir sistemi yaplar ile bu sistemin davrana ilikin srelerinin belirlenmesine yneliktir. Karlatrmal Psikoloji: Bu alt daldaki psikologlar, nce deiik hayvan trlerini kendi iinde ele alarak davranlarn inceler, sonra da bu trlerin davranlarn birbiriyle karlatrp benzerlik ve ayrlklarla bunlarn nedenlerini bulmaya alrlar. Bu psikologlar, en basit canllardan karmaklara doru gidildike davranlarda grlen evrimsel farkllklar incelerler. Bunlara gre davrana ilikin temel ilkeleri bulmann ve kuramlar oluturabilmenin en uygun yolu, bu evrimsel farkllklar karlatrmal olarak izlemektir. Doal olarak, bu alt daldaki psikologlarn almalar, biyolojik bilimlerle zellikle zooloji ile yakndan ilikilidir. Deneysel psikologlarn, ou kez deneysel yntemi kullanarak inceledii konular arasnda renme, gd, alglama ve duyum gibi sreler de vardr. Psikologlar, deiik davranlar renmenin nasl olutuunu, renmeyi etkileyen etmenleri, renmenin nasl gelitirilebileceini, rencilerin hatrlanmasn ve unutulmasn, insanlarn deiik faaliyetler iin nasl gdlenebileceklerini ve gdlemenin nemini, insanlarn deiik uyarclar alglay biim ve sreleri ile duyu organlar ve duyumun davranlarn olumasnda nasl rol oynadklar zerinde de kuramsal ve uygulamal almalar yapar, bu ynde ilkeler ve yasalar oluturmaya alrlar.
Deneysel almalarn ou davrann fizyolojik temelleri, duyum, alg, gd, renme ve bellek gibi konular kapsar.
Deneysel psikolojiyle ilgili nemli iki altdal, fizyolojik psikoloji ve karlatrmal psikolojidir.
164
Psikolojinin Dallar
Sosyal Psikoloji
Psikolojinin en yaygn dallarndan biri olan sosyal psikoloji, daha ok 1920'lerden sonra gelimi bir daldr. Bu daldaki psikologlar, canlnn sosyal ortamdaki ya da sosyal uyarclar karsndaki davranlarn inceleme konusu yaparlar. Daha nceki derslerinizden hatrlayacanz gibi sosyal ortamda davran inceleyen baka bilim dallar da (rnein sosyoloji) vardr. Sosyal psikolojinin bunlardan temel fark, inceleme birimi olarak bireyi almas, bireylerin davranlarnn sosyal ortamdan nasl etkilendiini ve bireylerin sosyal ortam nasl deitirmeye altn inceleme konusu yapmasdr. Ayn konularla sosyologlar da ilgilenebilirler. Ancak, sosyologlar iin temel inceleme birimi birey olmaktan ok gruplar ve topluluklardr. Sosyal psikologlar, sosyo-kltrel kurumlar ile deerlerin, deiik grup, ortam ve yeliklerinin, teknoloji ve bilim gibi kurumlarn bireyin davranlarn, inanlarn, tutumlarn ve kiiliini nasl etkileyip ekillendirdiini inceler. Bu konudaki ilkeleri belirlemeye, kuramlar oluturmaya alrlar. Bu almalar yrtrken, doal olarak psikolojinin dier dallaryla olduu kadar ilgili dier sosyal bilimlerle de ilikili bir alma iinde bulunurlar. Gnmz sosyal psikologlarnn en ok ilgilendii konular arasnda bireyin sosyallemesi; gruplar, grup yaps ve grup yelikleri, grup iinde birey; tutumlar, tutumlarn gelimesi ve deimesi, liderlik ve dil-iletiim gibi konular saylabilir.
Sosyal psikoloji, bireylerin davranlarnn sosyal ortamdan nasl etkilendiini ve bireylerin sosyal ortam nasl deitirmeye altn inceler.
Geliim Psikolojisi
Geliim psikolojisinde, organizmann davrannda dllenmeden lmne kadar, tm yaam boyunca, gzlenen biyolojik ve psikolojik deiiklikler incelenir.
Psikolojinin en eski ve yaygn dallarndan biridir. Geliim psikolojisinde, organizmann davrannda dllenmeden lmne kadar, tm yaam boyunca gzlenen biyolojik ve psikolojik deiiklikler incelenir. Bu daldaki psikologlar, geliimin deiik dnemlerinde ortaya kan davranlar ile eitli evre koullarnn ve kaltmn davranlar nasl etkilediini aratrarak; ilgili ilkeleri belirlemeye ve aklayc kuramlar gelitirmeye alrlar. Geleneksel olarak geliim psikolojisi, ocukluk dnemi davranlarna olan ilgi ve buna bal almalardan kaynaklanmtr. Bunun iki nedeni vardr. Birinci-
Psikolojinin Dallar
165
si ve en nemlisi en hzl byme ve deimenin ocukluk dneminde gzlenmesidir. kincisi ise, eskiden gelime ve deimenin belirli bir dnemde durduuna ve bundan sonraki dnemlerde grlen gelime ve deimenin nemsiz olduuna inanlmasdr. Gnmzde bu gr deimitir. Gelime ve deimenin, ekil deitirerek de olsa yaamn her dneminde devam ettii, aratrma bulgularyla kantlanmtr. Bunun iin amz geliim psikologlar yalnz ocukluk dnemini deil, ergenlik, genlik, yetikinlik ve yallk dnemlerini de alma alanlar iine almlardr. Geliim psikologlar bu almalarn srdrrken, bir yandan biyolojik bilimlerle, br yandan da psikolojinin dier dallaryla yakn bir iliki ve etkileim iinde bulunurlar.
Uygulamal Psikoloji
"Uygulamal Psikoloji" deyimi psikolojiye son elli altm yl iinde girmitir ve ok geni bir alan belirlemek iin kullanlr. Psikolojinin deiik dallarnda yrtlen almalar ilerledike davrana ilikin baz bulgularn, tekniklerin ve yntemlerin toplumsal yaamda karlalan baz sorunlarn zmnde de yararl olabilecei grlmtr. Endstriyel gelime, bilim ve teknolojideki hzl deime, iletiim aralarnn geliip yaygnlamas, eitim faaliyetlerinin nem kazanmas ve hzla yaygnlamas, salk hizmet ve olanaklarnn geliip yaygnlamas gibi deimeler ile savalar, ekonomik ve sosyo-politik krizler toplum yaamn byk apta etkileyen olaylardr. nsanolunun bu deimelere ve olaylara uyum salayabilmesi ve bunlardan en iyi biimde yararlanabilmesi, davranlarn gereince gelitirip deitirebilmesiyle mmkndr. te bilimsel verileri, teknikleri ve yntemleriyle psikolojiye bu konularda ihtiya duyulmu ve duyulmaktadr. Buna bal olarak da sz konusu alanlarda aratrma ve uygulama almalarn yrtecek psikologlar yetitirilmeye balanm; sonu olarak da psikolojinin deiik uygulama alanlar gelimitir. Bu alanlardan lkemiz iin de nemli grlen bazlar aada zetlenmitir.
166
Psikolojinin Dallar
Psikiyatrist, tp kkenli bir eitimden; klinik psikolog ise psikoloji kkenli bir eitimden geer. Eitim psikologlar, genelde, verimli renme ortamlarnn aratrlmas ve aratrma bulgularnn eitim ortamlarnda uygulanmas sorunlar zerinde alrlar.
Endstri psikologlar, iletmelerin verimli alabilmeleri ve rnlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulatrabilmelerinde insan etmeniyle ilgili olan konular aratrrlar.
Klinik Psikolojisi: Psikolojinin en yaygn ve en eski uygulama alanlarndan biridir. Bu alt daldaki psikologlar bir yandan, kiiliin gelimesi ve bunu etkileyen etmenler (kiilik psikolojisi) ile normalden ayrlklar gsteren davranlar ya da davran bozukluklar (psikopatoloji) zerinde aratrmalar yaparlar. br yandan da bireyin yukarda belirtilen deime ve olaylar karsnda uyumlu bir yaam srdrebilmesi iin neler yaplabileceini, deiik davran bozukluklar olan bireylere nasl yardm edilebileceini belirlemeye alrlar, gerekli ara, teknik ve yntemleri gelitirirler, bunlar uygularlar. Bu alt daldaki psikologlar ilgili almalarnda, son elli altm yl iinde, zellikle tehis ve tedavilerde baarl sonular elde etmilerdir. Bu nedenle, klinik psikolojisi ada salk hizmetlerinin ayrlmaz birimlerinden biri durumuna gelmitir. lkemizde de son yirmi otuz yllk dnemde bu ynde nemli gelimeler olmutur. Klinik psikologlar almalarn srdrrken, bir yandan tbbn deiik dallar, zellikle psikiyatriyle, br yandan da psikolojinin deiik dallaryla yakn iliki ve etkileim iinde bulunurlar. Burada zerinde durulacak nemli bir nokta vardr. Baz kiiler kilinik psikologlar ile psikiyatristleri birbirine kartrrlar. Bunlar, baz ynlerden benzer hizmetler yrtmelerine karn, psikiyatrist tp kkenli bir eitimden geer. Klinik psikolog ise, psikoloji kkenli bir eitim grr. Okul ve Eitim Psikolojisi: Psikolojinin en yaygn uygulama alanlarndan biri de eitim psikolojisidir. Bu alt daldaki psikologlar, genelde, verimli renme ortamlarnn aratrlmas ve aratrma bulgularnn eitim ortamlarnda (ounlukla rgn eitim kurumlarnda, okullarda) uygulanmas sorunlar zerinde alrlar. Bunun iin, bir yandan geliim, renme, ruh sal, baarnn ve yeteneklerin llp deerlendirilmesi gibi konular zerinde durdurarak, ilgili ilke, teknik ve yntemleri eitim ortamlarnda uygularlar. br yandan da renme zorluklarnn belirlenmesi ve giderilmesi ile zel eitime ihtiya gsteren bireylerin sorunlaryla ilgilenirler. Bu almalarn srdrrken, bir yandan eitim bilimi alt dallaryla, br yandan da psikolojinin dier dallaryla yakn iliki ve etkileim iinde alrlar. Endstri ve rgt Psikolojisi: Bu alt dal, endstri ve iletmelerde kiilerin birbirleriyle, iletmeyle, teknoloji ve ara-gerele (makina, alet vb.) etkileimleri konularyla ilgilidir. Her iletme az ya da ok sayda kii tarafndan iletilir. Ayrca her iletmenin rettii hizmet ya da rnler baka kii ya da kurumlarla belirli yollar ve kanallarla iletilir. Endstri psikologlar iletmelerin verimli alabilmeleri ve rnlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulatrabilmeleri iin gerekli ve daha ok insan etmeniyle ilgili olan hususlar aratrrlar, ilgili ilkeler belirlemeye alrlar, ara-gereleri gelitirirler, teknik ve yntemleri uygularlar. Tipik bir endstri psikolou (bazen personel psikolou da denir), iletmeye personel seme, hizmetncesi ve hizmetii eitim programlar dzenleme, personeli en verimli ve mutlu olacaklar ilere yerletirme, i ortamn verimi arttrc ve morali ykseltici biimde dzenleme, i ve verim deerlendirmesi yapma, reklam, tantma, halkla ilikiler gibi konular zerinde alr. Bu almalarn srdrrken, bir yandan psikolojinin zellikle psikometri ve sosyal psikoloji gibi dallaryla, br yandan da iletme ve ynetim bilimleriyle iliki ve etkileim iinde bulunurlar. Danmanlk Psikolojisi: Her derecedeki eitim kurumunda rencilerin eitim-retime ilikin ve bireysel sorunlaryla ilgilenen bu alt dal, bir yandan okul psikolojisiyle, br yandan da klinik psikolojisi ile yakndan ilikilidir. Bu alt daldaki psikologlar rencilerin sorunlarn belirlemeye alrlar, onlarn kendi kendilerini daha iyi tanmalarnda ve bireysel sorunlarn zmnde yardmc
Psikolojinin Yntemi
167
olurlar, eitim ve mesleki konularda rencilere danmanlk ve rehberlik yaparlar. Dier yandan danman psikologlar, okul d kurum ve ortamlarda da benzeri sorunlar zerinde alp, ilgili hizmetleri yrtrler. Psikolojinin yukarda saylanlara ek olarak, baka uygulama alanlar da vardr. Bunlardan zellikle lkemizde son yllarda hizmetine byk ihtiya duyulan Trafik Psikolojisi ile, Siyaset Psikolojisi, Uluslararas likiler Psikolojisi, Mhendislik Psikolojisi, Askerlik Psikolojisi, Din Psikolojisi, Adalet Psikolojisi ve Spor Psikolojisi gibi alt dallar en nemlileridir. Psikolojinin dier uygulama alanlar nelerdir? Size gre psikoloji bilimi kemizde tm bu alanlarda yeterince kullanlyor mu? Tartnz.
SIRA SZDE
Psikometrik Psikoloji
Psikolojinin bu dal, davrann llmesi ve deerlendirilmesi, istatistik ve matematiksel teknik ve yntemlerin psikolojiye uygulanmas, davrann aklanmasnda ve yordanmasnda yararlanabilecek matematiksel modellerin gelitirilmesi gibi konularla ilgilenir. Deiik amalar iin test ve lek gelitirme, davrann aklanmas ve yordanmasnda yararlanlabilecek istatistiksel teknik ve modellerin uygulanmas ve gelitirilmesi ile aratrma model ve dzenleri oluturma, bu daldaki psikologlarn balca aratrma ve uygulama konulardr. Bu daldaki psikologlar, bir yandan psikolojinin dier dallar ile dier yandan da matematik, istatistik baz teknolojik uygulama alanlar ve eitim gibi bilim dallaryla yakn iliki ve etkileim iinde alrlar. Psikolojinin alt dallarn birbirinden ayran zellik nedir? Aklaynz.
SIRA SZDE
PSKOLOJNN YNTEM
Psikoloji biliminin canl davranlarn anlamay amalad daha nce belirtilmiti. Bu amac gerekletirebilmek iin davranlar ve ilgili dier olaylar zerinde geerli ve gvenilir bilgiler toplamak gerekir. Bu bilgilere ou kez veri denir. Psikolojide eitli veri toplama yntemleri vardr. Bu yntemlerden hangisinin seilecei, aratrmann amacna ve konusuna baldr. Konu asndan sosyal bilimlere yakn olan dallar ile, amac uygulama olan dallarda ounlukla betimsel veya korelatif trden aratrmalar yaplr. Konu asndan biyolojik bilimlere yakn olan, ama olarak da daha ok davrann temel ilke ve kuramlarn belirlemeyi hedef alan aratrmaya ynelik alt dallarda, genellikle deneysel trden aratrmalar yaplr. Aadaki blmlerde psikolojide kullanlan aratrma teknikleri zetlenmitir.
Doal Gzlem
Doal gzlemde canllar, doal ortamlarnda ve aratrcnn herhangi bir mdahelesi olmakszn gzlenir. Dier bir deyile, bu gzlem trnde aratrc koullar etkilemeye veya deikenleri kontrol etmeye almaz. En eski veri toplama
168
Psikolojinin Yntemi
tekniklerinden biri olan doal gzlem, canllarn doal ortamlarnda yaptklar davranlarn kapsaml bir biimde betimlemesini, birbirleriyle ilikili deikenler hakknda fikir edinilmesini salar. Doal gzlemin bulgular, ileride yaplacak aratrmalara ve deneysel almalara iyi bir temel tekil eder. Ayrca yeterince byk bir grup zerinde yaplan doal gzlemlerden normatif (grubun durumunu zetleyen) veriler elde edilebilir.
Sistematik Gzlem
Sistematik gzlemde canllar aratrmacnn belirledii koullar altnda gzlenir. Ayrca sistematik gzlemde aratrmacnn ilgilendii belirli bir konu vardr. Buna gre davranlar bir elemeye tabi tutulur ve sadece konuyla ilgili olan davranlar gzlenir. Sistematik gzlem, psikolojinin tm dallarnda sk olarak kullanlr. rnein, rencilerin hangi retme tekniini tercih ettiklerini saptamak zere yaplan bir aratrma, sistematik gzlem yapmay gerektirebilir.
Testler
Testler: Belirli davranlar veya bu davranla ilgili zellikleri lmede kullanlan aralardr.
Geerlik, bir l arac olarak testin lmeyi amalad zellii ne derecede lebildiini; gvenirlik ise testin deiik uygulamalarda ne dereceye kadar tutarl lme yaptn gsterir.
Testler belirli davranlar veya bu davranlarla ilgili zellikleri lmede kullanlan aralardr. Bu davranlar kiilik zelliklerini, genel ve zel yetenekleri, kiinin belirli bir konudaki bilgisini, tutumlarn ve ilgileri ierebilir. Her test bir dizi davrann bir tr zetidir. Testler yoluyla toplanan verilerin bilimsel almalarda kullanlabilmesi iin bir testin baz teknik zelliklere sahip olmas gerekir. Bu teknik zelliklerin banda geerlik ve gvenirlik gelir. Geerlik bir l arac olarak testin lmeyi amalad zellii ne derecede lebildiini gsterir. Gvenirlik ise testin deiik uygulamalarda ne dereceye kadar tutarl lme yaptn; yani hatalardan arnk lme yapma derecesini gsterir. Her iki teknik zellik de zel baz yollarla belirlenir. Davranlar len testlerin yannda, psikolojide bir de psikofizyolojik testler kullanlr. Canllar biyolojik zellikleriyle ele alan alt dallarda kullanlan bu testler, davranla ilikili olan fizyolojik sreleri lmede kullanlr. Korku ve fkeye bal olarak, bbrekst bezlerinden salglanan ve norepinefrin hormonlarn llmesini ieren test ya da deiik ortamlarda veya uyarclar karsnda beyin dalgalarnda ortaya kan deiiklikleri len ara-gereler psikofizyolojik testlere bir rnektir.
Anketler, kiilerin belirli konulardaki tutumlarn, dnce ve duygularn, nerilerini saptamak zere hazrlanm soru listeleridir. Anketlerin bir zellii de yazl olarak sunulmalardr. Bilimsel deere sahip olabilmesi iin anketin geerli ve gvenilir sonu vermesi beklenir. Bir veri toplama teknii olarak anket, psikolojinin tm alt dallarnda ve zellikle de sosyal psikolojide kullanlr.
Mlakat
Mlakat, bireylerin duygu, dnce ve davranlarn saptamada, onlar yakndan tanmada kullanlan bir tekniktir. Mlakatn zellii, birey hakkndaki bilginin yzyze bir iliki ve szel iletiim yoluyla elde edilmesidir. Mlakat teknii psikolojinin zellikle uygulamal dallarnda kullanlr. Klinik psikoloun kulland psikolojik tedavi trlerinin byk bir ksm mlakata dayanr. Ayn ekilde, danman psikolog danmanlk hizmetlerinde, endstri psikolou da personel seiminde mlakat yntemini kullanabilir.
Psikolojinin Yntemi
169
Vak'a ncelemesi
Vak'a incelemesi daha ok uygulamal dallara zg bir tekniktir. Vak'a incelemesinde, bireyin gemii, ailesi ve evresindeki kiilerle ilikileri, sorunlar ve benzeri dier konular hakknda bireyin kendisinden ve dier kaynaklardan veri toplanr. Betimsel aratrmalarn ve ilgili veri toplama tekniklerinin psikoloji bilimine ne tr bir katks vardr?
SIRA SZDE
Deneysel Aratrmalar
Deneysel aratrmalarn temel amac, davrann nedenlerini ve n belirleyicilerini saptamaktr. Buna gre, davrann nedenlerini veya n belirleyicilerini saptamaya ynelik tm aratrmalarda ve zellikle psikolojinin biyolojik ve fiziksel bilimlere yakn dallarnda deneysel yntemden yararlanlr. Deneysel yntemin nedensonu ilikilerini ortaya koymasn salayan ilemler unlardr: Bamsz deikeni deiimleme: Bir deneyin denencesinde (hipotezinde) belirli bir nedenin belirli bir sonucu dourduu, neden ile sonu arasnda belirli bir ilikinin olduu iddia edilir. Bu denenceyi test etmede, deneyci neden veya nkoul olduunu iddia ettii deikeni ya da deikenleri bir laboratuvar ortamnda meydana getirir ve onu deiik deerler vererek, sistematik olarak deitirir. Bu ileme deiimleme (maniplasyon), deiimlenen deikene ise bamsz deiken denir. Psikoloji aratrmalarnda bamsz deiken trne rastlanr. Bunlardan biri evresel deikenlerdir. evresel deikenler deneyde kullanlan canlnn yani denein d evresindeki uyarclardr. Bunlar fiziksel veya sosyal uyarclar olabilir. rnein, bir filmin deneklerin belirli konudaki tutumlarna etkisini aratran deneyde, film bir evresel deikendir. Bir dier bamsz deiken tr denek deikenleridir. Denek deikenleri deneklerin zellikleriyle ilgilidir. rnein, kaygnn renmeye etkisini aratran bir deneyde, deiik kayg dzeyindeki kiiler bir tr denek deikeni olarak kullanlabilir. nc bamsz deiken tr ise grev deikenleri olabilir. Grev deikenleri, denein deneyde yapaca grevin zellikleriyle ilgilidir. rnein, renilecek malzemedeki anlamllk derecesinin renmeye etkisini aratran bir deneyde, malzemenin anlamll, bir grev deikenidir. Deiimlemenin baml deikene etkisini gzleme: Deneyci bamsz deikendeki deiimlemelerin sonu olay, yani davran nasl etkilediini gzler. Deneyde etkilenmesi beklenen bu deikene baml deiken denir. Psikoloji aratrmalarndaki baml deiken davrantr. Davrann gzlenmesi ve llmesinde deneyci betimsel yntemlerden yararlanr. Deneyin bulgular, davrann bamsz deikendeki deiimlemelere bal olarak deitiini gsterirse, aratrmann denencesi desteklenmi olur. Dier deikenleri kontrol etme: Bir deneyde gzlenen sonucu, bamsz deikenden baka deikenler de etkileyebilir. Bu deikenler evresel, grev veya denek deikenleri trnden olabilir. Deneyin dzenlenmesi aamasnda deneyci, kartrc etkide bulunabilecek deikenleri belirler, bunlarn etkisini kontrol altnda tutmaya alr. Psikolojide her tr deiken iin ayr kontrol teknikleri vardr. Ancak bu tekniklerin tm de, temelde,ilgili deikenlerin etkisini sabit tutmaya yneliktir. Sabit tutulan bir deiken, tm denekleri ve bunlarn davranlarn eit biimde etkiler. Yani, etkisi bakmndan, deiken tm davranlarda bir
Psikoloji aratrmalarnda; evresel, denek ve grev deikenleri olmak zere bamsz deiken trne rastlanr.
170
Psikolojinin Yntemi
ortak faktr niteliindedir. Bylece, uygun kontrol tekniklerinin uyguland deneylerde, davranta gzlenen anlaml farkllklarn bamsz deikenin etkisine balanmas mmkn olur.
SIRA SZDE
Bir deneyde, ilgilenilen deiken dnda kalan ve davran etkileyebilecek dier deikenler kontrol edilmezse ne olur? Byle bir durumda gzlenen davrantaki farkllklar hangi deikenlerin yaratt bilinemez. Farkllklarn kayna bamsz deiken olabilecei gibi, deneyin konusunun belirlendii evresel, denek veya grev deikenleri de olabilir. Sonular hangi deikenlerin belirledii bilinmeyen bir deneyden neden-sonu ilikileri karlamaz. Deneylerin zelliini, yukarda belirtilen ilk iki ilem oluturur. Ancak bu ilemlerin deneysel almalarn amacn gerekletirme asndan yeterli olmadn gryoruz. Deneylerin amaca ynelik sonular elde etmesi ve bilimsel bir deer kazanmas, uygun ve yeterli kontrollarn yaplmasna baldr. Daha nce psikoloji biliminin drt temel amac olduu belirtilmiti. Betimsel tr aratrmalar, bu amalardan sadece betimlemenin gereklemesine katkda bulunur. Deneysel aratrmalar ise, bilimin drt amacn da gerekletirebilme gcne sahiptir. yle ki, neden-sonu ilikilerini ortaya koyan deneyler, davranlar betimleme amacn da gerekletirir. Benzeri konulardaki deneylerin bulgularndan yaplan genellemeler, temel ilkelerin ve kuramlarn oluumuna katkda bulunur. Bu ekilde, deneysel almalar davranlar aklama amacna da hizmet etmi olur. Deneylerde saptanan gvenilir ilikilerden veya belirlenen temel ilke ve kuramlardan hareketle, belirli bamsz deikenlerin davran nasl etkileyecei nceden sylenebilir. Bu ise, davranlarn yordanmas amacn gerekletirir. Nihayet, yine gvenilir ilikilerden ve temel ilke ve kuramlardan hareketle, bamsz deikende uygun deerler meydana getirerek, davran belirli bir biime sokulabilir. Bu ise psikoloji biliminin davranlar kontrol etme amacn gerekletirir. Deneysel aratrmalar psikolojinin tm amalarna hizmet edebildii iin tercih edilebilir. Ancak, psikolojinin her konusu deneysel yolla incelenemez. Deneysel aratrmalarn zelliini deiimleme ve kontroln oluturduu belirtilmiti. zellikle insanlarn, her tr deiimlemeye ve kontrola tabi tutulmas mmkn deildir. rnein, ac veya zarar vermeyi ieren deiimlemeler insanlara uygulanamaz. Ayrca baz deikenlerin deneyci tarafndan deiimlenmesi sz konusu olamaz. Deiimlenemeyen bu deikenler ou kez rnein ya ve zeka gibi denek deikenleridir. Nihayet, zellikle uygulamal alt dallarda alan psikologlar iin, deneysel aratrmalar bazen uygun ve pratik deildir. Zira bu psikologlarn ilgilendii davranlar ok byk bir deikenler btnnn ilevi olarak ortaya kar. Bu deikenlerin tmnn bir deney ortamnda meydana getirilmesi ve ayn zamanda da, gerekli kontrollerin yaplabilmesi mmkn ve pratik deildir. nk, uygulamal alt dallarda alan psikologlarn amac davran sorunlarna acil bir biimde zmler getirmektedir. Oysa deneysel almalar kstl laboratuvar ortamnda yaplr ve uzun zaman alr. Bu gibi durumlarda psikologlar korelatif aratrmalar yapmay yelerler.
Deneysel aratrmalar, bilimin drt amacn da gerekletirebilme gcne sahiptir. Neden-sonu ilikilerini ortaya koyan deneyler, davranlar betimleme amacn da gerekletirir.
Deneysel almalar kstl laboratuvar ortamnda yaplr ve uzun zaman alr. Bu gibi durumlarda psikologlar korelatif aratrmalar yapmay yelerler.
Psikolojinin Yntemi
171
Korelatif Aratrmalar
Korelatif aratrmalarda, evrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden deiik deerler alan deikenler incelenir. Dier bir deyile, korelatif alma yapan aratrcnn, deikenlerin meydana gelmesinde ve deiiminde aktif bir rol yoktur. Bamsz-baml deiken ayrmnn bulunmad korelatif aratrmalarn amac, birbiriyle karlkl iliki (korelasyon) iinde olan deikenleri belirlemektir. Bu amacn gereklemesini salayan ilemler unlardr. Aratrmac ilikisini incelemek istedii deikenleri belirler. Korelatif almalardaki deikenler genellikle denek deikenleri trndendir. Bunlardan bir ksm dorudan gzlenebilir niteliktedir, rnein cinsiyet gibi. Bazlar ise, rnein zeka ve kayg gibi dorudan gzlenemez. Bu gibi deikenler bir l aracna verilen tepkilerden tahmin edilir (vardanr). Dolayl olarak gzlenen deikenlerin llmesinde betimsel yntemler kullanlr. Aratrmac, deikenlerin niteliklerini gznne alarak setii istatistiksel teknii uygular ve deikenler arasndaki ilikinin derecesini belirler. Bu belirleme sonucu, deikenler arasnda bir ilikinin olmad ortaya kabilir. rnein, ayakkab numaras ile zeka dzeyi arasnda belirli bir iliki yoktur. Kimi zamanlar ise, deikenler arasnda doru orantl bir iliki gzlenebilir; zeka dzeyi ile renme dzeyi arasnda olduu gibi. Byle bir iliki deikenlerden birinde artmalar olduka dierinde de artma olduunu gsterir. Bazen de deikenler arasnda ters ynde bir iliki elde edilebilir, kayg dzeyi ile evreyi aratrma faaliyeti arasnda olduu gibi. Bu ise, deikenlerden birinde artma olduka, dierinde azalma olduu anlamna gelir. Deikenler arasndaki karlkl ilikileri ortaya koyan korelatif aratrmalar, davranlarn betimlenmesi amacn gerekletirir. Ancak, burada ok nemli bir husus vardr; iki deiken arasnda belirli bir miktar ilikinin varl, bunlardan birinin dierinin nedeni veya sonucu olduu anlamna gelmez. Psikolojik aratrmalarda hangi tekniklerin kullanlacan ne gibi etmenler belirler?
Korelatif aratrmalarda, evrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden deiik deerler alan deikenler incelenir.
SIRA SZDE
172
zet
zet
AMA
Psikoloji Bilimini, onu oluturan eleri ve temel amalarn dikkate alarak tanmlamak Psikoloji canl davranlarn inceleyen bir bilim daldr. Sosyal bilimlerle biyolojik bilimler arasnda yer alan, ancak matematik ve teknoloji gibi alanlardan da etkilenen psikoloji biliminin, aratrmaya ve uygulamaya ynelik dallar vardr. Psikolojinin temel amalar, davranlar betimlemek, aklamak, yordamak ve kontrol etmedir. Psikolojinin inceledii davranlar grupta toplanabilir: Dorudan doruya, dolaysz olarak gzlenebilen davranlar; Dolayl olarak gzlenebilen davranlar; Davranlarn temelinde yatan sinir sistemi ve kas faaliyetleri ve fizyolojik sreler. Psikolojinin dier bilimler arasndaki yerini ve ilikisini tartacak; psikolojinin aratrmaya ve uygulamaya ynelik dallarn ve alt dallaryla ayrntl aklayabilmek, farkllklar tartabilmek Psikoloji, bir yandan organizmann davranlarn biyolojik temelinden anlayabilmek iin biyoloji, fizyoloji, biyo kimya gibi bilimlerle iliki iindedir. Dier yandan organizmay sosyal bir varlk olarak ele aldndan sosyoloji, ekonomi gibi sosyal bilimlerle de ok yakn bir etkileimdedir. Psikolojinin kendi iinde baz dallar vardr. Bu dallarn her birinde davran farkl bir ynden veya farkl bir balam iinde ele alnr. Bu alt dallar, Deneysel Psikoloji, Sosyal Psikoloji, Geliim Psikolojisi, Uygulamal Psikoloji ve Psikometrik Psikoloji olarak sralanabilir.
AMA
Psikoloji aratrmalarnda kullanlan yntem ve teknikleri aklayabilmek Psikoloji aratrmalarnda eitli teknikler kullanlr. Bu tekniklerden bir grubu davranlarn betimlenmesini salar. Deneysel aratrmalarda ise nedensonu ilikileri saptanmaya allr. Deneysel almalarn bulgular davranlarn betimlenmesi ve aklanmasn salarken, bu bulgulardan hareketle, davranlarn yordanmas ve kontrol edilmesi de mmkn olur. Korelatif aratrmalarda doada kendiliinden mevcut olan deikenlerin arasndaki ilikiler belirlenmeye allr. Korelatif aratrmalarn bulgular davranlarn betimlenmesini salar. Bu bulgulardan hareketle, davranlarn tahmin edilmesi de mmkn olur.
AMA
Kendimizi Snayalm
173
Kendimizi Snayalm
1. Psikolojinin gnmzdeki tanm aadakilerden hangisidir? a. nsan bilincini inceleyen bilim daldr. b. Dorudan gzlenebilen davranlar inceleyen bilim daldr. c. nsan ve hayvan davranlarn inceleyen bilim daldr. d. nsan biyolojisini inceleyen bilim daldr. e. nsann oluumunu inceleyen bilim daldr. 2. Psikolojinin alt dallar ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Geliim psikolojisinin konusu ocukluk dneminde meydana gelen fiziksel ve psikolojik deiikliklerdir. b. Deneysel psikolojide davrann temel ilke ve kurallarnn belirlenmesine allr. c. Endstri psikolojisi i ve endstri ortamlarnda gzlenen davran rntleriyle ilgilenir. d. Psikometrik psikolojinin, psikolojinin btn dallarnda genel bir fonksiyonu vardr. e. Danmanlk psikolojisi eitim kurumlarnda rencilerin eitim ve retime ilikin sorunlaryla ilgilenir. 3. Aadakilerden hangisi iddetli davran bozukluklarnn tedavisi ile ilgilenir? a. Okul psikolou b. Danman psikolou c. Kiilik psikolou d. Klinik psikolou e. Endstri psikolou 4. Psikolojide bilgi veya veriler nasl elde edilir? a. Deneysel yollarla b. Sezgisel yollarla c. Olaylar zerinde dnerek ve fikir yrterek d. Olaylar gzleyerek ve lerek e. Deikenleri kontrol ederek 5. Aadakilerden hangisi psikoloji aratrmalarnda baml bir deikendir? a. Ya b. Cinsiyet c. Davran d. Medeni Hal e. Grnm
6. Aadakilerden hangisi betimsel aratrmalarn amac deildir? a. Davranlar zetlemek. b. Davranlar snflamak. c. Davransal olaylar belirlemek. d. Davrann n belirleyicilerini saptamak. e. Davranlar deiimlemek. 7. Belirli davranlar veya bu davranla ilgili zellikleri lmede kullanlan ara aadakilerden hangisidir? a. Gzlem b. Mlakat c. Testler d. Anket e. Vaka incelemesi 8. Kiilerin belirli konulardaki dnce ve duygularn saptamak zere hazrlanan soru listelerine ne ad verilir? a. Vaka incelemesi b. Gzlem c. Anket d. Mlakat e. Psikometri 9. Psikolojinin temel amalarndan hangisi davranlarn nceden tahmin edilmesiyle ilgilidir? a. Betimleme b. Yordama c. Aklama d. Kontrol e. Gzlem 10. Bir deneyde bamsz deikene deiik deerler verilmesi ilemine ne denir? a. lme b. Deerlendirme c. Deiimleme d. Sistematik gzlem e. Yordama
174
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Tatile kp dinlenmeyi dnyordum. Ama bizi, zmiti, Glck, Adapazarn, Yalovay kt gnlerin beklediini bilmiyordum. Antalyaya bir ay gitmeyi dnmtm. O kadar ok yorulmutum ki, tek dncem dinlenmekti. imde ok tuhaf hisler vard, anlam veremiyordum. Tatile gitmeden nce ok deiik bir rya grmtm. Bu rya beni ok etkilemiti. Deniz kenarnda, uurumdan, kayaln tepesinden denize ve gkyzne bakyordum. Gkyz karanlkt, yldzlar parlyordu. Yldzlarn hepsi gkyznden teker teker kayp denize dmeye balad. Ryamdaki kayan yldzlar iin, "Tepedeki evler mi?!.." diye baryordum. "Tepedekiler deil" diyorlard. Ben kkken zmitin tepesindeki evleri yldz sanrdm. Bu ryamn haftasnda 17 Austos Depremi oldu. O gn Antalyada yaadklarm Allah hi kimseye yaatmasn. Nihal Ablam zmitteydi, evdeydi ok sevdiim aabeyim Dr. Erdal Batur da gk altnda kalmt! Beni tatile yolcu ederken syledii kelimeler hep kulamda nlyor: "Kz, bir buuk ay sonra greceiz. Beni ok zlersin, esprilerimi ok ararsn". Erdal Aabey, seni gnlmde Ebru Ablam iin ayrdm yerin yanna yerletirdim. Gk altnda kalan, iki yldr birlikte olduumuz ok sevdiim aile dostlarmz, Deniz, Gl Teyze, brahim Amca. Sizleri de hi unutmayacam, inann bana. Gk altnda kalan arkadalarm, aabeylerim, ablalarm, aile dostlarm Hibirinizi unutmayacam. Her eye ramen seni seviyorum hayat. Her eye ramen, gelecee ait umutlarm, planlarm var: Yreim parampara olsa da Kaynak: Zuhal Erylmaz, "Yreim Parampara Olsa da", Bir Kabusa Uyanmak, Kocaeli niv. Basm Evi, Eyll. 2000, s. 369-370. Deprem kabusunu yaam bir kiinin anlattklarn ve ektii zdrap ve zlem duygusunu inceleyen bu rnek olay, psikoloji asndan ne ekilde deerlendirebiliriz? Bu zlemi yaayan bu kiiyi sizce gelecekte neler beklemektedir? Tartnz.
Yant Anahtar
1. c 2. a 3. d 4. d 5. c 6. e 7. c 8. c 9. b 10. c Yantnz yanl ise Psikolojinin Tanm blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Dallar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Dallar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Yntemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Yntemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Yntemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Yntemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Yntemi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Tanm blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Dallar blmn tekrar okuyunuz.
175
10
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; yaam boyu geliim psikolojisini, temel kavramlar ve amalarn aklayarak tanmlayacak, davran geliiminde, biyolojik ve evresel etkenleri aklayacak, davran geliimini aklamaya ynelik gelitirilen balca kuramlar tartabileceksiniz.
176
svireli nl psikolog Jean Piaget, bilisel geliime ilikin grlerinin pek ounu, -Lucienne, Jacgueline ve Laurent - adndaki ocuunu titiz ve dikkatli bir biimde gzlemleyerek oluturmutur. Kitaplar bu rneklerle doludur ve aada verilen rnekler duyusal motor dnemdeki bilisel geliime ilikin Piagetnin gzlemlerinden sadece birkadr. Dordnc ayn sonuna doru, Luceinne yatanda yatmaktadr. Piaget onun ayak hizasna gelecek biimde karyolasnn stne oyuncak bir bebek asar. Lucienne ayaklarn oyuncana doru uzatr ve onu hareket ettirir. Daha sonra bir saniye kadar hareketsiz ayana bakar ve sonra oyuncaa tekrar tekme atar. Bu durumda hareketi gzleriyle deil ayaklaryla kontrol etmektedir. Tekrar tekme atmak ister ancak karr, sonralar ayak hareketlerini amacn gerekletirebilecek biimde kontrol eder. (Bu rnek, Piagetnin duyusal motor dnemde tanmlad ve ilk yl iinde gelien dairesel hareketlere ilikin bir rnektir. Bebek bu dnemde duyular ile motor faaliyetleri arasnda bir egdm salamaya alr. Bu rnekteki egdm ayak ve gz arasndadr.) 1 yan 8 ay getiinde Jacqueline her iki elinde bir demet iekle kapya doru yrdnde kapnn kapal olduunu grr. Sa elini kapnn koluna doru uzatr ancak elindeki iekleri brakmadan kapy aamayacana anlar. Bu nedenle elindeki iekleri yere brakr, kapy aar, iekleri yerinden alr ve ieri girer. Bir sre sonra odadan ayrlmak isteyince durum daha karmak hale gelir. iekleri yere brakr ve kapnn kolunu kavrar. Sonra kapy yavaa kendine doru ektiinde ieri doru alan kapnn iekleri ittiini farkeder. Bu kez iekleri yerden alr ve kapnn hareket alannn dna brakr. (Duyusal motor dnemin sonuna doru ocuklar, sonuca ulatracak arac hareketleri ve bunlarn srasn zihinlerinde temsil edebilirler. Bu rnekte de Jacqueline kapy aabilmek iin iei uygun yere brakabilmitir.)
DKKAT
Bu niteyi alrken ek kaynaklara bavurmann dnda evrenizdeki bebek, gen ve yal insanlarn davranlarn nasl kazanp, deitiini gzlemlemeye aln.
177
GR
Yaam boyu geliim, dllenmeden lme kadar uzanan zaman boyutunda, yaa bal olarak grlen dzenli ve birbirini izleyen deiimlerdir. Geliim psikologlar 20. yzyln ilk yarsnda bebeklik, ocukluk ve ergenlik konularna arlk vermi, yaamn ikinci yarsn kapsayan dnemler zerinde yeterince durmamlardr. Oysa yakn gemite Bat bilim dnyasnda yallk bilimi (gerontoloji) ve yallk hekimlii (geriatri) alanlarna gsterilen ilgi giderek artmtr. Bu ilginin ve etkinliin nedeni insann yaam sresinin giderek uzamas ve nfus yapsnda yallarn yerinin artmasdr. 1900'l yllarn balarnda ortalama yaam sresi 50 yl kadar iken; gnmzde gelimi lkelerde bu sre 70 yl amtr. Dolaysyla yaamn yaklak te biri, orta ya dnemi ve sonrasnda devam etmekte ve anlan dnemlerin zelliklerini incelemeye ynelik pek ok alma yaplmaktadr. Temelleri ok nceden atlm olsa da "yaam boyu geliim psikolojisi" yaklamnn ortaya k, 1960'l yllara rastlamaktadr. Bu konuda nemli katklar olan aratrmaclar anlan yaklamn yeni bir geliim kuram olmadn, geliimi almada yeni bir ynelim olduunu ne srmlerdir. Yaam boyu geliim modeline gre bireydeki deiim potansiyeli, dllenmeden yaamn sonuna kadar devam etmektedir. Bu nedenle bireyin davrann etkileyen faktrleri belirleyebilmek iin yaam sresi bir btn olarak ele alnmaldr. Yaam boyu geliim modeli, geliimi aklamada evre ve kaltmn etkileimine nem vermekte ve var olan bilgi birikimine yeni bir bak as kazandrmaktadr.
Yaam boyu geliim: Dllenmeden lme kadar uzanan zaman boyutunda, yaa bal olarak grlen dzenli ve birbirini izleyen deiimlerdir.
178
nsan geliimini incelemenin temel amac, yaam boyu devam eden deiim srecini ve doasn anlamaktr. Bu temel ama erevesinde geliim psikologlar davran ve yeteneklerde yaa bal olarak meydana gelen deiimleri betimlemeye, aklamaya, yordamaya ve kontrol altnda iyi hale getirmeye almaktadrlar. Tarihsel geliimi iinde geliim psikolojisinin amalarnda nemli deiiklikler olmutur. Yirminci yzyln balarnda geliim psikologlar yaa bal olarak bireylerde grlen deiiklikleri betimlemiler ve izlenen tipik davran rntlerinin yansra bireysel ayrlklar zerinde de durmulardr. Yirminci yzyln ikinci yarsnda ise toplumsal basklar nedeniyle bilim adamlar davran deiikliklerinin nedenlerini nasl, niin sorularyla aklamaya ynelmilerdir. rnein, geleneksel dil geliimi almalarnda, bebein kard ilk anlaml heceden 2-3 yana kadar olan dnemdeki szck daarcnn geliimsel sras ile ilgilenilmekteydi. Gnmzde ise dilin gelime srecindeki belirleyiciler aratrlmaktadr. Bugn geliim psikologlarnn cevap arad sorulardan bazlar unlardr: ocuun sosyal snf, zihinsel performansn etkiler mi? Etkilerse nasl ve niin etkilemektedir? zel eitim, altrma ya da evresel uyarclar, baary ne derece etkileyebilir? Problem zme ve dnme gibi etkinliklerde ocuun kayg dzeyi ya da dier gdlerinin kuvveti, baarsn etkiler mi? Grld gibi, geliim psikolojisinin amalarnda grlen deiiklik, aratrmalara da yansmtr. Daha nceleri nemsenmeyen baz alanlar en kritik aratrma konularn oluturmaktadr. Bunlar arasnda bebeklerdeki alg geliimi ve algy etkileyen faktrler, renme, bellek, bakalarna balln (attachment) geliimi, deneyimlerin ve eitimin bilisel geliime etkisi, ana-baba tutumlar ile ocuun okuldaki baars arasndaki iliki saylabilir. Davrann geliimini aklayan aratrma bulgular, ileriye ynelik yordamalarda bulunma olana da salamaktadr. rnein, aratrma bulgular alt sosyo-ekonomik dzeyden (SED) gelen ocuklarn zeka dzeylerinin ve okuldaki baarlarnn, orta ve st SED'den gelenlere oranla daha dk olduunu gstermitir. Genellikle alt SED'den gelen ocuklarn beslenmeleri ve evresel uyarclar olduka snrl, ana babalar ile olan ilikileri ise genellikle problemlidir. Bunlarn yansra okulda kullanlan test maddelerinden ou orta SED'den gelen ocuklarn ihtiyalarna gre dzenlenmitir. Alt SED'den gelen ocuklarn anlan testlerde dk puan almas, bu tr testlere aina olmamalarna ve testlerin yanl olmasna balanabilir. zel eitim gerektiren durumlarda erken nlem alnp, bunlara yaklam yollar belirlenir. rnein, farkl tutum ve deerlerle okula balayan ocuklarn baarlar tutarl bir ekilde pekitirilip, konuya ilgileri salanrsa performanslarnda dzelme olmaktadr. Grld gibi geliimsel aratrma bulgularnn nda bireyin baz davranlar yordanabilmekte ve bylece davran kontrol altna alnp istenen ynde mdahale olana salanabilmektedir.
179
Geliim psikologlar; insan fiziksel, bilisel, (cognitive) sosyal ve kiilik geliimi olmak zere drt temel alanda incelerler.
Geliim psikologlar insan fiziksel, bilisel (cognitive) sosyal ve kiilik geliimi olmak zere drt temel alanda incelemektedirler. Ancak bu olduka yapay bir ayrmdr. Geliim alanlar birbirinden bamsz olarak ilev grmezler. Bir alandaki deiim dier alan hem etkiler hem de ondan etkilenir. Dolaysyla aralarnda devaml bir etkileim sz konusudur. Bu nedenle insan geliimi btnl iinde ele alnmas gereken bir sretir. Aratrma bulgular geliimin belirli bir ynnde meydana gelen deiimin, dier alanlar zerinde nemli dourgular olduunu gstermektedir.
SIRA SZDE
180
renme; davran biiminde, duygularda ve dncelerde srekli deiikliklere neden olan yaantlardr.
n olan kaltmnn yansra, binlerce yllk toplumsal evriminin sonucu olan kltrel bir yapya sahiptir. inde yaad doa ile birlikte bu toplumsal ve kltrel ortam bireyin evresini oluturur. Davranlarn gelimesi ynnde en nemli etkenlerden birisi de bireyin sosyal evresidir. evrenin davran zerinde uzun sreli deiikliklere neden olduu temel srece "renme" denir. renme davran biiminde, duygularda ve dncelerde srekli deiikliklere neden olan yaantlardr. Bebek yukarda deinildii gibi eitli davran potansiyelleriyle dnyaya gelir. Sosyalleme ocuun ailesi ve sosyal grubu tarafndan kabul edilen deerlere, inanlara, tutumlara, rf, adet ve beklentilere gre davran rntlerini gelitirme srecidir ve yaam boyu devam etmektedir. Toplumun beklentilerine ulama ve bunlar renme biimi kltrden kltre deimektedir. ocuk yetitirmedeki toplumlararas farkllklar, sonuta kltrleraras almalarn yaplmasna yol amtr. rnein, memeden kesmenin birdenbire ve sert bir biimde yapld toplumlarda, yeme davran kayg ile birleerek ileride baz bozukluklarn ortaya kmasna neden olabilmektedir. renme ve sosyalleme arasnda nasl bir iliki vardr?
SIRA SZDE
Zeka, miza ve kiilik gibi zellikler hem kaltmn hem evrenin bir rndr.
181
Uyarc-davran (U-D) kuramclarna gre bir davrann tekrar grlme olasln arttran ya da azaltan en nemli etken, o davrantan sonra gelen pekitirmedir.
182
Davran renme kuramlarna gre renme, uyarc ile davranlar arasnda kurulan bir badr.
olamam ve karmak insan davranlar bilisel (cognitive) psikoloji alannda yaplan aratrmalarla aklanmaya allmtr. Davran renme kuramlarna gre, renme, uyarc ile davranlar arasnda kurulan bir badr. Bilisel (cognitive) szc ise dnme, anlama, akl yrtme ve problem zme gibi tm zihinsel faaliyetleri ifade edebilmek iin kullanlan bir terimdir. Bilisel kuramn oda bilgidir. Bilisel kuramclar bilgi ileme (information processing) terimini bilgisayar biliminden almlardr. Bilisel renme, organizmann geirdii yaantlar sonucu bilgi ileme tarznda meydana gelen bir deiikliktir. Bir baka deyile organizmann belirli bir durumdaki alglarn yeniden rgtleyerek onlara yeni bir anlam kazandrma srecidir. Bilisel renme kuramclarna gre renme, zihinsel bir sretir ve renmenin doasnn anlalabilmesi iin zorunlu olarak U-D arasna giren ve organizmann iinde yer alan isel srelerin allmas gerekmektedir. Bu blmde geliim psikolojisine katks olan Sosyal renme Kuram ile dnem kuramclarndan Sigmund Freud, Erik H. Erikson ve Jean Piaget'nin grleri ksaca zetlenecektir. Psikoanalitik kuramn ncs olan Freud ve psikoseksel geliim dnemleri "Kiilik" blmnde ayrntl olarak tartlacandan burada psikoseksel geliim dnemleri sadece Tablo 10.1'de yer alacaktr. Bilisel Kuramn oda nedir?
SIRA SZDE
Davranln geliimine katks olan Hull'un rencilerinden Mowrer, Sears, Miller ve Dollard, hem U-D hem de psikoanalitik kurama dayal olarak "sosyal renme" kuramn gelitirmilerdir. Sosyal renme kuramna gre normal ve sapm (aykr) davranlarn olumas evresel etkenlere baldr. Sears, aile-ocuk ilikilerine, Bandura ve Walters genlik dnemine nem vermilerdir. Bunun yansra Bandura'nn gzleyerek renme, taklit ve zdeim zerindeki almalar dikkati eker niteliktedir. Bandura'nn sosyal renme kuramna gre, yeni davranlarn kazanlmasnda mutlaka bir problemle karlalmas ve problemin zlmesi gerekmez. O davran sergileyen bir modelin gzlenmesi ve taklit edilmesi renmede ok nemli rol oynamaktadr. Sosyal evre deneyim salayabilmek iin model oluturmakta, bireyler de bunlar arasndan bilinli ekilde kendilerine uygun olan seebilmektedirler. Yeni bir davran gzlem yoluyla renildii zaman renme bilisel etkinlik gibi grnmektedir. Bu nedenle Bandura kendi kuramn sosyal bili kuram olarak adlandrmaktadr. Bandura'ya gre ocukta bamllk ve saldrganlk davrannn grlmesi sadece pekitirelere deil, ayn zamanda bakalarnn davranlarnn model alnp taklit edilmesine baldr. rnein, televizyonda saldrganlk sergileyen modellerin de canl modeller kadar etkin bir ekilde taklit edildii kantlanmtr. Bandura'ya gre saldrganlk davran nasl kazanlr? Siz de evrenizdeki saldrgan davranlarn nedenlerinin neler olabileceini tartnz. Saldrganlk belki de aklanmas en g olan davranlardan biridir. Freud'a gre saldrganlk, engellemenin bir sonucudur. Oysa, zgn bir engellemenin olmad durumlarda da saldrganln ortaya kt grlmektedir. Bandura ve Walters saldrganln gzlem, taklit ve pekitirme ile renildiini savunurlar.
SIRA SZDE
183
Bandura ve Walters'in bulgularna gre, yksek dzeyde engellenme, saldrgan davranlarn pekitirilmesi ve fiziksel ceza, saldrgan davranlarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Fiziksel cezay uygulayan ana-baba, ocuk iin bir model oluturmakta ve saldrganln artmasna neden olmaktadr. Yukarda deindiimiz gibi Bandura, gzlem, taklit ve zdeimin sosyal renmedeki nemi zerinde aratrmalar yapmtr. Bandura'ya gre ocuk, bakalarnn davranlarn, inanlarn, deerlerini taklit eder ve giderek bunlardan bazlarn benimser. Sosyal kurallarn iselletirilmesi "zdeim" olarak da tanmlanabilir. zdeim yoluyla cinsiyete uygun davran rntleri ve kltrdeki ahlaki deerler kazanlr, bylece vicdan gelimeye balar. nsann sosyallemesi ok karmak bir sretir. Dier insanlarla olumlu ilikiler kurmak, onlardan nasl davranlacan renmek, insan yaamnn nemli bir yndr. Sosyalleme, insann toplumun nemli bir yesi haline gelmesidir. ocuk sosyalleme sreci iinde modeli rnek alma ve taklit yoluyla yetikinler gibi davranmay renir. Hem olumlu (ibirlii, yardmseverlik, diergamlk); hem de olumsuz (saldrganlk, dmanlk) sosyal davranlarn kayna, genel olarak renme yaantlarnn pekitirilmesi ve modellerden rnek alnmasdr.
184
Bu blmde geliim psikolojisine nemli katklar olan baz dnem kuramclarnn almalar ksaca zetlenecektir. Freud "psikoseksel", Erikson "psikososyal" ve Piaget "bilisel" geliim dnemleri ile geliim psikolojisine nemli bak alar getirmilerdir. Anlan kuramc geliime ilikin dnem kuram gelitirme noktasnda uzlayorlarsa da her bir kuramc kendine zg yaklam ile dierlerinden ayrlmaktadr. Anlan kuramclar bireyin geliimini ayr boyutlarda deerlendirirler. Bu nedenle ayn ocuu ele al ve inceleyileri farkllk gstermektedir.
SIRA SZDE
Freud, kiiliin temelinin yaamn ilk be yl iinde atldn vurgulamaktadr. Ona gre bireyler gelecekteki kiilik yapsn oluturan psikoseksel dnemlerden geerler. Psikoanalitik kurama gre davranlar, cinsellik ve saldrganlk olarak belirlenen igdsel drtlerle, sosyal engeller arasndaki atmadan kaynaklanmaktadr. Sosyal kurallarla bastrlan drtler ileride ryalar, dil srmeleri ya da hastalk belirtileri olarak ortaya kmaktadr. Freud'a gre ana-baba tutumlar ocuun gelecekteki kiiliini nemli lde etkilemektedir.
185
Latans Dnemi: (alma, Baarl Olma X Aalk) Alt ya ile bul a arasndadr. alma ve baar kazanma etkinlikleri grlr. Baarszlk aalk duygusu yaratr. Grld gibi anlan ilk dnemde egemen ortam aile iken bu aamada okul, arkada ve komular nem kazanmaktadr. Ergenlik Dnemi: (zdeim Kurma X Rol Karmaas) Bu dnemde hormonlar nedeniyle organizmada nemli deiiklikler olur. ocuk bedeninden erikin bedenine dnm ayn zamanda ocuk rolnden erikin rolne dnm gerektirmektedir. Anlan fiziksel ve fizyolojik deiikliklerin yansra, toplumsal rollerde ve beklentilerde de deiiklikler olmas nedeni ile ergenin karlat sorunlar byr. Bu dnemde ben kimim sorusuna cevap aranr. Her dnemde deien geici kimlikten srekli bir kimlik edinmeye doru gelime grlr. Bu dnemde nceki dnemlere ilikin zdeimler, yeni bir sentez ile yeterli bir kimlik ortaya karabilecek gibi olmaldr. Bamsz ve yeterli bir kiilik gelitirilmedii takdirde bir etenin kimliini edinme, ideolojilerin arkasndan gitme eilimi grlr; bireysellik yitirilir. Ergenlik dneminde egemen ortam arkada gruplar ve yakn evredir. Birey uygun zdeimlerle kimliini bulamazsa rol karmaas iinde bocalar. Dnemden beklenen olumlu sonu bireyin zdeim yoluyla tutarl benlik kazanmasdr. Yetikinlik Dnemi: (Yaknlk X Yalnzlk) Bu dnemin en nemli zellii, arkadalk kurma, sevgi ilikileri ve cinsel ilikilerdir. Sevgi ve cinsellik bu dnemde ergenlik dneminden farkl olarak gereki temellere oturur. yaam, yakn dostluklar kurma ve evlilik gibi nemli sorunlar bu dnemde yer alr. Bu dnemin baarszl bireyin yalnzlk duygusu gelitirmesine neden olabilir. Beklenen olumlu sonu yakn ilikiler kurma yeteneinin gelimesidir. Olgunluk Dnemi: (Neslin Devam, retkenlik X Durgunluk) Bu dnemin zellii yeni kuaklar yaratmak, onlara balanabilmek ve zaman gelince onlara bamszlklarn verebilmektir. Olgunluk dnemi i yaamndaki retkenlii de vurgulamaktadr. Baarszlnda durgunluk grlr. Yallk Dnemi: (Ego Btnl X Umutsuzluk) Yaam mutlulukla dolu, baarl bir kimse iin bu dnem sorunlu olmayabilir. Daha nceki dnemlerde kazanlanlar, bu dnemde tam bir "ego" btnl oluturmak iin yeniden sentez edilmektedir. Dnemin baarszl halinde lm korkusu ve buna bal kayglar ortaya kabilir. nsan konu alan psikoloji insann oluturduu kurumlardan (din, sanat, ahlak, hukuk v.s) yani toplumsal yaantnn kendisinden ayr olarak incelenemez. Erikson'un kuram psikoanalizden toplumsal etkenlere atlm bir adm olmakla beraber, gnmzde daha gereki aratrmalarla geliim konusuna katkda bulunmak gereini bize gstermektedir. Erik Erikson'a gre zerklik (Otonomi) hangi dnemin "temel kazanc"dr?
SIRA SZDE
186
Tablo 10.1: Psikoseksel ve Psikososyal Geliim Dnemlerinin Karlatrlmas
Geliim Dnemi FREUD (Psikoseksel) 0-1 Ya Oral Dnem Az, dil ve dudaklar bebein temel haz alma blgeleridir. Bu dnemdeki en nemli uyarc faaliyet, beslenmedir. 1-3 Ya
3-6 Ya
7-11 Ya
Adlesan
Yetikinlik
Orta Ya
Yallk
ERIKSON (Psikososyal) Oral-Duyusal Dnem (Temel Gvensizlik) Bu dnemdeki bebekler de, beslenme, temizlik, duygusal yaknlk ve fiziksel temas gibi temel gereksinimleri karlanrken, kendilerine ve dier insanlara gvenmeyi renir veya gvensizlik duygusu oluur. Anal Dnem Kas Anal Dnemi (zerklik x Utan, Kuku) Bebein temel haz alma blgesi, Bu dnemdeki ocuklar, beslenme, anstr. Bu dnemdeki en tuvalete gitme, yrme, evreyi nemli faaliyet, tuvalet kefetme ve konuma gibi eitli eitimidir. faaliyetleri srasnda yeterlilik duygusu gelitirir veya yetenekleri hakknda kuku duyarlar. Fallik Dnem Lokomotor-Jenital Dnem Bu dnemde temel haz kayna (Girikenlik x Sululuk) ocuun cinsel organdr. Erkek Bu dnemdeki ocuklar, yetikinlere ocuun cinsel organ (penis), zg baz faaliyetleri yapabilmeyi vcudunun en nemli parasdr isterler. Ancak, ebeveynler tarafndan ve jenital uyarmdan haz konan ar snrlamalar ocuun almaktadr. Erkek ocuklar girikenliini engeller, sululuk cinsel organlarndan gurur hissetmesine neden olur. duyarlarken, kz ocuklar, neden penisleri olmadn merak etmektedirler. Dnemin sonlarna doru ocuklar kendi cinsiyetindeki ebeveynleri ile zdeim kurarak cinsiyet rollerini kazanmaya balarlar. Latans Dnemi Latans Dnemi Bu dnemdeki ocuklar zaman- (alma Baarl Olma X Aalk Duygusu) larnn byk bir ksmn okulda Bu dnemdeki ocuklar, yeni beceriler geirdiklerinden, psiik kazanarak, yeterli ve retken olmay enerjileri, ders ve spor gibi renirler, baarszlk durumunda ise, geleneksel faaliyetlere ynelir. aalk duygusuna kaplr ve hibir ey Cinsel ihtiyalar asndan yapamazlar. sessiz ve sakin bir dnemdir. Jenital Dnem Ergenlik Dnemi Freud'a gre jenital dnem, (zdeim Kurma X Rol Karmaas) yetikinlik sresince devam Bu dnemdeki adlasanlar "ben kimim" etmektedir. Salkl yaamn sorusuna yant arayarak cinsel politik ve amac, "sevmek ve almaktr" mesleki kimliklerini oluturmaya alr veya hangi rolleri gerekletirecekleri konusunda karmaa yaarlar. Yetikinlik Dnemi (Yaknlk X Yalnzlk) Bu dnemdeki gen yetikinler, sevgi ve dostluu paylaabilecekleri birilerini ararlar (e seimi); bunu baaramadklarnda ise, d krklna urama korkusuyla insanlardan uzaklarlar. Olgunluk Dnemi (retkenlik X Durgunluk) Bu dnemde birey anlaml ve retken i yaam ve eitli faaliyetleri dnda, gelecek kuaklara katkda bulunmakta veya durgunlap iine kapanmaktadr. Yallk Dnemi (Ego Btnl X Umutsuzluk) Bu dnemde birey, yaamn anlaml hale getirmeye almakta veya amacna ulaamad iin umutsuzlua kaplmaktadr.
187
Duyusal-motor dnemde sembolik dnce gelimedii iin; bebein zihinsel etkinlikleri, duyusal uyarclar, refleksler ve basit hareketlerle snrlanmtr.
Nesne devamll kavramnn geliimi ve saklanan nesneleri bulma yeteneinin kazanlmas, duyusal motor dneminin en nemli zelliidir.
188
kavram henz gelimemi demektir. Nesne kaybolduunda, nesnenin kaybolduu yere bakp aratrma davran gsteriyorsa nesne devamll kavram kazanlmtr. Nesne devamll kavramnn ilk belirtileri 8-12 aylar arasnda ortaya kmakta ve 18 ay ierisinde gelimesi beklenmektedir. Duyusal motor dneminin sonlarna doru bebekler, kendileri grmeden de bir nesnenin yerinin deiebileceini anlayabilmektedirler.
SIRA SZDE
Somut ilemsel dnemdeki ocuklar; demokrasi, din v.b. gibi kavramlar somut rneklerle aklamaya alrlar.
189
Piaget bu gruptaki ocuklar mantksal dnemedikleri iin kavram ncesi dnemdeki ocuklar olarak nitelendirmi ve korunum iin yeterli zihinsel ilem dzeyinde olmadklarn ne srmtr. Korunum nesnenin ekli deise ve mekana deiik biimlerde yerletirilse de, miktar, arlk ve hacminde deiiklik olmayaca ilkesidir. Piaget bu kavramn geliip gelimediini lmek iin ok sayda deney yapmtr. Piaget'nin grn incelemek amacyla lkemizde yaptmz almalardan birinde, ocuklara eit byklkte ve arlkta kilden yaplm iki top gsterilerek, gzlerinin nnde toplardan biri uzun sosis ekline dntrlm, topun sosislerle ayn byklkte ve arlkta olup olmad sorulmutur. Korunum kavram gelimemi ocuklar, genellikle sosislerin toptan daha byk ve ar olduunu ifade etmilerdir. Dier lkelerde olduu gibi bizim lkemizde de Piaget'nin bulgular desteklenmi, ancak korunum kavramnn daha erken yalarda ortaya kt grlmtr. Bu dnemde ocuklarn bir baka zellii ise cansz nesnelerin, baz insan zelliklerine sahip olduuna inanmalardr. ocuklarda canllk (animism) kavram henz gelimemitir. Canllk kavram genel olarak byme, kaltm ve kendinin rettii hareket olmak zere temel zellik asndan ele alnmaktadr. Canllar byr, yaayan canllar dier canllardan oluur ve hareket ederler. rnein, yandaki ocuklar gnein ve bulutlarn canl olduuna inanrlar, nk canllar konusundaki yarglarnda hareketi ipucu olarak kullanmaktadrlar. Korunum ilkesi nedir?
Canllk kavram genel olarak; byme, kaltm ve kendinin rettii hareket olmak zere temel zellik asndan ele alnmaktadr.
SIRA SZDE
190
yaklam bir bilim adamnn kuramsal, tmdengelim yaklam gibi soyut ve sistematiktir. Adolesanlar soyut kavramlar ve hipotetik dnceler hakknda neden belirtebilmekte ve baarsz olduklar problemlerde deiik zm kombinasyonlarn sistematik biimde oluturabilmektedir. Somut ilemsel dnemdeki ocuklar, demokrasi, din v.b. gibi kavramlar somut rneklerle aklamaya alrlar. rnein, demokrasinin ne anlama geldii sorulduunda, ocuklar, btn insanlarn oy vermesidir eklinde bir tanm getirirken, formel ilemsel dnemdekiler daha soyut tanmlamalar yapmlardr. Sz edilen soyutlama yetenei ergenin yaamna bir anlam vermesine, sosyal ve ahlaki deerleri sorgulamasna ve insan ilikilerini anlamasna yardm etmektedir. Piaget formel ilemsel dnemin tesinde baka bir dnem tanmlamam, 1518 ya civarnda en st dzeye yaklalacana inanmtr. Gerekten formel ilemsel dnemde adolesanlar mantksal dncenin altnda yatan temel ilkelere sahiptirler ancak renmeleri gereken daha ok ey vardr. Tablo 10.1 ve 10.2'de grld gibi her dnem kuramcs kendi ilgi alanlarn derinlemesine inceleyip, dier geliim alanlarna deinmemilerdir. rnein, Freud psikoseksel geliimi incelerken sosyal etkenlerin nemine deinmemitir. Ayn ekilde Piaget'nin de bilisel geliimi incelerken, mzik, sanat ve edebiyatla ilgili dnce geliimini, duygular dikkate almad grlmektedir.
Ort. Ya smi zellikleri Doum-2 Duyusal-motor Bebek dnyay anlamak iin duyu organlarn ve motor dnem becerilerini kullanr. Kavramsal dnce gelimemitir. Bebek bir nesneyi nasl kullanyorsa, o balamda bilmektedir. 2-6 Ya lem-ncesi ocuk dnyay anlamak iin dili de ieren sembolik dndnem ceyi kullanr. Ben merkezcil (egosantrik) dnce hakimdir. ocuk dnyay sadece kendi bak asna gre deerlendirir. Temel Kazanlar Bebek, nesne grnt alannda ksa dahi hala varln devam ettirdiini bilmektedir. (nesne devamll) Fiziksel faaliyetlerin yansra zihinsel faaliyetleri de gelimeye balamtr. ocuun hayal gc gelimektedir. Konuma, hem kendini ifade etmesinde, hem bakalarndan etkilenmesine nemli rol oynamaktadr. Ben merkezcil dnce giderek azalmakta ve bakalarnn gr dikkate alnmaktadr. ocuk somut mantksal ilem- ocuklar bilimsel dnmedeki 7-11 Ya Somut-ilemsel leri ve ilkeleri anlayabilir, bun- temel ilkeleri renirler ve dnem lar gnlk yaamna uygular. Bu mantksal yeteneklerini kulladnemde sezgisel dnce yeri- nrlar. Bu dnemde say ve ni giderek rasyonel ve nesnel snflandrma kavramlar ile dnceye brakr. korunum ilkesi geliir. Genler antk soyut kavramlarla Etik, politik ve sosyal konular 12 ya ve Formel-ilemsel dnebilmeye, hipotezler kurgenlerin ilgi alanna girmeye sonras dnem maya ve "var olandan olasya" balamtr. Deneyimler daha speklasyonlar yapmaya balarlar. makro ve kuramsal bir yaklamla deerlendirilmektedir.
SIRA SZDE
191
B.F. Skinner ve Albert Bandura gibi renme kuramclar, dnem kuramclarna eletiriler getirirler. rnein, dnem kuramclar deiik yalarda farkl srelerden sz etmektedirler. renme kuramclar ise, renme sonucunda anlan aamalarda farkllk olacan iddia etmektedirler. Onlara gre deiik yalardaki farkl sreler dl, ceza, model alma ve taklide dayal deneyimler arasndaki farklardan kaynaklanmaktadr. Piaget, yeni bir dneme ancak bireylerin hazr olduklar zaman gelebileceklerine inanr. ocuklar bir dnemden daha sonraki dneme abuk gemeye yneltmek iin zel eitim vermenin ve altrmann, gerekte sonucu etkilemeyeceini vurgulam ve bu gr dorulanmtr.
Piaget ve Kohlberg, ahlak geliimi ile ilgili yarglarn bilisel geliime paralel olarak gelitiini ne srerler.
192
Kohlberg'in kuramnn olumasna nclk eden Piaget ise, ahlak yarglarnn, bakalarna bamllk (heteronomi) aamasndan, kendine bamllk (otonomi) aamasna doru gelitiini ne srmektedir. Balangta ocukta gerek bir ahlak anlay yoktur. Toplumsal kurallara ve otoriteye sayg gsterilir. Bu dnemde "iyi ocuk" onay almak, ocuun balca amacdr. Bilisel ynden gelitike, ahlaki yarglar soyut evrensel ahlaki ilkelere dayandrma eilimi grlr. Ahlak geliimi sreci iinde kurallarn nasl alglandnn yannda, yaplan hatann neminin nasl algland da deimektedir. Kk ocuklar bir hatann ne denli ciddi olduunu, o hatann yol at zararla lerler. rnein, kaza ile sekiz fincan kran ocuk, bilerek bir fincan kran ocuktan daha sulu bulunur. Ya ilerledike hatay yapan kiinin niyetine daha ok nem verilmektedir. Piaget'ye gre ahlak geliiminde bireyin isel deerleri, onuru, durumsal zelliklere gre kurallar deitirebilmelidir. Piaget ve Kohlberg'in gr kltrleraras karlatrmal aratrmalarla desteklenmektedir. Ancak kavramsal ve deer yarglaryla ilgili baz ikilemlerin kltrler dikkate alnarak zmlenmesi gerekmektedir.
SIRA SZDE
zet
193
zet
AMA
Yaam Boyu Geliim Psikolojisini, temel kavramlar ve amalarn aklamak ve tanmlamak Geliim psikologlar, dllenmeden lme kadar yaa bal olarak grlen davran deiikliklerini incelerler. Geliim psikolojisinin hem temel bilim hem de uygulamal yanlar vardr. Yaam sresi denildiinde, dllenmeden yaamn sonuna kadar olan dnemler dnlmelidir. Davran geliiminde, biyolojik ve evresel etkenleri aklamak Davranlarn gelimesinde kaltmsal ve evresel etkenler rol oynamaktadr. Zeka insanlarda genetik adan en fazla incelenen zellikler arasnda yer alr. Tek ve ift yumurta ikizleriyle yaplan almalar, zekann kaltm ve evrenin etkileimi sonunda tayin edildiini gstermitir. nsanlara nasl davranlacan retmek, bir baka deyile sosyal geliim, insan yaamnn nemli bir yndr. birlii, yardmseverlik ve dierkamlk olumlu; saldrganlk ve dmanlk ise olumsuz sosyal davranlardan bazlardr.
AMA
AMA
Davran geliimini aklamaya ynelik gelitirilen balca kuramlar tartabilmek Davranlarn geliimini aklamaya ynelik deiik kuramlar vardr. U-D kuramclarna gre davranlar olumlu ya da olumsuz pekitirme ve ceza ile kontrol edilir. Sosyal renme kuramna gre ise, davranlarn kayna gzleyerek renme, ve modellerin rnek alnmasdr (taklit ve zdeim). Freud, kiiliin gelimesinde yaamn ilk yllarnn nemini vurgulamtr. Erikson ise davranlarn sosyal evrenin etkisiyle, tm yaam boyu deiebileceine inanmaktadr. Piaget 1920'lerden 1980'li yllarn ortalarna kadar ocuun zihinsel geliimini incelemi ve davranlarn bilisel geliimle birlikte nemli lde deitiini ve bilginin kazanlmasnda bireyin aktif rol oynadn vurgulamtr. Ahlak geliiminde de, bilisel geliimde olduu gibi belirli dnemler vardr (Piaget ve Kohlberg). Ahlak geliiminin son aamasnda bireyin isel deerleri ve onuru, yarglarnda nemli rol oynamaktadr.
194
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Yaam boyu geliim yaklam iin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Yaam boyu geliim yaklam geliim olayn incelemede yeni bir ynelimdir. b. Geliimsel deiim iin potansiyelin tm yaam boyunca var olduunu ne srmektedir. c. Geliim olayn aklamaya alan yeni bir kuramdr. d. nsann yaam potansiyel olarak ok ynl ve ok boyutlu grlmektedir. e. Geliim psikologlar, gelime srecini dllenme ile balayp yaam boyu devam eden deime anlamnda kullanrlar. 2. Geliim ve deiim kavramlar arasndaki iliki aadakilerden hangisidir? a. Geliim ve deiim zde srelerdir. b. Her deime gelimeyi ierir, fakat; her gelime gerek bir deiim deildir. c. Gelime deimeden nde giden bir sretir. d. Her gelime bir deimedir, fakat; her deime gelimeyi iermez. e. Geliim gemii, deiim gelecei kapsar. 3. Piaget'nin bilisel geliim kuramna gre aadakilerden hangisi dorudur? a. ocuklar gelimelerinin her dneminde, yetenekleri lsnde dnya grne sahip olabilirler. b. Okulncesi dnemdeki ocuklar somut ilemlerin stesinden gelebilirler. c. Piaget'ye gre gerek formel ilemsel dnceye yetikinlikte sahip olunur. d. yandan sonra ocuklarn zihinsel geliimi durur. e. Piaget'ye gre kiiliin temeli ilk be yl iinde atlr. 4. Erik Erikson'un geliim dnemleri, Freud'un Psikoseksel geliim dnemlerini temel olarak almtr. Bunun yansra Erikson'un ncelikle vurgulad konu aadakilerden hangisidir? a. Geliimin yetikinliin sonuna kadar incelenmesi b. Psikoanalizmin temel olarak alnmas c. Her dnemin ondan nceki dnemlere dayal olduu d. Sosyal etkenlerin nemi e. Genetik etkenlerin nemi
5. "Kaltm-evre" tartmasndan kan sonu aadakilerden hangisidir? a. nsanlar arasndaki farklar, doutan olan tohum hcrelerindeki farklardandr. b. Shhatli olan bir bebek gerekli olan evresel artlar temin edildii takdirde, herhangi bir alanda uzman olarak yetitirilebilir. c. nsanlarn ounluu yzde 60 kaltm, yzde 40 evrenin rndr. d. Genel cevaplar yoktur. Fakat bir ok zel cevaplar vardr. rnein, kaltm evre etkileimi gibi. e. Tm canllar kaltsal potansiyellere gre geliirler 6. Erikson'un alma ve baarl olmaya kart aalk duygusu gelitirebilecei dnem Freud'un geliim dnemlerinden hangisine karlk gelir? a. Oral b. Anal c. Genital d. Latans e. Fallik 7. Aadaki kuramclardan hangisine gre, sosyal modeli gzleyerek ve taklit ederek yeni davranlar kazanlr? a. Watson b. Erikson c. Bandura d. Piaget e. Pavlov 8. Piaget, yaamn ilk ylna ne ad vermektedir? a. lem ncesi dnem b. Duyusal motor dnem c. Somut ilemsel dnem d. Formel ilemsel dnem e. Sembolik dnce dnemi 9. Yaam boyu geliim anlay, geliimi, hangi iki dnem arasndaki geliim olarak ele alr? a. Doum - lm b. Dllenme - lm c. Dllenme - yallk d. Doum - yallk e. Doum - genlik 10. Aadakilerden hangisi Erikson'un ileri srd dnemlerden biri deildir? a. Oral-duyusal dnem b. Yallk dnemi c. Yetikinlik dnemi d. lem ncesi dnem e. Genital dnem
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
195
Yaamn inden
2 ile 5 yalar arasnda, ocuklarn dnceleri olduka karmak hale gelir. Bebeklikteki ilkel dairesel haraketler ve deneme-yanlma yoluyla problem zme bu dnemde sona erer. Ancak anne-babalar, bakclar ve retmenler unutmamaldr ki okul ncesi dnemdeki ocuklarn dnce biimi, niteliksel olarak yetikinlerinkinden olduka farkldr. Aadaki rnek bu ya grubundaki ocuklarn hem yeni edindikleri becerileri hem de snrlarn gstermektedir. Ortalama olarak 4 ya civarnda olan bir grup ocuk bir kart oyununu henz bitirmilerdir. ocuklardan biri "Ben kazandm". diye barr. retmen ocua yaklar ve sorar "kazandn nerden biliyorsun?". ocuk "ok kolay, nk en ok kart benim." diye gsterir. retmen ocuu bu konuda sorgulamaya devam eder. "Gzel, bunu bize gster bakalm". ocuk, elindeki kart kmesini karlatrma yapabilmek iin arkadann kartlarnn yanna yerletirir "Grdnz m benim daha ok kartm var!" der. retmen "Senin daha ok kartn var nk senin kartlarnn ykseklii daha fazla." diye yantlar. Baka bir ocuk bu durumu protesto eder, "Hey durun, buraya bakn!". Kendi kartlarn yere alt alta dizer, kartlar snf neredeyse duvardan davara kaplar. Daha sonra arkadalarnn kazandklar kartlar da benzer biimde dizer. retmen bu durumu gzler ve ocua sorar "Bu olduka ilgin, ne yapyorsun?" "Alinin kazanp kazanmadn kontrol ediyorum" diye cevap verir. "Evet bakn, onun kartlarnn sras daha uzun, Ali kazand." der. retmen "Herkes Alinin kazandn kabul etti mi? diye sorar, ocuklardan hibiri bu duruma itiraz etmez ve bu ekilde oynamaya ve kazanan yine bu ekilde belirlemeye devam ederler. Bu kk rnee bakarak okulncesi dnemdeki ocuklarn bebeklik dnemine gre problem zme konusunda nasl bir aama kaydettikleri izlenebilir. Bu ya grubundaki ocuklar kart oyununu kimin kazandn anlamak iin makul bir yol bulmay baarabilmiler ancak bu sorunu yetikinler gibi sayarak zmemilerdir. Sorunu sadece algya dayal olarak zmlerdir. Okulncesi dnemdeki ocuun dnce biimi nceki yllara gre daha ileri dzeyde ve daha iseldir, fakat hala somut nesnelere ve gerek, gzlenebilir olana sk skya baldr ve korunum kavram gelimemitir.
Yant Anahtar
1. c 2. d 3. a 4. d 5. d 6. d 7. c 8. b 9. b 10. d Yantnz yanl ise Gelime ve Deime blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Deime ve Gelime blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dnem Kavram blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Erikson'u yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kaltm ve evre blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Geliim Dnemleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal renme blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Diaget blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Yaam Boyu Geliim blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Erikson Kuram blmn yeniden okuyunuz.
196
svireli nl psikolog. Genetik epistemoloji ve bilisel geliim alannda r ac almalar yapm olan Piaget ocukta dnce ve dil geliiminin bir sreklilik iinde deil de, evrelerden geerek olutuunu ve birey evre ilikilerinde etkin bir ekilde yaplandn ortaya koymutur. D dnyadan yalnzca izlenimler almakla kalmayp zekasn etkin bir tarzda yaplandran ocukta bilisel yap, Piagetye gre, drt evrede gerekleir. Piaget ayrca, ocuk zihniyetinin yetikinin zihniyetiyle hibir ilikisi olmadn ne srmtr. ocuun mant kendine zg olduu gibi, ona gre, dncesi de benmerkezcidir. O kendisi iin geliir, kendi tarznda elenir; akln kavramsal bilgileriyle ilgisi yoktur, eliki bilmez. ocuk ancak bakalarnn dncesiyle temasa getii zaman mantkl olmaya balar.
197
Gdler ve Duygular
11
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; gd kavramn tanmlayacak, gdsel davranlarn oluumuna etki eden isel ve dsal gdleri aklayabilecek, bilind gdlenme kavramn tanmlayarak, gdleri en yaygn kullanlan snflandrma ekliyle (birincil gdler ve sosyal gdler) aklayacak ve gdlerin davranlarmz ynlendirmedeki hiyerarisini inceleyebilecek, duygu kavramn tanmlayp, duygularn gdsel davranlarmzla olan ilikisini anlayabilecek, duygulara etki eden fizyolojik tepkileri, ifade biimlerini ve duygusal yaantlar aklayabileceksiniz.
198
Gdler ve Duygular
Yoksul bir kyl ailede dnyaya geldi. Ailesinin ve toplumsal evresinin ona sunduu gelecek aslnda hi de parlak deildi. Ama 30lu yalarna geldiinde onu tm dnya tanyordu. Bu biyografik nota uygun be, alt tarihsel kiilik pek fazla dnmeye gerek kalmadan bulunabilir. "O" diye sz geen bu kii(ler) ile ilgili biraz daha dnelim isterseniz.... On iki yalarnda, hayatn deitiren bir d grd. Sonra bu d srekli yinelenmeye balad. st ak bir arabada kendisini lgnca alklayan kalabal selamlyordu. "O", bu dn peinden gitti aslnda. nsan bir dn peinden srkleyebilecek ey nedir? ok erken yata farketmiti; dne ulamak iin iini iyi yapmal, baarszlktan kanmal, ald grevler kendisini amacna ulatrc olmal, bir anlamda kendisini her zaman baarmak iin zorlamalyd. nk zor grevlerin stesinden gelmekten daha fazla mutluluk duyduunu farketmiti. Israrl almalar sonucunda elde ettikleriyle gurur duyuyordu. Her baarsnn onu dne biraz daha yaklatrdn biliyordu. Baarlar gibi baarszlklar da kendi elindeydi. Yaad ksa dnemli baarszlklarndan ylmad, abasn arttrarak bunun stesinden gelebileceine, dne inand kadar ok inand. Hayr! "o"nun kim olduunun fazlaca nemi yok. Yalnzca onun popler kltrn yaratt ksa mrl bir pop ikonu olmad rahatlkla sylenebilir. nk yaad dnemde onu "herkes" tand. lm dnyann nde gelen gazetelerinde manet oldu. Chopinin lm mar eliinde yryen kortejde "nemli" insanlar yer alyordu. "O"nu basit (yoksul) bir kyl ailesinden grkemli ve saygn bir konuma getiren neydi acaba?
DKKAT
nitedeki konular okurken, yakn evrenizdeki farkl kiilerin, farkl gdlenme biimlerini de dikkate alarak, sizi en ok nelerin gdlediini dnnz.
199
GR
Bundan nceki nitelerde belirtildii gibi, psikoloji davranlar inceleyen bir bilim daldr. nsan davranlar olduka karmak, ok ynl ve deiik sreler tarafndan belirlenen davranlardr. Bu nedenle psikologlar davranlar belirleyen sreleri ayr ayr ele alp incelemektedir. Bu nitede davranlarmz belirleyen temel sreler arasnda yer alan gd ve duygular zerinde durulmaktadr.
GD NEDR?
Gnlk yaamdaki davranlarmzn ou amasz olmayp, belirli hedef ya da hedefleri olan davranlardr. rnein, lokantaya gitmemizin hedefi, byk bir olaslkla karnmz doyurmaktr. Ders alan bir rencinin hedefi, derslerini baar ile tamamlayp okulunu bitirmektir. Davranlar inceleyen bir bilim dal olan psikolojide, bir hedefe ynelik davranlarn balamas ve devam etmesi gd kavram ile aklanmakta ve bu tr davranlar gdsel davranlar olarak adlandrlmaktadr. Gd, bir davran balatan ve bu davrann yn ve srekliliini belirleyen isel (bireye ait) bir g olarak tanmlanr. Bu tanmdan da anlalabilecei gibi, gd denince hereyden nce aklmza bireyi harekete geiren, davranta bulunmaya iten bir g gelmelidir. Ancak, bir gd ya da gdsel davrantan sz edebilmemiz iin ayn zamanda davrann bir hedef ya da hedeflere ynelmesi de gerekmektedir. Bir davrann hangi hedef ya da hedeflere yneleceini, bu davran balatan gdnn tr belirler. rnein, alk gds yiyecek bulmaya, susuzluk gds su bulmaya, baarma gds baarya ynelik davranlara yol aar. Bu davranlarn sreklilik ve younluunu ise gdnn kuvvet derecesi belirler. rnein, ok fazla susayan bir kiinin, susuzluk gds, normal olarak, ok fazla susamayan bir kiinin susuzluk gdsnden daha kuvvetlidir. Bu durumda, ok susam olan bireyin su bulmaya ynelik davranlar daha youn ve daha uzun sreli olacaktr. Gd tanmn dikkate alarak, sizi en ok nelerin gdlediini dnnz.
Gd, bir davran balatan ve bu davrann yn ve srekliliini belirleyen isel bir gtr.
SIRA SZDE
200
ar, sosyal onay grme gibi birok olumlu, deiik nesne ve ortamlardan korkma gibi birok olumsuz hedef, renme yoluyla sonradan ortaya kmaktadr.
SIRA SZDE
sel Gdleyiciler
Yaammz srdrebilmek iin, yiyecek, su, hava, gibi baz temel maddelere gereksinim duyarz. Bu maddelerden herhangi birinin bedenimizdeki miktarnn belirli bir dzeyin altna dmesi, ihtiya (need) adn verdiimiz durumun ortaya kmasna yol aar. htiya fizyolojik dzeydeki bir eksikliktir. Fizyolojik ihtiyalar organizmada genel bir rahatszlk ve gerginlik durumunun ortaya kmasna neden olurlar. Fizyolojik bir ihtiyacn neden olduu rahatszlk ve gerginlik durumuna drt (drive) ad verilir. Drt, fizyolojik bir ihtiyacn psikolojik sonucudur. Drtler en belirgin isel gdleyicilerdir. Gdsel davranlarmzn nemli bir blm fizyolojik ihtiyalarmzn yol at drtlerden kaynaklanr. Alk drts, susuzluk drts sk sk bizi hedefe ynelik davranlarda bulunmaya zorlar. Alk ve susuzluk drtlerinin yol at gdsel davranlarn yansra, bedenimizin fizyolojik dengesini korumak amacyla zaman zaman yaptmz birok davran vardr. Hava scaklna bal olarak kaln ya da ince giysiler giymemiz, hastalandmz zaman ila almamz, hedefi bedenimizin fizyolojik dengesini korumak olan gdsel davranlara verilebilecek baz rneklerdir.
Drt, fizyolojik bir ihtiyacn neden olduu rahatszlk, gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyacn psikolojik sonucudur.
Dsal Gdleyiciler
Gdsel davranlarmz sadece fizyolojik ihtiyalarmz tarafndan deil, ayn zamanda evresel uyarclar tarafndan da balatlabilirler. rnein, bir film hakknda gazetelerde okuduumuz yazlar bizi bu filmi grmeye gdleyebilirler. Verilecei sylenen bir dl, bu dl kazandrabilecek davranlar yapmamza ya da bir ceza tehdidi, cezadan kamak iin aba gstermemize neden olabilir. Gdsel bir davrann balamasna neden olan evresel uyarclara zendirici (incentive) ad verilir. Yukarda verilen rneklerden de anlalabilecei gibi, zendiricilerin ou kez fizyolojik ihtiyalarmzla herhangi bir balants bulunmaz. Bununla birlikte, evresel bir zendiricinin fizyolojik bir ihtiyala ilgili gdsel bir davran balatt durumlar da vardr. rnein, pimekte olan bir yemein kokusu bize acktmz hatrlatarak yemek yemek iin gdlenmemize neden olabilir. Dier yandan, bir drt ile evresel bir zendiricinin gdsel bir davran birlikte balatmas da mmkndr. rnein, a bir insan, ayn zamanda pimekte olan bir yemein kokusunu duyarsa, yemek yemek iin daha fazla gdlenecektir. Daha nce de belirtildii gibi, drtler fizyolojik ihtiyalardan kaynaklanan gdleyicilerdir. Tm insanlarn fizyolojik ihtiyalar ayn olduundan, herkes iin geerli olan drtlerden sz etmek mmkndr. evresel uyarclarn zendirici nitelikleri ise renme yoluyla kazanlr. Bu renme temel olarak 13. nitede greceiniz tepkisel ve edimsel koullanma yoluyla gerekleir. evresel uyarclarn zendirici nitelik kazanmalarnn renme yoluyla gereklemesi ve her bireyin kendine zg renme yaantlar olmas nedeniyle, herkes iin geerli evresel zendiricilerden sz etmek gtr. sel ve dsal gdleyici kavramlar ne anlama gelmektedir? Size gre herkes iin geerli, ortak drt ve zendiricilerden sz edilebilir mi? Tartnz.
Gdsel bir davrann balamasna neden olan evresel uyarclara zendirici ad verilir.
SIRA SZDE
201
BLNDII GDLENME
Konunun daha iyi anlalmasn salamak amacyla verdiimiz rnekler, gdlenmenin bilinli bir sre olduu, yani insanlarn gdlerinin ve gdlerinin hedeflerinin neler olduunu her zaman bildikleri izlenimini uyandrmaktadr. Kukusuz, belirli bir davran niin yaptmz ve bu davranmzn hedefinin ne olduunu bildiimiz birok durum vardr. Bununla birlikte, gerek gdmzn ve davranlarmzn asl hedefinin ne olduunun farknda olmadmz durumlar ounluktadr. Hatta, psikolog Sigmund Freud, gdlerimizin en az te ikisinin bilind olduunu savunmutur. Sigmund Freud bilind gdlenmeyi bastrma ad verilen bir savunma mekanizmas ile aklamaktadr. Freud'a gre insanlar, kendilerini rahatsz eden dnce, istek ve gdlerini bilindna iterek unutmaya almaktadr. Unutulmak iin bilin dna itilen dnce, istek ve gdlerimiz varlklarn orada da srdrmeye devam etmekte ve zaman zaman biz farknda olmadan davranlarmz etkilemektedir.
GDLERN SINIFLANDIRILMASI
Fizyolojik kkenli gdler tm insanlarda ayn olmakla birlikte, renilmi gdler asndan bireyler arasnda nemli farkllklar vardr. Hangi hedeflere yaklamamz, hangilerinden kanmamz gerektiini bir lde iinde yaadmz kltr bize retmektedir. Bu bakmdan, baz gdler sadece belirli kltrlerde yaayan bireylerde grlmektedir. Dier yandan, her bireyin kendine zg renme yaantlar olmas nedeniyle baz gdler yalnzca bireylere zg olabilmektedir. renilmi gdlerin bir kltrden dierine, hatta bir bireyden tekine farkllk gstermesi, tm insan gdlerini kapsayan bir snflandrma yapmay gletirmektedir. Bu nedenle de deiik snflandrma ekilleri nerilmitir. Gdlerin birincil gdler ve sosyal gdler olmak zere iki balk altnda toplanmas, en yaygn olarak kullanlan snflandrma eklidir.
Birincil Gdler
renilmemi birincil hedefleri olan gdlerdir. Yani, bu gdlerin hedefleri doutandr. Birincil gdleri grupta toplamak mmkndr. Birinci grupta alk ve susuzluk gibi tamamen fizyolojik kkenli gdler bulunur. kinci grupta cinsellik ve analk gdleri gibi fizyolojik bir kkeni olan, ancak bu kkenden bamsz olarak srebilen gdler vardr. nc grupta ise, aratrma, merak, faaliyet ve kurcalama gibi bilinen herhangi bir fizyolojik kkeni olmayan gdler yer alr. Alk ve susuzluk gdleri: Ala kann kimyasal yapsndaki deimeler glikoz dzeyinin dmesi, inslin dzeyinin ykselmesi- neden olur. Kiisel yaantlarmz bize alkla ilgili uyarclarn midemizden geldii izlenimini vermekle birlikte, alk duygusu aslnda beynimiz tarafndan kontrol edilmektedir. Beynimizde alkla ilgili iki merkez vardr. Bunlardan birisi alk, dieri doyma merkezidir. Alk merkezi aktif olduu zaman kendimizi a hissederiz. Yeterince yiyecek aldmz zaman, doyma merkezi devreye girerek yeme isteimizi durdurur. Alk genellikle tek bir drt olarak dnlrse de, gerekte deiik alk trleri vardr. Karnmz acktnda bireyler yeme istei duymamz, genel alk olarak adlandrlr. Genel aln yan sra belirli besin maddelerine kar duyduumuz alklar vardr. zel alklar denilen bu tr alklar, bedenimiz iin gerekli olan bir maddenin eksik olduu durumlarda ortaya kar. rnein, bedenimizdeBirincil gdlerin hedefleri doutan gelir.
202
Gdlerin Snflandrlmas
ki tuz miktar belirli bir dzeyin altna dt zaman, karnmz tok olsa bile, tuz ya da tuzlu bireyler yemek isteriz. Susuzluk gds deiik yollarla su kaybetmemiz sonucunda ortaya kan susuzluk drtsnden kaynaklanr. Alk gibi susuzluk da beynimizdeki eitli merkezler tarafndan kontrol edilmektedir. Kandaki su azalmasna duyarl olan bu merkezler, kandaki suyun azald durumlarda faaliyete geerek susuzluk duymamza neden olurlar. Alk ve susuzluk drtleri fizyolojik kkenli isel gdleyicilerdir. Bununla birlikte, evresel zendiriciler de bizi bireyler yemeye ya da imeye gdleyebilir. rnein, scak bir gnde, souk bir merubatn grnts bizi bireyler imeye gdleyebilir. Benzer ekilde, a olmadmz halde, bazen srf tad houmuza gittii iin bir yiyecei yiyebiliriz. Cinsellik ve Analk Gdleri: Cinsel gdlerin de alk ve susuzluk gdleri gibi fizyolojik bir temeli vardr. Cinsel drtlerin ortaya kmas erkeklerde androjen, kadnlarda ise ostrojen ad verilebilen bir hormonla ilgilidir. rnein, ergenlik andan nce testisleri alnan bir erkek ocuun cinsel yetenekleri gelimemektedir.Ancak, bir kez geliim tamamlandktan sonra cinsel drt ve faaliyetler sz konusu hormonlardan bamsz olarak srebilmektedir. Analk gdsnn hayvanlarda ksmen prolaktin ad verilen ve st salglamayla ilgili olan bir hormonla balants olduu bilinmektedir. nsanlarda ise, zellikle doum sonras analk davranlarnn bilinen bir hormonal temeli yoktur. Hamilelikte ortaya kan hormonal deimelerin ilevinin sadece analk gdsnn doum annda iler durumda bulunmasn salamak olduu dnlmektedir.
Faaliyet ve Maniplasyon Gdleri: Alk ve susuzluk gdleri gibi tamamen cinsellik ve analk gdleri gibi ksmen fizyolojik temelli gdlerin yansra, bilinen hibir fizyolojik temeli olmayan birincil gdler de vardr. Faaliyet ve maniplasyon gdleri bu tr gdlere verilebilecek rneklerdir. Bebeklerin srekli olarak el ve ayaklarn oynattklarn, ocuklarn hareketsiz duramadklarn hepimiz biliriz. Hepimizin uzun sre hareketsiz kaldmz iin rahatsz olduumuz ve sadece hareket etmi olmak iin bireyler yaptmz olmutur. Yaplan aratrma-
Gdlerin Snflandrlmas
203
lar, amasz gibi grlen baz hareketlerimizin aslnda kendilerinin ama olduklarn gstermektedir. Yani, hareket etmenin kendisi ulalmak istenen olumlu bir hedef nitelii tamaktadr. Faaliyetlerimiz bazen nesneleri kurcalama eklinde olabilir. Nesneleri kurcalama eklinde ortaya kan faaliyetlerimizin temelinde maniplasyon gds yatmaktadr. rnein, eline bir oyuncak tututurulan bebein bu oyunca ittiini, ektiini, saa sola evirdiini grrz. Nesneleri kurcalama eilimi ocuklarda ve yetikinlerde de vardr. Nesneleri kontrol edebilmenin verdii tatmin dnda hibir nedeni olmayan kurcalama davran maniplasyon gdsnn sonucudur. Faaliyet ve maniplasyon gdlerinin yan sra fizyolojik temeli olmayan daha baka birincil gdlerimiz de vardr. Bunlardan en belli ballar aratrma ve merak gdleridir.
Sosyal Gdler
Sosyal gdler dorudan doruya ya da dolaysyla dier insanlarla ilgili olan gdlerdir. renme yoluya sonradan kazanlan ve canllar dnyasnda sadece insan trne zg olan sosyal gdler, bir ok zel davranmzn nedenini oluturmaktadr. Davranlarmzn nemli bir ksmn belirleyen sosyal gdlerimiz, tmn burada incelemeye olanak vermeyecek kadar fazla saydadr. Bu nedenle sadece psikologlarn nemle zerinde durduklar sosyal gdlerden iki rnek verilecektir. Balanma Gds: Genel olarak dier insanlarla birlikte olduumuzda kendimizi daha rahat ve daha mutlu hissederiz. Yalnz bir insan olmak oumuz iin nemli bir rahatszlk ve mutsuzluk kaynadr. Ksacas dier insanlarla birlikte bulunmak, nemli bir doyum kayna ve sosyal bir ihtiyatr. Bu ihtiya bizi birilerine ya da bir gruba balanmak iin gdlemektedir. Balanma gds olarak adlandrdmz bu gdnn davranlarmz ne lde ynlendirdiini anlayabilmek iin, birlikte bulunmaktan holandmz arkadalarn, yesi olduumuz gruplarn saysn ve zamanmzn ne kadar byk bir blmn bu kii ya da gruplara ayrdmz dnmek yeterlidir. Balanma gds hayatn ilk yllarnda, bebek-anne etkileimi sonucunda renilmektedir. Bebein kendine bakabilme yetenei olmad iin, tm ihtiyalar anne tarafndan karlanmakta, gereken rahatlk ve scakl anne salamaktadr. Bebek, ksa srede rahatl, scakl ve doyumu ile annesinin arasnda bir iliki olduunu renmekte, buna bal olarak da, anne ile birlikte olma, kendisi iin tek bana olumlu duygular uyandran bir durum haline gelmektedir. Balangta sadece anne ile birlikte olmann yaratt bu olumlu duygular, daha sonra tm insanlara genellenmektedir. Baar Gds: Baarl olmann yolu ve lt bir bireyden dierine deimekle birlikte, hepimizde baarl olma istei vardr. Bazlarmzda kuvvetli, bazlarmzda greli olarak zayf olan bu istek, baarl olmak iin bizi gdlemektedir. Baar gdsnn sadece mesleimiz, iimiz ve geleceimizle ilgili davranlarmz ynlendirdii dnlrse de, aslnda, bu gdnn etkisini tm faaliyetlerimizde gzlemek mmkndr. Yaptmz faaliyet ister mesleimiz ve geleceimizle ilgili olsun, ister arkadalarmzla oynadmz sonucu nemsiz bir oyun olsun, baarl olmak ve kazanmak iin aba gsteririz. Bu abalarn temelinde yatan baar gdsdr.
Sosyal gdler dorudan doruya ya da dolayl olarak dier insanlarla ilgili olan gdlerdir.
204
Baar gds, bata ana-baba olmak zere dier insanlarla olan etkileim sonucunda renilir.
Baar gds bata ana-baba olmak zere dier insanlarla olan etkileim sonucunda renilir. Yaplan aratrmalar ocuklarnn baarlarn dl ve ceza ile kontrol etmek yerine, onlar dl ve cezadan bamsz olarak baarl olmaya tevik eden ailelerden gelen ocuklarn baar gdlerinin daha kuvvetli olduunu gstermektedir. Birincil gdler ile sosyal gdler arasndaki en nemli fark tanmlayarak, kendinizi ve yakn evrenizdekilerin baar gdlerini karlatrnz.
SIRA SZDE
GDLERN HYERARS
Grld gibi, deiik zamanlarda davranlarmz ynlendiren, bazlar fizyolojik temelli, bazlar da renilmi birok gd vardr. Acaba bu gdlerden herhangi birinin davranlarmz ynlendirmede ncelik tadn sylemek mmkn mdr? Abraham Maslow, insan gdlerinin evrensel bir hiyerarisinin olduunu ve bu hiyerarinin herhangi bir basamanda bulunan gdlerin, davranlarmz ynlendirmede, kendilerinden daha st basamaklarda bulunan gdlere gre ncelik tadklarn ne srmtr. Maslow'a gre, hiyerarinin en alt basamanda yemek, su ve hava gibi fizyolojik ihtiyalarn yolat gdler yeralr. kinci basamakta, ksaca gvenlik ihtiyac diyebileceimiz, tehlike ve tehditlerden korunma ihtiyacndan kaynaklanan gdler bulunur. nc basamakta balanma, sevme, sevilme ihtiyalar ile ilgili gdler vardr. Drdnc basamakta kendine gven, baar, itibar, stat, hret ihtiyalar ile ilgili gdler yer almaktadr. En st basamakta ise Maslow'un kendini gerekletirme olarak adlandrd, bireyin mevcut potansiyellerini en st dzeyde kullanabilme ihtiyacnn yaratt gdler bulunur. Maslow'a gre, bireyler nce en alt basamakta bulunan fizyolojik ihtiyalarn tatmin etmek iin gdlenirler. Bireyin bir basamaktaki ihtiyacn tatmin etmek zere gdlenebilmesi iin, daha alt basamaklardaki ihtiyalarnn tatmin edilmi olmas gerekmektedir. rnein, sevme, sevilme, balanma ihtiyalarnn bireyi gdleyebilmesi ancak fizyolojik ve gvenlik ihtiyalarnn tatmin edilmesinden sonra mmkn olabilir. Maslow'un nerdii gdler hiyerarisini eletirmek ve hiyerarinin tm insanlar iin geerli olmadn gsteren rnekler bulmak mmkndr: Deer verdii eyler uruna lm gze alan bir bireyin davranlar hemen akla gelebilecek rneklerden biridir. Bununla birlikte, normal koullarda, baz ihtiyalarn tatmininin tm insanlar iin ncelik tad da bir gerektir.
DUYGULAR
Gdsel davranlarmza ou kez deiik duygular elik eder. Bir amacmza ulamamz, bizde sevin ve mutluluk duygular uyandrr. Ulamak istediimiz bir hedefe ulaamama olasl bizi kayglandrr. Amacmza ulamada baarsz olduumuz zaman hayal krklna urar, zlr, bazen de fke duyarz. Duygularmz sadece gdsel davranlarmza elik etmekle kalmaz, ayn zamanda bu tr davranlarn balamasna neden de olabilir. rnein, korku duygusu bizi korku yaratan ortamdan uzaklamak, ak duygusu bizi sevdiimiz kiiye ulamak iin gdleyebilir. Bu nedenle, duygularmzn da davranlarmz belirleyen temel sreler arasnda yer aldn sylemek mmkndr. Duygunun ne olduu sorusuna basit bir yant vermek gtr. nk, duygular bir ok deiik yn olan karmak srelerdir. Duygularmzn, hereyden nce, kalp at hznn deimesi, gz bebeinin bymesi ve benzeri gibi tepkiler-
Duygular
205
le kendini gsteren fizyolojik bir yn bulunmaktadr. Dier yandan, duygularmza dorudan doruya gzlenebilen baz davranlar elik etmektedir. Bu davranlar elik ettikleri duygular ifade edici bir nitelik tar. Bu nedenle, duygularmzn bir de ifade yn olduunu sylemek mmkndr. Fizyolojik ve ifade ynlerine ek olarak, duygularmzn bir de yaantsal yn bulunmaktadr. Duygularmz, belki de sadece bizim farknda olduumuz znel (sbjektif) yaantlardr. imdi duygularn bu ynn incelemeye alalm. Siz de kendi duygularnzdan yola karak duyguyu tanmlaynz.
SIRA SZDE
206
Duygular
sonra, parasempatik sistem devreye girmekte ve kalp at ve dier tepkilerimizin normale dnmesini salamaktadr. Dier yandan, duygularmzn eitli beyin merkezleriyle ilgili olduu ve bu merkezler tarafndan kontrol edildii bilinmektedir. Bu merkezlerden en nemlisi, beyin tabannda yer alan hipotalamusdur. Duygularmza bizim kontrol edemediimiz baz fizyolojik tepkilerin elik etmesinin yararlanld alanlardan bir tanesi, teknik ad poligraf (polygraph) olan yalan makineleridir. Yalan makineleri derideki elektriksel faaliyetleri (galvanik deri tepkisi), solunum ve kalp at hzlarn ayn anda lebilen aletlerdir. Bu aletlere balanan bireylere bazlar soruturma konusuyla ilgili olan bir takm szel uyarclar verilir ve sorgulama konusuyla ilgili uyarclar iitildii zaman galvanik deri tepkisinde, solunum ve kalp at hzlarnda deimeler olup olmad saptanr. Eer birey sulu ise, su ile ilgili uyarclar onu kayglandracandan sz konusu tepkilerinde deimeler olacaktr. Ancak, baz sulularn kaygl olmamalar, susuz baz bireylerin ise ar kaygl olabilmeleri nedeniyle, poligraf her zaman gvenilir sonular vermemektedir.
SIRA SZDE
Duygulara elik eden fizyolojik tepkilerin ilevi nedir? Bu tepkiler sinir sistemimizin hangi blmnn kontrolndedir?
Duygularn fadesi
Duygularmza elik eden fizyolojik tepkiler dorudan doruya gzlenmeleri mmkn olmayan tepkilerdir. Bu tepkilerin yan sra, duygularmza dorudan doruya gzlenebilen baz davranlar elik eder. Duygularmz ifade edici nitelii olan bu davranlar, bir dereceye kadar bizim kontrolmz dnda ortaya kmaktadr. Duygu ifade eden davranlarn en youn olduu blge yzmzdr. Yz ifadelerinin yan sra, duygularmz zaman zaman baz beden hareketleri, jestler ve karlan seslerle de ifade edilmektedir.
Yz fadeleri: Duygularmz ou kez yzmzde ayrdedilebilir ifadeler ortaya karr. Bir duygunun iddeti arttka, bu duygunun ortaya kard yz ifadesi de daha belirgin ve daha ayrdedilebilir hale gelmektedir. rnein, fkelendiimiz zaman, yz kaslarmz gerilir, kalarmz atlr, dilerimiz kenetlenir. Yz ifadelerinden duygularn tannp tannmadn belirlemek zere yaplan aratr-
Duygusal Yaantlar
207
malar, korku, fke, sevin, tiksinti gibi iddetli duygularn yz ifadelerinden tannabileceini ortaya koymutur. Ayrca, aratrma sonular duygulara elik eden yz ifadelerinin kltre bal olarak deimediine, yani tm insanlarda ayn olduuna iaret etmektedir. Duygularla birlikte grlen beden hareketleri ve jestlere ilikin aratrmalar ise, zellikle jestlerin bir kltrden dierine deiebileceini gstermitir. Sesler: Duygu ifade eden gzlenebilir davranlar arasnda kardmz eitli sesler ve konuma biimleri de yer almaktadr. rnein, ok yksek ve tiz bir sesle konumak ounlukla fkenin, birden bire atlan bir lk korku ya da aknln, i ekme zntnn, derin nefes alma skntnn, glme keyifli oluun bir ifadesidir. Bununla birlikte, duygularn sadece karlan seslerden ayrdedilmesi olduka gtr. Duygularn ifadesi ne anlama gelmektedir? Sizce duygulara elik eden yz ifadeleri renilmi midir?
SIRA SZDE
DUYGUSAL YAANTILAR
Duygularmza elik eden fizyolojik tepkiler tm duygularda ayndr; bir duygudan dierine deimez. Buna ramen, biz farkl durumlarda farkl duygular yaarz. Bu da duygularmzn greli olarak nesnel (objektif) olan fizyolojik temelleri ve dsal belirtilerinin yan sra, bir de znel (sbjektif) olan yaantsal ynnn olduunu gstermektedir. Yani duygular, ayn zamanda, bizim farknda olduumuz, hissettiimiz yaantlardr. Tm duygularn temelinde yatan fizyolojik koullar ayn olmasna ramen, deiik duygular yaamamz nasl mmkn olmaktadr? Duygusal yaantlarmz ounlukla, belirli bir ortamda, d evreden gelen uyarclar tarafndan balatlr. D evreden gelen uyarclar bizde genel bir uyarlmlk hali yaratmaktadr. Bu genel uyarlmlk halini ne tr bir duygu olarak yaayacamz, bu durumu balatan uyarcya ve iinde bulunduumuz ortama vereceimiz anlam belirlemektedir. rnein, gece yars tenha bir sokakta yrrken iittiimiz "dur" szc, bizde korku duygusu uyandracaktr. Buna kar, bir snavda, tam bir soruyu bitirmek zereyken, zamann bittiini belirten "dur" szc bizde kzgnlk ya da hayal krkl uyandracaktr. Duygusal yaantlarmz gerek tr, gerekse iddetleri asndan olduka byk farkllklar gsterir. rnein, znt ve sevin farkl trde, buna kar, korku ve dehet ayn trde, fakat farkl iddette duygusal yaantlardr. Hem tr hem de iddet asndan farkllklar gsteren duygularmzn tmn kapsayan bir liste yapmak olduka gtr. Bu nedenle, psikologlar, bir liste yapma yerine, duygularmz eitli boyutlar zerinde snflandrmaya almlardr. Bu boyutlardan en sk kullanlan holuk-naholuk boyutudur. Bu boyut zerinde baz duygularmz ho, bazlar ise naho olarak snflandrlmaktadr. rnein korku ve fke naho, mutluluk ise ho bir duygu olarak snflandrlmaktadr. Tm duygularn fizyolojik temeli ayn olduu halde farkl duygular yaayabilmemiz nasl mmkn olmaktadr? Tartnz. Korku: Korku, temelde ho olmayan, hibirimizin yaamak istemedii bir duygudur. Bununla birlikte, panik halindeki engelleyici korkular bir yana brakacak olursak, korku duygusunun uyum salayc bir ilevi de vardr. Hereyden nce, tehlike anlarnda, korku bedenimizi fizyolojik olarak tehlikelerden uzaklamaya
Duygusal yaantlarmz ounlukla, belirli bir ortamda, d evreden gelen uyarclar tarafndan balatlr.
SIRA SZDE
208
Duygusal Yaantlar
Kaygy korkudan ayran en belirgin zellik, kaygnn belirli bir nedeninin bulunmamasdr.
fke duygusuna en sk yol aan nedenlerden birisi, hedefe ynelik davranlarmzn engellenmesidir.
Mutluluk bir ihtiyacn tatmini salandnda ya da bir hedefe ulaldnda duyulan ho bir duygudur.
hazrlamaktadr. Benzer ekilde, deiik korkular insanlar birbirlerine balamakta, cezalandrma ya da karlk grme korkusu insanlar bir ok durumda birbirlerine zarar vermeden alkoymaktadr. Korkularmzn ou renme yoluyla kazanlmtr. Kuramsal olarak hereyden korkmay renmemiz mmkndr. Korkular asndan bireyler arasnda farkllklar bulunmasnn nedeni, her bireyin farkl renme yaantlarndan gemi olmasdr. Kayg, korku duygusuyla yakndan ilikisi olan bir baka duygudur. Kaygy korkudan ayran en belirgin zellik, kaygnn belirli bir nedeninin bulunmamasdr. Yani, kayg nedensiz bir korkudur. Kaygnn ok yaygn, iddetli ve srekli hale gelmesi, bir davran bozukluu olarak kabul edilir. Benzer ekilde, korkunun bir dereceye kadar uyum salayc bir yarar olmakla birlikte, belirli bir nesneye ilikin korkunun ok ar ve mantksz hale gelmesi de, bir davran bozukluunun gstergesi olmaktadr. fke: fke duygusuna en sk yol aan nedenlerden birisi, hedefe ynelik davranlarmzn engellenmesidir. Burada "hedefe ynelik" kavram olduka geni kapsaml olarak kullanlmakta; rnein, bitirmeyi amaladmz bir ii yarda brakmaya zorlanma kadar, hakarete urama da bir engellenme olarak kabul edilmektedir. Normal olarak tm insanlar olumlu bir "kendilik deerine" sahip olmay ister ve amalarlar. Kendilik deeri terimi bir bireyin kendi yetenek, yeterliliklerinin ve deerinin ne olduu konusundaki dncelerinin tmne iaret etmek iin kullanlmaktadr. Hakarete urama, geici bir sre iin de olsa, kendilik deerimizi zedelemekte ve dolaysyla olumlu bir kendilik deerine sahip olma amacmz engellemektedir. Ayn nedenden dolay, fiziksel bir saldry da engellenme olarak kabul etmek mmkndr. ocuklarda fke duygusu ou kez barma, kendini yerden yere atma, tekmeleme, itme ve benzeri gibi saldrgan davranlara yol aar. Aa yukar tm toplumlarda, toplumsallama sreci iinde, fkenin kontrol edilmesi gerektii retildiinden, fke duygusunun yetikinlerde yol at ortak bir tepkiden sz etmek gtr. Bununla birlikte, fke duygusu yetikinlerde de sk sk saldrgan tepkilere yol aabilmektedir. Yetikinlerde saldrganlk, ocuklarda olduu gibi her zaman dorudan doruya deil, ou kez dedikodu yapma, laf atma ve benzeri gibi dolayl yollarla ifade edilmektedir. Mutluluk: Korku ve fkenin aksine, mutluluk ho bir duygu olarak snflandrlmaktadr. Mutluluk bir ihtiyacn tatmini salandnda ya da bir hedefe ulaldnda duyulan ho bir duygu olarak tanmlanmaktadr. Fizyolojik ihtiyalar bir yana brakacak olursak, bir bireyin ihtiyalar ve amalar srekli olarak deitii ve ulalan amalar daima yeni yeni amalar izledii iin, mutluluun nedenleri ve ltleri srekli deiebilmektedir. rnein, ilk bebeklik dneminde ihtiyalar ounlukla fizyolojik kkenlidir. Bu nedenle, fizyolojik ihtiyalar tatmin edildii srece bebek kendini mutlu hissedecektir. Ancak, ilerleyen yala birlikte, yeni yeni ihtiya ve amalar ortaya kacak ve mutluluk bu ihtiyalarn tatminine ve amalarn gereklemesine bal olarak deiecektir.
209
210
zet
zet
AMA
Gd kavramn tanmlayarak, gdsel davranlarn oluumuna etki eden isel ve dsal gdleri aklamak Gdler ve duygular davranlarmz belirleyen temel sreler arasnda yer alr. Gd, bir davran balatan ve bu davrann yn ve srekliliini belirleyen isel (bireye ait) bir g olarak tanmlanmakta; bir gd tarafndan balatlp, ynlendirilen davranlara gdsel davranlar denmektedir. Gdlerin hedefleri olumlu veya olumsuz olabilir. Olumlu hedefler yaklamak, olumsuz hedefler kanmak istediimiz hedeflerdir. Ayrca, baz hedefler doutandr, baz hedefler renme yoluyla sonradan ortaya kar. Gdlerin doutan gelen hedeflerine birincil hedefler denir. Bilind gdlenme kavramn tanmlayarak, gdleri en yaygn kullanlan snflandrma ekliyle (birincil gdler ve sosyal gdler) aklamak ve gdlerin davranlarmz ynlendirmedeki hiyerarisini incelemek Gdsel davranlarmzdan bazlar fizyolojik ihtiyalarmzla ilgilidir. Baz gdsel davranlar ise evresel uyarclar tarafndan balatlr. Gdsel davranlarn balamasna yol aan fizyolojik kkenli nedenlere drt, evresel uyarclara da zendirici ad verilir. Gdlerimiz, birincil gdler ve sosyal gdler olmak zere iki grupta toplanabilir. Birincil gdler birincil hedefleri olan renilmemi gdlerdir. Sosyal gdler renme yoluyla kazanlan ve dier insanlarla ilgili olan gdlerdir.
AMA
AMA
Duygu kavramn tanmlayarak; duygularn gdsel davranlarmzla olan ilikisini aklamak Duygular, hem gdsel davranlara elik eden hem de gdsel davranlar balatabilen srelerdir. Duygularn fizyolojik yn, ifade yn ve yaant yn olmak zere yn vardr. Duygularmza bir takm fizyolojik tepkiler elik eder. Duygularn iddeti arttka, fizyolojik tepkilerin iddeti de artar. iddetli duygulara elik eden fizyolojik tepkilerin bazlar kolayca farkna varabileceimiz kadar belirgindir. Duygularmzn ve duygularmza elik eden fizyolojik tepkilerin ortaya kmasnda sinir sistemimiz nemli bir rol oynar. Duygularmza elik eden fizyolojik tepkiler dorudan doruya gzlenmeleri mmkn olmayan tepkilerdir. Bu tepkilerin yan sra, duygularmza dorudan doruya gzlenebilen baz davranlar elik eder. Duygularmz ifade edici nitelii olan bu davranlar, bir dereceye kadar kontrolmz dnda ortaya kmaktadr. Duygu ifade eden davranlarn en youn olduu blge yzmzdr. Yz ifadelerinin yan sra, duygularmz zaman zaman baz beden hareketleri, jestler ve karlan seslerle de ifade edilmektedir. Duygular, ayn zamanda, bizim farknda olduumuz, hissettiimiz yaantlardr. Tm duygularn temelinde yatan fizyolojik koullar ayn olmasna ramen, deiik duygular yaamamz mmkn olmaktadr. Bunun nedeni duygusal yaantlarmzn ounlukla, belirli bir ortamda, d evreden gelen uyarclar tarafndan balatlmasdr.
Kendimizi Snayalm
211
Kendimizi Snayalm
1. Fizyolojik bir ihtiyacn yol at genel rahatszlk ve gerginlik durumuna ne ad verilir? a. Drt b. htiya c. Gd d. Korku e. Kltr 2. Gdsel bir davrann balamasna neden olan evresel uyarclara ne ad verilir? a. htiya b. Drt c. Gd d. zendirici e. Duygu 3. Nedeni belli olmayan korkulara ne denir? a. Kayg b. Psikosomatik tepki c. Drt d. Otonom tepki e. Stres 4. Aadaki gd trlerinden hangisi birincil gdler kategorisine girer? a. Baar b. Sosyal onay grme c. Merak d. Balanma e. Sevilme 5. Bir ihtiyacn tatmini salandnda duyulan ho duyguya ne ad verilir? a. Mutluluk b. Korku c. fke d. Baar e. Merak 6. Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluan blmne ne ad verilir? a. Periferik sinir sistemi b. Somatik sistem c. Otonom sistem d. Merkezi sinir sistemi e. Hipotalamus
7. Aadaki gdlerden hangisi Maslow'un nerdii gdler hiyerarisinin nc basamanda yer alr? a. Baar gds b. Balanma gds c. Gvenlik gds d. Alk gds e. Kendini gerekletirme gds 8. Aadakilerden hangisi olumsuz, kanmak istediimiz hedeflerden birisidir? a. Ac b. Yiyecek c. Su d. Baar e. Sevilme 9. Duygu ifade eden davranlarn en youn olduu blge aadakilerden hangisidir? a. Yzmz b. Kollarmz c. Bacaklarmz d. Sesimiz e. Vcudumuz 10. Bir terslik annda kalp atlarmzn hzlanmas, kan ekerimizi artmas gibi tepkilere yol aan sinir sistemine ne ad verilir? a. Sempatik sistem b. Parasempatik sistem c. Otonom sistem d. Periferik sistem e. Somatik sistem
212
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
nsanlar kltrn byk lde etkisi altndadrlar. inde yaadnz kltrn baar gdnzn de belirleyicisi olduunun farknda msnz? Bireyci kltrlerde insanlar, baar gdsnn genellikle baarl olma ya da rekabet etme ihtiyacna dayanan kiisel zelliklere bal olduuna inanmaktadrlar. Bu kltrlerde ne kan "bireysel baar" kavramdr. Oysa topluluku kltrlerde bu gd, bakalarnn ihtiyalarn anlama, kendi istek ve arzularn bakalarnn benzer ihtiyalarna uydurma ve geride tutuma abas olarak dnlmektedir. Amerika'da uzun sredir retim yapmakta olan "Electronic Produce" isimli firma Uzakdou pazarna daha kolay ulaabilmek iin Japonyada bir fabrika kurdu. Fabrikada bilgisayar paralar retilmekteydi. rnlerin kutulanmas ve ambalajlanmas iin Japon kadnlar ie alnd. Yaplan ite cretlendirme Amerikadaki fabrikada olduu gibi para ba sistemine dayanmaktayd. Yani Japon kadnlara denecek cret rettikleri i saysna bal olarak birbirlerinden farkl olacakt. lk ayn sonunda hem kutulanan rn says dkt hem de kadn iiler iten ayrlmak istediklerini ustaba Ouchiye bildirmilerdi. "Neden" diye sordu ynetici. "Efendim. Bu durum son derece utan verici biliyorum. Ancak alanlar cretlerinin dier Japon iyerlerinde uyguland gibi olmamasndan ikayetiler. Burada ie yeni birisi alndnda ayn ii yapanlarn cretleri yana gre belirlenmektedir. 36 yandaki bir ii, 18 yandakinden daha fazla maa alr. Her yeni yata cretler otomatik olarak arttrlr. Bu i yerinde kk yataki iilerin, kendilerinden yaa byk olanlardan daha fazla cret almalar her ikisini de utandrmaktadr. Daha fazla retenin daha fazla almas yanl. nk gen yataki alanlar, ya ileri olanlardan daha fazla retmemeye, bylece onlar utandrmamaya almaktadrlar." Sonu olarak, insanlarn baarl olmalarnda ya da ilerini daha iyi yapmalarnda hangi gdlerin belirleyici olduuna kendi kltrmze bakarak karar vermenin bizi yanl sonulara gtrecei unutulmamaldr. Baka kltrlerin, o kltr iindeki bireylerin davranlar zerindeki belirleyicilii unutulmamaldr.
Yant Anahtar
1. a 2. d 3. a 4. c 5. a 6. d 7. b 8. a 9. a 10. a Yantnz yanl ise sel Gdleyiciler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dsal Gdleyiciler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duygusal Yaantlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Birincil Gdler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duygusal yaantlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duygularn Fizyolojik Temelini tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Gdlerin Hiyerarisi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duygular blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duygularn fadesi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sinir Sistemi ve Duygular blmn tekrar okuyunuz.
Duyum ve Alg
12
213
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; davranlarmz belirleyen temel srelerden olan duyum ve alg kavramlarn, aralarndaki ayrm tanmlayabilecek, algnn zellikleri zerinde durarak, alg yanlmalar ve algda renmenin roln aklayabileceksiniz.
214
Duyum ve Alg
Dikkati belirleyen bireysel etkenlerden bir tanesi de kiinin sahip olduu beklentiler ve inanlardr. Alglayan kiinin sahip olduu beklentiler ve inanlar d dnyadaki uyarclarn ne ekilde alglanacan belirlemektedir. Aadaki metinde "soyguncu" denildiinde genellikle erkek cinsi akla gelmesi yukarda bahsedilen etkenlere baldr. 1998 ylnn souk bir k gn polisler, bayan B'nin evine baskn dzenlemi, evde arama yapm ancak iki gn nce yaplm olan hrszlkla ilgili hibir ipucu bulamamlard. Yal kadn korku ve zntyle izledi btn olanlar. Kocas leli ok oluyordu ve olundan baka kimsesi yoktu. Gen bir polis kadnn yanna geldi. - "Ltfen sakin olun. Korkmanz gerektirecek birey yok." dedi. Sesi rahatlatcyd. - Bu aramann olumun kart bir olayla ilgili olduunu sylyorsunuz. Gemite baz kt olaylara kart, ama M iyi bir ocuktur. Artk tamamiyle drst bir insan oldu. Kt birey yaptn zannetmiyorum. Ne oldu ltfen anlatn". Bir bayan polis korkudan titreyen kadnn oturmasna yardmc oldu. - "Olunuzun bir soyguna kartndan pheleniyoruz. ki gn nce bir kuyumcu soyuldu. Olay sadece hrszlk da deil. Kuyumcu ldrld. Bir grg tan sabka kaytlarndan olunuzu tehis etti. alnan eyalara ulamaya alyoruz." Yal kadn alamaya balad. Sanki kedini kaybetmi gibi srekli olunun bunu yapm olamayacan, onun iyi bir insan olduunu tekrarlyordu. Polisler evi terkettiklerinde kadn alamaya devam etmekteydi. lk durumada hakim olayn tek grg tan, o srada yoldan arabasyla gemekte olan, Bay S'yi dinledi. Anlattna gre adam krmz kta durmu hareket etmek zereydi. O srada bir el silah sesi duymu, silah sesinin geldii yne baktnda uzun dalgal sal, ince yapl, beyaz tenli, zerinde koyu renkli giysiler olan bir adamn elindeki antayla klarn olduu yne alan sokaa doru kotuunu grmt. Sokak ok kalabalk deildi. Havann hemen hemen kararm olmasna ramen sokak lambalar ve alveri merkezlerinin klar grmeyi kolaylatryordu. Dorusu soygunu yapann yzn tam olarak grememiti, ama narin yzl bir erkekti ve bu tarifler M'ye uyuyordu. Vatandalk grevini yapmakta olduunu syleyerek yal kadn ve olunu hi tanmadn syledi. Soyguna kart sylenen M ise srarla olaya karmadn, o sralarda sokaklarda gezmekte olduunu, orada olmadn ispatlayamayacan, ancak olayn olduu yere yakn oturmalar dnda olayla hi ilgisinin olmadn sylemekteydi. Doru tarife uyuyordu, koyu renkli giysileri vard, ama kimin yoktu ki... kinci durumada ok ilgin bir gelime yaand. Kuyumcunun karsndaki spermarketin gvenlik kamerasnda soygunun grntleri vard. Kamera grntlerinde siyahlar iinde bir kadn elinde siyah bir anta ile kuyumcunun bulunduu ynden hzla gelerek kamerann nnden gemekte, klara alan sokak ynne doru hzla gzden kaybolmaktayd. Hakim bu delil karsnda tutuklu adam serbest brakt. Olayn grg tan ise son derece aknd. Grd kiinin bir kadn olma ihtimalini hi dnmemiti.
DKKAT
Bu nite ile ilgili psikolojiye giri niteliindeki bavuru kaynaklarna ynelmeniz konuyu daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.
215
GR
Psikolojiyi insan ve hayvan davranlarn inceleyen bir bilim dal olarak tantm ve davranlarmzn sinir ularn etkileyen enerji deiiklikleri, yani uyarclar tarafndan balatlp kontrol edildiini belirtmitik. Bir uyarcnn bir davran balatabilmesi iin, hereyden nce bu uyarcnn organizma tarafndan farkedilmesi gerekmektedir. rnein, trafik n farketmeyen bir bireyin araba kullanma davrann trafik na gre dzenlemesi mmkn deildir. Benzer ekilde, rk bir diin diiye gitme davrann balatabilmesi iin, bireyin diinde bir rk olduunu ya da diinin ardn farketmesi gerekmektedir. evremizdeki uyarclarn farkna varmamz ve dolaysyla bu uyarclara uygun davranlarda bulunmamz, duyum ve alg adn verdiimiz birbirini tamamlayan iki sre sayesinde mmkn olur. Bu nedenle, duyum ve alg konularnn incelenmesi, davranlarn anlalmasnda nemli bir adm oluturmaktadr.
DUYUM NEDR?
evremizdeki enerji deiikliklerinin, yani uyarclarn, sinir akm haline dntrlerek beynimize ulatrlmasna duyum denir. Enerji deiikliklerini sinir akm haline dntren organlar ise duyu organlar olarak adlandrlr. Her duyu organmzda, alc (reseptor) ad verilen ve belirli bir enerji trne duyarl olan ok sayda hcre vardr. Bu hcrelerden her biri bir lif aracl ile nron ad verilen bir sinir hcresine baldr. Alclar tarafndan kaydedilen uyarclar lifler yoluyla sinir hcrelerine aktarlr. Sinir hcreleri kendilerine aktarlan uyarclar sinirsel enerji haline dntrerek bir sinir akm balatrlar. Bu sinir akm sayesinde, alclar tarafndan kaydedilen uyarclar beyine ulatrlr ve beyinin ilgili blgeleri tarafndan deerlendirilerek anlaml yaantlar haline dntrlr. Duyu organlarmz duyarl olduklar enerji trleri asndan farkllk gsterirler. rnein, gz a, kulak ses titreimlerine, burun havadaki gaz molekllerine kar duyarldr. Dier yandan, farkl duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclar beynimizin farkl blgelerine iletilmektedir. ki yarm kreden oluan beynimizin her bir yarm kresi lob ad verilen blgelere ayrlmtr. Duyum nedir? Tanmlaynz.
Duyum, evremizdeki enerji deiikliklerinin, yani uyarclarn, sinir akm haline dntrlerek beynimize ulatrlmasdr.
SIRA SZDE
ALGI NEDR?
evremizin farkna varmamz duyum ve alg ad verilen iki srecin saladn belirtmi ve duyumu uyarclarn bir duyu organ yoluyla sinir akm haline dntrerek beynimize ulatrlmas olarak tanmlamtk. Alg ise, duyu organlar tarafndan kaydedilen uyarclarn beynimiz tarafndan rgtlenip, yorumlanarak anlaml hale getirilmesi olarak tanmlanmaktadr. Bir bakma, duyumu uyarclarn duyu organlarmz zerinde brakt etki, algy da bu etkiye verdiimiz anlam olarak dnmek mmkndr. Alglarmz duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclar zerine temellendirilirler. Yani, duyumlar alglarmzn hammaddeleridir. Ancak alg denince aklmza duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclarn karbon kopyas deil, bu uyarclara dayal olarak yapm olduumuz yorumlar, bu uyarclara verdiimiz anlamlar gelmelidir. Duyum ve algy birbirinden farkl iki sre olarak kabul etmemizin nedeni de, alglarmzn duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclarn karbon kopyas olmamasdr. rnein, evremize baktmz zaman,
Alg, duyu organlar tarafndan kaydedilen uyarclarn beynimiz tarafndan rgtlenip, yorumlanarak anlaml hale getirilmesidir.
216
Algnn zellikleri
belirli anlamlar olan nesneler grrz. Bu nesnelerin renkleri, ekilleri, parlaklklar, bulunduumuz yere bal olarak deimez. Kulamza gelen sesleri anlamsz uultular olarak deil, eitli anlamlar olan sesler olarak nitelendiririz. Ksacas, evremizi belirli bir yaps, sreklilii ve anlam olan bir evre olarak alglarz. Oysa, yaadmz evre belirli bir yaps, sreklilii ve anlam olan bir evre deil, bak amza gre renkleri, parlaklklar, ekilleri deien nesneler, birbirine karm seslerle dolu karmakark bir evredir. evremizi dzenli ve anlaml bir evre olarak alglamamz, duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclarn beynimiz tarafndan yeniden rgtlenmeleri sayesinde mmkn olmaktadr.
SIRA SZDE
Duyum ile alg neden farkl iki sre olarak kabul edilir? Aklaynz.
ALGININ ZELLKLER
Duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclarn beynimiz tarafndan anlaml algsal yaantlar haline dntrlmesi, gelii gzel deil, belirli ilkeler erevesinde yaplmaktadr. Bu ilkelere ayn zamanda algsal yaantlarmzn zellikleri ya da algnn zellikleri de denmektedir. inde yaadmz evreyi belirli bir yap, sreklilik ve anlam olan bir evre olarak alglamamz ve dolaysyla bu evre iinde rahat hareket edebilmemizi alglarmzn bu zellikleri salamaktadr. imdi algnn bu zelliklerini tek tek gzden geirelim.
Seicilik
Algnn zelliklerinden birisi seici olmasdr. Belirli bir anda duyu organlarmz ok sayda uyarc tarafndan etkilenmesine ramen, biz bu uyarclardan sadece bazlarn alglarz. rnein, u anda kitabnz okurken duyu organlarnz ok sayda uyarc tarafndan uyarlmaktadr. Ancak, byk bir olaslkla siz sadece okuduklarnz alglamakta, dier uyarclar ise ya hi alglamamakta ya da belli belirsiz bir biimde alglamaktasnz. Algnn seici olma zelliinin yaamsal bir nemi vardr. Eer alglarmz seici olmasayd, beynimiz ayn anda deerlendiremeyecei kadar ok uyarc alacak ve dolaysyla bu uyarclardan hi birine uygun davranmda bulunmamz mmkn olmayacakt. Belirli bir anda duyu organlarmz etkileyen uyarclar arasndan hangilerini seerek alglamayacamz belirleyen en nemli sre dikkattir. Genellikle, zerine dikkat younlatrlan uyarclar alglanrken, dier uyarclar ya hi alglanmaz ya da belli belirsiz bir biimde alglanr. Dikkatin hangi uyarclar zerine younlaacan ise, ksmen uyarclarn yapsal zellikleri, ksmen de alglayan kiinin zellikleri belirler. Yani duyu organlarn etkileyen uyarclardan hangilerine dikkat edileceini belirleyen etkenleri, uyarclarn yapsna ilikin etkenler ve alglayan bireyin zelliklerine ilikin etkenler olmak zere iki grupta toplamak mmkndr. Dikkati Belirleyen Uyarc Yapsna likin Etkenler: Duyu organlarmz etkileyen ok sayda uyarcdan hangilerine dikkat edeceimizi ksmen uyarclarn zellikleri belirler. Dikkati belirleyen uyarc zelliklerinden bazlar aada verilmitir. iddet ve Byklk: Genellikle bir uyarcnn iddeti ya da bykl arttka bu uyarcnn alglanma olasl da artar. rnein, iddetli bir grltnn alglanma olasl zayf bir sesten, parlak bir rengin alglanma olasl da donuk bir renkten daha fazladr. Benzer ekilde, yanyana duran bir ka binadan en yksek olan dierlerinden daha abuk alglanacaktr.
Dikkat, belirli bir anda duyu organlarmz etkileyen uyarclar arasndan hangilerini seerek alglayacamz belirleyen en nemli sretir.
Dikkati belirleyen etkenler, uyarclarn yaps ve alglayan bireyin zelliklerine ilikin etkenler olmak zere iki grupta toplanr.
Algnn zellikleri
217
Kontrast: Birlikte bulunduu uyarclarla kontrast oluturan bir uyarcnn alglanma olasl daha yksektir. rnein, siyah elbiseli bir grup insan arasndaki beyaz elbiseli bir kiinin alglanma olasl, bu gruptaki dier kiilere oranla daha yksektir. Hareket: Hareket halindeki nesnelerden gelen uyarclarn alglanma olasl, sabit nesnelerden gelen uyarclardan daha yksektir. Tekrar: Tekrar bir uyarcnn alglanma olasln arttran bir baka etkendir. rnein, yanp snen bir n alglanma olasl, sabit bir n alglanma olaslndan daha yksektir. Gariplik ve Yenilik: Belirli bir ortam iin allmadk ya da garip olan bir uyarc, o ortam iin doal olan uyarclara oranla daha byk bir olaslkla alglanr. rnein, bir dershanede sralarn yan sra bir de karyola bulunursa, karyola sralardan daha ok dikkatimizi eker. nk, dershanede karyola bulunmas alldk bir durum deildir. Dikkati Belirleyen Bireysel Etkenler: Duyu organlarn etkileyen uyarclardan hangilerine dikkat edileceini, uyarclarn zelliklerinin yan sra, ksmen alglayan bireyin zellikleri de belirler. Dikkati belirleyen bireysel zelliklerden bazlar aada belirtilmitir. htiyalar: Bireylerin ihtiyalar hangi uyarclara dikkat edeceklerini ve dolaysyla alglayacaklarn belirleyen nemli bir etkendir. rnein, a olduumuz zaman pimekte olan bir yemein kokusunu daha byk olaslkla alglarz. htiyacmz olduunu dnp buzdolab almaya karar vermisek, buzdolab reklamlarna daha fazla dikkat ederiz. Beklentiler: Bireylerin beklentileri de hangi uyarclar alglayacaklarn belirleyen bir etkendir. rnein, salonda misafirleriyle konuan bir annenin ierde alayan bebeinin sesini duyma olasl misafirlerine oranla daha yksek olacaktr. lgiler: lgiler hangi uyarclarn alglanacan belirleyen bir baka etkendir. rnein, otomobillere merakl olan bir birey bir ok otomobil arasnda bulunan yeni bir modeli, byle merak olmayan bireylerden daha abuk alglayacaktr. renme: Daha nceki renmelerin de alg zerinde nemli etkileri vardr. Gemite rendiklerimiz gerek hangi uyarclara dikkat edeceimizi, gerekse bu uyarclara vereceimiz anlamlar byk lde etkilemektedir. Duyu organlarmz etkileyen uyarclardan hangilerinin alglanacan belirleyen etkenler konusunda psikologlarn topladklar bilgiler gnlk yaamda eitli amalarla kullanlmaktadr. rnein, trafik k ve iaretlerinin dzenlenmesinde tekrar ve iddet gibi uyarc zelliklerden yararlanlmaktadr. Reklamclar, dikkat ekmek amacyla reklamlarnda iddet, tekrar, hareket, gariplik gibi uyarc zelliklerine ve ihtiya, beklenti gibi bireylerin zelliklerine ilikin etkenlere yer vermektedirler. Algsal seicilii tanmlayarak; televizyonda izlediiniz reklamlara gsterdiiniz ilgi derecelerini karlatrnz.
SIRA SZDE
Deimezlik
Algnn bir baka zellii de deimez olmasdr. Sofrada nmzde duran taban eklini, bak amza gre bazen daire bazen de elips olarak alglamayz. Radyo ya da televizyondan gelen sesin yeri bamz evirdiimiz yne bal olarak deimez. Aslnda, nesnelerden gelen uyarclarn duyu organlarmz zerindeki etkisi bulunduumuz yere bal olarak deimektedir. rnein, bir kapnn tam karsnda durduumuz zaman, bu kapnn gzmz zerine den imgesi dik-
218
Algnn zellikleri
drtgen eklindedir. Bir yana doru yrdmzde, bu imge yamuk eklini alr. Buna ramen, nereden bakarsak bakalm, kapy daima dikdrtgen eklinde alglarz. Bu beynimize ulatrlan uyarclarn ekillerinin deitirilerek yeni batan yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr. Algnn deimezlik zellii kendisini deiik biimlerde gsterir. Bunlardan birisi ekil deimezliidir. Bir kapy hangi adan bakarsak bakalm, dikdrtgen eklinde alglamamz, ekil deimezliine verilebilecek bir rnektir. Dier yandan, nesnelerin bize olan uzaklklar arttka, gzmze den imgeleri de klmektedir. Buna ramen, aina olduumuz nesnelerin bykln hep ayn olarak alglarz. Aina olduumuz nesnelerin byklklerini hep ayn olarak alglamamza byklk deimezlii ad verilir. Renk deimezlii ve parlaklk deimezlii dier deimezlik trleridir. Aina olduumuz nesneleri, k ve glge durumuna bal olmakszn hep ayn renk ve parlaklkta grrz. Oysa, nesnelerin renk ve parlaklklarna ilikin uyarclar k ve glge durumuna bal olarak deimektedir. Alg deimezliinin gnlk yaamdaki nemi son derecede byktr. Eer algmzn bu zellii olmasayd, evremiz tannmas olanaksz hale gelir, bizim bu evre iinde hareket etmemiz ve yaammz srdrmemiz mmkn olmazd.
SIRA SZDE
rgtlenme
rgtlenme duyu organlarmz etkileyen uyarclarn tek tek deil, anlaml ilikiler btn halinde alglanmalardr.
Algmzn bir dier zellii rgtl olmasdr. Yani, duyu organlarmz etkileyen uyarclarn tek tek deil, anlaml ilikiler btn halinde alglanmalardr. rnein, bir insann yzne baktmz zaman, ayr ayr gz, az, burun gibi organlar deil, btn bir yz alglarz. Bir mzik paras dinlediimiz zaman tek tek notalar deil, btnl olan bir melodi iitiriz. Aslnda bu uyarclar duyu organlarmz bizim algladmz gibi anlaml bir btn halinde deil, tek tek etkilemektedir. Buna ramen, algmzn rgtlenme zellii sayesinde, bu uyarclar anlaml btnler halinde alglarz. Algmzn rgtlenme zellii kendisini deiik biimlerde gsterir. Bunlar ekil-zemin algs, gruplama ve tamamlamadr.
Algda rgtleme
Algnn zellikleri
219
ekil-Zemin Algs: ekil-zemin algs nesnelerin zerinde ya da iinde bulunduklar ortamdan ayr olarak alglanmasdr. Alglanan nesne ekil, nesnenin zerinde ya da iinde bulunduu ortam ise zemin olarak adlandrlr. rnein, duvara aslm bir tabloya baktmz zaman, tabloyu duvardan farkl olarak alglarz. Bu rnekte tablo ekil, duvar ise zemin olarak alglanmaktadr. ekil-zemin algs iitsel uyarclar iin de sz konusudur. rnein bir arky dinlerken, bu arky nde, yani ekil, mzik aletlerinden gelen melodiyi de arkada, yani zemin olarak alglarz. Aslnda, nesneler ve nesnelerin zerinde ya da iinde bulunduklar zeminlerden gelen uyarclar duyu organlarmz ayn biimde etkilemektedir. Algnn rgtlenme zellii sayesinde, ekil ve zemin birbirinden farkl olarak alglanmakta, bylelikle nesneleri tanmamz mmkn olmaktadr. Gruplama: Gruplama algmzn rgtlenme zelliinin bir baka rneidir. Bir ok uyarcy ayn zamanda algladmzda, bu uyarclar anlaml btnler oluturacak biimde gruplarz. Bir baka deyile, baz uyarclar biraraya getirerek, bu uyarclara bir btnlk kazandrrz. Uyarclarn bir btn oluturacak biimde gruplanmas geliigzel deil, belirli ipularndan yararlanlarak yaplr. Bu ipularndan bir tanesi yaknlktr. Zaman ve mekan olarak birbirine yakn olan uyarclar anlaml bir btn oluturacak biimde biraraya getirilir. Benzerlik ve devamllk gruplamada yararlanlan dier ipulardr. Birbirine benzer olan ya da birbirinin devamym gibi grnen uyarclar, biraraya getirilerek gruplanr ve birbirlerine aitmi gibi alglanrlar. Yaknlk, benzerlik ve devamlln gruplamadaki rol ekil 12.1'de grlmektedir. eklin (a) ksm yaknln, (b) ksm benzerliin, (c) ksm ise devamlln gruplamadaki roln gstermektedir.
q Oq O q Oq O q Oq O (a) q Oq O q Oq O q Oq O (b) (c) ekil 12.1: Yaknlk, Benzerlik ve Devamlln Gruplamadaki Rol
Tamamlama: Duyu organlarmz etkileyen uyarclar arasnda boluklar bulunduu durumlarda, bu boluklar tamamlar, bylelikle de anlamsz bir dizi uyarc yerine, belirli bir anlam olan btn bir ekil ya da nesne alglarz. rnein, ekil 12.2'ye baktmzda sadece bir takm kesik izgiler deil, kesik izgilerden oluan bir kare ve bir daire grmemiz, tamamlama ad verilen algsal rgtlenmenin sonucudur. zetle, algnn rgtlenme zellii duyu organlarmz tek tek etkileyen uyarclar karmak nesneler olarak alglamamzn temelini oluturur. Eer algmzn rgtlenme zellii olmasayd, bir takm nokta ve izgilerden baka birey grmemiz, anlam olmayan birtakm seslerden baka birey iitmemiz mmkn olmazd.
Derinlik Algs
Derinlik algs da seicilik, deimezlik ve rgtlenme gibi bir alg zelliidir. Aslnda, gzmzn a tabakas yukar-aa, sa-sol olmak zere sadece iki boyut grme yeteneine sahiptir. Buna ramen, nesnelerin derinlik boyutu olarak adlandrdmz nc bir boyutunu alglayabilmekteyiz. Derinlik boyutunu algla-
220
Algnn zellikleri
yabilmemiz n geli asna bal olarak ortaya kan glgeler, nesnelerin grn netliklerindeki farkllklar, nesnelerin iki gzn a tabakalarna den imgelerinin farkl olmas ve benzeri ipularnn beynimiz tarafndan deerlendirilmesi sayesinde mmkn olmaktadr. Derinlik boyutunu alglayabilmemize olanak tanyan baz ipularnn ortaya kabilmesi iin tek bir gz yeterlidir. Bu tr ipularna monokler ipular ad verilir. Dier baz ipularnn ortaya kabilmesi iin iki gzn birlikte almas gerekmektedir. Bu tr ipular ise binokler ipular olarak adlandrlrlar.
Monokler pular
Glgeler: In geli asna bal olarak nesnelerin baz ksmlarnn daha net, baz ksmlarnn ise glgeli olarak grlmesi, derinlik algsna yol aan monokler bir ipucu oluturmaktadr. Araya Girme: Derinlik algsna yol aan monokler ipularndan birisi de, bir nesnenin bir baka nesnenin grnmesini ksmen engellemesidir. Bu durumda grn engellenen nesne daha uzaktaym gibi grnr. Aklk: Tm ayrntlar ile grebildiimiz bir nesneyi yaknda, sadece kenar izgileri ile grebildiimiz bir nesneyi ise daha uzaktaym gibi alglarz. rnein, evremizdeki dalar hava puslu olduunda uzaktaym, ak olduunda yakndaym gibi grnrler. Detaylaryla grdmz nesneleri daha yaknda, ana hatlaryla grdmz nesneleri ise daha uzakta alglamamz, derinlik algsna yol aan monokler bir ipucu oluturmaktadr. Greli Ykseklik: Yksek olan nesnelerin kendilerinden daha alak olan nesnelerden daha uzaktaym gibi grnmeleri, derinlik algsna katkda bulunan bir baka monokler ipucudur. Dorusal Perspektif: Byklklerini bildiimiz nesneler uzaktayken birbirlerine olduklarndan daha yakn grnrler. rnein, bir demiryoluna baktmzda raylar giderek birbirlerine yaklap bir noktada kesiyormu gibi grnr. Dorusal perspektif ad verilen bu olay da derinlik algsna katkda bulunmaktadr.
Binokler pular
Binokler ipular olarak adlandrlan bu tr ipularnn ortaya kmasnda atabakasal farkllk ve konverjans olmak zere iki mekanizma rol oynar.
Derinlik boyutunu alglayabilmemize olanak tanyan baz ipularnn ortaya kabilmesi iin iki gzn birlikte hareket etmesi gerekmektedir. Binokler ipular olarak adlandrlan bu tr ipularnn ortaya kmasnda atabakasal farkllk ve konverjans olmak zere iki mekanizmann rol oynad belirlenmitir. Atabakasal Farkllk: ki gzmz arasnda bir ka santimetrelik bir aralk bulunmas nedeniyle, bir nesnenin gzlerimizin atabakalarna den imgeleri farkl olur. Yani, gzlerimizden herbiri bu nesnenin farkl bir ynn grr. Srasyla gzlerinizden birini kapatp dieriyle bir nesneye iki kez bakn. Gerekten de gzlerinizden her birinin bu nesnenin farkl bir ynn grdn farkedeceksiniz. Baktnz nesne gznze yaklatka, bu fark da artacaktr. Gzlerimizin atabakalarna den imgeler arasndaki bu farkllk, derinlik algs iin nemli bir ipucu oluturur. Konverjans: Bakmakta olduumuz bir nesne bize doru yaklatka, daha net bir grnt salamak zere gzbebeklerimiz de birbirine yaklamaktadr. Konverjans ad verilen bu olayn derinlik algsna katkda bulunduu saptanmtr. Derinlik algs neden algsal bir zellik olarak kabul edilir?
SIRA SZDE
221
ALGI YANILMALARI
Algnn yukarda akladmz zellikleri, daha nce de belirttiimiz gibi, gnlk yaam asndan byk nem tar. rnein, algmzn deimezlik zellii olmasayd, bir kez grdmz bir nesneyi bir baka koul altnda grdmzde tanmamz; rgtlenme zellii olmasayd belki de nokta ve izgilerden baka bir ey grmemiz mmkn olmazd. Bununla birlikte, algmzn zellikleri zaman zaman grdklerimizi yanl deerlendirmemize, yani alg yanlmalarna da yol aabilmektedir. rnein, ekil 12.3'de grdnz izgilerin uzunluklar eit olmasna ramen, alttaki izgi bize sttekinden daha uzunmu gibi grnr. Mller-Lyer ilzyonu olarak bilinen bu alg yanlmas, izgilerin ucundaki oklar izgilerin bir paras olarak alglama eilimimizden kaynaklanr. Birbirine yakn olan uyarclar birlikte alglama eilimi ise, algmzn rgtlenme zelliinin sonucudur. rnek olarak verdiimiz Mller-Lyer ilzyonunun yan sra, algnn zelliklerinden kaynakland bilinen pek ok alg yanlmas vardr. Alg yanlmas nedir? Alg yanlmalar nereden kaynaklanr? Siz de benzer bir yanlma yaayp yaamadnz dnerek kendi yaamnzdan rnekler bulmaya alnz.
SIRA SZDE
Algsal deimezlik, algsal rgtlenme gibi karmak zellikler renme yoluyla kazanlmaktadr.
222
zet
zet
AMA
Davranlarmz belirleyen temel srelerden olan duyum ve alg kavramlarn ve aralarndaki ayrm tanmlamak evremizden gelen uyarclarn farknda olmamz ve dolaysyla bu uyarclara uygun davranlarda bulunmamz duyum ve alg ad verilen iki sre salamaktadr. Duyum evremizdeki enerji deiikliklerinin, yani uyarclarn, bir duyu organ vastasyla sinir enerjisi haline dntrlp beyine ulatrlmas; alg ise beyine ulatrlan uyarclarn yeniden rgtlenip yorumlanarak anlaml hale getirilmesidir. Duyu organlarmz tarafndan kaydedilen uyarclarn rgtlenip, yorumlanarak anlaml hale getirilmesi belirli ilkeler erevesinde yaplmaktadr. Bu ilkeler, ayn zamanda algsal yaantlarmzn zellikleri ya da algnn zellikleri olarak da adlandrlr. Seicilik, deimezlik, rgtlenme ve derinlik algs algnn balca zellikleridir. inde yaadmz evreyi belirli bir yaps, sreklilii ve anlam olan bir evre olarak alglamamz bu zellikler sayesinde mmkn olmaktadr.
AMA
Alg yanlmalar ve algda renmenin roln aklayabilmek Algnn zellikleri, daha nce de belirttiimiz gibi, gnlk yaam asndan byk nem tar. Deimezlik, rgtlenme gibi zelliklerin yokluu eitli ilizyonlara neden olmaktadr. Algnn zelliklerinin doutan m geldii yoksa renme yoluyla sonradan m kazanld sorusunun kkeni 17.yzyla kadar uzanan tartmal bir sorudur. Son yllarda yaplan aratrmalar, algsal zelliklerden bazlarnn doumda varolduunu, bazlarnn da renme yoluyla sonradan kazanldn gstermektedir.
Kendimizi Snayalm
223
Kendimizi Snayalm
1. inde yaadmz evreyi belirli bir sreklilii olan bir evre olarak alglamamz, algnn hangi zelliine bir rnektir? a. Deimezlik b. Tekrar c. Hareket d. iddet e. Seicilik 2. Aadakilerden hangisi derinlik algsna yol aan monokler bir ipucu deildir? a. Araya girme b. Konverjans c. Glgeler d. Dorusal perspektif e. Aklk 3. Aadakilerden hangisi derinlik algsna yol aan binokler bir ipucudur? a. Greli ykseklik b. Aklk c. Atabakasal farkllk d. Araya girme e. Glgeler 4. Algyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Algsal zellikler doumda mevcuttur. b. Algsal zellikler renme yoluyla sonradan kazanlr. c. Algsal zelliklerden bazlar doumda mevcuttur. d. Algsal zelliklerin gelimesinde renmenin hibir rol yoktur. e. Algnn zelliklerinden biri seici olmamasdr. 5. Bir mzik parasn dinlediimiz zaman tek tek notalar yerine bir melodi iitmemiz algnn hangi zelliine rnek olarak verilebilir? a. rgtlenme b. ekil-zemin c. Gruplama d. Yaknlk e. Tamamlama
6. Duyu organlarmz etkileyen uyarclardan bazlarn alglamamz, algnn hangi zelliinin bir sonucudur? a. rgtlenme b. Seicilik c. Deimezlik d. Gruplama e. Benzerlik ve devamllk 7. Birbirine yakn olan uyarclarn birlikte, bir btn oluturacak biimde alglanmas hangi algsal rgtlenme trne bir rnektir? a. Gruplama b. ekil-zemin algs c. Tamamlama d. Tekrar e. Yaknlk 8. Aadakilerden hangisi dikkati belirleyen bireysel etkenlerden biridir? a. Tekrar b. Beklentiler c. Yenilik d. Benzerlik e. Hareket 9. Duyu organlarmz etkileyen uyarclar arasnda boluklar bulunduu durumlarda, boluklarn doldurulmas ve belirli bir anlam olan ekil ya da nesne alglamasna ne ad verilir? a. Gruplama b. ekil-zemin c. Tamamlama d. Aklk e. Yaknlk 10. Bir nesnenin bir baka nesnenin grnmesini ksmen engellemesi derinlik alglamasndaki monekler ipularndan hangisinin bir sonucudur? a. Glgeler b. Greli ykseklik c. Aklk d. Dorusal perspektif e. Araya girme
224
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
Yaamn inden
Bebekler Ne Kadar Grebilir ve Duyabilir? Doduunda bir bebein gzleri genelde kapaldr, gzbebekleri kktr ve gz kapaklar iiktir. ok yakndaki fazla ktan gzlerini korumaya alyormu gibi a bakar. Yeni doann parlak klara kar olan duyarll, doumdan hemen sonra klar ksma geleneine yol amtr. Bu yapldktan sonra gzlerini iyice aar ve dikkatle gzn dikip bakar. Yeni doan bebein hareket eden nesneler ve kontrast oluturan ak ve koyu renkleri ilgisini eker. Ayrca yeni doanlarn ilgisini renklerden ok izgi gibi ekiller daha kolay eker. Bununla beraber, her yataki kk ocuklarn en ok insan yz gibi yumuak ve yuvarlatlm d hatlara sahip nesnelere duyarl olduu uzun zamandr bilinmektedir. Walt Disney de karakterlerinin ounu yuvarlak yanakl, nispeten daha iri gzl ve etkileyici izerek bu zellii dikkate almaktadr. Bebekler domadan nce duyabilirler. Yeni doan bebekler zellikle yksek perdeli kadn seslerine ve zellikle annesinin sesine kar duyarldr. Aratrmalar, annelerin yeni doan bebeklerine kar belirli bir tonda ve sradan konumalarndan daha yksek perdeden konumaya eilimli olduklarn gstermitir. Bu ilk diyaloglarn filme ekilmesi, yeni doanlarn annelerinin sesinin ritmine uygun bir ritimde hareket ettiklerini gstermitir. Yeni doann bu ritmik geri beslemesi, hareketleri ve mimikleri, annenin iletiime devamn tevik eder. Ani yksek ve dzensiz sesler bebekleri rktrken, yumuak, sabit ve ritmik sesler bebekleri sakinletirir.
Yant Anahtar
1. a 2. b 3. c 4. c 5. a 6. b 7. a 8. b 9. c 10. e Yantnz yanl ise Algnn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Derinlik Algs blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Derinlik Algs blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Duyum Nedir? ve Alg Nedir? blmlerini tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Algnn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Algnn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise rgtlenme blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dikkat blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise rgtlenme blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Derinlik Algs blmn tekrar okuyunuz.
225
renme
13
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; renme kavramn tanmlayarak, renmenin yaammzdaki nemini tartabilecek, renmenin temel yolunu; Tepkisel Koullanma (Klasik artlanma), Edimsel Koullama, Gzlem Yoluyla renme (Sosyal renme) srelerini ve davranlara etkisini aklayarak tartabileceksiniz.
226
renme
Uyuturucu kaakl nemli bir yasal sorundur. Bu sorunla baa kma abalarnda gvenlik gleri, kpeklerden de yararlanmaktadr. Koku alma duyular inanlmaz derecede gelimi olan kpekler, ok geni bir alan insanlardan ok daha hzl ve verimli bir ekilde arayabilmektedirler. renme psikologlar tarafndan bu kpeklerin eitimi iin eitli yntemler gelitirilmitir. Aadaki pasaj, renmenin nasl gerekletirildiini zetlemektedir. Uygun bir kpek seildikten sonra, eitime balanr. Eitim temel aamadan oluur. lk aamada ama, eitim ve aramalar srasnda kpei dllendirmek iin kullanlacak olan aferin, bravo, evet gibi szel ifadelerin kpein davranlarn etkileyecek hale getirilmesidir. Bu szckler, hayvann beslenmesi srasnda yiyecek verilirken srekli olarak tekrarlanrlar ve bu sayede kpek iin dl deeri kazanrlar. Ayrca, kpein gel ve otur gibi basit komutlara uymas da bu aamada yiyecekle ve ayn szel ifadelerle dllendirilir. kinci aamada, kpek tarafndan bulunmas istenilen bir uyuturucunun kokusu, kpein oturma davrann kontrol eden bir uyaran haline getirilir. erisinde uyuturucu (rnein saf eroin) bulunan bir kavanoz kpein burnuna yaklatrlr, kpein oturmas salanr ve aferin, bravo vb. szel ifadeler de kullanlarak kpee yiyecek verilir. Daha sonra ise ii bo bir kavanoz kpein burnuna yaklatrlr fakat yiyecek verilmez. Bu ilemlerin defalarca tekrarlanmas sonucunda, kpek eroin kokusunu tanmay renir ve oturma davran bu koku tarafndan kontrol edilir hale gelir, yani kpek bu kokuyu her alnda oturur ve yiyecek verilmesini bekler. Bu aamadan sonra, renmenin yeni kokulara ve ortamlara transferinin amaland nc aamaya geilir. Kpek tarafndan bulunmas istenilen her trl uyuturucu maddenin bir listesi bu aamadan nce yaplm olmaldr. leme listedeki maddelerin ortama birer birer eklenmesiyle devam edilir. Bu maddeler de kpee ayr ayr koklatlarak, oturmas salanr ve davran yiyecek ve szel ifadelerle dllendirilir. Kpek, listede yer alan uyuturucu maddelerden hangisini koklarsa koklasn oturduunda, maddelerin kokular kpein davranlarn kontrol eder hale gelmi demektir. Eitilmi bir kpek, sadece kokularn tanmay deil, uyuturucularn kokusunu dier kokulardan ayrdetmeyi ve kendisine gsterilen bir alan aktif bir ekilde aramay da renmelidir. Bu da eitimin nc aamasnda gerekletirilir. Kpek eitli uyuturucular doru bir ekilde tanmay rendikten sonra, alan arama eitimine geilir. Alan arama eitimine zeminindeki az saydaki kavanozdan sadece birisinde uyuturucu bulunan bir odada balanr. Kpek odaya sokularak "ara" komutu verilip tasmas zlr ve ierisinde daha nce tanmay rendigi herhangi bir uyuturucu bulunan kavanozu koklayp oturduunda yiyecekle ve szel ifadelerle dllendirilir. Daha sonra arama yaplacak alan daha da geniletilir, ortamda bulunan kavanoz says arttrlr ve o zamana kadar bo olan kavanozlarn ierisine uyuturucu olmayan baka maddeler konulur. Burada kullanlan dier maddelerin kokular, kpein gerek arama ortamlarnda karlama olaslnn yksek olduu kokular olmaldr. Eer kpek bu maddeleri kokladnda da oturuyorsa, bu durumda yiyecek verilmez ve oturma davrannn uygun olmayan uyaranlarca kontrol edilmesi engellenir. Kpek bu odada uyuturucular dier maddelerden ayrdederek bulmay rendikten sonra, hem arama alan geniletilerek daha karmak hale getirilir, hem de uyuturucular bulunmas daha zor olan yerlere saklanmaya balanr. Eer gerek arama, hareket eden makinelerin ya da insanlarn bulunduu yerlerde (rnein, bir hava alannda ya da depoda) yaplacaksa, eitim ortam da olabildiince gerek ortama benzer hale getirilir. Bu koullar altnda da, uyuturucu kokusunun oturma davrann kontrol eder hale gelmesiyle kpein eitimi tamamlanm olur.
DKKAT
227
GR
Gnlk yaammz srdrrken, sabah yatamzdan kalktmz andan itibaren yaptmz davranlarn byk bir blmn renme yoluyla kazanrz. rnein, kahvalt yapmay, saate bakmay, giyinmeyi, ie gitmeyi, almay, okumay, yazmay, konumay, dinlemeyi, problem zmeyi, dier insanlarla iyi ilikiler kurmay, toplumsal ve evrensel olaylara ilgi duymay yaammz sresince reniriz. Ayn ekilde, yaammz boyunca, tpk istendik davranlar rendiimiz gibi, istenmedik davranlar da reniriz. rnein, salmz asndan zararl davranlar, sigara imeyi, bakalarna kaba davranmay, saldrganl, utangal, gereksiz korkular v.b. davranlar renme yoluyla kazanrz. Yaammz boyunca edindiimiz tm bu istendik ve istenmedik davranlara bakarak insan yaamnn bir renme srecinden ibaret olduunu syleyebiliriz.
RENMENN TANIMI
ou zaman gnlk dilde renme kavramndan yalnzca akademik bilgilerin kazanlmas anlalmtr. renmeyi yalnzca bu anlamda anlayacak olursak, renmeye olduka dar ve kstl bir anlam vermi oluruz. Bu bizim renmenin yaammzdaki nemini ve kapsamn grmemizi ve incelememizi gletirebilir. Psikolojide renme kavramna daha geni bir anlam verilmitir. renme, yaantlar yoluyla davranlarda meydana gelen olduka uzun sreli deimeler olarak tanmlanmtr. Bu tanmda iki noktann dikkatimizi ekmesi gerekir. Bunlardan ilki renmenin bir davran deiiklii olduudur. nk bir bilgiyi veya bir beceriyi renen bir insann eninde sonunda davranlarnda belirli bir deime olur. rnein, araba kullanmay, okuma yazmay veya yabanc bir dili konumay bilmeyen bir insann, bu becerileri rendikten sonra davranlarnda bir deime olur. kinci olarak davranlarda meydana gelen deiikliklerin bir renme olay olarak kabul edilebilmesi iin sz konusu davran deiikliklerinin uzun sreli olmas gerekir. Doal olgunlama, yorgunluk ve belirli bir ilacn alnmas sonucu davranlarda meydana gelen deiikliklerin bir renme olay olarak kabul edilmemesi gerekir. renmeyi yalnzca akademik bilgilerin kazanlmas olarak tanmlayabilir miyiz? Dier trdeki bilgilerin kazanlmasn da renme kavram iinde ele alabilir miyiz? Tartnz.
renme, yaantlar yoluyla davranlarda meydana gelen olduka uzun sreli deimelerdir.
SIRA SZDE
RENMENN YOLLARI
Yaammz boyunca sonsuza yakn davran ve beceriyi renmemize karn, renme psikologlar renmenin ayr yoldan gerekletiini nermilerdir. Bunlar tepkisel koullama, edimsel koullama ve gzlem yoluyla renme trleridir. Bu blmde renme trlerinin herbiri ayr ayr aklanm olmasna karn, her hangi bir bilgi veya becerinin renilmesinde bu renme trlerinden biri veya birden yer alabilir ve bir organizmann renmesini belirleyebilir.
renmenin ayr tr; tepkisel koullama, edimsel koullama ve gzlem yoluyla renmedir.
228
renmenin Yollar
Pavlov'un koullu salglama davranmn incelemek iin kulland aygt. Kpek ses geirmeyen bir odacktadr ve deneyciyle arasnda tek ynl bir ayna vardr. Deneyci zilin almasn ve etin sunulmasn uzaktan kontrol edebilir (Pavlov, 1928).
Eleme
Tepkisel koullama ilemi Zil sesi Salya Yiyecek Tepkisel koullamann sonucu Zil sesi Salya
renmenin Yollar
229
SIRA SZDE
230
renmenin Yollar
Tepkisel koullamada bir tepkiyi yaratan uyarcya benzer dier uyarclarn da ayn tepkiyi yaratmasna, uyarc genellemesi denir.
baka uyarclara da genellenmi ve ocuk tm tyl nesnelerden korkar hale gelmitir. Watson'un yapt bu deneyden de anlalabilecei gibi yaammz srdrrken belirli rseleyici yaantlardan geersek, hi farkna varmadan belirli uyarclara koullanabilir ve bu uyarclarla karlatmzda uyarclara kar irademizin kontrol altnda olmayan kayg ve korku tepkileri gsterebiliriz. Bir bakma bu yolla rendiimiz tepkilerimizle evremize uyum salamaya alrz.
Yaammz en uygun koullarda srdrebilmemiz iin, iinde bulunduumuz evresel koullar gerektiinde deitirebilmemiz gerekir. Tepkisel koullama yoluyla rendiimiz tepkilerimizin evreye uyumumuz asndan nemli ilevleri olmasna karn, iinde bulunduumuz evresel koullar deitirebilme zellikleri yoktur. rnein, uzun sredir alk ekiyorsak, sevdiimiz bir yiyecei grnce azmz sulanabilir. Fakat o yiyecei elde edebilmek iin gerekli davranlar yapmadmz srece, yani evremizi deitirmediimiz srece, azmz ne kadar sulanrsa sulansn, yiyecei elde edemeyiz. Davranlarmzn byk bir ounluu iinde bulunduumuz evresel koullar deitirebilen davranlardr. ada renme psikologlarndan B.F. Skinner, evreye etki eden ve evremizi deitiren davranlarmz tepkilerden ayrdedebilmek iin bu davranlara edimsel (operant) davran adn vermitir. Edimsel davranlarmz araclyla iinde yaadmz evresel koullar deitirir; belirli sonulara ve amalara ularz. rnein, ders almamz edimsel bir davrantr. Ders alarak yaammzda peinde olduumuz belirli amalara ulamaya alrz. Ayn ekilde, ie gitmek, konumak, okumak, yazmak, problem zmek, evremizde saygn bir kii olmaya almak, v.b. yaammz srdrrken gerekletirdiimiz davranlarmzn byk bir blm edimsel koullama yoluyla renilen edimsel davranlardr. Bir davrann edimsel bir davran olup olmadn anlamann en kolay yolu, o davran neden yaptmz anlamaktr. Eer, belirli bir davran belirli bir amaca ulamak iin yapyorsak o davran edimsel bir davrantr. Edimsel koullama tanmn dikkate alarak, kendi edimsel davranlarnza rnekler bulmaya alnz.
SIRA SZDE
renmenin Yollar
231
Ayrdedici uyarc
Davran
Sonu
Yukardaki ekilde de gsterildii gibi davranlarla sonular arasndaki iliki deiince; davranlarn gelecekte tekrarlanma ve davranlarn yaplmasna zemin hazrlayan ayrdedici uyarclarn davranlar kontrol etme zellii de deiir. rnein, normal koullarda bir telefon zili aldnda (ayrdedici uyarc) gider telefona cevap verir (davran) ve kardaki kiiyle konuuruz (sonu). Fakat telefon zili bir ka kez alar ve her seferinde telefona cevap verdiimiz halde, kardaki kiinin sesini duyamazsak, bir sre sonra telefona cevap vermekten vazgeeriz. nk, bu durumda ayrdedici uyarc, davran ve davranmzn sonucu arasndaki iliki deimi, buna bal olarak davrann tekrarlanma olasl da deimitir. Ayn ekilde bir arkadamza defalarca mektup yazar, bu arkadamzdan hi bir cevap alamazsak, zamanla o arkadamza mektup yazmaktan vazgeeriz. Edimsel koullamada bu ileme snme ad verilir. ocukluumuzdan itibaren yaammz bir an gzmzn nne getirirsek, binlerce davranmzn snmeye tabi olduunu ve bu davranlarn yerine yenilerini rendiimizi kolaylkla grebiliriz.
232
renmenin Yollar
nfta kalr ve bu rencinin gelecekte kopya ekme davran azalrsa, bu renci ceza grmtr. Ceza II: Bir davran ortamda bulunan pekitirici bir uyarcy ortadan kaldrr ve bu davrann gelecekte tekrarlanma olasl azalrsa, bu ileme de ceza denir. Hz limitinin stnde araba kullanmaktan tr, bir srcnn fr ehliyeti bir sre iptal edilirse ve bu kii gelecekte hzl araba kullanmaktan vazgeerse, bu durumda da kii ceza grmtr. Bu cezann ikinci bir yoludur. zetle, bir davran ister olumlu, ister olumsuz pekitirme ilemleri ile pekitirilmi olsun bu davrann gelecekte tekrarlanma olasl daima artar. Bir davran cezalandrlyorsa, bu davrann gelecekteki tekrarlanma olasl daima azalr. Davran ve sonular arasndaki bu drt tr iliki aadaki tabloda zetlenmitir.
Tablo 13.2: Davran ve Sonular Arasndaki likiler. Davran skl artarsa Ortama bir uyarc katlrsa Ortamdan bir uyarc karlrsa
Olumlu pekitirme
Olumsuz pekitirme
Ceza I
Ceza II
SIRA SZDE
Pekitirme Tarifeleri
Edimsel koullama aratrmalarnda sklkla kullanlan drt basit pekitirme tarifesi sabit oranl, deiken oranl, sabit zamanl ve deiken zamanl pekitirme tarifeleridir.
Gnlk yaammzda yaptmz her davran pekitirme ile sonulanmaz. Bazen uzunca bir sre hi bir pekitirme almadan davranta bulunmak zorunda kalrz. Bir dersten iyi bir not alabilmek iin bir dnem boyu alrz. Bu durumda pekitirme olmad halde ders almamz srdren koul nedir? Bu sorunun cevab pekitirme tarifelerinde yatar. Edimsel koullamada pekitirme ileminin etkili olabilmesi iin bir davrann her yaplnda pekitirilmesine gerek yoktur. Hatta, davran tekrarlarndan bazlar arasra pekitirilirse bu tr pekitirme devaml pekitirmeye gre daha etkili olur. Edimsel koullama aratrmalarnda sklkla kullanlan drt basit pekitirme tarifesi vardr. Bunlar sabit oranl, deiken oranl, sabit zamanl ve deiken zamanl pekitirme tarifeleridir. Sabit Oranl Tarifeler: Bu tarifede organizmann pekitirici uyarcy elde edebilmesi iin, her pekitirmeden sonra sabit sayda davran yapmas gerekir. rnein, bir iiye para bana yapt ie gre para denirse bu ii sabit oranl pekitirme tarifesine gre pekitirilmi olur.
renmenin Yollar
233
Deiken Oranl Tarifeler: Bu tarifede organizmann pekitirme alabilmesi iin yapmas gereken davran says srekli olarak deiir. Sk sk piyango bileti alan kiilerin bazlarna ikramiye kp bazlarna ikramiye kmamas deiken oranl bir tarifeye rnektir. nk, her ikramiye ktktan sonra, yeni bir ikramiye kazanabilmek iin kiinin ka bilet almas gerektii srekli olarak deimektedir. Sabit Zamanl Tarifeler: Bu tarifede organizmann pekitirme alabilmesi iin her pekitirmeden sonra belirli bir srenin gemesi gerekir. Bu srenin gemesinden sonra organizmann yapt belirli bir davran pekitirmeyle sonulanr. Bir memurun her ay maa almas bu tarifeye bir rnektir. nk bu kii maa alabilmek iin otuz gn beklemek zorundadr. Deiken Zamanl Tarifeler: Bu tarifelerde pekitirmenin alnabilmesi iin her pekitirmeden sonra gemesi gereken sre srekli olarak deiir. Mektup almay pekitirici bir olay olarak kabul edersek, bir kiinin mektup gelip gelmediini kontrol etmek iin posta kutusuna bakma davran bu tarifeye bir rnektir. nk posta kutusunda ne zaman mektup olaca srekli olarak deiir. Bir tarifedeki oran szcnden ne anlyorsunuz? Zamanl tarifelerin, oranl tarifelerden farkn belirtiniz?
SIRA SZDE
234
renmenin Yollar
Bir bakma bizim toplumsal bir varlk olmamz salayan tm bilgi ve becerilerimizin byk bir blmn sosyal renme yoluyla kazanrz. Bu adan bakldnda yaammzn bize bilerek veya bilmeyerek olumlu veya olumsuz davranlar reten modellerle donanm olduunu kolaylkla grebiliriz.Duruma gre, bu modeller annemiz, babamz, ailemiz, arkada grubumuz, retmenlerimiz, televizyon, radyo, okuduumuz gazete ve kitaplar olabilir. Gzlem yoluyla renmenin ve modellerin yaammzdaki nemini vurgulayabilmek iin "zm zme baka baka kararr" veya "Bana arkadan syle, sana kim olduunu syleyeyim" zdeyilerinin hatrlanmas yeterlidir. Kukusuz gzlem yoluyla renmenin gerekleebilmesi iin belirli modellerin bulunmasnn yansra, renen kiinin bu modellere dikkat etmesi, onlarn davranlarn hatrlamas ve taklit edebilmesi de gerekir.
SIRA SZDE
Sigara ime gzlem yoluyla renilmi bir davran olabilir mi? Tartnz.
zet
235
zet
AMA
renme kavramn tanmlayarak, renmenin yaammzdaki nemini tartabilmek renme konusu yaammzda ylesine nemlidir ki, bir bakma, tm yaammzn bir renme ve deime srecinden ibaret olduu sylenebilir. Ancak, renmenin yalnzca akademik bilgilerin kazanlmas olarak tanmlanmamas gerekir. Yaantlar sonucu davranlarda meydana gelen olduka uzun sreli deimelere renme denir. Yaammz srdrrken tpk istendik davranlar olduu gibi istenmedik davranlar da reniriz.
AMA
renmenin temel yolunu; tepkisel koullanma (klasik artlanma), edimsel koullanma, gzlem yoluyla renme (sosyal renme) srelerini ve davranlara etkisini aklayarak tartabilmek. renmenin ok eitli yollar olmasna karn, tm renme durumlarnda, renmenin temel zelliklerinin ayr yoldan renildii nerilmitir. Bunlar tepkisel koullama, edimsel koullama ve gzlem yoluyla renme sreleridir.
Tepkisel koullamada organizma doutan getirdii bir tepkiyi bir baka uyarcya kar gstermeyi renir. Edimsel koullama davranlarn kendi yarattklar sonularna bal olarak deimesi ve renilmesi srecidir. Her iki koullama trnde de renmenin olabilmesi iin, renen kiinin belirli uyarclarla dorudan doruya karlamas gerekir. Oysa gzlem yoluyla renmede buna gerek yoktur. Baka insanlarn davranlarn gzleyerek, sylediklerini dinleyerek veya yazdklarn okuyarak da reniriz. Aslnda bizim toplumsal bir varlk olmamz salayan bilgi ve becerilemizin byk bir blm gzlem yoluyla renilmitir. Bu blmde sz konusu renme trleri ayr ayr aklanm olmasna karn, herhangi bir renme durumunda bu renme trlerinden herhangi biri veya birden yer alabilir ve organizmann renmesini belirleyebilir.
236
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Yaantlar sonucu davranlarda meydana gelen olduka uzun sreli deimelere ne ad verilir? a. Gd b. gd c. Alg d. renme e. Dikkat 2. Kendi sonularna bal olarak deien davranlara ne denir? a. Tepki b. Refleks c. Edim d. Uyarc e. Gd 3. Bir iiye bitirdii her be para i iin belirli bir cret denirse, bu ii hangi pekitirme tarifesine gre pekitirilmi olur? a. Deiken oranl b. Sabit zamanl c. Sabit oranl d. Deiken zamanl e. Olumsuz pekitirme 4. Kumarbaz bir kiinin kumar oynamaktan vazgemesi olduka gtr. Bu durum hangi pekitirme tarifesi ile aklanabilir? a. Deiken zamanl b. Deiken oranl c. Sabit zamanl d. Sabit oranl e. Gdsel zamanl 5. Pavlov'un deneyinde azna yiyecek konulunca kpein salyasnn akmas ne tr bir davrana rnektir? a. Koulsuz bir tepkidir b. Koullu bir tepkidir c. Koullu bir edimdir d. Koulsuz bir edimdir e. Koulsuz bir genellemedir
6. Olumlu pekitirme ilemi sonucunda davrann yaplma olasl ne olur? a. Azalr b. Deimez c. Hem azalr hem artar d. Artar e. Hem artar hem azalr 7. Baka insanlarn deneyimlerinden yararlanarak renmeye ne ad verilir? a. Tepkisel koullama b. Edimsel koullama c. Deneme yanlma d. Sosyal renme, e. aret renmesi 8. "zm zme baka baka kararr" sz ne tr renmenin nemine dikkati eker? a. Gzleyerek renme b. Deneyerek renme c. Tepkisel koullama d. Edimsel koullama e. Uyarc genellemesi 9. Problem zme ne tr bir davrantr? a. Tepkisel b. gdsel c. Edimsel d. renilmemi e. Ayrt edici 10. Snfta retmenine hakaret eden bir renci disipline gider ve okuldan uzaklatrlrsa bu rencinin gelecekte bu tr davranlarda bulunma olasl ne olur? a. Azalr b. Artar c. Deimez d. Hem artar hem azalr e. Tekrar eder
237
Yaamn inden
Baz ana-babalar ocuklarnn davranlarndan yaknr. Onlara gre, ocuklar rahatsz edici bir ekilde davranmakta, kural tanmamakta ve son are olarak kullanlan ceza dahi ie yaramamaktadr. rnein, Ahmet evin tek ocuudur ve anne ve babas almaktadr. Ahmet odasnda ses kartmadan oyun oynadnda, ebeveynleri kendi gnlk ileriyle ilgilenmektedirler. Ancak, Ahmet grlt ve yaramazlk yaptnda, ebeveynler kendi ilerini brakp, onunla ilgilenmek zorunda kalmaktadrlar. Ebeveynleri sadece Ahmet huzursuzluk karttnda onunla ilgilenmekte, problem yaratmad zaman ise ilgilerini yeniden kendi ilerine yneltmektedirler. Bu rnekte, ocuun ebeveynleri iin problem olarak grlen davranlar, kendisine ynelen ilgi ile pekitirildii iin artmakta, problem oluturmayan davranlar ise ebeveynleri tarafndan ihmal edilmekte ve dolaysyla snmeye tabi tutulmaktadr. Bu uygulama bir ksr dngye yol amaktadr. Bu ksr dngden kmann tek yolu, ebeveynlerin ocuklarnn gerekletirdii istendik davranlar pekitirmeleri, istenmedik davranlar ise pekitirmeyerek snmeye maruz brakmalardr. Yukardaki rnek olayda yer alan ebeveynlerin davranlarn edimsel koullanma ve pekitirme balamnda tartnz. Bunu yaparken rnekteki ebeveynlerin hangi davranlarnn nasl pekitirildiini ya da cezalandrldn dnnz.
Yant Anahtar
1. d 2. c 3. c 4. a 5. a 6. d 7. d 8. a 9. c 10. a Yantnz yanl ise renme Tanm blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Edimsel Koullanma blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Pekitirme Tarifeleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Pekitirme Tarifeleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Tepkisel Koullanma blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Pekitirme Tarifeleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal renme blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal renme blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Edimsel Koullanma blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Pekitirme Tarifeleri blmn yeniden okuyunuz.
238
239
14
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; kiilik psikolojisi ve kiilik kavramlarn tanmlayacak,kiiliin geliimine etki eden biyolojik ve evresel etkenleri aklayabilecek, kiiliin anlalmas ve incelenmesine ynelik gelitirilen kuramlar tanmlayabilecek, kiiliin deerlendirilmesi iin yaplan kiilik testlerinin neler olduunu ve zelliklerini aklayabileceksiniz.
240
kizler hakkndaki aratrmalara ynelik bir kavgayd bu. Her iki karde de kendi uzmanlk alanlarndaki dergilerde bu konu hakknda yazmt Eduard, biyolojik; Lothar, toplum bilimsel adan kart dmlerdi. Kavgalarnn corafi ka noktas Minneapolisti. Pek ok gzlemci, Profesr Bouchard ve ekibinin burada tek yumurta ikizleri zerine yrtt uzun sreli aratrmann insan kiiliinin asl olarak kaltsal bir ze mi dayand, yoksa evre faktrlerinin mi belirleyici olduu eklindeki byk bilmeceye bir zm getireceini umuyordu. Eduardn gznde her ey evre kuramclarnn ve bunlarn felsefi muhataplarnn iflaslarn ilan edeceklerine iaret ediyordu. Belli durumlar zerinde yaplan aratrmalar, daha emzirme anda ayrlan ve son derece farkl ortamlarda yetitirilen tek yumurta ikizlerinin son derecede benzer zellikler gelitirdiklerini gsteriyordu. Denizlerle, konum farklaryla, hatta demir perdeyle birbirlerinden ayrlsalar bile evreleri karsnda akl almaz bir kahramanlkla savunduklar doutan verili bir program yerine getiriyorlard. Birbirleriyle hi bir temaslar olmakszn, hatta birbirlerinden haberleri bile olmadan ayn marka sigara iiyor; zehir yeili elbiselere kar ayn dknl gelitiriyor; ayn yalarda Linda adnda sarn, dolgun gsl bir eten boanyor ve sonunda birbirlerinden yalnzca on kilometre uzaklkta birer ky okulunda iki yal insan olarak mdrlk yapyorlard. Profesr Bouchardn raporlar, Lothar, ounlukla Eduarda needen yoksunmu gibi gelen kahkahalara bouyordu. Lothard, genellikle makaleleri ondan nce okumu oluyor ve Eduard iin mhrl kap olan Rus dilinde basl kyda kede kalm dergilerden edindii, geri plan bilgilere dayanarak bu makaleleri sorguluyordu. Lothar aratrma parasnn CIA kaynaklarndan ktn ne sryordu. Bouchardn ikizlerinin sigaralara, elbiselere, kadnlara, ayn marka arabalara gsterdikleri artc dknlk yllar ncesinden senaryolatrlmt. Bouchardn projesi de on be yl ncesinin ad km Cyril-Burt skandal gibi sonulanacakt: O zamanlar, szm ona zekann kaltsalln kantlayan bir ikizler aratrmasnn ampirik verilerinin byk lde sahte olduu ortaya kmt. Eduard bu tr itirazlara her zaman tepki gsterirdi. Lotharn "gen fraksiyonu" karsndaki polemiinin aslnda neyi hedeflediini bildiini sanyordu: Bu, babasnn Eduarda yaktrd "doutan yetenek"ti. (Lothara gre) Eduardn durumunda, yetenek hanesine yazlm art puan, babasnn bir vehmi olmann tesine gemezdi. Babalar, kendi hrsn tp biliminde tatmin edemedii iin kendi dlerini ilk doan ocuuna, toplumbilim diliyle sylersek, eline ilk geene yanstmt. Lothar bu yanstmann gerekte Eduarda belli avantajlar saladn kabul ediyordu. Babasnn, beiine konmu olduunu iddia ettii sz geen tartmasz yetenek, Eduardda, her eyden nce, babasnn tek yanl ve kr gveniyle uyanmt. Lothar evre teorisini savunuunda u iddiaya varyordu: Evet, kesinlikle kendisi, Lothar, eer Mozart ya da Einsteinn evinde yetimi olsayd, bu adamlarda olduu iddia edilen dehaya atfedilen baarlarn aynsn dnyaya mutlaka bahetmi olacakt.
Kaynak: SCHNEIDER, Peter, "Paarungen", Rowohlt-Berlin Verlag GmbH, Berlin, 1992. (ev.) lknur gan, "iflemeler", Alfa Yaynlar, 1997.
241
GR
nsan iin en ilgin konulardan birisi kukusuz insann kendisidir. nsann kendini tanma istei ve amac, insanlk tarihi boyunca onun saysz abalarnda grlmtr. rnein, gzel sanatlar-resim-,edebiyat, din, felsefe, tp bilimleri; ve nihayet 19.yzylda nem kazanan bilimsel almalar yoluyla insan, iinde yaad evresini, bu evrede yer alan olgu ve olaylar anlamaya ve yorumlamaya almtr. Shakespeare, Dostoyevski gibi yazarlarn, insan zelliklerini derinlemesine betimlemeleri; Camus, Kierkegard ve Sartre gibi yazar ve filozoflarn yaptlar; kltrlerin ayr ayr ya da bir kltrn kendi iinde nesilden nesile aktard gzlem ve genellemelerin hepsi, insan davranlar ve insan doas hakknda bilgi birikimine neden olmutur. Tm bu doal sreler ve bilinli abalar, kiiliin, yani insann, kendini anlama, bakalarn da anlama, inceleme ve almalarna temel saylacak fikir, gr ve denenceleri (hipotez) salamtr. Ancak, kiiliin psikoloji dal iinde incelenmesi, bilimsel metodolojinin (yntembilim) uygulanmasn da beraberinde getirdiinden, olduka yeni bir gelime saylr.
Kurultu, bireyin isel durumlar ya da zellikleri hakknda ileri srlen ifadeler, vardama ise gzlenen ve llen olaylardan, henz gzlenmeyen olay ve olgularn yordanmasdr.
242
Kiiliin Tanmlanmas
KLN TANIMLANMASI
Kiilik kavram bir kurultudur. nk kiilik dorudan doruya gzlenemez. Gzlenebilen ve llebilen davranlardan ve olaylardan, yaantlardan vardanr. Gzlenenlerin ve "llenlerin" tesine gidilerek, bu davranlarn temelindeki psikolojik yapy, sreleri ve organizasyonu kefetme, kiilik psikolojisinin kuramsal ve deneysel almalarnn amacdr. Kiilii tanmlama abalar yzlerce tanmn ortaya kmasna neden olmutur. Bu tanmlar, ounlukla belirli bir kiilik kuram erevesinde oluturulmu; kuram says kadar farkl "kiilik" tanm ortaya kmtr. Eldeki tanmlar "kiilik nedir?" sorusunu yeterli bir ekilde yantlayamasalar da psikologlarn ounun zerinde anlaabildii hemen hemen tm tanmlar iin geerli olan baz anahtar kavramlar zerinde durmakta yarar vardr. Bunlardan birisi, emsalsizlik ya da bireye zglk (uniqueness) kavramdr. Emsalsizlik, bireyi bakalarndan ayran ve kendine zgl oluturan tm davransal zelliklerdir. Birey bu zellikleri, biyo-psikososyal geliim sreci iinde yer alan koullar ve ge girdii yaantlarn bir sonucu olarak kazanr. O halde bireyin emsalsiz olma nedenlerinden balcas, geirdii farkl geliim ve renme yaantlardr. Daha nce de deinildii gibi, insanlarn birbirlerine benzeyen yanlar olduu gibi ayrlan yanlar da vardr. Bu benzerlikler veya farkllklar -ayrlklar- davranlarn zaman iinde kazand zelliklerden kaynaklanmaktadr. Kiilik alannda alan psikologlar bu benzerlik ve farkllklarla onlarn sreklilii ile ilgilenir. Bunun nedeni, kiilii oluturan davran ve tutumlarda zaman iinde gzlenen sreklilik; dolaysyla tutarlktr. Bu zelliin altnda yatan ana fikir; kiiliin yava yava oluan, aniden deiip gelimeyen kiiye zel bir davransal zellikler btn olduudur. Kiiliin, yava da olsa deiebilmesi davranlara, onlarn yaplma nedeni, ortam ve koullarna baldr. nk, oluan kiilik bulunduu aamada davranlar etkiler ve onlarn da zaman iinde deimesine neden olur. O halde davran ve tutumlardan oluan, olumasn srdren kiilik, davranlar etkiler ve etkilenen davranlar da kiilii tekrar etkiler. Bu aktif bir etkileim srecidir; davran, tutum ve kiiliin birbirinden bamsz olarak dnlmemesi gerekir. Bu da baka bir anahtar kavramn ortaya kmasna neden olur. Genel anlamda kiilik ve davranlar arasndaki etkileim; kiiliin geliiminin sreklilii, davran ve tutumlarda gzlenmesi beklenen tutarllk gibi unsurlarn rgn btnl, psikolojik ilevsellik kavramn dikkate getirir. Psikolojik ilevsellik, bireyin yaamnda yer alan temel ama ve ynelimler, bunlara bal davranlar arasndaki ilikidir. Bir baka deyile, organizmann, kalbin at, sindirim gibi biyolojik ilevleri deil; renme, dikkat, bellek, alg, duygu, dnce vb. gibi psiik anlam kazanan davranlar nemlidir. Kiilik incelenirken genellikle yetikin birey ele alnr. Kiiliin, doumdan itibaren tm geliim sresince eitli renme ve yaam deneyimleri sonucu yetikinlik dneminde belirginletii; davranlarn bir rnt iinde sreklilik ve tutarllk zelliklerini kazanarak btnletii dnlecek olursa, bu doaldr. Kiilik tanmlarn incelerken yukardaki bilgilerin nda balca iki noktaya dikkat edilmelidir. Bunlar: Kiilik tanm genellikle aratrmacnn ynelecei davranlar ve bunlar incelemek iin kullanaca teknikleri semesinde ynlendirici olmaldr. Kiiliin yanl veya doru tanm yoktur. imdiki halde elimizdeki en alr ve geerli gzken kiilik tanm yle formle edilebilir: Kiilik, bireyin eitli durumlardaki zel davranlarda ifadesini
Psikolojik ilevsellik, bireyin yaamnda yer alan temel ama ve ynelimler, bunlara bal davranlar arasndaki ilikidir.
Kiilik, birey(ler)in eitli durumlardaki zel davranmlarda ifadesini bulan yapsal ve dinamik zelliklerinin tmdr.
Kiiliin Gelimesi
243
bulan yapsal ve dinamik zelliklerinin tmdr. Bu zellikler onu bakalarndan ayran srekli ve tutarl olan davranlardr (bireyin emsalsizlii). Bu tanm olduka geni kapsaml olup aadaki boyutlar iermektedir: Kiilik, bir yap ve dinamii kapsar; yani kiilik, paralar (davran) ve bunlar arasndaki ilikilerle biimlenir. Bu anlamda kiilie bir sistem, bir btn gzyle bakmaldr. Kiilik, davransal adan betimlenir. Aratrmac davranlar gzleyebilmeli; eitli teknik ve yntemlerle, lme aralaryla lebilmelidir. Tutarllk boyutu nemlidir. Kiilik denince bireyin kendi iindeki ve bireyler arasndaki ilikilerinde davransal tutarll ima edilir. nsanlar, bakalaryla grup etkileimi iinde yaarlar. renme yoluyla kazanlan davranlarn betimlenmesi asndan nemli olan bu boyut, kiilik tanmnda kapsanmaldr.
KLN GELMES
Kiiliin gelimesinde rol olan etkenleri iki genel grupta inceleyebiliriz: Biyolojik Etkenler evresel Etkenler
Biyolojik Etkenler
Kaltsal Etkenler
Sa, gz ve ten rengi gibi zellikler dorudan kaltma balanabilir. Kiiliin gelimesinde kaltsal etkenlerin rol olduka karmaktr. Belirli kiilik zelliklerini tek bana ne kaltma ne de evre etkilerine balayabiliriz. Davranlarmzn gelimesinde ve nitelik kazanmasnda her ikisinin de etkileri vardr. nemli olan, kiiliin olumasnda evre mi yoksa kaltm m etkendir sorusuna ynelik tartma yerine, biyolojik-kaltsal etkenlerle evresel etkenlerin etkileimi sonucu kiiliin nasl gelitiinin incelenmesidir.
Fiziksel Yap
Genel olarak bireyin fiziksel yapsnn, baz davranlarn, dolaysyla kiiliini etkiledii sylenebilir. Bedenindeki sakatlk, eksiklikten dolay mutsuz olan ve iine kapanan insanlara evremizde ska rastlarz. rnein, bir delikanlnn kuvvetli, yakkl ve salkl grnm nedeniyle arkada grubundaki kabulnn, prestijinin, ayn yataki zayf, elimsiz ve salksz bir delikanlnnkinden farkl olmas beklenebilir. Bunun sonucu olarak, birinci delikanlnn ikinciye oranla kendine daha gvenli, sosyal, giriken, atlgan ve baarl olma gibi zellikleri gelitirmesi beklenebilir.
evresel Etkenler
Kiiliin geliiminde evrenin etkileri, dllenmeden balayarak srer. rnein, hamilelik srasnda yetersiz beslenmenin, gelimekte olan fets zerinde olumsuz etkilerinin olmas; ila, alkol, ttn, vb. gibi madde bamll olan annelerin ocuklarnda da ayn maddeleri kullanmaya yatknln olmas; ya da hamilelikte geirilen ar heyecanl yaantlarn bebekte de ar hareketli olma gibi sonular ortaya karmas... Bu gibi bilimsel ynden aklanabilen sonularn yansra bir de eskiden beri yaygn olan ancak yanl ve bilimsel geerlii olmayan birtakm dnce veya inanlar da vardr ki, bunlar bizi yanltmamaldr. rnein, hamileyken garip, irkin bireye bakan kadnn ocuunun da garip, anormal olaca; yi-
244
Kiiliin Gelimesi
ne hamileliinde kltrel faaliyetlere katlan, ok okuyan kadnn ocuunun da sosyal, entellektel, zeki ve kltrl olaca gibi. Daha nce aratrma bulgularna dayal olarak verilen rneklerle anlatlmak istenen, annenin doum ncesi dnemde geirdii eitli yaantlarn -beslenme, heyecansal vb. -bazen dolayl olarak bebee, daha anne karnndayken balayan etkilerinin olabileceidir. Doum sonras ilk yaantlarn, ocukluun ilk yllarndaki yaananlarn ve evre etkilerinin, ilerleyen yllardaki kiilik geliimine olabilecek etkileri de nemlidir. evresel uyarc eksiklii, yoksunluu ya da zenginliinin etkilerini incelemek iin yaplan baz aratrmalar sonular bakmndan olduka dikkate deerdir. rnein, evre zenginletirmesi ile ilgili bir aratrma serisi Harlow ve Zimmermann (1959) tarafndan gerekletirilmitir. Maymunlarla yaplan bu deneylerde yavru maymunlar rahat kafeslerde tek balarna beslenip bytlmlerdir. Kafeslerde anne yerine tel ve havlu tr kumala kapl manken anneler kullanlmtr. Bir grup yavrunun beslenmesi iin biberonlar "havlu" anneye; dier grup iin ise "tel" anneye yerletirilmitir. Deney sresince tel anneden beslenen yavrularn giderek zamanlarnn byk bir ksmn "havlu" annenin yannda geirdikleri izlenmitir. Bu deney dizisinden iki sonu kartlabilir. Birincisi, maymunlarn anneye yakn olma ve ona dokunma gdsne doutan sahip olduklar; ikincisi ise, anne seimi ile beslenme arasnda bir balant olmamasdr. Eer anne ile geirilen zaman beslenmeye bal olsayd, "tel" anneden beslenen maymunlarn zamanlarnn ounu "tel" annenin yannda geirmeleri beklenirdi. Oysa, yavru maymunlar st "tel" annedeki biberondan emmi olmalarna karn zamanlarnn byk bir ksmn "havlu" annenin yannda geirmilerdir ("havlu" anne, daha yumuak ve scak olmas nedeniyle gerek anneye benzemektedir). Harlow'a gre, yavru maymunun balca doyum kayna yalnz beslenme deil, ayn zamanda gerek anneye benzeyen "havlu" anneyle fiziksel temastr. O halde, yavru maymunun, "renilmemi dokunmann verdii rahatlk" diyebileceimiz bir gereksiniminden sz edilebilir. Havlu annenin bile gerek bir annenin yerini tam anlamyla tutamad zamanla gzlenmitir. Maymunlar byyp gelitike saldrgan ve anti-sosyal olmaya balamlar; olgunluk dnemine eritiklerinde de normal byyen kar cins maymunlarla cinsel ilikiye girme glkleri gsterdikleri gzlenmitir. nsanlarla yaplan saysz almalarn sonular da benzer dorultudadr. Anne ile bebek arasnda, eer anne, ocuun gereksinimlerinde zamannda ve uygun tepkilerle karlk verecek kadar dikkatli ve duyarl ise, rnein, aladnda kucana almas, altn slattnda geciktirmeden temizlenmesini salamas, dzenli beslemesi, vb. salkl bir iliki, ballk kurulacaktr. Bu ilikide etkileimi glendiren annenin dier elik edici davranlar ise glmseme, kucaklama, gz temas, uygun ses tepkilerini verme, vb.dir.
SIRA SZDE
Kltrel Etkenler
Kiiliin geliiminde en nemli etkenlerden biri olan evresel etkenler arasnda ocuun sosyal evresi ile olan ilikileri ve etkileimi byk nem tar. Birey yaad toplumda dier insanlarla srekli bir sosyal alveri, etkileim iindedir. inde yaanlan her toplumun kendine zg bir kltr yaps, yaama biimi, t-
Kiilik Kuramlar
245
re ve gelenekleri, ama ve tutumlar vardr. ocuk, iinde yaad toplumdan ve kltrnden etkilenir. Kltr ocua nelerin retileceini belirler. Kltrn bireyden baz beklentileri vardr. Bir dereceye kadar ocuun yaantlarnn eitleri ve genilii kltr tarafndan saptanr. Tm kltrlerde ocuklarn beslenmesi, bytlmesi, hastalklardan korunmas, cinsel ve saldrganlk drtlerini kontrol etme yollarnn retilmesi yer alr. "Kltr'n", bireyin ocukluktan balayarak sren kiilik geliiminde ve psikolojik olgunlamasnda nemli rol oynayan sosyal etkileim balamnda deerlendirilmesi sonucu ortaya kan anlamnn, burada aklanmasnda yarar vardr. "Kltr" gnlk dilde, sanat, edebiyat ve felsefe gibi gzel ve yksek sanatlar anlamna gelir ki, bu balamda kiinin bireysel gelimesiyle e tutulur. Kltr kavramnn sosyal bilimlerdeki anlam ise ok daha geni kapsamldr. yle ki, "Kltr, bir toplumun yaama, trn srdrme, rgtlerini dzenleme, renilmi davran biimlerini, bilgi, inan ve insanlarla oluan tm etkinlikleri karlamak ve gereksinmelerini yerine getirmek iin gelitirdii bir yaam biimidir. Kltr, bir anlamda, insann evresine katksdr; bir toplumun yesi olarak, insann yapt, dnd ve sahip olduu hereydir. Deerler, inanlar, idealler, gelenek ve grenekler, sosyal ilikiler bu tanma girer."
Kltr, bireyin ocukluktan balayarak sren kiilik geliiminde ve psikolojik olgunlamasnda nemli rol oynayan sosyal etkileim balamnda deerlendirilmelidir.
Ailenin Etkileri
Kiiliin geliiminde aile ve ocuk etkileimi de ok nemlidir. Bu etkileim srecinde nemli bir olgu, toplumsallamadr. Toplumsallama, ocuun ailesi ve iinde bulunduu sosyal grubu tarafndan kabul gren, gelenek, tre ve beklentilere uygun davranlar gelitirmesi srecidir. Kaltsal snr ve gizilgleri (potansiyel) iinde ocuk, eitli sosyal zellikleri gelitirebilir. Birey, daha ok cinsiyetine, sosyal ve dinsel grubuna uygun davranlar renir. Toplumsallama, ilk nce ailede balar. Aile topluluundaki en nemli kii ise annedir. ocuun zellikle annesiyle geirdii ilk yaantlar daha sonraki kiilik zelliklerini etkilemesi bakmndan ok nemlidir. Aileden baka dier sosyal grup ve kurumlar da kiiliin gelimesini ve yeni davran rntlerinin kazanlmasn etkiler. rnein, okul ve arkada gruplar. Ayrca gazete, radyo, televizyon, sinema, vb. gibi kitle iletiim ara ve ortamlar da kiiliin olumasna etki yapabilecek yeni tutum ve davranlarn kazanlmasnda nemli rol oynarlar. Kiiliin gelimesinde rol oynayan balca etkenler nelerdir? Siz de kendi kiiliinizin gelimesinde sz edilen etkenlerin etkisini tartnz.
Toplumsallama, ocuun, ailesi ve iinde bulunduu sosyal grubu tarafndan kabul gren, gelenek tre ve beklentilere uygun davranlar gelitirmesi srecidir.
SIRA SZDE
KLK KURAMLARI
Kiilik kuramlar birka adan nemlidir. Bunlar, Karmak davranlarn ksa ve ak ifadesini salamalar, Mevcut bilgilerin anlaml bir btn oluturacak ekilde biraraya getirilmesi; Yeni olgu, gr ve bilgilerin olumas, aratrmalarn tevik edilmesi, yordamalarn yaplmasna olanak vermesidir. deal olarak bir kiilik kuram u kapsam ierebilmelidir: "Kiiliin ne olduu, nasl olutuu ve alt, kiilii tanmlarken ne gibi kurultulara -rnein, gd, treyt, tutum, gereksinim, eitim, vs.- bavurulduu; kiiliin nasl rgtlendii hakknda ksa, ak ve anlalabilir ifadeler, kavramlar."
246
Kuram, gerei aklamaya alan, snanmam, kapsaml bir potansiyel denenceler btn ya da bir speklasyondur.
Kiilik Kuramlar
Ortak zellikler, kiiliin "zn"; bireysel ayrlklar oluturan zellikler ise kiiliin "yzeyini" temsil eder.
Bu kapsam bizi yle bir tanma gtrr: Kuram, gerei aklamaya alan, snanmam, kapsaml bir potansiyel denenceler btn ya da bir speklasyondur. Dier bir deyile, kuramc tarafndan ortaya atlan bir ilkeler grubudur. Bu ilkeler grubunun kapsamnda sistematik olarak dzenlenmi birbiriyle ilintili birok temel saylt ve ievuruk (operasyonel) tanm bulunur. Bir kuramdaki sayltlar ve tanmlar, belirli kurallara gre snanabilen, geerlii salanabilecek zellikteki ifadelerdir. Sayltlar aras ilikilerin ak ve anlalr olmas ve sayltlarn belirli kurallara gre birletirilmesi sonucu bir kuramdan eitli denence ve grgl sonular kartlabilinir. Kuramn kapsamndaki sayltlarn ierii, o kuramn ayrtedici zelliini oluturur. Sayltlarn dakiklik derecesi, sayltlarn birbiriyle olan ilikilerindeki aklk ve snanabilirlik zellii ise, kuramn ne denli yararl olduunu belirler. Kiilik kuramlarndaki sayltlar, en dakik olanndan en greli olanna kadar deiebilmektedir. Mevcut kiilik kuramlar genellikle kiilii iki ynde ele alrlar: Tm insanlarn davranlarndaki ortak zellikler; nsanlar arasndaki bireysel ayrlklar. Ortak zellikler, kiiliin "zn" (core of personality); bireysel ayrlklar oluturan zellikler ise kiiliin "yzeyini" ( periphery of personality) temsil eder. Kiiliin zn oluturan zellikler, doutan mevcut olan, deimeye direnli, yaam boyu bireyin davranlarn geni apta etkileyen eilimler, yatknlk ve yetenek gibi zelliklerdir. Kiiliin yzeyini oluturan bireysel ayrlk zellikleri ise bakalar tarafndan kolayca gzlenebilen, renmeyle kazanlm, bireyin davranlarn snrl bir ekilde etkileyen davranlardr. Doutan var olan zellikler, bir gizilg olarak tanmlanr ve bunlar belirli koul ve ortamlarda belirli yaantlar sonucu (dl, ceza, vb.) biimlenirler. evreyle etkileim sonucu zn kapsamndaki zellikler bu ekilde oluarak, somut, kalplaan (bireyin yzeysel zellikleri) zellikler olarak belirirler. Bylece bireye zg olan davran tarzlar ya da onu dierlerinden ayran zellikleri saptanr. Kiiliin z ile yzeyi arasndaki ban bir rnt iinde gelimesine, "kiilik geliimi sreci" denir.
Kiilik Kuramlar
247
in, Freud'la balayan kuramclk abalar, kiilik alanndaki alma, inceleme, aratrma ve kuramsal yaklamlara k tutmutur. Bu blmde sunulacak olan kiilik kuramlar, genel olarak psikolojideki nem ve etkileri; kiiliin aratrlmasnda insana bak alarnn farkll ve tarihsel geliim sras iinde birbirlerini etkileme, belirli gr ve yaklamlar yanstmalar nedeniyle seilmi olan kuramlardr.
Psikoanalitik Kuram
Sigmund FREUD (1856-1939) tarafndan gelitirilmitir. Yaamnn byk bir blm Orta Avrupa kltrnde gemi olan Freud'un kuramn gelitirirken, bu kltrn tm verilerinden etkilendii ve yararland grlr. Kuram, zamannViktorya Dnemi- orta ve yksek toplum kesimlerini temsil eden "hastalara" ait klinik gzlem verilerine dayanarak gelitirilmitir.
Kiilik Yaps
nsan organizmas bir enerji sistemidir. Enerji, enerjinin dalm ve davranlara dnmesi biiminde uyarlamalarla, Freud, fizik biliminden yararlanmaktadr. Fizik bilgini Helmholtz'un "enerjinin korunumu" -conservation of energy- ilkesine gre de fizik enerji aktarlabilir; ekil deitirebilir; ancak, hibir zaman yok ediSigmund Freud lemez gr, psikoanalitik kuramn temel grlerinden birine, yani insann di- Psikoanalitik namik bir enerji sistemi olduu grne temel oluturmutur. Kuramn kurucusu. Balca drtler cinsellik ve saldrganlk drtleridir. zetle, insan bir enerji sistemidir; cinsellik ve saldrganlk drtleri tarafndan gdlenir ve hazzn salanmas iin davranr, gerginliini azaltmak iin abalar. nsan, grnrde yasal ve toplumun beklentileri dorultusunda davranr; ancak, davranlarnn nedenlerinin ounlukla farknda deildir; igdlerine srekli gem vuran toplumun kstlamalaryla atma halindedir. Kiilii tanmlarken iki zihinsel yaklam btnlk iinde ele alnr. Bunlar: Yapsal ve topografik grlerdir. Yapsal gr, zihinsel yaamn birbiriyle atma halinde olan ancak birbirini Yapsal gr, zihinsel tamamlayan gelerini, id, ego ve sperego olarak tanmlar. yaamn birbiriyle atma d: nsan zihninin biyolojik yaps olup, daha sonra ego ve speregonun ze- halinde olan ancak birbirini rine gelitii kiilik sisteminin en ilkel yapsdr. d, psiik enerjinin kaynadr. tamamlayan geleri id, ego Yaam, lm, cinsellik ve saldrganlk gibi drtlerden oluur. d, haz ilkesine ve sperego olarak tanmlar. (pleasure principle) gre alr. Yani, kayg, ac ve tehditten kanarak hazz gzetir. Bu srece birincil sre (primary process) denir. Haz ilkesi dorultusunda hareket eden id, mark bir ocuk gibi isteklerinin annda ve hemen doyurulmasn; tam bir doyumu ister. Mantksz, bencil ve bireyseldir. Sperego Ego: d hazz; ego ise gerei arar. Egonun balca amac ve ilevi, idin ar isteklerine kar onlar gereklere uygun bir biimde doyuma ulatrmaktr. Buna, Ego ikincil sre (secondary process) denir. Bu sre gereklik ilkesine (reality principle) dayanr. Egonun balca zellikleri arzu ve ihtiras fantaziden ayrabilmesi, engellemeler karsnda hogrl olmas; uzlatrc ve zaman iinde deiebilir olmas nedeniyle baz algsal ve bilisel beceriler gelitirebilmesidir. zetle, ego d mantkl, gereki ve hogrldr. Sperego: Sperego toplumsal aktarmn rn olan ahlaki ilevlerin temsilFreud'un kiilik cisidir. Ulalmak istenen idealleri, mkemmeli kapsar. Balca ilevi, davranlar, yapsn oluturan toplumun beklenti ve kurallar dorultusunda kontrol etmektir. Bunu yaparken paralar. ceza (bireyin sululuk duymas-vicdan-aalk duygularna kaplmas) ya da dl (gururlanma, kendini beenip takdir etme-vicdan rahatlamas) kullanr.
248
Kiilik Geliimi
Topografik gr, kiilik sisteminin veya zihinsel yaamn yzeysel yapsn oluturan betimleyici zellikleri bilinalt-d, bilinncesi, bilin olarak tanmlar.
Freud ilerleyen yllarda ego ve ilevlerine daha ok nem vermitir. Bu gelime, daha sonra bata kz Anna Freud olmak zere ayn izgideki "ego psikologlar" ya da "sosyal grl psikoanalistler" (Alfred Adler, Karen Horney, Erik Fromm, H. Stack Sullivan) tarafndan srdrlmtr. Topografik gr, kiilik sisteminin veya zihinsel yaamn yzeysel yapsn oluturan betimleyici zellikleri, bilinalt-d (unconscious), bilinncesi (preconscious), bilin (conscious) olarak tanmlar. Bilinalt-d, Freud'un kuramnda en ok zerinde durduu kavramlardandr. Davranlarn nedenlerinin gemi yaantlara dayand; bu yaantlara ilikin duygu, dnce ve gd gibi psikolojik olgularn izlerinin bilinaltn oluturduu varsaylr. Bilinaltn zmlemek iin balca teknikler olarak d analizi ve serbest arm teknikleri kullanlr. Bu tekniklerin bireyin anlalmas ve psikolojik tedavisinde kullanlmas psikoanaliz (psikoanalitik tedavi) adn alr. Bilinncesi ise bilince en yakn ksmdr. Bilinaltnn kolayca bilince gelebilecek, hatrlanabilir ksmdr. Bilin, kiilik sisteminde yapsal elerden egoya denk den ksmdr. Yani gereklikle aklanan, farknda olunan zihinsel edir. zetlenirse, ego bilinci; id ise bilinaltn temsil eder.
KLK GELM
Psikoseksel Geliim Dnemleri
Psikoanalitik kuramda kiiliin balca be dnemden geerek gelitii ya da yetikinlikteki kiilik rntsnn temellerinin atld ileri srlr. Belirtilen ya snrlar mutlak snrlar deildir. Oral Dnem (0-1 ya) Anal Dnem (1-3 ya) Fallik Dnem (3-6 ya) Latens Dnem (6-11 ya) Genital Dnem (11 ya sonras) Kiilik gelimesine getirdikleri bakmndan ilk dnemin nemi byktr. Bu dnemlerin herhangi birinde ar doyum salama ya da engellenmelere bal doyumsuzluk sonucu saplant olabilir. Belirli bir dneme ait saplants olanlar, o dneme ait davran zelliklerini yllar sonra dahi gsterebilirler. lk dneme "pregenital dnemler" de denir. Oral Dnem (0-1 ya): Bu dnemde az en nemli organ ve haz kaynadr. Dnemin en nemli zellii ocuun anneye bamlldr; dier bir zellii ise alclk-ie alma-dr. rnein, emme, parmak emme ve dier az hareketleri balca doyum faaliyetleridir. Bu dnemin doyum ve doyumsuzluklarna bal yetikinlikteki olas oralite zelliklerine, sigara ime alkanl, kinayeci ve mnakaac olma gibi davranlar rnek verilebilir. Anal Dnem (1-3 ya): Bu dnemde ocuk, fizyolojik gelimeye bal olarak dklama faaliyetlerini kontrol etmeyi renir. Ana baba tarafndan verilen tuvalet eitiminin etkileri ileriye ynelik byk nem tar. ocuun ilgi oda, balca haz kayna olan dklama organlar ve faaliyetleridir. Tuvalet eitiminin kat ve cezalandrc olmas halinde bu dneme saplant olabilir. Ar kontrolc olma, kuralclk ve cimrilik gibi kiilik zellikleri bu dnem saplantlarnn ileride grlebilecek rnekleri saylrlar. Fallik Dnem (3-6 ya): Bu dneme giren ocuk, kz ve erkeklerin farkl beden yapsna sahip olduklarn renir. Balca haz kayna cinsel organlardr. Bu dnemde "odipal kompleks" denen, ocuun kart cinsteki ebe-
249
veyne cinsel yaknlk ve ilgi duyma yaants yer alr. Ana-babaya ayn zamanda duyulan sevgi ve kskanlk ya da dmanlk duygular ocukta atma ve kayg yaratr. Bu atma, ayn cinsiyetteki ebeveynle zdeim kurarak zmlenmeye allr. Latens Dnem (6-11 ya): Bu dnemde kiiliin belirli ynleri belirginleir. Bir gei ve bekleyi dnemi saylan bu dnemde egonun gelimesi, davranlara yansyan eitli snrlamalar, erteleme ve kontrollerle srer. Genital Dnem (11 ya sonras): Cinsel olgunlua, kar cinsten olan kiilerle kurulan ilikiler sonucu ulalan dnemdir. Arkadalk, cinsellik, meslee ynelme, gelecei planlama, evlilik vb. konularda dnmeye ve hazrlk yapmaya balama bu dnemde yer alr. Psikoanalitik yaklam, ocuun dnemsel bir geliim rnts geirdiini; her geliim dneminin kiilik geliimine etkileri bakmndan kritik zellikler ierdiini savunur. Psikoanalitik kuram tm davranlar ve aklamalarn ieren, geni kapsaml bir kuram olmas nedeniyle dier kiilik ve psikopatoloji kuramlarnn gelimesinde nemli bir rol oynam ve davran bilimlerinin tarihsel geliimindeki nemli yerini almtr. Topografik grn ne srd temel kavram nedir? Tanmlaynz.
SIRA SZDE
Alfred Adler
Adler'e gre insan sosyal bir varlktr; sosyal drtler tarafndan gdlenir. Sosyal ilgi (social interest) doutan vardr; ancak, dier insanlarla ve sosyal kurumlarla olan ilikiler bireyin yaad toplum tarafndan belirlenir. Davrann sosyal belirleyicilerinin nemi zerinde durmas; yaratc kendilik (creative self) kavramn, -Freud'un "ego" kavram yerine- bireyin yaantlarn yorumlayan, anlam kazandran bir sistem olarak aklamas, kiiliin emsalsizliini nemsemesi, cinsel igdye daha az nem vermesi, bilinci (consciousness) kiiliin temeli ve esas olarak kabul etmesi gibi balca kuramsal gelimeler, Adler'i Freud'dan ayran ve kendisinden sonra gelen birok kiilik kuramcsn da etkileyen zellikler olmutur.
Adler'e gre insan sosyal bir varlktr; sosyal drtler tarafndan gdlenir.
Karen Horney
Horney, dncelerini yeni bir "kiilii anlama" yolu olarak kuramsal bir ereveye sokmak yerine, yine psikoanalitik dnce dorultusunda, psikoanalizi daha salam bir temele oturtmak iin yaplmas gereken deiiklikler zerinde durmu;
250
Horney'in ortaya att en nemli kavram olan temel kayg, ocuun kendisini dman bir dnyada yalnz ve yetersiz hissetmesidir.
Adler gibi zellikle kuramn mekanistik, biyolojik ynlerini eletirmitir. Freud'a gre insann doas dnyann her tarafnda ayndr. Kuramc kendi kltrnde belirli bir insan kesimini kapsayan klinik gzlemlerine dayal kiilik zelliklerini, tm insan evreninin doasna balamtr. Dolaysyla, insanlararas-sosyal-iletiim ve etkileimin ve toplumsal-kltrel etmenlerin roln nemsemedii grlr. Horney'e gre evrensel normal psikoloji yoktur; zira bir kltrde "nevrotik (anormal)"kabul edilen bir davran dierinde "normal" kabul edilebilir. Klasik olarak "nevroz" veya "psikonevroz" bireyde kayg ya da kaygya kar zel savunma belirtileri ile kendini belli eden bireyin gerekle balantsnn kopmad, toplumsal uyumunun genellikle fazla bozulmad tm ilevlerde bozukluun hafif olduu rahatszlklar grubudur. Horney'in ortaya att en nemli kavram temel kaygdr. ocuun kendisini dman bir dnyada yalnz ve yetersiz hissetmesidir. Bu kaygnn gelimesinde en nemli rol, ocuun ana baba ile olan ilikilerinde gvenlii sarsacak bir etmen oynar. rnein, ar sevgi veya reddedilme; ar koruyuculuk veya basklama; aile ii atmalar vb. ocuun normal gelimesi iin koulsuz olarak sevilip istendiine inanmas gerekir. Horney, Freud'dan farkl olarak insanlarn isel atmalara yatkn olarak domadklarna, atmalar sosyal koullarn dourduuna, nevrozlarda ise zellikle zor ocukluk yaantlarnn rolnn ok nemli olduuna deinir.
Erich Fromm
Fromm, birey ve toplum arasndaki iliki ile ilgilenmitir. Ona gre psikolojinin esas sorunu bireyin toplumla, dnya ile ve kendiyle nasl bir iliki kurduunun incelenmesi ve anlalmasdr. Bu iliki ekli, renme ve toplumsallama sreleri sonunda edinilir. Bylece bir kendini bir yesi olarak buluverdii toplum, onun nasl bir kiilik gelitireceini de belirler. Birey ve toplum arasndaki iliki Freud'un dnd gibi statik deil, devaml deime halindedir.
Harry S. Sullivan
Sullivan, kiiliin varsaymsal bir kavram olduu ve kiiler aras ilikilerden ayr olarak incelenemeyeceini savunmutur. Buna gre inceleme birimi insan deil iliki durumudur. Kiiliin yapsal rgt isel alglardan (biyolojik drtler) ok insanlar aras ilikilerin rndr. Sullivan, biyolojik etmenleri reddetmemekle birlikte kiilik gelimesi ynnden sosyal belirleyicilere daha ok nem verir. Kaltm ve geliim bireyin belirli kapasite ve eilimlerini belirlerse de bireyin yeteneklerini gsterme, doyum alma yollar, kiileraras ilikiler vastasyla kltr-toplum tarafndan belirlenir. Bu kuramclarn dnda Erik Erikson' un kuramnda geliimin dnemsel olduu, bu dnemlerin herbirinde deiik nemli sosyal gereksinimlerin kiilii etkiledii savunulur.
251
Bu bilind sreler, kaygnn ortaya kmasnda rol oynarlar; ancak, kaygnn yapsal belirleyicisi deildirler. Kayg, toplum tarafndan, bireyin doutan getirdiklerinin toplumla etkileimi sonucunda ortaya kar. Kiiliin geliip ekillenmesinde ilk ocukluk yaantlar nemlidir. Freud'un kuramsal yaklamn temsil eden bu temel elere karn grup olarak onlar farkllatran ve "Sosyal Grl Psikoanalistler" grubuna sokan belirli zellikleri ise yle zetlenebilir: gdlerin nemini kabul etmekle birlikte sosyal etmenlerin, gereksinimlerin, kiiliin gelimesindeki rol vurgulanr. Kendilik-benlik saygs (self-esteem) kavram nemlidir. Psikolojik btnlk kavram nemlidir.
Carl Rogers
Rogers, kiileraras ilikileri nemseyen ve bu yndeki almalarn psikoterapi tekniine indirgeyen, bu alanda ok etkili olmu bir kuramcdr. Kuramn yalnz kiilii anlamak ve aklamak iin deil, "psikolojik tedavi-psikoterapi" srasnda olabilecek kiilik deimesi ve gelimesini anlamak iin de gelitirmitir. Rogers'n kiilik kuram yle u balklar altnda zetlenebilir:
Rogers, almalarnda kiileraras ilikileri nemsemi ve bu yndeki almalarn psikoterapi tekniine indirgeyebilmitir.
252
Her birey kendisinin merkezi olduu devaml deien bir yaant dnyasnda yaar. Bu bireye zg, zel dnyasdr ve bu dnyaya fenomenal (yaantsal) alan denir. Birey, bu alana yaad ve alglad bir tepkide bulunur. Bu algsal alan birey iin gerektir. Davran, bireyin gereksinimlerini, yaad ve algsal alannda alglad gibi doyurma amacna ynelik bir giriimdir. Bu giriimde evresiyle ilikiler kurar ve gerei snar. Bireyin benimsedii davran ekil ve yollarnn ou, bireyin kendilik kavramyla tutarl olanlardr. Rogers'a gre kendilik kavram rgtlenmi bir btndr. Bu btn, bireyin, hem yalnz kendisine ait alglarn, hem de evresindeki dier insanlar ve nesnelerle olan ilikilerinin kapsamndaki alglar ve bunlara yklenen deerleri ierir. O halde sabit deildir, deien ve gelien bir sretir; kii olma srecidir. Kiilik tam anlamyla fonksiyonda bulunan, kendini gerekletirme srecini yaayan bireyde sembolize edilir. nsancl kiilik kuramlarnn deerlendirilmesine gelince bu kuramlarn, insann tm gizilglerinin aa karlarak kullanlmasndan sz edilebilir. Tam anlamyla fonksiyonda bulunan birey haline gelmesi gr, toplumlar, zellikle bu amala belirli konularda (rnein, iletiim, meditasyon, fiziksel egzersiz gruplar, eitim ve retim, ana baba tutumlar ve psikoterapi) bireylere beceri kazandrma amacna yneltmitir.
DAVRANII YAKLAIM
"Davran Kuram" terimi ile "renme Kuram" terimleri ounlukla e anlamda kullanlrlar. Davran Yaklam, ilk almalarda ortaya konan renme ilkeleri ve bunlara dayal uyarc-tepki (davranm) modelinin, kontroll koullarn saland laboratuvar deney ortamlarndaki deney ve aratrma bulgularndan temelini alr. Uyarc-tepki veya davranm (U-D) modelini, davran ve kiiyi anlamann tek yolu ve aklamas olarak kat bir biimde benimseyen kuramclardan J.B.Watson, bu akmn kurucusu saylr. Dier nemli isimlerden balcalar Pavlov, Bekhterev, Thorndike, Guthrie, Hull, Skinner, Berkeley, Hume ve Hobbs'tur. Davran yaklama gre tm davranmlar renme yoluyla kazanlr. renme ilkelerinin U-D modelinde kullanlmas ile birok davran anlalabilir ve gerektiinde deitirilebilir.
253
Sosyal evrede renme: Kiilik zellikleri renilmitir ve bu renme sosyal evre ile etkileim sonucunda yer alr. Her birey ayr sosyal koullara tabi olacandan, farkl davran tarz ve zellikleri kazanacak, bu da o bireyin kendine zg kiilik zelliklerini oluturacaktr. Sosyal etkileim srasnda davranlar izleyen sosyal dl (vg veya onaylama), olumlu pekitire rol oynayacaktr. Bakalarn gzleyerek renme -model alma- zerinde de durulur. Kuramclardan Bandura bu alann ncs saylr. Kiilik Deikenleri Olarak Bilisel (cognitive) Kurultular: lk davranlarn vurgulad gibi renmenin yalnz basit bir uyarc-davranm balants ile gereklemedii, nesne, olay ve ilikilerin zihinsel-bilisel formlasyonlarnn oluturulmas sonucu gerekleebilecei varsaylr. Birey adeta bir bilim adamdr. Dndaki dnya ile aktif ilikiye girerek bilgi aratrr, bu bilgiye dayal denenceler gelitirir, bunlar kendisini ynlendirmek iin kullanr. Bu denenceler yani bilisel kurultular, bireyin deerlerini, amalarn ve beklentilerini ierir. Kiilik, bireyin tm bilisel yaplanmasn kapsar. Herkesin kendine zg bilisel kurulumuna bal olarak kiilii oluur. Kiilik Deikenlerinin Duruma zgl: renme belirli bir evre balamnda yer alr. Bu bir renme durumudur. Dolaysyla, renilen bilisel kurultular -kiiliin temelini oluturan- durumlara baldr. rnein, birey, spor faaliyetinin yer ald alanda saldrgan olmay renmise, bu baka durumlara genellenmeyebilir. Buna gre spor alannda saldrgan olan, snfta ekingen olabilir; sahnede atlgan olan, sosyal bir partide ie kapank davran sergileyebilir. Sosyal bilisel renme kuramlarnn deerlendirilmesinde sosyal renme yaklamnn zellikle, "kiilik deikenlerinin durumsal olmas, davranlarda bilinliliin, kiiliin aratrlmasnda" snamaya dayal deneysel yntemi benimsemesi ynnden ok deerli olduu sylenebilir. Davran hakknda nesnel objektif lmlerin, kontroll koullarn saland laboratuvarda alnmas, klinik gzlemlere dayal verilerden daha gvenilirdir. Ancak, bunun da getirdii kstlamalar vardr. Bu kstlklar u balklar altnda toplanabilir. Btnln kayb: zellikle klinik ynlenimli psikologlarn eletirisi, laboratuvarda tek tek davran paracklarnn gzlenmesine dayal verilerin, sonra biraraya getirilerek kiiliin-btnn-anlalmas iin uygun olmad dorultusundadr. Bililere nem verilmesi-Drt ve heyecanlara az nem verilmesi: Laboratuvar ynteminin insan ve kiilii anlamak iin kullanlmasnn getirdii kstllklardan birisidir. Drt ve heyecanlar, organizmann iinde, bilind ya da ou zaman gzlenemez konumdadr. Ancak bu konumlar, onlarn gzard edilerek nemsenmemelerini gerektirmez. Sosyal grl psikoanalistlerin ortak zellii nedir? nsancl yaklamla karlatrnz.
SIRA SZDE
254
Birey hakknda bilgi edinirken, onun davranlarnn hangi koul ve uyarc ortamlarnda yer aldn; bu uyarclarn davranlar ne ekilde etkilediinin anlalmaya allmas gereklidir. Kiinin iinde bulunduu byle bir durum, genellikle eitli fiziksel zellikler ile davranlara etki yapabilecek uyarc ve koullardan oluur. Kiinin bu gibi durumlarda yapt davranlarn dikkatli ve sistematik olarak gzlenmesi bize kiinin zellikleri hakknda bilgi salar. Sz edilen belirli durumlara en iyi rnei ise aada tantlan kiilik testleri oluturur. Biz bunlarn balcalarn, objektif ve projektif kiilik testlerine rnekler olarak sunacaz.
Bunlara benzer maddeleri kii tek tek okuyarak durumuna uygun olup olmamalarna gre doru (evet), yanl (hayr) olarak, yukarda rnei grlen trden bir yant kad zerinde iaretler. Madde hakknda hibir ey bilmiyorsa hibir iaret koymayabilir (bilmiyorum).
255
Projektif testlerin genel olarak zellikleri unlardr: Yant zgrl vardr. Objektif testlerin aksine evet, hayr gibi kstl yantlar yerine kii uyarclar, kendine gre, istedii gibi yantlar. Hibir snrlama yoktur. Uyarclar tam olarak belirlenmemitir. Bylece bireyin belirsiz uyarcy kendine gre deerlendirip, duygu ve dncelerini yanstaca beklenir. Kiiliin btnnn deerlendirilmesi amalanmtr. Projektif testlerin uyarclara deiik ve ok sayda zgr yant verme zellii, yantlarn istatistiksel olarak deerlendirilmesini, nesnellik ve gvenilirlik gibi ltlere ulamay gletirir. Burada rnek olarak bir ka projektif testten sz edilecektir. Bu rnekler arasnda H.Rorschach tarafndan gelitirilmi olan Rorschach Testi 10 kart zerine baslm simetrik mrekkep lekelerinden olumutur. Rorschach testi, bu ite yetimi deneyimli bir psikolog tarafndan verilmelidir. Bireyle gerekli iyi iliki kurulduktan sonra kartlar kendisine birer birer gsterilip, mrekkep lekelerinde neler grd, ne alglad sorulur. Lekelerin nasl algland nemlidir. Verilen yantlar genellikle kliniklerde davran bozukluu tans koymak ve kiilik dinamiini aklamak iin kullanlr. Bir dier rnek Tematik Alg Testidir (Thematic Apperception Test- TAT-) H.A.Murray ve C.D. Morgan tarafndan gelitirilen test, zerinde yk tr yant vermeye elverili resimler olan 30 karttan oluur. Bireye, genellikle tm kartlar gsterilmeyebilir. Daha nceden seilmi olan belirli saydaki kartlar birer birer gsterilerek kendisinden her kart iin konulu bir yk anlatmas istenir. TAT'n sayltlarndan balcas, kiinin anlatt ykdeki kahramanla zdeim yapt; bu kiiye atfettii duygu ve dncelerin aslnda kendi duygu ve dncelerinin bir yansmas olduudur. TAT'n bir de L. ve S.Bellack tarafndan gelitirilmi olan ocuklara uygulanan formu vardr. CAT (Childrens Apperception Test) diye anlan bu test, zerinde insan yerine hayvan figrleri olan 10 karttan olumutur. Bu resimler psikoanalitik kuramn etkisiyle psikoseksel geliim dnemlerindeki temel atmalar yanstacak biimde gelitirilmitir. TAT ve Rorschach gibi, kliniklerde en sk kullanlan testlerden baka, uygulanmas ve deerlendirilmesi daha basit olan Cmle Tamamlama Testleri ile tamamen szel yantlamay gerektiren Kelime arm Testleri de vardr. Cmle Tamamlama Testlerine rnek olarak "Rotter Cmle Tamamlama Testi" verilebilir. Bu test yalnz bir iki kelimesi yazlm gerisi bo braklm cmlelerden oluur. rnein, "Holandm ey..............." Kelime arm Testleri psikoanalitik yaklamdan etkilenmitir. Bilinaltn anlama tekniklerinden olan Serbest arm tekniine dayanrlar. Bu testler, birbiriyle ilikisi olmayan kelimelerin biraraya gelmesinden oluur. Testi alan kiiye bunlar srasyla sunularak herbiri iin kiinin ilk akla gelen eyi (kelime) sylemesi istenir. Kelime arm testleri nceleri zihinsel yeteneklerin aratrlmasyla uraan psikologlarca zihin srelerinin incelenmesinde kullanlmtr. Klinik kullanmlarda ise daha ok psikoanalitik yaklamn temsilcileri tarafndan, rnein, C.Jung, "duygusal ve heyecansal yaantlarn" aa karlmas amacyla uyarc anlamsz kelimelerin de buna gre hazrland ekilleriyle kullanlmtr. Kiilik testlerinin genelde psikolojik testlerin zellikleri asndan ksa bir deerlendirmesini yaparak konumuzu bitireceiz.
256
Psikolojik test, davran rneklerini len standart ve nesnel bir lektir.
"Psikolojik test" kavram, deiik kiiler tarafndan deiik anlamlarda kullanlmaktaysa da bugn amacmza en uygun grnen tanm Anastasi tarafndan verilenidir. Bu tanma gre psikolojik test, davran rneklerini len standart ve nesnel bir lektir. Bir insann davranlarndan rnekler almadaki ama, yalnz rnek davrann kendisini anlamak deil; bu rnein temsil ettii daha anlaml davranlar hakknda da bilgi edinmektir. Buna, testin yordama gc (tahmin etme) denir. rnein, bir kiilik testi sonucunda kiinin belli baz durumlarda nasl davranaca, ne gibi tutumlar gsterecei hakknda yordama yapmamz salanabilir. Psikolojik testlerin birtakm zellikleri vardr. Tanmmzdaki nesnellik ve standartlk zelliklerine deinilmiti. Bir testin nesnel olmas demek uygulamada testin verilmesi, puanlamas ve deerlendirilmesinin, testrn kiisel yanllk ve deer yarglarndan bamsz olmas anlamna gelir. Bir testin standardize olmas ise, testin verilme kurallar, materyali ve puanlama koullarnn nceden saptanm olmas demektir. Bunlardan baka standart bir l arac olan testin gvenirlii de olmaldr. Gvenirlikle, bir testin lmek istediini ne oranda kesin ve iyi lt kastedilir. Bu da test tekrarlandka puanlarn olduka sabit kalmasyla gsterilebilir. Bir de testin geerlik zellii olmaldr. Geerlik, bir testin ilevini ne derecede yerine getirdiini; yani lmek istedii zellii lebilme derecesine denir.Bir l aracnn gl ve ilevsel olmasn salayan yukardaki zellik ya da ltlere ksaca deinilmesinin nedeni, psikolojik testler ailesinden olan kiilik testlerinin bu ltler bakmndan bir deerlendirmesini yapmaktr. Bugn elimizde ok eitli kiilik testleri olmasna karn anlan test zellikleri (nesnellik, gvenirlik vb.) ynnden kiilik testlerinin genel olarak zeka ve yetenek testlerinin eritii dzeye eritii sylenemez. Bunun nedeni, yaplan almalarn ya da gsterilen gayretin azlna bal olmaktan ok, kiilik kavramnn, bilimin ve psikolojinin allmas en g ve karmak konularndan biri olmasna balanabilir.
zet
257
zet
AMA
Kiilik Psikolojisi ve Kiilik kavramlarn tanmlayacak, kiiliin geliimine etki eden biyolojik ve evresel etkenleri aklamak Kiilik, eitli ekillerde tanmlanmtr. Kiiliin gelimesini etkileyen balca etkenler biyolojik ve evresel olmak zere iki genel grupta incelenmitir. Kiiliin anlalmas ve incelenmesine ynelik eitli kuramlar gelitirilmitir. Kiiliin anlalmas ve incelenmesine ynelik gelitirilen kuramlar tanmlayabilmek Bunlardan balcalar psikoanalitik, sosyal renme, davran vb. kuramlardr. Kiilik kuramlar karmak davranlar ksa ve ak ifadesini salamalar, mevcut bilgileri anlaml bir btn haline getirmeleri alarndan nemlidir. Sigmund Freud tarafndan gelitirilen psikoanalitik kuram, kiilii tanmlarken yapsal ve topografik grleri temel alr. Yapsal gr zihinsel yaamn bir biriyle atma halinde olan ancak birbirini tamamlayan id, ego ve sperego gelerini tanmlar. Topografik gr ise zihinsel yaamn yzeysel yapsn oluturan betimleyici zellikleri bilinalt, bilinncesi ve bilin olarak ele alr. Freud sonras
AMA
psikodinamik kuramlar ya da sosyal grl psikoanalistler insan sadece biyolojik bir varlk deil ayn zamanda sosyal bir varlk olarak toplumun bir rn grmlerdir. Bu kuramclarn arasnda Adler, Horney, Fromm ve Sullivan yer alr. Bir dier yaklam ise insancl kiilik kuramdr. Bu kuram sosyal gereksinim ve bilinli (ego) sreler zerinde durur. Bu kuramlar daha ok kuramclarn isimleriyle anlr. Carl Rogers, Abrahan Maslow, Rolla May, Victor Frankl bu isimler arasnda yer alr. Davran kuram ise renme kuram ile paralel kavramlar kullanmaktadr. Sosyal bilisel renme kuramlar ise davran kuramlarn bir uzants olarak renme, bilisel sreler ve sosyal etki konular zerine younlar. Kiiliin deerlendirilmesi iin yaplan kiilik testlerinin neler olduunu ve zelliklerini aklayabilmek Kiiliin deerlendirilmesi eitli kiilik lekleriyle yaplr. Kiilik lekleri genellikle objektif ve projektif olmak zere iki byk kategoride incelenebilir. Objektif testlere MMPI, projektif testlere Rorschach ve TAT balca rnekler olarak verilebilir.
AMA
258
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Kiiliin deiik "bireyleraras iliki durumlarndan vardand" gr kime aittir? a. W.James b. Sullivan c. E. Fromm d. S. Freud e. E Erikson 2. Aadakilerden hangisi herhangi bir kuramda olmas beklenen bir zelliktir? a. Deikenlerin gzlenemez olmas b. Kavram tanmlarnn biniiklii c. Snanabilir denencelerin olmas d. Speklasyona dayal kavramlarn olmas e. Deneye elverili olmamas 3. Aadaki ifadelerden hangisi psikoanalitik kuram iin doru bir ifadedir? a. Kiilii kapsaml bir btn olarak ele alr. b. Kapsaml olmas nedeniyle ekonomik deildir. c. Speklatif olmas bakmndan etkin olamamtr. d. Kiilik kuram olarak yetersiz bulunmutur. e. E Erikson tarafndan ileri srlmtr. 4. Aadakilerden hangisi bilinalt kavramn ifade eder? a. Zihinsel yaamn betimleyici niteliidir. b. Zaman-mekan ve mantk arpklklarnn olmad psiik yaam kesitidir. c. Gereklik ilkesine gre alan sistemdir. d. Psikoanalitik kuramn kiilii aklayan temel kavramlarndandr. e. Bilince en yakn ksmdr. 5. Aadakilerden hangisi kiilik psikolou iin nem tar? a. Davrann biyolojik ilevselliidir. b. Davrann kaltsal ynleridir. c. Davrann psikolojik ilevselliidir. d. Davrann renilen zellikleridir. e. Davrann bilinmeyen zellikleridir.
6. Kiilik kuramlaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kiilik kuramlar bilimsel kuram olma zelliklerinin oundan yoksundur. b. Bilimsel zellikleri tmyle kapsayan tek ve kapsaml bir kiilik kuram gelitirmek imkanszdr. c. Kiilik kuramlar kiiliin temelinde doadaki temel dzenin olduu sayltsn kabul ederler. d. Kiilik kuramlar karmak olaylar basitletirerek daha anlaml hale getirirler. e. Kiilik kuramlarnn ilevsellii tartlmaktadr. 7. Drt ve heyecanlar gz ard ederek bililere arlk veren kiilik kuram aadakilerden hangisidir? a. nsancl kiilik kuramlar b. Sosyal grl psikoanalitik kuramlar c. Davranc kuramlar d. Sosyal renme kuramlar e. Fenomelojik kuramlar 8. Aadakilerden hangisi projektif kiilik testlerinin zelliklerinden birisi deildir? a. Uyarclar tam olarak belirlenmemitir. b. Kiiliin btnnn deerlendirilmesi amalanmtr. c. Nesnellik ve gvenirlik gibi ltleri karlamaya uygundurlar. d. Freudun psikoanalitik yaklamn temel alrlar. e. Yant zgrl vardr. 9. Aadakilerden hangisi sosyal renme kuramlarnn temel grlerinden birisi deildir? a. Birey, aktif olarak d dnya ile ilikiye girerek bilgi aratrr. b. Herkesin bilisel kurulumu ayn ekilde oluur. c. Kiilik gzlenebilir somut davranlara baklarak anlalmaldr. d. renme belirli bir evre balamnda gerekleir. e. Bakalarn gzleyerek renme modeli zerinde durur. 10. Aadaki kuramclardan hangisine gre kendilik kavram rgtlenmi bir btndr? a. S. Freud b. C. Rogers c. A. Adler d. E. Froom e. H. Sullivan
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
259
Yaamn inden
Son yllarda bilim alanndaki en byk gelimeler, kukusuz ki genetik mhendislii alannda yaanmtr. Bunlardan en nemlisi insan genom projesinin tamamlanm ve insann gen haritasnn karlm olmasdr. Bir dier nemli bulu ise canllarn klonlama yntemi sayesinde genetik olarak tpatp aynlarnn oluturulabilmesidir. Genetik alanndaki bu gelimeler beraberinde nemli tartmalar getirmi ve dnya gndemini megul etmitir, hala da etmektedir. Bu tartmalardan bir tanesi, insan genom bilgilerini ve klonlama yntemini kullanarak dnyada ok nemli iler yapm ve tarihe gemi kiilerin aynlarn yaratma konusundadr. rnein Einsteinn ya da Atatrkn genetik olarak ayns olan bir bebek yaratalm ve ondan tekrar byk iler yapmasn bekleyelim mi, gibi. Tabi ki bu olumlu rneklerin yannda bir Hitler daha yaratma tehdidi de gndemdedir. Yukarda verilen tartmay size anlatlan kiilik psikolojisin kavramlaryla dnnz. Kiilik psikolojisi balamnda anlatlanlar gz nne aldnzda, bir insann genetik olarak aynsnn yaratlmas, onun gemiteki gibi bir insan olaca anlamna gelir mi? rnein Einsteinn ya da Atatrkn genetik olarak ayn olan ikizlerini yaratsak, bu bebekler bydklerinde Einsteinnn ikizi nemli bir bilim adam, Atatrkn ikizi byk bir lider olurlar m? Bu konuyu kiilik psikolojisi bilgilerini kullanarak nasl tartrsnz?
HARLOW, H.F., HARLOW, M.K., SUOM, S.T. "From Thought to therapy: Lessons from a private library" American Scientist. 59, 536-549, 1971, Aktaran: Gerow J.R. Psychology An Introducton. New York: Harper and Collins, 1995. LAMB.M.E., HWANG, C.P., FROD, A.M. ve FROD, M. "Security of mother and father infant attachment and its relation to sociability with strangers in traditional and nontraditional Swedish families" Infant Behavior and Development. 5, 355-368, 1982,Aktaran: Gerow J.R. Psycholog An Introducton New York: Harper and Collins, 1995. MADD, S.R., Personality Theories. A comparative analysis, Illinois: The Dorsey Press, 1977. MEADOWS, P. KROEBER VE KLUCKHOHN, Sosyal ve Kltrel Deime. ev.G.BOZKURT, H..Yaynlar, D-21; Ankara: Cihan Matbaas, 1976. SAVAIR, I. Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri Elkitab. (Trk Standardizasyonu), Ankara: Sevin Matbaas, 1981. STERN, D. The First Relationship. Cambridge, M.A.: Harvard University Press, Aktaran: Grew J.R. Psychology An Introducton New York: Harper and Collins, 1995.
Yant Anahtar
1. b 2. c 3. c 4. d 5. c 6. b 7. d Yantnz yanl ise Kiilik Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kiilik Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Freud'un Kuramn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kiilik Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kiiliin Tanmlanmas blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kiilik Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal renme Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Psikolojik Testler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal renme Kuramlar blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kiilik Kuramlar blmn tekrar okuyunuz.
8. c 9. b 10. b
260
261
15
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; sosyal etki kavramn ve davran zerindeki eit sosyal etkiyi tanmlayabilecek, bireyin davrann etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaat davranlarn belirleyen etkenleri gz nne alarak karlatrabilecek, grubun, bireyin davran zerindeki etkisini nedenleri ve oluum koullar ile aklayabileceksiniz.
262
1997 yl Nisan aynda Gney Californiada garip bir olay yaand. Marshall Applewhite liderliindeki Heavens Gate tarikatna mensup 38 kii liderleriyle birlikte toplu bir ekilde intihar etmilerdi. Bu olay Amerikan tarihinde o gne dek grlen en byk toplu intihar olayyd. Tarikat yeleri bulunduklar zaman hepsi ayn ekilde siyah pantolonlar, siyah gmlekler ve Nike ayakkablar giymilerdi, yatakta srt st yatyorlard ve yzlerinde eflatuna yakn mor renkli bir rt bulunmaktayd. Hale-bopp kuyruklu yldzn izleyen bir uzay gemisi tarafndan cennetin krallna gtrleceklerine inanan tm yeler bavullarn, kimlik belgelerini hazrladlar ve video teyplere veda konumalarn kayt ettiler. Daha sonra da votka ve fenobarbital alarak kafalarna naylon torbalar geirip yaamlarna son verdiler. Yalar 21 ile 72 arasnda deien 21 kadn ve 18 erkek tarikat yesi neden Applewhiteyi izleyerek kendi yaamlarna son verdiler? Ne gibi sosyal etkiler bu gibi kendine zarar verici davrana yol aabilir? Bir tarikat yesine gre o anda hepsi dierleriyle ortak bir ekilde ayn dncelere sahiptiler. Buna karlk, Heavens Gate tarikat zerine de alan bir tarikat uzmanna gre, Applewhite tarikat yelerinin dnceleri zerinde kontrol gcne sahipti ve onun kiisel fantezileri asndan bu yeler nemsiz birer piyondu. Heavens Gate tarikatnda yaanan bu toplu intihar olay sosyal etkinin korku veren ve potansiyel olarak ldrc gcn gstermektedir. Gnlk yaamda karlalan birok olayda insanlarn birbirlerini etkiledikleri grlebilir. Bir stadyumdaki seyirciler stadn drt bir tarafnda dalgalanma eklinde bir grnt sergiler ya da hep birlikte byk bir uyum iinde takmlarn destekleyici ekilde ark sylerler. Televizyon programlar yapmclar, komedi tr filmlerde arada glme efektleri ilave ederek izleyicilerin ilgisini arttrma yolunda giderler. Politik adaylar semenleri kendi taraflarna ekerek kazanabilmek iin kendi kamuoyu yoklama sonularn abartl bir ekilde verirler. Barmenler ve garsonlar mterileri memnun ederek daha fazla bahi almaya alrlar. Bu rneklerde de grld gibi insanlar bazen dierlerini otomatik bir ekilde ve onlarla hibir atmaya dmeden taklit ederler. nsanlarn birbirlerinin davranlar zerinde eitli etkilerde bulunduklarn bilmek iin elbette sosyal psikolog olmaya gerek yoktur. Sosyal etki kavram, bireyin dierlerinin gerek olan ya da olmayan basklarndan etkilenmesine iaret etmektedir. Etkilerin eitleri birey zerinde eitli ekillerde ve byklklerde ortaya kar. Bu blmde uyma, itaat ve boyun eme konularna deinilecektir.
Kaynak: Brehm, S.S., Kassin S. M., ve Fein, S., 1999. Social Psychology. New York: Houghton Mifflin Company.
DKKAT
nitenin daha iyi anlalabilmesi iin toplumsal grup ve toplumsallama konularn gzden geiriniz. nitedeki konular gerek yaamdan rneklerle birlikte dnmeye alnz.
263
GR
Dier insanlarn bireyin davranlarnda dorudan doruya ya da dolayl olarak bir deime meydana getirdikleri durumlarda sosyal etkiden sz edilir. Sosyal etki doumla birlikte balayan bir olgudur. Dnyaya geldiinde sosyal bir varlk olmayan bebein davranlar doduu gnden itibaren dier insanlar tarafndan etkilenmeye balar. Toplumsallama dediimiz, ailede balayan ve daha sonra dier toplumsal kurumlarda devam eden bu sre iinde, birey yava yava sosyal bir varlk haline gelir. Toplumsal kurumlarn davranlar zerindeki etkileri toplumsallama sreci ile snrl deildir. Bu etki yaamn her dneminde grlmekte ve tm yaam boyunca devam etmektedir. Toplumsal kurumlarn davran zerindeki etkileri, bu kurumlarn yaps ve ileyileri ile birlikte sosyoloji derslerinizde ayrntl bir biimde ele alnmt. Bu nitede ise, sosyal etki bir baka adan ele alnacak ve dier insanlarn gndelik davranlarmz zerindeki etkileri zerinde durulacaktr.
SOSYAL ETK
Davranlarmz zerindeki sosyal etki kendini deiik biimlerde gsterir. Bu blmde bireyin davranlarn farkl biim ve derecelerde etkileyen, uyma, kabul etme ve itaat olarak adlandrlan tr sosyal etki zerinde durulacaktr.
Uyma
Gnlk yaamda insanlar dikkatle gzlediimiz zaman deiik trde uyma davranlarna tank oluruz. rnein, kalabalk bir caddede, iki kiinin dikkatle bir noktaya baktn gren dier insanlarn da ayn noktaya bakmaya balamalar bir uyma davrandr. Bir grubun yesi olan bir kiinin bu grup tarafndan onaylanan biimde giyinmesi ve konumas da bir uyma davrandr. Dier yandan, uyma davran bireyin dnce ve davranlarn yesi bulunduu grubun normlarna gre dzenlemesi eklinde de grlebilir. Hepimizin zaman zaman tank olduu gibi, birey ile grubun dnce ve davranlar arasnda bir uyumazln olduu durumlarda, ounlukla birey dnce ve davranlarn gruba uyacak biimde deitirir. Verilen bu rneklerden de anlalaca gibi, bireylerin dnce ve davranlarn yesi olduklar grubun normlarna uyacak biimde dzenlemelerine uyma ad verilmektedir. Uyma davran gerek bir tutum deimesini yanstabilecei gibi, sadece bireyin grubun dncesini kabul etmi gibi grnmesinin bir sonucu da olabilir. Yani baz durumlarda birey, grubun dnce ve davranlarnn doru olduuna gerekten inand iin uyma davran gsterir. Bu tr uyma davranna benimseme ad verilir. Baz durumlarda ise, birey grubun dnce ve davranlarnn doru olduuna inanmad halde, bu dnce ve davranlar benimsemi gibi grnr. Bu tr uyma davranna benimsemi grnme ad verilir. Uyma davran nedir? Ka tr uyma davran vardr?
Uyma, bireylerin dnce ve davranlarn yesi olduklar grubun normlarna uyacak biimde dzenlemeleridir.
SIRA SZDE
264
Sosyal Etki
Benimseme
Benimseme sonucu ortaya kan uyma davrann daha iyi anlayabilmek iin, Muzaffer erif tarafndan yaplan bir aratrmaya ksaca gz atalm. Karanlk bir odada bir k noktasna bir sre bakldnda, bu k noktas hareket ediyormu gibi grnr. erif, aratrmasnda otokinetik etki ad verilen bu alg yanlmasndan yararlanmtr. nceden birbirlerini tanmayan kiilerin katld bu aratrma aamada yrtlmtr. lk aamada, bireyler karanlk bir odaya tek tek alnarak kendilerinden k noktasna dikkatlice bakmalar ve ka santim hareket ettiini tahmin etmeleri istenmitir. Balangta her bireyin deiik tahminler yrtt, ancak birka tekrardan sonra bir mesafede karar klarak hep bu mesafe civarnda tahminler yrtt grlmtr. Yani her birey kendisi iin bir tahmin standard oluturmutur. Aratrmann ikinci aamasnda, bu kiiler bir ka kiilik gruplar halinde karanlk odaya alnm ve herkesin n ne kadar hareket ettiine ilikin tahminlerini dierlerinin duyaca ekilde yksek sesle yapmas istenmitir. Balangta her birey birinci aamada oluturduu standarda uygun tahminler yrtmtr. Ancak, tekrar says arttka, bireylerin tahminleri giderek birbirine yaklam ve bir noktadan sonra herkesin tahmini ayn olmaya balamtr. Yani, grup kendisi iin bir standart oluturmu, herkes birinci aamada gelitirdii kiisel standardndan vazgeerek, grup standardna uymutur. Aratrmann nc aamasnda bu kiiler karanlk odaya yine tek tek alnm ve n ne kadar hareket ettiine ilikin tahminleri sorulmutur. Bu aamada kiilerin, tek balarna olmalarna ramen, birinci aamada oluturduklar kiisel standartlara gre deil, ikinci aamada oluan grup standardna gre tahminlerde bulunduklar grlmtr. Uyma davrann tanmlarken, birey ile grup arasnda uyumazln olduu durumlarda ou kez bireyin kendisini gruba uyacak biimde deitirdiini sylemitik. Bunun bir rnei yukarda zetlenen aratrmada aka grlmektedir. Aratrmann birinci aamasnda oluan kiisel standartlar, ikinci aamada oluan grup standard ile uyumad iin, bireyler kendi standartlarn gruba uyacak ekilde deitirmitir. Dier yandan, tek balarna olduklar zaman da grup standardn kullanmalar, kiilerin grup standardnn doru olduuna gerekten inandklarn, yani benimseme nedeniyle uyma davran gsterdiklerini ortaya koymaktadr.
Benimsemi Grnme
Benimsemi grnme sonucu ortaya kan uyma davrann yine bir aratrmadan rnek vererek aklamaya alalm. Solomon Asch tarafndan yaplan bu aratrmada, bir grup bireye birinin zerinde deiik uzunlukta tane dikey izgi, dierinin zerinde uzunluu bu izgilerden birine eit tek bir dikey izgi bulunan kart iftleri gsterilmitir. Bireylerden istenen, tek izginin dier izgiden hangisine eit olduunu srayla, teker teker ve yksek sesle sylemeleridir. Aslnda, grubu oluturan bireylerden biri hari dierleri aratrmacnn yardmcs olup, hangi kart iftine ne tr cevap verecekleri nceden belirlenmitir. Ancak, bu bireyin dier grup yelerinin aratrmacnn yardmcs olduklarndan haberi yoktur. Grubun oturu biimi aratrmann amacndan haberi olmayan bu bireyin yargsn sondan bir nceki kii olarak syleyecei biimde dzenlenmitir. nceden belirlendii gibi, aratrmacnn yardmclar ilk kart iftlerine doru cevaplar vermi, ancak daha sonra yanl olduu aka belli olan cevaplar vermeye balamlardr. Ayn ilem her seferinde aratrmann amacndan haberi ol-
265
mayan farkl bir kiiyi gruba dahil ederek bir ok kez tekrarlanmtr. Aratrmann sonular, aratrmann amacndan haberi olmayan kiilerin %35'inin verilen cevaplarn yanl olduunun ok aka grld durumlarda bile grubun yargsna uyduklarn gstermitir. Gruba uyan kiilere grup yargsnn yanl olduunu farkedip etmedikleri sorulduunda, bu kiilerin tm grup yargsnn yanl olduunu farkettiklerini sylemitir. Yanl bir yargya niin katldklar sorulduunda ise, "aptal durumuna dmemek iin", "kntlk yapmamak iin", "uyumsuz biri gibi grnmemek iin" gibi cevaplar vermilerdir. Grld gibi, benimsemi grnme nedeniyle ortaya kan uyma davrannda, birey grubun dncesine katlmamakta, ancak u ya da bu nedenle, bu dnceyi benimsemi gibi grnmektedir. Gnlk yaamda her iki tr uyma davrannn rneklerini gerek kendimizde, gerekse dier insanlarda grmemiz mmkndr. Bu iki tr uyma davrannn pratikte douraca sonular farkl olacaktr. nk grubun dnce ve davranlarnn doru olduuna inandmz durumlarda, grup basks olsun olmasn bu dnce ve davranlara uymaya devam ederiz. Grubun dnce ve davranlarn benimsemi grndmz durumlarda ise, grup basks kalkt anda doru olduunu dndmz biimde davranmaya balarz. Benimseme ve benimsemi grnme sonucu ortaya kan uyma davranlar arasnda ne fark vardr? Siz de kendi yaam deneyimlerinde benzer uyma davranlar gsterme nedenlerinizi tartnz.
Birey, benimsemi grnme nedeniyle ortaya kan uyma davrannda, grubun dncesine katlmamakta, ancak u ya da bu nedenle, bu dnceyi benimsemi gibi grnmektedir.
SIRA SZDE
266
SIRA SZDE
Siz de dahil olduunuz gruplarla olan ilikilerinizi dnerek uyma davrannza etki eden etki trlerini tanmlamaya aln.
267
Grup yeleri arasnda sz birliinin olduu durumlarda, grubun birey zerindeki etkisi daha fazla olmaktadr.
Grubun bireyi uyma davranna itme gcn etkileyen bir dier zellii yeler arasnda sz birliinin olmasdr. yeler arasnda sz birliinin olduu durumlarda, grubun birey zerindeki etkisi daha fazla olmaktadr. Sz birliini bozan bir tek yenin bulunmas bile, grubun bask yapma gcn nemli lde etkileyebilmektedir. rnein, Asch'n aratrmasnda, grubun yargsna uymayan bir yenin bulunmasnn, uyma davran gsteren bireylerin orannn %35'ten, %8-9'a dmesine yol at grlmtr. Ortamn zellikleri: Bireylerin ve gruplarn zelliklerinin yan sra, ortamn baz zellikleri de uyma davrann etkileyebilmektedir. Belirsizlik, uyma davrann nemli lde etkileyen ortamsal zelliklerden birisidir. Ortamda bir belirsizliin bulunduu ya da bireysel olarak varlan yarglarn doru olduundan emin olmann g olduu durumlarda bireylerin uyma davran gsterme olaslklar artmaktadr. Uyma davrann etkileyen bir dier ortamsal zellik, bireyin grupla yz yze bulunmasdr. Genellikle bireyler, grupla yz yze bulunduklar durumlarda, grup yarglarn dolayl olarak iittikleri durumlara oranla ok daha fazla uyma davran gstermektedirler. Uyma davrann belirleyen etkenleri gzden geirerek bireysel ve grup zelliklerinin etki derecelerini kendi yaam deneyimlerinizi dikkate alarak karlatrnz.
SIRA SZDE
AZINLIK ETKS
Grld gibi, grupla bireyin dnceleri arasnda farkllklarn bulunduu durumlarda, ounlukla birey dncelerini gruba uyacak biimde deitirmektedir. Sosyal etki genellikle ounluun aznl etkilemesi biiminde gereklemektedir. Bununla birlikte, baz koullarda aznln kendi fikirlerini ounlua kabul ettirmesi de mmkndr. Tarihte, aznlk etkisi ad verilen bu olgunun ok sayda rnei vardr. Bir ok bilimsel gerek balangta ounluk tarafndan reddedilmi, ancak bu gerei ortaya koyan bilim adamlarnn srarl abalar sonucunda toplum bu gerekleri kabul eder hale gelmitir. Benzer ekilde eitli reformlar, bir ok toplumda balangta bu reformlara kar olan ounluun kk bir grup tarafndan ikna edilmesi yoluyla gerekletirilmitir. Kukusuz aznlk etkisi ancak baz koullarda gerekleen bir olgudur. Yaplan aratrmalar aznln tutarl, ak fikirli ve ounluktan sadece savunulan fikir aSosyal etki genellikle, ounluun aznl etkilemesi biiminde gereklemektedir.
268
Kabul Etme
sndan farkllk gsterdii durumlarda, ounluu etkileme olaslnn daha yksek olduunu ortaya koymutur. Burada tutarllktan kastedilen fikirlerin her koul ve ortamda savunulmas ve geri adm atlmamas, ak fikirlilikten kastedilen dogmatik bir tavr sergilenilmeyip, tartmaya ak olunmasdr. Sadece savunulan fikir asndan farkllk gsterilmesinden kastedilen ise, aznln ounluk tarafndan kendilerinden biri olarak alglanmasdr. Tutarl olmayan, yani bugn fikrini savunup, yarn koullara bal olarak fikrinden taviz veren, her trl tartmaya kapal, dogmatik bir tavr sergileyen ve ounluktan biri olarak alglanmayan bir aznln ounluu etkileyebilme olasl hemen hemen yoktur.
SIRA SZDE
KABUL ETME
Uyma davranna yol aan sosyal etki ounlukla ak bir biimde dile getirilmez. Yani istisnai baz durumlar dnda, kimse bireye grup normlarna uymas iin aka bask yapmaz ya da bu ynde bir talepte bulunmaz. Buna ramen birey grubun basksn zerinde hisseder ve davranlarn grup normlarna uyacak biimde dzenler. Nitekim, daha nce szn ettiimiz erif ve Asch'n deneylerinde kimse aratrmaya katlan kiilere grup yargsna uymalar gerektii ynnde bir ey sylememi, buna ramen bu kiilerin nemli bir blm grup yargsna uymulardr. Dier insanlarn istekleriyle kar karya kalma gnlk yaamn olaan bir parasdr. Arkadalarmz birlikte bireyler yapmamz, anne babamz ya da byklerimiz baz davranlarmz deitirmemizi, eitli kii ya da kurumlar kendilerine yardm etmemizi, satclar pazarladklar mallar almamz, politikaclar kendilerine oy vermemizi isterler. Bu rnekleri arttrmak mmkndr. Dier insanlardan gelen istekleri "kabul etme"miz davranlarmz zerindeki sosyal etkinin bir dier rneidir. "Kabul etme" ile "uyma" arasndaki temel fark, kabul etme davranna yol aan sosyal etkinin dorudan doruya bir istek biiminde dile getirilmesidir. Kukusuz insanlar gnlk yaamda kendilerine ynelik her istei kabul etmezler. Bir istein kabul ya da reddedilme olasln belirleyen ok sayda etken vardr. Bu etkenlerin neler olduunu belirleme amacyla ok sayda aratrma yrtlmtr. Bu aratrmalardan bazlarnn sonularna gre, stats yksek bir kiiden gelen, yzyze bir iliki iinde dile getirilen, birden fazla kii tarafndan ortaya konulan ve karlnn alnma ans bulunan isteklerin kabul edilme olasl daha fazladr. Dier yandan, insanlar birbirlerinden sadece isteklerde bulunmakla kalmaz, ayn zamanda isteklerinin yerine getirilmesini salamak amacyla eitli taktikler kullanrlar. Bireylerin isteklerini kabul ettirmek iin kullandklar taktikler istei ynelttikleri kii ile olan ilikilerinin trne, ilikideki statlerine, istein doasna, iinde yaadklar kltrn retilerine ve kendi kiilik zelliklerine bal olarak deiir. Bu olguyu hatrmzda tutmak kouluyla, bir istei kabul ettirmek iin gnlk yaamda sk sk kullanlan ve zaman zaman baarl olan baz taktikleri gzden geirelim. Bu taktikler kendimizi sevdirmek, karlkllk normunu kullanmak ve oklu istek taktikleri olmak zere balk altnda toplanabilir: Kendimizi Sevdirmek: nsanlarn byk bir blmnde kuvvetli bir sevilme, beenilme, takdir edilme ihtiyac vardr. Bu ihtiyacn temelinde bir ok neden yatmaktadr. Bu nedenlerden bir tanesi de, sevildiimiz takdirde isteklerimizin yeri-
"Kabul etme" ile "uyma" arasndaki temel fark, kabul etme davranna yol aan sosyal etkinin dorudan doruya bir istek biiminde dile getirilmesidir.
Bireylerin isteklerini kabul ettirmek iin kullandklar taktikler; istei ynelttikleri kii ile olan ilikilerinin trne, ilikideki statlerine, istein doasna, iinde yaadklar kltrn retilerine ve kendi kiilik zelliklerine bal olarak deiir.
taat
269
ne getirileceini bilmemizdir. Bu nedenle iliki iinde olduumuz insanlara nce kendimizi sevdirmeye, daha sonra da eitli isteklerimizi kabul ettirmeye alrz. Dier insanlara ynelik isteklerimiz bizim iin somut bireyler yaplmasn ierebilecei gibi, duygularmz ve ilgilerimizi paylamak gibi soyut eyler de olabilir. Karlkllk Normu: Tm toplumlarda bireylere kendilerine iyilik yapan, yardm eden ve iyi davranan kiilere yeri geldiinde karlk vermeleri gerektii retilir. "Yaplan iyiliklerin karlnn verilmesi gerekir" biiminde ifade bulan bu retiye "karlkllk normu" ad verilir. Bu norm bir toplumda bireyler arasndaki ilikilerin adil ve yordanabilir olmasna yardm eden gerekli bir normdur. Bununla birlikte, baz durumlarda bu norm insanlar tarafndan karlarndaki kiilere isteklerini kabul ettirmelerini salayacak bir taktik olarak kullanlabilir. Daha ak bir biimde ifade edecek olursak, bazen insanlar kendilerinden istenmedii halde karlarndaki kiiler iin bireyler yaparak, ileride bu kiilerin normal koullarda yerine getirmeyecekleri isteklerini yerine getirmelerini salayabilirler. oklu-stek Taktikleri: Bireyler isteklerinin kabul edilme ansn arttrmak iin zaman zaman iki admda gerekletirdikleri baz taktikler kullanrlar. "okluistek taktikleri" olarak adlandrlan bu taktikler ie kabul ya da reddedilecei bilinen bir istekle balanp, bu istek kabul ya da reddedildikten sonra asl istein dile getirilmesini ierir. Bu taktiklerin ardnda yatan mantk basittir. lk istek daha sonra gelecek olan asl istein kabul iin uygun bir zemin hazrlar. oumuzun zaman zaman kulland ya da kullanldna tank olduu pek ok oklu-istek taktii vardr. oklu-istek taktiklerinden bir tanesi teknik dilde "eie adm atma" olarak adlandrlr. Bu taktik ie kardaki kiinin yerine getirmede bir saknca grmedii ya da bu kiiye nemli bir yk yklemeyen kk bir istekle balanp, bu istek kabul ettirildikten sonra asl ama olan ikinci istein dile getirilmesini ierir. Bu taktik gnlk yaamda bilerek ya da bilmeyerek bir ok kii tarafndan kullanlmaktadr. rnein, kullandnz rn hakknda bir ka soru soracan syleyen ve bu isteini kabul ettiiniz takdirde nnze ok sayda soru ieren bir anket koyan bir pazarlamac ya da sizden bir dilim ekmek isteyen, ekmei aldktan sonra dn syleyerek varsa eski elbise ve ayakkablarnz isteyen bir dilenci aslnda "eie adm atma taktiini" kullanmaktadr. "Eie adm atma" taktiini en kestirme biimde "elini verip kolunu kaptrma" zdeyiiyle aklamak mmkndr. "Reddedil geri adm at" gnlk yaamda kullanldna tank olduumuz bir dier "oklu-istek taktii"dir. Bu taktik ie reddedilecei bilinen byk bir istekle balanp, reddedildikten sonra daha kk ancak asl ama olan ikinci istein dile getirilmesini ierir. rnein, sizden memleketine dnmek iin otobs paras isteyen, reddedildikten sonra "Bari bir ekmek paras ver" diyen bir dilenci ya da satt rn iin ok yksek bir fiyat isteyen, daha sonra bu fiyat size cazip gelecek lde dren bir satc bu taktii kullanmaktadr.
TAAT
taat, davranlarmz zerindeki sosyal etkinin gnlk yaamda kolayca gzlenebilen bir dier rneidir. taate yol aan sosyal etki, kabul etmede olduu gibi ak bir biimde dile getirilir. Ancak, kabul etmeden farkl olarak, itaatte bireyin yerine getirdii istek otorite durumunda bulunan bir kii ya da kiilerden gelmektedir. stekte bulunan kiinin otoritesi deiik nedenlerden kaynaklanabilir. Baz durumlarda emir veren ya da istekte bulunan kii emir verdii ya da istekte bulunduu konuda uzman olarak algland iin otorite olarak kabul edilir. rnein, bir hasta doktorunu alannda uzman olarak alglad iin otorite olarak kataat, toplumsal dzenin salanmas ve devam etmesi asndan gerekli bir davrantr.
270
taat
bul eder ve nerilerini yerine getirir. Baz durumlarda emir veren kiinin otoritesi emir verdii kiiye gre igal ettii pozisyondan kaynaklanr. rnein, amir memur, subay-er, retmen-renci, teknik direktr-oyuncu. Baz durumlarda ise, temsil ettii yetkiler nedeniyle bir kiinin giydii niforma onun otorite olarak alglanmasna yol aabilir. Polis ya da subay niformalar, doktor gmlei bu duruma rnek olarak verilebilir. taat toplumsal dzenin salanmas ve devam etmesi asndan gerekli bir davrantr. nk, otorite pozisyonunda bulunan kii ya da kiilerin emir ya da isteklerinin yerine getirilmemesi gerek bireysel, gerek kurumsal, gerekse toplumsal adan birok olumsuz sonu dourur. Doktorun nerilerini dinlemeyen hastann tedavisi olanakszdr. Her alann amirlerinin istek ya da emirlerini dikkate almakszn kendi bildii gibi davrand bir kurum ilevini yerine getiremez hale gelir. rencilerin retmenlerinin istek ve nerilerini dikkate almad bir toplumda eitim hizmetlerinin yrtlmesi mmkn deildir. Bununla birlikte, insanlarn otorite pozisyonundaki kii ya da kiilerin emirlerini her koulda kaytsz artsz yerine getirmeleri bazen gerek kendileri gerekse dier insanlar asndan istenmedik sonular ortaya karabilir. Bunun bir rneini Milgram tarafndan yrtlen bir aratrmada grmek mmkndr.
SIRA SZDE
taat
271
renci rolndeki denek, yan odada bulunan ok aletine bal olduu sylenen bir koltua oturtulur ve koltuun gerekten ok aletine bal olduunu gstermek iin retmen rolndeki denee dk iddette bir elektrik oku verilir. Daha sonra retmen rolndeki denek yan odaya alnarak ok aletinin nne oturtulur. Aletin zerinde 15 volttan balayarak 450 volta kadar kan 30 dme bulunmaktadr. Aratrmac retmen rolndeki denee rencinin bir kelime listesini ezberleyeceini, ilk hatasnda kendisine 15 voltluk bir ok vermesini, her hatada okun iddetini 15 volt arttrmas gerektiini syler. renci rolndeki denek, birka doru cevap verdikten sonra hata yapmaya balar. Her hatadan sonra aratrmac, retmen rolndeki denee okun iddetini arttrmasn syler. okun iddeti 75 volta ulatnda renci acyla inlemeye, 120 voltta cannn yandndan ikayet etmeye balar ve 150 volta ulaldnda artk deneye devam etmek istemediini syler. Ancak aratrmac, retmen rolndeki denekten okun iddetini artrmaya devam etmesini ister. 300 volta ulaldnda renci rolndeki denek aresizlik iinde artk sorular yantlamayacan belirtir, 315 voltta bir lk duyulur ve ses kesilir. Ancak, aratrmac denekten okun iddetini arttrmaya devam etmesini ister. Aslnda renci rolndeki denek, aratrmacnn yardmcsdr ve kendisine gerekten ok verilmemektedir. Gelen sesler nceden kaydedilmi seslerdir ve kura ekimi daima ilan yoluyla aratrmaya katlan denein retmen roln ekecei biimde dzenlenmitir. Ancak, ilan yoluyla aratrmaya katlan denek tm bunlardan habersizdir ve kendisinin gerekten bir baka kiiye elektrik oku verdiini zannetmektedir. Milgram, her seferinde farkl bir denein katld iki kiilik gruplarla bu deneyi birok kez tekrarlam ve aratrmaya katlan deneklerin % 65'inin otorite durumundaki aratrmacnn isteine uyarak en yksek iddette ok olan 450 volta kadar ktn grmtr. Acaba Milgram'n aratrmasna katlan deneklerin byk bir blmnn otorite olarak algladklar aratrmacnn isteine uyarak bir bakasna zarar vermelerinin temelinde hangi neden yatmaktadr? Bu kiilerin sadist olmas mmkn deildir. nk, deiik sosyal snf, eitim dzeyi ve cinsiyetten olan bu kiilerin % 65'inin sadist olmas mmkn deildir. Ayrca en yksek ok iddetine kan kiilerin tmnde terleme, titreme, dudak srma, kekeleme gibi durumdan honut olmadklarn gsteren davranlar gzlenmitir. Dolaysyla, bu kiilerin en yksek ok iddeti olan 450 volta kmalarnn temelinde otorite biiminde ortaya kan sosyal etki yatmaktadr.
272
aldrmayan rencilerin baarsz olduklarn ya da doktorun tavsiyelerine uymayan bireylerin hastalandklarn grr, benzer durumlara dmemek iin otorite konumundaki bu kiilerin nerileri dorultusunda hareket ederiz.
SIRA SZDE
Milgram'n deneyini de dikkate alarak otoriteye itaat etme davranlarmzn nedenlerini aklamaya alnz.
Davranlarmz zerindeki sosyal etki uyma, kabul etme ve itaat ile snrl deildir. Dier insanlar ve yesi olduumuz gruplar davranlarmz birok deiik biimde etkileyebilmekte ve tek bamza olduumuzdan farkl davranmamza neden olabilmektedir. Dier insanlarn ve yesi olduumuz gruplarn davranlarmz zerindeki etkilerinden bazlar aada zetlenmitir. Sosyal Hzlandrma: Bir ii yaparken yalnz olduumuz durumlarda gsterdiimiz performans ou kez bizi gzleyen ya da bizden bamsz olarak ayn i zerinde alan baka bireylerin bulunduu durumlarda gsterdiimiz performanstan farkl olur. Baz durumlarda bu farkllk olumlu yndedir. Yani, dier insanlarn varl performansmzn artmasna neden olur. evrede dier insanlarn bulunmasnn bireyin performansn arttrdn gsteren bir ok rnek bulmak mmkndr. Bireysel sporlarla uraan kiilerin seyirci nndeyken ya da dier sporcularla yarrken ou kez tek balarna olduklar zamanlara oranla daha iyi sonular almalar bu rneklerden bir tanesidir. Ancak dier insanlarn varlklar her zaman performansmz arttrc bir etki yapmaz. Baz durumlarda evremizde bizi gzleyen ya da bizden bamsz olarak ayn i zerinde alan bireylerin bulunmas performansmzda bir dmeye neden olur. Yani dier insanlarn nnde tek bamza olduumuz zamanlara oranla daha az baarl oluruz. Dier insanlarn varlklarnn bir ie ilikin performansmz etkilemesine (arttrmas ya da azaltmasna), sosyal hzlandrma ad verilir. Dier insanlarn varlnn niin bazen performansmzn ykselmesine, bazen de dmesine yol at sosyal psikologlar uzun sre megul eden bir soru olmu ve bu soruya ilikin deiik grler ne srlmtr. Bu grlerden en yaygn olarak benimseneni sosyal hzlandrma olayn yle aklamaktadr: Bir ii yaparken bakalar tarafndan gzlenmesi bireyin genel uyarlmlk durumunda bir arta yol amaktadr. Genel uyarlmlk hali, psikolojide kas gerilimindeki bir art, tetikte olma ve kayg ile birlikte ortaya kan bir durum olarak tanmlanr. Genel uyarlmlk hali yaplmakta olan iin niteliine bal olarak bireyin performansnn ykselmesine ya da dmesine neden olmaktadr. yle ki, uyarlmlk dzeyi arttka bireyin iyi renmi olduu baat davranmlar gsterme olasl artar. Baat davranmlar bireyin bir ok kez tekrarlad, ok iyi bildii, adeta alkanlkla yapt davranmlardr. Bireyin yapmakta olduu iin baat davranmlarla ilgili ve nispeten basit olduu durumlarda, dier insanlarn varl performans arttrc bir etki yapmaktadr. Yaplan iin baat davranmlarla ilikisinin bulunmad ve nispeten karmak olduu durumlarda ise, dier insanlarn varl bireyin performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Dier insanlarn varlnn sizin zerinizde ne tr etkileri olduunu ve hangi koullarda performansnz arttrdn, hangilerinde azalttn tartnz.
SIRA SZDE
273
evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunmasnn bireyin acil yardm gerektiren bir duruma mdahale etme olasln azaltmasna, tank etkisi denir.
Tank Etkisi: G durumda olan birisine acilen yardm edilmesi gereken durumlarda, evredeki insanlarn olaya seyirci kaldklar zaman zaman tank olduumuz bir olgudur. Bir bireyin acil bir duruma mdahale etmemesinin temelinde bir ok etken yatabilir. Bu etkenlerden bir tanesi de evrede baka insanlarn bulunup bulunmamasdr. Yaplan aratrmalar tutarl bir biimde evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunmasnn bireyin mdahale etme olasln azalttn ortaya koymutur. Bir baka anlatmla, bir bireyin tank olduu acil yardm gerektiren bir olaya mdahale etme olasl, tek bana olduu durumlarda evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunduu durumlara gre daha fazladr. evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunmasnn bireyin acil yardm gerektiren bir duruma mdahale etme olasln azaltmasna tank etkisi denir. Tank etkisinin temelinde bilgi salayc etki, deerlendirilme kaygs ve sorumluluun yaylmas olarak adlandrlan birbirleriyle balantl neden yatmaktadr. Bir olaya tank olan tek kii olduu durumlarda birey yardm etme ya da etmeme kararn sadece olayn kurban olan kiiden gelen ipularna dayanarak verir. Olaya tank olan bakalarnn bulunduu durumlarda ise bireyin karar sadece kurbandan gelen ipularndan deil, ayn zamanda bu insanlardan gelen ipularndan da etkilenir. Birey yardm iin harekete gemeden nce bekleyip dier insanlarn ne tepki verdiklerini grmek ister. Eer dier insanlar harekete gemezse (onlar da bakalarn bekledikleri iin harekete gemeyeceklerdir), birey durumu yeni batan deerlendirerek olayn ok acil olmad, acilse bile mdahale edilmemesi gerektii ya da yaplabilecek bireyin bulunmad sonucuna varr. Burada dier insanlarn hareketsizlii bir anlamda birey zerinde bilgi salayc bir etki yapmaktadr. Bilgi salayc bir etki yapmasnn yan sra, dier insanlarn varl bireyde bir deerlendirilme kaygs ortaya karr. Derecesi bir bireyden dierine deimekle birlikte tm insanlarda bakalar tarafndan olumlu olarak deerlendirilme, bakalar zerinde olumlu bir izlenim brakma istei vardr. Bu nedenle, acil yardm gerektiren bir olaya tank olan, ancak kimsenin mdahale etmediini gren bir birey, kendisi mdahale ettii takdire yanl bir davran yapm olabilecei, gln duruma debilecei, ksacas bakalar tarafndan olumsuz olarak deerlendirilebilecei kaygsna kaplr. Tank etkisinin temelinde yatan nc neden sorumluluun yaylmasdr. Yardm gerektiren olaya tek banayken tank olduunda birey kendisini tam anlamyla sorumlu hisseder. nk, evrede kendisinden baka yardm edebilecek kimse yoktur. evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunduu durumlarda ise, birey bakalarnn da yardm etme sorumluluunu tadn dnerek hareketsiz kalabilir. Tank etkisi nedir? Temelinde hangi nedenler yatmaktadr? Sosyal Ketvurma: Yaplan aratrmalar bireylerin gruplar halinde ya da bir grup iinde alrken, tek balarna olduklar durumlara gre daha az aba harcadklarn gstermektedir. rnein, halat ekme oyunu oynayan iki kiilik bir ekibin her bir yesinin tek banayken halata 50 kilogramlk bir gle asldn varsayalm. Bu iki kiinin halata birlikte asld durumda normal olarak ortaya 100 kilogramlk bir gcn kmas beklenirken, bu gcn ou kez 85-90 kilogram civarlarnda kald grlmektedir. Sosyal ketvurma olgusu zellikle grubun ortaya koyduu sonuca her bir yenin ne lde katkda bulunduunu saptama-
SIRA SZDE
274
Ulara kayma eilimi; ksmen grup tartmalarnn yelerin grlerinin doru olduuna olan inanlarn arttrmasndan, ksmen de tartma esnasnda yaplan sosyal karlatrmalardan kaynaklanr.
nn olanaksz olduu koullarda grlmektedir. Ayrca, grubun bykl arttka bireylerin tek balarna olduklar durumlara gre daha az g sarfetme eilimleri, yani sosyal ketvurma olgusu daha belirgin hale gelmektedir. Ulara Kayma: 1960'l yllarda yaplan bir dizi aratrmadan bir grubun ald kararlarn bu grubu oluturan yelerin tek balarna aldklar kararlardan daha riskli olduunu gsteren bulgular elde edilmi ve bu bulgulara dayanlarak grubun bireylerin riske girme eilimlerini arttrd sonucuna varlmtr. Ancak, daha sonra yaplan aratrmalar grubun her zaman bireylerin riske girme eilimini arttrmadn, baz aratrmalarda gzlenen bu eilimin aslnda "ulara kayma" olarak adlandrlan daha geni kapsaml bir grup etkisinin paras olduunu ortaya koymutur. Bu aratrmalarn sonularna gre, bir konudaki grleri benzer olan bireylerin oluturduu gruplardan bu konuya ilikin olarak kan kararlar tek tek yelerin balangtaki eilimlerinden daha ar olmaktadr. Dolaysyla, grup sadece tek tek yelerin balangta risk alma eiliminde olduu durumlarda daha riskli kararlar almaktadr. Bunun aksine, tek tek yelerin tedbirli olma eiliminde olduklar durumlarda ise, gruptan daha tedbirli bir karar kmaktadr. Yani, grup bireyin balangta mevcut olan grnn daha arya gitmesine neden olmaktadr. Ulara kayma eilimi ksmen grup tartmalarnn yelerin grlerinin doru olduuna olan inanlarn arttrmasndan, ksmen de tartma esnasnda yaplan sosyal karlatrmalardan kaynaklanr. Daha nce de belirttiimiz gibi sz konusu eilim genellikle balangtaki grleri benzer olan bireylerin oluturduu gruplardan kan kararlarda gzlenir. Grup tartmas srasnda herkesin benzer grler ortaya koymas, tek tek yelerin kendi grlerinin doru olduuna olan inanlarn arttrarak daha uca doru kaymalarna neden olur. Dier yandan, grup tartmas srasnda baz yeler, dier yelerle karlatrldnda, kendi grlerinin lml kaldn grr. Herkesin ayn gr paylat bir ortamda kendi grlerinin lml kaldn grmeleri, bu yeler zerinde bir bask oluturarak grlerini daha uca doru kaydrmalarna yol aar. Sonuta gruptan tek tek yelerin balangtaki eilimlerinden daha uta bir karar kar. Gruplardan beklenilenden daha uta kararlar kmas hangi koullarda olur? zdenetimin Ortadan Kalkmas: Bireylerin bir grup ya da kalabalk iindeyken, yalnz balarna olduklarnda yapmayacaklar baz davranlar yaptklarna hepimiz tank olmuuzdur. rnein, bir ma srasnda hakeme ya da rakip takm oyuncularna kt szler syleyen seyircilerin byk bir blm, tek balarna olduklarnda ayn szleri sarfetmekten kanrlar. Grlt yaparak ya da bir baka biimde evreyi rahatsz eden bir grubun yeleri, yalnz bana kaldklarnda ayn davranlar yapmay belki de akllarndan bile geirmezler. Bireyin bir grup ya da kalabalk iindeyken normal koullarda yapmayacaklar baz davranlar yapabilmeleri kimlik kayb ad verilen grup etkisinin sonucudur. Kimlik kayb sonucunda ortaya kan davranlarn temelinde birbirinden farkl iki neden yatabilir. Baz durumlarda bireyler kalabalk ya da grup iindeyken kimliklerinin belirlenemeyecei ve dolaysyla karlk grmeyeceklerini bildikleri iin tek balarna iken yapmayacaklar davranlar yaparlar. Bu gibi durumlarda ortaya konan olumsuz davranlar bireyin bilinli seiminin sonulardr. Baz durumlarda ise, birey, grup ya da kalabalk iindeyken kiisel kimliini kaybetmekte ve grubun kimlii belirsiz bir paras haline gelmektedir. Bu da bireyin zdenetiminin ortadan kalkmasna ve grupla birlikte davranmasna yol amaktadr.
SIRA SZDE
zet
275
zet
AMA
Sosyal etki kavramn tanmlayabilmek. Dier insanlarn bireyin davranlarnda dorudan doruya ya da dolayl olarak bir deime meydana getirdii durumlarda sosyal etkiden sz edilir. Bireyin davrann etkileyen bu sosyal etkilerden, uyma, kabul etme ve itaat davranlarn belirleyen etkenleri gz nne alarak karlatrabilmek. Sosyal etki kendisini deiik biimlerde gsterebilir. Uyma, kabul etme ve itaat sosyal etkinin en tipik rnekleridir. Uyma bireylerin davranlarn yesi olduklar grubun normlarna uyacak biimde deitirmeleri; kabul etme bakalarnn isteklerini yerine getirmeleri; itaat ise otorite pozisyonundaki kiilerin emirlerine itaat etmeleri olarak tanmlanr. Uyma, kabul etme ve itaat her zaman ve her koulda grlen davranlar deildir. Belirli bir durumda bu davranlarn grlp grlmeyecei bir ok etken tarafndan belirlenir.
AMA
AMA
Grubun, bireyin davran zerindeki etkisini nedenleri ve oluum koullar ile aklayabilmek. Bu etkenlerden bazlar bireylerin, bazlar ortamn, bazlar da grubun zellikleriyle ilgilidir. Grup yesi olma ya da dier insanlarla birlikte bulunma bireylerin davranlarn ok deiik biimlerde etkileyebilmektedir. Sosyal hzlandrma, tank etkisi, sosyal ketvurma, ulara kayma ve zdenetimin ortadan kalkmas bu etkilere verilebilecek rneklerdir.
276
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Dier insanlarn bireylerin davranlarnda dorudan doruya ya da dolayl olarak bir deime meydana getirdikleri durumlara ne ad verilir? a. Sosyal etki b. Gd c. renme d. Alg e. Kiilik 2. Dier insanlarn varlklarnn, bir bireyin ie ilikin performansn etkilemesine ne ad verilir? a. Sosyal ketvurma b. Ulara kayma c. Tank etkisi d. Sosyal hzlandrma e. taat 3. Aadakilerden hangisi uyma davrann etkileyen grup etkenlerinden biridir? a. Byklk b. Yzyze olma c. Kabul etme d. Bireyin tutumu e. Aznlk etkisi 4. Aadakilerden hangisi itaat konusunda yaplan almalarn ncsdr? a. Sheriff b. Asch c. Milgram d. Bandura e. Harlow 5. Bireyin grup normlarnn doru olduuna gerekten inand durumlarda ortaya kan uyma davranna ne ad verilir? a. Benimseme b. taat c. Uyma d. Karar e. Benimsemi Grnme
6. Kk bir grubun ounluun dnce ve davranlarn deitirmesine ne ad verilir? a. Uyma b. Benimseme c. Aznlk etkisi d. taat e. Sosyal hzlandrma 7. Bireylerin grup ya da kalabalk iindeyken yalnz bana olduklarnda yapmayacaklar baz davranlar yapmalarna yol aan grup etkisine ne ad verilir? a. Kimlik kayb b. Sosyal ketvurma c. Tank Etkisi d. Ulara kayma e. Karlkllk normu 8. Aadakilerden hangisi bireylerin grup iindeyken tek balarna olduklar durumlara gre daha az aba harcadklarn anlatmak iin kullanlr? a. Tank etkisi b. Sosyal ketvurma c. Sosyal hzlandrma d. Uyma e. Kabul etme 9. Grup ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Grup ii stats dk olan bireyler daha fazla uyma davran gsterirler. b. Grubu ekici bulunan bireyler daha fazla uyma davran gsterirler. c. Otoriter tutumlara sahip olan bireyler daha az uyma davran gsterirler. d. Balanma ihtiyac dk olan bireyler daha az uyma davran gsterirler. e. Grup tarafndan benimsendiklerinden emin olmayan bireyler daha fazla uyma davran gsterirler. 10. Bir konudaki grleri benzer olan bireylerin oluturduklar gruplardan, bu konuya ilikin olarak kan kararlarn, yelerin balangtaki bireysel eilimlerinden daha ar olmasna ne ad verilir? a. Sosyal ketvurma b. Sosyal hzlandrma c. Kabul etme d. Uyma e. Ulara kayma
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
277
Yaamn inden
Bu blmde ele alnan konular nda insann doasyla ilgili olarak ne gibi sonular karlabilir? Genel olarak baz ortamlarda sosyal etkinin dier ortamlara nazaran daha fazla ortaya kt kabul edilir. nsanlar genelde uysal m yoksa inat mdrlar? Toplu ekilde intihar eden Heavens Gate tarikat yeleri buna kendi zgr iradeleri ile mi karar vermilerdi yoksa programl bir grup etkisinin kurbanlar mydlar? Bu ve benzeri sorulara evrensel geerlilii olan cevaplar verilememektedir. Baz kltrlerde zerklik ve bamszlk nemsenirken dier baz kltrlerde ise grup yesinin gruba uymas nemsenmektedir. Hatta ayn kltr iinde bile nemsenen deerler zamanla deiebilmektedir. Bu konuyu daha da anlalr klabilmek iin kendinize yle bir soru sorabilirsiniz: Eer siz bir anne ya da baba olsaydnz ocuunuzun ne gibi zelliklere sahip olmasn isterdiniz? 1924 ylnda bu soru Amerikal annelere sorulduunda, uyma davranyla ilgili "itaat" ve "sadakat" kavramlarn setikleri grlmtr. Ayn soru 1978 ylnda tekrarlandnda ise zerklikle ilgili "bamszlk" ve "bakalarnda hogr" kavramlarn setikleri grlmtr. Benzer eilimler Bat Almanya, talya, ngiltere ve Japonya da yaplan almalarda da grlmtr. Laboratuar deneylerinde de uyma davrannn gnmzde gemie oranla bir dereceye kadar daha az olduu ifade edilmitir. Yarnlarn yetikinleri olacak olan gnmz ocuklarnn sosyal etkinin farkl ekillerine daha fazla diren gstermeleri mmkn mdr? Eer mmknse, bu eilim toplum zerinde ne gibi etkiler douracak? Pozitif olarak bakldnda uyma, itaat ve boyun eme iyi ve gerekli olan insan tepkileridirler. Bu tepkiler grup dayanmasn ve gruptaki ittifak arttrarak grubun dalmasn engeller. Olumsuz bir bak asyla bakldnda ise bamszla, girikenlie ve muhalefete kapal olmak, genellikle zararlar ok korkun olan banazla, korkakla ve ykc itaate yol aan istenmeyen davranlardr. Her birimiz iin ve toplumun geneli itibariyle ustalk uzlamadadr.
Yant Anahtar
1. a 2. d 3. a 4. c 5. a 6. c 7. a 8. b 9. c 10. e Yantnz yanl ise Sosyal Etki blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal Hzlandrma blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Uyma Davrann Etkileyen Faktrler blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise taat blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Benimseme blmn tekrar okuyunuz.. Yantnz yanl ise Aznlk Etkisi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kimlik Kayb blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal Ket Vurma blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Uyum blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Ulara Kayma blmn tekrar okuyunuz.
278
279
Tutumlar
16
Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; tutum kavramnn tanmlayacak, tutumun bileenlerini tanmlayarak; tutum ve davran arasndaki ilikiyi ve ayrldklar noktalar aklayabilecek, tutumlarn olumas ve ekillenmesinde rol oynayan etmenleri tanmlayabilecek, tutumlarn llmesinde kullanlan teknikleri renecek, tutum deimesine etki eden etmenlerle birlikte gnlk yaamda tutum deiimini aklayabileceksiniz.
280
Tutumlar
Dnya ttn endstrisi her yl 2 milyon sigara tiryakisinin lmne neden olmaktadr. Dnya Salk rgtnn 1994 yl raporuna gre, 1.5 milyon insan sigara tiryakilii yznden lecektir. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde her yl sigara yznden 420,000 insan lmekte ve bu say her yl cinayet, intihar, ADS, trafik kazas ve uyuturucu kullanm sonucu len insanlarn toplamndan daha fazladr. nsan soruyor: Bu lmlerde dnya sigara endstrisinin sorumluluu ii yolcu dolu 14 adet jumbo jet uann kaza sonucu dmesiyle edeer olduu dnldnde, acaba sigara irketlerinin yneticileri kendileriyle babaa kaldklarnda ne hissediyorlar? Dnyann byk sigara reticileri, "kitle katliamclar" olarak adlandrlmalarna kzmakta ve tiryakilerin seme hakk olduunu vurgulayarak kendilerini savunmaktadrlar. Onlara gre, insanlar kendi bireyselliklerini ifade edebilmek ve iinde yaadklar topluma kar protestolarn gsterebilmek iin her yola bavururlar. Sigara kullanmak da bu yollardan birisidir ve en kts deildir. Bu durumda insann aklna yle bir soru geliyor. "Bu bir tiryakinin konusu mudur?". Sosyal psikologlar dnyor: Bir insann inanmad eyleri sylemesi zel baz tutumlarn varln m yoksa sosyal i basky m ifade etmektedir? Bu st dzey yneticiler gerekten sigara imenin bireysellii ifade etmenin salkl bir yolu olduunu mu dnmektedir? Eer yleyse bu gibi tutumlar nasl edinilirler? Bir bireyi tutucu ya da liberal, cumhuriyeti ya da demokrat, farkllklar kabul edici ya da reddedici yapan ey nedir? Neden baz insanlar nyarglara sahiplerken dierleri sahip deiller? Snfnzdaki bir kiiden holanrken bir bakasnn neden srarla kanmaktasnz? Tm bunlar, sosyal psikolojide ilk ele alnan ve zerinde nemle durulan konulardan biri olan tutumlarmzla ilgili rneklerdir. nsanlar birinin tutumundan szettikleri zaman, bu o bireyin bir kii ya da olayla ilgili inanlar, duygular ve sonuta ortaya kan davranlarn ifade etmektedir. Tutumlar bireylerin iinde yaad dnyay kavramasnn en etkili yoludur. Bir eye ok acele tepki verilmesi gereken zamanlarda, nasl dnlecei ve tepkide bulunaca konusunda kiiye yol gsterebilirler. rnein, belirli bir etnik grubun tembel ve saldrgan olduuna inanan bir birey, bu gruba mensup insanlardan holanmayabilir ve bu yzden ayrmc bir ekilde davranabilir. Bu blmde tutumlarn ne olduu nasl olutuklar ve nasl deitirebilecekleri konular ele alnacaktr. Kaynak: Myers, D.G. (1996). Social Psychology. New York: The McGraw-Hill Companies Inc.
DKKAT
Bu niteyi alrken, gnlk yaamdan rneklerle birlikte dnmeye alnz. Ayrca sosyal psikolojiye ilikin bilgileriniz ile 13. nitede yer alan renmeye ilikin bilgilerinizi de gzden geiriniz.
281
GR VE TUTUM KAVRAMI
Hepimizin evremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ilikin deiik tutumlarmz vardr. Bu insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ne ekilde tepkide bulunacamz byk lde bu tutumlarmz tarafndan tayin edilir. Ayrca birok sosyal ortamdaki davranlarmz da, bir lye kadar bu ortamlara ilikin tutumlarmz tarafndan ekillendirilmektedir. Bu nedenle, tutumlar konusu bireyin sosyal ortamlardaki davranlarn inceleyen sosyal psikolojinin en nemli konularndan birisini oluturmaktadr. Tutum terimi sosyal psikolojide genel olarak bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye ilikin dnce, duygu ve muhtemelen davranlarn organize eden bir eilime iaret etmek iin kullanlmaktadr. Bu tanmdan anlalabilecei gibi, tutum bir bireye aittir ve onun bir nesneye ilikin dnce, duygu ve davranlarna bir btnlk, bir tutarllk verir. Tanmdaki "bir bireye atfedilen" ifadesi ise, tutumun gzle grlmeyen bireysel bir yaant olduunu vurgulamaktadr. Gerekten de bir bireyin tutumlarn gzle grmemiz mmkn deildir. Ancak, onun davranlarna bakarak bir nesneye ilikin tutumu hakknda bir fikir sahibi olabiliriz. rnein, bir bireyi X partisinin mitinglerinde grr, bu partiye oy vereceini sylediini iitirsek, bu bireyin sz konusu partiye ilikin olumlu bir tutumunun bulunduunu anlarz. Tutumun tanmn dikkate alarak gnlk yaamnzdan tutumlarnza rnekler bulmaya aln.
Tutum, bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye ilikin dnce, duygu ve muhtemelen davranlarn organize eden bir eilimdir.
SIRA SZDE
Tutumun Bileenleri
Yukarda verilen tanmdan anlalabilecei gibi, bir tutum bir nesneye ilikin duygu, dnce ve davranlardan olumaktadr. Bu nedenle, bir tutumun bileenden olutuunu sylemek mmkndr. Bunlar bilisel, duygusal ve davransal bileenlerdir. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, bu bileenler birbirlerinden bamsz deildir. Karlkl olarak birbirlerini etkiler, birbirlerinden etkilenir ve ou kez aralarnda bir tutarllk bulunur.
Bir tutum; bilisel, duygusal ve davransal olmak zere bileenden oluur.
282
Bilisel Bileen
Bir tutumun bilisel bileeni bireyin tutum nesnesine ilikin dnce, bilgi ve inanlarndan oluur. Bir bireyin enerji retimi iin nkleer santraller kurulmasna ilikin tutumunu ele alalm. Bu tutumun bilisel bileeni bireyin atomun yaps, radyasyonun etkisi, nkleer santrallarn yararlar, zararlar hakkndaki bilgilerinden ve bu tr santrallarn tehlikeli olup olmadklar, gereken nlemler alnd takdirde tehlikenin ortadan kaldrlp kaldrlamayaca, lke karlarna ters dp dmeyecei konusundaki inanlarndan oluacaktr.
Duygusal Bileen
Duygusal bileen bireyin tutum nesnesine ilikin duygu ve deerlendirilmelerinden oluur.
Bir tutumu, bir inan, bir gerek veya bir olgudan ayran en nemli zellik; tutumun bir duygusal bileene sahip olmasdr.
Bir nesneye ilikin olumlu tutumu olan bir birey bu nesneyi olumlu olarak deerlendirecek ve bu nesneye kar olumlu duygular besleyecektir. Buna kar, olumsuz tutum iinde olduu bir nesneyi ise olumsuz olarak deerlendirecek ve bu nesneye kar olumsuz duygular besleyecektir. rnein, X ulusuna ilikin tutumlar olumlu olan bir birey, bu ulusu iyi bir ulus olarak deerlendirecek, bireylerine kar dosta duygular besleyecek, onlarn yaam biimlerini sevecek, bu ulusun baarlar onu sevindirecek, baarszlklar onu zecek, rettii mallara hayranlk duyacaktr. Ayn ulusa ilikin tutumlar olumsuz olan bir birey ise, bu ulusu kt olarak deerlendirecek, bireylerine kar dosta olmayan duygular besleyecek, yaam biimlerini sevmeyecek, rettii mallar beenmeyecek, baarlarna zlecek, baarszlklarna sevinecektir. Bir tutumu, bir inan, bir gerek veya bir olgudan ayran en nemli zellik, tutumun bir duygusal bileene sahip olmasdr. rnein, dnyann evresinin yaklak krk bin kilometre olduu bir gerektir ve siz bu geree inanabilirsiniz. Ancak, dnyann evresinin yaklak krk bin kilometre oluunu iyi veya kt olarak deerlendiremezsiniz. Bu gerek sizi sevindirmez veya zmez. Ksacas sizde duygusal bir tepki yaratmaz. Buna kar, tuttuunuz futbol takmna ilikin tutumlarnz ele alalm. Kukusuz bu takmn iyi bir takm olduu yolunda bir inancnz vardr. Ancak, buradaki inancnza duygu ve deerlendirmeleriniz de elik eder. Bu takm iyi bir takm olarak deerlendirirsiniz, bu takm severseniz, galip geldii zaman sevinir, yenildii zaman zlrsnz. Ksacas, bir nesneye ilikin bir tutumdan sz edebilmemiz iin, bu nesneye ilikin bilgi, dnce ve inanlara olumlu veya olumsuz duygularn elik etmesi gerekmektedir.
283
Davransal Bileen
Tutumlarn nc bileeni davransal bileendir. Bir tutum genellikle bireyi tutum nesnesine ilikin davranlarda bulunmaya eilimli klar. Bir nesneye ilikin olumlu tutumu olan bir birey, bu nesneye kar olumlu davranmaya, ona yaklamaya, yaknlk gstermeye, onu desteklemeye, yardm etmeye eilimli olacaktr. Bir nesneye ilikin tutumu olumsuz olan bir birey ise, bu nesneye ilgisiz kalma veya ondan uzaklama, eletirme, hatta ona zarar verme eilimi gsterecektir. Ancak, daha sonra greceimiz gibi, baz durumlarda tutumun davrana yansmamas, yani tutumun davransal bileeninin deerinin sfr olmas mmkndr. Tutumlar inan ve olgulardan ayrdeden en nemli zellik nedir?
Davransal bileen, bireyi tutum nesnesine ilikin davranlarda bulunmaya eilimli klar.
SIRA SZDE
Tutumlarn zellikleri
Tutumlarn baz zellikleri vardr. Bu zellikler hem bir btn olarak tutumlarn kendileri, hem de tek tek bileenler iin geerlidir. Gerek bir bireyin eitli tutumlar arasndaki, gerekse iki bireyin ayn konuya ilikin tutumlar arasndaki farkllklar bu zelliklerden kaynaklanmaktadr. Ayrca, bir tutumun davransal bileeninin belirginlik derecesi ve deimeye kar ne lde direnli olaca da ksmen bu zellikler tarafndan belirlenir.
Kuvvet Derecesi
Daha nce de belirttiimiz gibi, bir birey ok sayda tutuma sahip olabilir. Ancak, bu tutumlar kuvvetleri asndan ou kez birbirlerinden farkllk gsterir. rnein, hem X partisine hem de Y marka di macununa ilikin tutumlar olumlu olan bireyin bu tutumlarndan birisi byk bir olaslkla dierinden daha kuvvetlidir. Benzer ekilde, iki birey ayn nesneye ilikin benzer tutumlara sahip olabilir. rnein, iki farkl birey ayn siyasi partiye kar olumsuz bir tutuma sahip olabilir. Ancak bu bireylerden birisinin tutumunun dierininkinden daha kuvvetli ya da daha zayf olmas mmkndr. Bir tutumun bileenlerinin de kuvvetleri farkl olabilir. rnein, bir tutumunun bilisel bileeni olduka kuvvetli olan bir bireyin ayn tutumunun duygusal ve davransal bileenlerinin greli olarak daha zayf olmas mmkndr.
Karmaklk Derecesi
Bir tutumun veya bileenin karmakl, bu tutum veya bileenin ierdii unsurlarn say ve eitliliine baldr. erilen unsurlarn says ve eidi arttka karmaklk derecesi de artacaktr. Gerek bir bireyin farkl iki nesneye ilikin tutumlarnn bileenleri, gerekse iki ayr bireyin ayn nesneye ilikin tutumlarnn bileenleri karmaklklar asndan farkl olabilir. rnein, bir bireyin hem bir ulusa hem bir futbol takmna kar olumlu tutumlarnn olduunu varsayalm. Bu iki tutumun bilisel bileenleri karmaklklar asndan farkllk gsterebilir. Bu bireyin sz konusu ulus hakkndaki bilgisi sadece yurttalarnn mslman olduklarn ve Trkleri sevdiklerini bilmeden ibaretken, szkonusu takm hakkndaki bilgileri kurulu tarihinden imdiye kadar ka kez ampiyon olduuna, on yl nceki kadrosundan, bu yl kimleri transfer ettiine kadar uzanabilir. Bu durumda, bu bireyin ikinci tutumunun bilisel bileeni ilk tutumunun bilisel bileeninden daha karmaktr, denecektir. Bir tutumun karmaklk derecesi byk lde bileenlerinin karmaklk dereceleri tarafndan tayin edilir. Bileenleri karmak olan bir tutum, yaln bileenBir tutumun veya bileenin karmakl, bu tutum veya bileenin ierdii unsurlarn say ve eitliliine baldr.
284
lere sahip bir tutumdan daha karmak olacaktr. Ayrca, bir tutumun karmaklk derecesi ile kuvveti arasnda da bir iliki vardr. Karmak tutumlar, genellikle, yaln tutumlardan daha kuvvetlidir.
Bilisel tutarllk kuramlarna gre bileenleri arasnda tutarllk bulunmayan tutumlar daha kolay deimektedir.
Bileenler aras tutarllk kavramn dikkate alarak kendi tutumlarnzn deimesine ne gibi etkisi olduunu tartnz.
Tutum ve Davran
285
TUTUM VE DAVRANI
Tutumlarn bileenlerinin birbirleriyle tutarl olma eilimi gsterdiklerini daha nce belirtmitik. Bu olgu balangta baz aratrmaclar tutumlarn daima davrana yansyacan ve dolaysyla bir bireyin belirli bir nesneye ilikin davranlarn gzleyerek bu bireyin bu nesneye ilikin tutumlar hakknda bir tahminde bulunabileceimizi dnmeye itmitir. Acaba bu gerekten doru mudur? Yani, bir bireyin belirli bir nesneye ilikin tutumu her zaman bu nesneye ilikin davranlara akseder mi? Ya da bir nesneye ilikin tutumunun ne olduunu bilmemiz, bir bireyin bu nesneye ne ekilde davranacan her zaman doru bir biimde tahmin etmemize olanak salar m? Yaplan aratrmalar insanlarn her zaman tutumlarna uygun davranmadklarn gstermektedir. rnein, Amerika'da Uzakdoululara kar olumsuz tutumlarn olduka yaygn olduu 1930'lu yllarda, Lapiere, inli bir kar-koca ile birlikte eitli yrelerdeki altmalt motel ve yzseksendrt lokantaya uramtr. Uranlan lokantalardan hibiri inli kar-kocaya servis yapmay reddetmemi, motellerden ise sadece bir tanesi oda vermemitir. Daha sonra bu lokanta ve motellere mektup yazlarak inli bir kar-koca iin yer ayrp ayramayacaklar sorulmutur. Toplam yirmisekiz lokanta ve motel bu mektuba cevap vermi ve bunlardan %92'si zr dileyerek inlileri kabul edemeyeceklerini bildirmilerdir. Bu sonular, aslnda uranlan lokanta ve motellerin sahiplerinin ok byk bir blmnn inlilere kar olumsuz bir tutum iinde olduklarn, ancak yzyze bir ilikide bu tutumlarn davranlara aksettirmediklerini gstermektedir. Kukusuz bu sylediklerimiz tutum ile davran arasnda hibir iliki yoktur eklinde yorumlanmamaldr. Gnlk yaamda insanlarn tutumlarna uygun davrandklarn gsteren saysz rnek bulmak mmkndr. Ayrca, tutum ile davran arasnda bir iliki bulunduunu gsteren ok sayda aratrma da vardr. Tutum ile davran arasndaki ilikiler konusundaki bu elikili bulgular, baz aratrmaclar tutumlarn davrana dnp dnmeyeceini tayin eden faktrlerin neler olduunu incelemeye itmitir. Bu aratrmalara gre, bir tutumun davrana dnp dnmeyeceini tayin eden en nemli faktr tutumun kuvvetidir. Kuvvetli bir tutumun davrana dnmesi olasl zayf bir tutuma oranla daha yksektir. Bir tutumun davrana dnp dnmeyeceini belirleyen bir baka faktr ortamn zellikleridir. Baz durumlarda bireyin iinde bulunduu ortamn zel koullar belirli bir tutumun davrana dnmesini engelleyebilmektedir. rnein, seimlerde bir sandkta grevli olan bir birey kendi politik tutumlarna gre deil, grevinin gereklerine gre davranmak zorundadr. Yani, bu ortamn zel koullar bu bireyin tutumlar dorultusunda davranmamasn gerektirmektedir. Baz durumlarda ise, ortamn koullar bireyin bir tutumunun davrana dnmesini engelleyici nitelikte deildir. Kukusuz byle ortamlarda tutumun davranlara yansmas olasl daha fazla olacaktr. Davrann douraca sonulara ilikin beklentiler, bir tutumun davrana yansyp yansmayacan belirleyen bir dier faktrdr. Bir tutumuna uygun davranmasnn kendi asndan sonular dourabilecei beklentisi olan bir bireyin, bu tutumunu davrana dntrmesi olasl daha az olacaktr. Yalnz, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, gerek ortamsal engellerin, gerekse davrann douraca sonulara ilikin beklentilerin etkisinin tutumun kuvvetinden bamsz olmaddr. Bir tutumun kuvveti azaldka ortamsal engellerin ve davrann dourabilecei olumsuz sonulara ilikin beklentilerin bu tutumun davrana dnmesini engellemesi olasl da artacaktr.
Bir tutumun davrana dnp dnmeyeceini tayin eden en nemli faktr, tutumun kuvvetidir.
286
Tutumlarn Olumas
Tutum konusuna balarken bir ok sosyal ortamdaki davranlarmzn tutumlarmz tarafndan ekillendirildiine iaret etmi ve tutumlarn bu nedenle sosyal psikolojide incelendiini belirtmitik. imdi ise, bir tutumun her zaman davrana yansmayacan sylyoruz. Bu durum, doal olarak, "yleyse tutumlar niin inceliyoruz?" sorusunu akla getirebilir. Bu soruyu u ekilde yantlamak mmkndr. Baz durumlarda tutumlarmz ile davranlarmz arasnda bir balant bulunmamasnn anlam, tutumlarmzn davranlarmz hi etkilemedii deildir. Bunun anlam, sadece, baz koullarda tutumun davrana yansmayacadr. Bu koullarn neler olduu ve tutumlarn yaps, ilevleri hakkndaki bilgimiz arttka, tutumlarmzn davranlarmz nasl etkilendiini anlama olanamz da artacaktr.
TUTUMLARIN OLUMASI
Tutumlar doutan gelmezler, renme yoluyla sonradan kazanlrlar. Bu renme olay byk lde, 13. nitede grdnz tepkisel ve edimsel koullanma ile gerekleir. Tutumlarmzn nemli bir blm hayatn ilk yirmi-yirmibe yl iinde olumakla birlikte, tutum olumas yaam boyunca devam eden bir sretir. Bu sre iinde nelere ilikin ve ne tr tutumlar oluturacamz eitli faktrler tarafndan belirlenmektedir. Bu faktrlerden bazlar unlardr:
Ana-Baba Etkisi
Tutumlarn olumas ve ekillenmesinde rol oynayan nemli bir faktr ana-babadr. zellikle doumdan ilkokul ana kadar geen dnemde ocuk ana-babasn, kendisine eitli konularda bilgi verecek, kendisini dllendirecek veya cezalandracak tek otorite kayna olarak grmektedir. Dolaysyla, bu dnemde ana baba ocuun nelere ilikin ve ne trde tutumlar gelitireceini tayin eden tek faktr olarak belirmektedir. Nitekim, okul ncesi adaki ocuklarla yaplan aratrmalar, bu yataki ocuklarn eitli olay ve nesnelere ilikin tutumlarnn hemen hemen ana-babalarnn tutumlaryla ayn olduunu ortaya koymaktadr. rnein, yaplan bir aratrmada okul ncesi yataki ocuklarn % 95'inin, ilkokul andaki ocuklarn %80'inin, niversite andaki genlerin ise % 50-60'nn babalaryla ayn politik partiyi destekledikleri bulunmutur. niversite rencilerinin bile %50-60 arasnda deien bir orannn babalaryla ayn politik partiyi tercih etmeleri, ana-babalarn ocuklarn tutumlarn uzun sreli, hatta hayat boyu srebilecek bir biimde etkilediklerinin iyi bir kantdr.
Akranlarn Etkisi
lerleyen yala birlikte ocuun sosyal evresi de genilemekte ve yava yava ana-baba dndaki etkenler de tutumlarn olumasnda rol oynamaya balamaktadr. Bu etkenlerden en nemlisi hi kukusuz arkadalardr. Yaplan bir ok aratrma arkada grubu yelerinin eitli konulara ilikin tutumlar arasnda nemli benzerlikler olduunu gstermektedir. Bu benzerlik zellikle ergenlik ann balarndan itibaren daha gze arpc hale gelmektedir. Bu da arkadalarn tutumlar zerindeki etkisinin en st dzeye ergenlik anda ulatn gstermektedir. Kukusuz, arkada grubu yelerinin benzer tutumlara sahip olmalarna, benzer tutumlara sahip olan bireylerin birbirlerini arkada olarak semelerinin de katks vardr. Ancak, yaplan aratrmalar arkadalarn mevcut tutumlarn deimesinde, yeni tutumlarn olumasnda ok nemli bir rol oynadklarn tartmaya yer brakmayacak biimde gstermektedir.
287
TUTUMLARIN LLMES
Tutum-davran ilikisinin anlalabilmesi ve tutumdan davrann yordalanabilmesi, hereyden nce, tutumlarn gvenilir bir biimde llebilmesine baldr. Sosyal psikologlar, bu nedenle, tutumlarn llmesinde kullanlan eitli teknikler gelitirmilerdir. Mlakat, davran gzlemi, psiko-fizyolojik lmler, tutum lekleri bu tekniklerden bazlardr. Bu tekniklerden en sk kullanlan ise tutum lekleridir. Bir tutum lei llecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluur. Tutumu aratrlan bireyin yapaca ey, bu ifadelerin kendi grne uyup uymadn veya ne lde uyduunu iaretlemektir. Pratikte her tutumun llmesi iin bir lek gelitirmek mmkndr. Ancak, gelitirilen bir tutum leinin gvenle kullanlabilmesi iin, bu lein geerli ve gvenilir olmas gerekmektedir.
Bir tutum lei, llecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluur.
TUTUMLARIN DEMES
Daha nce de belirttiimiz gibi, tutumlar doutan gelmezler, renme yoluyla sonradan kazanlrlar. Dolaysyla, dier renilmi zelliklerimiz gibi tutumlarmzn da deimesi mmkndr. Nitekim, rettii maln reklamn yapan bir irket tketicinin, seim konumas yapan bir politikac semenin, olunu sigara imeden vazgeirmeye alan bir baba olunun tutumlarn deitirmeye almaktadr. Grld gibi, tutum deimesi konusu, bir bakasn etkilemeye alan herkesi yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle, tutum deimesi konusu sosyal psikolojide en ok aratrlan konulardan birisidir. Tutum deimesi konusunda ilk sistematik almalar Carl Hovland ve arkadalar tarafndan balatlmtr. Hovland ve arkadalar tutum deimesinde etkili olabilecek faktr ayrdetmilerdir. Bunlar bilgi kayna, mesaj ve hedeftir. Bilgi kayna tutum deimesine yol amak iin verilen bilginin kim tarafndan ve-
288
Tutumlarn Deimesi
rildiine; mesaj, bu bilginin nasl verildiine; hedef ise bilginin ynetildii, yani tutumu deitirilmesi amalanan kii veya kiilere iaret eder. Bir baka anlatmla, Hovland ve arkadalar en etkin bir biimde tutum deiiklii meydana getirebilmek iin bilgi kaynann, mesajn ve hedefin ne gibi zelliklere sahip olmalar gerektii konusu zerinde durmulardr.
Bilgi kaynann uzmanlk ve gvenilirlik bileenlerinden oluan inanlrlk derecesi arttka, tutum deitirme giriimlerinin baarl olma olasl da artacaktr.
Bir tutum deitirme srecinde, tutum deiikliine yol amak iin verilen bilginin kim tarafndan verildii veya hangi kaynaktan alnd, ortaya kabilecek tutum deiiklii derecesini etkileyebilecek faktrlerden bir tanesidir. Tutum deimesinde etkili olabilecek bilgi kaynana ait zellikler genellikle balk altnda toplanmaktadr. Bunlar inanlrlk, sevilme ve benzerliktir. nanlrlk: Bir tutum deitirme abasnn etkili olup olamayacan belirleyen bilgi kaynana ait zelliklerden birisi inanlrlktr. Genellikle bilgi kaynann inanlrlk derecesi arttka, tutum deitirme giriimlerinin baarl olma olasl da artacaktr. nanlrlk zellii iki bileenden olumaktadr. Bunlar uzmanlk ve gvenilirliktir. Uzmanlk terimi, deitirilmesi amalanan tutum konusunda bilgi kaynann ne lde bilgi sahibi olduuna iaret etmek iin kullanlr. Yaplan aratrmalar genellikle uzman bir kii tarafndan verilen bilginin, sradan bir kii tarafndan verilen bilgiye gre daha fazla tutum deiiklii ortaya kardna iaret etmektedir. rnein, X marka di macunu kullanan birine hem bir tand, hem de bir di doktoru bu macunun dilere zarar veren bir madde ierdiini sylemi olsun. Acaba bu bireyin hangi durumda X marka di macununu kullanmaktan vazgemesi olasl daha yksektir? Kukusuz bu bilginin bir di doktoru tarafndan verildii durumda bu olaslk daha yksek olacaktr. Bu erevede zerinde durulan bir nokta, bir konudaki uzmanln bir baka konudaki tutum deimesinde etkili olup olmayacadr. rnein, bir amar makinasnn reklamn yapan nl bir film yldzn ele alalm. Bu yldzn sinema konusunda uzman olduu dnlebilir ve sinema konusunda syledikleri tutumlar zerinde bir etki yapabilir. Acaba sinema konusunda uzman olmas, bu yldzn amar makinas konusunda da sylediklerinin etkili olmasna yol aacak mdr? Bu konuda yaplan aratrmalardan bazlarnda bir konudaki uzmanln bir baka konudaki tutum deimesinde de etkili olabileceini gsterirken, dier baz aratrmalarda byle bir etkinin szkonusu olmad yolunda bulgular elde edilmitir. Dolaysyla, byle bir etkinin szkonusu olup olmad hakknda, imdilik, kesin bir sonuca varmak mmkn deildir. Uzmanlk konusunda hatrda tutulmas gereken bir nokta, kimin uzman olarak alglanacann konuya ve tutumu deitirilmek istenen kiiye bal olarak deiebileceidir. Sinema yldz rneine tekrar dnecek olursak, bir kiinin bu yldz sinema konusunda uzman olarak grrken, bir baka kiinin uzman olarak grmeyebileceini hatrda tutmak gereklidir. Gvenilirlik: Bir bilgi kaynann inanlr olarak alglanmasnda rol oynayan ikinci bileen gvenilirliktir. Konusunda ne kadar uzman olarak alglanrsa alglansn, bir bilgi kayna ayn zamanda gvenilir olarak alglanmad srece sylediklerinin tutumlar zerinde etkisi ok az olacaktr. Yaplan aratrmalar bir bilgi kaynann gvenilir olarak alglanp alglanmayacan belirleyen en kritik faktrn niyet olduunu gstermektedir. Yani tutumu deitirilmek istenen kiinin ilk dikkat edecei nokta, bilgi kaynann szkonusu bilgiyi hangi niyetle verdiidir. Eer verilen bilgi dorudan doruya veya dolayl olarak bilgi kaynana bir
Tutumlarn Deimesi
289
kar salyorsa, ne lde uzman olarak alglanrsa alglansn, bilgi kayna gvenilir olarak alglanmayacaktr. Bize X marka di macununu kullanmamz tavsiye eden bir di doktorunu ele alalm. Bu bilgi bize di konusunda uzman bir kii tarafndan verildii iin, normal koullarda, kullandmz marka di macunundan vazgeerek X marka di macununu kullanmaya balamamz olduka yksek bir olaslktr. Ancak, X marka di macununu reten fabrikann bu di doktoruna veya yaknna ait olduunu renirsek, kendisine bir kar salad iin, sylediini kuku ile karlama ve kullandmz marka di macununu kullanmaya devam etme olaslmz olduka yksek olacaktr. Sevilme: Yaplan aratrmalar bilgi kaynann sevildii veya sevimli bulunduu durumlarda tutum deiikliinin meydana gelme olaslnn daha yksek olduuna iaret etmektedir. Sevilen veya sevimli bulunan bir kaynan neden daha etkili olduu deiik ekillerde aklanmaktadr. Bir gre gre, insanlar sevdikleri kiilerin benzer grlere sahip olmalarn rahatlatc, farkl gre sahip olmalarn ise rahatsz edici bulmaktadrlar. Dolaysyla, sevdikleri birisi kendilerinden farkl bir gr ne srd zaman, kendi grlerini ayn ynde deitirerek bu rahatszl ortadan kaldrmaktadrlar. Bir baka gre gre, insanlar sevdikleri kiilerle kendilerini zdeletirme, yani onlarn dncelerini, duygularn, tutumlarn, davranlarn kendilerine maletme eilimindedirler. Sevilen bir bilgi kaynann daha etkili olmas da bu eilimden kaynaklanmaktadr. Benzerlik: Bilgi kayna ile hedef arasndaki benzerlik tutum deimesinde rol oynayan bir dier faktrdr. rnein, yeni retilen bir amar deterjannn reklam bir ev hanm tarafndan yapld takdirde, ev hanmlar daha byk bir olaslkla bu deterjan deneyeceklerdir. Baz sosyal psikologlara gre, bize benzer kiilerin tutumlarmz zerinde daha etkili olmasnn temelinde bize benzer kiileri daha ok sevmemiz yatmaktadr. Kukusuz benzerliin tutum deimesindeki etkisinin derecesi snrsz deildir. Yaplan aratrmalar benzerliin zellikle deitirilmesi amalanan tutumla ilgili olabilecek bir konuda olduu zaman etkili olacana iaret etmektedir. Yukarda verdiimiz ev hanmnn amar deterjan reklam yapmas rneinde olduu gibi. Kukusuz ayn ev hanmnn rnein, nkleer santrallar konusunda syledikleri dier ev hanmlar zerinde ayn lde etki yapmayacaktr. Siz de kendi tutum deiimi rneklerinizde iletiimde olduunuz kiinin -bilgi kaynannzelliklerinin neler olduunu dnerek, yukarda sralanan zellikleri tartnz.
Bilgi kaynann sevildii veya sevimli bulunduu durumlarda tutum deiikliinin meydana gelme olaslnn daha yksektir.
SIRA SZDE
Mesajn zellikleri
Bir tutum deitirme giriiminin ne lde baarl olaca ksmen mesajn zellikleri tarafndan belirlenmektedir. Bu zelliklerden etkileri aratrlanlar arasnda yz yze olma, iletiimin tek ya da ift ynl olmas ve gr fark yer almaktadr. Yz yze Olmann Etkisi: Acaba tutum deiikliine yol amak iin verilen bir bilgi yz yze bir iliki iinde mi yoksa bir iletiim arac yoluyla verildiinde mi daha etkili olmaktadr? Bu konuda yaplan aratrmalar yz yze bir iliki iinde verilen bilgilerin genellikle daha etkili olduunu gstermektedir. Bunun muhtemel nedenlerinden birisi, yz yze bir ilikide tutumu deitirilmek istenen kiinin kendisine iletilenleri dinlemek zorunda olmasdr. Bir dier nedende bilgi kaynann dinleyiciden ald ipularna gre konumasnda, mesajn ieriinde deiiklik yapabilme olanana sahip olmasdr. Ayrca, yukarda belirttiimiz gibi, uzmanlk, sevilme ve benzerlik tutum deitirme giriimlerinin etkililiini arttran
290
Tutumlarn Deimesi
bilgi kaynana ait zelliklerdir. Yz yze bir iliki, kaynaa bu zelliklere sahip olduu izlenimini yaratma olanan da tanmaktadr. Bu erevede zerinde durulan bir baka nokta, yazl, szl veya grsel (televizyon, film, video gibi) yolla verilen bilgilerden hangisinin daha etkili olduudur. Aratrma bulgular grsel yolla verilen bilgilerin genellikle daha etkili olduuna iaret etmektedir. Tek Ynl-ift Ynl letiim: Mesajn tek ynl veya ift ynl olmasndan kastedilen ey, kart grlere yer verilip verilmemesidir. Tek ynl mesaj kart grlerini iermeyen mesajdr. ift ynl mesajda ise bilgi kaynann grlerine kart olabilecek grlere de yer verilir ve ou kez bu grler rtlr. Tek ynl mesajn m yoksa ift ynl mesajn m etkili olduu sorusuna basit bir yant vermek gtr. Hangi tr mesajn daha etkili olaca hedefin zellikleri, ne tr bir tutum deiiklii amaland, hangi konuda tutum deiiklii istendii gibi faktrlere bal olarak deimektedir. rnein, bir bireyin mevcut bir tutumunun daha kuvvetli hale getirilmesinin amaland durumlarda tek ynl mesaj daha etkili olacaktr. Buna kar, hedefin kart grlerin varlndan haberdar olduu, zeka ve eitim dzeyinin yksek olduu durumlar da, ift ynl mesaj daha etkilidir. Gr Fark: Bir tutum deitirme abasnn baarl olmas iin verilen bilgiler hedefin mevcut tutumlaryla ne lde elimelidir? Hedefin mevcut tutumlaryla taban tabana zt bilgiler verilerek mi ie balanmaldr? Yoksa hedefin tutumlarndan ok az veya orta derecede farkl bilgiler vererek ie balamak m daha etkilidir? Bu konuda yaplan aratrmalar genellikle hedefin mevcut tutumlarndan orta derecede farkl bir grle yola kmann daha etkili olduunu gstermektedir. Bunun nedenini ise u ekilde aklamak mmkndr. Tutum ile verilen bilgi arasndaki farkn ok az olduu durumlarda, hedef bu fark alglamamakta ve bilgi kaynann kendisiyle ayn gr paylatn dnmektedir. Bu farkn ok fazla olduu durumlarda ise, hedef bilgiyi batan itibaren reddetmektedir. Dolaysyla her iki durumda da istenen tutum deiiklii gereklememektedir.
SIRA SZDE
Tutumlarn deitirilmesine ynelik iletiimde yz yze iletiim ile kitle iletiim aralarnn etkinliini karlatrnz.
Hedefin zellikleri
Bir tutum deiikliinin gereklemesi iin bilgi kaynann ve mesajn uygun zelliklere sahip olmalar gerekmekle birlikte yeterli deildir. Tutum deitirme giriimine verecekleri tepkiler, etkilenecekleri mesaj trleri, etkileyici iletiime kar gsterdikleri diren, inanlr olarak alglayacaklar bilgi kaynaklar asndan bireyler arasnda nemli farkllklar vardr. Dolaysyla, bir tutum deitirme giriiminin ne lde baarl olaca ksmen hedefin zellikleri tarafndan tayin edilmektedir. Bu zelliklerden bazlar aada zetlenmitir. Tutumun Kuvvet Derecesi: Tutumlarn zellikleri ile ilgili blmlerde de belirtildii gibi, gerek bir bireyin farkl konulara ilikin tutumlar, gerekse iki ayr bireyin ayn konuya ilikin tutumlar kuvvetleri asndan farkllklar gsterir. Genellikle kuvvetli bir tutumun bu tutuma ters den bilgilerden etkilenmesi olasl, zayf bir tutuma gre daha azdr. Her tutumun birey iin belirli bir ilevi vardr. Dier bir ifadeyle, her tutum bireyin belirli bir psikolojik ihtiyacn karlamaktadr. Bir ihtiyacn kuvveti arttka, bu ihtiyac karlayan tutumun kuvveti de artacaktr. Kuvvetli bir tutumun deimeye kar daha fazla direnli olmasnn temel nedeni de budur. Kuvvetli bir tutum deitii takdirde, bu tutumun hizmet ettii ihtiya cevapsz kalacaktr.
Bir tutum deitirme giriiminin ne lde baarl olaca ksmen hedefin zellikleri tarafndan tayin edilmektedir.
291
Balanma: Hedefin deitirilmek istenen tutumla kendisini ne lde balad, bir tutum deitirme giriiminin etkililiini belirleyen bir hedef zelliidir. Balanmann derecesi arttka, tutumun deitirilmesi gleecektir. rnein, bir futbol takmna ilikin tutumlar olumlu olan iki bireyi ele alalm. Bu bireylerden birisi herkesin nnde tuttuu takmn en iyi takm olduunu savunsun. Dieri ise bu takm hakkndaki dncelerini kendisine saklam olsun. Birinci bireyin bu tutumunu kar grler ne srerek deitirmek, ikincisinin tutumunu deitirmekten ok daha zor olacaktr. nk, birinci birey syledikleriyle kendisini balam durumdadr. Benzer ekilde, yeni bir araba satn alan bir birey dier marka araba reklamlarna daha az duyarl olacaktr. nk, satn ald marka arabayla kendisini balamtr. Kendilik Deeri: Kendilik deeri terimi, bir bireyin kendi yeteneklerinin ve deerinin ne olduu konusundaki dncelerine iaret etmek iin kullanlr. Ksacas kendilik deeri denince, aklmza bir bireyin kendi hakkndaki grleri gelmelidir. Kolayca tahmin edilebilecei gibi, bir bireyin kendi hakkndaki grleri olumlu olabilecei gibi, olumsuz da olabilir. nsanlarn ok byk bir blm olumlu bir kendilik deerine sahiptir. Ancak, bu olumluluun derecesi bir bireyden dierine deiebilir. Bir baka anlatmla, bir bireyin kendi haklarndaki grleri ok olumluyken, bir bakasnn az olumlu, bir bakasnn ise olumsuz olabilir. Yaplan aratrmalar ok olumlu kendilik deerine sahip bireylerin, daha az olumlu veya olumsuz kendilik deerine sahip bireylere kyasla etkileyici iletiime kar daha az duyarl olduklarn gstermektedir. Zeka: Zeka dzeyi dk olan bireylerin, yksek olanlara kyasla daha kolay etkilenebilecekleri eklinde yaygn kanya ramen, yaplan aratrmalar etkileyici iletiime duyarllk ile zeka dzeyi arasnda ok yksek bir iliki olmadn gstermektedir. Bununla birlikte, aratrma bulgular zeka dzeyi ile mesajn tek ynl veya ift ynl oluu arasnda bir iliki bulunabileceine iaret etmektedir. Bu bulgulara gre, zeka dzeyi yksek olan kiiler ift ynl mesajdan daha ok etkilenirken, zeka dzeyi dk olan kiiler tek ynl mesajlardan daha ok etkilenmektedirler.
292
mama eilimindedirler. rnein, X ulusuna kar olumsuz nyargl tutumlar olan bir birey ou kez bu tutumunu destekleyecek bilgileri alglayacak, bu tutumuna ters den bilgileri ise grmemezlikten gelecektir. Etkileyici iletiime kar direnci salayan bir dier mekanizma tutumlara ters den bilgiyi reddetmedir. Gnlk yaamda sk sk tank olduumuz gibi, insanlar baz durumlarda hi bir gereke gstermeden tutumlarna ters den bilgileri yanl olarak nitelendirebilirler. Baz durumlarda ise, tutumlarna ters den bilgileri kendilerine gre baz gerekeler ne srerek reddedebilirler. Bir bilgi yanl olarak deerlendirildii takdirde, bu bilginin tutumlar zerinde bir etki yapmayaca aktr. Bilgi kaynan reddetme, etkileyici iletiime kar direnci salayan mekanizmalardan bir dieridir. Gene gnlk yaamda sk sk tank olduumuz gibi, bireyler bazen bilgi kaynann konuda uzman olduunu kabul etmeyerek, bazen gvenilir olmadn ne srerek etkileyici iletiimi kendi alarndan etkisiz hale getirebilirler. rnein, yeni bir amar makinas alan ve en iyi seimi yaptna inanan bir kii dnn. Bu kii baka bir marka amar makinasnn bir film yldz tarafndan yaplan reklamn izlesin. Bu kii byk bir olaslkla sz konusu film yldznn hayatnda hi amar ykamadn dnerek sylediklerini etkisiz hale getirecek ve yeni ald amar makinasna ilikin olumlu tutumlarn muhafaza edecektir. Bilgiyi amacndan saptrma ve mantna brnme etkileyici iletiime kar diren salayan dier mekanizmalardr. Bazen insanlar tutumlarna ters den bilgileri kendilerine gre yorumlayarak, bu bilgiler ile tutumlar arasndaki tutarszl ortadan kaldrabilir veya azaltabilirler. rnein, bir sigara tiryakisi "sigara akcier kanserine yol aar" eklindeki bilgiyi "fazla sigara ime akcier kanserine yol aar" eklinde deitirerek amacndan saptrabilir ve sigaraya ilikin tutumlarn devam ettirebilir. Manta brnme ise 16. nitede daha ayrntl olarak ilenmi bir savunma mekanizmasdr. Burada kii tutumuna ters den bilgiyi kabul etmekte, ancak tutumunu devam ettirmek iin kendi asndan geerli baz mantksal gerekelere snmaktadr. rnein, sigara tiryakisi bir renci sigarann zararl olduunu kabul edebilir. Ancak, sigarann sinirleri yattrd, okuduklarn daha iyi anlamasn salad eklinde baz gerekeler bularak sigara imeye devam edebilir. Grld gibi, etkileyici iletiime hedef olan bir kii, eitli yollara bavurarak bu iletiimi etkisiz hale getirebilir. Bununla birlikte, insanlarn tutumlar deimez de deildir. Reklam yolu ile bir maln satn arttrmak veya yeni piyasaya srlen bir maln tutunmasn salamak, eitim ve propaganda yoluyla insanlar, sigara, alkol ve benzeri alkanlklardan vazgeirmek, etkileyici iletiim ile tutumlarn deitirilebileceini gsteren rneklerdir.
SIRA SZDE
Gnlk yaamda insanlarn tutumlarn deitirmek neden kolay deildir? rnein sigarann zararlarn kabul ettii halde bir ok insann sigaray brakamamasn imdiye kadar ilediimiz konular da dnerek tartnz.
zet
293
zet
AMA
Tutum kavramnn tanmlamak Tutum terimi sosyal psikolojide "bir bireyler atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye ilikin duygu, dnce ve muhtemelen davranlarn organize den bir eitim" olarak tanmlanmaktadr. nsanlarn kendileri iin psikolojik olarak varolan her eye kar tutum sahibi olmalar mmkndr. Tutumun bileenlerini tanmlayabilecek; tutum ve davran arasndaki ilikiyi ve ayrldklar noktalar aklayabilmek Tutum bileenden oluur. Bireyin tutum nesnesine ilikin dnce, bilgi ve inanlar bilisel bileeni, tutum nesnesine ilikin duygu ve deerlendirmeleri duygusal bileeni, tutum nesnesine ilikin davran eilimleri ise davransal bileeni oluturur. Yaplan aratrmalar insanlarn her zaman tutumlarna uygun davranmadklarn gstermektedir. Ancak, tutum ile davran arasnda hibir ekilde iliki yoktur denemez. Bir tutumu dier tutumlardan ayran baz zellikler vardr. Kuvvet derecesi, karmaklk derecesi, bileenler-aras tutarllk, dier tutumlarla iliki bu zelliklerden bazlardr. Bir tutumun deimeye kar ne lde direnli olaca da ksmen, bu zellikler tarafndan tayin edilmektedir.
AMA
AMA
Tutumlarn olumas ve ekillenmesinde rol oynayan etmenleri tanmlayabilmek. Tutumlarn llmesinde kullanlan teknikleri renmek Tutumlar doutan gelmezler, renme yoluyla sonradan kazanlrlar. Ana-baba, arkadalar, kitle iletiim aralar, tutum nesneleriyle olan kiisel yaantlar tutumlarn olumasnda rol oynayan faktrlerden bazlardr. Sosyal psikologlar tutumlarn llmesine ilikin mlakat, davran gzlemi, psiko-fizyolojik lmler ve tutum lm gibi aralar gelitirmilerdir. Tutum lei, llecek olan tutum nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden olumaktadr. Tutum deimesine etki eden etmenlerle birlikte gnlk yaamda tutum deiimini aklayabilmek renme yoluyla kazandmz tutumlarmzn deimesi de mmkndr. Tutum deimesi konusunda yaplan aratrmalar, tutum deimesinde faktrn rol oynayabileceini gstermitir. Bunlar, bilgi kayna, mesaj ve hedeftir. Bilgi kayna tutum deitirme amacyla verilen bilginin kim tarafndan verildiine, mesaj bu kiinin nasl verildiine, hedef ise tutumu deitirilmek istenen kii veya kiilere iaret etmek iin kullanlr.
AMA
294
Kendimizi Snayalm
Kendimizi Snayalm
1. Tutum ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir bireyin saylamayacak kadar ok sayda tutumu olabilir. b. Bir bireyin bir nesneye ilikin tutumu olabilmesi iin, nesnenin bireyin evresinde bulunmas veya bireyin bu nesnenin farknda olmas yeterlidir. c. Bir bireyin bir nesneye kar tutum sahibi olabilmesi iin bu nesnenin birey asndan psikolojik bir anlam ifade etmesi gereklidir. d. Bir bireyin sahip olabilecei tutumun says snrsz deildir. e. Tutum, bir nesneye ilikin duygu, dnce ve davranlardan oluur. 2. Akranlarn, tutumlar zerindeki etkisi hangi dnemde en fazla olmaktadr? a. Ergenlik dneminde b. lkokul ncesi dnemde c. lkokul dneminde d. Yetikinlik dneminde e. Yallk dneminde 3. Tutumla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Zeka dzeyi dk olan kiilerin tutumlarn deitirmek, zeka dzeyi yksek olan kiileri tutumlarn deitirmekten daha kolaydr. b. Zeka dzeyi yksek olan kiiler tek ynl mesajdan daha ok etkilenmektedir; c. Zeka dzeyi dk olan kiiler tek ynl mesajdan daha ok etkilenmektedir. d. Kendilik deeri ile etkileyici iletiime duyarlk arasnda bir iliki yoktur. e. Balanmann derecesi artka tutumun deitirilmesi gleecektir. 4. Tutumlarn llmesinde en sk kullanlan teknik aadakilerden hangisidir? a. Tutum lei b. Davran gzlemi c. Mlakat d. Psiko-fizyolojik lm e. Gzlem 5. Aadakilerden hangisi tutum deiiminde etkili olabilecek bilgi kaynana ait zelliklerden biridir? a. nanlrlk b. Yzyze olma c. Tek ynl iletiim d. ift ynl iletiim e. Balanma
6. Tutum deiimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Yaplan aratrmalar, ift-ynl mesajn genellikle tek ynl mesajdan daha etkili olduunu gstermektedir. b. Yaplan aratrmalar hedefin tutumlarndan orta derecede farkl bir grle yola kmann, ok az veya ok fazla bir gr farkyla yola kmadan daha etkili olduunu gstermektedir. c. Yaplan aratrmalar yzyze bir iliki iinde verilen bilginin kitle iletiim aralar ile verilen bilgiden daha etkili olduunu gstermektedir. d. Yaplan aratrmalar bireylerin mevcut tutumlarnn daha kuvvetli hale getirilmesinde tek ynl mesajn daha etkili olduunu gstermektedir. e. Yaplan aratrmalarda bilgi kaynann sevildii durumlarda tutum deiikliinin meydana gelme olaslnn daha yksek olduu grlmektedir. 7. Tutum bileenlerinden hangisi tutumlar, inan, gerek ve olgulardan ayrr? a. Davransal b. Duygusal c. Bilisel d. Algsal e. Gdsel 8. Bireyin tutum nesnesine ilikin duygu ve deerlendirmelerinden oluan bileenin ad nedir? a. Duygusal bileen b. Davransal bileen c. Bilisel bileen d. Algsal bileen e. Gdsel bileen 9. Aadakilerden hangisi tutumlarn zelliklerinden biri deildir? a. Karmaklk derecesi b. Kuvvet derecesi c. Bileenler aras tutarlk d. Dier tutumlarla iliki e. Algsal seicilik 10. Bireyin kendi yetenek ve deerinin ne olduu konusundaki dncelerine ne ad verilir? a. Kendilik b. Benlik c. Kiilik d. Kendilik deeri e. Tutum
Yaamn inden - Biraz Daha Dnelim - Bavurabileceimiz Dier Kaynaklar - Yant Anahtar
295
Yaamn inden
Tutumlarn davranlarn tayin edip etmedii sorusuna cevap verebilmek iin insann doasyla ilgili temel bir soruyu sormak gerekir: "Biz neyiz (iyzmz nedir?) ve Biz ne yapyoruz? (Darda nasl davranyoruz). Filozoflar ve eitimciler duygular ve davranlar, kiilik ve davran, kiinin ifade ettikleri ile hareketleri arasndaki iliki konusunda birok speklasyonlar yapmlardr. Daha ziyade eitim, danmanlk ve ocuk yetitirme yntemlerinin temelini tekil eden yaygn bir varsayma gre, bizim kiisel inanlarmz ve duygularmz bizim davranlarmz belirler. Bu yzden, insanlarn davran ekillerini deitirmenin yolu onlarn duygu ve dncelerini deitirmekten geer. Genel olarak insanlarn tutumlarnn onlarn davranlarn belirledii kabul edilir. rnein, Protestanlara kar nyarglar olan bir ebeveyn byk bir olaslkla kendi ocuunun protestanlarn ocuklaryla ayn okula gitmesine izin vermez. Bu ebeveynin davranlarnn deiebilmesi iin onun protestanlar hakkndaki nyarglarnn deimesi gerekir. zellikle reklamclar, TV programlar yapmclar ve politikaclar tarafndan insanlarda istendik ynde davran deiiklikleri yaratmak amacyla, sosyal psikolojide tutumlarla ilgili aratrmalardan elde edilen bulgulardan youn bir ekilde yararlanmaktadr. Ancak, gerek yaamda insanlarn tutumlarn deitirmenin pek de kolay olmad, zellikle de tutumlarn birey iin tad nem derecesinin burada belirleyici faktr olduu gz ard edilmemelidir. Bu bilgiler altnda siz de tutum deiimine ynelik olarak dzenlenen reklam kampanyalar, seim kampanyalar gibi etkileyici iletiim almalarnn etkilerini tartnz.
Yant Anahtar
1. b 2. a 3. c 4. a 5. a 6. a Yantnz yanl ise Tutum blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumlarn Tekrar Olumas blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Mesajn zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumlarn llmesi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumlarn Deimesi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumlarn Deimesi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumun Bileenleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumun Bileenleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Tutumun zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kendilik Deeri blmn tekrar okuyunuz.
296
Martineau, Comte'un Pozitif Felsefe evirisi ile tannd. Bununla birlikte sosyolojide yntem zerine (1838) ilk almalardan birini yaynlad. almalarnda Avrupa Amerikan toplumlarn karlatrmasn yapt. Amerika'da Toplum adl eseri youn bir okuyucu kitlesi buldu. Martinueau, bu kitabnda nc feminist kuramclarndan biri olarak da karmza kar. Kleler ve kadnlarn zgrleme abalarn benzer bulan ngiliz sosyolog, kadnlarn zgrleme abalar ve toplumda hakettikleri yeri almalarn ekonomik bamszlklarn kazanmalarnda grmtr.
Szlk
297
Szlk
A
Aile: Birbirine kan ve evlilik ba ile bal iki veya daha fazla sayda yeden meydana gelen bir grup. Akrabalk: Bireylerin soy sop ilikilerinin gerekletii evlilik, kanba veya sosyal ilikilerine dayal bir sistem. Alg: Duyu organlar tarafndan kaydedilen uyarclarn beynimiz tarafndan rgtlenip, yorumlanarak anlaml hale getirilmesi. Alt Kltr: Toplumun temel kltrel deerlerini paylaan, ancak bununla beraber dier gruplardan farkl deer, norm ve yaam biimi olan gruplarca oluturulan kltr. Anket (Soru Kad) Teknii: Bilgi verecek olanlarn dorudan okuyup cevaplayacaklar bir soru cetveli ile bilgi toplanmas. Dnem: Belirli zelliklerin n plana getii geliim aamalar. Duyum: evremizdeki enerji deiikliklerinin, yani uyarclarn, sinir akm haline dntrlerek beynimize ulatrlmas. Drt: Fizyolojik bir ihtiyacn neden olduu rahatszlk ve gerginlik durumudur ve fizyolojik bir ihtiyacn psikolojik sonucu.
E
Edimsel Koullama: Davranlarn kendi yarattklar evresel sonulara bal olarak deimesi ve renilmesi sreci. Edinilmi Stat: Bireyin dorudan bir abas olmadan, kendi dndaki faktrler tarafndan salanan stat. Ego: Balca amac ve ilevi, idin ar isteklerine kar onlar gereklere uygun bir biimde doyuma ulatrmak olan yap. Eitim Psikolojisi: Genelde, verimli renme ortamlarnn aratrlmas ve aratrma bulgularnn eitim ortamlarnda uygulanmas sorunlar zerinde allmas. Emsalsizlik: Bireyi bakalarndan ayran ve kendine zgl oluturan tm davransal zellikler. Etkileimcilik Yaklam: Bireyi ve ilikilerini anlamdan toplumu anlamann mmkn olmadnn. Endstri Psikolojisi: letmelerin verimli alabilmeleri ve rnlerini hizmetlerini ilgililere kabul ettirip ulatrabilmelerinde insan etmeniyle ilgili olan konularn aratrlmas. Ensest Yasas: Yakn aile yelerinin birbirleriyle cinsel ilikide bulunmamas Etnosentrizm: Kiinin kendi kltrn temel alarak, dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi.
B
Benlik: Bireyin tecrbelerini ve onu bakalarndan ayran farkllklar. Benimsemi Gibi Grnme: Bireyin grubun dncesine katlmamamasna ramen u ya da bu nedenle, bu dnceyi kabul etmi grnmesi. Bilim: Mantk ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve retilmesi. Bilimsel Yntem: Gerei renmek ve toplumsal gelime yasalarna ulamak amacyla, sistematik bilgi edinme yolu. Birincil Gruplar: Yzyze ilikilerin, yardmlama dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplar. Birincil Gdler: Alk ve susuzluk, cinsellik ve analk ve faaliyet ve maniplasyon gdlerini kapsayan gdler.
C-
atma Yaklam: Toplumsal davranlarn en iyi ekilde rekabet halinde bulunan gruplar arasndaki gerginlik ve mcadele ile anlalabileceinin savunulmas. ift Ynl Mesaj: Bilgi kaynann grlerine kart grlere yeren veren mesaj tr.
F
Feminist Kuram: Bir toplum iindeki kadn ve erkekler arasndaki cinsiyet ilikilerinin yapsn incelenmesi, kadn haklar ve kadnn eit stats zerinde durulmas
G
Geerlilik: lme aracnn konusuna uygunluu. Geliim Psikolojisi: Organizmann davrannda dllenmeden lmne kadar, tm yaam boyunca, gzlenen biyolojik ve psikolojik deiikliklerin incelenmesi. Gerek Kltr: Norm ve deerlerin yaamdaki uygulan ya da bulunu biimi. Grup: Birbirleriyle ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlar. Gvenilirlik: Bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yetenei. Gd: Bir davran balatan ve bu davrann yn ve srekliliini belirleyen isel bir g. Gzlem Yoluyla renme (Sosyal renme): Baka insanlarn mevcut bulunduu durumlarda ve baka insanlarn deneyimlerini gerektiren renme.
D
Davran: Bir organizmada yer alan ve bir organizma tarafndan yaplan her trl eylem. Deime: Toplumun kltrnn, yapsnn ve toplumsal davranlarnn zaman iinde farkllamas. Deerler: nsanlarn iyiyi, doruyu, gzeli ve irkini tanmlamak iin koymu olduklar standartlar. Dikkat: Belirli bir anda duyu organlarmz etkileyen uyarclar arasndan hangilerini seerek alglamayacamz belirleyen sre. D Gruplar: Bizim grubumuzun dnda olan, herhangi bir alternatif grup olup, yesi olmadmz, bizim iin ok nem tamayan, hatta ona kar ok iyi duygular beslemediimiz gruplar.
298
Szlk
H
Hipotez: Olaylar arasnda iliki kurmak ve olaylar bir nedene balamak amacyla tasarlanan bir nerme.
Koulsuz uyarc: Organizmaya ilk kez verildiinde bu organizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyarc. Koulsuz Tepki: Koulsuz uyarclarn yaratt tepkiler. Koullu Uyarc: nceleri organizmada belirli bir tepkiyi yaratmazken, koulsuz bir uyarc ile defalarca elemesi sonucu organizmada belirli bir tepkiyi yaratma zellii kazanan uyarc. Koullu Tepki: Koullu uyarclara kar gsterilen tepki. Kurultu: Bireyin isel durumlar ya da zellikleri hakknda ileri srlen ifadeler,vardama ise gzlenen ve llen olaylardan, henz gzlenmeyen olay ve olgularn yordanmas. Kuram: Bilgi edinme srecinin herhangi bir aamasnda ortaya atlan, bilimsel yntemle saptanm bilgiler.
I-
Gruplar: Bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplar. d: nsan zihninin biyolojik yaps olup daha sonra ego ve speregonun zerine gelitii kiilik sisteminin en ilkel yaps. deal Kltr: Toplumu bir arada tutan norm ve deerlerin sadece kurallarda geerli olmas. kincil Gruplar: Birincil grubun dnda kalan her trl byk apl, nemli resmi gruplar. nsancl (Humanistic) Kiilik Kuramlar: Sosyal gereksinimler ve bilinli (ego) sreleri zerinde duran kuramlar. taat: Toplumsal dzenin salanmas ve devam etmesi asndan gerekli davran.
L
Lider: Grubu baarya gtren, nemli kiilik zellikleri olan ve dierlerini etkileme gc yksek olan kii.
K
Kast: Kapal bir toplumsal tabakalama sistemidir ve bireyler kast iindeki statlerine doumlaryla sahip olmaktadrlar ve bu stat yaam boyu ayn kalmasdr. Kart Kltr: Deer, norm ve yaam biimi asndan iinde yaad kltre ters den tutum ve davranlar ieren alt kltrler. Kategori: Benzer ve ortak sosyal zellikleri olan insanlar. Kazanlm Stat: Bireyin kendi istei ve abalaryla, gnll olarak elde ettii stat. Kendilik: Bireyin dier insanlarla kurduu etkileim sonucu gelien ve deien bir toplumsal rn. Kendilik Deeri: Bir bireyin kendi yeteneklerini ve deerlerinin ne olduu konusundaki dnceleri. Kiilik: Birey(ler)in eitli durumlardaki zel davranmlarda ifadesini bulan yapsal ve dinamik zelliklerinin tm. Kiiliin Deerlendirilmesi: Bireyin kiiliini oluturan eitli davransal zellikleri hakknda bilgi edinme ilemlerinin tm. Kiilik Psikolojisi: nsanlar arasndaki "bireysel ayrlklar" oluturan zellikleri-deikenleri-saptamak yoluyla, bireyleraras ve bireyii ayrlklar inceleyen psikolojinin bir alt dal. Kurum: Toplumun yaps ve temel deerlerini korumas asndan zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluu. Kltr: Bir toplumun yaam biimi, insann rendii her eydir. Kltrel Birleme: Kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde balanmasdr. Kltrel Relativizm: Herhangi bir kltr, yine o kltrn snrlar iinde deer yarglarn ie komadan tanmaya ve anlamaya almak. Korelatif Aratrma: evrede kendiliklerinden mevcut olan ve yine kendiliklerinden deiik deerler alan deikenler incelenmesi.
M
Makro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yaps ve ilikilerini odak alnmas. Merkezi Sinir Sistemi: Sinir sistemimizin beyin ve omurilikten oluan blm. Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileim zerinde durulmas. Modernleme: Azgelimi lkelerin modern, toplumsal, siyasal ve kltrel bakmdan sanayilemi lkeler modelini benimsemeleri ve onlara benzeme sreci. Monografi: Belli bir grup veya zel bir rnein gzlenmesi. Mutluluk: Bir ihtiyacn tatmini salandnda ya da bir hedefe ulaldnda duyulan ho bir duygu.
N
Norm: Kltrn belirledii yerleik davran kurallar.
O-
Objektiflik lkesi: Sosyologlarn olaylara n yarglarndan arnm bir biimde bakmalar. renme: Yaantlar yoluyla davranlarda meydana gelen olduka uzun sreli deimeler. rgtlenme: Duyu organlarmz etkileyen uyarclarn tek tek deil, anlaml ilikiler btn iinde alglanmalar. zdeim: Sosyal kurallarn iselletirilmesi. zendirici: Gdsel bir davrann balamasna neden olan evresel uyarclar.
P
Periferik Sinir Sistemi: Beyin ve omurilii vcudun dier ksmlarna balayan sinir a. Psikoloji: nsan ve hayvan davranlarn inceleyen bir bilim dal.
Szlk
299
Psikolojik Test: Davran rneklerini len standart ve nesnel bir lek. Popler Kltr: Yaadmz gnlk hayattaki spor, mzik ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler btn.
Tutumun Nesnesi: Hakknda tutum sahibi olunan eydir. Tutum lei: llecek olan tutumun nesnesiyle ilgili bir dizi ifadeden oluan aratrma arac. Toplum: nsanlar etkileyen gerek ilikiler btn. Toplumsallama: Toplumun yeni yelerine o toplumda var olan yerlemi, grenek, deer, tutum ve davranlarn ne olduu ve bunlara uyum salama ve renmenin yollar. Toplumsal Deime: Bir grubun, organizasyonun, topluluun ya da toplumun bir biimden dier bir biime gei sreci. Toplumsal Hareketlilik (Mobilite): nsanlarn farkl toplumsal dzeylerdeki veya mevkilerdeki hareketi.. Toplumsal Tabakalama: Toplum iinde arzulanan ve nadir olarak bulunan dllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulama abas. Toplumsal Yap: nsanlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikiler tarafndan tayin edilen toplumun bir erevesi. Topografik Gr: Kiilik sisteminin veya zihinsel yaamn yzeysel yapsn oluturan betimleyici zellikleri, alt-d, bilinbilinncesi, bilin olarak tanmlayan gr.
R
Referans Grubu: Bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii rnek ald gruplar. Rol: Bir grup ya da toplum iindeki insanlarn snrlar belirlenmi olarak oynadklar bir oyun.
S
Sembol: nsanlarn iletiimde kullandklar, anlam ifade eden herey. Snf Sistemi: Endstriyel toplumlarn karakteristik gruplar olarak din ve geleneklerden ok makinalama, retim aralarna sahiplik ve teknoloji nem kazanmasyla ortaya kan sistem. Snf Kavram: nsanlarn toplum ve ekonomik pozisyonlarna gre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmasn blnmeleri. Stat: Bireyin toplum iindeki pozisyonu. Sosyal Psikoloji: Bireylerin davranlarnn sosyal ortamdan nasl etkilendiini ve bireylerin sosyal ortam nasl deitirmeye altn inceleyen bilim dal. Sosyal Etki: Dier insanlarn bireyin davranlarnda dorudan doruya ya da dolayl olarak bir deime meydana getirdii durumlar. Sosyal Gdler: Dorudan doruya ya da dolaysyla dier insanlarla ilgili olan gdler. Sosyal Hzlandrma: Dier insanlarn varlklarnn bir ie ilikin performansmz (arttrmas ya da azaltmas) etkilemesi. Sosyoloji: Bir btn ierisinde insanlarn btn ilikilerini inceleyen, bu ilikilerin nasl yaratlp korunduunu ve deitiini analiz eden sosyal bir bilim. Sperego: Toplumsal aktarmn rn olan ahlaki ilevlerin temsilcisi.
U
Uyma: Bireylerin dnce ve davranlarn yesi olduklar grubun normlarna uyacak biimde dzenlemeleri.
Y
Yaam Boyu Geliim: Dllenmeden lme kadar uzanan zaman boyutunda, yaa bal olarak grlen dzenli ve birbirini izleyen deiimler. Yn: Birbirleriyle bir ilikide bulunmayan ancak geici bir nedenle yer igal eden iki veya daha ok saydaki insanlar. Yntem. Nasl sorusuna cevap veren ve bir amaca gre hazrlanm aratrma plan.
Z
Zeka: Miza ve kiilik gibi zellikler hem kaltm hem evrenin bir rn.
T
Tank Etkisi: evrede olaya tank olan baka insanlarn bulunmasnn bireyin acil yardm gerektiren bir duruma mdahale etme olasln azaltmas. Tek Ynl Mesaj: Bilgi kaynana kart grleri iermeyen mesajdr. Test: Belirli davranlar veya bu davranla ilgili zellikleri lmede kullanlan ara. Tutum: Bir bireye atfedilen ve onun psikolojik bir nesneye ilikin dnce, duygu ve muhtemelen davranlarn organize eden bir eilim.
300
Dizin
Dizin
A
Aile 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 123
Evlilik 109, 110, 111, 112, 116, 117, 118, 120, 121, 122, 123 Evlilik biimleri 109, 116
F
Fakirlik kltr 66, 67 Feminist kuram 23, 34, 35, 36 Fonksiyonalist yaklam 31, 32
Alg yanlmalar 213, 221 Aratrma yntemi 10 Auguste Comte 27, 28 Ayna benlik 75, 82, 83, 84 Aznlk etkisi 267, 268
G
Geerlilik 18 Geliim psikolojisi 161, 164, 175, 177, 178, 182, 184, 187, 193,
195
B
Bandura 182, 183, 191, 194 Benlik 75, 81, 82, 83, 84 Benzerlik 286, 288, 289 Bilgi kayna 287, 288, 289, 290, 292 Bilind gdlenme 197, 201 Bilisel geliim 176, 178, 187, 188, 190, 193, 194 Birincil grup 97, 98, 99, 100, 101 Birincil gdler 197, 201, 202, 203, 204 Boanma 109, 110, 112, 113, 118, 121, 122, 123
Gelime 189, 191, 193, 194, 195 Geni aile 114, 115, 116 George Herbert Mead 83 Gerek kltr 67 Global tabakalama 142 Grup 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104 Gruplar 41, 43, 46, 47, 49, 50 Gd 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204 Gdlerin hiyerarisi 204 Gvenilirlik 12, 18
C-
C. H. Cooley 82 Carl Rogers 251 atma kuram 120 atma modeli 134, 135 atma yaklam 31, 32 ekirdek aile 112, 113, 114, 115, 116, 119 evresel etkenler 175, 179, 180, 182, 193, 195, 239, 243, 244
H
Herbert Spencer 28, 31 Hipotez 13, 14, 15, 17, 18
I-
grup 100 deal kltr 67 kincil grup 98, 99 nanlrlk 288 nsancl yaklam 253 taat 269, 270, 271 zolasyon 78
D
Dahrendorf 136, 137 Davran yaklam 252 Deerler 57, 59, 60, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70 Deneysel aratrmalar 169, 170 Deneysel psikoloji 159, 162, 163 D grup 97, 99, 100 Dikkat 214, 216, 217 Dil 57, 59, 60, 61, 62 Duygular 197, 199, 203, 204, 205, 206, 207, 209 Duygusal yaantlar 197, 207
J
Jean Piaget 176, 182, 187
K
Kaltm 193, 194, 195 Kaltsal etkenler 243 Karl Marx 24, 29, 30, 32, 134 Karmaklk derecesi 283, 284 Kast sistemi 130, 131 Kategori 95, 96 Kendilik deeri 291 Kiiliin gelimesi 243, 245, 251 Kiilik 239, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 254, 255, 256
E
Edimsel koullama 227, 230, 231, 232, 233 Elektronik etkileim gruplar 97, 100 Emile Durkheim 24, 29, 31 Ensest yasas 119 Erik E. Erikson 184 Etnosentrizm 57, 69
Dizin
301
Kiilik kuramlar 245, 246, 247, 251, 252, 253 Kiilik testleri 239, 254, 255, 256 Kiilik yaps 247 Klinik sosyoloji 10 Korelatif aratrmalar 170, 171 Kuvvet derecesi 283, 290 Kltr 51, 52 Kltrel birleme 57, 61 Kltrel farkllklar 57, 60 Kltrel relativizm 57, 70
Sosyal renme 233, 234 Sosyal renme kuram 181, 182, 193 Sosyal psikoloji 162, 164, 166, 168 Sosyolojinin alt dallar 1 Stat 41, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52 Stat sistemi 133
T
Tabakalama sistemleri 127, 130, 131 Tank etkisi 273 Tematik alg testi 255 Teori 6, 10, 11
L
Liderlik 102, 103
Tepkisel koullama 227, 228, 229, 230 Toplum trleri 41, 50 Toplumsal deime 127, 135, 136, 137, 145, 146, 147, 148, 149,
M
Maddeci gr 29 Max Weber 24, 30, 133, 140 Milgram 270, 271, 272 Modernleme 127, 152 Monokler ipular 220
Toplumsal dnce 23, 25, 26 Toplumsal hareketlilik 127, 144 Toplumsal snf 41, 43, 44, 45 Toplumsal yap 41, 44, 45, 46, 51 Toplumsallama 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 87, 88, 89 Toplumsallama kurumlar 75, 84, 87
N
Norm 57, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70
Tutumlarn llmesi 279, 287 Tutumun bileenleri 279, 281, 283, 284
O-
Objektif kiilik testleri 254 Olumlu ve olumsuz hedef 199, 200 Olumsuz hedef 199, 200 rgtlenme 216, 218, 219, 221 zdenetim 274
U
Ulara kayma 274 Uyma davran 263, 264, 265, 266, 267, 268
Y
Yaygn kltr 67, 68 Yetikin toplumsallamas 88 Yn 95, 96 Yksek kltr 67, 68 Yz ifadeleri 206, 207
P
Pekitirme tarifeleri 232, 233 Popler kltr 66 Projektif kiilik testleri 254 Psikoanalitik kuram 247, 248, 249, 255 Psikososyal geliim 184
Z
Zmre 132, 133
R
Rol 41, 44, 46, 47, 48, 51
S
Seicilik 216, 219 Sembolik ekileim kuram 120 Sevilme 288, 289 Sigmund Freud 182, 184 Sinir sistemi 205, 206 Sosyal alveri kuram 23, 34, 35 Sosyal gdler 197, 201, 203, 204 Sosyal ketvurma 273, 274