Aöf - Calisma Ekonomisi

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1461 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 777
ALIMA EKONOMS
Yazarlar Do.Dr. Naci GNDOAN (1, 6, 10, 13, 14, 15) Yard.Do.Dr. M. Kemal BERL (2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 12)
Editrler Do.Dr. Naci GNDOAN Yard.Do.Dr. M. Kemal BERL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2003 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. T. Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Televizyon Programlar Yneticisi Prof.Dr. Dursun Gkda Dil ve Yazm Danmanlar Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc Okt. Aydn Fndkolu Okt. Gnl Yksel lme Deerlendirme Sorumlular r.Gr. Hlya zgr Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. T. Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
alma Ekonomisi ISBN 975-06-0193-9
2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2004
indekiler
iii
indekiler
Sunu ............................................................................................................ xi alma Yntemi ......................................................................................... xii Kullanm Klavuzu ....................................................................................... xiv
alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar ..................

GR .............................................................................................................. EMEK PYASALARINA GENEL BR BAKI .................................................. ALIMA EKONOMSNN BAZI TEMEL KAVRAMLARI ............................ alma andaki Nfus ............................................................................. Aktif Nfus .................................................................................................... gc ............................................................................................................ stihdam ......................................................................................................... sizlik ........................................................................................................... Eksik stihdam ............................................................................................... gcne Katlma Oran ................................................................................ Bamllk Oran ........................................................................................... Emek Verimlilii ........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ..................................................................................... .... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................
1
3 3 5 6 6 6 7 8 8 10 10 11 12 13 14 15 15 16 16
NTE 1
Emek Arz ................................................................................ 17

GR ............................................................................................................. NEO-KLASK ALIMA/BO ZAMAN TEORS .......................................... TERCHLER VE FARKSIZLIK ERLER ...................................................... TKETM MKANLARI: BTE KISITI ....................................................... ALIMA KARARI DENGES ........................................................................ CRET ORANINDAK DEMELER .......................................................... Bireysel Emek Arz Erisi .............................................................................. Piyasa Emek Arz Erisi ................................................................................. EMEK ARZ KARARI VE CRET ORANLARI ............................................... EMEK ARZINI ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR ................................. Dier cret Oranlar ..................................................................................... cret D Gelir ............................................................................................. Bireylerin Bo Zaman Tercih Etmeleri ....................................................... lerin cret D Ynleri ............................................................................. i Saysnn Artmas ................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. 19 19 19 20 21 22 23 23 24 25 25 25 26 26 26 27 28 29 29 30
NTE 2
iv
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................
30 30
NTE 3
Emek Talebi ............................................................................. 31

GR .............................................................................................................. KISA DNEMDE EMEK TALEB .................................................................. Marjinal Karar Alma Kural ........................................................................... Ksa Dnemde Denge stihdam Dzeyinin Belirlenmesi .......................... Firmann Ksa Dnem Emek Talep Erisi ................................................... Piyasa Emek Talep Erisi ............................................................................. UZUN DNEMDE EMEK TALEB ............................................................... Faktrler Aras kame: E rn Erileri ...................................................... E rn Erilerinin zellikleri ..................................................................... Faktr Fiyatlar: E Maliyet Dorular .......................................................... E Maliyet Dorularnn zellikleri ............................................................. Uzun Dnemde stihdam Dzeyinin Belirlenmesi ..................................... Uzun Dnemde cret Deiimi .................................................................. KISA VE UZUN DNEM TALEP ERLER ................................................ EMEK TALEBN ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR ............................. rn Talebindeki Deimeler ...................................................................... Verimlilik Deimesi ..................................................................................... veren Says ................................................................................................ Dier retim Faktrlerinin Fiyatlar ............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 33 33 33 35 35 36 37 37 37 38 39 39 40 41 41 41 42 42 42 43 44 45 45 46 46
NTE 4
Emek Talep Esneklii .............................................................. 47

GR ............................................................................................................. EMEK TALEBNN CRET ESNEKL ........................................................ EMEK TALEP CRET ESNEKLK TRLER ................................................. BR TALEP ERS ZERNDE FARKLI ESNEKLK DEERLER ............... EMEK TALEP ESNEKL-TOPLAM CRET DEMES LKS ................ EMEK TALEBNN APRAZ CRET ESNEKL ........................................ EMEK TALEP ESNEKLN ETKLEYEN UNSURLAR ................................ rn Talebi ................................................................................................... Emek Maliyetinin Toplam Maliyet indeki Pay ........................................ Dier retim Faktrlerinin kme Edilebilirlii .......................................... Dier retim Faktrlerinin Arz Esneklii..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 49 49 50 50 52 53 54 54 55 55 56 57 58 59 59 60 60
indekiler
Emek Piyasas Dengesi ........................................................... 61

GR .............................................................................................................. REKABET PYASALARDA EMEK PYASASI DENGES ............................ Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu ............................................. Tam Rekabeti Alt Piyasalarda Dengelenme .............................................. Piyasa Dengesinde Deimeler .................................................................... Talep Fazlas ........................................................................................... Arz Fazlas .............................................................................................. cret Rijitlii (Katl) Durumunda Dengelenme ...................................... Tam Rekabeti Bir Firma in cret ve stihdam Dzeylerinin Belirlenmesi .................................................................................................. TEKELC BR FRMA N PYASA DENGES ............................................ OLGOPOLC BR FRMA N PYASA DENGES ................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ..................................................................................... .... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Ahahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 63 63 63 65 66 66 67 68 69 70 71 73 75 76 76 77 77 78
NTE 5
cret ve cret Teorileri ........................................................ 79

GR .............................................................................................................. CRETN NEM .......................................................................................... CRET VE CRETLERLE LGL ETL KAVRAMLAR ............................. cret Haddi - cret Geliri ............................................................................ Brt cret-Net cret ..................................................................................... Parasal cret-Gerek cret .......................................................................... Asgari cret ................................................................................................... CRET TEORLER ........................................................................................ Klasik cret Teorileri .................................................................................... Doal cret Teorisi ................................................................................ cret Fonu Teorisi ................................................................................. Artk Deer Teorisi ................................................................................. Modern cret Teorileri ................................................................................. Marjinal Verimlilik Teorisi ...................................................................... Pazarlk Teorisi ....................................................................................... Satnalma Gc Teorisi .......................................................................... Etkin cret Teorileri ............................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 81 81 81 82 82 83 84 84 84 84 85 86 86 87 87 88 88 91 92 93 94 94 94
NTE 6
cret Farkllklar .................................................................... 95

GR .............................................................................................................. GEREK HAYATTA TEK CRET KANUNU NEDEN GEERL DELDR? ..................................................................................................... 97 97
NTE 7
vi
indekiler
CRET FARKLILIKLARININ NEDENLER .................................................... lerin Heterojenlii ...................................................................................... Telafi Edici cret Farkllklar (TEF) ................................................... lerin Beceri Gereklerinin Farkl Olmas ............................................. Etkin cret demeleri ........................................................................... Dier veya veren Heterojenlikleri .................................................. ilerin Heterojenlii .................................................................................... Bireysel Tercihlerin Farkll ................................................................. Beeri Sermaye Farkll ........................................................................ Piyasas Aksaklklar ................................................................................. Bilgi Eksiklii .......................................................................................... Emek Hareketliliini Engelleyen Unsurlar ............................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
98 98 98 101 101 102 104 104 105 105 105 106 107 108 109 109 110 110 110
NTE 8
Eitim Ekonomisi .................................................................... 111

GR .............................................................................................................. BEER SERMAYE TEORS VE RESM ETM .......................................... Eitimin Maliyetleri ve Getirileri .................................................................. Ya-Gelir Profilleri ........................................................................................ Eitim Yatrm Karar ................................................................................... Beeri Sermaye Teorisinin Genellemeleri Gelir Akmnn Uzunluu ........ Maliyetler ................................................................................................ Kazan Farkllklar ................................................................................. BEER SERMAYE TEORS VE YERNDEN ETM ............................... yerinde Eitimin Trleri ............................................................................. yerinde Eitim Yatrm Karar .................................................................... BEER SERMAYE TEORSNE YAPILAN ELETRLER .............................. Veri ve lm Sorunu .................................................................................. Yetenek Sorunu ............................................................................................ Eleme Hipotezi .............................................................................................. kili Piyasalar ............................................................................................ ETM YATIRIMINA MAKRO BR BAKI .................................................. Eitim Yatrmnn Makro zellikleri ........................................................... Eitimin Bireysel Olmayan Getirisi .............................................................. Eitim Kalknma ............................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 113 113 114 114 116 117 118 118 118 119 119 120 120 121 121 121 122 122 122 123 124 125 126 127 127 127
indekiler
vii
Emek Mobilitesi ....................................................................... 129

GR .............................................................................................................. EMEK MOBLTES TRLER ....................................................................... Ayn Blgede Emek Hareketlilii ................................................................. Blgeler Arasnda (Corafi) Emek Hareketlilii .......................................... EMEN G KARARI NASIL ALINIR? ....................................................... Bireysel G Karar ....................................................................................... Ailenin G Karar ........................................................................................ EMEK GNN BELRLEYCLER ........................................................... Ya ................................................................................................................. Medeni Durum ve Aile Bykl .............................................................. Eitim ............................................................................................................. Uzaklk ........................................................................................................... sizlik Oranlar ............................................................................................. Siyasal ve Sosyal Gelimeler ........................................................................ EMEK GNN SONULARI ................................................................... Emek Gnn Mikro Sonular ................................................................. Belirsizlik ve Eksik Bilgilenme .............................................................. Gelir Artlarnn Zamanlamas .............................................................. Gelir Farkllklar...................................................................................... Elerin Gelirleri ....................................................................................... cret Azalmalar ..................................................................................... Emek Gnn Makro Sonular ................................................................ cret Farkllklar zerindeki Etkileri ................................................... Blgelerin Gelirler zerindeki Etkisi .................................................... ilerin Gelirleri zerine Etkileri .......................................................... G Alan Blgede Adamlarnn Gelirleri zerine Etkileri .............. Kamu Hizmetleri ve Finansman zerindeki Etkileri ........................... demeler Dengesi zerindeki Etkileri ................................................. TRKYEDEN YABANCI LKELERE GC G ............................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. 131 131 131 131 132 132 133 134 134 135 135 136 136 137 137 137 137 138 138 138 138 138 138 139 139 140 140 141 141 143 144 145 145 146 146
NTE 9
Toplu Pazarlk ve Toplu Pazarlk Modelleri ......................... 147

GR ............................................................................................................. TOPLU PAZARLIK KAVRAMI ...................................................................... TOPLU PAZARLIK GC ............................................................................ Toplu Pazarlk Gc Kavram ...................................................................... Toplu Pazarlk Gcn Belirleyen Faktrler .............................................. Ekonomik Faktrler ...................................................................................... Yapsal ve Kurumsal Faktrler ..................................................................... Yasal Faktrler .............................................................................................. Toplu Pazarlk Srecinde Belirginleen Faktrler ...................................... TOPLU PAZARLIK MODELLER ................................................................... Hicksin Toplu Pazarlk Modeli .................................................................... 149 149 150 150 151 151 152 153 153 153 154
NTE 10
viii
indekiler
Ashenfelter ve Johnsonun Politik Modeli ................................................... Chamberlainin Toplu Pazarlk Gc Modeli ............................................. Walton ve Mc Kersienin Davransal Modelleri ......................................... Datmc Pazarlk .................................................................................. Birletirici Pazarlk .................................................................................. rgt i Pazarlk ................................................................................... Davransal Yaplanma ........................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ..................................................................................... .... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Ahahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................
155 156 157 157 158 158 158 160 162 163 163 164 164
NTE 11
Sendikalarn Ekonomik Etkileri ............................................. 165

GR .............................................................................................................. SENDKALAR VE CRETLER ....................................................................... Sendikalama cretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? ............................... Verimlilik Farklar ................................................................................... Demografik zellikler ............................................................................ in Nitelii .............................................................................................. Piyasa Yaps ........................................................................................... Sendikalarn cretler zerindeki Dorudan Etkileri .................................. Sendikalarn cretler zerindeki Dolayl Etkileri ....................................... Sendika Yaylma Etkisi ........................................................................... Sendikalama Tehdidi Etkisi .................................................................. Bekleme sizlii Etkisi .......................................................................... rn Piyasas Etkisi ................................................................................ SENDKALAR VE VERMLLK ..................................................................... Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumsuz Etkileri ................................. Kstlayc alma Kurallar ................................................................... Grevler .................................................................................................... Sektr Deitirme Maliyeti .................................................................... Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumlu Etkileri ................................... Sendikalarn Toplu Bir Ses Oluturmas ............................................... Sendikalarn Gvencesi Salamas .................................................... Teknolojik Gelime ve Daha yi Ynetim ............................................ SENDKALAR VE FRMA KRLILII ........................................................... SENDKALAR VE CRETLERN DAILIMI ................................................. Sendikalarn cret Eitsizliini Arttrmas .................................................... Sendikalarn cret Eitsizliini Azaltmas .................................................... SENDKALAR VE ENFLASYON .................................................................... SENDKALAR VE SZLK ........................................................................... SENDKALAR VE GELR DAILIMI ............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ..................................................................................... .... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. 167 167 167 167 167 168 168 168 168 168 169 169 170 170 170 170 171 171 171 171 172 172 173 173 173 174 174 175 176 177 179 180 180 181
indekiler
ix
Kendimizi Snayalm Yant Ahahtar ............................................................ 182 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 182
Kamu ve Emek Piyasalar ....................................................... 183

GR ............................................................................................................. KAMU STHDAMI VE EMEK PYASALARI.................................................. KAMU HARCAMALARI VE EMEK PYASALARI............................................ KAMUSAL MALLAR/HZMETLER VE EMEK PYASALARI............................ Kamusal Mallar ve Emek Talebi .................................................................. Kamusal Mallar ve Emek Arz....................................................................... VERGLER VE EMEK PYASALARI ............................................................... YASAL DZENLEMELER VE EMEK PYASALARI ....................................... Sendikalar ve Toplu Szlemeleri le lgili Yasal Dzenlemeler ........... Asgari cret le lgili Yasal Dzenlemeler .................................................. i Sal ve Gvenlii le lgili Yasal Dzenlemeler .......................... Rant Salayc Dzenlemeler ........................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Cevap Anahtar .......................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 185 185 186 187 187 188 188 189 189 190 192 193 195 196 197 197 198 198
NTE 12
sizlik ....................................................................................... 199

GR .............................................................................................................. SZLN ANLAMI ...................................................................................... SZLN TANIMI VE LLMES ............................................................ SZLK ORANI ............................................................................................ SZLK OLGUSUNU AIKLAMAYA YNELK TEORK YAKLAIMLAR Neoklasik Yaklam ...................................................................................... Keynesi Yaklam ........................................................................................ Yeni Yaklamlar ........................................................................................... Arama Teorisi (Job Search Theory) .................................................. erdekiler Dardakiler Teorisi (Insider Outsider) ....................... SZLK TRLER ......................................................................................... Gizli sizlik ................................................................................................... Ak sizlik ................................................................................................... Geici sizlik .......................................................................................... Yapsal sizlik ........................................................................................ Konjonktrel sizlik .............................................................................. Mevsimlik sizlik ................................................................................... TRKYEDE SZLK .................................................................................. Trkiyede sizliin Boyutlar ...................................................................... Trkiyede Yaanan sizliin Trleri ve Nedenleri .................................... Trkiyedeki sizliin Baz zellikleri ........................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. 201 201 202 203 204 204 204 205 205 205 205 206 206 206 207 208 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217
NTE 13
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 217 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 218
NTE 14
sizlikle Mcadele Politikalar ............................................... 219

GR .............................................................................................................. SZLK SORUNUNA YAKLAIMLAR VE STHDAM POLTKALARI ...... Pasif stihdam Politikalar ............................................................................. Aktif stihdam Politikalar ............................................................................. Bilgilendirme ve e Yerletirme Hizmetleri ......................................... stihdam ve Eitim Programlar ............................................................. stihdam Sbvansiyonlar ....................................................................... Yaratma Programlar .......................................................................... Giriimciliin Tevik Edilmesi ............................................................... TRKYEDE SZLKLE MCADELE VE STHDAM POLTKALARI ...... Trkiyede 1980 ncesi Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar ...................................................................................... Trkiyede 1980 Sonras Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar ...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 221 221 222 223 223 224 225 226 226 227 227 227 230 231 232 233 234 234 234
NTE 15
Enflasyon, cretler ve sizlik .................................................235

GR .............................................................................................................. ENFLASYON VE CRETLER ......................................................................... cret-Fiyat Sarmal ve Gelirler Politikas .................................................... cret ve Fiyat Kontrolleri ....................................................................... cret ve Fiyat Rehberlii ....................................................................... Endeksleme Politikalar ......................................................................... Vergilendirmeye Dayal Gelirler Politikas ............................................ ENFLASYON VE SZLK LKS: PHILIPS ERS .................................. Philips ve Lipsey Modelleri .......................................................................... Philips Modeli ......................................................................................... Lipseyin Talep Fazlas Modeli .............................................................. Doal sizlik Oran Hipotezi ve Philips Erisi ........................................... Rasyonel Beklentiler ve Philips Erisi ......................................................... Enflasyonu Hzlandrmayan sizlik Oran (NAIRU) ................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .......................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 237 237 237 239 240 240 240 241 241 241 242 243 244 244 246 247 248 248 249 249
Szlk ................................................................................... 250 Dizin ...................................................................................... 253
nsz
xi
nsz
Emek piyasalar, mal ve hizmet piyasalar ve finans piyasalar ile birlikte ekonomilerin can damar olarak saylabilecek piyasalardr. Toplumda hemen herkes alma ilikisi iinde olmakla birlikte, emek piyasalar ile ilgili konular sadece iileri ve iverenleri etkilemez; tketiciler ve hkmetler de bunlardan etkilenirler. rnein cretliler; daha yksek gelir, daha iyi alma artlar, ksa alma sreleri ve istihdam gvencesi isterlerken; iverenler iileri kendilerinin piyasadaki rekabeti konumlarn etkilemeyecek cret dzeylerinde altrmak ve eitmek isterler. Bunun gibi, tketiciler sahip olduklar gelirlerin satn alma gc ile ilgilenirlerken, vergi deyenler ve semenler tarafndan seilen siyasetiler de; cretler, istihdam olanaklar, igcnn eitimi, ii sal ve i gvenlii gibi konularda uygun kamu politikalarn oluturma abas iindedirler. Toplumun farkl kesimlerinin ou zaman birbiri ile elien bu tr istek ve beklentilerinin zmlendii yerler emek piyasalardr. Hayatmz epeevre kuatan bu gibi konular uzaktan renim metotlarna uygun olarak aktarmay amalayan bu kitapta, konularn teorik ksmlar mmkn olduunca sade bir anlatmla verilmeye allmtr. rencilerin Mikro ve Makro ktisat derslerinde aldklar temel bilgilere dayanan bu teorik aklamalar; gncel haber, yorum ve makalelerden derlenen Yaamn inden ve rnek Olay ksmlar ile desteklenmi, teorik bilgilerin pratik ile uyumu gsterilmeye allmtr. nitelerin iinde yer alan Sra Sizde sorular rencilerin verilen bilgiler dorultusunda yorum yapma yeteneklerini gelitirmeyi ve konular ne lde zmseyebildiklerini lmeyi amalamaktadr. Kitapta kullanlan kavramlarn tanmlarna ilk kullanldklar yerlerde sayfa kenarlarnda ulalabilecei gibi, kitabn sonunda yer alan Szlk ksmnda da bu kavramlarn toplu bir ekilde aklamalarna ulamak mmkndr. Kitapta ayrca rencilerin hem kendilerini snamalarn salayacak, hem de snava hazrlklarn arttracak test sorularn ieren Kendimizi Snayalm blmleri de bulunmaktadr. Emek piyasalarnn ileyiini ele alan bu kitap youn bir emein sonucunda ortaya kmtr. Bu emek geni bir ekibin emeidir. Bu ekibin oluturulmasnda bizlere gerekli ortam hazrlayan ve almalarmzda desteini srekli olarak arkamzda hissettiimiz Sayn Rektrmz Prof.Dr. Engin ATAa ve deerli hocamz Prof.Dr. mer Zht ALTANa zellikle teekkr ediyoruz. Ayrca, ekibin koordinatrln stlenen Prof.Dr. Levend KILIn ahsnda almada emei geen tm ekip elemanlarna ve titiz almalaryla bu esere nemli katklar salayan retim tasarmcs Yard.Do.Dr. Mjgan BOZKAYAya da teekkr bir bor biliriz.
Yard.Do.Dr. M. Kemal BERL
Do.Dr. Naci GNDOAN
xii
Kullanm Klavuzu
endi kendine renme ilkelerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilevlerini renmek iin hazrlanan Kullanm Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara hazrlanmanzda sizlere yarar salayacaktr.
Amalarmz: Amalarmz blmnde, okuduunuz nite sonunda kazanacanz bilgi ve beceriler verilmektedir.
rnek Olay: Her nitenin banda bir rnek olay yer almaktadr. Bu rnek olayda, ierikle ilgili somut bir ereve izilerek, nitenin daha iyi kavranmas amalanmtr. nite iinde yeri geldike, size sorular sorulmakta ve yantlamanza yardmc olmak iin rnek olaya gndermeler yaplmaktadr. Yana kma: Metin iinde vurgulanmas gereken baz tanm ve aklamalar sayfa yan boluklarnda yinelenmektedir.
Anahtar Kavramlar: alrken sizlere yol gstermeleri amacyla nitede ska kullanlan temel kavramlar nite banda sralanmaktadr.
indekiler: nite ierisinde ilenen ana balklar ve alt balklar gsterir.
Sra Sizde: lenen konularn kavrayp kavramadnz kendi kendinize lmenize yardmc olmak iin metin iinde yer verilen sorular ya da uygulamalardr.
Kullanm Klavuzu
xiii
zet: zet blmnde nitede rendiiniz temel kavram ve konular ksaca yinelenerek, temel kavramlar bir daha tekrar edilmektedir. stediiniz bir konuya tekrar kolayca ulaabilmeniz iin yanlarnda ilgili sayfa numaralar verilmitir.
Kendimizi Snayalm: Her nite sonunda ilenen konularla ilgili oktan semeli sorular yer alr. Snavlarda karlaabileceiniz trdeki bu sorular, ilenen konular renip renmediinizi kendi kendinize lmenize yardmc olur.
Sra Sizde Yant Anahtar: Bu blmde, nite konulara ilikin olarak sizlere yneltilen sra sizde bal altndaki sorularn yantlarna yer verilmektedir.
Yaamn inden: nitede anlatlan konularla ilgili olarak, nitenin banda olduu gibi nite sonunda da gerek hayattan alnm rnekler yer almaktadr. Bu rneklerin sonundaki sorular, niteyi kavrayp kavramadnz konusunda size bilgi verecektir.
Okuma Paras: Bu blmde, baz dorudan ilikili bilimsel bir almadan alnan okuma paralarna yer verilmektedir.
Bavurabileceiniz Kaynaklar: nitelerde altnz konularla ilgili bavurabileceiniz kaynaklar bu blmde yer almaktadr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: Kendimizi Snayalm blmnde yantladnz oktan semeli sorularn yantlarn ve ilgili geribildirimleri bu blmde bulabilirsiniz.
alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar
alma ekonomisi; emek arz ve talebinin karlat emek piyasasnn ileyii ve bu piyasada ortaya kan sorunlarla ilgilenen bir disiplindir. alma ekonomisini ekonominin dier alanlarndan farkl klan en temel zellik, kukusuz ilgi alannn en kutsal deer olarak kabul edilen insan emei ve bu emein alnp satld emek piyasas olmasdr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Emek piyasalarn dier piyasalardan ayran zellikler nelerdir? alma andaki nfus ve aktif nfus nedir? gc nedir? Eksik istihdam nedir? gcne katlma oran nedir? Bamllk oran nedir? Emek verimlilii nedir?
alma Ekonomisi
NN ALIMA EKONOMS OKUYORUZ?

alma ekonomisi bugn dnyann birok niversitesinde mstakil bir ders olarak okutulmaktadr. alma ya da emek, ekonominin alanna giren birok konudan sadece biri olduu halde niin ayr bir ders olarak okutulmaktadr? Bu sorunun yant emein sahip olduu u 3 boyutta yatmaktadr: (1) Emek, bir retim faktrdr, (2) Emek, bir insan kaynadr ve (3) Emek, temel bir gelir kaynadr. alma Ekonomisini renmemizin en nemli nedeni, alma ekonomisinin alternatif sosyal politikalar gelitirilmesinde bize yararl bir temel salamasdr. rnein, genler iin zel bir asgari cret belirlenmeli midir? Eitim cretsiz olmal mdr? Sendikalarn faaliyetleri snrlandrlmal m yoksa tevik mi edilmelidir? Emek piyasalarnda ayrmcl ortadan kaldrmak iin yasal dzenleme yapmak yeterli midir? Bu gibi birok soruyu yantlamamzda emek piyasalarnn ileyiini anlatan bilimsel bilgiye ihtiya duyarz. alma ekonomisi, bize ayn zamanda gazete ve magazin bilgisi dnda, zellikle emek piyasasyla ilgili ekonomik sorunlara daha entelektel bir adan bakmamz salar. alma ekonomisi, gelirlerin nasl dalmas gerektii ya da isizlere verilen denein arttrlmasnn gerekli olup olmad gibi normatif sorulara yant veremez. Normatif sorular olduka nemli olmasna ramen zmleri alma ekonomisinin bir konusu deildir. alma ekonomisi, toplumun belli hedeflere ulamasnda etkin olarak uygulanabilecek politika nlemlerini tanmlamamz salar. Bunun iin de bilimsel yntemlerden yararlanarak bilgi retir. Toplumun kaynaklarn etkin bir biimde kullanarak maksimum kty elde edip etmedii konusu bilimsel olarak belirlenebilmesine ramen, bu kaynaklarn toplumun yeleri arasnda adil bir ekilde dalp dalmad sorunu felsefi bir konudur. alma ekonomisinin kamu politikasnn pozitif ynleriyle ilgilenmesinin saysz nedeni bulunmaktadr. Bunlardan ilki, bu sayede sonulara daha bilimsel bir erevede yaklaabilme olanann bulunmasdr. kinci olarak, hkmet politikasnn ne olmas gerektii konusunda bir sonuca eriilmek isteniyorsa, bunun nasl salanabileceine ilikin grlerin de ortaya konulma zorunluluunun bulunmasdr. Hkmetin isizlik orann drmesi ya da cret eitsizliini gidermesi gerektiini sylemek yeterli deildir. Btn bunlarn nasl yaplaca konusunda da eitli neriler getirilmelidir. Dolaysyla, normatif bir analiz yapabilmek iin ncelikle pozitif bir analiz gereklidir. te, alma ekonomisi bu pozitif analizi yapmaktadr. Fleisher, B., Kniesner, T (1984). Labor Economics, New Jersey Kitabnn giri blmnden zetlenmitir.
Anahtar Kavramlar
Emek Piyasas alma andaki Nfus Aktif Nfus gc stihdam sizlik Eksik stihdam gcne Katlma Oran Bamllk Oran Emek Verimlilii
indekiler
EMEK PYASALARINA GENEL BR BAKI ALIMA EKONOMSNN BAZI TEMEL KAVRAMLARI alma andaki Nfus Aktif Nfus gc stihdam sizlik Eksik stihdam gcne Katlma Oran Bamllk Oran Emek Verimlilii
nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar
GR
nsann bizzat retime katlma fonksiyonu olarak ifade edilen emein retimde kullanlr hale gelmesi, yani istihdam edilmesi iin emekle ilgili birbirini tamamlayc iki fonksiyonun biraraya gelmesi gerekir. Bunlar emek arz ve emek talebidir. Emek arz ve talebinin karlat ve emein fiyat olan cretin belirlendii piyasaya ise emek piyasas ad verilir. alma ekonomisi, emek arz ve talebinin karlat emek piyasasnn ileyii ve bu piyasada ortaya kan sorunlarla uraan bir disiplindir. alma ekonomisini ekonominin dier alanlarndan farkl klan en temel zellik, kukusuz ilgi alannn en kutsal deer olarak kabul edilen insan emei ve bu emein alnp satld emek piyasas olmasdr. Emek piyasalarn dier piyasalardan ayran ve aada ifade edilen zellikler, alma ekonomisinin niin ekonominin dier dallarndan farkl bir alan olduunu ve zel olarak ele alnmas gerektiini de ortaya koymaktadr.
EMEK PYASALARINA GENEL BR BAKI

alma ekonomisinin emek piyasalarnn ileyii ve bu piyasalarda ortaya kan sorunlarla ilgilenen bir disiplin olduunu sylemitik. O halde, ncelikle emek piyasasn ve bu piyasay dier piyasalardan ayran zellikleri bilmemiz gerekiyor. Genel olarak, arz ve talep kanunlarnn geerli olduu bir yeri anlatan piyasa kavram, emek piyasalar sz konusu olduunda emek arz ve talebinin karlat, emein fiyat olan cret ve dier alma koullarnn belirlendii bir ortam ifade etmektedir. Emek piyasas kavram bir soyutlamadr; emeini arz edenlerle emek talep edenlerin biraraya geldikleri ortam tanmlamak zere kullanlan analitik bir kurgudur. Bir sylentiye gre, eski bir Amerikan alma Bakan emek piyasas kavramnn bakanlk yaynlarnda kullanmn nlemek iin byk bir aba sarfetmitir. Sz edilen bakan, bu kavramn emei aalad ve onun buday, petrol ya da elik gibi satn alnan veya satlan bir mal olduu eklinde alglanmasna neden olduunu dnmtr. Oysa, inin kiiliinin ayrlmaz bir paras olan emek, satlamaz ya da satn alnamaz (Ehrenberg, 2000, s. 2). Emek piyasalarnn ekonomik rol, zellikle i arayan igcne, vasflarna uygun i bulabilme, iverenlere ise retim srecinde kullanacaklar, ihtiya duyduklar vasfta igcn seebilme olana tanmas ile belirginlemektedir. Bu nedenle, emek piyasalar zellikle zgr bir toplumda gerekli i ve igcn bulma kolayln salayan yerler olmaktadr. Emek piyasalarnn balca fonksiyonu cretlerdeki dzenlemeler yoluyla emek arz ve talebinin dengelenmesi ve eitlenmesidir (Lordolu, 2000, s.33). Modern bir ekonomide mevcut birok piyasa arasnda emek piyasas en nemli olandr. Hanehalklarnn ou, hizmetlerini gnlerinin byk bir ksmn geirdikleri bu piyasada satarak gelir elde ederler. Birok birey almad saatlerden kalan zamannn geni bir ksmn bu piyasada etkin bir icraat gstermek iin gerekli becerileri kazanmak iin harcar. Bireylerin yaamlar sresince giritikleri eitim ve retim faaliyetleri esas itibariyle onlarn emek piyasasndaki performanslarn arttran becerilerle donatmak zere tasarlanmtr. Bunun tesinde bireyler, emek piyasasndaki faaliyetlerine dayanarak kendilerine ilikin deerlendirmeleri olutururlar ve sosyal yaamlarnn birok parametresini belirleyen arkadalklar ve balar kurarlar (Elliott, 1997, s. 3).
4
Emek Piyasas: Emek arz ve talebinin karlat ve emein fiyat olan cretin belirlendii piyasadr.
alma Ekonomisi
Emek piyasas, firmalar asndan faaliyet gsterilmesi zorunluluu olan 3 yaamsal piyasadan birisidir. Bunun dnda kalan dier iki piyasa ise, rn ve sermaye piyasalardr. Emek ve sermaye piyasalar firmaya gerekli girdilerin salanmasnda, rn piyasas ise, elde edilen rnn satlmasnda nem tamaktadr. Gerekte, bir firma ayn anda birbirinden farkl birok emek, sermaye ve rn piyasasnda faaliyet gsterir.
ekil 1.1. Firma ve Piyasalar (ekilde bir firmann faaliyet gstermek zorunda olduu piyasalar ve bu piyasalarla karlkl ilikileri grlmektedir). Kaynak: Ehrenberg, R., Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, Massachusetts, s. 36.
Sermaye arz edenler
Sermaye Piyasas
Firma
rn Piyasas
Tketiciler
iler
Emek Piyasas
SONULAR stihdam koullar stihdam dzeyleri
Emek piyasalarn dier piyasalardan ayran birok farkl zellikler bulunmaktadr. imdi bu zellikleri sralayalm: a) Emek piyasasn mal ve dier piyasalardan ayran belki de en nemli zellik, emein istihdamnn alan ve altran arasnda kiisel bir ilikiyi ifade etmesidir. Emek, sadece para ile llebilen bir deer olmayp, kiiliin bir paras olarak istek, yetenek, deneyim ve bilgi ile btnleerek arz edilen bir deerdir. iler iin emek piyasasnda ne kadar cret kazanld kadar nasl bir ortamda alld da nemlidir. Bu nedenle iveren istihdam paketinde cretin yansra dier unsurlar da bulundurmak zorundadr. iler sadece en yksek cret almay deil, btn bu unsurlar gznne alarak, en yksek fayday elde etmeyi amalarlar. b) Emek piyasas hakknda genellikle hem iveren hem de ii bakmndan bir bilgi eksiklii sz konusudur. verenler iin, iinin verimlilik kapasitesini lmek ve piyasada daha iyi niteliklere sahip i arayanlarn olup olmadn bilmek gtr. Ayn ekilde iinin de bulduu iin kendisi iin ne kadar uygun ve tatmin edici olduunu, piyasada daha iyi iler bulup bulamayacan deerlendirebilmesi de zordur. c) Emek piyasasna arz edilen emek byk lde heterojenlik gsterir. Bireyler, motivasyonlar, belirli ilere yatknlklar, yetenekleri ve risk alma istekleri bakmndan birbirlerinden farkldrlar. d) Tek bir emek piyasas yoktur, farkl birok i iin binlerce piyasa vardr. Bu piyasalar bazen beceri dzeylerindeki farkllklara gre, bazen de corafi alan ba-
kmndan snflandrlmaktadr. rnein, doktorlar piyasas, otomobil tamircileri piyasas, oksijen kayna iileri piyasas gibi bir snflandrma meslek baz alnarak yaplan bir snflamadr. Trkiye emek piyasas, Avrupa emek piyasas, ABD emek piyasas da corafi alan gz nne alnarak yaplan snflandrmadr. e) Emek piyasalarnda grup ilikilerini etkileyen birok faktr bulunmaktadr. Bu piyasalardaki karar alc birimlerin banda gelen sendikalarn davranlarn belirleyen sosyal, siyasal ve ideolojik baz etkenler mal piyasalarnda yer alan firmalarn davranlarn etkileyen faktrlerden farkldr. f) Emek piyasasnda iinin pazarlk gc nispi olarak azdr. Genellikle bu piyasalarda g alclar lehinedir. nk i arayanlarn says ak ilerden fazladr. veren bekleyebilir ya da birok ii arasndan seim yapabilir, ancak ii snrl kaynaklara sahip olduu iin istihdam koullarnn belirlenmesinde iveren kadar etkili olamaz. inin pazarlk gc bir ii kabul ya da geri evirebilme kabiliyetine baldr. Bu ise alternatif bo ilerin saysnn bir fonksiyonudur. rnein, isizlik orannn yksek olduu dnemlerde iinin sahip olduu pazarlk gc zayflayacaktr.
ekil 1.2.
gc Arz gc Piyasas gc Talebi
i Arayanlar
Kullanlan gc Miktar
cret
Demografi
retim Fonksiyonu Q=f(igc,sermaye)
gcnn Marjinal Verimlilii
Neo-klasik emek piyasas akm (ekilde emek ve mal piyasalar arasndaki ilikinin retim fonksiyonu ile ekillendii ve firmalar ile hanehalklar arasndaki ilikinin rn piyasas ile faktr piyasas arasndaki dng olduu anlatlmaktadr.) Kaynak: Tremblay, D. G. (1990). Economie du Travail, s. 321den aktaran Lordolu ve Dierleri (1999). alma ktisad, stanbul, s.74.
Bireysel Tercihler (Bo zaman/Gelir)
Toplam Arz
Toplam Talep
cret Geliri
ALIMA EKONOMSNN BAZI TEMEL KAVRAMLARI

alma ekonomisine ait eitli kavramlar ve bu kavramlarn ierikleri kadar, bu kavramlar tarafndan temsil edilen emek piyasasna ait kategorilerin llmesi de olduka sorunlu bir alandr. Her eyden nce, emek piyasasndaki kategorilerin uluslararas dzeyde kabul edilmi bir standarda oturtulmas konusu gelir. Uluslararas alma rgt (ILO) bu anlamda genel kabul grm standart tanmlar oluturmaktadr. Standartlama emek piyasasna dnk veri tabannn oluturulmasn ve bu verileri kullanarak analiz yaplmasn kukusuz kolaylatrmaktadr. Ayrca, benzer tanm ve lmlerin dnya leinde kabul grmesi, uluslararas karlatrma yapma olanan da salamaktadr. Ancak, emek piyasasna ait kategorilerin kesin ierii, her birinin nasl tanmlandna bal olarak deiir. Bu ta-
alma Ekonomisi
nmlarn kaln izgilerle snrlar izilirken emek piyasasndaki herhangi bir konumun, sz konusu kategorilerden sadece birisine ait olmasn garanti edecek ekilde kategoriler oluturulmaya allr. Bu nedenle kategorilerin belirlenmesinde baz kurallar uygulanr. Bu kurallar bir dizi varsaymlarla beslenen teorik bir temele dayanmaktadr. Dolaysyla, standart tanmlar oluturmann ve bu tanmlar kullanarak analiz yapmann iki tr zorluundan sz edilebilir. Birincisi; bu tanmlarn yansz, objektif ve evrensel klnmalarnn nasl mmkn olabilecei meselesi ve ikincisi de; tanmlarn ideolojik ieriklerinin ya da teorik dayanaklarnn yaratt snrlaycln farknda olup olmama sorunudur (zkaplan, 1999, s. 61). alma ekonomisine ilikin olarak burada yer alacak temel kavramlar ve tanmlamalardan bazlar ileriki nitelerde daha geni olarak yer alacandan, burada bir tekrara yol amamak iin ksaca ele alnacaktr.
alma andaki Nfus

alma andaki nfus tanmlanrken bir ya snrlamasndan hareket edilir. Genellikle, bu an alt snr, zorunlu temel eitimin bitiini ifade ederken; st snr da emeklilik yana karlk gelmektedir. lkeler arasnda gerek zorunlu temel eitimin sreleri ve gerekse emeklilik yalar konusundaki farkllklar, alma andaki nfusun uygulamada farkllamasna yol amaktadr. Ancak, lkeler arasnda yaygn olan ya snrlar 15-64 yalar arasdr. Yani, 15-64 yalar arasndaki kiiler alma andaki nfusu oluturmaktadr.
Aktif Nfus
Aktif ya da faal nfus, alma anda yani 15-64 ya grubunda olup kurumsallamam nfustan olumaktadr. Kurumsallamam nfus, Devlet statistik Enstitsne gre; Okul, yurt, otel, ocuk yuvas, huzurevi, zel nitelikli hastane, hapishane, kla ve orduevi gibi yerlerde ikamet edenlerle yabanc uyruklular dndaki nfustur. Aktif nfus, Belirli bir referans dnemi boyunca, Birlemi Milletler Milli Gelir, muhasebe ve denge Sistemleri tarafndan tanmlanm iktisadi mal ve hizmetlerin retimi iin gerekli olan igc arzn besleyen kadn ve erkekler eklinde tanmlanmaktadr. Bu tanm, ii olmayp i arayanlar ve istihdam edilenleri de kapsad kadar igcne dahil olmayanlar da iine almaktadr (Lordolu, 1999, s. 33). Aktif Nfus = gc + gcne dahil olmayanlar
gc
gc, bir lkedeki emek arzn insan says ynnden ifade eden bir kavramdr. Baka bir tanmlama ile, bir lkedeki nfusun retici durumda bulunan yani ekonomik faaliyete katlan ksmdr. alma anda olduklar halde baz insanlar almak istemezler ya da salk durumlar nedeniyle alamazlar. Buna karlk, baz kiiler de alma a dnda olduklar halde alma yaam iinde yer alrlar. 15 yan altndaki ocuk iiler ya da 64 yan zerinde olduu halde almaya devam edenler gibi. alma andaki nfustan, almak istemeyenleri, almasn engelleyen bir sakatl olanlar, askerlik hizmetini yapanlar, ev kadnlarn, rencileri ve mahkumlar gibi gzetim altnda tutulanlar karp; alma a dnda olduu halde almak zorunda olan ocuklarla yallar eklersek sivil igcne ulalr.
Dier taraftan, isiz kalan ve almak istedii halde i bulamad iin i aramaktan vazgeen kiiler de igc iinde saylmazlar. Bunlara, cesareti krlm iiler ad verilir. gc = stihdam edilenler + sizler Devlet statistik Enstits, igcne dahil olmayanlar u gruplara ayrmtr: a) arayp son ayda i arama kanallarn kullanmayanlar, b) aramayp iba yapmaya hazr olanlar: bulma midi olmayanlar, i bulamadna ve kendine uygun bir i olmadna inanan ya da kendisine nerede i arayacan bilmedii iin i aramayp ancak iba yapmaya hazr olduunu belirten kiilerdir. Bunun dnda; mevsimlik alma, ev kadn olma, rencilik, irad sahibi olma, emeklilik ve alamaz halde olma gibi nedenlerle i aramayan ancak iba yapmaya hazr olduunu belirten kiilerdir. gcne katlma durumunda bulunan kiilerin hepsinin alma istek ve zorunluluklar ayn derecede deildir. Bu bakmdan igcn; birincil ve ikincil igc olarak ikiye ayrabiliriz. Birincil igc, emek piyasasnda tam ve srekli alanlar kapsar. Hanehalk reisleri gibi. kincil igc ise, bir ie bamllklar esas sorumluluklar olarak grlmeyen kiilerden oluur. Evli kadnlar, okul andaki ocuklar ve genler ikincil igc olarak nitelendirilir.
stihdam
stihdam kavram, geni anlamda retim faktrlerinin retim srecinde kullanlmasn ifade eder. Dar anlamda istihdam ise, emek faktrnn retim srecinde bir girdi olarak kullanlmasdr. stihdam denildiinde genellikle anlalan da bu dar anlamdr. stihdam ile alma kavramlar arasndaki fark da vurgulamak gerekir. stihdam, belirli bir bedel (cret, kar gibi) karl olarak piyasa ile olan ilikiyi tanmlarken, alma kavram daha genel bir kavramdr. Bir ev kadnnn evdeki faaliyetleri ya da bir rencinin dersi ile ilgili faaliyetleri hep almadr ve bu faaliyetlerin hemen hepsinin parasal bir karl yoktur. Devlet statistik Enstitsnn tanmna gre; istihdam edilenler, ibanda olanlar ve ibanda olmayanlar olarak ikiye ayrlrlar. banda olanlar; yevmiyeli, cretli, maal, kendi hesabna, iveren ya da cretsiz aile iisi olarak referans dnemi iinde en az bir saat ekonomik faaliyette bulunan kiilerdir. banda olmayanlar ise, ii olanlardan, eitli nedenlerle referans dneminde ilerinin banda bulunmayan ancak ileri ile ilikileri devam eden kiilerdir. retici kooperatifi yeleri ile mesleki bilgi ve grglerini arttrmak amacyla para ya da mal karl bir gelir elde etmeksizin alan raklar da istihdam kapsamna alnmlardr. Bir hayr kurumunda para ya da mal karl gelir elde etmeksizin alan kiiler istihdam kapsam dnda tutulmulardr. stihdam edilenler stihdam Oran = Aktif nfus X 100
stihdam ve alma kavramlar arasndaki fark nedir?
SIRA SZDE
alma Ekonomisi
sizlik
sizlik, alma istek ve yeteneinde olduu halde piyasa cret haddinden i bulamama durumu olarak ifade edilebilir. Kitabmzn sizlik baln tayan 13. nitesinde bu konu ok ayrntl olarak ele alnacandan burada ksa bir tanmn vermekle yetineceiz.
Eksik stihdam
gc, istihdamdakiler ve isizler olarak iki gruba ayrlr. Bu iki kategori arasnda nc bir kategori daha vardr ki, bu da eksik istihdamdr. Eksik istihdam, zellikle gelimekte olan lkelerde, gemiten bugne, hayatn nemli bir gerei olmutur. Eksik istihdam, istihdamn sektrel dalm iinde tarmn arlkta olduu, cretsiz aile iilerinin youn olarak bulunduu ve isizlik sigortas uygulamasnn bulunmad lkelerde, igcnn gerei gibi deerlendirilememesinden kaynaklanan nemli bir sorundur. sizlik sigortasnn bulunmad ya da snrl olduu lkelerde, kiiye isiz kaldnda, geimini temin edebilecek bir gelir dzeyi salanamamaktadr. Bundan dolay da kii, sahip olduu eitim ve nitelie uygun olsun ya da olmasn veya elde edecei cret dzeyi ne olursa olsun almak zorunda kalmaktadr. Bylece, kii isiz olmaktan kurtulmakta, ancak bu kez de sorun eksik istihdam olarak ortaya kmaktadr. Eksik istihdam tanmlanrken, genellikle dk, daha az, yetersiz gibi kavramlar kullanlarak istihdamn dk nitelikli bir tr biiminde ifade edilir. Bu tanmlamalar yaplrken eitim, alma alan, cretler ve iin devamll gibi kriterlerden hareket edilir. Baz iktisatlar eksik istihdam tanmlarken temelde cretleri baz olarak alrlar. rnein, Zvonkovic eksik istihdam tanmnda, son gelirin bir nceki iten elde edilen gelirden en az %20 daha az olmas gerektiini syler. Depresyon dneminde eksik istihdam konusundaki almalaryla bilinen Elder de, gelir kaybnn eksik istihdamn tanmndaki en nemli unsur olduunu ifade etmektedir (Feldman,1996, s. 3). Baz iktisatlar ise, eksik istihdam dzensiz istihdama veya istihdam ile eitim arasndaki uyumsuzlua dayandrrlar. Livingstonea gre, eksik istihdam kiinin yapt ile sahip olduu eitim arasndaki uyumsuzluun bir sonucudur. Livingstone, ABD ve Kanada zerinde yapt aratrmasnda bunu eitim-i boluu (education-job gap) olarak adlandrm ve baz ampirik verilere dayandrmtr. Livingstonea gre bu boluk, ile ilgili bilgi ve bu bilgiyi kullanma frsatlar arasndaki uyumsuzluktan domaktadr. alanlarn ou, srekli olarak ileriyle ilgili daha ok ey renirler. Ancak rendiklerinin ounu da, altklar ite kullanma frsatn bulamazlar. 1960tan beri ABD ve Kanadada igcnn nitelii ilerin niteliinden daha hzl artmtr. Livingstone ABD ve Kanadada igcnn yaklak olarak %20sinin bu anlamda eksik istihdamda olduunu hesaplam ve son 20 yldr da bunun srekli bir art iinde olduunu ortaya koymutur (Livingstone,1998, s. 5). Btn bu tanmlamalarn nda eksik istihdamn boyutlar u ekilde belirlenebilir: Kii, iin gerektirdiinden daha fazla formel eitime sahiptir. Kii, formel eitimi dndaki bir alanda gnlsz olarak almaktadr. Kii, iin gerektirdiinden daha fazla i deneyimine ve nitelie sahiptir. Kii, gnlsz olarak yar zamanl, geici veya kesintili istihdamdadr. Kii, bir nceki iinden %20 veya daha az kazanmaktadr (alma hayatna yeni girenler iin ayn mesleki nitelikteki kiilerden %20 az kazanmas koulu aranr).
Btn bu boyutlarna bakldnda, eksik istihdamn hem objektif hem de sbjektif olarak belirlendii sylenebilir. Eksik istihdamn baz boyutlar, cretler veya formel eitimin iin gereklerine uygun olup olmamas gibi, objektif olarak ortaya konulabilirken, dier taraftan kiilerin formel eitimleri dnda ya da baz geici ilerde gnlsz olarak alp almadklar gibi boyutlar ise, sbjektif deerlendirmeleri iermektedir. Dolaysyla, eksik istihdamn hem objektif kriterler ve hem de sbjektif yorumlar tarafndan belirlendii sylenebilir (Feldman, 1996, s. 7). Uluslararas alma statistikileri Konferansnn (ICLS) 1982 ylnda yaplan 13. toplantsnda eksik istihdam, grlebilir ve grlemeyen eksik istihdam olmak zere ikiye ayrlmt. Grlebilir eksik istihdam (visible underemployment) temelde istatistiksel bir kavram olup dorudan i miktarndaki bir yetersizlii ifade eden igc istatistikleriyle llebilir. Grlemeyen eksik istihdam (unvisible underemployment) ise igc kaynann yanl kullanmn veya igc ve dier retim faktrleri arasnda temel bir dengesizlii yanstan analitik bir kavramdr. Temel belirtileri ise; dk gelir, dk verimlilik ve igcnn sahip olduu niteliklerden yeterince yararlanamama olabilir. Grlemeyen eksik istihdamn llmesi konusundaki analitik almalar, gelir, verimlilik ve nitelik dzeylerini ieren geni bir veri analizi gerektirir. Bu nedenle, eksik istihdamn istatistiksel olarak llmesi, genellikle grlebilir eksik istihdamla snrldr (ILO, 1988, s. 52). ICLSnin 1998 ylnda yaplan 16. toplantsnda, eksik istihdamn tanm ve llmesi yeniden gzden geirilmi ve bu konuda nemli bir adm atlmtr. Buna gre eksik istihdam, zamana dayal eksik istihdam (time-related underemployment) ve yetersiz istihdam (inadequate employment) olarak ikiye ayrlmtr. Zamana dayal eksik istihdam, alma sresinin yetersizlii nedeniyle ilave bir i arayan ve bu ite almaya msait olanlarn durumunu ifade eder. Zamana dayal eksik istihdam tanmlamak iin bu durumun referans dneminde u kritere de uymas gerekir. Bu kriterler unlardr: a) lave almaya istekli olma, b) lave almaya msait olma, c) Normal alma sresinden az alma. Yetersiz istihdam kavram grlemeyen eksik istihdamdan daha geni bir alan iine alr. Tanm grlemeyen eksik istihdama gre hem daha objektif ve hem de daha pratiktir. Yetersiz istihdam u durumda sz konusu olmaktadr: a) Nitelie dayal yetersiz istihdam durumu (skill-related inadequate employment): inin sahip olduu niteliin, iin gerektirdiinden ok daha fazla olmasdr. Yani, iinin kapasitesini tam olarak kullanamamas durumudur. b) Gelire dayal yetersiz istihdam durumu (income-related inadequate employment): Normal alma sresinin altnda almamakla birlikte elde edilen gelirin ok dk olmas durumudur. Bu duruma daha ok gelimekte olan lkelerde kendi hesabna ve informel ekonomik faaliyetlerde alanlar arasnda youn olarak rastlanmaktadr (Bolle, 1999, s. 74). c) Ar almaya dayal yetersiz istihdam (inadequate employment related to excessive hours): Ar istihdam olarak da isimlendirilebilecek bu durumda kiilerin gelirlerinin azalmasna ramen referans dnemindekinden daha az srelerle almak istemeleri sz konusu olmaktadr (ILO, 1998, s. 52). Yetersiz istihdam, her lkenin iinde bulunduu duruma gre birok farkl sebebi ierebilir. Bunlardan bazlar yle sralanabilir: Mesleki niteliklerin yetersiz ve yanl kullanlmas, mevcut ilerdeki gelirin yetersizlii, ar alma sreleri,
10
alma Ekonomisi
iin yaplmasnda gerekli olan alet, ekipman ve eitimin yetersizlii, sosyal hizmetlerin yetersizliidir. 16. ICLS toplantsnda da ifade edildii gibi, gerekte eksik istihdam lmenin temel amac, istihdam sorununu daha iyi analiz ederek, ksa ve uzun dnem politikalarn deerlendirilmesine ve oluturulmasna, verimli ve zgrce seilen istihdam arttrmaya ynelik nlemlere yardmc olmaktr (ILO, 1998, s. 49).
SIRA SZDE
lkemizde eksik istihdam oran son yllarda ykselme eilimindedir. Sizce bunun nedenleri neler olabilir?
gcne Katlma Oran

gcne katlma oran, istihdam edilenlerle isizlerin toplamnn oluturduu igcnn aktif nfusa orandr. Bu oran, aktif nfus iersinde igcnn nispi arln gsterir. gc gcne Katlma Oran = Aktif Nfus X 100
ktisadi faaliyet oran olarak da adlandrlan igcne katlma oran, ekonomi politikalarnn belirlenmesinde ve uygulanmasnda nemli bir rol oynar. rnein, tam istihdam salamaya ynelik politikalar, toplumda ka kiinin almak isteinde olduu bilindiinde oluturulup uygulanabilir. Bunun iin igcne katlma oran ve bunu etkileyen unsurlarn bilinmesi gerekir. gcne katlma orannn artmas ekonomik faaliyet orannn artmas anlamna gelirken, azalmas ise aktif nfusun daha byk ksmnn ekonomik aktivitenin dnda kalmas anlamnda deerlendirilebilir. Emek piyasas ile ilgili politikalar oluturulurken igcne katlma oran nemli bir gsterge olmakla birlikte, tek bana yeterli deildir ve bunu oluturan unsurlarn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Yani, lkelerin sadece igcne katlma oranlarna bakarak emek piyasalarn deerlendirmek hatal olabilir. Nitekim, igcne katlma orannn yksek olmas, o ekonomide isizlik orannn dk olduu anlamna gelmez. nk, insanlarn alyorken isiz kalmalar igcne katlma orann deitirmez. Bu konuda doru bir deerlendirme yapabilmek iin emek piyasasyla ile ilgili dier parametreleri de bilmemiz gerekir. gcne katlma orann etkileyen faktrler genellikle, bireysel emek arzn belirleyen faktrlerle zdetir. Bu faktrlerin banda cret oran gelmektedir. Bunun yannda, emek piyasasnn koullar, eitim dzeyi, kentleme, kadnlarn almasna ynelik sosyal tutumlar, bo zaman daha deerli klan teknolojik yenilikler ve demografik faktrler de igcne katlma orann etkilemektedir.
SIRA SZDE
Ekonomik durgunluk dnemlerinde igcne katlma oran sizce artar m, azalr m? Nedenleriyle aklaynz.
Bamllk Oran
Bir lke nfusunun tamam tketicidir, ancak alma andakiler hem tketici hem de reticidirler. retim-tketim dengesini salamak iin retime katlanlarn kendileriyle birlikte katlmayanlara da yetecek kadar retimde bulunmalar gerekir. Bunun ls bamllk orandr. Bamllk oran, alma andaki kiilere baml olan nfusun kaba bir lsdr.
11
alma a dndaki nfus Bamllk Oran = alma andaki nfus Bamllk orann iki farkl bileene ayrmak mmkndr. Bunlar; ocuk bamllk oran ve yallk bamllk orandr. ocuk bamllk oran, 15 yan altndaki ocuk saysnn alma andaki nfusa, yani 15-64 ya grubundaki nfusa orandr. 15 yan altndaki nfus ocuk Bamllk Oran = alma andaki nfus Yallk bamllk oran ise, 65 ve st ya grubunun 15-64 ya grubuna orandr. 64 yan stndeki nfus Yallk Bamllk Oran = X 100 alma andaki nfus Dourganlk oranlarnn yksek olduu az gelimi ve gelimekte olan lkelerde, ocuk bamllk oran gelimi lkelere gre daha yksektir. rnein, ocuk bamllk oran 1997 ylnda gelimi lkelerde %30larda iken, bu oran Afrikada %80in zerinde, Gney Asyada %60larda ve gelimekte olan lkelerde %50nin zerindedir. Yallk bamllk oran ise, gelimekte olan lkelerde %7lerde, Afrikada %6larda ve Gney Asyada %5lerde iken, gelimi lkelerde ortalama olarak %15lerde seyretmektedir (Lordolu, 1999, s. 32). Yallk bamllk orannn yksek olmas, bir lke bakmndan ne tr sorunlar dourabilir?
SIRA SZDE
X 100
X 100
Emek Verimlilii
Verimlilik, en genel anlamyla, retim srecine katlan retim faktrleriyle elde edilen retim arasndaki ilikiyi ifade eder. Uygulamada eitli verimlilik lmleriyle karlamamz mmkndr. Eer retim miktar, retimde kullanlan toplam faktr miktarna blnyorsa toplam verimlilik, retim faktrlerinden sadece birisine oranlanyorsa ksmi verimlilik sz konusudur. Bu durumda, emek verimlilii, sermaye verimlilii ya da mteebbis verimlilii gibi verimlilik trlerinden bahsedilebilir. Emek verimlilii, belirli bir dnemde bir firmann, i kolunun veya lkenin rettii toplam reel retim miktarnn, bu retimin elde edilmesi iin kullanlan toplam emek-saat miktarna blnmesiyle elde edilir. Toplam rn Emek Verimlilii = X 100 allan sre Emek verimliliini belirleyen unsurlarn banda, retimde kullanlan emein kalitesi gelmektedir. Kukusuz, emein kalitesi ile eitim dzeyi arasnda doru orantl bir iliki bulunmaktadr. yi eitilmi, vasf dzeyi yksek iilerin verimlilik dzeyi de yksek olacaktr. Eitimin yannda, salk ve beslenme koullar gibi yaam artlar da emein kalitesi zerinde etkili olmaktadr. Emein verimliliini belirleyen bir baka unsur, birim emek bana den sermaye mal miktardr. Zamanla sanayide kullanlan makine saysndaki artlar ii bana daha fazla sermaye mal dmesine neden olmu, bu da verimlilii ykseltmitir. Btn bunlarn yannda, teknolojik gelimeler, uzmanlama, emek hareketlilii, toplumdaki verimlilik kltr ve kamu politikalar da emek verimliliini etkileyen unsurlar arasnda saylabilir (Bierli, 2000, s. 389).
12
zet
Emek piyasalarn dier piyasalardan ayran zelAMA
likler nelerdir? Emek piyasasn mal ve dier piyasalardan ayran belki de en nemli zellik, emein istihdamnn alan ve altran arasnda kiisel bir ilikiyi ifade etmesidir. Emek piyasas hakknda genellikle hem iveren hem de ii bakmndan bir bilgi eksiklii sz konusudur. Emek piyasasna arz edilen emek byk lde heterojenlik gsterir. Tek bir emek piyasas yoktur, farkl birok i iin binlerce piyasa vardr. Emek piyasalarnda grup ilikilerini etkileyen birok faktr bulunmaktadr. Bu piyasalardaki karar alc birimlerin banda gelen sendikalarn davranlarn belirleyen sosyal, siyasal ve ideolojik baz etkenler mal piyasalarnda yer alan firmalarn davranlarn etkileyen faktrlerden farkldr. Emek piyasasnda iinin pazarlk gc nispi olarak azdr. Genellikle bu piyasalarda g alclar lehinedir. alma andaki nfus ve aktif nfus nedir?
olanlar, askerlik hizmetini yapanlar, ev kadnlarn, rencileri ve mahkumlar gibi gzetim altnda tutulanlar karp; alma a dnda olduu halde almak zorunda olan ocuklarla yallar eklersek sivil igcne ulalr. Ksaca, gc = stihdam edilenler + sizler.
AMA
Eksik istihdam nedir?
Eksik istihdam, istihdamn sektrel dalm iinde tarmn arlkta olduu, cretsiz aile iilerinin youn olarak bulunduu ve isizlik sigortas uygulamasnn bulunmad lkelerde, igcnn gerei gibi deerlendirilememesinden kaynaklanan nemli bir sorundur. sizlik sigortasnn bulunmad ya da snrl olduu lkelerde, kiiye isiz kaldnda, geimini temin edebilecek bir gelir dzeyi salanamamaktadr. Bundan dolay da kii, sahip olduu eitim ve nitelie uygun olsun ya da olmasn veya elde edecei cret dzeyi ne olursa olsun almak zorunda kalmaktadr. Bylece, kii isiz olmaktan kurtulmakta, ancak bu kez de sorun eksik istihdam olarak ortaya kmaktadr.
AMA
AMA
alma andaki nfus tanmlanrken, bir ya snrlamasndan hareket edilir. Genellikle, bu an alt snr, zorunlu temel eitimin bitiini ifade ederken; st snr da emeklilik yana karlk gelmektedir. lkeler arasnda gerek zorunlu temel eitimin sreleri ve gerekse emeklilik yalar konusundaki farkllklar alma andaki nfusun uygulamada farkllamasna yol amaktadr. Ancak, lkeler arasnda yaygn olan ya snrlar 15-64 yalar arasdr. Yani, 15-64 yalar arasndaki kiiler alma andaki nfusu oluturmaktadr. Aktif nfus, alma anda yani 15-64 ya grubunda olup kurumsallamam nfustan olumaktadr. Kurumsallamam nfus, Devlet statistik Enstitsne gre; Okul, yurt, otel, ocuk yuvas, huzurevi, zel nitelikli hastane, hapishane, kla ve orduevi gibi yerlerde ikamet edenlerle yabanc uyruklular dndaki nfustur.
AMA
gcne katlma oran nedir?
gcne katlma oran, istihdam edilenlerle isizlerin toplamnn oluturduu igcnn aktif nfusa orandr. Bu oran, aktif nfus iersinde igcnn nispi arln gsterir.
AMA
Bamllk oran nedir?
AMA
Emek verimlilii nedir?
gc nedir?
gc, bir lkedeki emek arzn insan sayy ynnden ifade eden bir kavramdr. Baka bir tanmlama ile, bir lkedeki nfusun retici durumda bulunan yani ekonomik faaliyete katlan ksmdr. alma andaki nfustan, almak istemeyenleri, almasn engelleyen bir sakatl
13
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi emek piyasalarnn zelliklerinden biri deildir? a. Hem ii hem de iveren asndan bilgi eksikliinin bulunmas b. Gcn genellikle alclar lehine olmas c. stihdamn ayn zamanda alan ve altran arasnda kiisel bir ilikiyi ifade etmesi d. Piyasaya arz edilen emein byk lde homojen olmas e. Farkl birok piyasann bulunmas 2. Aadakilerden hangisi igcn oluturur? a. stihdam edilenler + isizler b. stihdam edilenler - isizler c. 15-64 yalar arasndaki nfus d. 15-64 yalar arasndaki kurumsal olmayan nfus e. alma andaki nfus - aktif nfus 3. Aadakilerden hangisi eksik istihdamn boyutlarndan deildir? a. in gerektirdiinden daha fazla formel eitime sahip olmak b. Eitimini ald alann dnda gnlsz almak c. in gerektirdiinden daha fazla nitelie sahip olmak d. Gnlsz olarak yar zamanl almak e. Bir ite alyor olmamak 4. Belirli bir zaman iersinde istihdam edilenlerle isizlerin toplamnn aktif nfusa oranna ne ad verilir? a. stihdam oran b. gcne katlma oran c. Bamllk oran d. gc e. Eksik istihdam oran 5. Aadakilerden hangisi Devlet statistik Enstitsnn tanmna gre istihdam edilenler arasnda yer almaz? a. cretliler b. Kendi hesabna alanlar c. verenler d. Bir hayr kurumunda bedelsiz alanlar e. cretsiz aile iileri
6. Bamllk oran nedir? a. alma a dndaki nfusun alma andaki nfusa oran b. alma a dndaki nfusun igcne oran c. alma a dndaki nfusun istihdama oran d. alma andaki nfusun igcne oran e. alma andaki nfusun istihdama oran 7. Aadakilerden hangisi emek verimliliini etkileyen unsurlar arasnda yer almaz? a. Eitim dzeyi b. Kamu politikalar c. Cinsiyet d. Emek hareketlilii e. Uzmanlama 8. Aadakilerden hangisi igcne katlma orann etkileyen faktrlerden biri deildir? a. cret oran b. Verimlilik oran c. Kadnlarn almasna ynelik sosyal tutumlar d. Eitim dzeyi e. Emek piyasasnn koullar 9. stihdam oran nedir? a. stihdam edilenlerin aktif nfusa oran b. stihdam edilenlerin isizlere oran c. stihdam edilenlerin genel nfusa oran d. sizlerin aktif nfusa oran e. sizlerin genel nfusa oran 10. Aadakilerden hangisi emek piyasalarnn balca fonksiyonudur? a. cret dzeyini arttrmak b. Emek arz ve talebini dengelemek c. Sendikalar kontrol etmek d. Emek talebini arttrmak e. Emek arzn arttrmak
14
alma Ekonomisi
Yaamn inden gcyle yaamak g

Kreselleme srecinde sermayenin hareket olanaklar artyor. Buna karn igc hareketlilii sanld gibi hzlanmyor. alma dahil tm sosyal ve iktisadi haklar dnya zerinde zayflyor. 05/12/2002 Radikal
Prof. Dr. Kuvvet Lordolu

nsan haklar erevesinde ele alnan ve bireylerin iktisadi ve sosyal haklar arasnda dnlen alma hakk, artk gnmzde eitli klflar altnda nerede ise inkr edilir bir duruma getirilmektedir. zellikle kreselleme sreci iinde igcnn hareketlilii, yle sanld gibi bir hz kazanmamtr. Tam aksine isizlik nedeni ile igcnn, brakn snr ar dolam, kendi lkesinde bile olduka snrl bir hareket olana gze arpmaktadr. Bu durumun zdd bir biimde, sermaye hareketlerinin lkeleraras dolam olanaklar adeta suyun alkanl gibi kendi mecrasna her zaman uygun bir yol aabilmekte. Sermaye hareketleri konusunda yeryzndeki btn snrlarn adeta yok olduuna tank olmaktayz. alanlarn hareketi nnde ise eitli engeller bulunmaktadr.
Alk tehdidi
alma hakk bata olmak zere birok iktisadi ve sosyal hakkn eitli engellerle karlat bugn, bu haklarn kullanlmasn savunmak durumunda kalmaktayz. eitli uluslararas metinlerde tanmlanan bu haklar serbest piyasa ekonomisi sylemi altnda gn getike daha fazla gasp edilmektedir. Fazla alma, cretsiz altrma, ocuk emei kullanmak ve bunlar gibi daha birok hak ihlaninin ana gerekesi isizlik olarak karmza karlmakta, isiz ve gelirsiz kalan bireyin aresizlii bir de yabanc lkenin koullar ile dnlrse durum daha vahim bir hale gelmektedir.
venlik hakk, cretli izin hakk gibi kken olarak almaya dayal haklarn vatandalk perspektifinden karlp evrensel zellikleri ile yeniden tanmlanma ihtiyac gzkmektedir. Burada haklar ulus-devlet erevesinden ok daha geni bir anlama oturtulmaldr. Ancak bu ekilde sermayenin hareket hzna uyum gsterebilen ksmen dzenli ve alanlar da dikkate alan bir igc piyasas olanaklarna kavumak mmkn olabilir. Ulus-devlet anlay iinde alma hakkna bal istismarlarn nlenebilmesinin, benzer ikincil haklarn eitlii lsnde mmkn olabilecei aktr. znesi alan insan olan her trl hakkn elde edilmesinde siyasi mcadelelerin rollerini yadsmak mmkn deildir. Ancak bu haklarn elde edilmesini sadece sendikalarn ve rgtl yaplarn ilevleri arasnda kabul etmek ve bir anlamda bu kurumlara ihale etmek olarak da dnlmemelidir. Alk snr altnda yaayan, toplumdan dlanan, herhangi bir ii bulunmayan (bulunamayan) birok marjinal grubu iktisadi ve sosyal haklar balamnda dndmzde formel iilik snflamasnn ve bu gruplara ait rgtlenmenin yetersiz kald ve giderek de kalaca anlalmaktadr. Gn getike alk snr altnda yaayanlarn artt bir dnyada yoksulluk ve bal sorunlarnn zmn sadece sendikalara bal olarak dnmenin yetersizlii ortadr. Ayrca bu sorunu eitsizlik ve smr temeline dayal olarak tanmlamak ve bunun sisteme bal uzun vadeli zmleri yan sra ksa vadeli sorunu hafifletici nlemleri de birlikte dnmek zorunlu hale gelmektedir.
Hi hakk olmayanlar
Bugne kadar sosyal gvencenin belirli bir alma hakkna bal olarak dnlmesinin getirdii zihni refleks, bu hakka eitli nedenlerle hi sahip olmam olanlar gvence alanlar dnda brakmaktadr. Gvence altnda olabilmek alma hakkna bir dnemde olsa sahip olmay veya belirli snrlar iinde kalmay kabul etme ile erevelenmitir. zellikle corafi snrlar dnda gelir peinde koan eitli gmen gruplarn zgn durumlar asla dikkate alnmamaktadr. Alk snr altnda yaayan her yoksula vatanda olup olmamasna bal olmakszn, asgari aylk bir geim parasnn salanmas, insanlarn hayatta kalmasn salamann yan sra sadece ahlaki alanda ve belirli referanslar altnda dnlen konuyu insani bir kamusal hak olarak alglanmasna yol aacaktr. ou kez bu tr bir sosyal yardma muhta olanlar asndan yardmlarn tamamen geici, tesadfi, ksaca sylersek, keyfi olmas, kiilerin benlik sayglarn zedeleyebilmekte, onlarn onurlarn krmaktadr. Oysa kamusal bir hak tanm altnda bir sosyal gvencenin yardmna mutha olanlar asndan zedeleyici bir yan olmayacaktr. Not: Bu metin ksmen 5. nsan Haklar Konferansnda ktisadi ve Sosyal Haklar alma Grubu tarafndan hazrlanan ortak almaya dayanmaktadr.
Yaam hakk
Ne pahasna olursa olsun i bulmaya alan kaak durumundaki yabancnn nne konulan yaam hakk alk tehdidi altnda bir sinizme dnmektedir. Gnmzde artk iktisadi ve sosyal haklar balamnda alma ve i bulma hakknn ulus devlet anlay iinde yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir. nsan haklarnn evrensel tarihi iindeki geliimi ortaya kan anmalardan dolay yeni tanmlamalara ihtiya duyulmaktadr.
Vatanszlk
sizlik ve gelir azlna bal zorunlu gler hukuken olmasa bile zorla yeni alma biimlerini vatanszlk stats altnda gelinen lkeye fiilen uygulatmaktadr. te bu balamda alma hakk, cret hakk, sosyal g-
15
Okuma Paras
GLOBAL DNYAYA AILAN PENCERELER: GC PYASALARI
1980lerde ve 1990larda globalleme srelerinin igc piyasalar zerindeki etkileri ve ortaya kard dnmlerin boyutlar olduka kapsaml bir ekilde tartlmtr. Globallemenin nasl tanmlandna ve nasl alglandna bal olarak eitlilik gsteren igc piyasalar analizlerinin belki de en ortak yan, igc piyasalarn dier piyasa trlerinden ayrt eden zellik konusunda bulumalardr. Bu zellik u ekilde formle edilebilir: igc piyasalarnda olup bitenler greli olarak serbest piyasa glerinin kontrol dndadr ve kamu otoritesinin sosyal politika aralaryla igc piyasalarna mdahale etme ans greli olarak yksektir. Bir dier deyile, dnyann artk okuluslu irketlerin temel aktr olduu tek bir global pazar haline geldiini ve ulus-devletin etkinliini tamamen kaybettiini ileri sren ve mutlak globallemeci diye tanmlanabilecek tezleri savunanlarn dnda kalan grler, ulus-devletin greli nemini koruduu alan olarak igc piyasalarn iaret ederler. gc piyasalarnn dnmyle ilgili olarak dile getirilen bir baka ortak eksen, 1990larda sermayenin ve mal/hizmet ticaretinin mobilitesi nemli lde artarken, igcnn mobilitesinin ok dk oranda gereklemi olmasdr. Ancak, igc gnn greli geriliinin, ulusal igc piyasalarnn uluslararas rekabetten izole edildii anlamn tamad vurgulanmaktadr. Zira igc piyasalarnn dnya ekonomisine entegrasyonu, mal/hizmet ticareti yoluyla dolaysz olarak gereklemektedir: igc, ticaret ve yatrm akmlar vastasyla dnya apnda rekabet etmektedir. zellikle, eitimli/nitelikli igcnn varl, uygun fiziksel ve alt yap donanmlaryla birlikte, bir lkenin global piyasalara eklemlenmesi asndan avantajlar olarak ortaya konmaktadr. Ayrca, bir lkenin igc piyasalarna dnk ulusal politikalarnn, dereglasyon ve igc piyasalarnn esnekliini arttran nlemler eklindeki yaygn ve hegemonik nitelii gznne alndnda, fazlasyla bir baka lke(lerin)nin sosyal politikalarna baml olduu ortaya kmaktadr. Bu anlamda, igc piyasalarnn karlkl olarak gittike birbirine baml hale geldiini sylemek mmkndr. Bu bamllk artna bal olarak, ulusal sosyal politikalarn dnya piyasalarna entegrasyon srelerindeki belirleyici rol hatrlanmaldr. zellikle, yapsal uyum programlarn uygulayan gelimekte olan lkeler asndan, programlarn sosyal maliyetlerinin dk cret,
sendikasz iyeri, cret farkllndaki art, i gvencesi ve sosyal gvenlik kazanmlarnn trplenmesi veya ortadan kaldrlmas, istihdam ilikilerinin enformallemesi vd. kanlmaz biimde akmas bu rol pekitirmektedir: rekabete daha ak hale gelen igc piyasalar daha esnek olmaktadr. gc piyasalarnn global dnyaya daha baml hale gelmesine yol aan mekanizmalar, literatrde genellikle balk halinde analiz edilmektedir: i) D ticaret mekanizmas:daha ok ticaret daha ok i (?) ii) Yeni teknoloji: nitelikli igc talebi artyor mu? iii) Dolaysz yabanc sermaye yatrmlar: daha ok yatrm, daha ok i (?) (.........) Kaynak: zkaplan, N. (2002). Global Dnyaya Alan Pencereler: gc Piyasalar, Ekonomik Yaklam (Prof. Dr. Cem Alpara Armaan), 2002.
Yararlanlan Kaynaklar
Bierli, M. K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul. Bolle, P. (1999). Innovations in Labour Statistics, International Labour Review, Vol.138, No.1. DE (2002). Hanehalk gc Anketleri. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G. (2000). Modern Labor Economics. Elliott, F.R. (1997) (eviri). Karlatrmal alma Ekonomisi, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. Feldman, D.C. (1996). The Nature, Antecedents and Consequences of Underemployment, Journal of Management, Fall 1996, Vol.22, No.3. Gndoan, N. (2000). Eksik stihdam Sorunu, Human Resources, Yl: 4, Say: 4. ILO (1988). Current International Recommendations on Labour Statistics, Geneva. ILO (1998). Report of Sixteenth International Conference of Labour Statisticians, Governing Body, Geneva. Livingstone, D.W. (1998). The Education-Jobs Gap: Underemployment or Economic Democracy, Westview Press. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999). alma ktisad, stanbul. Lordolu, K., Trner, M., Bierli, K. (2000). alma Ekonomisi, AF Yaynlar, Eskiehir. zkaplan, N. (1999). gc Piyasasna Ait Kavramlarn Sorgulanmas, Ekonomik Yaklam, C. 10, s. 32, s. 61-85. Zaim, S. (1997). alma Ekonomisi, stanbul.
16
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. e 4. b 5. d 6. a 7. c 8. b 9. a 10. b Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Bkz. Emek Piyasalarna Genel Bir Bak gc Eksik istihdam gcne Katlma Oran stihdam Bamllk Oran Verimlilik gcne Katlma Oran stihdam Emek Piyasalarna Genel Bir Bak
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 stihdam, belirli bir bedel (cret, kar gibi) karl olarak piyasa ile olan ilikiyi tanmlarken, alma kavram daha genel bir kavramdr. Bir ev kadnnn evdeki faaliyetleri ya da bir rencinin dersi ile ilgili faaliyetleri hep almadr ve bu faaliyetlerin hemen hepsinin parasal bir karl yoktur. Sra Sizde 2 lkemizde tarmn istihdamdaki arl hl ok yksek seviyelerdedir. Son yllarda tarmsal istihdam bir d eiliminde olmakla birlikte, ehirlere yaanan hzl g ve arpk kentleme, ehirlerdeki informel istihdam arttrmtr. lkemizde eitim-istihdam ilikisi iyi kurulamamtr. Son yllarda zellikle eitimli genler arasnda isizlik ve eksik istihdam oran hzla artmaktadr. Bunun anlam udur: siz kalan eitimli genler, kendileri istemeseler de bir gelir elde edebilmek iin, meslekleri dndaki alanlarda almak zorunda kalmaktadrlar. Bir ziraat mhendisi ya da bir iletme mezununun ilkokul retmenlii yapmas gibi. Sra Sizde 3 Ekonominin durgunluk dnemlerinde biri igcne katlma orann arttran dieri de azaltan iki etki ortaya kabilir. Bu dnemlerde ailede tek alan kiinin isiz kalmas ya da gelirinin nispi olarak dmesi, ailenin dier fertlerinin yani ikincil igcnn de emek piyasasna girmesine neden olacak ve ilave ii etkisi ile igcne katlma oran artacaktr. Bunun tersi ynde ileyen ikinci bir etki ise, cesareti krlm ii etkisidir. Buna gre, durgunluk dnemlerinde cretler dk, i bulmak da g ve maliyetlidir. Dolaysyla, bu durumda isiz kalan bir grup ii, dk cretlerle almak istemediinden ya da piyasada i bulamayacan dndnden igc dna kar. Bu da igcne katlma orann drr. Sra Sizde 4 Yallk bamllk orannn artmasnn bir lke bakmndan yaratt en byk sorun, sigorta sistemleri ve kamu maliyesi zerine getirecei mali bir yktr. Bugn, zellikle Avrupa lkelerindeki yallk sigortas sistemlerinin iflasn eiine gelmesinin temelinde yatan neden, bu lkelerde ortalama yaam sresinin artmas ve doum oranlarnn da hzla dmesiyle ortaya kan yal nfustur.
Emek Arz
17
alma hayatnn yorucu temposu ve zerimizde oluturduu gerginlik zaman zaman Keke btn ihtiyalarmz kendiliinden salansa da almak zorunda kalmasak diye dnmemize neden olabilmektedir. Ac ama gerek: yaamak iin ihtiyalarmz karlamaya, bunun iin ise almaya mecburuz! nsanlarn tarlalardan atlyelere, maden ocaklarndan uzay istasyonlarna kadar her yerde alyor olmalar almann bir kural, aylakln ise -ekonomik bedeli olan- bir istisna olduunu gstermektedir. alma Ekonomisi dersinin temel konularndan biri olan emek arznn incelenecei bu nite bireylerinin alma srelerini nasl belirledikleri ve hangi faktrlerin bunu etkileyebilecei konusunda bilgilenmemizi salayacaktr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki sorulara yant verecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Faydasn maksimize etmek isteyen bireyin bo zaman ile alma arasndaki tercihi nasl belirlenir? cret deitiinde denge alma sresi bundan nasl etkilenir? Piyasa emek arz erisi nasl elde edilir ve bireysel emek arz erisinden farkll nedir? Emek arzn cretler dnda hangi unsurlar, ne ynde etkiler?
18
alma Ekonomisi
rnek Olay
HYUNDAI N EMEK ARZININ ANAHTAR UNSUR OLDUU BELRTLD* Mike Boyer Cincinnati Haber Otomobil firmalarnn yer belirleme kararlar zerine almalar yapan Miami niversitesi profesrlerinden James M.Rubenstein, ABDde yeni bir fabrika kurmay dnen Hyundai Motor Fabrikasnn kurulu yerinin belirlemesinde vergi teviklerinin veya ulam maliyetlerinin deil, blgenin istenilen vasflarda igcne sahip olup olmamasnn anahtar unsur olduunu belirtmektedir. Corafya profesr Rubenstein Gney Kore firmasnn yapmay planlad 2.000 kiiyi istihdam edecek 1 milyar$lk yatrm ekme yarnda Ohionun dier eyalete stnlk salamasnn pek muhtemel olmadn ve eyaletin yar kaybettii sylemektedir. Ohio ile birlikte bu yarta Kentucky, Alabama ve Missisippide yer almaktadr. Yer seimi konusunda Hyundai szcleri sessizliklerini korurken ilgililer kararn yl ortasnda verilebileceini, retimin ise 2004 yl itibariyle balayabileceini belirtmektedirler. Yeni fabrika Hyundainin Kuzey Amerikadaki ilk tecrbesi deildir. Firma 1989da Quebec, Bromontda kk otomobiller retmek iin bir fabrika kurmu, ancak fabrika alt yl sonra kapatlmt. Mr.Rubenstein Quebecte yaanan problemin, blgenin ABD otomobil piyasas merkezine uzak oluu nedeniyle, tamamlanm otomobiller ve yedek paralarn otomobil satclarna ulatrma maliyetlerinin artmasndan kaynaklandn ileri srmektedir. Rubenstein a gre Ohionun en byk avantaj, piyasann merkezine yakn oluudur. Ancak ona gre, bu konuda en nemli belirleyici emek piyasasnn durumudur. Yatrmlar ABDnin gney blgelerine eken sebebin sendikasz ortam olduunu syleyen Rubenstein, bunun nemli bir unsur olduunu, ancak igcnn kolay temin edilebilir olmasnn bundan daha nemli olduunu sylemektedir. Hyundai, fabrika arazisi iin vasfl igcnn 45 dakikada fabrikaya ulaabilecei bir alan aramaktadr. Fabrika ayrca blgede igc temini asndan hangi irketlerle rekabet edecei hususuna da dikkat etmektedir. Bu adan bakldnda Ohioda fabrika arazisi olarak dnlen yerin Honda nn drt fabrikada 13.000 kiiyi istihdam ettii Marysvile ve Anna ehirlerine yakn olmas blgenin emek arz bakmndan ekiciliini olumsuz ynde etkilemektedir. * Bu okuma paras aadaki internet adresinden ksaltlarak tercme edilmitir. http://cincinnatienquirer.com/editions/2002/01/241 loc_labor_supply_called.html.
Anahtar Kavramlar
Farkszlk erisi Bte Kst Gelir etkisi kme etkisi Geriye kvrml bireysel emek arz erisi Piyasa emek arz erisi
indekiler
NEO-KLASK ALIMA/BO ZAMAN TEORS TERCHLER VE FARKSIZLIK ERLER TKETM MKANLARI: BTE KISITI ALIMA KARARI DENGES CRET ORANINDAK DEMELER EMEK ARZ KARARI VE CRET ORANLARI EMEK ARZINI ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR
nite 2 - Emek Arz
19
GR
Emek arz, ekonomilerin retim potansiyelini belirleyen nemli bir unsurdur. Bu nitede emek arz mikro birimlerden makro birimlere yaklam ile incelenecek, bu amala nce alma ekonomisi retisinde temel kabul edilen Neo-klasik teori erevesinde alma srecini belirlemekte hr olan bir bireyin alma sresini nasl seecei analiz edilecektir. Bireyin alma kararndan hareketle piyasa emek arz erisinin elde edilecei bu nitede, daha sonra cretler ve cret d unsurlarn emek arzn nasl etkileyecei incelenecektir.
NEO-KLASK ALIMA/BO ZAMAN TEORS

Neo-Klasik alma/bo zaman teorisinde zaman kullanmnn iki tipi olduunu savunulur. Bunlar alma ve bo zamandr. rnein, bir haftada toplam 168 saat olduu ve bireyin 68 saati yemek, uyumak gibi biyolojik ihtiyalar iin harcayaca varsaylrsa, birey kalan 100 saatin bir ksmn almak iin kullanlacak, bir ksmn ise bo zaman olarak talep edilecektir. Herkesin hayatn devam ettirebilmesi ihtiyalarnn karlamasna baldr. nsanlarn yeterli cret d gelirleri (gayrimenkul kiras, faiz geliri, piyango vb) yoksa, harcamalarn karlayabilmeleri emek piyasalarnda cret karl almalarna baldr. Bu basit gerek insanlarn zaman kullanm tercihlerini belirlerken neden alma alternatifini setiklerini aklamaktadr. te yandan, zamann tmn alma tercihi ynnde kullanmak teorik olarak mmkn olsa da uygulamada insanlarn btn zamanlarn bu ynde kullanmalarnn pek mmkn olmad bilinmektedir. Dinlenme, kltrel faaliyetlerde bulunma, e ve akrabalarla birlikte vakit geirme gibi insan ihtiyalarn da tatmin edilmesi gerekmektedir. Bu erevede Birey faydasn maksimize edecek alma sresini nasl belirler? sorusunun cevabn ararken konuya bo zaman talebi ynnden balamak yanl olmayacaktr. Neo-klasik teori zaman kullanm iin sadece iki alternatif varsaydna gre, bireyin bunlardan birine ynelik talebinin belirlenmesi dierine olan talebi de ortaya karacaktr. Ayrca bo zamann da dier mallar gibi tketiciye fayda salamas ve fiyatnn olmas (bo olarak deerlendirilen her saatin deeri o srede allsa idi kazanlacak olan gelire eittir), onun da tpk mal ve hizmetler gibi bir talep fonksiyonun olabileceini gstermektedir. Bu nedenle, bireyin alma sresini belirlerken konuya bo zaman talebi asndan yaklamak yanl olmayacaktr. Bu amala nce tercihlerin kiilerin zaman kullanmn nasl etkiledii incelenecek, daha sonra cretin bu konudaki etkisi analiz edilecektir.
TERCHLER VE FARKSIZLIK ERLER

Tercihler, bir maln dier mal ve hizmetlere gre arzu edilebilirlii hakkndaki kiilerin psikolojik hisleri ve sezgileridir. Tercihler doutan subjektiftirler (kiisel) ve kiinin etnik yaps, sosyo ekonomik snf, meslei ve kiilii ile ilgili faktrler tarafndan potansiyel olarak etkilenirler. Tercihler kiiden kiiye farkllk gsterse de, aratrmalar insanlarn birbiri ile rekabet eden mal ve hizmetleri arzulanabilirlik bakmndan sralayabildiklerini ve birinden daha fazla elde etmek iin dierinden ne kadar vermek istedikleri konusunda ak fikirleri bulunduunu gstermektedir. ktisat Teorisi dersinde bireyin iki mal (rnein peynir ile reel) arasnda tercihlerini incelediimiz gibi, burada da bireyin alma ile bo zaman arasndaki
20
ekil 2.1.
alma Ekonomisi
tercihlerini inceleyeceiz. Bireyin buradaki amac zaman sz Gelir (Y) Farkllk Erileri Seti konusu iki alternatif arasnda Farkszlk erisi , bireyin zaman kendisine en yksek fayday C 700 kullanm salayacak ekilde paylamaktercihlerinden bo tr. Yandaki ekil bireyin bu kozaman ile alma B nudaki farkl tercih noktalarn (gelir) arasndaki 500 tercihlerini gsterir. gstermektedir. A Eri zerindeki her I2 400 eklin yatay ekseninde bo nokta farkl tercihleri I1 zaman, dikey ekseninde ise agstermekle birlikte bireye ayn fayday lmann karl olan gelir yer salamaktadr. almaktadr. Buna gre A nokta20 30 40 Bo Zaman snda 40 saat bo zaman ve 400 TL gelir sz konusudur. ekildeki I1 erisi bireyin A noktas dnda hangi dier gelir ve bo zaman bileimlerinde eskisi ile ayn dzey de kalrm? sorusuna verecei cevaba dayanmaktadr. I1 zerindeki C ve B noktalar farkl kombinasyonlar gstermekle birFarkszlk Erisi: zerindeki likte, A noktas ile ayn tatmin dzeyini gsterdii iin I erisi farkszlk erisi her noktada farkl gelir ve olarak adlandrlr. bo zaman kombinasyonlar ktisat teorisi dersinde farkszlk erilerinin zellikleri ile ilgili belirtilenler buile ayn fayda dzeyini gsteren eridir. rada da geerlidir. Buna gre, insanlarn kullanabilecekleri zaman miktar sabit olduundan, insanlarn daha fazla alp para kazanmalar durumunda, doal olarak tketebilecekleri bo zaman miktar azalacaktr. Eri bu nedenle negatif eimlidir. Eri boyunca aadan yukarya gidildike, ayn miktar (10 saat) bo zamandan vazgemesi istenilen ahs A dan B ye 100 liralk art isterken, B den C ye daha fazla (200 liralk) fark istemektedir. Bunun nedeni orijine yaklatka bo zaman miktarnn gittike azalmasdr. ktisatn temel konularndan olan Nedret(ktlk) Kanununa gre miktar azalan ey deerlenecektir. Bu durum farkszlk erilerinin konveks(d bkey) olmalarna neden olur. Farkszlk erileri ayrca; orijinden uzaklatka daha yksek fayda dzeyini gstermek (I2 nin fayda dzeyi >I1 in fayda dzeyi) ve kesimemek zelliklerine de sahiptirler.
SIRA SZDE
Bireyin alma ile gelir arasndaki tercihlerini gsteren farkszlk erileri neden kesimezler?
TKETM MKANLARI: BTE KISITI

Faydasn azamiletirmek isteyen bireyin zaman nasl kullanacan aratrdmza ve farkszlk erilerinin orijinden uzaklatka daha yksek fayda dzeyini gsterdiini bildiimize gre, sorunun zm basit gibi gzkmektedir: bunun iin orijinden en uzaktaki bir farkszlk erisinin zerinde bulunmak yeterlidir. Ancak bu basit akl yrtmenin doru olabilmesi iin bireyimizin bu konuda herhangi bir kstla karlamamas gerekir. Oysa, hangi bo zaman ve gelir kombinasyonunu seeceimiz (satn alacamz) piyasada alarak elde edeceimiz gelir ile balantldr. nsanlar ok isteseler bile gelirlerini aan miktarlarda mal ve hizmet talep edemeyeceklerine gre, talep edebileceimiz bo zaman/alma sresi miktarlar da snrl olacaktr. Bunu aadaki bte kst ile gsterebiliriz.
Bte Kst: cret oran ve cret d gelir veri iken bireyin elde edebilecei btn gelir ve alma sresi kombinasyonlarn gsteren eridir.
nite 2 - Emek Arz
21
ekilde dikey eksende gelir, yatay ekil 2.2. eksende ise hem bo zaman, hem de aBte Kst Bte kst veri cret dzeyinde satn alnabilecek bo zaman lma sresi birlikte gsterilmektedir. ve alma srelerinin snrn belirler. Erinin dikey ekseni Buna gre bo zaman miktar orijinde kestii nokta veri piyasa cretinde zamann tm allarak 0 (alma sresi 100 saat) iken, A nokdeerlendirildiinde elde edilecek azmi geliri, yatay ekseni kestii nokta ise zamann tm bo zaman olarak tasna doru gidildike artmakta (altketildiinde elde edilecek geliri (sfr) gstermektedir. ma sresi azalmakta)dr. Bte kst kiinin piyasada kazanaGelir (Y) ca cret oran veri iken mmkn ola700 C bilen btn farkl gelir ve alma sresi kombinasyonlarn gsteren doru500 B dur. Buna gre saat ba cret 5 TL olarak varsaylrsa, zamannn tmn (100 300 D saat) alarak deerlendiren kii 500 liE ra gelire sahip olacak, (B noktas) ancak 250 hi bo zaman olmayacaktr. te yandan, zamann tm bo zaA Bo Zaman man eklinde deerlendirildiinde A alma Sresi 0 50 100 noktasnda bulunulacak, bu noktada hi 100 50 0 almayan bireyin doal olarak geliri sfr olacaktr. A ve B noktalarnn birletirilmesi bize iki maldan (alma-bo zaman) satn alabileceimiz miktarlarn snrn verecektir. Nasl ki tketicinin talep edecei mal miktarlar sadece farkszlk erinin gsterdii tercihlerine bal deil ve mallarn fiyatlar da bu konuda belirleyici ise, bo zaman ve alma sresi talebinde de bunlarn fiyatn gsteren cret oran belirleyicidir. Piyasa creti veri iken bte kstnn dndaki bir nokta zaman tercihinde bulunan bireyin mevcut koullarda ulaamayaca bir kombinasyonu gsterdiinden, bte kst tketim imkanlarn snrlayan bir unsurdur. Bte kst iktisat teorisi dersinde gsterilen zelliklere sahiptir. Kstn negatif eilimli olmas bo zaman miktar arttka gelirin azalacan ifade eder. Bte kstnn eiminin cret oranna eit olmas ikinci zelliidir. rnein ekil 2.2deki AB bte kstnn eimi 5tir. Son olarak cretlerde ve cret d gelirdeki deimeleri bte kst ile gstermek mmkndr. rnein cret 5 TLdan 7 TLna ykselirse, zamann tmn alarak kullanldnda elde edilecek gelir 500 liradan 700 liraya ykselecek, bte kst dikleerek AC eklinde olacaktr (eimi 7). cret orannn rneimizdeki gibi artmayp azalmas sz konusu olsayd (rnein 3 liraya), bte kstnn eskisine gre yatklaarak AD olmas gerekirdi (eimi -3). nceden cret d geliri olmayan ve saatte 10 TLlk crette alan bir kiiye dedesinden haftada 400 TL gelir getiren bir mlk miras kalsn. Bu durumun kiinin bte kst zerindeki etkisini ekil zerinde gsteriniz
SIRA SZDE
ALIMA KARARI DENGES

Buraya kadar alma sresini semekte serbest olan bireyin kararnda tercihlerin etkisini farkszlk erileri ile, piyasa cretinin etkisini ise bte kst ile inceledik. Faydasn azamiletirmek isteyen bireyin cret oran veri iken alma kararn nasl alacan ekil 2.3 yardmyla inceleyebiliriz.
22
alma Ekonomisi
ekil 2.3. Denge alma Sresi Faydasn azmiletirecek alma sresini semek isteyen birey hem bte kstnn zerinde, hem de orijinden olabildiince uzak bir farkszlk erisi zerinde bulunmak durumundadr. Bu iki art salayan nokta farkszlk erisinin bte kstna teet olduu X noktasdr.
Faydasn maksimize etmek (azamiletirmek) isteyen birey (a) mmkn olabilen en uzaktaGelir (Y) ki farkszlk erisinin zerinde bulunmak isteyecek, ancak (b) bte kstnn tesine geemeyecektir. Buna gre ekildeki I3 500 K erisi zerindeki M noktas mevM cut dzeyi ile bireyin ulaamaX yaca bir fayda seviyesini gs250 terdiinden ilk admda elenecek L seenektir. Bo Zaman te yandan, K ve L noktalar alma Sresi 0 50 100 bte kst zerinde bulunmak100 50 0 la birlikte fayday maksimize etmemektedir. Buna karlk I2 farkszlk erisinin bte kstna teet olduu nokta (X noktas) hem bte kstnn hem de bireyin ulaabilecei en yukardaki farkszlk erisi zerinde olmas nedeniyle fayda maksimizasyonunun saland denge noktasdr. Buna gre birey haftalk zamannn 50 saatini bo zaman olarak deerlendirip 50 saati ile piyasa almas yapp 250 lira gelir getirterek faydasn maksimum seviyeye karmtr.
CRET ORANINDAK DEMELER

cret orannn deimesi bte kstnn ve denge alma kararnn deimesine neden olur. rnein, cret orannn ykselmesi bireyin alma kararn etkileyen Gelir Etkisi: cret sabitken gelir deiimine bal olarak ve ters ynde alan iki etki meydana getirir. alma sresinin nasl Bunlardan gelir etkisine gre, cretin ykselmesi kiinin gelirinin ykselmesi deieceini gsteren anlamna gelir. Bo zaman gelir arttnda talebi artan normal bir mal olduundan, etkidir. bu durumda birey daha fazla bo zaman satn alarak alt sreyi arttrr. kme Etkisi: Gelir sabitken te yandan cret oran ykseldiinde zaman bo olarak geirmenin maliyeti de cret deiimine bal olarak alma sresinin ykselecek, bu durum bireyi daha fazla almaya yneltecektir. Bu etkiyede ikme nasl deieceini gsteren etkisi denilmektedir. cret oran ykseldiinde alma sresinin ne olaca bu iki etetkidir. kiden hangisinin daha kuvekil 2.4. vetli olduuna baldr. ccret Deiiminin alma Gelir (Y) ret orannn dk seviyeleSresi zerindeki Etkisi F (W4) rinde artlarn, ikme etkisicretin balang seviyesinin dk, bo nin daha baskn olmas neE (W3) zaman kullanmnn ok deniyle, alma sresini artolduu durumda cret traca beklenir. cret oraoranlarnn ykselmesi D (W2) nnn ve alma srelerinin ikme etkisi douracak alma sresinin yeterince yksek olduu duK L C (W1) artmasn salayacaktr. Z rumda ise, cret artlarnn Ancak cretlerin yeterince I5 gelir etkisinin daha kuvvetli ykseldii ve bo zaman I4 (W0) Y B I3 miktarnn azald olmasna neden olmas, yadurumda cret oran I2 ni alma sresini azaltmas ykseldiinde bireyler gelir I1 X beklenir. Bu etkileri yandaki etkisi sebebiyle alma A Bo Zaman srelerini alma Sresi ekil zerinde grmemiz azaltabileceklerdir. mmkndr.
nite 2 - Emek Arz
23
ekilde, bireyin balangta AB bte kst ve I1 farkszlk erisi zerindeki X noktasnda dengede olduunu varsayalm. AB bte kstnn orijine yakn olmas cret dzeyinin dk olduunu, X noktasnn orijine uzak olmas ise bireyin alma sresinin az, bo zaman kullanmnn ok olduunu gstermektedir. Byle bir durumda cretin W0dan W1e ve W2ye ykselmesi bte kstn AC ve AD eklinde yukarya kaydracak, gelir dzeyi dk ve alma sresi az olan birey zerinde muhtemelen ikme etkisi kuvvetli olacaktr. Buna gre birey nce Y, sonra da Z noktasnda dengeye gelecek, alma sresini arttracaktr. Ancak, cret artlar srekli olarak ikme etkisinin baskn olmas sonucunu vermeyecektir. Z noktasnda balang noktasna nazaran daha yksek gelire ulaan ve bo zaman miktar azalan birey, crette meydana gelen sonraki deimeler de (W3 ve W4e) gelir etkisinin tesiri ile alma sresini azaltabilecektir.
Bireysel Emek Arz Erisi

ekil 2.5. imdi ekil 2.5teki bulgular bu sefer dikey eksende cret orannn (W) yer Geriye Kvrml Bireysel Emek Arz ald bir baka ekle aktararak analizicret oran (w) Erisi mizi bir adm sonrasna tayalm. Belirli bir cret Yandaki ekil, eitli cret dzeyleL dzeyine kadar w4 ikme etkisi daha rinde bireyin almak istedii sreleri K w3 kuvvetli gstermektedir. Bu ekil nitenin baolduundan cret z w2 ndan bu yana adm adm bulmaya aykselmeleri y ltmz bireysel emek arz erisinalma sresinin w1 artmasn den baka bir ey deildir. Buna gre, x w0 salarken, W2 cret dzeyine kadar ikme etkisi sonrasnda gelir baskn olduu iin cret arttnda aetkisinin daha alma kuvvetli olmas lma sresi de artacaktr. Bu cret dh0 h1 h4 h3 h2 Sresi (h) alma sresinin zeyinden sonra ise, gelir etkisi daha azalmasna neden kuvvetli kabul edildiinden, cret artolacaktr. lar alma srelerinin azalmasna neden olacaktr. Burada akla herkesin emek arz erisinin bu ekilde geriye kvrml olup olma- Geriye Kvrml Bireysel d sorusu gelebilir. Bireysel emek arz erisi, hemen herkes iin bu ekilde geri- Emek Arz Erisi: Dk cret dzeylerinde ikme ye kvrmldr. Ancak herkesin alma tercihleri farkl olduundan, erinin kvrl- etkisi sebebiyle pozitif, ma noktas da farkl olacaktr. rnein, cret dnda baka gelirleri de olan ve/ve- yksek cret dzeylerinde ise gelir etkisi sebebiyle ya rencilik, ocuk bakm gibi nedenlerle bo zaman deerli olan bireylerin negatif eimli arz erisidir. emek arz erileri W2 cret dzeyinden daha nce geriye kvrlabilecektir. te yandan, rnein cret d geliri olmad halde niversite de ocuk okutan veya byk taksit demeleri olan bireylerin gelire ihtiyalar daha iddetli olacandan, bunlarn emek arz erileri muhtemelen W2 cret dzeyinin daha yukarlarnda geriye kvrlacak, ikme etkisi bu kiiler iin daha baskn etki olacaktr.
Piyasa Emek Arz Erisi

ekil 2.5de bulduumuz emek arz erisi bir kiinin eitli cret dzeylerindeki alma kararn gstermektedir. Bu nitede elde etmeyi amaladmz eri ise piyasa emek arz erisidir. Piyasa kiilerden olutuuna gre, eitli cret dzeylerinde piyasadaki ahslarn tek tek alma srelerini toplarsak o cret dzeyinde piyasadaki toplam emek arz miktarn bulabiliriz. Aadaki ekil bu yolla elde edilen piyasa emek arz erisini gstermektedir.
24
ekil 2.6.
alma Ekonomisi
nceki ekilde bireysel emek arz erisi geriye kvrml izildii Piyasa Emek Arz Erisi halde, burada emek arz erisi (SL) Gelir (Y) Piyasa emek arz erisi pozitif eimli olarak izilmitir. Yabireysel emek arz erilerinin toplanmas ile plan ampirik gzlemler cretler SL elde edilir ve pozitif arttnda baz kimselerin gelir etw3 eimlidir. nk cret C kisi ile alma srelerini azalttklaykseldiinde piyasada baz kiiler gelir etkisi rn, ancak piyasada onlardan daha w2 B nedeniyle alma ok kiinin ikme etkisi nedeniyle srelerini azaltrken, w1 alma srelerini arttrdklarn A onlardan daha fazla gstermitir. Piyasann genelinde sayda kiinin ikme alma etkisi nedeniyle alma ikme etkisinin daha baskn olmaSresi (h) 120 125 80 srelerini arttrdklar s, piyasa emek arz erisinin ekiltespit edilmektedir. de grld gibi pozitif eimli olmasn salamaktadr. Piyasa Emek Arz Erisi: Analizi kolaylatrmak iin piyasann A,B ve C gibi kiiden olutuunu varEmek piyasasnda eitli sayalm. W1 cretinde A ve B ahs 40ar saat alyor ve C ahs bu creti piyasacret dzeyleri ile alma sreleri arasndaki ilikiyi ya girmek iin yeterli bulmuyorsa (0 saat alma), bu cret dzeyinde piyasadagsteren eridir. ki toplam alma sresi 80 saat olacaktr. cret W2ye ykseldiinde A ve C ahsnn ikme etkisi nedeniyle alma srelerini arttrdn, B ahsnn ise gelir etkisi nedeniyle daha az almaya karar verdiini varsayalm. Bu cret dzeyinde A 45 saat, B 35 saat ve C 40 saat alyorsa, piyasadaki toplam alma sresi 120 saat olacaktr. Analizi bu ekilde srdrmek mmkndr. Grld gibi, herhangi bir cret dzeyinde piyasa genelinde daha ok insan ikme etkisi altnda olduundan, piyasa emek arz erisi pozitif eimli olmaktadr. Ancak cret oran ykseldike giderek daha ok sayda insan gelir etkisi altna girebileceinden, erinin art hz yavalayacak, bir baka deyile eri diklemeye balayacaktr.
SIRA SZDE
cretler ykseldiinde neden ikme etkisi kiilerin daha fazla almasna sebep olur?
EMEK ARZ KARARI VE CRET ORANLARI

ekil 2.6 ile herhangi bir meslein piyasa arz erisinin pozitif eimli olmas-dier eyler eitken-allmak istenilen srenin cret oran artarken artacan, azaldnda ise azalacan gstermektedir. Oysa biliyoruz ki kiilerin herhangi bir meslei seip sememeleri veya alma srelerini belirlemeleri sadece cret oranna bal deildir. rnein, yaplan iin zorluu/kolayl (yani alma koullar) gibi baka hususlarda bu konuda nemli bir unsurdur. Bu aamada emek arz erisi izilirken dikey eksen de neden rnein alma koullar yerine cret orannn seildii sorusu akla gelebilir. Bunun nedeni vardr. lk olarak cretler llebilir nitelikte iken, meslein dier zellikle byle deildir. kinci olarak her ne kadar baz kimseler iin emek arz kararnda cret d unsurlar etkili olabilse de, pek ok kii bu karar cret oranlarna bakarak vermektedir. Son olarak cret oran bir meslein daha esnek zelliklerindendir. Bir meslein zorluu/kolayl, alma koullar, kkleri derinde olan ve yava deien zellikleridir. te yandan cret oran aydan aya deiebilmektedir. Bu nedenle, herhangi bir iin/meslein emek arz erisi elde edilirken dier zellikler sabit kabul edilerek cret oran deitiinde alma kararnn bundan nasl etkilenecei incele-
nite 2 - Emek Arz
25
nir. Burada, rnein cret oranlarndaki art, ekil 2.6daki emek talep erisi zerinde A dan B ye ve C ye hareketle gsterilir cret oranlarndaki deimeye bal olarak alma srelerinin bu ekilde deimesi emek arz miktarndaki artma veya azalma olarak adlandrlr.
EMEK ARZINI ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR

Herhangi bir meslein emek arz sadece o meslein cret oranlarna bal deildir, baka unsurlar da igcnn alma kararn etkiler. Bu unsurlar be balk altnda inceleyebiliriz:
Dier cret Oranlar

Bireyler, emek arz ile ilgili kararlarn verirlerken sadece altklar ite aldklar cretlerle ilgilenmezler. Kendi niteliklerine uyan dier ilerin cret oranlar da emek arz kararlarn etkiler. Bu nedenle, herhangi bir iin creti deimemi olsa da, iilerin alternatif olarak alabilecekleri ilerin cretlerinde meydana gelen deimeler, o ie ynelik emek arz kararlarn etkileyebilecektir. Konuyu bir rnek yardmyla aklamak mmkndr. ktisadi ve dari Bilimler fakltelerinden mezun olanlarn yapabilecekleri ok sayda alternatif iten muhasebecilik ve sigorta acental mesleklerini ele alalm. Mezunlardan bir ksm bu iki meslekten birini tercih edip dierini asla dnmese bile, ou her iki meslei de yapabileceini dnmektedir. Aadaki ekilde A mesleinin sigorta acental olduunu, cret W0 iken sigortac arz miktarnn L1 olduunu varsayalm. Sigortaclarn cretinde bir deime yokken, rnein muhasebeciliin creti artarsa muhasebeci olmak daha cazip hale gelecek, bu ii seenlerin says artarken sigortacl seenlerin says L0a (Y noktas) azalacaktr. Bu durumu sigorta acentas arz erisinin btn olarak sola (SL1e) doru kaymas ile gsterebiliriz. Arz erisinin bu ekilde kaymas arz azalmas olarak adlandrlr. Burada arz erisi zerindeki hareketi aklarken kullanlan miktar kelimesinin kullanlmadna, yani bu deiikliin arz miktarnn azalmas olarak deil, arz azalmas olarak isimlendirildiine dikkat ediniz.
cret D Gelir
Daha nce gelir etkisi incelenirken cret d gelirde meydana gelen artlarn biA iinin creti (w) reylerin daha fazla bo zaman satn alSL2 SL1 SL0 malarna, bir baka deyile alma srelerini ksaltmalarna sebep olduu belirY X tilmiti. Herhangi bir yrede igcnn Z w0 byk bir ksmnn cret geliri dnda gayrimenkul (emlak) gelirine de sahip olduklarn varsayalm. Bir deprem sonras insanlar cret d gelirlerini kaybeL0 L1 L2 A iinin istihdam derlerse-yaam standartlarn drmemek iin-cret deimese bile daha fazla almaya karar vereceklerdir (SL0 zerindeki X noktasndan SL2 zerindeki Z noktasna hareket). Emek arz erisinin bu ekilde saa doru kaymas arz art olarak adlandrlr.
ekil 2.7. cret D Unsurlarn Emek Arz zerindeki Etkileri Emek arzn arttran cret d unsurlar erinin btn olarak saa kaymas ile, azaltan unsurlar ise sola kaymas ile gsterilirler.
26
alma Ekonomisi
Bireylerin Bo Zaman Tercih Etmeleri

lerin cretlerinde bir deime olmad halde, bireylerin bo zamanlarnn eitli nedenlerle daha deerli/deersiz oluu emek arzn etkileyecektir. rnein, genellikle okuyan genlerin altklar ilerde okullarn kapanmas ile birlikte-crette bir deime olmasa bile-emek arz artacak, arz erisi saa doru kayacaktr. Ayn mesleklerde okullarn balamas ile birlikte bireyler bu defa bo zaman tercih edeceklerinden emek arz azalacak, emek arz erisi sola doru kayacaktr.
lerin cret D Ynleri

Bireyler, herhangi bir ite alp almamaya sadece o iin cretine deil, ayn zamanda alma koullarna da bakarak karar verirler. Buna gre alma koullarnn iyiletirildii ilerde (rnein yaplan dzenlemeler ile i daha gvenli hale getirilmi, alma ortamnda s, aydnlatma, grlt gibi hususlarda iyiletirmeler yaplmsa) cret deimemi bile olsa daha fazla kii almak isteyecektir. Bu durumu ekil 2.7deki arz erisinin saa kaymas ile gsterebiliriz. phesiz ayn analizin tersi de geerlidir. cretler deimemi bile olsa, alma koullar bozulan ilerde eskisine oranla daha az ii almak isteyecek, emek arz azalarak arz erisi sola doru kayacaktr.
i Saysnn Artmas
Emek arznn temel belirleyicilerinden birisi de ii saysdr. Bir emek piyasasnda ii saysnn artmas iki unsura baldr. Bunlardan birincisi doum orannn lm oranndan fazla olmasdr. Zaman iinde tp teknolojisinde; ulatrma, su ve artma sistemlerinde salanan gelimeler lm oranlarn azaltm, nfusun artmasn salamtr. Ancak alabilir nfusun 15-64 ya aras olduu dnlrse, nfusun bu ekilde artmasnn ksa dnemde emek arzn etkilemeyecei sylenebilir. Emek piyasalarnda ii saysn bundan daha abuk deitiren ikinci unsur emek gdr. Bir lkeye komu lkelerdeki siyasi ve ekonomik problemler nedeniyle alabilir yata ok sayda kiinin g ettiini dnelim. Bu durumda rnein ekil 2.7deki A mesleinin creti deimese bile o meslekte almak isteyenlerin says artacak, emek arz erisi saa (SL2ye) doru kayacaktr. Bunun tersine benzeri sebeplerle lkeden yurtdna ii k olmusa, bu durumda emek arz azalacak, emek arz erisi sola (SL1e) doru kayacaktr.
nite - 2 Emek Arz
27
zet
AMA
Faydasn maksimize etmek isteyen bireyin bo zaman ile alma arasndaki tercihi nasl belirlenir?
Zaman kullanm iin alma ve bo zaman eklinde iki alternatif olduu varsaylrsa, burada cevab aranlan soru udur: Birey zamann bu iki alternatif arasnda ne ekilde paylatrmaldr ki faydasn maksimize edebilsin? almann tercih edilmesinin temel sebebi bu sayede cret geliri elde ederek harcamalar karlayabilmektir. Ancak insanlar btn zamanlarnda alamazlar ve dinlenmek, gezmek, kltrel ve beeri faaliyetlerde bulunmak iin de zamana ihtiya duyarlar. Bo zaman talebi bu ihtiyac karlamaya yneliktir. Bireyin bu iki alternatif arasndaki sbjektif deerlendirmelerini (tercihlerini) farkszlk erileri yanstr. Farkszlk erilerinin orijinden uzaklatka daha yksek fayda dzeyini gsterdii bilgisinden hareketle, faydasn maksimize etmek isteyen bireyin orijine gre en yukardaki bir farkszlk erisinin gsterdii zaman kullanm tercihini semesi beklenebilir. Ancak, alma ve bo zaman bireyin tketecei iki mal olarak kabul edersek, bunlardan ne kadar satn alnabilecei sadece bireysel tercihlere bal deildir. Bireyin geliri de bu konuda belirleyici bir unsurdur. Bunu yanstan kavram ise bte kstdr. O halde zaman tercihini yaparken fayda en oklamasn gerekletirmek iin iki art vardr. (1) Bte kst zerinde bulunmak ve (2) Bte kstnn izin verdii lde orijine gre en uzaktaki farkszlk erisi zerinde bulunmak. Buna gre denge noktas bte kst ile farkszlk erilerinin birbirine teet olduu noktada gerekleecektir.
AMA
eitli cret dzeyinde bireyin alma sresinin ne olabileceine ynelik bu tespitler bizi geriye kvrml bireysel emek arz erisine gtrecektir.
AMA
Piyasa emek arz erisi nasl elde edilir ve bireysel emek arz erisinden farkll nedir? Piyasa bireylerin toplamndan olutuuna gre piyasa emek arz erisini elde etmek iin eitli cret dzeylerinde piyasadaki bireylerin alma srelerini toplamamz gerekmektedir. Bireysel emek arz erisinin geriye kvrml olmasna karlk ampirik gzlemler piyasa emek arz erisinin pozitif eimli olduunu gstermektedir. Bunun nedeni piyasann genelinde ikame etkisinin daha baskn olmasdr. cretler ykseldiinde piyasada baz kiilerin gelir etkisi nedeniyle alma srelerini azalttklar, ancak onlardan daha fazla kiinin ikame etkisi ile alma srelerini arttrdklar gzlenmitir.
AMA
Emek arzn cretler dnda hangi unsurlar ne ynde etkiler?
cret deitiinde denge alma sresi bundan nasl etkilenir?
cretin deimesi bireyin zaman kullanm dengesini deitirecektir. cret deiimin net sonucunun ne olaca zt ynde ileyen iki etkiden hangisinin daha kuvvetli olacana baldr. Bunlardan gelir etkisi, rnein cret arttnda, bireyin gelirinin de ykseleceini, bu nedenle daha fazla bo zaman satn alarak alma sresini azaltacan ngrmektedir. te yandan, ikame etkisine gre cret orannn ykselmesi bo zamann frsat maliyetini ykseltecek, bu durum bireyin bo zamandan vazgeerek alma sresini arttrmas sonucunu verecektir. cret orannn dk, bo zamann ise gereinden fazla olduu durumlarda cretler ykseldiinde ikame etkisinin daha baskn olaca ve bireyin alma sresini arttraca beklenir. te yandan, cretler belirli bir dzeye ulap bireyin alma sresi yeterince arttnda imdi eskisine nazaran daha kt olan bo zaman daha deerli hale gelecektir. cretlerin daha da ykselmesi durumunda bir noktadan sonra artk gelir etkisi daha baskn hale gelecek, birey alma sresini azaltacaktr.
cret oranlarndaki deime emek arz erisi zerinde yukarya veya aaya hareketle gsterilir. Bu tr bir deiim emek arz miktarnn artmas veya azalmas olarak isimlendirilir. te yandan, bireylerin herhangi bir ie/meslee ynelik alma kararlar cret oranna bal deildir, baka unsurlar da alma srelerinin belirlenmesinde etkilidir. cret d unsurlarn emek arz zerindeki etkileri emek arz erisinin btn olarak saa(artma) veya sola (azalma) kaymas ile gsterilir. Bu tr bir hareket emek arznn artmas veya azalmas olarak isimlendirilir. Burada miktar kelimesinin kullanlmadna dikkat ediniz. Buna gre-dier eyler eitken-herhangi bir meslein alternatifi konumundaki bir baka meslein cret oranlar, o meslee olan emek arzn etkileyecektir. rnein fazla nitelik gerektirmeyen iki iten temizlik iilerinin creti artarken gazete datm iinin creti deimezse, daha ok kii temizlik iiliini tercih edeceinden gazete datcs arz azalacak, emek arz erisi btn olarak sola doru kayacaktr. Herhangi bir emek piyasasnda igcnn cret d gelire sahipliinin yaygn olup olmamas da emek arz zerinde etkilidir. Hem emek piyasalarnda alan, hem de cret d , rnein gayrimenkul, geliri de bulunan insanlarn herhangi bir nedenle (rn.doal afetler) bu gelir kaynan kaybetmeleri durumunda eskisine nazaran daha fazla almaya ihtiya duyacaklarndan emek arzlar artacak, emek arz erisi saa doru kayacaktr. Bunlarn yansra; igcnn eitli nedenlerle bo zaman tercih etmeleri, ilerin alma koullarnn iyiletirilmesi veya ktlemesi, nfus art/azal veya g alma/g verme gibi nedenlerle ii saysnn artmas veya azalmas da emek arzn arttrp azaltabilecektir. Btn bu deiikliklerin ortak noktas emek arz artnn erinin saa doru kaymasyla, emek arz azalnn ise erinin sola doru kaymasyla gsterilmesidir.
28
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Bir maln dier mal ve hizmetlere gre arzu edilebilirlii hakkndaki kiilerin psikolojik his ve sezgilerine ne ad verilir? a. kme b. Tercihler c. Bte kst d. Kr azamiletirmesi e. Fayda 2. Aadakilerden hangisi farkszlk erisinin zelliklerinden biri deildir? a. Orijinden uzaklatka daha yksek fayda dzeyini gstermesi b. Kesimemesi c. Negatif eimli olmas d. Orijinden bakldnda d bkey (konveks) olmas e. Hibiri 3. cret d gelirin olmad bir durumda haftalk gelirin maksimum olduu nokta ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Haftalk bo zaman sresi 100 saattir. b. Haftalk alma resi 100 saattir. c. Haftalk alma sresi 50 saattir. d. Haftalk bo zaman sresi 50 saattir. e. Haftalk bo zaman sresi alma sresinden fazladr. 4. Bte kstnn bo zaman miktar arttka gelirin azalacan gsteren zellii aadakilerden hangisidir? a. Eimin cret oranna eit olmas b. cret sabitken cret d gelirin olumasnn bte kstn paralel kaydrmas c. Eimin negatif olmas d. cret oranndaki ykselmenin bte kstn yatklatrmas e. cret oranndaki dmenin bte kstn dikletirmesi 5. cret orannn artmas sonucu kiinin daha fazla bo zaman satn alarak alma sresini azaltmas aadakilerden hangisinin sonucudur? a. Gelir etkisi b. lek etkisi c. kme etkisi d. Fayda etkisi e. Dlama etkisi
6. Piyasa emek arz erisinin ekli ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Negatif eimlidir b. Pozitif eimlidir c. Geriye doru kvrmldr d. Yatay eksene paraleldir e. Dikey eksene paraleldir 7. Bireysel emek arz erisinin ekli ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. lek etkisi sebebiyle pozitif eimlidir b. kme etkisi sebebiyle pozitif eimlidir c. kme etkisi sebebiyle negatif eimlidir d. Gelir etkisi sebebiyle negatif eimlidir e. Fayda etkisi sebebiyle dikey eksene paraleldir 8. Aadakilerden hangisi emek arz erisi izilirken dikey eksende, alma koullar yerine cret orannn bulunmasnn nedenleri arasnda yer almaz? a. cretlerin llebilir olmas b. ou kimsenin alma kararn cret oranna gre belirlemesi c. cret orannn daha esnek olmas d. alma koullarn lmenin mmkn olmamas e. cret orannn kolay deimemesi 9. Bireyin faydasn azamiletirdii (maksimize ettii) alma sresini gsteren nokta nerede bulunur? a. Orijine en uzak olan farkszlk erisi zerinde b. Orijine en uzak olan bte kst zerinde c. Orijine en yakn olan farkszlk erisi zerinde d. Orijine en yakn olan bte kst zerinde e. Farkszlk erisinin bte kstna teet olduu noktada 10. Aadakilerden hangisi emek arz erisinin btn olarak saa kaymasna neden olur? a. cret orannn ykselmesi b. Alternatif meslein cretinin dmesi c. O meslekte alanlarn cret d gelirlerinin artmas d. O meslekteki alma koullarnn iyiletirilmesi e. alanlarn ounun renciler olmas
nite - 2 Emek Arz
29
Yaamn inden
NGLTERE HL ALIMA HASTALARININ LKESDR.* Lucy Ward 4 ubat 2002/Pazar The Guardian Bugn yaynlanan bir raporun, ngilterede 6 alandan 1inin haftada 48 saatten fazla altn gstermesi, ngilteredeki uzun sreli alma kltrnn daha da salamlatnn bir iaretidir. TUC**un raporuna gre haftada 48 saatten fazla alanlarn says 1992den bu yana 350.000 kii artarak 4 milyona yaklamtr. Bu art, ngilterede 1998den bu yana yasa olarak kabul edilen Avrupa Birliinin alma sreleri ile ilgili ynergesine ramen gereklemitir. Sz konusu yasa haftalk ortalama alma sresini 48 saat olarak belirlemektedir. ngiltere iilerine daha fazla alma konusunda bireysel olarak iverenlerle anlama yapmalarna imkan veren tek AB lkesidir. TUC genel sekreteri John Monks ngilterede alma srelerinin uzun olmasn utan verici bir gelenek olarak nitelendirmektedir. Ona gre bu durum; strese, salk durumunun ktlemesine ve ailelerde gerginlie sebep olmaktadr. Rapora gre, 48 saatlik tavan srenin stnde alanlarn ou erkeklerden olumaktadr. Buna gre erkeklerin 1/4 fazla almaktadr. Rapor 10 erkekten 1inin (ki yaklak 1 milyon 250 bin kii demektir.) haftada 55 saatten fazla, 25 erkekten 1inin ise 60 saatten fazla altn gstermektedir. Mr.Monks dier Avrupa devletlerinde verimliliin daha yksek olduunu belirterek ngiliz firmalarn ilerini daha etkin bir ekilde organize etmeleri konusunda uyarmtr. Bylelikle iiler daha akllca alabilecekler ve daha az zamanda daha verimli olabileceklerdir. TUC, iilerin alma srelerinin ksaltlmas konusunda giderek daha fazla baskda bulunduklarn, bu nedenle Avrupa Birliinin ngiltereye tand alma sresini gnll olarak arttrabilme hakkn muhtemelen nmzdeki yl kaldracan belirtmektedir. Ticaret ve Endstri Sekreteri Patricia Hewittin bu konuyla ilgili yarn dzenlenecek bir konferansta ar alma srelerinin be yl iinde azaltlaca hususunda sz verecei belirtilmektedir. * Bu yaz The Guardian gazetesinin, http://www.guardian.co.uk/business/story/0,3604,644491,00.html internet adresinden alnan UK Still A Nation Of Workaholics balkl haberinden tercme edilmitir. ** TUC, Sendika Meclisi nin (Trade Union Congress) ksaltlmdr. TUC, ngilterede alma koullarnn iiler lehine dzeltilmesi iin almalar yapan ve 70ten fazla sendikann ye olduu bir kurulutur.
Okuma Paras
ARZ YNL KTSAT ve EMEK ARZI* Arz ynl iktisat ABDde Reagan ynetiminin ilk yl olan 1981 ylnda ok revata idi. Arz ynl iktisatlar hl medya (zellikle Wall Street Journal) ve kitaplar yoluyla grlerinin doruluunu aktif bir ekilde savunmaktadrlar. Arz ynl iktisatlarn grleri ekonominin davrann belirlemede vergilemenin tevik edici etkilerine dayanmaktadr. Arz ynl iktisatlar: (1) vergi indiriminin bireylerin alma sreleri zerinde gl bir etki douracan, bunun ise toplam vergi gelirlerini arttracan ve (2) vergi indiriminin arz ynl etkisinin byme orann arttrarak enflasyonu drmede gl bir etkisinin olacan savunmaktadrlar. Arz ynl iktisata gre alma/bo zaman tercihi vergi sonras reel cretten nemli lde etkilenmektedir. Bu bak as faktr arzn ve retim art hzn etkilemesi sebebiyle dikkatlerin maliye politikasna ynelmesine neden olmutur. Emek Arz Emek arznn temel belirleyicisi vergi sonras reel crettir. Bunun ykselmesi evde kalmay tercih eden baz aile yelerini igcne girmeye ynlendirecektir. Fakat zaten emek piyasalarnda alyor olanlar zerinde bunun etkisi belirsizdir. Gelir etkisine gre cret art kiinin daha az alarak daha ok kazanmasn salayacandan, allan srenin azalmas eilimi sz konusudur. te yandan imdi boa geirilen her saat daha maliyetli olduundan, emek arz ikme etkisine gre artma eilimindedir. Birbiri ile ters ynde ileyen iki etkinin emek arz zerindeki net etkisi ampirik (deneysel) almalarla belirlenebilir. Deneysel Gzlem Massachusetts Teknoloji Enstitsnden (MIT) Jerry Hausman eitli almalarda, vergi sonras reel cret artlarnn hane halknn emek arzn nemli lde etkilediini gstermitir. Buna gre vergi yapsnn vergi sonras reel creti arttracak ekilde deitirilmesi durumunda emek arznn ve retimin artaca dnlebilir. Hausman gzlemlerinde gelir vergisinde artan oranlln halen alanlarn emek arzlarn azaltt sonucuna ulamtr. Artan oranl gelir vergisi sistemini kaldrarak ayn miktar vergi gelirini salayacak %15 sabit oranl vergi sistemine geildiini varsayalm. Hausman bu durumda toplam emek arznn %5 orannda artacan hesaplamtr. gcnn milli gelir iindeki paynn 0,75 olduu gz nnde tutulursa, emek arznn %5 artmas tam istihdam retim dzeyinin %3,75 orannda artmasn salayacaktr. Sabit oranl vergi sistemine gei olduka radikal bir deiiklik olsa da, bu yolla retimde salanabilecek bu art hi de gz ard edilebilecek bir kazan deildir. * Bu okuma paras Dornbusch, R ve Fisher, S. (1990). Macro Economics, Fifth edition, New York, McGrawHill Publishing Company, s.696-697, 722-723den yararlanlarak hazrlanmtr.
30
alma Ekonomisi
Bierli, M.Kemal (2000). alma Ekonomisi, stanbul Beta Basm Yaym, s.15-40. Ehrenberg, R.G. ve Smith R.S. (2000). Modern Labor Economics: Theory Ando Public Policy, 7th Edition, New York, Addison-Wesley Company,s.188-192. Flanagan, R.J; Smith,R.S ve Ehrenberg,R.G.(1984).Labor Economics And Labor Relations, Glenview, Scott Foresman And Company, s.143-144. Fleisher, B.M ve Kniesner,T.J.(1984). Labor Economics: Theory, Evidence And Policy, Third Edition, New Jersey, prentice-Hall Inc., s.113,117. Kaufman,B.E(1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.45.

Sra Sizde 1 Farkszlk erisi zerindeki her noktada bireyin iki maldan (alma-bo zaman) farkl miktarlarda tketerek ayn fayday salad erilerdir. ki farkszlk erisinin kesimesi belirli bir alma-gelir tercihinin iki farkl fayda dzeyini gstermesi anlamna gelir. Bu mantkl bir durum deildir. Sra Sizde 2 nceden cret d geliri bulunmayan ve haftada 40 saat alan bir kiinin bte kst ekildeki AB bte kst gibi olacaktr. Buna gre, birey hi almadnda geliri 0 TL olacak(A noktas), haftalk zamannn tmn alarak geirirse 1000TL gelir elde edecektir(B noktas).
Gelir

1. b 2. e 3. b 4. c 5. a 6. b 7. b 8. e 9. e 10. d Ayrntl bilgi iin Tercihler ve Farkszlk Erileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tercihler ve Farkszlk Erileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tketim mknlar: Bte Kst konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tketim mknlar: Bte Kst konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bireysel Emek Arz Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Piyasa Emek Arz Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bireysel Emek Arz Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Arz Karar ve cret Oranlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin alma Karar Dengesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Arzn Etkileyen cret D Unsurlar konusuna baknz.
1.400
1.000 B
A 0 100 100 0
Bo Zaman alma Sresi
Bu kiiye dedesinden haftada 400 TL gelir getiren bir miras kazandnda bte kst ACD olacaktr. Buna gre birey hi almaz ise bu defa 0TL deil 400TL gelire sahip olacak (C noktas), zamannn tmn alarak deerlendirirse toplam geliri 1400TLs olacaktr. (0 noktas). Bu gelirin 1000TLs cret geliri, 400TLs cret d gelirdir. ki bte kstnn birbirine paralel olmas crette bir deime olmadndan bte kstnn eiminin deimediini gstermektedir. Sra Sizde 3 cretler ykseldii zaman insanlarn daha az altklarnda kaybedecekleri miktar ykselecek, yani bo zamann frsat maliyeti artacaktr. Bu durumda bireyler; mikro dalga frnlar, pres tler, tam otomatik amar ve bulak makineleri gibi gelimi ev aletlerini kullanarak piyasa d zamandan tasarruf edip daha fazla almay tercih edebileceklerdir.
31
Emek Talebi
nsanlar, mallar ve hizmetleri neden satn alrlar? Bu sorunun yant aktr: htiyalarn tatmin etmek iin. Mal ve hizmetlerin satn alnmas onlarn retilmesini, bu ise igcnn altrlmasn gerektirir. Bir ekonomide, btn bireyler, tketici olmalar sebebiyle mal ve hizmet talep ederlerken, emek faktr sadece bu mallar ve hizmetleri retmek durumunda olan firmalar tarafndan talep edilir. verenler ka tane ii altracaklarna nasl karar verirler, ekonomide emek talebi neden bazen artarken bazen de azalr? Bu ve benzeri sorularn yantlarn bu nitede bulacaz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Ksa dnemde bir iveren ka ii altracana nasl karar verir? Piyasa emek talep erisi nasl elde edilir ve ekli nasldr? Uzun dnemde emek talep erisi nasl elde edilir? Ksa ve uzun dnem emek talep erileri arasndaki fark nedir? Emek talebini etkileyen cret d unsurlar nelerdir?
32
alma Ekonomisi
BLGESEL EMEK TALEBNN YOKSULLUK ZERNDEK ETKLER

ktisatlar, teden beri toplam emek talebinin farkl nfus gruplarnn (zellikle dezavantajl gruplar) ekonomik refah zerindeki etkileri ile ilgilenmilerdir. Yoksullarn ekonomik refah zerinde toplam talebin etkileri ne kadar fazla ise, yoksulluk sorununu zmek iin talep geniletici politikalar o lde desteklenmektedir. Ancak konuyla ilgili alternatif bak asna gre, yoksullarn problemlerinin karmak sosyal sebepleri vardr ve sosyal kurumlar deimeksizin bunlarn zm mmkn deildir. Bu tartma alt tabaka ya nasl yardm edileceinin grld mzakerelerde yeniden su stne kmtr. W.Julius Wilson ve John Kasarda gibi baz aratrmaclar yoksulluun artnn kentsel alanlarda imalat sanayiinin gerilemesi ile ilgili olduunu ileri srmektedirler. te yandan Lawrance Mead gibi dier aratrmaclar bunun yoksullar topluluu iinde alma ahlakn zayflatan kltrel deiikliklerle ilgisi olduunu dnmektedirler. ktisatlarn geleneksel bak as; yoksullar, eitimsizler ve zenciler gibi dezavantajl gruplara toplam talebin nemli lde fayda salayaca ynndeydi. Ancak ekonomik bymenin yoksullara faydalar salayaca gr 1980 lerde zayflam grnmektedir. 1980 lerde ekonominin uzun sre genileme dnemi iinde bulunmasna karlk gelir eitsizlii artm ve yoksullukla mcadele konusunda fazla bir mesafe alnamamtr. 1980 lerde yoksullarn probleminin niteliksiz igcne olan nispi talebin d ve niversite mezunlarnn saysnn eitimsiz igcnn saysndan daha yava artmas olduu dnlmekteydi. Ancak bu teori ile ilgili bulgularn sayca yetersiz ve dolayl olduunu belirtmemiz gerekmektedir. Konu ile ilgili A.B.D. nin geneline ilikin sadece bir zaman serisi analizi olduundan, bundan hareketle toplam talebin yoksulluk zerindeki etkisinin gerekten azaldn sylemek zordur. lke genelinde zaman serisine dayanan gzlemlerin snrl oluu baz aratrmaclarn emek talebinin etkilerini belirlemek iin blgesel verilere ynelmesine sebep olmutur. Blgesel piyasalarda ok eitli talep koullarnn olmas, toplam emek talebinin gerek etkilerinin belirlenmesinde buralarn doal laboratuar olmalarn salamaktadr. Yakn zamanda yaplan bu almalar genelde blgesel emek talebinin daha gl olmasnn dezavantajl kesimlere nemli faydalar salad sonucuna ulamlardr.Bu bulgulardan hareketle ulusal emek talebinin de dezavantajl kesimlere nemli faydalar salayabileceini dnmek mmkndr. * Bu metin [Timothy J.Bartik, The Effects Of Local Labor Demand On Individual Labor Market Outcomes For Different Demographic Groups And The Poor, Upjohn Institute Staff Working Paper: 93-23, September 1993] kaynann http:// www.upjohninst.org/publications/wp/9323.html adresinden salanan zetidir.
Anahtar Kavramlar
Azalan Verimler Kanunu retim Fonksiyonu Emein Marjinal rn Marjinal rn Geliri Ksa Dnem Emek Talep Erisi
E rn Erisi E Maliyet Dorusu Marjinal Teknik kme Oran lek Etkisi kme Etkisi Uzun Dnem Emek Talep Erisi
indekiler
KISA DNEMDE EMEK TALEB UZUN DNEMDE EMEK TALEB KISA VE UZUN DNEM EMEK TALEP ERLER EMEK TALEBN ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR
nite 3 - Emek Talebi
33
GR
Emek talebinin tretilmi bir talep olduu, yani iverenlerin mal ve hizmet retebilmek iin emek talep ettikleri gerei, emek piyasalarnn en belirgin zelliidir. Gncel hayatta emek piyasalarnda firmalarn igcne olan taleplerinin sabit bir seyir izlemedii, bata cretler olmak zere ok sayda unsura bal olarak artp azalabildiine ahit olmaktayz. Firmalarn emek taleplerinin nasl belirlendii ve bunun hangi unsurlardan etkilendiinin aklanmas bu nitenin temel amacn oluturmaktadr. nite iki ana ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda, sadece emein deiken faktr olduu ksa dnemde firmann ve piyasann emek talebinin nasl belirlendii incelenecektir. kinci ksmda, sermayenin de deiken olduu uzun dnemde emek talebinin nasl belirlendii analiz edilecektir. Bu nite de ayrca ksa ve uzun dnem emek talep erileri karlatrmal olarak incelenecek, emek talebini etkileyen cret d unsurlarn neler olduu, bunlarn emek talebini ne ynde etkileyebilecekleri aklanacaktr.
KISA DNEMDE EMEK TALEB

Gerek iktisada giri, gerekse iktisat teorisi derslerinden hatrlanaca gibi retim de iki temel dnem sz konusudur. Bunlardan ksa dnem firmann retimde kulland girdilerden bazlarn (rnein emek ve hammadde) arttrabildii ancak sermaye miktarn ve retim kapasitesini deitiremedii zaman dilimini; uzun dnem ise firmann btn retim faktrlerini deitirebildii, yeni makineler satn alp yeni binalar ina edebildii zaman dilimini gstermektedir. Bir baka deyile Q = f (K,L) eklinde basit bir retim fonksiyonu varsaylrsa (Burada Q retimi, K sermayeyi ve L de emek faktrn gstermektedir). Ksa dnem K nn sabit, L nin deiken olduu, uzun dnem ise her iki faktrn de deiken olduu dneme iaret etmektedir.
retim Fonksiyonu: Veri faktr miktarlarnda ve teknoloji dzeyinde retilebilecek kt miktarn gsteren matematiksel bir eitliktir.
Marjinal Karar Alma Kural

Emek talebi ili ilgili analize ksa dnemde firma ka ii istihdam etmelidir? sorusu ile balayalm. Ancak, ncelikle burada kullanacamz talep teorisinin varsaymlarn hatrlamamz yararl olacaktr. Bunlar: Firmalar kr maksimizasyoncusudur. Firmalar retim iin sadece emek ve sermaye kullanrlar (anlatm basitletirmek iin yaplan bir varsaym). Firmalarn bulunduklar rn ve emek piyasalar tam rekabetidir (yani rn fiyat ve cretler veridir). Emek maliyeti cretten oluur ve igc tamamen homojendir. Bu varsaymlar gz nnde bulundurarak, yukardaki soruyu yantlamamz gerekirse, krn maksimize etmek isteyen bir firmann iileri firmann krna katklar bir lira dahi olsa-istihdam edeceini syleyebiliriz. Firmalar istihdam kararn verirken, oumuzun gndelik hayatta-belki de farknda olmadan-uyguladmz marjinal karar alma kuraln uygularlar. Bu kural herhangi bir eylemi yapmakla elde edilecek getiri ve maliyetin karlatrlmas esasna dayanr. Buna gre kr maliyeti at srece o eylemi yapmak tercih edilecektir. Marjinal karar alma kuraln istihdam kararna uyarlarsak, ie alnan son iinin maliyetinden ok gelir salad durumda firma o iiyi altrarak krlarn arttryor olacaktr. stihdam edilen en son iinin getirisi maliyetine eitse, firma bu durumda krn azamiletirmi olacandan, istihdam durduracaktr.
34
alma Ekonomisi
Ksa dnemde firmann istihdam kararnda marjinal karar alma kuralnn nasl ilediini aadaki tabloda yer alan rakamlarla incelemek konunun daha iyi kavranlmasna yardmc olacaktr.
Tablo 3.1: Tam Rekabeti Bir Firmann Kosa Dnem retim ve stihdam Deerleri (1) Emek Miktar (L) (2) retim (TP) (3) Emein Marjinal rn MPL 6 8 6 4 3 2 1 (4) Marjinal Gelir (Maln Fiyat) (MR) 2 2 2 2 2 2 2 2 TL TL TL TL TL TL TL TL (5) = (3) x (4) Emein Marjinal rn Geliri MRPL (6) cret Oran (W)
0 1 2 3 4 5 6 7
0 6 14 20 24 27 29 30
12 16 12 8 6 4 2
TL TL TL TL TL TL TL
6 6 6 6 6 6 6 6
TL TL TL TL TL TL TL TL
Emein Marjinal rn (MPL): Sermaye sabitken emek girdisinin bir birim arttrlmas sonucunda toplam rnde meydana gelen deiikliktir.
Azalan Verimler Kanunu: retim faktrlerinden birisi sabit tutulurken dier faktrn miktar arttrldnda toplam rndeki artn bir noktadan sonra azalacan ifade eden iktisat kanunudur.
Yukardaki tablo, ksa dnemde sermaye miktar sabitken kullanlan igc miktarnn arttrlmasyla birlikte toplam rnn ve marjinal rnn geliimini gstermektedir. Buna gre; emek miktar sfrken toplam ve marjinal rn de sfr olmakta, istihdam arttka toplam rn nce artan, sonra ise yavalayan bir hzla artmakta ve maksimuma ulamaktadr. stihdam, rneimizdeki son dzey olarak verilen 7 iinin de tesine arttrlm olsayd, toplam rnn artk azalaca gzlenebilecekti. stihdam edilen son iinin toplam rnde yaratt art olan marjinal rn ise 2. inin istihdam ile en st dzeye ulamakta, 3. ve sonraki iilerin istihdam ile birlikte azalma srecine girmektedir. Burada akla ikinci iiden sonraki iilerin daha az verimli olabilecekleri, marjinal rnn azalmasnn bundan kaynaklanabilecei ihtimali gelebilir. Oysa varsaymlar bir kez daha gzden geirirsek igcnn homojen kabul edildiini grrz. stihdamn artmasyla birlikte ilve iilerin verimliliklerinin azalmasnn nedeni iktisada giri dersinizin retim ve Firma Teorisi balkl 5. nitesinde de (s. 77-81) belirtildii gibi Azalan Verimler Kanunudur. Firmann kulland sermaye ve ekipman miktar sabitken igc miktarn arttrmas ii bana den sermaye miktarnn dmesine, bu ise emek verimliliinin azalmasna neden olacaktr. Tabloda dikkati eken bir baka husus da marjinal gelir ve cret orannn sabit oluu, istihdama bal olarak deimeyiidir. Bu durum da konunun banda yaplan varsaymlarla ilgilidir. Hatrlanaca gibi firma gerek emek, gerekse rn piyasalarnda tam rekabet piyasas iinde kabul edilmiti. Tam rekabet piyasasnda ise rnn fiyat (yani marjinal gelir) ve emein fiyat (cret oran) piyasa arz ve talep erilerine gre belirlenip, firma fiyat alcs konumunda olduundan, firmann fiyat ve creti deitirmesi sz konusu olmayacaktr. Tablo ile ilgili bu aklamalardan sonra marjinal karar alma kuralna dnersek, iverenin istihdam karar verirken son iinin maliyeti ile getirisini mukayese edecei belirtilmiti. Son iinin maliyetini cret oran, getirisini ise marjinal rn gstermektedir. Ancak pratikte bu ikisini karlatrmada nemli bir problem vardr. cret oran para birimi (TL), marjinal rn ise adet cinsindendir. Karlatrma ya-
35
pabilmek iin son iinin toplam rnde salad artnda para birimi cinsinden verilmesi gerekir. Marjinal rn deerlerini rnn piyasa fiyat ile (ayn zamanda MR) arparak son iinin firmaya salad getiriyi para birimi ile ifade edebiliriz. Tablonun 5. stununda yer alan marjinal rn geliri bunu gstermektedir. imdi gerek getiriyi, gerekse maliyeti parasal olarak ifade ettiimize gre 5. ve 6. stunlar karlatrarak denge istihdam seviyesinin ne olacan belirleyebiliriz.
Emein Marjinal rn Geliri(MRPL): Son ie alnan iinin toplam rnde salad artn parasal karldr.
Ksa Dnemde Denge stihdam Dzeyinin Belirlenmesi

Krn azamiletirmek isteyen iveren ie alaca son iinin firmaya salad parasal getiri (MRPL) maliyetinden (W) byk olduu mddete istihdam arttracak, MRPL=W olduunda ise istihdamda durma noktasna ulalacaktr. stihdamn daha da arttrlmas durumunda daha nce belirttiimiz gibi-azalan verimler kanunu sebebi ile MRPL<W olacak, son ii firmaya salad getiriden ok maliyet ykleyeceinden istihdam gereklemeyecektir. O halde firmaya krn azmiletirme imkan salayan denge istihdam kuraln aadaki ekilde bir kez daha yazmamz yararl olacaktr. W = MRPL veya W = MPL x MR (1) Rekabeti bir firma iin MR = P (Fiyat) olduundan, bunu aadaki gibi de yazmamz mmkndr. W = P x MPL veya W/P = MPL (2) 1. eitlikte W nominal creti, 2. Eitlikte W/P reel creti gsterdiinden, denge istihdam seviyesinin nominal cretin marjinal rn gelirine eit olduu veya reel cretin emein marjinal rnne eit olduu noktada belirleneceinin altn izelim. Burada nominal cretin mi yoksa reel cretin mi kullanlaca tmyle analitik uygunlua baldr ve her iki eitlik de ayn sonucu verecektir. Denge istihdam kuralnn W = MRPL olduunu belirtmitik. Burada akla yle bir soru gelebilir: Bu noktada iinin firmaya maliyeti getirisine eit olduuna gre bu iinin istihdamndan firma ne elde edecektir? Aslnda yukardaki eitlii denge istihdam kural olarak kabul ederken, ihmal edilebilecek kadar kk bir fazlalkla, bunun MRPL>W olduunu belirtmemiz gerekir. rnein iinin firmaya getirisi 30.00 TL maliyeti 29.99 TL ise, krn azamiletirmek isteyen firma bu iiyi ie almay uygun bulacaktr. Burada anlatm kolayl salamak iin neredeyse sfra yakn byklkteki bu fark ihmal edilerek denge istihdam koulunun MRPL = W olduu kabul edilir.
Firmann Ksa Dnem Emek Talep Erisi

Bir firmann ksa dnem emek talep erisini elde etmek iin tablo 3.1de alan eitli istihdam dzeylerindeki emein marjinal rn geliri (MRP L) rakam- cret Oran (w), MRP L B larn grafie aktarmamz 16 gerekmektedir. A C 12 Tam rekabeti bir firma D ne kadar ii altracana 8 E daima MRPL = W eitliini 6 F 4 gz nne alarak karar veG 2 MRPL=DL receinden, dikey eksende Emek Miktar (L) her iki deikenin birlikte 1 2 3 4 5 6 7 gsterilmesinde bir saknca yoktur. yer
ekil 3.1. Bir Firmann Ksa Dnem Emek Talep Erisi Krn azamiletirmek isteyen bir firma ka ii altracana daima W = MRPL olduu durumda karar vereceinden, marjinal rn geliri erisi ayn zamanda bir firmann ksa dnem emek talep erisidir.
36
Ksa Dnem Emek Talep Erisi: Sermaye ve dier btn faktrler sabitken cret oran ile firmann emek talep miktar arasndaki ilikiyi gsteren eridir.
alma Ekonomisi
imdi, Tablo 3.1e bakarak u sorunun yantn bulalm. cret 6 TL olduunda ka ii istihdam edilecektir? Denge istihdam kuralna gre bu sorunun yant 5 iidir (ekilde E noktas). cret 8 TL olsa idi (tablo 3.1deki cret stununda 8 TL yazdn dnelim) MRPL = W kural 4 ii de salanacakt. (D noktas). Nihayet cret 4 TL olduunda, tabloya gre firma 6 ii altracaktr (F noktas). Buna gre, yukardaki MRPL erisi hangi cret dzeyinde ka ii altraca sorusunun yantn verdii iin, aslnda firmann ksa dnem emek talep erisidir (DL). Bu nedenle marjinal rn geliri erisinin negatif eimli ksmnn firmann emek talep erisini gsterdiini sylemek yanl olmayacaktr. Erinin pozitif eimli ksmnda marjinal rn arttndan, firma iin istihdam arttrmak krl olacak, durma noktas erinin negatif eimli ksmnda olacaktr. Bunu basit bir rnekle aklamak mmkndr. rnein cret 12 TL olsa idi ka ii istihdam edilirdi? sorusuna yant ararken karmza 1 veya 3 ii klar gelecektir. Burada doru seenek 3 iidir. Her ne kadar 1. ide denge kural salanm olsa da, krn azamiletirmek isteyen firma istihdam bu noktada durdurmayacak, 2. iyi ve tekrar denge koulunun saland 3. iyi de ie alacaktr. nk, ikinci ii firmaya 12 TL maliyet yklenmesine karlk 16 TLlk getiri salamaktadr. Bu rnekten de anlalaca gibi herhangi bir cret dzeyinde firmann istihdam belirledii nokta MRPL erisinin negatif ksmnda yer alacandan, emek talep erisi olarak da erinin bu blm kabul edilecektir.
Piyasa Emek Talep Erisi

nitenin buraya kadar olan ksmnda bir firmann ksa dnem emek talep erisi elde edildi. Piyasann tamamnn emek talebi ise piyasadaki btn firmalarn taleplerinin yatay toplam ile elde edilir. Piyasa emek talep erisinde de bireysel emek talep erisinde olduu gibi cret oran ile istihdam miktar arasnda ters ynl bir iliki vardr. ekil 3.2 piyasa emek talep erisini gstermektedir. ekil de dikey eksende cret oran, yatay eksende ise emek miktar (istihcret Oran (w) dam) yer almaktadr. Piyasa emek talep erisi (DL) izilirken nitenin sonunda inceleyeceimiz emek talebini A w1 etkileyen cret d unsurlar sabit kaB w0 bul edilmitir. ekle gre cretler ykseldiinde (Wodan W1e) istihdam da DL azalmaktadr. (Lo dan L1e) B noktasndan A noktasna hareketle gsteriEmek Miktar (L) L0 L1 len bu deiime emek talep miktarnn azalmas denilir. cret orannn azalmas ise (W1den Wo a) emek miktarnn artmasna neden olacaktr. (Lo dan L1e) A noktasndan B noktasna hareketle gsterilen bu deiime ise emek talep miktarnn artmas denilir.
ekil 3.2. Piyasa Emek Talep Erisi Piyasa emek talep erisi bireysel fimalarn emek taleplerinin yatay toplam ile elde edilir ve negatif eimlidir.
37
UZUN DNEMDE EMEK TALEB

Uzun dnemin sabit faktrn bulunmad, btn retim faktrlerinin miktarnn deitirebildii retim dnemi olduu belirtilmiti. Bir baka deyile firma uzun dnemde hem sermaye hem de emek miktarlarn deitirme imkanna sahiptir. Burada yant aranlacak soru firmann retimini gerekletirmek iin ne kadar sermaye ve ne kadar emek kullanacadr. Firmann bu kararn iki faktr etkiler. Bunlar: Sermaye/emek kombinasyonlarna teknolojinin getirdii snrlar, retim faktrlerinin nispi fiyatlardr. lk faktr iktisat teorisi dersinden hatrlayacanz e rn erileri, ikinci faktr ise e maliyet dorular yardmyla aklayacaz.
Faktrler Aras kme: E rn Erileri

Herhangi bir mal retirken, teknolojik olarak faktrleri birbiri yerine kullanmak mmknse, kullanlabilecek faktr miktarlar ile ilgili olarak genellikle birden fazla seenek sz konusu olabilmektedir. rnein, ayakkab retimini atlye dzeninde ok sayda ii, az sayda sermaye mal (makine ve tehizat) kullanarak yapmak mmkn olduu gibi, ayn miktar retimi younlukla bilgisayarl makinelerle gerekletirip ok az sayda ii altrarak da yapmak mmkndr. retimde ne kadar emek ve ne kadar sermaye kullanlacaktr? sorusunun yant faktrlerin rneimizde olduu gibi birbirleri yerine kullanlp kullanlmayacana baldr. Bunu aadaki ekil yardmyla aklamak mmkndr. ekil 3.3. ekilde 1000 birim ayakkaby A noktasnn gsterdiSermaye Miktar (K) E rn Erileri Seti E rn erileri belirli i gibi olduka fazla miktarD K2 bir miktar retimin da sermaye (K1) ve az sayda A C K1 gerekletirebilecei igc (Lo) kullanarak retfarkl emek/sermaye mek mmkn olabildii gibi kombinasyonlarn gsQ3=3000 terir. Faktrler retimde (sermaye-youn retim), B Q2=2000 B birbirlerini iyi bir K0 noktasnn gsterdii gibi ok Q1=1000 ekilde ikme edebiliysayda igc (L3) ve az mikorlarsa e rn erileri ekildeki gibi dzgn tarda sermaye (K0) kullanaEmek Miktar (L) L0 L1 L2 L3 kavisli olacaktr. rak da retmek mmkndr.(emek-youn retim) Yukardaki ekil ayn miktar maln retebilecei farkl faktr kombinasyonlarn gsterdii iin E rn erisi olarak adlandrlmtr. ktisat teorisi dersinden hatrla- E rn Erisi: Bir firmann yacanz bu eri baz zelliklere sahiptir. Bu zellikleri ksaca hatrlamamz ya- belirli bir miktarda retimi salayabilmesi iin rarl olacaktr. kullanabilecei eitli emek
E rn Erilerinin zellikleri
Bu zelliklerin banda negatif eimli olmalar gelmektedir. Buna gre retimde emek ve sermayenin birbiri yerine kullanlabildii varsayldnda, faktrlerden birinin istihdam azaltldnda ayn retim dzeyini koruyabilmek iin dier retim faktrnn kullanmnn arttrlmas gerekmektedir. rnein ayakkab fabrikasndaki makinelerin bir ksm bozulursa, retim seviyesini drmemek iin bozulan makinelerin yerine igc istihdamn arttrmak gerekmektedir. E rn erilerinin ikinci zellii orijinden bakldnda d bkey olmalardr. Hatrlanaca gibi bu zellik azalan marjinal teknik ikme oran kavram ile il-
ve sermaye kombinasyonlarn gsteren eridir.
Marjinal Teknik kme Oran: retim miktar sabitken sermayenin emek yerine kullanlabilecei (ikme edecei) orandr.
38
alma Ekonomisi
giliydi. Bu durum eri boyunca yukardan aaya inildike ayn retim dzeyini korumak iin sermayede meydana gelecek ayn miktardaki azalmalarn giderek daha fazla emek kullanarak telafi edilebilmesinden kaynaklanmaktadr. Erinin st ksmlarnda sermaye fazla kullanld iin sermaye faktrnn marjinal verimi dk, emek az kullanld iin marjinal verimi yksektir. Erinin alt ksmlarnda ise bunun tersi sz konusudur. Erinin st ksmlarnda marjinal verimi dk sermaye faktrnde meydana gelen belirli bir azalma marjinal verimi yksek emek faktrnden az bir ilave ile telafi edilebilmektedir. te yandan aaya inildike, imdi marjinal verimi daha yksek hale gelen sermaye faktr ayn miktar azaltldnda, bunu telafi etmek iin marjinal verimi eskisine nazaran azalm olan emek faktrn daha fazla arttrmak gerekecektir. E rn erilerinin nc zellii orijinden uzaklatka daha yksek retim dzeyini gstermesidir. ekilde C noktas A noktasna gre daha yksek retim dzeyini gstermektedir. nk C noktasnda A ya nazaran kullanlan sermaye miktar azaltlmadan emek miktar arttrlmtr. Bunun gibi, her iki faktrden daha fazla kullanldn gsteren D noktas da C ye nazaran daha yksek bir retim dzeyini gstermektedir. Son olarak e-rn erilerinin kesimeme zelliinin de olduunu hatrlamamz gerekmektedir. ekil 3.3te yer alan dzgn kavisli e-rn erisi faktrler aras ikmenin olduu durumu yanstmaktadr. retimin faktrlerin ancak belirli oranlarda kullanlmas ile yapabildii, yani faktrler aras ikmenin olmad durumlarda e rn erilerinin bu ekilde dzgn kavisli eriler deil, L eklinde keli eriler olduunu hatrlayalm.
Faktr Fiyatlar: E Maliyet Dorular

Konunun banda, firmalarn uzun dnemde ne kadar sermaye ve ne kadar emek kullanacaklarnn iki unsura bal olduunu, bunlardan birincisinin retimde emek ile sermayeyi birbiri yerine kullanmaya teknolojinin ne lde izin verdii idi. Bunu nceki balkta e rn erileri yardmyla inceledik. Bu iki faktrden ne kadar kullanlaca ayE Maliyet Dorusu: Sermayenin maliyeti ve n zamanda bu faktrlerin fiyatlarna ve firmann retim iin ayrd bteye de baldr. cret oran veri iken bir Belirli bir zamanda igcnn sabit creti (W) olduu gibi, sermayenin de kifirmann belirli bir miktardaki parasyla (retim ra bedeli (r) olacaktr. r kullanlan sermaye ekipmannn birimi bana den bir btesi) satn alabilecei dnemlik satn alma/kiralama maliyetini gstermektedir. ekil 3.4te yer alan Ebtn farkl sermaye ve emek kombinasyonlarn maliyet dorular veri faktr fiyatlarnda firmann belirli bir miktar para ile satn gsteren eridir. alabilecei farkl sermaye/emek kombinasyonlarn gstermektedir. cret oran W1 ve sermayenin fiyaekil 3.4. t r1 olduunda, firmann E1 kadar paE-maliyet Dorular Sermaye Miktar (K) ras olmas durumunda firma btn paSeti K3 F rasyla E1/W1=L1 kadar emek (A nokE maliyet dorusu tas) veya E1/r1=K1 kadar sermaye (B faktr fiyatlar veri K2 D noktas) kullanabilecektir. Bu iki nokolduunda firmann belirli bir tay birletirirsek AB dorusunu elde K1 B harcama dzeyi ile ederiz. Bu doru firmann E1 kadar satn alabilecei retim btesi ile satn alabilecei farkemek ve sermaye l faktr kombinasyonlarn gstermekmiktarlarnn E A C tedir. Doru zerindeki her noktada geometrik yerini L1 L2 L3 Emek Miktar (L) gsteren eridir. firma E1 kadar retim btesinin tmn harcadndan, bu doruya e maliyet dorusu ad verilmektedir.
E Maliyet Dorularnn zellikleri

E maliyet dorularnn baz zellikleri vardr. ktisat teorisi dersinde verilen bu konuya burada ayrntl olarak deinilmeyecektir. Ancak birka cmle ile bunlarn hatrlanmasnda yarar vardr. E-maliyet dorularnn balca zellii, negatif eimli olmalardr. Bu doru veri faktr fiyatlarnda firmann belirli bir miktar para ile satn alabilecei farkl sermaye/emek kombinasyonlarn gsterdiine gre, herhangi bir faktrden daha fazla para kullanlmasnn sonucu dier faktrden daha az kullanlmasdr. E-maliyet dorularnn ikinci zellii, eiminin sabit ve faktr fiyatlarnn birbirine oranna (w/r) eit olmasdr. Eimin sabit olmas firmann piyasada geerli faktr fiyatlarndan istedii kadar sermaye ve emek alabileceini gstermektedir. nc zellik, retim btesindeki deiikliklerin e-maliyet dorular ile gsterilebilmesidir. Veri faktr fiyatlarnda firmann emek ve sermaye zerine daha fazla harcamada bulunmas e maliyet dorusunu ncekine paralel biimde (ABden CD ve EF ye) saa kaydrr. Buna gre orijinden daha uzaktaki e-maliyet dorusu daha yksek harcama dzeyini gsterecektir. Son olarak, faktr fiyatlarndaki deiikliklerin e-maliyet dorular ile gsterilebilmesi dorularn bir baka zelliidir. Faktr fiyatlar dorularn eimi olduuna gre, bunlarda meydana gelen deimeler e-maliyet dorularnn eimini deitirecektir. E-maliyet dorusu AB iken ve dier unsurlarda bir deime yokken sermayenin fiyatnn ucuzlamas firmann btn paras ile daha fazla sermaye alabilmesini salayacak, doru ADye kayacaktr.(Kesikli doru) Burada emein fiyat ve retim btesi deimediinden firmann btn parasyla satn alabilecei emek miktar da deimeyecek, e maliyet dorusunun A aya ayn kalacaktr. Grld gibi faktr fiyatndaki bu deime dorunun eimini deitirerek diklemesine sebep olmutur. Dier eyler sabitken cretlerin ykselmesi e maliyet dorusunun eimini nasl etkiler?
SIRA SZDE
Uzun Dnemde stihdam Dzeyinin Belirlenmesi

Buraya kadar uzun dnemde bir firmann sermaye ve emek faktrlerinden ne kadar talep edeceinin (a) bu faktrler arasnda ikmenin mmkn olup olmamasna (b) bu faktrlerin nispi fiyatlarna bal olduunu inceledik. Bu noktada her iki unsura ilikin bilgilerimizi birletirerek krn azamiletirmek isteyen iverenin faktr kullanm miktarlarn nasl belirlediini aadaki ekil yardmyla inceleyebiliriz. Firmann Q0 kadar mal ekil 3.5. retmeye karar verdiini kaUzun Dnemde Denge Sermaye Miktar (K) A4 bul edelim. Firma bu aamastihdam Dzeyi K Uzun dnemde belirli bir da u kritik soruyu yantlamak A3 miktar mal en dk durumundadr: Hangi sermamaliyetle retmeyi Y A2 ye/emek bileimi sz konusu amalayan firma e rn retimin en dk maliyetle erisinin orijine en yakn A1 X e maliyet dorusu ile yaplmasn salar? ekilde K K0 kesitii (teet olduu) Z L ve L noktalar, orijine en uzak Q0 noktada denge faktr B1 B2 B3 B4 e maliyet dorusu (A4B4) kullanm miktarlarn Emek Miktar (L) L0 belirleyecektir. zerinde olduundan, Q0 kadar retimin en pahal yapld faktr bileimlerine iaret etmektedir. Oysa biz ayn retimin olabilen en d-
40
alma Ekonomisi
k maliyetle yapld noktay aratrdmz iin, hem Q0 e-rn erisi hem de orijine en yakn e-maliyet dorusu zerinde bulunan faktr kombinasyonunu aratrmaktayz. Bu ise Y ve Z noktalarnn deil, X noktasnn gsterdii kombinasyondur. Q0 e-rn erisinin A2B2 e-maliyet dorusuna teet olduu X noktasnda firma K0 kadar sermaye ve L0 kadar emek kullanarak retimi en dk maliyetle gerekletirmektedir. ekildeki A1B1 e-maliyet dorusu dierlerine nazaran en dk harcama seviyesini gstermekle birlikte, Q0 e-rn erisi ile herhangi bir noktada kesimediinden, bu miktarda bir retimi gerekletirmeye yetmeyecektir.
Uzun Dnemde cret Deiimi

nceki ekilde, denge istihdam dzeyini inceleyerek uzun dnem emek talep erisine bir adm daha yaklam olduk. Uzun dnemde krn azamiletirmek isteyen bir firmann emek ve sermaye faktrlerinden ne kadar kullanacan belirlediimize gre, bu aamada u sorunun yantn arayacaz: cret oran deiirse, rnein ykselirse, bunun iverenin kulland emek ve sermaye miktarlar zerindeki etkisi nedir? Bu soruyu aadaki ekil yardmyla yantlamak mmkndr.
ekil 3.6. Uzun Dnemde cret Deiimi ve Emek Talebi cret orannn ykselmesi; ksa dnemde maliyetleri ykselttii iin istihdamn azalmasna sebep olacaktr. Uzun dnemde ayrca iveren iin fiyat deimedii iin nispeten ucuz hale gelen sermayeden daha fazla kullanmak daha krl olacandan, talep edilen emek miktar bir kez daha azalacaktr.
lek Etkisi: cret art veya azal sonucunda firmann optimal retim dzeyinin deimesine bal olarak emek talebinde meydana gelen deimedir.
ekilde, balang e maliyet dorusunun AB olduunu, Q1 kadar mal reten firmann bu retimi en dk maliyetle X noktaZ K1 Y snda saladn, buna gre L2 X K0 kadar emek ve K0 kadar sermaye Q1 Q2 kullandn varsayalm. cret oranlar ykseldiinde, C A bte kst BC ye kayarak daha L0 L1 L2 Emek (L) dikleecektir. Buna gre sermayenin fiyat ve retim btesi deimedii iin firmann btn paras ile satn alabilecei sermaye miktar deimeyecek (B noktas), ancak cretler ykseldii iin retim btesinin tamam ile satn alnabilecek emek miktar azalacaktr (A dan C ye). Dier eyler eitken, cretlerin ykselmesi ksa ve uzun dnemde olmak zere istihdam iki ekilde etkiler. cretin ykselmesi maliyetleri arttracaktr. Fiyatlar veri iken maliyetin artmas firmann retim leini kltmesine (Q1den Q2ye) neden olacak. Q2 e rn erisi zerinde daha az mal ve hizmet reten firma kulland igcn de L2den L1e azaltacaktr. retim leinin klmesi nedeniyle istihdam da meydana gelen bu daralmaya lek etkisi denilmektedir. gcnn daha pahal olmas nedeniyle retim leini klten firma ekilde Y noktasnda Q2 kadar mal en dk maliyetle retememektedir. Q2 kadar maln minimum maliyetle retildii nokta Q2 e rn erisi ile BC e maliyet dorusunun teet olduu Z noktasdr. Ancak ksa dnemde sermaye miktar K1de sabit kalacandan, firma pahallaan emek faktrnden kulland miktar azaltmakla birlikte, Q2 kadar mal hl biraz pahal bir ekilde retmek durumundadr. te yandan uzun dnemde firma sermaye miktarn da arttrabilme imkanna sahip olduundan faktr kombinasyonunu bu defa Q2 kadar retimini en dk maliyetle yapacak ekilde yeniden gzden geirecek, fiyat deimedii iin emek faktrne nazaran daha ucuz hale gelen sermayeden kulland miktar K2'e arttrarak kulland emek miktarn bir kez daha (L1'den L0a) azaltacaktr.
Sermaye (K) B
41
kme Etkisi: cret oranndaki bir deimeye bal olarak sermayenin emek yerine kullanlmas nedeniyle emek talebinde meydana gelen deimedir.
Buna ikme etkisi denilmektedir. Firma byle yapmakla e rn erisi ile e maliyet dorusunun teet olduu Z noktasnda bulunacak, bu faktr bileimi ile Q2 kadar mal imdi en dk maliyetle retebilecektir.
KISA VE UZUN DNEM TALEP ERLER
nitenin banda ksa dnem emek talep erisini toplam ve marjinal rn kavramlarndan hareketle elde etmitik. Bir nceki ekilden hareketle bu kez e rn erileri ve e maliyet dorular ile hem ksa hem de uzun dnem emek talep erilerini elde etmemiz mmkndr. Aadaki ekil ekil 3.6daki bilgilerden hareketle elde edilmitir. ekil 3.7. ekil 3.7nin dikey ekseKsa ve Uzun Dnem Emek Talep ninde cret oran, yatay ek- cret Oran (w) Erileri seninde emek miktar (L) (scret ykselmelerine iverenlerin z y w1 uzun dnemde gsterdikleri tepki tihdam) yer almaktadr. Badaha iddetlidir. Ksa dnemde langta cret W0 iken istihemek talebi sadece lek etkisi x w0 dam L2dir ve X noktasnda sebebiyle azalrken, uzun dnemde ikme etkisi de emek kme lek bulunulmaktadr. ud etkisi etkisi talebinin daha fazla azalmasna DL kd cretler W0dan W1e sebep olmaktadr. DL ykseldiinde, firmann buEmek Miktar (L) L0 L1 L2 na tepkisi kademeli olacaktr. Maliyetleri artan ve retim leini kltmek zorunda kalan firma ksa dnemde lek etkisi nedeniyle istihdam L2den L1e azaltr. Ancak nceki ekilden de grlecei gibi Y noktas firma iin maliyet minimizasyonunun saland faktr kombinasyonu deildir. Bunun nedeni ksa dnemde firmann kulland sermaye miktarn deitirememesidir. Uzun dnemde sermaye miktarn deitirme imkanna kavuan firma ikme Uzun Dnem Emek Talep etkisi ile fiyat nispeten ucuz hale gelen sermaye faktrn pahal emek faktr Erisi: Hem emek, hem de sermaye faktrleri deiken ile ikme edecek, kullanlan emek miktar bir kez daha (L1den L0a) azalacaktr. olduunda cret oran ile Yukardaki ekil, ksa ve uzun dnem emek talep erilerini karlatrmal ola- firmann istihdam dzeyi rak incelememizi salamaktadr. ki talep erisi arasndaki temel fark ksa dnem arasndaki ilikiyi gsteren eridir. emek talep erisinin cret deiimine daha az duyarl (daha az esnek-inelastik), uzun dnem emek talep erisinin ise daha duyarl (daha esnek-elastik) olmasdr. Emek talebinin cret esneklii ile ilgili 4. nitede bunun nedenlerini ayrntl bir ekilde inceleyeceiz. Ksa dnemde emek talebinin daha az esnek olmas ne anlama gelir?
SIRA SZDE
EMEK TALEBN ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR rn Talebindeki Deimeler

Emek talebi tretilmi bir talep olduundan rn piyasasnda meydana gelen deimeler ayn ynde emek piyasasna yansyacaktr. rnein, rn piyasasnda rn arz sabitken rn talebinin artmas rn fiyatlarnn ykselmesine sebep olacaktr. rn fiyatnn ykselmesi ise marjinal geliri arttracandan sonuta emein marjinal rn geliri aratacak, emek talebi artacaktr. Emek talep art olarak isimlendirilen bu deime, talep erisinin btn olarak saa kaymas ile gsterilir. Yukardaki rnein tersine rne olan talep azalm olsayd, bu taktirde emek talebi de azalacak, emek talep erisi sola kayacakt.
42
ekil 3.8. cret D Unsurlarn Emek Talebi zerindeki Etkileri Emek talebini etkileyen cret d unsurlar talep erisinin btn olarak saa (talep art) veya sola (talep azal) kaymas ile gsterilir.
alma Ekonomisi
cret Oran (w)
DL
DL
DL
cret ykselmelerine iverenlerin uzun dnemde gsterdii tepki daha iddetlidir. Ksa dnemde emek talebi sadece lek etkisi sebebiyle azalrken, uzun dnemde ikme etkisi de emek talebinin daha fazla artmasna sebep olmaktadr.
Verimlilik Deimesi
Hatrlanaca gibi emek talebinin emein marjinal rn gelirine (MPL X MR) eit olduu belirtilmiti. Buna gre emek verimliliindeki bir art, rn fiyatlarndaki dme ile tmyle giderilmedii taktirde, marjinal rn gelirini de arttracaktr. Bu durumda emek talebi de artarak talep erisi ekil 3.8 de DL0dan DL1e kayacaktr. Emek verimliliinin azalmas durumunda ise mekanizma tersine isteyerek emek talep erisi DL0dan DL2ye kayacaktr.
L0 L1 L2
Emek Miktar (L)
veren Says
Piyasa emek talep erisi iverenlerin bireysel taleplerinin yatay toplam alnarak bulunduuna gre, piyasaya yeni iverenler girerse emek talebi de buna bal olarak artacak, emek talep erisi saa kayacaktr. te yandan ekonomik krizlere bal olarak yaanan iflaslar veya sektrn cazibesini kaybetmesi durumunda iverenlerin saysnn azalmas emek talebini de azaltacak, emek talep erisi sola doru kayacaktr.
Dier retim Faktrlerinin Fiyatlar

Sermaye, toprak ve hammadde fiyatlarndaki deimeler emek talep erisini saa veya sola kaydrabilir. Emek ve sermaye retimde birbirinin yerine kullanlabiliyorsa, iki faktr arasnda kme ilikisi sz konusudur. Bu durumda emein fiyat sabitken sermayenin fiyatndaki bir art sermaye kullanmn azaltp emek kullanmn arttracaktr. rnein tarm iilerinin creti sabitken tarmsal aletlerin fiyat ykselirse tarm iletmeleri makine yerine igc kullanmay tercih edebilecekler,emek talep erisi saa doru kayacaktr. te yandan emek ile sermaye arasnda tamamlayclk ilikisi de olabilmekte, retimde bu iki faktr birlikte kullanlabilmektedir. Bu durumda-emein creti sabitken-sermaye fiyatnda meydana gelen bir d emek talebini arttrrken, sermayenin fiyatnn ykselmesi emek talebini azaltacaktr. rnein bilgisayar fiyatlar ucuzlarsa bilgisayar talebi artacandan, bilgisayar operatrlerine olan talep de artacak, talep erisi saa doru kayacaktr.
SIRA SZDE
Vin fiyatlarnn artmas acaba vin operatr talebini nasl etkiler?
43
zet
AMA
Ksa dnemde bir iveren ka ii altracana nasl karar verir? Firmalar ksa dnemde ka ii altracaklarna marjinal karar alma kural ile karar verirler. Bu karar verirken ie alacaklar son iinin firmaya salad getiri ile maliyetini karlatrrlar. Marjinal iinin maliyeti ile getirisi arasnda getirisi lehine ihmal edilebilecek kadar kk bir fark dahi olsa krn azamiletirmek isteyen iveren o iiyi ie alacaktr. Bu nedenle denge istihdam kural istihdamn iinin maliyeti (W) ile getirisinin (marjinal rn geliri) birbirine eit olduu dzeyde yaplmas olarak kabul edilir.
AMA
Ksa ve uzun dnem emek talep erileri arasndaki fark nedir? Ksa ve uzun dnem emek talep erileri arasnda esneklik fark vardr. Ksa dnemde emek talep erisi daha az esnek (inelastik), uzun dnemde ise daha az esnektir (elastik). Bunun nedeni cret ykseldiinde ksa dnemde emek talebi sadece lek etkisi sebebiyle azalrken, uzun dnemde ikme etkisinin de devreye girerek emek talebinin daha fazla azalmasna neden olmasdr. Emek talebini etkileyen cret d unsurlar nelerdir?
AMA
AMA
Piyasa emek talep erisi nasl elde edilir ve ekli nasldr? 2 Piyasa iverenlerden olutuuna gre piyasa emek talep erisi firmalarn bireysel talep erilerinin toplanmas ile elde edilir ve negatif eimlidir. Piyasa emek talep erisi elde edilirken emek talebini etkileyen cret dndaki unsurlar sabit kabul edilir. Buna gre cret orannda meydana gelen deimeler talep erisi zerinde sola veya saa hareketle gsterilir ve emek talep miktarnn azalmas veya artmas olarak isimlendirilir. Uzun dnemde emek talep erisi nasl elde edilir?
Emek talep erisi, cret oran ile talep edilen emek miktar arasndaki ilikiyi gsterir. Oysa emek talebinin tek belirleyicisi cret oran deildir, baka unsurlar da bu konuda etkilidir. rn talebindeki, verimlilikteki, iveren saysndaki deimeler ile dier retim faktrlerinin fiyatlar emek talebini etkileyen cret d unsurlar arasnda saylabilir. Bu unsurlardaki deimeler emek talebini arttryorsa erinin bir btn olarak saa, azaltyorsa sola kaymas ile gsterilir.
AMA
Ksa dnemde sermaye faktrnn sabit, sadece emek faktrnn deiken olmasna karlk, uzun dnemde firmalar sermaye faktrn de arttrabilme imkanna sahiptirler. Firmalarn uzun dnemde emek ve sermaye faktrlerinden ne kadar kullanaca, (a) retimde bu iki faktrn birbiri yerine kullanlp kullanlmayacana (b) faktrlerin nispi fiyatlarna baldr. Uzun dnemde firmann denge faktr kullanm miktarlar e-rn erisinin e maliyet dorusuna teet olduu noktada belirlenir. Denge bir kez tespit edildiinde, cret orann ykselterek bunun nasl deiecei analiz edilebilir. Bu analiz sonuta uzun dnem emek talep erisinin elde edilmesini salayacaktr.
44
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ksa dnem emek talep erisi elde edilirken yaplan varsaymlardan biri deildir? a. Firmalar kr maksimizasyoncusudur. b. gc heterojendir (birbirine benzemez). c. Firmalar rn ve emek piyasasnda tam rekabetidir. d. Emek maliyeti cretten oluur. e. retim iin sadece emek ve sermaye kullanlr. 2. Aadakilerden hangisi herhangi bir eylemi yapmakla elde edilecek getiri ve maliyetin karlatrlmas esasna dayanr? a. Kr maksimizasyonu b. Azalan verimler c. Marjinal karar alma kural d. Marjinal rn geliri e. Artan maliyetler kanunu 3. Emek piyasasnda tam rekabeti bir firmann cret oran ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Emek miktar arttka artar. b. Emek miktar arttka azalr. c. Toplam rn arttka azalr. d. Toplam rn arttka artar. e. Sabittir. 4. Aadakilerden hangisi ksa dnemde firmann krn azamiletiren denge istihdam kuraldr? a. MRPL=W b. W/P<MPL c. MRPL<W d. PxMPL>W e. MRPL<W/P 5. Emek ile sermaye faktrleri arasnda ikme imkanlarn gsteren erilere ne ad verilir? a. E Maliyet dorular b. Farkszlk erileri c. Bte kst d. E rn Erileri e. Marjinal rn Geliri Erisi
6. lek ve ikme etkileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ksa dnemde sadece ikme etkisi vardr. b. Uzun dnemde sadece lek etkisi vardr. c. Ksa dnemde hem ikme etkisi hem de lek etkisi vardr. d. Uzun dnemde hem ikme etkisi hem de lek etkisi vardr. e. Hibiri. 7. Aadakilerden hangisi ern erilerinin zelliklerinden biridir? a. Pozitif eimlidir. b. Eiminin faktr fiyatlarnn oranna eitdir. c. Orijinden uzaklatka daha yksek fayda dzeyini gsterir. d. nceleri artan, sonralar azalan bir hzda artar. e. Orijinden bakldnda d bkeydir. 8. Emein fiyat sabitken sermayenin fiyat ucuzlarsa e maliyet dorusu nasl etkilenir? a. Sabit kalr, deimez. b. Orijinden yukarya paralel bir ekilde kayar. c. Orijine yaknlaarak paralel bir ekilde kayar. d. Daha dikleir. e. Daha yatklar. 9. cret orannda meydana gelen bir ykselme emek talebi zerinde nasl bir etki yaratr? a. Talep erisi btn olarak saa kayar. b. Talep erisi btn olarak sola kayar. c. Talep erisi zerinde yukarya doru hareket eder. d. Talep erisi zerinde aaya doru hareket eder. e. Hibiri. 10. Sermaye miktar sabitken istihdam artnca toplam retim nasl bir seyir izler? a. Sabittir, deimez. b. Srekli olarak azalan bir seyir izler. c. Srekli olarak artar. d. nce artan, sonra azalan oranlarda artar ve maksimuma ular. e. Hibiri.
45
Yaamn inden
ABDde iten karmalara devam: Amex, 7.500 kiiye teekkr etti*
Mali hizmetler firmas American Express 8.500, elektronik devi Applied Materials 1.700 kii karacan bildirdi. 13 Aralk-Amerikan irketleri youn biimde iter karmalar srdryor. Son olarak American Express ve Applied Materials toplam 8.200 kiiyi karacaklarn aklad. Mali hizmetler firmas American Express, yarsndan fazlas seyahat biriminden olmak zere, 6 bin 500 alann daha iten karyor. 11 Eylln ardndan seyahat talebinin dmesiyle zor duruma den American Express, bu yl daha nce 7 bin 700 kiiyi iten karmt. Ekonomideki durgunluk nedeniyle, irketin kredi kart faaliyetleri de yavalam durumda. Para ynetimi faaliyetleri de bulunan American Express, borsadaki deer kaybndan da olumsuz etkilendi. Dnyann en byk yonga ekipman reticisi Applied Materials da, igcn yzde 10 ksarak 1.700 alann iten karmay planlyor. Applied Materials, ekonomik durgunlua ramen, imdiye dek igc ksma yoluna gitmede istekli olmamt. nk 1998 ylnda talep azalmas nedeniyle igc ksan Applied Materials, daha sonra artan talebi karlamakta zorlanmt. *Bu yaz http://www.ntvmsnbc.com/news/124588.asp internet adresinden alnmtr.
Bierli, M.K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul, Beta Basm Yaym, s.71-131. Kaufman, B. E.(1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press.s.145-225. Ehrenberg, R. G; Smith, R. (2000). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy, 7th Edition, New York, Addison-Wesley, s.62-68.
46
alma Ekonomisi

1. b 2. c 3. e 4. a 5. d 6. d 7. e 8. d 9. c 10. d Ayrntl bilgi iin Marjinal Karar Alma Kural konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Marjinal Karar Alma Kural konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Marjinal Karar Alma Kural konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Ksa Dnemde Denge stihdam Dzeyinin Belirlenmesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Faktrler Aras kme: E rn Erileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Uzun Dnemde cret Deiimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Faktrler Aras kme: E rn Erileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Faktr Fiyatlar: E Maliyet Dorular konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Piyasa Emek Talep Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Marjinal Karar Alma Kural konusuna baknz.

Sra Sizde 1 retim iin ayrlan bte ve sermayenin fiyat sabitken cret orannn ykselmesi e maliyet dorusunun diklemesine neden olacaktr. Bu durumda E ve r sabit olduundan parann tamam ile satn alnabilecek sermaye miktar deimeyecek (E/r), ancak cret orannn artmas parann tamam ile altrlabilecek ii saysn (E/w) azaltacaktr. Sra Sizde 2 Emek talebinin cret esneklii emek talebinin cret deiimine kar ne oranda duyarl olduunun gstergesidir. Buna gre emek talebi cret deiimine ksa dnemde daha az duyarl, uzun dnemde ise daha fazla duyarldr. Ksa dnemde emek yerine sermaye kullanmak mmkn olmadndan cretler ykseldiinde iverenler altklar ii saysn azaltacaklar, ancak bu azalma snrl oranda kalacaktr. Sra Sizde 3 Vin ile vin operatr birbirlerini tamamlayan iki faktrdr. Vin fiyatlar arttnda vin kullanan firmalar vin taleplerini ksacaklardr. Uzun dnemde vin talebinin azalmas doal olarak vin operatrlerine olan talebi de azaltacak, vin operatrleri talep erisi sola doru kayacaktr.
47
Emek Talep Esneklii
ktisat bilimini kmseme eiliminde olanlar biraz da arz ve talebin bu bilimin iki ana damarn oluturmasndan hareketle; Eer bir papaana arz ve talep kelimesini ezberletmiseniz onu yar yarya iktisat yapmsnz demektir esprisini yaparlar. Tabiiki bu ok yzeysel bir deerlendirmedir ve bir maln/faktrn fiyat ykseldiinde arznn artp, talebinin azalacak olmasn bilmek asla yeterli deildir. Burada arz ve talep deimelerinin ne kadar olacan da bilmek gerekmektedir. Konuya emek talebi asndan bakldnda, emein fiyat olan cret ykseldiinde istihdamn ne kadar azalaca iverenlerin, ii rgtlerinin ve kamunun bilmek durumunda olduu nemli bir husustur. Emek talebinin cret deimelerine kar duyarllnn derecesi firmalarn maliyetlerinden istihdam ve isizlie, sendikalarn pazarlk glerinin ne olacana kadar pek ok konuda belirleyici faktrdr. Bu nitede sz konusu duyarlln nasl lld ve nelere bal olduu incelenecektir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz. Emek talebinin cret deimelerine kar duyarll nasl llr? cret ykselmeleri hangi durumlarda, iverenin toplam maliyetlerini nasl etkiler? Emek talebinin esnek olup olmamas hangi unsurlara baldr?
48
alma Ekonomisi
DECODE 200 iyi ten kard: Aratrma-Gelitirme almalarnda Otomasyon* NEW YORK, 27 Eyll 2002
DECODE Genetik Firmas bugn yapt bir aklama ile pozitif nakit akn salamak amacyla nmzdeki yl genetik aratrmaclarnn %30una karlk gelen 200 kiiyi iten karacan bildirmitir. Firma, bunun genetik aratrmalarnn devam edebilmesi iin zorunlu olan otomasyon srecinin (insan gc yerine sermaye ekipman kullanlmas) bir paras olduunu belirtti. Bu deiiklik sonucunda firmann dnya apnda alanlarnn says 650den 450ye inecek. DECODEnin 20 lkede personeli bulunmakta.Firmann ikagodaki ofisinde alan 75-80 Amerikal alana basn aklamas yaplmadan nce iten karacaklar szl olarak duyuruldu. Firmann en st dzey yneticisi olan Kari Stefansson aratrma-gelitirme faaliyetlerini finanse eden hisse senedi piyasalarnn kapanmas ile birlikte DECODE nin ayakta kalabilmesi iin bunun dnda bir tercihlerinin kalmadn belirtti. Mr.Stefansson ayrca irketin 2004 yl itibariyle baa ba noktasna geleceinin planlanmasna karlk, mevcut ekonomik koullarn bunu erkene ektiini, firmann bu durumu daha gl bir irket oluturmak iin bir frsat olarak kabul ettiini belirtti. * Bu okuma paras http://www.genomeweb.com/articles/view-article.asp?Article=200292795740 internet adresinden alnmtr.
Anahtar Kavramlar
Emek talebinin cret esneklii Emek talebinin apraz cret esneklii Toplam cret demesi Marshall-Hicks tretilmi talep kanunlar
indekiler
EMEK TALEBNN CRET ESNEKL EMEK TALEP ESNEKLK TRLER BR TALEP ERS ZERNDE FARKLI ESNEKLK DEERLER EMEK TALEP ESNEKL-TOPLAM CRET DEMES LKS EMEK TALEBNN APRAZ CRET ESNEKL EMEK TALEP ESNEKLN ETKLEYEN UNSURLAR rn Talebi Emek Maliyetinin Toplam Maliyet indeki Pay Dier retim Faktrlerinin kme Edilebilirlii Dier retim Faktrlerinin Arz Esneklii
nite 4 - Emek Talep Esneklii
49
GR
Ksa ve uzun dnem emek talebinin incelendii nceki nitede cret deiimine kar ksa dnemde emek talebinin fazla duyarl olmamasna karlk, uzun dnemde daha duyarl olduu, bu durumun talep esnekliinin farkllndan kaynakland belirtilmiti. Emek talebinin cret deimelerine kar duyarllnn gstergesi olan emek talep esneklii gerek iiler, gerekse iverenler ve hkmetlerin gz nnde bulundurduklar nemli bir kavramdr. rnein hkmetin asgari crette yapaca bir artn veya sendikalarn yksek cret taleplerinin istihdamda ne kadarlk bir azalmaya neden olaca ancak emek talep esneklii bilindiinde hesaplanabilir. Emek talep esnekliinin eitli ynlerden incelenecei bu nitede ncelikle emek talebinin cret esnekliinin nasl hesapland, esnek trleri ve emek talep erisinin esneklii ile ilgili zellikler incelenecektir. nitede daha sonra emek talebinin baka faktrlerin fiyatlarndaki deimelere duyarlln len apraz cret esneklii kavram ile emek talep esnekliini etkileyen unsurlarn neler olduu analiz edilecektir.
EMEK TALEBNN CRET ESNEKL

nceki nitede elde ettiimiz emek talep erisi, cretler arttnda istihdamn azalacan (veya tersi) gsterir ekilde negatif eimli bir eriydi. cret oran ile istihdam dzeyi arasnda ki ilikinin yn bilinmekle birlikte; firmalarn, iktisatlarn ve politika reten kiilerin istihdam dzeyinin cret artlarna gre ne derece hassas olduunu bilmeleri gerekmektedir. Bu bilgiyi bize aadaki eitlikle gsterilen emek talebinin cret esneklii verir. Ed = Talep edilen emek miktarndaki oransal deiim cret oranndaki oransal deiim cret oran ile istihdam dzeyi ters ilikili olduu iin esnekliin iaretinin negatif olmas gerekir. Ancak pratikte kolaylk salamak amacyla negatif iaretin gzard edildii veya yukardaki formln bana eksi iareti konularak esneklik deerinin pozitif deer almasnn saland grlmektedir. ktisada Giri dersinin talep esneklii ile ilgili konusunda talebin nokta ve yay esneklii hakknda size aktarlan bilgiler bu nite iin de geerlilik tamaktadr. Emek talebinin cret esnekliinin hesaplanmasnda tersine evrilebilirlik problemi ortaya kmaktadr. rnein cretin 50 milyon TL dan 100 milyon TL na ykselmesi oransal anlamda %100lk bir artken, 100 milyon TL dan 50 milyon TL na dmesi sadece %50lik bir dtr. Bu nedenle iktisatlar cret esneklik katsaysn hesaplarken iki cretin ve iki miktarn (balang deeri ve yeni deer) ortalama deerini kullanrlar. Yukardaki rnek asndan sylemek gerekirse, cretin 100 milyon TL dan 50 milyon TL na dmesi ve 50 milyon TL dan 100 milyon TL na ykselmesi durumlar cretin %66,6 orannda deimesi olarak kabul edilir. Bu durumda emek talep esnekliini aadaki ekilde yazmamz gerekmektedir. DL L1 + L2 Ed = DW W1 + W2 / 2
Emek Talebinin cret Esneklii (Ed): stihdamn cret deimelerine ne lde duyarl olduunun gstergesidir. stihdamdaki oransal deimenin cretteki oransal deimeye blnmesi ile bulunur.
50
alma Ekonomisi
EMEK TALEP CRET ESNEKLK TRLER

Emek talebinin cret esnekliini aadaki ekilde gsterildii gibi be trde snflandrmak mmkndr.
ekil 4.1. eitli Emek Talep Esneklikleri Emek talebi cret deimelerine duyarl deilse sfr esnek, ikizkenar hiperbol eklinde ise birim esnektir. Emek talebi sadece bir cret dzeyinde yaplyorsa talep erisi sonsuz esnekliktedir. Ayn noktadan geen iki emek talep erisinden yatk olan esnek, dik olan esnek olmayan talebi gsterir.
cret Oran (W) cret Oran (W)
Ed = 0
W1 Ed = Ed = 1
Emek Miktar (L)
Y X D2
D1
W0
Ed>1 Ed<1
Emek Miktar (L)
L0
L1 L2
imdi bu esneklik trlerini ksaca inceleyelim. 1. Ed=0 Eer cret oranndaki bir art emek talebini hi etkilemiyorsa, emek talep esneklii 0 olacaktr. Bu durumda emek talep erisi yukardaki eklin (a) ksmnda gsterildii gibi tam olarak inelastiktir. 2. Ed<1 Talep esneklii birden kk, fakat sfrdan bykse, bu durumda esnek olmayan talep sz konusudur. Buna gre cret oranndaki ykselme veya dler istihdamda oransal olarak daha kk deimelere neden olmaktadr. rnein eer cretler %10 azalrken emek talebi %5 artarsa Ed=0.05/0.10=0.5 olacaktr. Esnek olmayan emek talep erisi emek talebinin emek maliyetine kar nispeten hassas olmadn ifade eder. Bunu eklin (B) ksmnda grebiliriz. 3. Ed=1 Eer emek talebindeki % deiim cretteki % deiime tam olarak eitse, Ed=1 olacaktr. eklin (A) ksmnda gsterilen ikizkenar hiperbol eklindeki byle bir talep erisine Birim Esnek Talep Erisi denilir. 4. Ed>1 Eer emek talebindeki % deiim cret oranndaki % deiimden byk olursa, talep esneklii birden byk olacaktr. Bu tr bir talebe esnek talep denilir. Esnek talep, emek talebinin cret oranlarna kar yksek derecede duyarl olduunu ifade eder. Bunu eklin (B) ksmnda yatk talep erisi olarak grebiliriz. 5. Ed= Eer firma cari cret dzeyinde btn iileri istihdam etmeye istekli fakat bu cretin zerinde hibir ii istihdam etmeyecekse, Tam Esnek (tam elastik) talep sz konusudur. Tam esnek talep aadaki eklin (A) ksmnda eksene paralel doru olarak gsterilmitir.
BR TALEP ERS ZERNDE FARKLI ESNEKLK DEERLER

ekil 4.1in (B) ksmnda ayn noktadan geen iki talep erisinden dik olan iin inelastik (esnek olmayan), yatk olan iin ise elastik (esnek) emek talep erisi denilmiti. Her iki erinin de kesitii X noktasn balang noktas olarak alrsak (W0 cret dzeyi ve L0 istihdam dzeyi), cret W1e ykseldiinde DL1 talep erisinde X noktasndan Y noktasna gelinecek istihdam L2-L1 kadar (D1) azalacaktr. te yandan ayn cret deiimi DL2 talep erisi sz konusu olduunda X noktasndan Z ye harekete neden olacak, istihdam L2den L0a (D2) azalacaktr. Ayn
51
miktarda cret deiimine DL1 emek talep erisinde daha az, DL2 emek talep erisinde ise daha fazla duyarllk gsterildii iin DL1 esnek olmayan, DL2 esnek talep olarak isimlendirilmitir. Ancak iki talep erisi arasnda esnek-esnek olmayan ayrmn yaparken, gerek iktisada giri gerekse iktisat teorisi derslerinden bildiimiz bir gerein burada da geerli olduunu belirtmemiz gerekmektedir: Emek talep erisinin her noktasnn esneklik deeri ayn deildir ve eri hem esnek hem de esnek olmayan ksmlara sahiptir. Bu durumu aadaki ekil zerinde gsterebiliriz.
ekil 4.2. Talep Erisi zerinde Farkl Esneklik Noktalar Bir emek talep erisinin her noktasnn esneklik deeri farkldr. Erinin orta noktasnda talep esneklii bire eitken, bunun stnde birden byk, altnda ise birden kk deerdedir. ekil 4.2deki gibi dorusal bir emek talep erisinin zellii, eri boyunca her noktada cretlerdeki bir birim deimenin istihdamda da bir birim olarak ayn miktar deimeye neden olmasdr. rnein, ekilde cretlerde her 10 birimlik (TL) azalma, istihdam da 10 birim arttrmaktadr. Bununla birlikte eri boyunca birim olarak ayn deimelerin olmas deimelerin oransal olarak ayn olduunu gstermez.
cret Oran (w) ESNEK (ELASTK) Ed>1 A B
90 80 70 60 50 40 30 20 10
Ed=1
ESNEK DEL (NELASTK) Ed<1 A B
10 20 30 40 50 60 70 80 90 Emek Miktar (L)
ekil 4.2deki gibi dorusal bir emek talep erisinin zellii, eri boyunca her noktada cretlerdeki bir birim deimenin istihdamda da bir birim olarak ayn miktarda deimeye neden olmasdr. ekilde cretlerde her 10 birimlik (TL) azalma istihdam da 10 birim arttrmaktadr. Bununla birlikte eri boyunca birim olarak ayn deimelerin olmas deimelerin oransal olarak ayn olduunu gstermez. rnein cret 80 TLden 70 TL na derse (A dan B ye hareket), istihdam 20 iiden 30 iiye ykselir. Ed=%DL/%DW=%50 / %12.5 = 4 olduundan emek talep erisinin st taraflarnda talebin cret esnekliinin bir hayli yksek olduu grlmektedir. te yandan cret 20 TL ile balayp 10 TL na inerse (Cden D ye hareket) istihdam 80 iiden 90 iiye kmaktadr. Bu durumda emek talep esneklii E d= %DL / %DW = %12.5 / %50 = 0.25 (%2.5) olarak hesaplanr. Grld gibi erinin alt ksmlar esnek olmayan talep zellii tamaktadr. Dorusal bir talep erisinin eimi her noktada ayn iken, ayn miktar cret deiimine karlk erinin ortas birim esnek, st ksm elastik alt ksm ise inelastiktir. Bunun nedeni eimin mutlak deer, esnekliin ise oransal (yzde) deiimlere gre hesaplanmasdr. cret 80 TL iken 10 TLlk bir dme oransal olarak kk bir d iken (%12.5), cret 20 TL iken 10 TLlk bir dme oransal olarak byk bir yzdeyi (%50)gstermektedir. Emek talep erisinin cret esneklik deerinin her noktada farkl olduuna ilikin bu aklamalardan sonra gsterim kolayl asndan ayn noktadan geen iki talep erisinden dik olannn esnek yatk olannn esnek olmayan talebi ifade edeceklerini kabul etmek emek talep teorisi ile elimeyecektir.
52
alma Ekonomisi
EMEK TALEP ESNEKL-TOPLAM CRET DEMES LKS

Emek talebinin cret esneklii ii-iveren cret pazarlnda taraflarn bilmeleri gereken nemli bir bilgidir. Emek talep teorisine gre cretler ykseldiinde talep erisinin negatif eimli olmas sebebiyle istihdamn azalaca bellidir. Ancak cret ykselmesinin iverenin iilerine yapt toplam demelerini arttrp azaltaca emek talebinin cret esnekliine baldr. Toplam cret demesi, iverenin iilerine yapt cret demelerinin toplamdr ve cret oran ile emek miktar arplarak bulunur.(W x L) ekilsel olarak toplam cret demesi talep erisi zerinde seilen herhangi bir noktann altnda kalan alandr. Toplam cret demeleri ile esneklik arasnda nasl bir iliki bulunduunu aadaki ekil yardmyla inceleyebiliriz.
Toplam cret demesi: Firmalarn veri bir cret orannda igc iin yaptklar toplam demeleri gsterir. cret oran ile ii says arplarak elde edilir.
nitenin banda aktarlan bilgileEsneklik-Toplam cret re dayanarak ekil 4.3teki emek talep cret Oran (W) demesi likisi erilerinden DL1in esnek, DL2nin ise Toplam cret demesi Y Z esnek olmayan talebi gsterdiini syemek talep erisi 15 leyebiliriz. X noktas her iki talep ezerinde seilen bir noktann altnda kalan risinin de ortak noktas olduuna gX 10 alandr. cret oran ile re, balangtaki toplam cret demetoplam cret demesi DL1 si TO1=10x8=80 TL dr. emek talebi esnekse ters DL2 ynde, esnek deilse cret 15 TL sna ykseldiinde esayn ynde deiecektir. Emek Miktar nek olmayan emek talep erisine g3 7 8 re talep miktar 7ye derken (Z noktas), esnek emek talep erisine gre talep miktar 3e dmektedir (Y noktas). imdi yeni cret orannda gelinen bu noktalar balang noktas (X noktas) ile karlatrarak esneklik ile toplam cret demesi arasndaki ilikiyi belirleyebiliriz. Esnek Olmayan Talep iin (DL2) Esnek Talep Erisi iin (DL1) TO1=10x8=80TL (X noktas) TO1=10x8=80TL (X noktas) TO2=15x7=105TL (Z noktas) TO2=15x3=45TL (Y noktas) Buna gre cret ykseldii zaman; esnek olmayan emek talebi erisi sz konusu olduunda istihdam cret ykselmesini dengeleyecek lde azalamam, bu yzden toplam cret demesi artmtr. te yandan emek talebi esnek olduunda, cret ykselmesine bal olarak istihdam nemli lde azaldndan toplam cret demesi azalmtr. Buradan hareketle aadaki genellemeleri yapmamz mmkndr. Genelleme 1: Emek talebi esnekse cret oranndaki bir deiiklik toplam cret demesinin ters ynde hareketine neden olur. Yani W ise TO veya W ise TO Genelleme 2: Emek talebi esnek deilse cret oranndaki bir deiiklik toplam cret demesinin de ayn ynde deimesine neden olur. Yani W ise TO veya W ise TO
SIRA SZDE
ekil 4.3.
A sendikasnn kar karya olduu emek talep erisine gre; cret saat ba 4 TLdan 5 TLna ykseldiinde istihdam 30 kiiden 15 kiiye dyorken, B sendikasnn kar karya olduu emek talep erisine gre cret saat ba 6 TLdan 5 TLna indiinde istihdam 40 kiiden 44 kiiye artyorsa hangi sendika yeleri toplam gelirlerini arttrmakta daha baarldr?
53
EMEK TALEBNN APRAZ CRET ESNEKL

Emek talebinin cret esneklii ve tretilmi talep kanunlarna ynelik bu aklamalardan sonra, esneklikle ilgili son olarak emek talebinin dier faktrlerin fiyatndaki deimelere ne lde bal olduunu gsteren emek talebinin apraz cret esnekliinin incelenmesi, sizlerin emek talebi ile ilgili eksik bilgilerinizin tamamlanmasn salayacaktr. Firmalar eitli trde emek ve sermaye istihdam ettiklerinden, herhangi bir trn talebi dierinin fiyatndaki deimelerden etkilenebilecektir. rnein, marangozlarn creti ykseldiinde daha ok kii betonarme veya ta evleri tercih eder hale gelecek, bu durumda duvar iilerinin talebi artabilecektir. te yandan, marangozlarn cretlerindeki art ekonominin genelinde konut yapmn azaltabilecek, buna bal olarak rnein tesisatlarn talebi azalabilecektir. Nihayet, sermaye fiyatndaki deimeler, burada incelediimiz tr emee olan talebin artmasna veya azalmasna neden olabilecektir. Faktrlerin talebi arasndaki bu karlkl bamllk, talebin apraz cret esneklii ile gsterilir. k ve j iki retim girdisi ise (bunlar emek-sermaye olabilecekleri gibi marangoz-duvar iisi gibi iki farkl trde emek de olabilir), k girdisinin % D Lj fiyatndaki deimeye bal olarak j girdisinin talep esnekliini ej,k = % D Wk olarak yazabiliriz. Benzeri ekilde j girdisinin fiyatndaki (cretindeki) deimeye bal olarak k girdisinin talep esneklii de ek,j=%DLk/%DWj eklinde yazlabilir. Burada incelenen faktrler arasnda iki tr iliki olabilir. Bunlar: ikme edicilik ve tamamlayclk ilikileridir. Eer yukardaki apraz esneklik formlleri pozitif iaret tayorsa, bu durumda girdilerden birinin fiyatndaki bir deime dierinin talebini arttryor demektir. Buna gre iki faktr arasnda ikme edicilik iliki vardr. ou retim alan iin emek-sermaye ilikisi buna rnek verilebilir. Ayrca yukarda da belirtildii gibi, marangozlar ile duvar iileri veya yetikin iiler ile gen iiler arasnda benzeri bir ikme ilikisinin olduu dnlebilir. te yandan, emek talebinin apraz cret esneklii negatif iaret tayorsa bu durumda girdilerin birinin fiyatnda meydana gelen bir art dierinin talebini azaltyor demektir. Buna gre, iki faktr arasnda tamamlayclk ilikisi vardr. Kimi durumda emek ile sermaye faktrleri arasnda byle bir iliki vardr. rnein vin fiyatlarnn ykselmesi (payda) inaat firmalarnn vinlere olan talebini azaltacak, buna bal olarak vin operatrlerinin talebi de (pay) azalacandan apraz ikme esnekliinin iareti negatif kacaktr. Tamamlayc ilikisinin sadece emek ile sermaye arasnda olmad, farkl emek trleri arasnda da (inaat iileri-shhi tesisatlar gibi) olabileceini belirtmemiz gerekmektedir. Nitelikli-niteliksiz emek ile sermaye arasnda ikme ilikisi mi tamamlayclk ilikisi mi vardr?
SIRA SZDE
Emek Talebinin apraz cret Esneklii: Emek talebinin dier retim faktrlerinin fiyatlarndaki deimelere ne lde duyarl olduunun gstergesidir.
54
alma Ekonomisi
EMEK TALEP ESNEKLN ETKLEYEN UNSURLAR

Buraya kadar emek talep esnekliinin ne olduu ve nasl lld gibi konular inceledik. nitenin bu ksmnda yantn arayacamz soru udur: Herhangi bir emein talebinin esnek olup olmamas hangi unsurlara baldr? Emek talep esnekliini belirleyen faktrler Alfred Marshall ve John R.Hicks tarafndan zetlenmitir. Marshall-Hicks Tretilmi Talep Kanunlar olarak bilinen bu kanunlara gre, ceteris paribus, retilen maln fiyat esneklii ne derece yksekse Emek maliyetinin toplam maliyet iindeki pay ne derece bykse retimde emei dier faktrlerle (sermaye gibi) ikme edebilmek ne derece kolaysa Dier retim faktrlerinin arz esneklii ne kadar bykse emek talebi o lde esnek olacaktr. imdi bu unsurlar ksaca inceleyelim.
Marshall-Hicks Tretilmi Talep Kanunlar: Emek talep esnekliinin bykln belirleyen drt spesifik faktrdr.
rn Talebi
Hatrlanaca gibi, nceki nitede cret artlarnn retim maliyetlerini arttrarak rn fiyatlarnn artmasna sebep olaca belirtilmiti. Nihai rn talebinin fiyat esneklii ne kadar yksekse (rnein o mal baka bir mal ile kolaylkla ikme ediliyorsa veya mal iin denen para tketicilerin toplam harcamalar iinde nemli bir yer tutuyorsa) bu fiyat artnn yol aaca sat ve retim azal o kadar byk olacaktr. Dier eyler eitse, retim ve satlarn byk lde azalmas iverenlerin tretilmi bir talep olan emek faktrnden kullandklar miktarlar da nemli lde azaltmalarna sebep olacaktr. te yandan, rn talebi esnek deilse cret art nedeniyle maliyetlerde meydana gelen art fiyat yoluyla tketicilere daha kolay bir ekilde aktarlabilecek, fiyatlarn ykselmesi rne olan talebi fazla azaltmayacandan, sonuta emek talebi de ok fazla azalmayacaktr. Burada rn talebi ile ilgili tretilmi talep kanununun iki zelliinden bahsedilebilir. Bunlardan birincisi, dier eyler sabitken firmann faaliyet gsterdii rn piyasas ne kadar rekabeti ise, o firmann emek talep erisi o lde esnek olacaktr. Bir mal piyasada satan ne kadar ok firma varsa, tketiciler bir firma yerine dierinden kolaylkla mal satn alabilirler. Bu da irketlerin rn taleplerini fiyat deiimine kar duyarl yapacaktr. Bundan dolaydr ki eksik rekabeti bir firmann emek talep erisi rekabeti bir firmann emek talep erisinden daha az esnektir. Sendikalar bu zellik nedeniyle rekabeti piyasalara nazaran eksik rekabeti piyasalarda ok fazla istihdam kaybna sebep olmadan cretleri arttrabilme imkanna sahiptirler. Tretilmi talep kanunlarnn rn talebi ile ilgili ikinci zellii, piyasann tm iin emek talep erisinin tek bir firmann emek talep erisine nazaran daha dik (az esnek) olmas dr. rnein; bir lastik piyasasnda sadece bir reticinin iyerinde cretlerin ykselmesi, o markann fiyatn ykselterek, firmann satlarn nemli lde drecektir. nk bir marka otomobil lastii dierinin yakn bir ikmesidir. te yandan; sadece bir firmada deil de piyasann tamamnda cretler ykselirse, piyasadaki her marka lastiin fiyat ykseleceinden, tketici iin yukarda belirtilen ikmeyi gerekletirmek mmkn olmayacaktr. Bu durumda piyasada talep edilen lastik miktar azalmakla birlikte, bu azalma nemli lde olmayacaktr. Bundan dolaydr ki sendikalar genellikle bir piyasann tamamnda organize olmaya alrlar.
Emek Maliyetinin Toplam Maliyet indeki Pay

Toplam maliyet iinde emek maliyetinin pay ne derece byk olursa cret oranndaki bir art firmann toplam maliyetini o lde fazla arttracaktr. Maliyetleri ykselen firma bunu karlamak iin rn fiyatlarn arttrmak isteyecektir. Bu ise retim ve satlarn azalmasna neden olacak, sonuta emek talebi de azalacaktr. rnn fiyat esneklii veri iken, igcnn toplam maliyet iindeki pay ne kadar bykse istihdamdaki azalma o lde byk olacaktr. rnein, petrol rafinerisi gibi sermaye youn endstrilerde emek maliyeti toplam maliyetin kk bir yzdesini oluturmaktadr. Bu ikolunda toplam maliyetin %20si emek maliyetinden oluuyorsa, byle bir durumda cretlerin %10 orannda artmas toplam maliyetleri sadece %2 orannda arttracak ve istihdam zerinde nispeten az bir etkide bulunacaktr. nk cret art sonucunda toplam retim maliyet o oranda artmamtr. te yandan; tekstil gibi daha ok emek youn bir endstride emein toplam maliyet iindeki paynn %80 olduunu varsayarsak, cretlerde %10 orannda meydana gelecek bir art toplam maliyetleri nemli lde arttracandan (%8 orannda), fiyatlar nemli lde ykselecek ve satlar azalacaktr. Satlarn byk oranda azalmas ayn ekilde emek talebinin de nemli lde azalmasna neden olacaktr. Grld gibi, emek maliyetinin toplam maliyet iindeki paynn dk olmas, emek talebini cret ykselmelerine kar duyarsz hale getirerek bu konuda iilere avantaj salamaktadr. Bu nedenle sz konusu zellik nemsiz olmann nemi olarak da isimlendirilir.
Dier retim Faktrlerinin kme Edilebilirlii

nceki nitede uzun dnemde emek talep erisi elde edilirken cretler ykseldiinde sermayenin maliyetinde bir deime yoksa emein nispeten pahal hale gelecei, bu durumda iverenlerin ikme etkisi nedeniyle emek taleplerini ksarak kullandklar sermaye miktarn arttrabilecekleri ifade edilmiti. Buna gre, retimde emei dier faktrlerle ikme etmek ne derece kolaysa emek talebi o lde esnek olacak, cretlerde meydana gelecek ykselmeler istihdamn oransal olarak daha fazla azalmasna sebep olacaktr. Konuyu bir rnekle aklamak yararl olacaktr. Tarm iileri ile pilotlar ele alalm. Tarm iilerinin daha ziyade el emei ve kazma-krek gibi basit sermaye aralar ile yaptklar almalarn ou (ekme, sulama, apalama, skme,ykleme vb) daha gelimi sermaye ekipmanlar (mibzer, motopomp, apa makinesi, bierdver hidrolik kepe vb) kullanlarak da yaplabilir niteliktedir. te yandan, havayolu ulamnda pilotlar sermaye veya baka bir retim faktr ile ikme etmek mmkn deildir. Hava ulam teknolojisi emek-sermaye ikmesini ciddi bir biimde snrlandrmaktadr. Buna gre tarm iileri ile pilotlarn cretlerine eit oranlarda zam yapldnda-dier eyler eitken-ikme imkanlarnn kolayl nedeniyle tarm iilerinin istihdamnn daha fazla azalaca sylenebilir. Yukardaki rnek, emein sermaye ile ikmesine ynelik olmakla birlikte, bir grup emei (rnein, sendikal iiler) bir baka gurup emek (sendikasz iiler) ile de ikme etmek mmkndr. Bu anlamda sendikalar pazarlk glerini kullanarak sendikal igcnn gerek sermaye ile gerekse baka tr emekle ikmesini kstlamaya alrlar. Sendikalarn bu amala; belirli ilerin yaplmas iin istihdam edilmesi gereken minimum ii saysn belirlemek, yasalar izin veriyorsa firmaya
56
alma Ekonomisi
ie girecek iilerin ya balangta ya da belirli bir sre sonra sendikaya ye olmasn art komak (closed shop ve union shop uygulamalar) gibi faaliyetler iinde bulunabildikleri gzlenmektedir.
SIRA SZDE
Bilgisayar ve bro makinelerindeki gelimeler sizce bro alanlarnn istihdamnn miktarn ve niteliini nasl etkileyecektir?
Dier retim Faktrlerinin Arz Esneklii

Daha nce cretlerin sermayenin fiyatna oranla daha fazla artmasnn firmalar emek yerine sermaye ikme etmeye ynelttii belirtilmiti. Ancak sermaye mallarn retenler tam kapasitede alyorlarsa yeni sipari almalar retim maliyetlerini arttrabilecektir. nk zaten tam zamanl alan iilerinin fazla mesai yapmalarn salamak iin daha yksek cret deyeceklerdir. Bu durumda sermaye mallarnn fiyat ykselecei ve sermayenin emek faktrnden daha ucuz olma zellii ortadan kalkaca iin, sermayeyi emek yerine kullanmak krl olmayacaktr. Emein yerine ikme edilebilecek dier faktrlerin arzlar bu ekilde inelastik olup talebin bunlara kaymas fiyatlarnn nemli lde ykselmesine neden oluyorsa, ikme imkanlarnn kstlanmas emek talebinin de esnek olmamasna (inelastik) neden olacaktr.
57
zet
AMA
Emek talebinin cret deimelerine kar duyarll nasl llr? Emek talebinin cret deimelerine kar duyarlln talebin cret esneklii vermektedir. cret esneklii emek miktarndaki yzde deimenin cretteki yzde deimeye oranlanmas ile bulunur. cretler ykseldiinde emek talep miktar o oranda azalmyorsa esnek olmayan talep (talebin duyarll az), cret ykselmesinden daha byk bir oranda azalyorsa esnek talep (talebin duyarll fazla) sz konusudur. Emek talebi sadece crete bal deildir, dier retim faktrlerinin fiyatlar da bu konuda belirleyici unsurdur. Emek talebinin apraz cret esneklii emek talebinin dier retim faktrnn fiyatndaki deimelere kar ne lde duyarl olduunu gsterir. Dier retim faktr sermaye olabilecei gibi, bir baka emek tr/grubu da olabilir. (rnein sendikal iiler iin dier retim faktr sendikasz iiler olabilir) Emek ile dier retim faktr retimde birbiri yerine kullanlabiliyorsa (ikme ilikisi) apraz cret esnekliinin iareti pozitiftir. te yandan emek ile dier retim faktr arasnda tamamlayclk ilikisi varsa iaret negatif olacaktr.
AMA
AMA
cret ykselmeleri hangi durumlarda iverenin toplam maliyetini nasl etkiler? cretlerin ykselmesi durumunda iverenin igcne dedii toplam harcamann (toplam cret demesi) artmas veya azalmas emek talep esneklii ile ilgilidir. Emek talebi esnek deilse cretlerin ykselmesi istihdamda oransal olarak daha az bir de neden olacandan, iverenin toplam cret demesi artacaktr. te yandan, esnek bir emek talebi sz konusu ise, cretin ykselmesi istihdamn nemli lde azalmasna neden olacandan iverenin toplam cret demesi azalacaktr.
Emek talebinin esnek olup olmamas hangi unsurlara baldr? Emek talebinin esneklii drt unsura baldr. Bunlarn banda rn talebi gelmektedir. Bir mala ynelik tketici talebi esnek ise (esnek deilse) o maln retiminde kullanlan emee olan talep de esnek olacaktr (esnek olmayacaktr). Bu kuraldan hareketle ayrca; eksik rekabeti bir piyasaya nazaran rekabeti bir piyasada, piyasann tmne nazaran tek bir firmada emek talebinin daha esnek olduu (yani cret deiimine kar daha duyarl olduu) sylenebilir. Bu konuda etkili olan ikinci unsur emek maliyetinin toplam maliyet iindeki paydr. Emein retimde youn olarak kullanld durumda cret ykselmeleri firmann maliyet ve rn fiyatn nemli lde arttracak, buna bal olarak satlar da nemli lde azalan firma ayn ekilde istihdam ettii emek miktarn nemli lde azaltacaktr. Emein retim maliyetinin byk bir ksmn oluturmamas bu anlamda kendisine avantaj salayacaktr. retimde emein dier retim faktrleri ile ikme edilebilirlii de emek talep esnekliini etkileyen nc unsurdur. Teknolojinin emek yerine sermaye kullanmna izin vermedii durumlarda iverenler cretler ok ykselse de igcnden vazgeemeyecekler, dolays ile emek talebi inelastik olacaktr. Bu durum rnein pilotlara olan talebin tarm iileri talebinden daha az esnek oluunun nedenlerinden biridir. Ancak sz konusu ikme baka retim faktrlerinin arz esnekliine de baldr. rnein, cretler ykseldiinde iverenlerin ou igc yerine daha ucuz hale gelen sermaye kullanmn arttrmaya karar verirlerse, ancak sermaye mallarnn arz eitli nedenlerle esnek deilse (inelastik), talep art sermaye mallarnn fiyatlarnn nemli lde artmasna neden olacaktr. Bu durumda sermaye mallar eskisi kadar ucuz olmayacandan, igcn sermaye ile ikme etmek balangta dnld kadar krl olmayacaktr. Sonuta cret ykselmi bile olsa iveren igcn nemli lde ksmak istemeyeceinden emek talebi esnek olmayan zellikle olacaktr.
58
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. A ikolu iin emek talebinin cret esneklii formlnn paynda aadakilerden hangisi yer alr? a. A ii cret oranndaki % deime b. A iinde emek talep miktarndaki % deime c. B ii cret oranndaki % deime d. B iinde emek talep miktarndaki % deime e. A ii yan demelerindeki % deime 2. Bir firmann emei sadece belirli bir crette istihdam etmesi, bunun altnda veya stnde istihdamn sz konusu olmamas durumunda, emek talep erisinin esneklii nasl olur? a. Ed=0 b. Ed=1 c. Ed= d. 1<Ed<0 e. Hibiri 3. Kadn igc emek talebinin cret esneklii 0,75 ve kadn igc istihdamn %12 orannda arttrmak istiyorsak, dier eyler sabitken kadn igcnn cretini nasl deitirmemiz gerekir? a. %75 orannda arttrmamz gerekir b. %75 orannda azaltmamz gerekir c. %16 orannda azaltmamz gerekir d. %12 orannda azaltmamz gerekir e. %16 orannda arttrmamz gerekir 4. Toplam cret demesi nasl hesaplanr? a. i says x iilerin kdem yllar b. Sermaye fiyat x ii says c. Kullanlan sermaye miktar x cret oran d. cret oran x alan ii says e. Kullanlan sermaye miktar x sermaye fiyat 5. Toplam cret demesi (T) ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Emek talebi esnekse cretler arttnda T de artar. b. Emek talebi esnek deilse cretler arttnda T azalr. c. Emek talebi esnekse cretler azaldnda T de azalr. d. Emek talebi esnek deilse cretler azaldnda T artar. e. Emek talebi esnekse cretler arttnda Tde azalr.
6. X ve Y gibi iki emek tr arasnda apraz ikme esneklii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Esnekliin iareti pozitifse iki emek tr birbirini ikme etmektedir. b. Esnekliin iareti pozitifse iki emek tr birbirine tamamlaycdr. c. Esnekliin iareti negatifse iki emek tr birbirini ikme etmektedir. d. Esnekliin iareti sfrsa iki emek tr tamamlaycdr. e. Hibiri 7. Aadaki tretilmi talep kanunlarndan hangisi nemsiz olmann nemi olarak isimlendirilir? a. retilen maln fiyat esnekliinin yksek olmas b. Emein dier faktrlerle kolayca ikme edilebilirlii c. Toplam maliyet iinde emek maliyetinin paynn dkl d. Dier retim faktrlerinin arzlarnn esnek oluu e. Piyasann tmnn emek talebinin tek bir firmann talebinden daha az esnek oluu 8. Emein dier faktrlerle ikme edilebilirlii gz nne alnarak aadaki mesleklerden hangisinde emek talebi dierlerinden daha esnekdir? a. Kimya ikolu alanlar b. Pilotlar c. Tarm iileri d. arap tadclar(degustatrler) e. Futbol hakemleri 9. Aadakilerden hangisinde emek talep erisinin esneklii daha azdr? a. Emei dier retim faktrleri ile ikme etmek kolaysa b. Firma rn piyasasnda tekelci ise c. Emek maliyetinin toplam maliyet iindeki pay yksekse d. Emei ikme eden faktrn arz inelastik ise e. Tek firma yerine piyasann tmnn emek talep erisi inceleniyorsa 10. Ayn noktadan geen iki emek talep erisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Dik olann esneklii bir, yatk olannki sfra eittir. b. Dik olann esneklii sfra, yatk olann ki bire eittir. c. Dik olan esnek, yatk olan esnek deildir. d. Yatk olan esnek, dik olan esnek deildir. e. Her ikisi de esnektir.
59
Yaamn inden
HAVA YOLLARINDA CRETLER OK YKSEK* Trebor Banstetter Star-Telegram Muhabiri 7 Kasm 2002 Amerikan Havayollar Merkezinde bir araya gelen analizcilere konuma yapan Amerikan Havayollar Ynetim Kurulu Bakan ve Genel Mdr Don Carty pilotlarn sendikas ile zerinde anlatklar 2.2 milyar$lk geici cret indiriminin irketin federal hkmetten kredi garantisi almasna yetmeyebileceini belirtti. Carty Havayollarnn tekrar krl hale gelmeden nce sektrde cretlerin sabitlenmesi veya drlmesi gerektiini syledi. Toplantda sektrn derin bir kriz iinde olduunu belirten planlama bakan yardmcs Henry Joyner irketin gelecek yl kapasitesini %16 dreceini ifade etti. Carty pilotlarn sendika liderlerinin kabul ettikleri cret indirimini onaylamalar durumunda bile Amerikan pilotlarndan %2 orannda daha yksek cret alacaklarn belirtti. Carty, ayrca be buuk yl sonra pilotlarn cretlerinin imdiki seviyesine (ki bu Amerikan pilotlarndan %27 daha yksektir) ulaacan syledi. Carty ikolunda cret artlar durdurulamyor veya cretler azaltlamyorsa bile cret art hznn yavalatlmas gerektiini ekledi. irketin Sothwest Havayollar gibi dk maliyetli irketlerle rekabet edebilmesi iin maliyetlerini 4 milyar $ azaltmas gerektiini syleyen genel mdr, bu amala ayrca ekonomik olarak rantabl olmayan baz yurt ii ve yurt d hatlarnn da kaldrlacan ifade etti. Ancak irketin bu giriimlerinin uzun dnemli temel problemleri zmekte yeterli olamayacan syleyen Carty, Irak ile yaplacak savan daha fazla problemler yaratabileceini belirtti. irketin hkmetle ilikilerinden sorumlu Bakan Yardmcs Will Ris cretlerin balayc hakemlik kurumu ile belirlenmesinin ilerini byk lde kolaylatraca syledi. Ancak sendikalar, grev faaliyetlerini snrlandran bu neriye iddetle kar kmaktadrlar. *Bu haber http://www.dfw.com/mld/dfw/news/4464510.html internet adresinden alnm ve ksaltlarak tercme edilmitir.
Bierli, M.K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul, Beta Basm Yaym, s.115-128. Bierli, M.K. (1992). Sendikalarn Ekonomik Analizi ve gc Gelirleri zerindeki Etkileri: Trkiye Uygulamas, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar Yay No.707, s.62-67. Kaufman, B.E.(1989).The Economics Of Labor Markets And Labor Relations,Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.162-166. Lordolu,K;zkaplan,N ve Trner M.,(1999) alma ktisad, 3. Bask, stanbul, Beta Basm Yaym, s.120126. McConnell,C.R ve Brue, S.L..(1989). Contemporary Labor Economics, New York, McGraw-Hill Book Company, s.127-133. Elliott, R.F.(1997).Karlatrmal alma Ekonomisi,ev.Mehmet Beeli, Seyhan Erdodu, Arif Geni, Fatih Gngr, Glay Toksz, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar Yay.No.210, s.232-238.
60
alma Ekonomisi

1. b 2. c 3. c 4. d 5. e 6. a 7. c 8. c 9. b 10. d Ayrntl bilgi iin Emek Talebinin cret Esneklii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talebinin cret Esneklii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talebinin cret Esneklii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talep Esneklii-Toplam cret demesi likisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talep Esneklii-Toplam cret demesi likisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talebinin apraz cret Esneklii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talep Esnekliini Etkileyen Unsurlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talep Esnekliini Etkileyen Unsurlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talep Esnekliini Etkileyen Unsurlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Talebinin cret Esneklik Trleri konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Bu soruyu yantlamak iin nce verilerden hareketle sendikalarn karlatklar emek taleplerinin esnekliklerini hesaplamamz gerekmektedir. 15 15 30 + 45 / 2 37.5 = 0.4 = 2 A Sendikas iin eD = = 1 1 0.2 4.5 4+5 /2 (negatif iareti gz ard ediyoruz)
4 4 40 + 44 / 2 42 = 0.09 = 0.5 B Sendikas iin eD = = 1 1 0.18 6+5 /2 5.5
(negatif iareti gz ard ediyoruz) Buna gre A sendikas esnek, B sendikas ise esnek olmayan emek talebi ile kar karyadrlar. Bu konuda yaptmz 2. Genellemeden hareketle B sendikasnn daha baarl olaca aktr. nk B sendikas creti ykselttiinde iverenin toplam cret demesi (sendika yelerine yaplan toplam demeler) artacaktr. Sra Sizde 2 Nitelikli veya niteliksiz igcnn retimde sermayenin tamamlaycs m yoksa ikmesi mi olduu konusunda karar verilmesi zordur. Ancak nitelikli (veya iyi eitilmi igcnn) niteliksiz igcne nazaran sermayenin tamamlaycs olmas daha muhtemeldir. Eer her ikisi de sermayenin ikmesi ise ikme edilebilirlik derecesinin nitelikli igc iin daha dk olduu sylenebilir. Daha ak bir ifadeyle; sermaye niteliksiz igcnn yapt ileri byk lde yapabilirken, nitelikli igcnn yapt ileri ayn lde yapamaz. Sra Sizde 3 Bilgisayarlar ve bro makineleri eskiden ok kii ile yaplan ilerin daha az igc kullanarak yaplabilmesini salarlar. Bu adan sektrde istihdam azaltc etkilerinin olduu sylenebilir. Bu gelime ayn zamanda teknolojiyi daha etkin kullanabilen, programlama yapabilen veya paket programlar kullanabilen igcne ihtiya douracandan, bro personelinin niteliinin de ykselmesini salayaca aktr.
61
Emek Piyasas Dengesi
Dengede duramazsa, bu sporcuyu bekleyen kanlmaz son dmek olacaktr. Denge gndelik hayatn pek ok ynnde olduu gibi emek piyasalarnda da salanlmas amalanan anahtar bir sonutur. Emeini arz eden iiler ile ii altrmak isteyen iverenlerin bir araya geldikleri bu piyasalarda dengenin salanamamas, almak isteyen iilerin i bulamamalarna veya iverenlerin altrmak iin yeterli sayda ii bulamamalarna sebep olur. Her iki durum da kaynak dalmnda etkinlikten uzaklalmas anlamna gelecektir. Bu nitede Emek piyasalar nasl dengeye gelir?, Arz ve talep ynlerinden denge bozulduunda yeni denge nasl salanabilir? gibi sorularn yantlar aranacaktr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Tam Rekabeti bir emek piyasasnda denge nasl oluur? Tam rekabeti alt piyasalarda tek bir cret hangi mekanizmalarla salanr? Emek arz ve talebindeki deimeler dengeyi nasl deitirir? cretlerin azalma ynnde kat olduu durumda bozulan denge nasl tekrar oluur? Tam rekabeti bir firma iin denge nasl oluur? Tekelci bir firma iin denge nasl oluur, bunun tam rekabeti firmann dengesinden farkll nedir? Oligopolc firma iin denge cret ve istihdam dzeyi nasl belirlenir?
62
alma Ekonomisi
HEMRELER REKABETTEN FAYDA SALAR*

zel sektr eliyle verilen rekabeti bir salk hizmetinin kaynaklarn devlet eliyle verilen tekelci salk sisteminden daha etkin bir ekilde dattn destekleyen ok sayda kant vardr. Bu kantlardan en a cret oranlardr; tekelci salk sistemlerinde salk alanlarnn cretleri dktr. rnein sveli hemireler, getiimiz birka ylda, bu lkenin kamu tarafndan finanse edilen salk hizmetleri modeline rekabeti tercihlerin katlmasndan fayda salamaktadrlar. svete gemiin tekelci salk hizmetleri sistemine benzemeksizin saylar giderek artan salk iverenleri hemireler ve dier salk hizmetleri iin birbirleri ile rekabet etmektedir. Bu alanda rekabetin balamas ile 1995-1999 arasnda hemirelerin cretleri %26 orannda artmtr. Hemirelerin bu kazanlar zel sektr alternatifinin zayf olduu nceki dnemlerde elde ettiklerinden 3 kat fazla olmutur. sve Hemireler Sendikas, doal olarak salk hizmetlerinin piyasa sistemi tarafndan yrtlmesini desteklemektedir. Bunun tersine dier kamu sektr alanlar hkmetin tekelci olduu durumda toplu pazarlk yoluyla piyasa denge cretinin stnde cret alabilmektedirler. rnein British Columbia Hastanesinin salk personeli olmayan alanlarnn sendikas 1997-2001 dneminde srekli olarak hemirelerden fazla cret artlar salamtr. Uzmanlar, bu personelin piyasa dengesinin stnde cret alabilmelerinin sendikann tekelci pozisyonuna ve greve gitme konusundaki istekliliine balamaktadrlar. Hemireler ve hastalarn bakm ile dorudan sorumlu olan dier alanlarn greve gitme konusunda daha isteksiz olmalar onlarn pazarlk glerini zayflamaktadr. Ksmen bu nedenle, Kanadal doktorlar A.B.D.li meslektalarnn kazandklarnn sadece %55ini, hemireler ise A.B.D.deki piyasa cretinin %85ini kazanabilmektedirler. * Bu para Milli Politika Analizleri Merkezinin (National Center For Policy Analysis) http://www.ncpa.org/iss/hea/pd120501e.html nternet adresinde 5 Aralk 2001 tarihinde yaynlanan Nurses Benefit From Competition balkl yorumun tercmesidir.
Anahtar Kavramlar
Tam Rekabeti Emek Piyasas Denge creti Tek cret Kanunu Talep Fazlas Arz Fazlas cret Katl Marjinal rn Deeri
indekiler
REKABET PYASALARDA EMEK PYASASI DENGES Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu Tam Rekabeti Alt Piyasalarda Dengelenme Piyasa Dengesinde Deimeler cret Rijitlii (Katl) Durumunda Dengelenme Tam Rekabeti Bir Firma in cret ve stihdam Dzeylerinin Belirlenmesi TEKELC BR FRMA N PYASA DENGES OLGOPOLC BR FRMA N PYASA DENGES
nite 5 - Emek Piyasas Dengesi
63
GR
cret, oumuzun hayatn dorudan veya dolayl bir ekilde nemli lde etkileyen bir kavramdr. Emein fiyat olan cretin temel belirleyicileri emek arz ve talebidir. Bu nite sz konusu kavramlarn ayrntl bir ekilde incelendii 2. ve 3. nitelerin doal bir uzants niteliindedir. Kaynak dalmnn en etkin olduu tam rekabet piyasasnda denge cret ve istihdam dzeylerinin nasl belirlendii, bu dengenin hangi durumlarda nasl deiecei konular nitenin hareket noktasn oluturacaktr. nitede ayrca tam rekabeti, tekelci ve oligopolc firmalar iin emek piyasas dengesinin nasl olutuu incelenerek piyasa yaplarna gre denge cret ve istihdam dzeylerinin nasl farkllat tespit edilecektir. nite, olduka teknik konular iermekle birlikte konularn yaln, ksa ve anlalabilir olmasna zen gsterilmitir. Ancak sizlerin bu niteyi gerektii ekilde anlayabilmeniz ktisada Giri ve ktisat Teorisi derslerindeki tam rekabet, tekel ve oligopol piyasalar ile ilgili konular zmseyebilmeniz ile mmkn olacaktr.
REKABET PYASALARDA EMEK PYASASI DENGES

Kitabmzn buraya kadar olan nitelerinde alma ekonomisinin temel kavramlar olan emek arz ve emek talebi ile ilgili konular inceledik. Bu nitede sz konusu iki kavram birlikte ele alarak emein fiyatnn nasl belirlendiini analiz edeceiz. Bu konuda balang noktamz rekabeti piyasalar oluturacaktr.
Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu

Tam rekabeti emek piyasas aslnda gerek hayatta -aada sralanacak varsaymlar ynnden- tm zellikleri ile gzlenebilen piyasa deildir. Ancak, analizimize kaynak dalmnn en etkin bir eklide gerekletii bu piyasa yaps ile balamamz daha sonra inceleyeceimiz eksik rekabeti piyasalarn mkemmellikten ne kadar uzakta olduunu anlamamz salayacaktr. Tam rekabeti bir emek piyasas iin aadaki varsaymlar kabul edilmektedir. Firmalar krlarn, iiler ise faydalarn azmiletirme peindedirler. Piyasa effaftr. Firmalar ve iiler piyasadaki iler ve cretler hakknda tam bilgiye sahiptirler. Piyasada homojenite vardr. iler beceri ve verimlilik bakmndan, iler ise cret d gelirler ve alma artlar bakmndan homojendirler. (birbirinin ayn zelliklere sahip) piyasasnda ok sayda ii ve iveren vardr, sendikalar yoktur. Piyasadaki btn iler iilerin rekabetine aktr. inin bir iten dierine geiini engelleyen kdem art veya firma iinden elemanlarn ie alnmas gibi kurumsal engeller yoktur. Mobilite (emek hareketlilii) maliyetsizdir. imdi bir ksmnn bir hayli kstlayc olduunu syleyebileceimiz bu varsaymlar altnda emek arz ve talebini bir arada ele alarak tam rekabeti bir emek piyasasnda dengenin nasl olutuunu inceleyelim.
Tam Rekabeti Emek Piyasas: lerin ve gcnn homojen ve ok sayda olduu, effaflk ve emek hareketliliinin tam olduu, sendikalarn olmad bir emek piyasasdr.
64
ekil 5.1.
alma Ekonomisi
Tam Rekabette Emek Piyasas Dengesi Tam rekabeti bir emek piyasasnda denge emek arz ve talep erilerinin kesitii X noktasnda salanr. Dengenin zerindeki bir cret emek arz fazlasna sebep olur ve iiler aras rekabet cretin denge cretine kadar kademeli olarak azalmasna neden olur. Dengenin altndaki bir crette ise talep fazlas meydana gelecek, iverenler aras rekabet cretin denge cretine kadar kademeli olarak artmasn salayacaktr.
cret Oran (W) a
w2
SL
wTR w1
c
DL
Emek Miktar (L)
L1
LTR
L2
Denge creti: Emek arz ve talebini eitleyen crettir. sizliin olmad bu cret dzeyine piyasay temizleyen cret de denilir.
ktisada Giri dersinde bir maln piyasa denge fiyatnn arz ve talep erilerinin kesitii noktada olutuu belirtilmiti. Ayn analiz emek piyasasna uyarlanldnda, tam rekabeti bir emek piyasasnda piyasa dengesinin emek arz (SL) ve talep (DL) erilerinin kesitii X noktasnda kurulduu grlmektedir. X noktasnda denge creti olan WTR cretine raz olup almak isteyen herkes (LTR kadar igc) iverenler tarafndan talep edileceinden, piyasada isizlik olmayacaktr. Burada akla bu dengenin kararl bir denge olup olmad, yani dengeden herhangi bir ekilde uzaklaldnda piyasann kendi ileyii ile tekrar dengeye gelip gelemeyecei sorusu gelebilir. Tam rekabet piyasasnda denge kararl bir dengedir. rnein, piyasa creti W2ye ykselirse denge bozulacak, yksek cret iiler iin cazip olduundan L2 kadar igc bu crette almak isteyecektir. Ancak iverenler byle bir yksek cret dzeyinde sadece L1 kadar ii altrmak isteyeceklerinden, L1-L2 (veya ab) kadar igc crete raz olduklar halde i bulamayacaklardr. Piyasada bu ekilde isizliin olmas, saylar ak ilere gre fazla olan iilerin istihdam imkan bulabilmek iin birbirleriyle rekabete girmelerine neden olacaktr. Emek arz fazlasnn neden olduu bu rekabet cretlerin kademeli olarak tekrar WTR dzeyine inmesini salayacaktr. Bu cret dzeyinde crete raz olup almak isteyen herkes i imkan bulduundan, iilerin birbirleri ile daha fazla rekabet etmelerine gerek kalmayacak, piyasa X noktasnda tekrar dengesine kavuacaktr. Ayn ekilde, cret dzeyi W1 gibi denge dzeyinin altnda olursa, bu taktirde yukardaki mekanizmann tersi sz konusu olacaktr. W1 creti dk olduu iin iverenler iin cazip, iiler iin arzulanmayan bir cret dzeyidir. Bu cret dzeyinde iverenler L2 kadar ii altrmak isteyecekler, ancak L1 kadar igc bu crete raz olarak piyasada almak isteyecektir. Buna gre L1-L2 (cd) kadar talep fazlas olacak, iverenler altrmak iin ii bulamayacaklardr. Bu durum iverenlerin az sayda igcn altrmak iin rekabete girmelerine neden olacak, cretler kademeli olarak ykselecektir. WTR cret dzeyinde iverenler tam altrmak istedikleri kadar (LTR) igcn piyasada hazr bulacaklarndan cretleri ykseltme rekabeti sona erecektir. Denge cretinde (WTR) emek arz emek talebine eit olup isizlik olmadndan, buna piyasay temizleyen cret oran da (market clearing wage rate) denilir.
65
Tek cret Kanunu: Tam rekabet piyasalarnda ksa dnemde denge cretinden sapmalar olabilse de, uzun dnemde arz ve talep glerinin piyasay tekrar denge cretine getireceini ifade eden kuraldr.
Tam Rekabeti Alt Piyasalarda Dengelenme

nceki ekilde tam rekabeti bir emek piyasasnn kararl denge halinde olduunu, denge cretinden sapmalar olsa da piyasann zaman iinde tekrar denge cretine dneceini incelemitik. Bu duruma tam rekabette tek cret kanunu denilir. Piyasann geneli iin geerli olan bu sonu alt piyasalar iin de geerlidir. Daha ak bir ifadeyle belirtmek gerekirse tam rekabeti iki piyasa arasnda cret farkllklar olabilse de, bu durum uzun dnemde geerli olmayacak ve cretler eitlenecektir. Bunu aadaki ekil yardmyla inceleyebiliriz.
ekil 5.2. Tam Rekabette cret Eitlenme Sreci

cret Oran (W)
Sa Sa
2
cret Oran (W)
100.000 80.000
Sb 80.000 50.000
La
La
Emek Miktar (L)
Lb
Lb
A ehri
B ehri
Tam rekabeti iki alt piyasada ksa dnemde cret farkll olabilse de, uzun dnemde bu 1 durum kalc olmayaSb caktr. gcnn dk cretli piyasadan yksek cretli piyasaya geii cretlerin yksek olduu piyasada cret dne, dk Emek olduu piyasada ise Miktar (L) cret ykselmesine neden olacaktr. Sonuta her iki piyasada da cretler eitlenecektir.
Yukarda tam rekabet piyasasnn zelliklerini tayan bir meslein iki ayr ehirdeki piyasa dengeleri verilmitir. Balangta A ehrinde denge cretinin 100.000TL, B ehrinde ise 50.000TL olduunu varsayalm. Acaba tam rekabet piyasas varsaymlar geerli iken bu cret farkll kalc olacak mdr? Tek cret kanunu bu durumda geerliliini yitirecek midir? Bu iki soruya tek bir yant verilebilir: Hayr Tam rekabet piyasasnn effaflk varsaym (zellii) gerei B ehrinde alan iiler A ehrindeki kendileri ile ayn zelliklere sahip (homojenite) meslektalarnn daha yksek cret aldklarndan haberdar olacaklardr. Yine piyasann mobilitenin tam ve maliyetsiz oluu varsaym gereince dk cretle alan iiler A piyasasna gireceklerdir. nk iilerin dk creti kabullenmeleri onlarn faydalarn azamiletirme peinde olacaklar varsaym ile eliecektir. gcnn bu ekilde B piyasasndan A piyasasna gei yapmas, dier eylerde deime yokken g alan B piyasasnda emek arznn saa (artma), g veren B piyasasnda ise sola (azalma) kaymasna neden olacaktr. Bu durumda emek arznn bollat A ehrinin piyasasnda cretler derken, B ehrinde bunun tersi olacaktr. Arz erisinin bu ekilde kaymas belki ekilde gsterildii gibi tek seferde deil, birden fazla seferde olacaktr. Ancak sonuta, her iki piyasada da cretler eitlenecek, iilerin bir piyasadan dierine g etmeleri iin artk bir neden kalmadnda emek arz erisi daha fazla kaymayacaktr. zetlersek, tam rekabeti bir emek piyasasnn zellikleri geerli ise iki alt piyasada (rnein ayn meslein iki
66
alma Ekonomisi
farkl ehirdeki piyasas) cret farkllklar kalc olmayacak, cretler zaman iinde eitlenecektir. Bir baka deyile tek cret kanunu piyasann geneli (O meslein lke genelindeki arz ve talebi) iin geerli olduu kadar, btn oluturan alt piyasalar arasnda da geerli olacaktr.
Piyasa Dengesinde Deimeler

piyasalarnn balca grevi, igcnn etkin dalmn gerekletirmektir. Piyasann gerek arz gerekse talep ynnn olduka dinamik olduu gz nnde bulundurulursa, bu gerekletirilmesi bir hayli zor bir grevdir. Arz ynnden her yl piyasaya yeni iiler girer ve mevcut alanlarn bir ksm i deitirirken, talep ynnden de kimi iveren firmasn kapatp piyasadan ekilirken bazlar da piyasaya yeni giri yapmakla, bir ksm da iini bytt iin ilave iiye ihtiya duyar. Bylesine dinamik iki unsurun dengede olabilmesi cretlerin deiebilmesi ve emein hareketlilii sayesinde mmkn olmaktadr. imdi, tam rekabeti bir emek piyasasnda denge oluumuna ynelik basit bir zihin jimnastii yapalm ve bozulan bir dengenin hangi mekanizmalar ile yeniden kurulabildiini inceleyelim. Bu konuda karmza iki farkl durum kacaktr. Bunlar: talep fazlas ve arz fazlasdr.
Talep Fazlas: Emek arz veya talep erilerindeki kaymaya bal olarak veri cret dzeyinde emek talep miktarnn emek arz miktarndan fazla olmas durumudur.
Talep Fazlas
Bir piyasada talep fazlas; ya emek arz sabitken emek talebinin artmas, ya da emek talebi sabitken emek arznn azalmas nedeniyle olabilir. Aadaki ekil bu iki durumu gstermektedir.
ekil 5.3. Tam Rekabeti Bir Emek Piyasasnda Talep Fazlas Tam rekabeti bir emek piyasasnda veri bir cret dzeyinde talep fazlas ya emek arz sabitken emek talebinin saa kaymas ile veya emek talebi sabitken emek arznn sola kaymas ile meydana gelebilir. Balangtaki denge noktasna nazaran her iki durumda da cretler ykselirken, istihdam ilk durumda artmakta, ikinci durumda ise azalmaktadr.
cret Oran (W)
cret Oran (W)
SL2
SL w2 w1 C A B w2 w1 C B A
SL1
DL1 DL2 L1 L3 L2 (a)

Emek Miktar (L)
DL L2 L3 L1 (b)
Emek Miktar (L)
eklin her iki ksmnda da balangta dengenin A noktasnda olutuunu, denge cret ve istihdam dzeyinin W1 ve L1 olduunu varsayalm. Arz da bir deime yokken herhangi bir nedenle-rnein yeni iverenlerin piyasaya girmesi nedeniyle-talebin artarak DL2ye kaydn dnelim. (Emek talebini hangi unsurlarn kaydraca hakknda 3. niteye baknz) Bu durumda piyasann A noktasnda oluturduu denge bozulacak, W1 cretinde emek arz L1de kalmaya devam ederken emek talebi L2 olacaktr. Talebin bu ekilde kaymas ile AB kadar talep fazlas oluacak, daha nce akland gibi iverenler aras rekabet cretleri ykselterek piyasa C noktasnda yeni bir dengeye ulaacaktr. Yeni denge noktasnda (C) gerek
67
cret (W2) ve gerekse istihdam dzeyi (L3) eski denge noktasna (A) oranla daha yksek olacaktr. Emek piyasasnn talep cephesinde bir deime yokken emek arznn azalmas da (rnein, igcnn blge dna g etmesi nedeniyle) talep fazlasna neden olacaktr. (Arz erisini hangi unsurlarn kaydraca hakknda 2. niteye baknz.) eklin (b) ksmnda bu durum gsterilmitir. Balangta piyasa A noktasnda dengede iken (Emek Arz=Emek Talebi) talebin bu ekilde sola kaymas ile W1 cretinde L2L1 kadar (AB) talep fazlas meydana gelecek, bu durumda iverenler aras rekabet cretlerin ykselmesini salayarak piyasa C noktasnda yeniden dengeye gelecektir. Yeni denge noktasnda (C) eski denge noktasna (A) nazaran cret oran (W2) artarken istihdam dzeyi daha dk (L3) olacaktr.
Arz Fazlas
Emek piyasalarnda piyasa dengesinin bozulmasna neden olan bir baka durum arz fazlasdr. Arz fazlas aadaki ekilde gsterildii gibi ya talepte bir deime yokken emek arz erisinin saa kaymas ile, ya da arz da bir deime yokken emek talep erisinin sola kaymas ile meydana gelebilir.
Arz Fazlas: Emek Arz veya talep erilerindeki kaymaya bal olarak veri cret dzeyinde emek arz miktarnn emek talep miktarndan fazla olmas durumudur.
ekil 5.4. Tam Rekabeti Bir Emek Piyasasnda Arz Fazlas SL Tam rekabeti bir emek piyasasnda veri bir cret dzeyinde arz fazlas ya emek talebi sabitken emek arznn saa kaymas ile veya emek arz sabitken emek talebinin sola kaymas ile meydana gelebilir. Bu durumda balangtaki denge noktasna nazaran- her iki durumda da cretler derken, istihdam ilk durumda artmakla, ikinci durumda ise azalmaktadr.
cret Oran (W)
cret Oran (W)
DL
SL1
SL2
DL1 DL2 w1 w2 B C L2 L3 L1 (b) A
w1 w2
A C
L1 L3 L2 (a)
Emek Miktar (L)
Emek Miktar (L)
eklin her iki ksmnda da balangta dengenin A noktasnda olutuunu, denge cret ve istihdam dzeylerinin W1 ve L1 olduunu varsayalm. Talep sabitken emek arz erisinin eklin (a) ksmnda gsterildii gibi saa doru kaydn (SL1den SL2ye) varsayalm. Byle bir arz art, rnein, incelediimiz piyasadaki alma koullarnn iyilemesinden kaynaklanabilir. Piyasa A noktasnda dengede iken emek arz erisinin kaymas ile W1 cret dzeyinde emek talebi L1de kalrken emek arz miktar L2 olacak, L1L2 kadar (AB) emek arz fazlas oluacaktr. Bu durumda crete raz olduu halde i bulamayan AB kadar igc az saydaki ak ilere girebilmek iin cretleri aaya ekme hususunda rekabete girieceklerdir. Sonuta cret kademeli olarak W2ye decek, emek piyasas C noktasnda yeniden dengeye gelecektir. Yeni denge noktasnda balang noktasna gre cret dzeyi daha dk (W2), istihdam dzeyi ise daha yksek (L3) olacaktr. eklin (b) ksmnda ise emek arznda bir deime yokken emek talebinin azalarak talep erisinin sola kaymas durumu gsterilmitir. Burada emek talebinin rn
68
alma Ekonomisi
talebinin azalmas nedeniyle azaldn varsayabiliriz. Emek piyasas A noktasnda dengede iken emek talep erisinin sola kaymas ile birlikte piyasada L1L2 kadar (AB) arz fazlas ortaya kacaktr. Emek arz fazlas iiler aras rekabet nedeni olarak cretlerin W2ye dmesine neden olacak. Piyasa C noktasnda balang noktasna oranla daha dk bir cret ve istihdam dzeyinde yeniden dengeye gelecektir.
SIRA SZDE
Dier eyler eitken bir mala olan talep artarsa, bu durum o maln retildii emek piyasasnda veri cret dzeyinde arz fazlasna m yoksa talep fazlasna m sebep olacaktr? cret ve istihdam dzeyleri bundan nasl etkilenir?
cret Katl: Parasal cretlerin; sendikalar, toplu szleme dzeni veya iverenlerden kaynaklanan sebeplerle azalamamas halidir.
cret Rijitlii (Katl) Durumunda Dengelenme

Buraya kadar tam rekabeti bir emek piyasasnda arz veya talepte bir deime olduunda cretlerin artarak veya azalarak piyasada yeniden dengenin salanabileceini teorik adan inceledik. Gerek hayatta ise parasal cretlerin artabildii halde azalma ynnde yapkan (rijit) olduu bilinmektedir. Parasal cretlerin azalamamas kimi zaman sendikalardan ve toplu szleme dzeninden kaynakland halde, bazen de iverenler cret indirimini arzulamamaktadrlar. te tam bu noktada akla u soru gelmektedir: cretler azalma ynnde yapkan ise, arz veya talep kaymasna bal olarak piyasada arz fazlas olutuunda bozulan piyasa dengesi tekrar kurulabilir mi? Yukardaki soruya evet yant verilebilir. Byle bir durumda piyasann yeniden dengeye gelmesini salayan unsurlar nispi cretler ve faktr hareketliliidir. Konuyu bir rnekle aklamaya alalm. rnein, baka piyasalarda bir deime yokken, Eskiehir mobilya piyasasnda kriz yaandn ve pek ok mobilya firmasnn kapanarak piyasay terk ettiini dnelim. Bu durum ekil 5.4n (b) ksmndaki gibi bir talep kaymasna neden olacaktr. Byle bir durumda cret azalma ynnde esnek olsayd A noktasndan C noktasna gelinebilecek, emek piyasas yine dengede olacakt. Ancak cretin W1in altna dmeyii AB kadar isizlie neden olacaktr. Dier piyasalarda bir problem yokken Eskiehirde byle bir durumun olmas iki gelimeye neden olacaktr. Birincisi kriz iindeki Eskiehir piyasasnda mobilya iilerinin cretleri ykselmezken, dier piyasalarda (rn. negl, Ankara, Kayseri vb.) cretler ykselecektir. Bu durumda Eskiehirde mobilya iilerinin nispi creti (WESKEHR/Wdier) decek, zaman iinde Eskiehir mobilya iileri dierlerine nazaran daha ucuz hale gelecektir. kincisi, kriz nedeniyle Eskiehirde isiz kalan iiler canl piyasalara g edecekler, bu durum emek arzn azaltacak emek arz erisi sola kayacaktr. Eskiehirde nispi cretlerin ucuzlamas zaman iinde piyasaya giri yapmay dnen iverenler iin de bu kenti cazip hale getirebilecek, emek talebinin bu nedenle artmas emek talep erisini saa doru kaydracaktr. Sonuta, belirli bir zaman sonra ayn parasal cret dzeyinde ancak daha dk bir istihdam dzeyinde piyasa dengesi tekrar salanabilecektir. cretlerin azalma ynnde rijit olmas durumunda emek piyasas dengesi yeniden kolay ve maliyetsiz bir eklide salanabilir mi?
SIRA SZDE
69
Tam Rekabeti Bir Firma in cret ve stihdam Dzeylerinin Belirlenmesi

Tam rekabet piyasasnda denge cretinin nasl belirlendiini ve dengenin nasl deitiini inceledikten sonra hem rettii rnn piyasasnda hem de emek piyasasnda tam rekabet piyasasnda olan bir firmada cret ve istihdam dzeylerinin nasl belirlendiini inceleyebiliriz.
ekil 5.5.
cret Oran (W)
Tam Rekabeti Bir Firmada cret Oluumu Tam rekabeti bir piyasada yer alan bir firma piyasada oluan creti veri olarak alr ve bu cret dzeyinde istedii kadar ii altrabilir. Firmann ka ii altraca emek arz ve talep erilerinin kesime noktasnda belirlenecektir.
w2
wTR w1 L0
SL=ACL=MCL
Emek Miktar (L)
Emei tam rekabeti bir piyasadan istihdam eden firma piyasada bu tr emei istihdam eden ok sayda firmadan birisi konumunda olacaktr. Emein fiyat bu durumda ekil 5.1de gsterildii gibi piyasa emek arz ve talep erilerinin kesitii noktada WTR olarak belirlenecektir. Tam rekabet piyasasnda yer alan tek bir firmann fiyat deitirme gc olmad, yani fiyat alcs olduu hatrlanrsa, firma bu creti (WTR) veri olarak alacak ve bu cret dzeyinden diledii kadar ii altrabilecektir. Firma btn iilere ayn creti deyeceinden, hem ortalama emek maliyeti (ACL) hem de marjinal emek maliyeti (MCL) (ie alnan son iiye denen cret) bu crete eit olacaktr. Dolaysyla ekilde WTR cretinden yatay eksene paralel olarak izilen doru hem tam rekabeti bir firmaya olan emek arzn (SL), hem de ortalama ve marjinal emek maliyetlerini gsterecektir. Emek arz erisinin sonsuz esneklikte olmas veri cret dzeyinde firmann creti deitirmeksizin diledii kadar ii altrabileceini gstermektedir. Hatrlanaca gibi emek talebi ile ilgili nc nitede rn piyasasnda tam rekabeti bir firmann marjinal rn geliri erisinin (MRPL) ayn zamanda emek talep erisine (DL) eit olduu bulunmutu. Tam rekabet piyasasnda bu eri ayn zamanda marjinal rn deerine de (VMP) eittir. Bu noktada marjinal rn deeri ve marjinal rn geliri kavramlarn tanmlayarak aralarndaki benzerliin ne olduunu belirtmek yararl olacaktr. Marjinal rn deeri (VMP) ilave iinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun salad ekstra retimi gsterir ve son iinin verimlilii ile rn fiyatnn arpmna eittir. Marjinal rn geliri (MRP) ise 3. niteden hatrlanaca gibi ilave iinin istihdam ile firmann para birimi cinsinden salad ekstra retimi gsterir ve son iinin verimlilii ile firmann marjinal gelirinin (son retilen maln satmndan elde edilecek gelir) arpmna eittir. nc nitede, rn piyasasnda tam rekabet olduunda firmann marjinal gelirinin maln fiyatna eit olaca belirtilmiti. Buna
Marjinal rn Deeri: lave iinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun salad ekstra retimi gsterir. Son iinin verimlilii rn fiyat ile arplarak bulunur.
70
alma Ekonomisi
gre, rn piyasasnda tam rekabeti bir firma iin emek talebi (DL) ayn zamanda marjinal rn gelirine ve marjinal rn deerine de eit olacaktr. Emek piyasasnda tam rekabeti olan bir firma iin cret zaten piyasada belirlendiinden, burada belirlenecek tek ey vardr: stihdam dzeyi. ekilde firma emek arz ile emek talebinin kesitii noktann iaret ettii L0 kadar ii altracaktr. Bu hususta son olarak u sorunun yantn arayalm: Firma acaba WTRnin altnda veya zerindeki bir cret dzeyinden ii istihdam edecek midir? Bu sorunun yant hayrdr. rnein, W1 gibi dk bir cret dzeyi firma iin krl olmakla birlikte nitenin banda sralanan tam rekabet piyasasnn effaflk ve tam bilgi fayda maksimizasyonu varsaymlar gerei iiler piyasadaki cretin gerekte WTR olduunu bileceklerdir. Tam rekabet piyasasnda denge cret dzeyinde (WTR) herkes i bulup isizlik olmadndan, faydasn azamiletirmek (maksimize etmek) isteyen hi kimse W1 cretinde almak istemeyecektir. te yandan, krn azmiletirme amacnda olan hibir firma igcne W2 gibi denge cretinin stnde bir cret teklif etmeyecektir. nk firma denge cretinde (WTR) zaten diledii kadar igcn bulabilmektedir. gc temininde zorluk olmad halde iiye daha yksek cret verilmesi firmalarn amalarnn krlarn azmiletirmek olduu varsaymna ters decektir.
TEKELC BR FRMA N PYASA DENGES

imdi, yukardaki analize ufak bir farkllk getirerek emei tam rekabeti bir piyasadan alan ancak rettii rnn piyasasnda tekelci konumda bulunan bir firmada denge cret ve istihdam dzeylerinin nasl olutuunu inceleyelim. Tekelci bir ila firmasnn sekreter istihdam buna rnek olarak verilebilir. Sekreterler hemen hemen btn firmalarda altrldklar iin emek piyasasnn bu durumda tam rekabete yakn olduu dnlebilir. Byle bir durumda, emek piyasas bir nceki rnekte olduu gibi rekabeti varsayld iin, emek arz erisinin ekli 5.5te gsterilenden farkl olmayacaktr. Daha ak bir ifadeyle, firma rettii rnn piyasasndaki tek firma olsa da, sekreter istihdam hususunda piyasada sekreter altran binlerce firmadan birisi olacaktr. Firma bu nedenle piyasada oluan WTR cretini veri olarak kabul edecek, ie ald her iiyi ayn cretten altraca iin bu cret dzeyi ayn zamanda ortalama emek maliyetine ve marjinal emek maliyetine eit olacaktr.
ekil 5.6. rn Piyasasnda Tekelci Bir Firmada cret Oluumu Emek piyasasnda tam rekabeti, rn piyasasnda tekelci olan bir firmann emek arz erisi tam rekabeti firmann erisi iken emek talep erisi iken emek talep erisi tam rekabeti bir firmann talep erisinin daha solunda ve daha diktir. Buna gre dier eyler eitken tekelci bir firma tam rekabeti bir firmaya nazaran daha az ii altrr.
cret Oran (W)
DLTEKEL
DLTR
wTR
SL=ACL=MCL
LTEKEL LTR
Emek Miktar (L)
71
Ancak, firma rn piyasasnda tekelci olduundan emek talebi nceki ekilde gsterilenden farkl olacaktr. Bu farkll gsterebilmek iin aadaki ekilde hem tam rekabeti hem de tekelci emek talep erileri yanyana izilmitir. nce bu farklln nedenlerini aklayalm. ekilde, rn piyasasnda tekelci bir firmann emek talep erisinin tam rekabeti bir firmann emek talep erisinin sol tarafnda yer ald ve daha dik olduu grlmektedir. Bu farklln temel nedeni tam rekabeti bir firmada marjinal gelirin maln fiyatna eit olmasna karlk, tekelci bir firmada marjinal gelirin fiyattan kk olmasdr. Bunu basit bir rnekle aklayalm. rn piyasasnda tam rekabeti bir firma, fiyat alcs konumunda olduundan rettii btn mallar piyasada oluan fiyata gre satmak durumundadr. Firma btn satlarn ayn fiyattan yapaca iin, satt sonuncu birim maldan elde ettii gelir (marjinal gelir) ayn zamanda maln fiyatna eit olmaktadr. te yandan, tekelci firma piyasadaki tek firma olduundan, bu firmann rnne olan talep erisi ayn zamanda piyasa talep erisi olacaktr. Bir maln piyasa talep erisinin negatif eimli bir eri olduu hatrlanrsa, unu sylemek mmkndr: tekelci bir firma daha ok mal satabilmek iin fiyat drmek zorundadr. te bu nedenle sz konusu firma iin marjinal gelir fiyata eit olmayacaktr. Bu noktada, rakamsal bir rnek daha aklayc olacaktr. Firmann fiyat 10TL olduunda 10 birim mal satp 100TL toplam gelir elde ettiini dnelim. Fiyat 9TLna indirildiinde satlar 12 birime ykselirse, toplam gelir 108TL olacaktr. Bu durumda marjinal gelir ( Toplam Gelir/ Satlar)(8TL/2=4TL) maln fiyatndan (9TL) daha dk olacaktr. Buna gre tekelci bir firmann marjinal rn gelirinden (marjinal rn x fiyat) daha dk olacandan, ekilde grld gibi tekelci bir firmann emek talep erisi tam rekabeti bir firmann emek talep erisinden daha ieride yer alacaktr. Erinin dierinden daha dik olmas cret deiimlerine kar tekelci bir firmann tam rekabeti bir firmadan daha az duyarl olduunu gstermektedir. imdi, tekelci ila firmasnn sekreter istihdamnda dengenin ne olduunu inceleyebiliriz. ekil 5.6ya gre denge firmann emek talep erisi (DTEKEL) ile emek arz (SL) kesitii X noktasnda oluacak, creti belirleme imkan olmayan bu firma LTEKEL kadar ii istihdam edecektir. ekle gre sz konusu firma rn piyasasnda tekelci deil de tam rekabeti olsayd denge Y noktasnda oluacak, firma LTR kadar ii istihdam edecektir. Buna gre u genellemeyi yapmak mmkndr: dier eyler eitken tekelci firmalar, tam rekabeti firmalara nazaran daha az sayda ii istihdam ederler.
OLGOPOLC BR FRMA N PYASA DENGES

nitenin buraya kadar olan ksmnda tam rekabeti ve tekelci firmalar iin emek piyasas dengesinin nasl olutuunu grdk. Konuyu teorik adan daha pek ok piyasa tr iin (monopson, iki yanl tekel vb) incelemek mmkndr. Ancak analizi ok geniletip karmak hale getirmemek iin son olarak gerek hayatta olduka sk rastlanan bir piyasa trn, oligopol piyasasn, inceleyerek niteyi tamamlayacaz. Oligopol piyasas, bildiiniz gibi endstrideki retimin byk bir ksmnn az sayda firma tarafndan yapld bir piyasa trdr. Oligopol piyasasnda firmalarn retim, sat, yatrm ve reklam planlarnda karlkl bamllk sz konusudur. Bir firmann bu deikenlerle ilgili bir manplasyonu dier firmalarn buna misillemede bulunmalarna neden olmaktadr. Bu tr piyasalarda ikolundaki toplam
72
alma Ekonomisi
retimin byk bir ksmn gerekletiren az sayda byk firma emek piyasasnda da etkilidir. Aadaki ekil oligopolc bir firma iin denge cret ve istihdam dzeylerinin nasl belirlendiini gstermektedir. ekilde, oligopolc firmaya olan emek arz erisi L1 istihdam dzeyine kadar sabit bir cretten (W0) yatay eksene paralel bir ekilde iken, L1 istihdam dzeyinden sonra pozitif bir eim tamaktadr. Bunun anlam firmann piyasadaki geerli cekil 5.7. Oligopolc Bir Firmann cret ve stihdam Belirlemesi Oligopolc bir firmann karlat emek arz erisi belirli bir istihdam dzeyine kadar yatay eksene paralelken, o dzeyden sonra pozitif eimlidir. Buna gre oligopolc piyasadaki isizlerin tamamn geerli cretten altrabilirken, daha fazla kii altrmak istediinde dier firmalardan ii transfer etmesi, bunun iin ise cretleri ykseltmesi gerekmektedir.
cret Oran (W)
DL1 DL2
DL 3 SL=MCL
w1 w0
L0
L1 L2
Emek Miktar (L)
retten (W0) isizlerin toplam kadar igcn creti ykseltmeksizin istihdam edebileceidir. Nitekim firmann emek talebi DL1den DL2ye arttnda, oligopolc piyasadaki geerli creti arttrmadan istihdam L0dan L1e arttrabilecektir. X noktasnda firma piyasadaki isizlerin tmn istihdam etmi olmaktadr. Oligopolc firma istihdam L1in tesine arttrmak istiyorsa, baka firmalarda alan iileri kendi firmasna ekebilmek iin W0dan daha yksek cret demesi gerekecektir. Bu nedenle ekilde emek arz erisi X noktasnda dirsek yapan ve o noktadan sonra pozitif bir seyir takip eden bir eri olacaktr. Yukarda, oligopol piyasasnda firmalardan birinin ataca admlarn dier firmalarn misilleme yapmalarna neden olaca belirtilmiti. Emek arz erisinin, pozitif esneklikte olan ksmnn hangi esneklikte olaca (dik veya yatk olaca) incelediimiz firmann rakiplerinden eleman transfer etme abalarna karlk rakip firmalarn igcn korumak veya istihdam dzeyini ykseltmek iin benzeri ekilde cretleri ne kadar ykselteceklerine baldr. Eer dier firmalar cretleri ykseltme konusunda yara girmezlerse, emek arz erisinin pozitif eimli ksm fazla dik olmayacaktr. te yandan, firmalar birbirlerinin cret tekliflerine aynen takip ederek veya ondan daha yksek cret vererek karlk verirlerse, emek arz erisinin pozitif eimli ksm daha dik olacaktr.
SIRA SZDE
Neden oligopolc firmalar birbirleri ile cret yarna girmezlerse emek arz erisinin pozitif eimli ksm yatk, tersi durumunda dik olacaktr? Son olarak, oligopolc firmalarn piyasadaki retimin byk ksmn gerekletiren byk kurulular olduu gereinin altn izmekte fayda vardr. Bu nedenle oligopolc firmalarn karlaacaklar emek arz erisi asla-tam rekabeti bir firmann karlat gibi- sonsuz esneklikte bir eri olmayacaktr.
73
zet
AMA
Tam Rekabeti bir emek piyasasnda denge nasl oluur? Tam rekabet piyasas, gerek hayatta tm artlar ile gzlenmesi g varsaymlar iermesine karlk kaynak dalmnda tam etkinliin saland piyasalar olduundan, gerek mal ve hizmet fiyatlarnn gerekse emein fiyatnn (cret) aklanmasnda balang noktasn oluturmaktadr. Tam rekabeti bir emek piyasasnda denge emek arz ve talep erilerinin kesitii noktada oluur. Denge cret dzeyinde isizlik olmadndan, buna piyasay temizleyen cret oran da denilmektedir. Rekabeti bir piyasada ksa dnemde denge cretinden sapmalar olabilse de, uzun dnemde tekrar denge cretine dnlecektir. Bu durum tam rekabeti piyasalarda tek cret kanunu olarak adlandrlr.
Arz veya talebin kaymas ile balangtaki denge cretinde talep fazlas olumusa daha yksek bir cret dzeyinde piyasa yeniden dengeye gelebilecektir. Talep fazlas emek arz sabitken emek talebinin artmasndan kaynaklanmsa denge istihdam dzeyi de artacak, talep sabitken arzn azalmasndan kaynaklanmsa azalacaktr. te yandan, emek piyasasnda arz fazlasnn olumas cretlerin dmesine neden olacaktr. ayet arz fazlas talep sabitken arzn artmasndan kaynaklanmsa denge istihdam dzeyi azalacak, arz sabitken talebin azalmasndan kaynaklanmsa denge istihdam dzeyi artacaktr. cretlerin azalma ynnde kat olduu durumda bozulan denge nasl tekrar oluur? 4 Gerek hayatta parasal cretlerin artma ynnde esnek olduklar halde, azalma ynnde ayn esneklie sahip olmadklar bilinmektedir. cret katl sendikalar ve toplu szleme dzeninden kaynaklanabildii gibi zaman zaman iverenlerin tutumu da bu konuda etkili olabilmektedir. Parasal cretlerin azalamad durumda dengesi bozulan bir emek piyasas uzun bir zaman gerektirse de ayn cret dzeyinde yeniden dengeye gelebilecektir. Dengenin yeniden kurulmasnda nispi cretler ve emek hareketlilii anahtar kavramlardr. Tam rekabeti bir firma iin denge nasl oluur?
AMA
AMA
Tam rekabeti alt piyasalarda tek bir cret hangi mekanizmalarla salanr? 2 Tam rekabeti alt piyasalarda ksa dnemde farkl cretler olabilse de, piyasann varsaymlar gz nnde tutulduunda bu durum uzun vadede kalc olmayacak, piyasalar arasnda cretler eitlenecektir. rnein, ayn meslein iki farkl ehirdeki piyasalarndan birinde cretler daha yksek ise, piyasann effaflk varsaym gerei iiler bundan haberdar olacaklar faydalarn azamiletirmek isteyen iiler kolaylkla cretlerin dk olduu ehirden yksek olduu ehire g edeceklerdir. Sonuta cretlerin yksek olduu piyasaya igc girii fazla olduundan cretler derken, cretlerin dk olduu gerekesi ile igcnn bir ksmn kaybeden piyasada ise emek arz azaldndan cretler ykselecektir. Emein piyasalar arasndaki hareketlilii cretler birbirine eitleninceye kadar devam edecektir. Emek arz ve talebindeki deimeler dengeyi nasl deitirir? 3 Emek arznda ve talebinde meydana gelebilecek kaymalar rekabeti bir emek piyasasnda var olan dengenin bozulmasna neden olabilecektir. Ancak piyasann ileyii farkl bir cret ve istihdam bileiminde yeniden dengeye gelinmesini salayacaktr.
AMA
Tam rekabeti firma piyasadaki ok sayda firmadan biri olduundan emein fiyatn etkileme gcne sahip deildir. Firma piyasada toplam emek arz ve talep erilerine gre belirlenen denge cretini veri olarak alr. Firmann bu cret dzeyinde ne kadar ii altraca emek arz ve talep erilerinin kesime noktalar tarafndan belirlenir.
AMA
74
alma Ekonomisi
AMA
Tekelci bir firma iin denge nasl oluur, bunun tam rekabeti firmann dengesinden farkll nedir? rn piyasasnda tam rekabeti ve tekelci firmalarn emek talep erileri farkldr. Farklln temel nedeni marjinal gelir-fiyat ilikisidir. rn piyasasnda tam rekabeti firma fiyat alcs konumunda olduundan satlarn piyasada oluan denge fiyatndan yapacaktr. Bu durumda firmann marjinal geliri fiyata eittir. te yandan, piyasa talebinin tmn karlama durumunda olan tekelci bir firmann daha fazla mal satabilmesi rn fiyatn drmesi ile mmkn olacandan Marjinal Gelir=Fiyat eitlii burada sz konusu olmayacaktr. Bu nedenle, tekelci bir firmann emek talep erisi tam rekabeti bir firmann erisinin daha solunda yer alr ve daha diktir. Bunun doal sonucu udur: Veri bir cret orannda tekelci firma tam rekabeti firmadan daha az ii altrr.
AMA
Oligopolc firma iin denge cret ve istihdam dzeyi nasl belirlenir? Oligopolc bir firma ikolundaki toplam retimin byk bir ksmn gerekletiren az sayda firmadan biridir. Oligopolcnn emek arz erisi piyasa cretinden belirli bir istihdam dzeyine (piyasadaki isizlerin tamamn gsteren dzey) kadar yatay eksene paralel, ondan sonra ise pozitif eimlidir. Buna gre oligopolc firma piyasadaki isizlerin says kadar iiyi piyasadaki geerli creti ykseltmeksizin istihdam edebilecektir. Ancak, istihdam bunun da tesine arttrmak isterse rakip firmalardaki iileri kendi firmasna ekmesi gerekecektir. Bu durum firmann cretleri ykseltmesini zorunlu klacaktr.
75
Kendimizi Snayalm
1. Tek cret kanunu hangisinde geerlidir? a. Tekel b. Tam rekabet c. Monopson d. Oligopol e. ki yanl tekel aadaki piyasa trlerinin
6. Tam rekabeti bir firma iin cret oran aadakilerden hangisine eit deildir? a. Emek talebine b. Marjinal rn gelirine c. Emein marjinal verimine d. Marjinal emek maliyetine e. Marjinal rn deerine 7. Aadakilerden hangisi ilave iinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun salad ekstra retimi gsterir? a. Marjinal rn geliri b. Marjinal emek maliyeti c. Ortalama emek maliyeti d. Marjinal rn deeri e. Ortalama rn geliri 8. cretler azalma ynnde yapkan ise emek piyasasnda bozulan denge aadakilerden hangisinin yardm ile tekrar salanabilir? a. Sendikalar b. Emein bulunduu emek piyasasn terk etmemesi c. Reel cretler d. Devlet mdahalesi e. Nispi cretler 9. Tam rekabeti bir emek piyasasnda denge cretinin stne klrsa aadakilerden hangisi olur? a. Emek arz fazlas oluur. b. iler aras rekabet creti yukarya eker. c. verenler aras rekabet creti aaya iter. d. cretler iiler aras rekabet nedeniyle eski seviyesine der. e. cret ykselmesi devam eder, dengeden giderek uzaklalr. 10. Tam rekabeti bir firmada denge istihdam dzeyinin belirlendii nokta ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ortalama emek maliyeti marjinal rn deerinden byktr. b. Marjinal emek maliyeti ortalama emek maliyetinden kktr. c. Marjinal emek maliyeti marjinal rn gelirine eittir. d. Marjinal rn deeri ortalama emek maliyetinden byktr. e. Marjinal rn deeri ortalama emek maliyetinden kktr.
2. Aadakilerden hangisi tam rekabet piyasasnn varsaymlar arasnda yer almaz? a. Firmalar krlarn azamiletirme amacndadr. b. Piyasadaki iiler ilerin rekabetine aktr. c. Emek piyasasnda sendikalar mevcuttur. d. Piyasada ok sayda ii ve iveren vardr. e. Piyasa homojendir. 3. Oligopolc bir firmaya olan emek arz erisinin ekliyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Btnyle negatif eimlidir. b. Btnyle pozitif eimlidir. c. Belirli bir crete kadar sfr esnek, sonra pozitiftir. d. Belirli bir crete kadar sfr esnek, sonra negatif eimlidir. e. Belirli bir istihdam dzeyine kadar sonsuz esnek, sonra pozitif eimlidir. 4. Biri rn piyasasnda tam rekabeti dieri tekelci iki firmann emek talep erisiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. kisi de pozitif eimlidir. b. Tam rekabeti firmann ki sfr esneklikte,dieri sonsuz esnekliktedir. c. Tam rekabeti firmann ki sonsuz esneklikte, dieri sfr esnekliktedir. d. kisi de sonsuz esnekliktedir. e. Hibiri 5. Aadakilerden hangisinde tam rekabeti bir piyasada talep fazlas meydana gelir? a. Emek talebi sabitken piyasaya yurtdndan igc gnn olmas b. Emek arz sabitken yeni iverenlerin piyasaya giri yapmas c. Emek arz sabitken igcnn verimliliinin dmesi d. Emek talebi sabitken dier ilerin cretlerinin artmas e. Emek arz sabitken retilen rne olan talebin azalmas
76
alma Ekonomisi
Yaamn inden
Daytonun Dndaki imenler O Kadar Yeil Deildir*
Patrick L.Thimangu Dayton Business Journal 1 ubat 2002 Daha yksek cret kazanmak iin Daytonu terk edip lkenin baka eyaletlerine giden iiler, bir anlamda yaban rdeklerini takip eden kiiler konumunda olacaklardr. En son cret istatistiklerine gre Daytondaki zel sektr alanlar lkenin 230 metropoliten blgesindeki meslektalarndan daha cret almaktadrlar. rnein, DaytonSpringfieldde 1999 ylnda bir ii ortalama olarak ylda 30.600$ kazanyorken, bu miktar Jacksonvillede 27.400$, ve Honoluluda 29.000$dr. Yerel bir irketin mdr olan Charlene Miller; yaam maliyeti, ulam sresi, emlak fiyatlar ve yaam kalitesi birlikte dnldnde Dayton-Springfieldde alanlarn daha byk ehirlerde yaayanlardan nemli lde yksek gelir elde ettiklerini belirtmektedir. Ancak, Dayton niversitesi ve Ekonomik Aratrmalar Merkezi Mdr Richard Stock imalat sanayiindeki yksek cretlerin uzun mrl olmayabilecei endiesini tamaktadr. Blgedeki yksek cretlerin otomotiv sektrnden ve sendikalardan kaynaklandn belirten Stock, firmalarn fabrikalar emek piyasalarnn daha ucuz olduu dier eyaletlere veya deniz ar lkelere kaydrmalar durumunda cretlerin deceini ileri srmektedir. Stock ayn zamanda, firmalarn giderek igcn daha modern ve gelimi ekipmanlarla ikme ederek daha az emek-youn hale dnmekte olduklarn, bunun da cretleri gerileteceini belirtmektedir. * Bu haber http://www.bizjournals.com/dayton/stones/2002/02/04/story 5.html nternet adresinden alnp ksaltlarak tercme edilmitir.
Okuma Paras
Yksek Maliyetler Silikon Vadisinin Rekabet Avantajn Tehdit Etmektedir*
David A. Sylvester Mercury News 19 Ocak 2003 Silikon vadisindeki irketlerin bakanlarndan biri olan Keith Kennedy vergi oranlar ykseltilip hizmetler azaltldka silikon vadisinin i yapmak iin daha pahal bir yer haline geleceini, bunun ise ekonomik canlanmay tehlikeye sokan bir durum olduunu belirtti. Kennedynin bakanln yapt Joint Venturen bugn yaynlanan raporunda getiimiz iki ylda ilerin ve gelirlerin nemli lde dt belirtildi. Raporda belirtilen iyi bir gelime, geen yl igc verimliliinin artmasna bal olarak maliyetlerin azalmas dr. Vadideki irketler blgedeki yksek maliyetleri ancak iiler baka yerlerdeki iilerden daha verimli olduklarnda kaldrabileceklerdir. Geleneksel olarak verimlilik art aratrmalar sonucunda yeni ve gelimi rnler reterek daha ucuz ve eski teknolojiyi baka lkelerde (off-shore) retmekle salanmaktadr. Ancak, mevcut rnler bu ekilde cretlerin dk olduu deniz ar lkelerde retilirken, silikon vadisinin kefedilmemi teknoloji piyasasnda ok iyi durumda olmad bilinmektedir. Ekonomistler Bakan Doug Henton, vadi iin esas olann yeni teknoloji rnlerinin yaratlmas olduunu ve dk maliyetli reticiler olmann kendilerine bir ey kazandrmayacan belirtmektedir. Yar iletken kolu Bakan George Scalise de vadideki irketlerin yeni rnler yaratmalar durumunda daha hzl byyerek daha yksek cretler verebileceklerini sylemektedir. * Bu haber http://www.ledger-enquirer.com/mld/ledgerenquirer/business/technology/4987399.html adresinden alnp ksaltlarak tercme edilmitir.
77
Bierli, M.K.(2000). alma Ekonomisi. stanbul, Beta Basm Yaym A.., s.151-172. Kaufman, B.E.(1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago The Dryden Press, s.225-252. Mc Connell, C.R ve Brue, S.L. (1989). Contemporary Labor Economics Second Edition, New York: Mc Graw-Hill Book Company, s.174-176. Rima, I (1981). Labor Markets, Wages And Employement: An Introduction To Labor Economics, New York: W.W. Norton&Company, s.134-135.

1. b 2. c 3. e 4. e 5. b 6. d 7. d 8. e 9. d 10. c Ayrntl bilgi iin Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Oligopolc Bir Firma in Piyasa Dengesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tekelci Bir Firma iin Piyasa Dengesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Talep Fazlas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin cret Rijitlii Durumunda Dengelenme konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tam Rekabet Piyasasnda Tek cret Kanunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tam Rekabeti Bir Firma in cret ve stihdam Belirlenmesi konusuna baknz.
78
alma Ekonomisi

Sra Sizde 1 Bir mala ynelik talebin artmas o maln retiminde kullanlan emee olan talebin de artmasna neden olur. Dier eylerde deime yokken emek talebinin bu ekilde artmas emek talep erisini saa kaydracak ve geerli cret dzeyinde talep fazlas meydana gelecektir. Piyasada iverenlerin altrmak istediklerinden daha az ii olmas iverenler aras rekabete sebep olarak emek piyasas eskisine gre hem daha yksek cret, hem de daha yksek istihdam dzeyinde yeni bir dengeye gelecektir. Sra Sizde 2 Bir emek piyasasnda denge bozulduunda cretler azalma ynnde rijit olduunda bile piyasada denge yeniden salanabilir. Ancak bu sre ne kolay ne de maliyetsizdir. Byle bir durumda talep daralmasnn yaand piyasada cretler ykselmeyecei iin nispi cretler decek, isiz kalan iiler baka piyasalara giderlerken nispi cretlerin dkl yeni yatrmclar bu piyasaya ekecektir. Sonuta piyasa eski nominal (parasal) cret dzeyinde ancak daha dk bir istihdam dzeyinde yeniden dengeye gelebilecektir. Ancak bu sre uzun ve zor bir sretir. Ayrca talep daralmasnn yaand piyasada isiz kalan iilerin bir ksm (rnein yal iiler) baka piyasalara veya sektrlere gei yapamayacaklar, kalc bir ekilde isiz konumuna debileceklerdir.
Sra Sizde 3 Oligopolcnn emek arz erisinin pozitif eimli ksm firmann piyasadaki isizlerin tmn istihdam ettikten sonra dier firmalardan eleman transfer etmek durumunda kald istihdam dzeylerini gsterir. Oligopolc rakip firmalardan transfer yapmak istediinde rakipleri de elemanlarn kaptrmamak iin cretleri ykseltirlerse emek arz erisinin pozitif eimli ksm dik olacaktr. te yandan rakip firmalar oligopolcnn bu abalarna karlk vermezlerse emek arz erisinin pozitif eimli ksm yatk olacak, oligopolc creti fazla ykseltmeden rakip firmalardan personel transfer edebilecektir.
79
cret ve cret Teorileri
cret, emei karlnda alan insanlarn gelirini ve yaam standardn belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve barnma gibi temel gereksinimlerini karlayabilecei yegane kaynaktr. Bunun yannda, iveren asndan, retim srecinin nemli bir maliyet unsurudur. Hkmetler bakmndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yatrm ve tasarruflar gibi ekonominin gelime hzn dorudan etkileyen temel bir edir. zellikle gelimi lkelerde alanlarn yaklak olarak %80-90nn cret ya da maa geliri ile geimini salyor olmas, konunun ne kadar geni bir kitleyi ilgilendirdiinin de en nemli gstergesidir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Bir ekonomideki cret dzeyi neden nemlidir? cretle ilgili bilinmesi gereken balca temel kavramlar nelerdir? cret teorileri hangi ihtiyatan domu ve bu konuda neden eitli dnemlerde bir ok teori ortaya atlmtr? cret teorileri nasl snflandrlabilir?
80
alma Ekonomisi
HENRY FORD VE ETKN CRETLER

Dnyann en popler otomobilini, T modelini, reten Henry Ford, 1914te yapt bir aklamayla irketinin btn nitelikli iilere gnlk sekiz saatlik bir alma karlnda 5 dolar deyeceini duyurdu. Bu, gnde dokuz saatlik almayla 2,34 dolar cret alan iiler iin byk bir cret artyd. Firmann kr orannn yksek olmasna ramen, cretlerdeki bu art -ki firmann o dnemdeki krnn yaklak yars tutarndadr- pek kmsenecek bir dzeyde deildi. Henry Fordun bu uygulamas sonucunda 1913te %370 olan iten ayrlma oran, bir yl sonra, 1914te, %54e, 1915te de %16ya dmtr. ten karma oran da 1913te %62 iken, 1914te %7ye, 1915te de %0.1e inmitir. Ayn ekilde, iilerin ie devamszlk oranlarnda da nemli bir d yaanmtr. 1913te %10 olan devamszlk oran, 1914te %2.5e gerilemitir. Btn bu olumlu gelimelerle yksek cretler arasndaki iliki konusunda bir kuku olmasa gerek. Fordun fabrikasndaki verimlilik art, artan cret maliyetlerini karlamada yeterli olmu mudur? Bu sorunun yant pek net deildir. 1914teki verimlilik 1913e gre yksektir. Yksek cretlere ramen krlarda da bir art gzlenmitir. Ancak, krlardaki bu artn ne kadar bu uygulamann sonucu, ne kadar da T modelinin artan baars sebebiyledir, bunu tahmin etmek gtr. Henry Fordun fabrikasndaki bu uygulamann sonular etkin cretleri desteklerken olaya kr maksimizasyonu asndan bakldnda cretlerin 5 dolara ykseltilmesi pek rasyonel grlmeyebilir. Ancak, Henry Ford bununla iilerin kurumsal balln gelitirerek iyerinde disiplini ve etkinlii arttrmay baarmtr. Ayrca, hem sendikalar darda tutmu, hem de kendisinin ve irketinin bedava reklamn yapmtr. Kaynak: Raff, D., Summer, L. (1986). Did Henry Ford Pay Efficiency Wages, NBER Working Paper, 2101.
Anahtar Kavramlar
Doal cret Teorisi cret Fonu Teorisi Artk Deer Teorisi Marjinal Verimlilik Teorisi Pazarlk Teorisi Satnalma Gc Teorisi Etkin cret Teorileri
indekiler
CRETN NEM CRET VE CRETLE LGL ETL KAVRAMLAR cret Haddi-cret Geliri Brt cret-Net cret Parasal cret-Gerek cret Asgari cret CRET TEORLER Klasik cret Teorileri Modern cret Teorileri
nite 6 - cret ve cret Teorileri
81
GR
cret konusu, alma ekonomisinin olduu kadar, sosyal politika, i hukuku ve iletme gibi dier sosyal bilim dallarnn da ele ald ok boyutlu bir konudur. Bu nedenle cretler, Sosyal Politika, Hukuku ve nsan Kaynaklar Ynetimi kitaplarnzda da ele alnacak bir konu olacaktr. Ancak, her bilim dalnn konuya yaklamlar arasndaki farkllklar sebebiyle, doal olarak bu kitaplarnzda cret konusunun farkl ynleri ele alnacaktr. Biz de bu nitede, konuya alma ekonomisi penceresinden bakarak, ekonomide anahtar bir rol oynayan creti, cretle ilgili kavramlar ve cret oluumunu aklayan balca teorileri ele almaya alacaz.
CRETN NEM
Gnmzde gerek ekonomik ve gerekse de sosyal politikalarn temel konularndan birisini cretler oluturmaktadr. zellikle gelimi lkelerde, alanlarn yaklak olarak %80-90nn cret ya da maa geliri ile geimini salyor olmas, konunun ne kadar geni bir kitleyi ilgilendirdiinin de en nemli gstergesidir. Temel retim faktr olan emein fiyat eklinde tanmlanan cret, ekonomik ve sosyal boyutlaryla ok ynl bir konudur. Zira cret, emei karlnda alan insanlarn gelirini ve yaam standardn belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve barnma gibi temel gereksinimlerini karlayabilecei yegane kaynaktr. Bunun yannda, iveren asndan, retim srecinin nemli bir maliyet unsurudur. Hkmetler bakmndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yatrm ve tasarruflar gibi ekonominin gelime hzn dorudan etkileyen temel bir edir. zellikle gelimekte olan lkelerde en byk iverenin devlet olmas, hkmetlerin cret dzeyi ile dorudan ilgilenmesini zorunlu klmaktadr. Gnmzde cret, emek piyasasnda arz ve talebe gre belirlenen bir deer olmann tesinde anlamlar tamaktadr. Bu ynyle cret, iinin emeinin bedeli olmasnn yansra onun kiiliine ve insan haklarna da balanarak, ekonomik olduu kadar sosyal bir olgu olarak ortaya kmaktadr. Adil olmayan, dk ya da abartlm yksek cretler, ekonomik ve sosyal yaanty eitli biimlerde ve ynlerde etki altna almaktadr. Sefalet cretleri ya da ok dk cretler nce, toplumda sosyal bar tehlikeye sokar, huzursuzluklarn kayna olur. ilerin zerinde olumsuz etkiler yapar. Verimlilik ve ekonominin gelime hz der. Bunun yannda, tketicisi olmayan mallarn retimi ekonomik bunalmlara yol aar. Dier taraftan verimliliin zerine km cretler, toplumda isizlik denilen ve geliri yalnz cretinden oluan insanlar bakmndan byk sakncalarn kayna olan sorunu ortaya karr. zellikle tam istihdamn salanm olduu lkelerde, sendikalarn elde ettikleri toplu pazarlk gcnden yararlanmak suretiyle ve iverenlerin istihdam piyasasnda birbirleriyle rekabetleri sonunda verimin zerine kan cret dzeyleri oluturmalar nedeniyle, ekonomide istikrar tehlikeye drr. Enflasyona yol aar ve srekli bir gelimenin olanaklarn kstlayarak sosyal adaletsizliklere neden olur (Talas, 1997, s.37). cretlerin bir ekonomi iindeki anahtar rol nedir?
SIRA SZDE
CRET VE CRETLE LGL ETL KAVRAMLAR

Btn ekonomik ve sosyal olaylar gibi crete de eitli alardan bakldnda farkl tanmlamalar yaplabilir. Ancak yaplacak tanm, ii iin bir gelir kayna, iveren iin ise bir maliyet unsuru olan cretin bu iki ynn de kapsamak durumundadr. Ayrca, cret kavramn yalnz para ile belirlenen bir gelir anlamnda da al-
82
alma Ekonomisi
cret: Bir i karlnda iveren tarafndan iiye saat bana, gndelik, haftalk, on be gnlk ya da aylk olarak denen, para ve para ile belirlenebilen mallarn ve hizmetlerin oluturduu bir gelirdir.
glamamak gerekir. veren tarafndan iiye yaplan parasal olmayan demeler de cretin bir paras olarak kabul edilebilir. Dolaysyla, btn bu bak alarn tek bir tanm ierisinde toplamann glne ramen crete ilikin u genel tanmlamalar yapabiliriz: cret, ekonomik anlam ile mal ve hizmet retiminde harcanan insan emeinin karl, baka bir ifadeyle emein fiyatdr. cret, bir i karlnda iveren tarafndan iiye saat bana, gndelik, haftalk, on be gnlk ya da aylk olarak denen, para ve para ile belirlenebilen mallarn ve hizmetlerin oluturduu bir gelirdir. cret, ekonomik adan emein fiyat, sosyal politika asndan emein geim arac, i hukuku asndan da emein bedeni ve fikri faaliyetlerinin karldr. cret konusunun daha iyi anlalabilmesi iin, cretle ilgili baz kavramlarn bilinmesi gerekmektedir. Bu kavramlarn belli ballar unlardr:
cret Haddi - cret Geliri

cret Haddi: Belirli bir retim ya da zaman birimi bana emee denen crettir. cret Geliri: Genellikle i sresi ile cret haddinin arpmna eittir. Ancak bu gelire, prim, ikramiye, fazla alma creti gibi cret ekleri de dahildir.
cret haddi (oran): Belirli bir retim ya da zaman birimi bana emee denen crettir. Saat bana 1.500.000 TL ya da rn bana 5.000.000 TL gibi ifade edilebilen cret haddi, iilik maliyetlerinin hesaplanmasnda iveren iin nemlidir. cret geliri ise, genellikle i sresi ile cret haddinin arpmna eittir. Ancak bu gelire, prim, ikramiye, fazla alma creti gibi cret ekleri de dahildir. Dolaysyla, bir iinin yalnzca cret haddini bilmek, cret gelirini renmemize yetmez. cret haddi dnda cret gelirini etkileyen dier unsurlar da ayn zamanda bilmemiz gerekir. inin satnalma gc bakmndan cret geliri daha nemlidir.
ekil 6.1 cret Haddi, Kazan, Toplam cret ve Gelir Arasndaki likiler Kaynak: Ehrenberg, R. Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, s. 35.
cret Haddi (Wage Rate) X allan Zaman Birimi (Zaman birimi bana deme) Kazanlar (Earnings) Yan demeler + Toplam cret
cret D Gelir (Faizler, Temettler, Transferler) + = Gelir
Brt cret: i iin iletmenin kasasnda kan crettir. Net cret: letme tarafndan belirli bir dnem iin denen cret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yapldktan sonra iinin eline geen crettir.
Brt cret-Net cret

veren tarafndan iiye denen cret brt crettir. letme tarafndan belirli bir dnem iin denen cret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yapldktan sonra iinin eline geen cret ise, net crettir. Yani, brt cret iletmenin kasasndan kan, net cret ise iinin cebine giren para miktardr. Brt cretten yaplan kesintiler arttka net cret der. veren iin nemli olan elbette, iilik maliyetlerinin hesabnda dikkate alnan, brt cret iken; ii iin ise nemli olan eline geen net crettir.
83
16 YAINI DOLDURMU LER N ASGAR CRETN NETNN HESABI (TL/AY) ASGAR CRET 306.000.000 SSK PRM %14 42.840.000 SZLK SG.FONU %1 3.060.000 GELR VERGS %15 32.265.000 DAMGA VERGS %06 1.836.000 KESNTLER TOPLAMI 80.001.000 NET ASGAR CRET 225.999.000
Tablo 6.1: Asgari cretin Net Hesab (01.01.2003 tarihinden itibaren) Kaynak: http://calisma.gov.tr
Parasal cret-Gerek cret

cretleri, denen cretin deeri bakmndan parasal (nominal) ve gerek (reel) cret olarak ikiye ayrabiliriz. Bir iletme iin nemli olan bir ii iin kasasndan kan paradr, yani parasal crettir. Ancak enflasyonist bir ekonomiye sahip lkelerde parann satnalma gcnde yaanan dler ii iin cretin satnalma gcnn, yani reel cretin ne kmasna neden olmaktadr. zetle, iinin refah elde etmi olduu parasal gelirle deil; eline geen bu para ile satn alabilecei mal ve hizmetlerin deeri ile llr. veren asndan ise, nemli olan parasal cretlerdir. nk, iilik maliyeti parasal cretlere gre hesaplanr. Belirli bir dnemdeki reel cret, o dnemdeki parasal cretin tketici fiyat indeksine blnmesiyle bulunabilir.
Tketici Fiyatlar ndeksi Genel tanm ile tketici fiyatlar indeksi (TF), belirli bir dnemde belirli bir kitle tarafndan tketici mal ve hizmetlerine denen perakende fiyatlardaki deiikliklerin lsdr. TF belirli bir referans dnemde belirli bir kitle tarafndan satn alnan mal ve hizmetlerle belirlenen bir sepetin maliyetini, zaman iinde karlatrarak fiyat deiikliklerini ler. Sepet ayn maddeleri ierdiinden, miktar ve kalite de ayn kaldndan, indeks sadece fiyat hareketlerini yanstr. Bu nedenle TF, tketici fiyatlarnda, dolaysyla tketicilerin satn alma gcnde zaman iinde meydana gelen deimelerin gstergesi olarak kullanlr. TF eitli kesimlerce deiik amalarla kullanlmaktadr. Bu amalardan en nemlileri; enflasyon ve ekonomi iin bir gsterge olmas, hkmetlerin ekonomik politikalarnn belirlenmesi, cret ve fiyatlarn ayarlanmas, milli muhasebe hesaplar, fiyat analizleri, ticari faaliyetlerin ynlendirilmesidir. DE Kentsel Yerler Tketici Fiyatlar ndeksi (1994=100) Yl Trkiye Ankara stanbul zmir 1998 1163.0 1190.0 1191.3 1151.7 1999 1917.4 2001.3 1968.5 1905.9 2000 2970.4 3127.8 3038.6 2910.3 2001 4586.3 4826.6 4682.2 4501.5 2002 6648.6 6905.9 6758.1 6537.5 Tablo 6.2: Tketici Fiyatlar ndeksi Kaynak: DE (http:/www.die.gov.tr/ konularr/fiyat03.htm)
Parasal cret: inin eline geen parasal deerdir. Gerek cret: cretin satnalma gcdr.
84
alma Ekonomisi
Asgari cret
Asgari cret: Bir yandan iiye sosyal bakmdan uygun asgari bir yaam dzeyi salamaya elverili olan, te yandan da iverenleri daha dk cret demekten alkoyan zorunlu nitelii olan bir crettir.
Sosyal politika ynnden cret, verime ve ihtiyaca gre farkl ekillerde ele alnmaktadr. Verime gre cret iktisadi bir kavramdr. Herkesin yapt iin deerine ve almasna gre cret almasn ifade eder. Oysa, ihtiyaca gre cret sosyal bir kavramdr. Burada cret, bir retim faktr olan emein bedeli olarak deil, toplumun ve yaamn merkezini oluturan insann yaamasn mmkn klan bir gelir kayna olarak kabul edilir (Zaim, 1997, s. 220). Ancak, iverenler ihtiyaca gre cret kavramn kendiliklerinden benimsemedikleri iin bunu salayacak bir ara olan asgari cret uygulamasna gerek grlmtr. O halde asgari creti u ekilde tanmlayabiliriz: Bir yandan iiye sosyal bakmdan uygun asgari bir yaam dzeyi salamaya elverili olan, te yandan da iverenleri daha dk cret demekten alkoyan zorunlu nitelii olan bir crettir (Kutal, 1969, s. 6). Asgari cret konusunda daha geni bilgiyi Sosyal Politika kitabnzda bulabilirsiniz.
CRET TEORLER
cretin nasl olutuu ve dzeyi konusunda her dnemde iktisatlar tarafndan eitli teoriler ileri srlmtr. Ancak, cretleri etkileyen farkl bir ok unsurun olmas ve bu unsurlarn btn ekonomik, endstriyel ve sosyal yapyla dorudan ilikili olmas her dnemde ve herkes tarafndan kabul edilebilir bir teorinin varolmasn olanaksz klmtr. Ayrca, ilkel denebilecek tarmsal ve el sanatlar retimine dayal statik (durgun) ekonomiler iin geerli olabilecek teorilerin ou dinamik ve sanayilemi lkelerde ou zaman geerli olmayabilir. Bununla birlikte, her lkenin ve her dnemin ekonomik ve sosyal koullar dikkate alndnda, her bir cret teorisi cret sorunlarnn birok farkl ynne k tutarak nemli faydalar salayabilir (ILO, 1982, s. 110). eitli dnemlerde ortaya atlan cret teorileri farkl biimlerde snflandrlabilir. Bu konuda kullanlan en yaygn snflandrma Klasik ve Modern cret teorileri biimindedir. imdi bu snflandrmay kullanarak baz nemli cret teorileri zerinde duralm.
Klasik cret Teorileri

Daha ok 19. yzyl cret teorilerini ifade eden Klasik cret teorilerinden, Doal cret teorisi, cret fonu teorisi ve Artk deer teorisi bu balk altnda srasyla ele alnacaktr.
Doal cret Teorisi

Liberal dnrlerden Cantillon, Turgot ve Smith tarafndan ortaya konup Ricardo tarafndan gelitirilen bu teoriye gre cret, bir iinin yaamn srdrebilmesi iin en ok gerekli olan tketim mallarn salamaya yeten ve iiye emeinin karl olarak verilen para veya maldr. u halde, cretin dzeyini belirleyen temel etken, iinin bedensel gereksinimleridir. Adam Smithe gre cret yle bir dzeyde bulunmaldr ki, ii yaamn srdrebilmeli ve toplumun ileriki yllarda gereksinim duyaca igcnn devam salanabilmeli yani yeni kuaklar yaratlabilmelidir. Turgot, Smithin bu grn biraz daha aklayarak, cretin iinin fizyolojik ihtiyalarnn yansra dier sosyal ve kltrel gereksinimlerini de karlayacak, isiz kaldnda veya hastalanmas durumunda hi olmazsa bir sre yaamn devam ettirmesini olanakl klacak tasarruftan onu yoksun brakmayacak bir dzeyde olmas gerektiini ileri srmtr. Ricardonun dncesinde de cret, ii ve ailesinin yalnz fizyolojik gereksinimlerini deil, dier baz gereksinimlerini de karlamaldr (Talas, 1997, s. 42).
85
Doal cret teorisinde genel cret dzeyini belirleyen temel dnce, Malthusun nfus teorisidir. Buna gre, uzun dnemde doal cretle piyasa cret dzeyi ayn noktada buluacaktr. Piyasa creti herhangi bir nedenle artarak doal cretin zerinde seyretmeye baladnda, emek arz artacak ve cretler doal cret dzeyine inecektir. Ya da herhangi bir nedenle piyasa cret dzeyi doal cretin altna indiinde, emek arz azalacandan cretler yine doal cret dzeyine ykselecektir. Bu nedenle, ksa dnemde piyasa creti geici olarak doal cret dzeyinin altnda veya stnde seyredebilir. Ancak uzun dnemde piyasa creti ve doal cret ayn noktada buluacaktr. Klasik iktisatlar tarafndan ileri srlen doal cret teorisi, Laselle tarafndan insafsz bir Tun Kanunu olarak nitelendirilmitir. Doal cretin ancak asgari fizyolojik gereksinimleri karlayaca ve nfusun, zellikle fakir aileler iinde hzla artmasndan dolay ykselmeyecei bir durumda, klasiklerin doal cretinin en ok cret saylmas gerektii ortaya konulmutur. Bu dnceden hareketle Laselle, iilerin yaam dzeylerinin ve refahlarnn iyiletirilmesinin olanaksz olduunu, o halde var olan ekonomik ve sosyal dzenin deimesinin gerekli olduu sonucuna varmtr (Talas, 1997, s. 42). Bu teoriye yneltilen temel eletirilerden birisi, Malthusun nfus teorisine dayandrlm olmasdr. Halbuki, sadece belirli bir dnemi kapsayan tarihi incelemesinde gda maddelerindeki artn nfusun art hznn gerisinde olduunu ileri sren Malthusun bu teorisi gereklememitir. Bunun dnda bir baka eletiri noktas da, teorinin evlenme ve doumlarn da gelirle orantl olarak artp azalaca ngrsne yneliktir. Oysa, yllar itibariyle refah dzeyi arttka doum oranlarnn azald gzlenmitir. Ayrca, bu teori 20. yzylda bat ekonomilerindeki nfus artyla birlikte ortaya kan gerek cret artlarn da aklayamamtr (Zaim, 1997, s. 229).
cret Fonu Teorisi

Klasik cret teorilerinden ikincisi, ngiliz iktisat John Start Mill tarafndan ileri srlen cret fonu teorisidir. Bu teoriye gre, cret dzeyini, igc hacmi ile cretlerin denmesine ayrlan ve deimeyen fon arasndaki iliki belirler. cret dzeyi bu fonun ii saysna blnmesiyle bulunabilir. i says N, fon da F ile gsterilirse, cret (W)= F/N olarak hesaplanabilir. ilere denecek cret miktarnn artmas, cret fonunun ii saysna oranla daha hzl artmasna ya da ii saysnn azalmasna baldr. Ancak, daha sonraki yllarda Mill, bu savn bir yana brakarak cret fonunun yalnzca iverenler tarafndan belirlenmediini, iilerin de fon zerinde etkili olduunu ve fonun deimez olmayp artlara gre deiebileceini kabul etmitir. Bu teoriye de bir ok eletiri yneltilmitir. Bir kere, belli bir zamanda cretleri demek iin mevcut para miktar ve igc hacmi sabit kabul edilemez. Gerek cret fonu gerekse de igc hacmi belli snrlar iinde esnektir. Bu snrlar da ksa dnemde dardr. Nitekim, istatistikler gstermektedir ki, milli gelir iinde cretlerin pay ok uzun dnem dikkate alndnda kk deimeler gstermektedir. Genel olarak reel cretler dzeyindeki hzl artlar, lkedeki sermayenin nfus art hzndan daha hzl artmas ile gerekleebilir. Bu da retimi hzla arttrdndan, gelir iindeki retimin pay art gstermeyebilir (Lordolu, 1999, s. 139).
86
alma Ekonomisi
Artk Deer Teorisi

Klasik iktisatlarla birlikte ortaya kan doal cret ve cret fonu gibi kavramlardan hareketle, Karl Marx tarafndan ortaya atlan bu teoride, iinin iveren (kapitalist) tarafndan smrld ve rettii deerin karl olan cretin kendisine tam olarak verilmeyip bir ksmnn alkonduu ileri srlmektedir. Bu, Marx tarafndan artk deer olarak adlandrlmaktadr. Marxn artk deer kavram, emein kullanm deeri ile deiim deeri arasndaki farktr. Emein kullanm deeri, emein fiilen alt sre iersinde rettii deerdir. rnein ii gnde 8 saat alyorsa, bu sre iersinde ii tarafndan yaratlan deer emein kullanm deeridir. Ancak, ii yaratt bu deerin tmne sahip olamaz. nk ona denen cret ancak onun ve ailesinin asgari dzeyde geimini salayabilecek kadardr. Bu da emein deiim deeri olarak adlandrlr. Yani, emein deiim deeri, emein kendini yeniden retebilmesi iin satn alabilecei mallarn deerine eittir. Yukardaki rnee yeniden dnersek, 8 saat alan iinin bu srenin 4 saatlik blmnde kendi deerini yeniden rettii varsaylacak olursa, kalan 4 saatlik alma karl retilen ve karl denmeyen bu deer paras Marxa gre kapitaliste gider ve artk deer olarak adlandrlr. Teoriye gre artk deeri oaltmak, mutlak ve nispi olarak balangta iki ekilde gerekletirilebilir. Deeri, harcanan ign zaman cinsinden lebildiimize gre, yaratlan artk deer, ign zamannn uzunluu ile igcnn deeri arasndaki farka eittir. O halde ign zamannn uzamas artk deeri oaltacaktr. Nispi artk deerin art ise, igc veriminin artna baldr. Emee denen cret deimeyecei iin, ayn igc ile daha fazla mal veya hizmet elde edilmesi artk deeri arttracaktr. Artk deerin bir dier dolayl artn da igcnn karl olarak denen cretin satnalma gcndeki deimeler belirlemektedir (Lordolu, 1999, s. 140). Karl Marx, kapitalist tarafndan iinin bu ekilde smrldn anlattktan sonra, cretlerin niin asgari dzeyin zerine kamayaca, yoksullamann ve smrnn nasl devam edeceini de aklamaktadr. Marx cret teorisiyle, emek arz ve cretler arasnda daha nce Ricardo tarafndan da kurulan ilikiyi kurmutur. Yani, cretlerin uzun dnemde asgari geim dzeyini aamayacan sylemitir. Ricardo tarafndan ileri srlen doal cret teorisinin temelini Malthusun nfus konusunda ileri srd grler oluturmaktayd. Marx ise, Malthusun nfus teorisini kabul etmemekte, onun yerine, baka bir kavram ortaya atmaktadr. Bu ise, isizlerin oluturduu yedek isizler ordusudur. Yedek isizler ordusu piyasada srekli olarak emek arzn talebin zerinde tutmakta ve bu da asgari geim dzeyinde bir istihdam olanakl klmaktadr. Yani, emek arz, talebin zerinde olduundan cretler ykselememektedir (Yalnta, 1969, s. 29). Bu teoriye yneltilen eletirilerin temelinde, cretlerin asgari geim dzeyini geemeyecei grn ileri sren Klasiklerin doal cret teorisine dayanm olmas yatmaktadr. Oysa, kapitalist retim sisteminin uyguland lkelerde cretlerin ou zaman bu dzeyin zerinde olumas ve iilerin sendikalar araclyla cretler zerinde etkili olmalar gibi nedenlerle bu gr byk lde geerliliini yitirmitir.
Artk Deer: Emein yeniden retimi iin gerekli olan deer ile emein yaratt toplam deer arasndaki farktr.
Modern cret Teorileri

Daha ok 20. yzyl cret teorilerini ifade eden modern cret teorilerinden, marjinal verimlilik teorisi, pazarlk teorisi, satnalma gc teorisi ve etkin cret teorileri bu balk altnda srasyla ele alnacaktr.
87
Marjinal Verimlilik Teorisi

20. yzyln balarnda geni bir biimde tartlm olan marjinal verimlilik teorisi, bugn de zerinde en ok durulan teorilerden birisidir. cret dzeyini, iinin retiminin yani verimliliinin belirlediini ne sren bu teori, uzun ya da ksa dnemde cret dzeyinin oluumunu en iyi aklayan teorilerden birisi olarak kabul edilmektedir. Bu teorinin dayand baz varsaymlar unlardr: verenler ilave emek birimlerini gerektirecek olas verimlilik artn peinen lebilirler. verenler arasnda emek temini konusunda tam ve mutlak bir rekabet vardr. Eer bu olmazsa, emee verimliliinin altnda cret denir. iler marjinal verimliliin ne olduunu bilebilirler. iler arasnda piyasada tam ve mutlak bir rekabet vardr. Emek ve sermayenin hareketlilii tamdr. Btn iiler i bulabilir ve istihdam edilebilirler. Sermayenin tamam kullanlmaktadr (Zaim, 1997, s. 239-40). Bu teoriye gre, piyasada tam rekabet koullarna dayal bir arz ve talebin bulunduunu varsayalm. letmede ie alnan son iinin rettii deer, bu iinin iverene olan maliyetini karlad srece iveren ii almna devam edecektir. Bu noktadan sonra alnan her iinin iverene maliyeti o iinin rettii maln deerini geecektir. Hibir iveren herhangi bir iisine verimliliinin zerinde cret demez. Sonuta, cretler verimlilii en dk olan iinin cretine gre belirlenecektir. Yani, cret retim srecine katlan en son iinin toplam ktda yaratt deiiklik olan marjinal verime eit olacaktr. Marjinal verimlilik teorisi, belirli bir istihdam dzeyinde cretlerin kabilecei en yksek dzeyi, yani tavan belirtir. Bu tavan, verimlilii arttrmak suretiyle ykselmedike cret dzeyinin artmas mmkn olmaz. Marjinal verimlilik teorisi, eitli iktisatlar tarafndan gerek dayand varsaymlar ve gerekse vard sonular bakmndan bir ok eletiriyle karlamtr. Teoriye yneltilen eletirilerin banda, marjinal verimliliin llmesi sorunu gelmektedir. Gnmzde retimin karmaklaan yaps, marjinal verimliliin llmesini gletirmekte hatta bir ok alanda imkansz klmaktadr. kinci bir eletiri konusu, firmalarn her zaman kar maksimizasyoncusu olarak grlmesidir. Oysa, piyasadaki firmalar zaman zaman maksimizasyoncu olmayan davranlar iinde de olabilirler. Yine, teorinin kabul ettii sermaye/emek ikamesi her tr retim alannda geerli olmadndan, kimi durumlarda emein marjinal rn erisi izilemez. cretler ve verimlilik arasnda marjinal verimlilik teorisinde ngrlmeyen bir korelasyonun bulunmas da bu eletiriler arasnda saylabilir (Bierli, 2000, s. 90). Bu kadar ok eletiri ald halde, marjinal verimlilik teorisi niin hl kullanlmaya devam etmektedir?
SIRA SZDE
Pazarlk Teorisi
Pazarlk teorisi, ii ve iverenin ayr birer taraf olduunu ve cretlerin iki taraf arasnda yaplan pazarlk sonucunda belirleneceini kabul etmektedir. i ve iverenler cretleri belirlemek zere bir araya gelerek karlkl isteklerini belirtirler. cretlerin en dk ve en yksek limitleri vardr. Doal olarak iiler en yksek, iverenler ise en dk limitten pazarl balatrlar. Sonuta cret dzeyi, taraflarn pazarlk glerine gre bu iki limit arasnda bir yerde belirlenir. Cari cret dzeyi-
88
alma Ekonomisi
ni belirleyen etken, iverenin emee olan gereksinim dzeyi ile iinin geinmek iin bir ie sahip olma zorunluluunun derecesidir. Bir ok iktisat, pazarlk teorisinin ksa dnemde cret dzeyleri bakmndan geerli olduunu, ancak uzun dnemde, bir cret fonu ya da marjinal verimlilik teorisi gibi geerli olan kurallar ortaya koyamadn sylemitir. Ayrca bu teori, cretin alt ve st limitlerinin ne olacan belirtmemektedir. Herhangi bir pazarlk durumunda iverenlerin demeye raz olabilecei en yksek cret dzeyi, iletmenin kazan dzeyine, rekabeti gcne, emek maliyetlerinin ok ykselmesi durumunda ortaya kabilecek sat kayplarnn byklne baldr. En dk cret dzeyi ise, iilerin yaam standartlarnn drlmesi karsnda gsterecekleri direniin gcne, sendikalarn gcne ve grev fonlarnn byklne bal olacaktr (ILO, 1982, s. 113).
Satnalma Gc Teorisi
retimin devamll, retilen mal ve hizmetlerin satnalma gcne sahip toplum birimlerince talebine baldr. Sanayide retilen mallarn byk bir ksm iiler ve onlarn aileleri tarafndan tketilir. Eer iilerin cretleri ve satnalma gleri yksekse, mallara kar yeterli talep oluacak ve bu mallarn retiminin de devamll salanm olacaktr. cretler ve satnalma gc dkse, buna paralel olarak retim azalacak ve sonuta isizlik artacaktr. Dier teorilerde olduu gibi, bu teori de bir noktaya kadar geerlidir. Uygulamada satnalma gc teorisinin yetersiz kald baz durumlar ortaya kabilir. yle ki, bu teorinin varsaymna gre, artan cretler her zaman retimde de bir art meydana getirmelidir. Satnalma gcndeki artlar, eer tasarruflara ynelmezse, enflasyonist bir etki ortaya karr. Bu teori, isizliin talep yetersizliinden kaynakland durumlarda uygulanabilir. Bununla birlikte, isizlik sermaye yetersizliinden kaynaklanyorsa, cret artlaryla satnalma gcnn arttrlmas isizlii azaltmada etkisiz kalabilir. Ayrca, youn olarak uluslararas ticarete bal lkelerde, artan cretlerin ithal mallara olan talebi arttrabilecei de gzden uzak tutulmamaldr. Eer cret artlar verimlilikteki artlarla desteklenmiyorsa, bu durum lkenin uluslararas rekabet gcn de zayflatabilir. Bu da lkenin demeler dengesinde byk bir an ortaya kmasyla sonulanabilir (ILO, 1982, s. 113).
SIRA SZDE
Uluslaras ticaretin hzla kreselletii ve rekabetin kzt gnmzde satnalma gc teorisi size gre ne lde gereki olabilir?
Etkin cret Teorileri

Marjinal verimlilik teorisinde creti belirleyen temel faktrn marjinal verimlilik dzeyi olduu ifade edilmiti. Yani, bu teoriye gre verimlilikten crete doru bir gei sz konusu olmaktayd. Oysa, son yllarda baz iktisatlar tarafndan bunun tam tersinin de, yani cretlerden verimlilie doru bir geiin de geerli olduunu iddia eden baz teoriler ileri srlmtr. Etkin cret teorileri ad verilen bu teorilere gre, iilere eitli nedenlerle piyasa cretinin zerinde bir cret verilmesi durumunda emek verimlilii artacaktr. Etkin cret demeleri grnte emek maliyetlerini ykseltse de, bu yolla salanacak verimlilik artlar krlar arttracandan bunu kolaylkla telafi edecektir. Emek piyasasnda bilinen bir gerek vardr: Ne kadar cret derseniz o kadar karln alrsnz. Buna gre, cret dzeyini drmeye alan bir iveren ksa dnemde bundan kazanl km gibi grnse de uzun dnemde bunun bir takm
89
gizli maliyetleri ortaya kacaktr. alanlarn bozulan morali verimliliin dmesine ve hatta retimin sabote edilmesine yol aabilecektir. Dk cretli iiler, iyerindeki malzemeleri hor kullanmak, hrszla gz yummak, teknolojik yeniliklere kar kmak ve iyi mterileri kstrmek gibi firmaya zarar verebilecek baz davranlar iine girebilirler. ilerin bu tr kt niyetli davranlarn tespit etmek ve cezalandrmak ou zaman mmkn olmamaktadr. Bu tr faaliyetleri engellemek isteyen firmalar alanlarn iyi niyetine gvenmek zorundadrlar. Bunu salamann yolu ise onlara yksek cret vermektir. ilerine piyasa denge cretinin zerinde cret veren iverenlerin maliyetleri ksa dnemde artsa da, bu durum iilerin moralini olumlu ynde etkileyeceinden uzun dnemde verimlilikte ve buna bal olarak krlarda art meydana gelecektir (Bierli, 2001, s. 93-94). ktisatlar tarafndan cretlerin emek verimlilii zerindeki etkisini aklamada eitli teoriler ileri srlmtr. Bunlardan ilki, daha ok az gelimi lkeler iin geerli olan beslenme teorisidir. Bu teoriye gre, iyi cret alan ii daha iyi beslenebilir ve salkl ii daha verimlidir. Dolaysyla, iverenler salkl bir biimde beslenebilmesi iin iilerine denge cret dzeyinin zerinde bir cret derler. Bu durum esasen gelimi lkeler iin pek geerli deildir. nk, bu lkelerde denge cret dzeyi zaten bir iinin salkl bir biimde beslenmesine yetecek bir dzeydedir. kinci bir etkin cret teorisi, daha ok gelimi lkelere uygun bir teori olan ii devri teorisidir. Buna gre, yksek cretler ii devrini drr. iler, daha iyi bir kariyer ya da iyi bir pozisyona sahip olmak gibi nedenlerle ilerinden ayrlrlar. veren iisine piyasada kazanabilecei cretin zerinde bir cret dedike, iisinin iinden ayrlmasn engelleyecektir. Bylece, yeni iilerin eitim maliyetleri gibi baz maliyetlerden de kurtulmu olacaktr. nc etkin cret teorisi ise, seim teorisidir. Bir firmann sahip olduu igcnn nitelii iilerine dedii crete baldr. Eer bir iveren cretleri drrse nitelikli iiler daha iyi alternatifler sunan baka firmalara gidebilirler. veren denge cret dzeyinin zerinde bir cret derse, daha nitelikli iileri istihdam eder ki bu da iyerinde verimlilii arttrr. Drdnc etkin cret teorisine gre, yksek cretler iileri daha iyi alma konusunda motive eder. ilere, o ite almalarnn iten karlmalarna kyasla daha iyi bir alternatif olduunu dnmelerini salamaya yetecek kadar yksek cret verilmesi firmalar iin avantajl olabilir. Byle yaplrsa, iilerin ktsnn kalitesi, firmann iilerin performansn kontrol etmek iin byk harcamalar yapmasna gerek kalmadan artacaktr. ilerin almalarnn iyerinde izlenmeleri olduka gtr. iler ok iyi alabilirler ya da iten karlma riskini gze alarak kaytarmay seebilirler. ktisatlar bu durumun bireylerin davranlarnn iyi bir ekilde izlenmediinde, uygun olmayan davranlara ynelme eiliminde olduklarn anlatan sbjektif risk almaya bir rnek olduunu ileri srerler. Firma, bu sbjektif risk sorununu daha fazla cret deyerek azaltabilir. cret arttka, ii iin iinden olmann maliyeti artaca iin, kaytarma nlenmi ve verimlilik art da salanm olur (Mankiw, 2000, s. 143-144). Bu nitede ele aldmz cret teorilerinin her birinde cret oluumu ile ilgili bir gerek pay olmakla birlikte hibir teori de gerein tamamn ifade etmemektedir. Gnmzde emek arznn talebini at durumlarda, zellikle gelimekte olan lkelerde vasfsz igcne denen cretler, doal crete, yani asgari geim dzeyine doru iner. Gerekte asgari cret uygulamasnn sebebi, cretlerin ksa dnemde de olsa asgari dzeyin altna inmesini nlemektir. cretler lkeden lkeye de-
90
alma Ekonomisi
ien bu taban dzeyinin altna inerse iverenler ii bulamayacaklardr. Asgari geim dzeyi bu ynden bir anlam tar. cret fonu gr, bir lkedeki cret toplamnn milli gelirdeki oran ve bu ynden tasarruf ve yatrmlara, dolaysyla emek talebine etkisi bakmndan doruluk pay tar. Yani cretlere denecek toplam gelir imkan artmadka, cret art emek talebini azaltabilir ya da bir kesimdeki cret art toplam deme gc artmamsa, baka kesimlerde cretlerin dmesine yol aabilir. Marjinal verimlilik teorisi, bir lkede belirli bir istihdam seviyesinde cretlerin kabilecei en st dzeyi, yani tavan belirlemesi bakmndan gerei ifade eder. Bu tavan verimlilii arttrmak suretiyle ykselmedike, cretlerin arttrlmas uzun dnemde mmkn olmaz. Emek piyasalarnda cretler, asgari geim dzeyinin gsterdii taban ile marjinal verimliliin belirttii tavan arasnda herhangi bir dzeyde belirlenebilir. Bu dzeyin de ne olacan pazarlk teorisi aklar (Zaim, 1997, s. 251).
91
zet
AMA
Bir ekonomideki cret dzeyi neden nemlidir?
cret, emei karlnda alan insanlarn gelirini ve yaam standardn belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve barnma gibi temel gereksinimlerini karlayabilecei yegane kaynaktr. Bunun yannda, iveren asndan, retim srecinin nemli bir maliyet unsurudur. Hkmetler bakmndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yatrm ve tasarruflar gibi ekonominin gelime hzn dorudan etkileyen temel bir edir. cretle ilgili bilinmesi gereken balca temel kavramlar nelerdir? 2 cretle ilgili bilinmesi gereken baz temel kavramlar ve bunlarn anlamlarn u ekilde zetleyebiliriz: cret haddi, belirli bir retim ya da zaman birimi bana emee denen creti ifade ederken cret geliri ise, genellikle i sresi ile cret haddinin arpmna eittir. Ancak cret gelirine, prim, ikramiye, fazla alma creti gibi cret ekleri de dahildir. veren tarafndan iiye denen cret brt crettir. letme tarafndan belirli bir dnem iin denen cret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yapldktan sonra iinin eline geen cret ise, net crettir. Yani, brt cret iletmenin kasasndan kan, net cret ise iinin cebine giren para miktardr. cretleri denen cretin deeri bakmndan parasal (nominal) ve gerek (reel) cret olarak ikiye ayrabiliriz. Bir iletme iin nemli olan bir ii iin kasasndan kan paradr, yani parasal crettir. Ancak, enflasyonist bir ekonomiye sahip lkelerde parann satnalma gcnde yaanan dler ii iin cretin satnalma gcnn, yani reel cretin ne kmasna neden olmaktadr.
Asgari cret, bir yandan iiye sosyal bakmdan uygun asgari bir yaam dzeyi salamaya elverili olan, te yandan da iverenleri daha dk cret demekten alkoyan zorunlu nitelii olan bir crettir. cret teorileri hangi ihtiyatan domu ve bu konuda neden eitli dnemlerde bir ok teori ortaya atlmtr? cretin nasl olutuu ve dzeyi konusunda ortaya kan ihtiya, her dnemde iktisatlar tarafndan eitli teoriler ileri srlmesine neden olmutur. Ancak, cretleri etkileyen farkl bir ok unsurun olmas ve bu unsurlarn btn ekonomik, endstriyel ve sosyal yapyla dorudan ilikili olmas her dnemde ve herkes tarafndan kabul edilebilir bir teorinin varolmasn olanaksz klmtr. Ayrca, ilkel denebilecek tarmsal ve el sanatlar retimine dayal statik ekonomiler iin geerli olabilecek teorilerin ou dinamik ve sanayilemi lkelerde ou zaman geerli olmayabilir. Bununla birlikte, her lkenin ve her dnemin ekonomik ve sosyal koullar dikkate alndnda, her bir cret teorisi cret sorunlarnn birok farkl ynne k tutarak nemli faydalar salayabilir. cret teorileri nasl snflandrlabilir?
AMA
AMA
AMA
eitli dnemlerde ortaya atlan cret teorileri farkl biimlerde snflandrlabilir. Bu konuda kullanlan en yaygn snflandrma Klasik ve Modern cret teorileri biimindedir. Daha ok 19. yzyl cret teorilerini ifade eden Klasik cret teorilerinden bazlar: Doal cret teorisi, cret fonu teorisi ve artk deer teorileridir. 20. yzyl cret teorilerini ifade eden modern cret teorileri arasnda ise, Marjinal verimlilik teorisi, pazarlk teorisi, satnalma gc teorisi ve Etkin cret teorileri saylabilir.
92
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Belirli bir retim ya da zaman birimi bana emee denen crete ne ad verilir? a. cret haddi b. cret geliri c. Net cret d. Brt cret e. Asgari cret 2. Belirli bir dnemdeki reel cret nasl hesaplanr? a. Brt cretten net cretin karlmasyla b. Gayri safi milli haslann toplam alma sresine blnmesiyle c. O dnemdeki parasal cretin tketici fiyatlar indeksine blnmesiyle d. O dnemdeki enflasyonun isizlik oranna blnmesiyle e. O dnemdeki parasal cretin dviz kuruna blnmesiyle 3. Aadakilerden hangisi dk cretlerin ortaya kard olumsuz etkilerden biri deildir? a. Verimlilii drmesi b. Sosyal bar bozmas c. Satnalma gcn drmesi d. Enflasyonu ykseltmesi e. Gelir dalmn bozmas 4. Aadakilerden hangisi doal cret teorisine yneltilen eletirilerden biridir? a. cretin verimlilie gre belirlenmi olmas b. Net creti esas almas c. Ekonomiye devlet mdahalesini gerekli grmesi d. Parasal cretleri dikkate almas e. Malthusun nfus teorisine dayandrlm olmas 5. cret fonu teorisine gre, aadakilerden hangisi genel cret dzeyinin ykselmesine neden olur? a. Devletin cretlere mdahale etmesi b. Sendikalarn daha gl olmas c. i saysnn artmas d. i saysnn azalmas e. Emek verimliliinin dmesi
6. Aadakilerden hangisi asgari cretin zelliklerinden biri deildir? a. Sosyal bir niteliinin olmas b. Zorunlu olmas c. htiyaca gre belirlenmesi d. in niteliine bal olmas e. inin niteliinden bamsz olmas 7. Marjinal verimlilik teorisinde cretler neye gre belirlenir? a. cret fonunun byklne b. inin temel gereksinimlerine c. Verimlilii en dk olan iinin cretine d. Verimlilii en yksek olan iinin cretine e. i ve iveren arasndaki pazarla 8. Marxa gre, artk deerin artmas aadakilerden hangisine baldr? a. retim maliyetlerinin artmasna b. Asgari geim dzeyinin ykselmesine c. cret fonunun ykselmesine d. gn zamannn uzamasna e. Teknolojinin deimesine 9. Daha ok azgelimi lkelerde iin geerli olan Etkin cret Teorisi aadakilerden hangisidir? a. Seim teorisi b. Beslenme teorisi c. Kaytarma teorisi d. i devri teorisi e. Marjinal verimlilik teorisi 10. Aadakilerden hangisi etkin cret teorilerine gre, yksek cretlerin olumlu etkilerinden birisi deildir? a. Verimlilii arttrmas b. i devrini drmesi c. Nitelikli iileri ekmesi d. iyi kaytarmaktan alkoymas e. kazas riskini azaltmas
93
Yaamn inden
alann ncelii yaanabilecek cret

15/08/2002 Radikal AA - ANKARA - Bamsz Bro alanlar Sendikasnn (BS) yapt ankete gre, memurlarn %51i, insanca yaayabilecei, yoksulluk snrnn zerinde bir cret talep ediyor. BS, Ankaradaki eitli kamu kurulularnda alan %74 bir sendika yesi, %26s ise sendika yesi olmayan 570 memur ile yapt anketin sonularn yazl olarak aklad. Ankete gre, hibir sendikaya ye olmayan memurlarn ise %61i sendikalarn siyasetin etkisinde olduunu, %26s mesleki geleceini olumsuz etkileyeceini, %13 ise sendikalara gvenmedikleri iin ye olmad. Sendikalarn yapaca toplu grmelerde ncelikli beklentiniz nedir? sorusunu katlmclarn %51i insanca yaayabilecei, yoksulluk snrnn zerinde cret isterken, %19u yllk reel cret kayb ile birlikte hedeflenen enflasyon zerinde cret art beklediini vurgulad. Katlmclarn %16s, cret adaletsizliinin giderilerek dk maa alanlara fazla art yaplmasn, %14 de bata kira, aile, ocuk yardm ve harcrahlar bata olmak zere, 40 bulan sosyal yardmn gnn ekonomik koullarna gre belirlenmesini istedi.
Trkiyede nitelikli igc de ucuz

hracatta nemli rekabet unsurlarndan biri olarak kabul edilen igc maliyetlerindeki dklk, nitelikli personel asndan da nemli adaletsizlie neden oluyor. 08/ 12/ 2002, www.internethaber.com Tekstil ve konfeksiyon sektrnde alan nitelikli ii, ABDde, Trkiyedekinin 5.8, talyada 6.2 kat cret alyor. Trkiye ve Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde, nitelikli igc ile niteliksiz igc arasndaki cret fark da olduka dk. D Ticaret Mstearlnn (DTM)
tekstil ve konfeksiyon sektrnn sorunlarn belirlemek amacyla dzenledii sektr toplantlarnda sunulan ve daha sonra rapor haline getirilen verilere gre, bu sektrde alan nitelikli elemann saat creti, Trkiyede 2.9 dolar iken, ABDde 16.8 dolar, talyada 18.1 dolar. Gelimekte olan lkelerden Gney Korede nitelikli tekstil ve konfeksiyon elemannn saat creti 5.76 dolar, Brezilyada 4 dolar dzeyinde iken, Hindistanda 1.15 dolara, Endonezyada 0.59 dolara kadar dyor. Ayn sektrde alan niteliksiz eleman, Endonezyada 0.15, Hindistanda 0.69, Brezilyada 1.36, Trkiye ve ABDde 1.59, Korede 2.68, talyada ise 15.9 dolar saat creti alyor. Tekstil ve konfeksiyon sektrnde, Trkiyede nitelikli igc maliyeti Hindistan ve Endonezyadan, niteliksiz igc maliyeti ise Brezilya, Hindistan ve Endonezyadan daha yksek olsa da bu rakamlar, nitelikli ve niteliksiz igc arasndaki cret farknn, zellikle gelimekte olan lkelerde nitelikli igcn zendirici olmaktan olduka uzak olduunu ortaya koyuyor. Verilere gre, bu sektrde, en yksek cretleri, talyadaki sektr alanlar alyor. talyada, nitelikli tekstil ve konfeksiyon alannn saat creti 18.1 dolar, niteliksiz alann creti ise 15.9 dolar. ABDde nitelikli sektr alan saatte 16.8 dolar alrken, niteliksiz sektr alannn creti 1.59 dolara kadar dyor. Buna gre, bu sektrde nitelikli ve niteliksiz alanlarn saat cretinde, Trkiyede 1.8, ABDde 10.6, Gney Korede 2.15, talyada 1.14, Endonezyada 3.9, Hindistanda 1.7, Brezilyada ise 2.9 kat fark bulunuyor. Gelimi lkelere gre cret farkllna ramen, DTMnin sektr raporunda, Trkiyede iilik maliyetlerinin zellikle in ve dier Asya lkelerine gre olduka yksek olduuna dikkat ekilerek, bu lkelerde sosyal gvenlik uygulamalarnn nispeten daha gevek uygulanmasndan dolay ihracattaki rekabet ansnn olumsuz etkilendii belirtildi. Raporda, Trkiyede igcnn baz Avrupa lkelerine gre ucuz grnse de verimliliinin dk olduuna dikkat ekildi.
94
alma Ekonomisi
Artan, S. (1981). Endstri letmelerinde cret Ynetimi ve Trkiyedeki Uygulama, Eskiehir. Bierli, M. K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul. Bierli, M. K. (2001). cret Rijitlii, sizlik ve Etkin cret Modelleri, Baheehir niversitesi Ekonomi ve Ynetim Bilimleri Dergisi, C.3, S.1. DPT (2000). Verimlilie Dayal cret Sistemlerine Gei, Ankara. ILO (1982). Wages, A Workers Education Manual, Geneva. Kutal, M. (1969). Teorik Esaslar ve Tatbikat Bakmndan Asgari cret, stanbul. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999). alma ktisad, stanbul. Mankiw, N. G. (2000). Macroeconomics, New York. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi, Ankara. Yalnta, N. (1969). cretler ve Emek Arz, stanbul. Zaim, S. (1997). alma Ekonomisi, stanbul.

Sra Sizde 1 Temel retim faktr olan emein fiyat eklinde tanmlanan cret, ekonomik ve sosyal boyutlaryla ok ynl bir konudur. Zira cret, emei karlnda alan insanlarn gelirini ve yaam standardn belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve barnma gibi temel gereksinimlerini karlayabilecei yegane kaynaktr. Bunun yannda, iveren asndan, retim srecinin nemli bir maliyet unsurudur. Hkmetler bakmndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yatrm ve tasarruflar gibi ekonominin gelime hzn dorudan etkileyen temel bir edir. Sra Sizde 2 Teoriyi eletirenlerin marjinal verimlilik teorisi yerine geebilecek yeni bir teoriyi henz ileri srememeleri bu teorinin hl en yaygn kullanlan teori olmasn salamaktadr. Sra Sizde 3 Uluslararas ticaretin ve buna bal olarak da rekabetin hzla gelitii gnmz dnyasnda, satnalma gcnde bir ykselmeye neden olan cret artlarnn ithal mallara olan talebi arttrabilecei, yerli retimi ve dolaysyla istihdam drecei ve bu durumun uluslararas rekabet avantajn elinde tutan lkelerin iine yarayaca sylenebilir. Bu da lkenin demeler dengesinde byk bir an ortaya kmasyla sonulanabilir.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. a c d e d d c d b e Bkz. cret Haddi Bkz. Gerek cret Bkz. cretin nemi Bkz. Doal cret Teorisi Bkz. cret Fonu Teorisi Bkz. Asgari cret Bkz. Marjinal Verimlilik Teorisi Bkz. Artk Deer Teorisi Bkz. Etkin cret Teorileri Bkz. Etkin cret Teorileri
95
cret Farkllklar
Saat, insanolunun ilk alardan bu yana zaman belirleme (veya takip etme) abasnn rn olan ok eski bir aratr. Gnmzde saat denilince akla ilk gelen lke sviredir. Bu lkede retilen saatler, kalite ve zarafeti bir yana, hassas ileyii ile n salmtr. nsanmz aksamadan ileyen eylere svire saati gibi benzetmesini yapar. Acaba ekonominin temel piyasalarndan olan emek piyasalar iin de bu benzetmeyi yapmamz mmkn mdr? Emek piyasalarnda aksaklklar varsa bunun cretler ve istihdam zerindeki etkileri neler olabilir? Bu nitede bu gibi sorulara ksmen yant bulacaz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Gerek hayatta neden tam rekabet piyasasnda elde edilen tek cret gzlenemez? ler hangi alardan birbirinden farkllar ve bu farkllklar cretlere nasl yansr? iler hangi ynlerden birbirlerine benzemezler ve bunlarn cret farkllklar ile ilgisi nedir? Emek piyasalarnda cret farkllklarna neden olan aksaklklar nelerdir?
96
alma Ekonomisi
BEYAZ YAKALILARIN KARA GNLER*

dnyas Kasm 2000 ve ubat 2001 krizlerinin faturasn binlerce insann isiz kalmas, birok kk, orta ve byk lekli iletmenin kapanmasyla dedi. Resmi verilere gre, bu srete yaklak 450 bin kii iini kaybetti. DEnin verilerine gre ise 2000 ylnda 1 milyon 450 bin dzeyinde bulunan isiz says bu yln ilk eyreinde yzde 24.9 artarak 1milyon 815 bine ulat. Ancak TSAD, TO, TOBB gibi kurumlar kriz dolaysyla iten karlanlarn saysnn 600 bine ulatn ne sryor. nsan Kaynaklar Ynetim Derneinin (nkade) deiik sektrlerden 40 grubu ve 310 irketi kapsayan ve mdr, ef, uzman, mhendis, ynetici asistan, sekreter ve memur olmak zere 180 kii ile karlkl grlerek gerekletirilen aratrmas, ekonomik krizin irket politikalar zerindeki etkileriyle ilgili arpc sonular ieriyor. Yaplan aratrmada ilk dikkati eken nokta pozisyonlar aras maa farklarnda meydana gelen daralma. Kriz ncesinde sz konusu cret farkllklar yzde 3050 arasnda gerekleirken, krizin ardndan bu araln yzde 10 -30a geriledii grlyor. Buna neden olarak, irketlerin maliyetlerin drlmesi aamasnda, yksek cretlileri iten karp, dk cretlileri istihdam etmelerini gsteren nkade Bakan Ycel At, krizden en ok etkilenen blmlerin insan kaynaklar, retim ve bilgi teknolojileri gibi yeni ekonominin vazgeilmezleri olduuna dikkat ekiyor. nkade nin aratrmas kriz sonrasnda artk ok eleman-ok cret-ok i dneminin yerini, az eleman-az cret-ok iin aldn gsteriyor.
*Kaynak: http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/beyazyakalilar.html
Anahtar Kavramlar
Telafi Edici cret Farkllklar Emek Verimlilii Ayrm
indekiler
GEREK HAYATTA TEK CRET KANUNU NEDEN GEERL DELDR? CRET FARKLILIKLARININ NEDENLER lerin Heterojenlii ilerin Heterojenlii Piyasas Aksaklklar
nite 7 - cret Farkllklar
97
GR
Ekonomide pek ok kiinin gelirini oluturan ve dorudan/dolayl etkileri ile nemli bir unsur olan cretlerin, kiiler, meslekler ve piyasalar arasnda farkllat gzlenen bir durumdur. cret farkllklarnda kimi zaman alanlarn zellikleri, kimi zaman ilerin zellikleri rol oynarken, bazen de iverenlerin tutumu ve sendikalar gibi kurumlar bu konuda belirleyici olmaktadr. Kitabn bandan buraya kadar olan nitelerin mterek bir ekilde ele alnmasn gerektirecek bu nite ile birlikte cretler konusundaki analizimiz byk lde tamamlanm olacaktr. cret farkllklar bu nitede; ilerin farkll, iilerin farkll ve emek piyasasndaki aksaklklar alarndan incelenecektir. nitede cret farkllklar sadece teorik ynden incelenmeyecek, bunu destekleyen gncel hayat rnekleri ile konu olabildiince geni bir perspektifle analiz edilmeye allacaktr.
GEREK HAYATTA TEK CRET KANUNU NEDEN GEERL DELDR?

Emek piyasas dengesinin incelendii 5. nitede ksa dnemde tam rekabet piyasasnda denge cretinden sapmalar olabilse de, uzun dnemde piyasann denge cretine dnecei aklanarak bunun tek cret kanunu olarak adlandrld belirtilmiti. Ayn nitede tam rekabeti iki alt piyasa arasndaki cret farkllnn iiler tarafndan bilinecei ve emein dk cretli blgeden yksek cretli blgeye geerek zaman iinde cretleri eitleyecei belirtilmiti. te yandan gerek hayatta cretler ile ilgili gzlemlerimizin bu teorik aklamalar ile badamad grlmektedir. Gerek hayatta i kollar arasnda cret farkllklarnn olmasnn yan sra, ayn i kolu hatta ayn firma iinde benzeri zelliklere sahip iilerin farkl cretler aldklarna ahit olmaktayz. O halde u sorunun yantn aramak durumundayz: cretle ile ilgili teorik aklamalar gerek hayat gzlemleri ile badamadna gre teorik bilgilerde yanllk veya eksiklik olduu dnlebilir mi? cretler konusunda teori-pratik uyumazlnn nedeni teorinin yanll deil, varsaymlarnn gerek hayatta gzlenmeyiidir. Rekabeti cret teorisi, varsaymlar ile tutarl ve geerli bir teoridir. rnein teoride piyasadaki btn iilerin ayn zelliklere sahip olduklar (homojen olduklar) varsaylmaktadr. Oysa gerek hayatta bu varsaym geerli deildir ve iiler; eitim dzeyi, alkanlk, zeka, tercihler vb. hususlarda birbirlerinden farkllklar gsterirler. Bu farkllklar cretlerin de farkllamasna neden olmaktadr. Yine tam rekabet teorisinde tek cret kanununun dayand bir baka varsaym piyasadaki ilerin ayn zellikler tamasdr. Gerek hayatta bunun byle olmad ve ilerin; ierdii tehlike, gerektirdii eitim dzeyi, firma lei vb. pek ok hususlardan farkllk tad bilinmektedir. Bu farkllklar, doal olarak, cretlerin de farkllamasna neden olmaktadr. Tam rekabet teorisinde ayrca iilerin piyasadaki cret farkllklarndan haberdar olacaklar ve emek hareketlilii kolay ve maliyetsiz olduundan cretlerin yksek olduu piyasaya giri yaparak cretlerin dengelenmesini salayacaklar varsaylmaktadr. Daha ak bir ifadeyle piyasann tam ve mkemmel bir ekilde iledii varsaylmaktayd. Oysa gerek hayatta emek piyasalarnn ileyiinde aksaklklar vardr. iler teorinin varsayd gibi cret farkllklarndan haberdar olmayabilirler. iler cret farkllklarn bilseler bile mobilite-teoride varsayld gibi-kolay
98
alma Ekonomisi
ve maliyetsiz olmadndan cretlerin yksek olduu piyasalara girip creti dengeleyemezler. Bunun doal bir sonucu olarak piyasalar arasnda cret farkllklar olabilir.
CRET FARKLILIKLARININ NEDENLER

Buraya kadar yaplan aklamalar bir anlamda bu nitede izlenecek yol haritasn da belirlemektedir. Buna gre, cret farkllklarnn nedenlerini ana balk altnda inceleyeceiz. Bunlar: lerin heterojenlii, iilerin heterojenlii ve emek piyasas aksaklklardr.
lerin Heterojenlii
Tam rekabeti piyasalarda iler btn ynleri ile birbirinin ayns (homojen) olarak kabul edildiinden krn maksimize etmek isteyen ii nerede alacana crete bakarak karar vermekteydi. Oysa, gerekte iler pek ok ynden birbirlerinden farkllklar gsterirler. ler arasndaki farkllklar drt alt balk altnda inceleyebiliriz.
Telafi Edici cret Farkllklar (TEF)

Telafi Edici cret Farkllklar (TEF): lerin alternatif ilerde olmayan istenmeyen ynlerini tazmin etmek amacyla iilere yaplan fazladan demelerdir.
Piyasadaki ilerden bazlar tadklar zellikler itibariyle insanlarn geneli tarafndan arzulanmayabilir. rnein, pis ve tehlikeli ilerde insanlarn geneli almay tercih etmemektedir. ileri bu ilerde almaya zorlamak mmkn olmayacana gre, onlarn bu seimi gnll olarak yapmalarn salayacak bir uygulamann olmas gerekir. Telafi edici cret farkll (bundan byle TEF) ilerin, alternatif ilerde olmayan, istenmeyen zelliklerini tazmin etmek (yani iilerin bu zellikler nedeniyle urayabilecekleri zararlar karlamak) amacyla iilere yaplan fazladan demelerdir. TEF uygulamas yukarda belirtilen problemi zerek istenmeyen mesleklerde gnll istihdam salamaktadr. Ancak, TEFnn uyguland ilerde alan iiler alma koullar daha iyi ilerde alan meslektalarndan daha yksek cret alacaklarndan, uygulama cret farkllklarna da neden olacaktr. Konuyu basit bir rnekle aklayalm. A ve B gibi iki i olduunu, bunlardan A iinin temiz ve gvenli alma artlar altnda yaplrken B iinin kirli ve grltl bir fabrikada yapldn varsayalm. Her iki i de saat ba 100.000TL cret veriyorsa iiler hangi ite almay tercih edeceklerdir? Bu sorunun yant A iidir. nk A ii sadece B ile ayn creti vermemekte, ayn zamanda temiz ve gvenli bir alma ortam sunmaktadr. B firmas ii temin edebilmek iin iki seenekle kar karyadr. Bunlar, iyerini temizleyip grltden arndrmak veya cretleri ykseltmektir. B firmasnn alma koullarn deitiremediini varsayarsak, iilerine dier firmadan daha yksek bir cret-rnein 135.000TL- vermesi sorunu zecektir. ki iin arasndaki 35.000TLlk fark TEF dr. Bu deme ile iin istenmeyen ynleri tazmin edildii iin TEF na eitleyici cret farkll da denilmektedir. TEFnin uyguland B iinde iiler saat ba 135.000TL almalarna karlk 35.000TLlk ekstra rahatszla katlandklarndan, net avantajlar 100.000TL olacaktr. te yandan, A iinde iiler saatte 100.000TL kazanmalarna karlk 0 TLlk rahatszlk olduundan, burada da net avantaj 100.000TL olacaktr. Grld gibi TEF uygulamas ilerin net avantajlar arasnda eitlii salamtr. Telafi edici cret farkllnn hangi durumlarda uygulandn incelemeden nce TEFna ilikin baz hususlar belirtmek faydal olacaktr.
99
Bunlardan birincisi, byle bir uygulamann insanlarn istenmeyen zelliklere sahip ilerde gnll olarak almalarn tevik etmesidir. Bu ayn zamanda kt alma koullarn sunan iverenler iin finansal bir ceza olarak da kabul edilebilir. Kmr madeni, demir oca gibi alma koullarn dzeltmenin ok zor olduu ilerde TEF uygulamas iilerin bu meslekleri gnll olarak semelerini salar. Uygulama ile bu tr meslekleri seen iiler daha yksek cretler ile dllendirilmi olurken, iyi koullarda almay tercih edenler daha dk cretle almaya raz olarak bir anlamda iyi alma koullarn satn almaktadrlar. Dolays ile TEF iyi alma koullarnn satn alnabilecei veya kt alma koullarnn iilere satlabilecei fiyat olmaktadr. kinci olarak, TEF uygulamasnn emek arzna bal olaca ve zaman iinde srekliliini koruyamayabileceidir. sizlik orannn ykselmesi igcn ne i olsa yaparm dncesine ynlendirmekte, igc tehlikeli ve rizikolu ileri cret farkll istemeden veya kk bir farkllk karlnda yapmaya raz olabilmektedir. Bylelikle, balangta TEF nn uyguland mesleklerde emek arz miktarna bal olarak telafi edici farkllk azalabilecek, tmyle ortadan kalkabilecek veya tersine dnebilecektir (yani insanlar zor ve tehlikeli ileri kolay ilerden daha dk crette yapmaya raz olabileceklerdir). ncs, TEF nn uygulanabilmesi iin iilerin iin zelliklerine ilikin bilgi sahibi olmalar gerektiidir. iler iin ierdii potansiyel risk hakknda bilgi sahibi iseler, iverenin TEF vermeden bunlar altrmas mmkn olmayacak, eninde sonunda cretler ykselecektir. rnein, asbestin insan salna zararl olduu bundan 40 sene ncesine kadar bilinmedii iin o tarihlerde asbestle ilgili ilerde alan iilere telafi edici cret farkll uygulamas da sz konusu deildi. TEF uygulamas ile ilgili bahsedilmesi gereken drdnc husus, istenmeyen zelliklere sahip ilerde alan herkesin dierlerinden daha yksek cret alaca konusunda bir genelleme yapmann yanl olacadr. cret farkllklarnn tek nedeni TEF deildir ve baka nedenler de bu konuda etkilidir. Bu nedenlerden bazsnn -rnein sendikalama gibi- dierlerinden daha etkili olmas TEF nn etkisini azaltabilecei gibi tmyle ortadan da kaldrabilecektir. Telafi edici cret farkllklarnn eitli nedenlerden uyguland bilinmektedir. Bu nedenlerin banda lm ve yaralanma riski gelmektedir. Ekonomide kimi iler gvenli iken kimi ilerde lm ve yaralanma riski daha yksektir. Riskin yksek olduu ilerde alanlar tazmin edebilmek iin onlara daha yksek cret vermek gerekmektedir. Buna gre, lm ve yaralanma riskinin yksek olduu; dalglk, polislik, maden iilii, demir-elik iilii gibi ilerde alanlara gvenli ilerde alanlardan daha yksek cret verilmesi gerekir. in yapld yer de iki adan TEF uygulamasn gerektirebilmektedir. Bunlardan birincisi yaam maliyetlerinin her blge ve ehirde birbirinin ayns olmamasdr. Baz ehirlerde mal ve hizmetlerin fiyatlar dierlerine nazaran olduka yksektir. rnein, benzeri zelliklere sahip bir konutun aylk kiras stanbul gibi byk bir metropolde olduka yksek olabilirken, daha kk lekli Anadolu kentlerinde (Eskiehir, Ktahya, Amasya gibi) daha ucuz olabilmektedir. Bu nedenle yaamn daha pahal olduu metropollerde cretlerin de dier yrelere nazaran daha yksek olmas gerekir. lkemizde, stanbulda ortalama cretlerin Trkiye genelinden yksek olmas ksmen bununla izah edilebilir. ehirler ve blgeler arasnda farkllk yaratan dier unsurlar yaamn zorluu/kolayl ve ehirlerin sunduklar imkanlardr. Baz ehirlerde iklim koullar yumuak iken bazlar yln nemli bir ksmnda zor koullar iindedir. Rusyada Si-
100
alma Ekonomisi
birya blgesinde ve ABDde Alaska yresinde alan iilerin (rnein boru hatt iileri) yksek cret almalarnn zor iklim koullarn telafi etmeye ynelik olduu sylenebilir. Ayn ekilde byk kentler; eitim, salk, kltrel hizmetlerle ilgili ok sayda alternatifler sunarken, kk lekli ehirler bu tr imkanlar sunamamaktadrlar. Bu nedenle bir anlamda mahrumiyet blgesi olarak nitelendirilebilecek bu yrelerde gnll almay tevik etmek iin TEF uygulanmas gerekmektedir.
SIRA SZDE
ehirlerin baz imkanlar sunamamas nedeniyle TEF uygulamasna lkemizden rnek verebilir misiniz? Telafi edici cret uygulamasnn dier bir nedeni gelir dzenliliidir. Baz iler yl boyu istihdam sunarken, bazlar mevsimlik istihdam imkan sunmaktadr (turizm, inaat ve tarm ikollarnda istihdam genellikle mevsimliktir). Bu ilerin her ikisine de ayn cret verilmesi durumunda igcnn byk bir ksm istihdamn srekli olduu iin ileri tercih edeceklerdir. Bu nedenle, dier eyler eitken dzenli istihdam veya gelir vaat etmeyen inaat sektr, danmanlk, komisyon usl sat elemanl gibi ileri cazip klabilmek iin TEF uygulanmas gerekmektedir. lerin prestijlerinin farkl olmas da TEF uygulanma nedenidir. Baz iler yksek stat ve prestij verirken, baz ilerin toplum nazarnda stats dktr. rnein, salk teknisyenliinin -dier ynlerden de farkl zellikler gerektirmesinin yan sra- kanalizasyon iiliinden daha prestijli olarak kabul edildii sylenebilir. ki meslein cretlerinin eit olmas durumunda hemen herkes salk teknisyenliini seip bunun iin gerekli eitimi almak isteyecektir. O halde, statsnn daha dk olduu kabul olunan ilerin igcn ekebilmesi iin dierlerinden daha yksek cret vermesi gerekebilecektir. leri birbirinden farkl klan unsurlardan birisi de iinin iin yaplnda ne derece inisiyatife sahip olduudur. Baz ilerin alma saatleri daha esnektir ve iiler alma tempolarn kendileri ayarlayabilirler. te yandan, retimin montaj hatt ile yapld byk iletmelerde alma temposu daha youndur ve alma saatleri esnek deildir. rnein, montaj hattndaki bir iinin dinlenme saatleri dnda lavaboya dahi gitmesi hatta bulunan dier iilerin de retimlerinin durmasna sebep olacaktr. Dier eyler eitken, her iki tr i iin ayn cretin verildii varsayldnda hemen hi kimse alma koullarnn daha sk olduu bir ite almak istemeyecektir. Bu nedenle iinin i hz zerinde inisiyatifinin olmad ilerin cret dzeylerinin daha yksek olmas gerekmektedir. ahlak noktasndan bakldnda ekonomide herkesin iini gerektii biimde ve doru yapmas esastr. Ancak bu kurala uyulmamas durumunda doabilecek sakncalar her meslek iin ayn deildir. rnein, bir ayakkab tamircisi ile hakim, savc, doktor, polis, istihbarat, eleman gibi mesleklerde grev yapan kiilerin ilerini gerektii gibi yapmamalarnn sonular farkl olacaktr. Klasik iktisatlardan Adam Smith gven gerektiren ilerde alanlara yksek cret denmesinin onlar daha drst davranmaya tevik edeceini, dk yaam standardna sahip olan kiilere bu konuda gvenmenin zor olduunu savunmakta idi. Bu anlamda iin gven gerektirmesinin de TEF uygulama nedeni olduu sylenebilir. leri birbirinden farkl klan unsurlarn birisi de firma tarafndan salanan beeri sermaye veya iyerinde eitimdir. rnein, 22 yanda bankaclk mesleine balayan bir kiinin srekli iyerinde eitime tabi tutulaca, zamanla alt iyerinde daha yksek mevkilere terfi edecei beklenebilir. te yandan, ayn yata
101
marangoz olmaya karar vermi birisinin kazancnda yllar itibariyle nemli bir art olmas pek muhtemel deildir. Kiilerin gelirlerin elde edilme zaman konusundaki tercihlerinin ayn olduu varsaylrsa, veri bir crette bireyler gelecekte gelir art ihtimalinin daha yksek olduu ii tercih edeceklerdir. rneimizden hareketle, bu durumda bankaclk sektrne emek arz marangozluktan daha fazla olacaktr. Bu nedenle gelecekte cret art ihtimalinin fazla olmad marangozluk gibi ilerde giri dzeyinde telafi edici farkll uygulamas gerekmektedir. Son olarak yan demelerin de TEF ile ilgisi olduu sylenebilir. Bilindii gibi, ou durumda cretler alma karl olan plak cret ile alma karl olmayan yan demelerden oluur. Yllk cretli izin ve eitli amalarla verilen yardmlar (ocuk, kre, doum, lm hastalk, gda yemek yardmlar gibi) yan demelere rnek gsterilebilir. Baz firmalar yan deme verme konusunda rahat davranrlarken bazlarnn yan demelerin cretler ile verimlilik arasndaki balanty kopard grnde olduklar ve yan deme vermedikleri gzlenmektedir. Dier eyler eitken, iki iin ayn plak creti verdiini, ancak bunlardan birinin bunun yan sra yan deme de verdiini, dierinin vermediini varsayalm. Bu durumda, faydasn maksimize etmek isteyen iiler yan deme veren firmay seeceklerinden, yan deme vermek istemeyen firma TEF uygulayarak plak creti yksek tutmak zorunda kalacaktr. Bu prensibin tersine ileyiine gndelik hayatta rastlanlmaktadr. Bahi denmesinin adet olduu ilerin cretinin bahi denmeyen benzeri ilere nazaran daha dk olmas buna rnek olarak verilebilir.
lerin Beceri Gereklerinin Farkl Olmas

nitenin buraya kadar olan ksmnda ilerin birbirinden farkl olmalar durumu TEF erevesinde incelemeye altk. lerin beceri gereklerinin farkl olmas da ilerin heterojen olmasna neden olan dier bir faktrdr. Emek piyasasnda farkl i ve meslekler farkl beceri dzeyi gerektirir. rnein temizlik iisi olabilmek iin okur-yazar olmak ve sprge-fara kullanmay bilmek yeterli iken, yeminli mali mavir olmak; idari bilimler fakltesinden mezun olmay, belirli bir sre staj yapmay ve alacak snavlarda baarl olmay gerektirmektedir. Beceri dzeyi daha yksek olan kiilerin daha dk olan kiilere nazaran daha uzun sre eitim yatrm yaptklar ve daha fazla maliyetle katlandklar aktr. (Bu konuya Eitim Ekonomisinin incelendii 8. nitede ayrntl olarak deinilecektir.) Bu durumda biri daha fazla, dieri daha az beceri gerektiren iki ie ayn cret denirse, daha fazla beceri sahibi olabilmek iin dierinden daha fazla eitim yatrm yapan kii yatrmn getirisini elde edemeyecektir. Beceri elde etmenin getirisinin bu ekilde negatif olmas insanlar bu konuda isteksizlie ynelteceinden, beceri dzeyi yksek kiilerin dierlerinden daha yksek cret almalar gerekmektedir.
Etkin cret demeleri

cret teorileri ili ilgili niteden hatrlanaca gibi iiyi denetlemenin, performansn lmenin zor olmas, iinin hatal retiminin maliyetli olmas, iin belirli bir sre iyerinde spesifik (firmaya zel) eitim gerektirmesi gibi durumlarda firmalarn bilerek denge creti deyebildikleri bilinmektedir. Etkin cret uygulamas denilen bir yntemle firmalarn birden fazla fayda saladklar grlmektedir. Piyasa cretinden yksek cret vermekle firmalar iilerin kaytarmalarnn ve iten atlmalarnn frsat maliyetini ykseltmekte, bu ise iilerin daha verimli almalarna se-
102
alma Ekonomisi
bep olmaktadr. Yksek cret ii brakma oranlarn drp kdem seviyesini ykseltmekte, iilerin daha iyi beslenmelerini salayarak da verimlilii ykseltmektedir. Ayrca bir firmann dierlerinden yksek cret vermesi o firmay iiler iin bir cazibe merkezi haline getirmekte, firma ok sayda i bavurusu arasndan piyasann en nitelikli iilerini seme imkanna da sahip olmaktadr. Etkin cret uygulamas gerek iiler gerekse iverenler arasndan olumlu sonular olan bir uygulama olmasna karlk, piyasada cret farkllklarna da sebep olmaktadr. Benzeri zelliklere sahip iki iinin ayn branta alma zere iki ayr firmada ie girdiklerini varsayalm. Bu firmalardan birinde etkin cret uygulanmas ileri birbirinden farkl klarak cret farkllklarna neden olmaktadr.
Dier veya veren Heterojenlikleri

leri birbirinden farkl klarak cret farkllklarna neden olan unsurlar buraya kadar aklananlardan ibaret deildir. Bu balk altnda ksaca inceleyeceimiz unsurun daha ileri birbirinden farkllatrarak cret farkllklarna neden olduunu inceleyeceiz. Bunlar: sendika yelii, firma lei ve iverenin ayrmdr. Yaplan gzlemler ou durumda sendikalarn yeleri lehine nemli ekonomik avantajlar saladklarn gstermektedir. Sendikal iilerin sendikasz iilerden daha yksek cret almalar ksmen sendikal iilerin verimliliklerinin daha yksek olmas ile ilgilidir. (nite 11de bu konu incelenecektir). Ancak, bu konuda aratrma yapan ou iktisatya gre sendikal sendikasz ii cret farkllklarnn nemli bir ksm sendikalarn yelerine saladklar rant dan kaynaklanmaktadr. Bu durumda, benzeri zelliklere sahip ve benzeri ileri yapan iki iiden birinin sendika yesi olmas, dierinin aleyhine bir cret farkllnn domasna sebep olmaktadr. Dier i veya iveren heterojenlii konusunda inceleyeceimiz ikinci neden firma leidir. oumuzun gnlk hayatta kolayca gzleyebileceimiz gibi cretler ile firma lei (bykl) arasnda genelde doru ynl bir iliki vardr. Bu konuda yaplan aratrmalarn da destekledii bu sonuca gre, yksek cretler genellikle byk firmalar tarafndan denir. Firma bykl ile cretler arasndaki ilikinin nedenlerini aklamadan nce bu durumun da bir cret farkll nedeni olduunu belirtmekte yarar vardr. Benzeri zelliklere sahip iki kiiden biri byk, dieri kk lekli bir firmada altnda, muhtemelen byk lekli firmada alan dierinden daha yksek cret alacak, bu durum cretler arasnda farklla neden olacaktr. Bu tespiti yaptktan sonra cretler ile firma lei arasndaki pozitif ilikinin sebepleri nelerdir? Sorusunun yantn arayabiliriz. Bu ilikinin-birbiri ile ilgili saylabilecek-eitli sebepleri vardr. Byk firmalarda cretlerin daha yksek olmasnn balca nedeni bu firmalarda emek verimliliinin kk firmalara nazaran daha yksek olmasdr. Emek verimlilii belirli bir dnemde bir firmann, ikolunun veya lkenin rettii toplam reel retim miktarnn bu retimin elde edilmesi iin kullanlan toplam emek-saat miktarna blnmesi ile bulunur. Verimlilik rakamlar ii bana den retim miktarn gsterir. Verimlilii etkileyen unsurlarn banda igcnn kalitesi gelmektedir. Daha iyi eitilmi ve nitelikli iilerin eitim ve nitelik dzeyi dk iilere nazaran veri bir zaman dneminde daha fazla mal ve hizmet retebildikleri bir gerektir. kinci olarak, emek verimlilii ile birim emek bana den sermaye mal miktar ve kalitesi arasnda doru ynl bir iliki mevcuttur. Elektrikli testere kullanan
Emek Verimlilii: Belirli bir dnemde bir firmann, ikolunun veya lkenin rettii toplam reel retim miktarnn bu retimin elde edilmesi iin kullanlan toplam emek-saat miktarna blnmesi ile bulunur.
103
bir marangoz belirli bir zamanda el testeresi ile retebileceinden daha fazla kereste retebilecektir. Byk firmalar genelde sermaye youn firmalardr ve ii bana den makine ve tehizatn gerek says gerekse kalitesi kk firmalardan daha iyidir. Emek kalitesi ve sermaye younluu birbirini tamamlayan unsurlar olduklarndan, bu firmalarn kaliteli iileri istihdam etmeleri gerekmektedir. Kaliteli iileri altrmak iin ise yksek cret vermek gerekir. Verimlilii etkileyen bir baka unsur da retim faktrlerinin daha etkin bir ekilde kullanlmasdr. Bunu salayan unsurlarn banda ise uzmanlama ve iblm gelmektedir. retimde uzmanlama ve iblm kk firmalardan daha ok byk firmalarda gzlenen bir durumdur. Uzmanlam igcnn dierlerine nazaran daha fazla eitim yatrm yapm olmas onlarn cretlerinin niteliksiz igc cretinden daha yksek olmasn gerektirir. Emek verimlilii ile ilgili bu aklamalardan sonra byk firmalarda cretlerin yksek olmasnn daha nce akladmz faktrle daha ilgisi olduu sylenebilir. Bunlarn banda sendikalama gelir. Yaplan gzlemler sendikalamann byk firmalarda daha yaygn olduunu gstermitir. Ayrca bu firmalar makine ve tehizata fazla yatrm yaptklar iin, bu yatrmn maliyetlerini karabilmek amacyla igcn daha sk bir ekilde altrmak isterler. Bu ise iilerin iverene kar hak ve karlarn korumak amacyla sendikalamay tercih etmesine sebep olur. Btn bu anlatlanlardan u sonucu karabiliriz: Byk firmalarda cretlerin yksek olmas ksmen bu firmalarda sendikalamann da yksek olmasndan kaynaklanmaktadr. Sizce sendikalar neden byk firmalarda daha yaygndr? Byk firmalarda cretlerin yksek olmasnn bir baka nedeni de daha nce TEF n aklarken belirttiimiz gibi bu firmalarn genelde metropoliten alanlarda kurulmu olmasdr. Byk ehirlerde alanlara buralarda yaam maliyetlerinin daha yksek oluunu telafi etmek amacyla daha yksek cret verilmektedir. Bu nedenle byk firmalardaki yksek cretlerin ksmen firmann bulunduu yerdeki yaam maliyetlerinin ykseklii tazmin etmeye ynelik TEF olduu sylenebilir. Firma lei-cret ilikisi hakknda son olarak byk firmalarda igcn denetlemenin g ve maliyetli oluu nedeniyle etkin cret uygulamasnn (iiye piyasa denge cretinin stnde cret verilmesi) daha yaygn olduunu belirtmek gerekir. Bir baka deyile, bu firmalarda cretlerin daha yksek olmas ksmen etkin cret uygulamasndan kaynaklanmaktadr. Dier i veya iveren heterojenlii bahsinde son olarak iverenin ayrm yapma eiliminden bahsedilebilir. Kimi zaman iverenlerin iilerin fiziksel verimlilikleri ile ilgisi olmayan nyarglar nedeniyle baz gruplar istihdam etmek istemedikleri (meslek ayrm) veya onlara daha dk cret verdikleri (cret ayrm) gzlenebilmektedir. Emek piyasalarnda iiler arasnda ayrm yaplmas iverenlerin nyargsndan kaynaklanabildii gibi, iverenin yanl bilgilendirilmesinden de kaynaklanabilmektedir. veren baz ii gruplarnn (rnein kadnlar, genler, yallar, gmen iiler gibi) dierlerinden daha verimsiz olduklar konusunda yanl bilgilendirilmi ise, bu durum sz konusu gruplara kar nyargnn olumasna neden olacaktr. Bunun gibi kimi durumda iyerinde alan iilerin ounluunun belirli bir grup ii ile almak istememeleri veya mterilerin eitli gruplara mensup iilerden hizmet almak istememeleri ivereni ayrmc davranmaya yneltebilmektedir.
SIRA SZDE
Ayrm: verenlerin iilerin verimlilikleri ile ilgisi olmayan baz nyarglar nedeniyle baz ii gruplarn istihdam etmek istememeleri veya dk cret vermeleridir.
104
alma Ekonomisi
Birbirine benzer zelliklere sahip iki kadn iinin benzeri ileri yapmak zere iki farkl firmada ie girdiklerini varsayalm. verenlerden birisi ayrmc davranmazken dierinin kadnlar hakknda nyargl olduu ve bu nedenle onlara daha dk cret verdiini varsayarsak, emek piyasasnda cret farkll oluacaktr.
ilerin Heterojenlii
Emek piyasalarnda cret farkllklarnn grlmesinin ana sebeplerinden dieri igcnn-tam rekabet piyasasnda varsayld gibi homojen deil heterojen (birbirinden farkl) oluudur. Bu farkll iki alt balk altnda inceleyeceiz. Bunlar: bireysel tercihlerin ve beeri sermaye dzeylerinin farkllklardr.
Bireysel Tercihlerin Farkll

Telafi edici cret farkllklarn incelerken ilerin lm ve yaralanma riski, stat, sre vb. alardan birbirinden farkl olduklar belirtilmiti. Burada, ilerin zelliklerine ynelik kiilerin bak alarnn da farkl olduunu belirtmeliyiz. rnein, bazlar jet pilotluuna tehlikeli olduu iin olumsuz bir deer verirken, bazlar bu meslei heyecan verici bulup ok byk deer verebilmektedirler. lerin cret d ynlerine ilikin tercihlerinin farkl olmas cret farkllklarna neden olmaktadr. Bu durumu aadaki ekil yardmyla inceleyebiliriz.
ekil 7.1 Bireysel Tercih Farkllklar ve cretleri Riskli bir i iin emek arz erisinin alt ksmnda ii fazla riskli bulmayanlar st ksmlarnda yer alr. Talebin dk dzeylerinde ncelikle tehlikeyi seven iiler altrlacandan cretler normal ilerden de dk olacaktr. Talep arttka tehlikeden kanan iileri altrmak gerekeceinden W0 - W2 kadar TEF denmesi gerekecektir. Nispi cret wA/wB w2 w0 = 1.00 w1 D2 SL
D1
ekilde dikey eksen ve A ve B ileri arasndaki nispi creti, yatay eksen ise A iindeki istihdam gstermektedir. Dikey eksendeki 1.00 noktas iki iin cretlerinin ayn olduu durumu gstermektedir. A iinin B iine gre daha riskli olduunu (rnein gkdelen inaat iilii) varsayalm. Baz kiiler kolayca risk stlenebilirken, bazlar risk almaktan holanmazlar. ilerin ilerin cret d ynlerine ilikin bu ekilde farkl tercihlere sahip olmalar nedeniyle emek arz erisi (SL) pozitif eimli olacaktr. Emek arz erisinin alt ksmnda ii riskli bulmayan iiler yer alrken, st ksmlarndan ii riskli olarak deerlendiren iiler yer almaktadr. ABDde gkdelenler ilk ina edilmeye balandnda emek talebi olduka dk dzeyde idi.(DL1) Bu dnemde, gkdelenlerdeki elik iilii yksekten korkmamalar ile nl Mohawk Kzlderililerine yaptrlmakta idi. Bu iiler yaptklar ii riskli olarak grmediklerinden TEF almak bir yana, bu ii gvenli baka ilerden daha ucuza yaptlar. Ancak, piyasadaki btn iiler gkdelen iilii konusunda Mohawklar gibi dnmyorlard. Gkdelen inaatlarnn says artp daha ok iiye ihtiya duyul-
105
duunda (DL2) saylan snrl olan Mohawklarn dnda riskten kanan beyaz iileri de altrmak gerekti. Ne var ki ekil 7.1den de grlecei gibi emek arz erisinin st taraflarnda yer alan bu iileri altrmak iin cretin W2 olmas (yani TEF uygulanmas) gerekmitir. Grld gibi, igcnn ileri farkl biimlerde deerlendirmeleri cret farkllklarna neden olmaktadr.
Beeri Sermaye Farkll

Emek piyasalarnda bulunanlar birbirinden farkl klan zelliklerden birisi de sahip olduklar beeri sermaye dzeyidir. Bu durum emek piyasalarnda birbiri ile rekabet edemeyen guruplarn olumasna ve cret farkllklarna neden olmaktadr. Emek piyasalarnda birbiri ile rekabet edemeyen guruplar iki nedenden ortaya kar. Bunlardan birincisi bireylerin sahip olduklar eitimin miktar ve kalitesidir. rnein, emek piyasasnda lise mezunlarnn yapabilecei ileri vasfsz iilik kategorisi altnda toplayabiliriz. Bu iler benzin istasyonunda pompaclk, sat elemanl, fast-food dkkannda iilik vb. snflara ayrlabilir. Bu ilerin her birinde alanlar dier ileri de yapabileceklerinden birbirleri ile rekabet edebilirler. Fakat bu gruptakilerin hibiri daha st eitimli grupta yer alan avukatlar, muhasebeciler, veya mhendisler ile rekabet edemezler. Rekabet edemeyen gruplarn olumasnn ikinci nedeni kiilerin farkl renme ve uygulama yeteneine sahip olmalardr. Bir nkleer fizik uzman, futbol oyuncusu, petrol mhendisi ve profesyonel model olabilmek iin gerekli entelektel veya fiziksel altyap herkes de bulunmamaktadr. Emek piyasasnda bu gruplar arasnda rekabet yoktur. Acaba ayn meslekte olan kiiler birbirleri ile rekabet edebilirler mi?
SIRA SZDE
3
ilerin beeri sermaye yatrm yaparak bir rekabeti gruptan dierine geebilmeleri mmkndr. rnein, fast-food restaurantta alan bir lise mezunu, niversiteye giderek mhendis unvann kazanabilir. Ancak bu da bireyin niversite eitimi yapmak iin yeterli finansal gce, ve zihinsel yetenee sahip olmasna baldr. Bireyler arasnda finansal ve zihinsel farkllklarn olduu gz nne alnrsa, daima cret farkllklarnn olacan syleyebiliriz. Burada son olarak, sahip olunan eitimin miktar kadar kalitesinin de nemli olduunu vurgulamamz gerekmektedir. Nispeten az tannan bir niversiteden alnacak bir mhendislik eitiminin mezuniyet sonras getirisi tannan bir niversiteden alnandan daha dk olacaktr.
Piyasas Aksaklklar
nitede cret farkllklarnn nedenlerinden son olarak i piyasas aksaklklarna deinilecektir. Hatrlanaca gibi, tam rekabet piyasasnda emek piyasasnn mkemmel bir ekilde iledii kabul edilerek piyasalar arasnda tek bir cretin olaca sonucu elde edilmekteydi. Gerekte ise emek piyasalar baz ynlerden aksamaktadr. cret farkllklarna neden olan bu aksaklklar takip eden iki alt balk altnda inceleyelim.
Bilgi Eksiklii
Tam rekabet piyasasnda iilerin piyasadaki ak iler ve alma koullar hakknda tam bilgiye sahip olduklar varsaylmaktayd. Gerekte ise iilerin piyasa hakkndaki bilgileri eksiktir ve bu konuda bilgi edinmeleri iin; i alanlarn taramak, iverenlerle grmelere katlmak, bavuru mektuplar ve zgemiler (CV) hazrlamak gibi faaliyetlerde bulunmalar gerekir.
106
alma Ekonomisi
Emek piyasalarnda isizlerin i ararken piyasa hakknda bilgi derlemeleri maliyetli bir itir. Bunun iin; telefon paras, ulam gideri, krtasiye harcamas gibi dorudan harcamalar yaplaca gibi, i aramann dolayl maliyeti de vardr. Bu maliyet isizin o ana kadar bulabildii bir ite alyor olmaktansa i aramaya devam etmesinin bedelidir ve reddedilen iin cretine eittir. Bu tr maliyetler ierdii halde insanlar neden i ararlar? sorusunun yant aktr: nk i arama maliyeti kiilere sadece maliyet yklemez, getirisi de vardr. aramann getirisi bu sayede yksek cretli i teklifi ile karlamaktr. siz iin i arama srecinin balangcnda i aramann getirisi maliyetin ok stndedir ve i aramak krl bir yatrmdr. Ancak, i arama sresi uzadka yksek cretli i bulma ihtimali (getiri) azalrken, katlanlan maliyetler artacaktr. O halde, i arama yatrm ile faydasn azamiletirmek isteyen bir isiz bunu getiri maliyetten yksek olduu srece yapacak, tersi olduunda i arama faaliyetini durduracaktr. Emek piyasalarnda iverenler cretleri kendi zel artlarna ve piyasa cretine ynelik tahminlerine gre belirlerler. Baz iverenler ortalama cretin biraz fazlasn derlerken, bazlar daha azn derler. Ancak emek piyasalarnda bilgi eksiklii ve bilgi edinmenin maliyetli olmas iverenlerin farkl cretler demelerini mmkn klar. Ayn zelliklere sahip iki isizin i aradklarn varsayalm. iler piyasa hakknda bilgi sahibi olmadklarndan bunlardan biri 700 milyon TL aylk veren bir ite almaya balarken, o firmadan haberi olmayan ve uzun sre i arad iin dayanma gc kalmayan dieri o zaman kadar kendisine teklif edilen en iyi creti olan 600 milyon TL n kabul ederek ie balayabilir. phesiz bu ii piyasa hakknda tam bilgiye sahip olsa idi o da arkadann firmasnda ie balayacak, cret farkll olumayacakt.
Emek Hareketliliini Engelleyen Unsurlar

Emek piyasas dengesinin incelendii 5. nitede iki piyasa arasnda cret farkll olduunda igcnn cretin dk olduu piyasadan yksek olduu piyasaya kolaylkla geerek cretler arasnda eitlii salayaca varsaylmt. Oysa-emek hareketlilii ile ilgili takip eden nitede ayrnts ile incelenecei gibi-gerek hayatta emek hareketlilii baz nedenlerden dolay snrldr. Bu durum piyasalar arasnda cretlerin farkl olabilmesine neden olmaktadr. Emein bir blgeden dierine g iinin yaam boyu gelirlerini arttran bir beeri sermaye yatrmdr. Emein mobilitesinin yatrm olma zellii, kiiye gelir getirmesinin yan sra baz maliyetlerde yklemesinden kaynaklanmaktadr. Bu maliyetler; tanma maliyeti ve yer deiimi srasnda alamamak nedeniyle uranlan gelir kayb, kdemlilik kayb gibi parasal nitelik tayabilecei gibi, aileden ve arkadalardan ayrlmak, g edilen yere uyum salayamamak gibi psikolojik nitelikte de olabilmektedir. Bunun gibi baz sosyolojik nedenler de emein mobilitesini snrlayabilmektedir. rnein toplumda kadnlarn belirli mesleklerde younlamalar sz konusu ise, kadn iilerin dk cret deyen kadn iinden daha yksek cret veren erkek ilerine geii kstlanyor demektir. Emek mobilitesinin eitli ekillerde engellenmesinin sonucu olarak bireylerin dk cret deyen blgeler/sektrlerden yksek cret deyen blgeler/ sektrlere geerek cretleri eitlemeleri mmkn olmamakta, piyasada blgeler, sektrler ve cinsiyetler arasnda kalc cret farkllklar oluabilmektedir. rnein Eskiehirde 850 milyon TL maala alan mhendis benzeri niteliklere sahip meslektalarnn Karsta 1 milyar TL maala altklarndan haberdar olmakla birlikte; mesafenin uzakl, ocuklarn okul durumu, byk ehirde yaamann avantajlar vb. nedenlerle g edemeyebilecektir. Emek hareketlilii olmadndan bu durumda iki piyasa arasndaki cret farkll giderilemeyecek, kalc olacaktr.
107
zet
AMA
Gerek hayatta neden tam rekabet piyasasnda elde edilen tek cret gzlenemez? Emek piyasas dengesinin incelendii nitede tam rekabeti emek piyasalarnda ksa dnemde cret farkllklar olmakla birlikte uzun dnemde bunun giderilecei belirtilmitir. Burada aklmza u soru taklmakta: Tam rekabet piyasasnda tek cret varken, gerekte piyasalarda cretlerin farkl olmasnn nedenleri nelerdir? Tek cret kanunuda anahtar unsur tam rekabet piyasasnn varsaymlardr. ki piyasada homojen ilerde alan homojen iilere farkl cret denirse, piyasann effaflk zellii gereince iiler bu durumdan haberdar olacaklardr. iler faydalarn maksimize etme amac iinde olduklarndan cret farkllklarna rza gstermeyecekler, cretin dk olduu piyasada alan iiler yksek cretin yksek olduu piyasaya kolay ve maliyetsiz bir ekilde giri yapabileceklerdir. Emein iki piyasa arasndaki hareketlilii sonuta cretleri eitleyecektir. O halde, gerek hayatta cret farkllklarnn gzlenmesi tam rekabet piyasas varsaymlarnn olmayndan kaynaklanmaktadr. Gerek hayatta iler ve iiler homojen deil heterojendir ve emek piyasalar mkemmel ilemez, aksar.
Byk firmalarn eitli nedenlerden dolay alanlarna daha yksek cret verdikleri bilinen bir gerektir. Son olarak, piyasada baz iverenlerin eitli i gruplarna kar ayrmc tavr taknmalar ileri ve dolaysyla cretleri farkllatrmaktadr. iler hangi ynlerden birbirlerine benzemezler ve bunlarn cret farkllklar ile ilgisi nedir? 3 Emek piyasalarnda iler gibi iiler de farkl zelliklere sahiptirler. Bu farkllklarn banda tercihlerin farkll gelmektedir. Baz kiiler baz ileri riskli veya skc bulurken, bazlar ayn iler iin ok olumlu dncelere sahip olabileceklerdir. Bireylerin ilere bak alarnn farkl olmas cret farkllklarn da aklamaktadr. Bireylerin beeri sermaye dzeylerinin farkl olmas emek piyasalarnda birbiri ile rekabet edemeyen gruplarn olumasna neden olur. rnein lise mezunu sat eleman niversite mezunu bir avukat ile rekabet edemez. Bu durum her iki meslekte de cretlerin farkl olmas sonucunu douracaktr. Emek piyasalarnda cret farkllklarna neden olan aksaklklar nelerdir? 4 Emek piyasalar gerekte tam rekabet piyasasnn varsayd gibi mkemmel ilemez. Piyasalarn effaf olmamalar iilerin cret farkllklarndan haberdar olmalarn engelleyebilir. Gerekte, piyasalar arasnda emein hareketlilii kolay ve maliyetsiz deildir. Emek gcnn bir sonraki nitede ayrnts ile inceleyeceimiz maliyetleri vardr. Gn maliyetli oluu iilerin cret farkllklarn bilseler dahi dk cretli piyasalardan yksek cretli piyasalara geerek cretleri eitlemelerini engellemektedir.
AMA
AMA
AMA
ler hangi alardan birbirinden farkllar ve bu farkllklar cretlere nasl yansr? leri birbirinden farkllatran unsurlarn banda TEF gelmektedir. Piyasadaki baz iler; tehlikeli oluu, statsnn dkl, ilerleme imkannn olmay vb. nedenlerle istenmeyen zelliklere sahiptir. nsanlar bu tr ilerde gnll olarak almaya yneltmek iin dier ilerden yksek cret vermek gerekmektedir. Bu ise cretlerin farkllamasna neden olacaktr. Etkin cret uygulamas da firmalar ve cretleri birbirinden farkllatran baka bir nedendir. Bunun gibi, baz ilerde sendikalarn organize olup cretleri ykseltebildikleri de gndelik hayatta ska gzlenen bir durumdur.
108
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Tam rekabet piyasasndaki tek cret kanununun gerek hayatta gzlenemeyiinin nedeni Aadakilerden hangisidir? a. Teorik bilgilerin yanll b. Gerek hayatta igcnn homojen oluu c. Piyasalar aras mobilitenin kolay oluu d. lerin homojen oluu e. Teorinin varsaymlarnn gerek hayatta gzlenmeyii 2. lerin istenmeyen zelliklerini tazmin etmek amacyla iilere fazladan cret verilmesine ne ad verilir? a. kramiye b. Maa c. Telafi edici cret farkll d. Yan deme e. Prim 3. TEF uygulamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bu tr cret farkllklarna eitleyici cret farkll da denilir. b. Bu uygulama istenmeyen ilerde gnll almay tevik eder. c. TEF uygulamas emek arzna baldr. d. TEF kt alma koullarn sunan iverenler iin finansal bir cezadr. e. TEF isizliin artt dnemlerde yksektir. 4. Aadakilerden hangisi TEFn uygulama nedenlerinden biri deildir? a. lm ve yaralanma riskinin ykseklii b. lerin beceri gereklerinin farkl olmas c. in statsnn dkl d. yerinin metropoliten blgede olmas e. in mevsimlik olmas 5. Aadakilerden hangisi byk firmalarda cretlerin yksek olmasnn nedenlerinden biridir? a. Bu firmalarn emek-youn oluu b. gcnn vasf dzeyinin dkl c. Firmalarn genelde byk ehirlerin uzanda oluu d. Sendikalarn daha yaygn oluu e. Kullanlan sermaye mallarnn yetersizlii ve eskilii
6. Aadakilerden hangisi TEF uygulamas iinde lm ve yaralanma riskine konu olan ilerden biridir? a. tfaiyecilik b. Sat elemanl c. Muhasebecilik d. Sigorta acental e. Shhi tesisatlk 7. Aadakilerden hangisi verimlilii etkileyen faktrlerden deildir? a. gcnn eitim dzeyinin ykseklii b. Emek bana den sermaye malnn miktar c. Uzmanlama d. Emek bana den sermaye malnn kalitesi e. Hibiri 8. Aadakilerden hangisi i aramann dolayl (frsat) maliyetidir? a. Ulam gideri b. Reddedilen i teklifinin creti c. bavurusu iin telefon gideri d. CV hazrlama gideri e. aramann skc bir faaliyet olmas 9. Aadaki mesleklerden hangisinde stat dkl nedeniyle TEF uygulanmas yaplr? a. Doktorluk b. Ayakkab tamircilii c. Kanalizasyon iilii d. Eczaclk e. Elektronik iilii 10. Aadakilerden hangisi ilerin heterojenlii ile ilgili deildir? a. Bireysel tercihlerin farkll b. lerin beceri gereklerindeki farkllklar c. Ayrm d. Firma lei e. Sendikalama
109
Yaamn inden
Okuma Paras
Mhendisler odasndan maa isyan*

Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) kamuda alan yelerinin cretlerinin son 10 ylda hzla gerilediini belirterek, mhendis ve mimar cretlerinin insanca yaanacak bir dzeye karlmasn istedi. TMMOB dan yaplan yazl aklamada mimar ve mhendislerin ok zor koullarda grev yaptklar vurguland ve bu kesimin yoksulluk snrnn altnda yaamaya zorland iddia edildi. IMF ve Dnya Bankas politikalar sonucunda kamuda en st dzeyde cret alan yelerin 1990l yllarda yaklak 730 dolar olan cretlerinin gnmzde 350 dolara dt kaydedilen aklamada, Gelirlerin asgari geim tutarlarna oranlamas da gstermektedir ki,10 yl iinde yzde 45 dzeyinde bir erimeyle yoksullama giderek derinlemitir grne yer verildi. Aklamada, farkl kurumlarda alan mhendis ve mimarlar ile ayn kurumda farkl statde alan dier personel arasnda da mimar ve mhendisler aleyhine yzde 300lere ulaan cret farkllklar bulunduu da kaydedildi ve bunun olumsuzluklar daha da arttrd bildirildi.
TSK statistikleri ve cret Farkllklar*

Trkiyede cretler ile ilgili verilerin bulunabilecei kaynaklardan biri Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonunun (TSK) her yol yaynlad alma statistikleri kitapdr. 14 ikoluna ilikin verilerin bulunduu bu kitapkta sadece cret verileri yer almamakta, ayn zamanda igc ile ilgili baka verilerde bulunmaktadr. Bu zellii dolaysyla sz konusu kaynak cretlerin ikollar arasnda nasl farkllat ve bu farklln muhtemel nedenlerinin neler olduu konularnda ilk bakta baz sonulara ulamamza imkan salamaktadr. TSKin 2001 ylna ilikin verilerine gre, incelenen 14 ikolunda ortalama saat ba plak cret 2.103.963 TL dr. kollar asndan bakldnda; ila, cam, kimya, eker, inaat ve kat ikollarnda cretler ortalamann stnde iken; tekstil, turizm, toprak ve aa ikollarnda ortalamann altndadr. TSKin kitapndan ikollar arasnda cret farkllklarnn igcnn cinsiyet dalm ile ilgisi olabilecei grlmektedir. kollarnda alan kadnlarn ortalama oran %12.8 iken, bunun cretlerin dk olduu sektrlerde genelde daha yksek, cretlerin yksek olduu sektrlerde ise (dikkatin ve el becerisinin gerektii ila sektr hari) genelde daha dk olduu grlmektedir. rnein cam sanayiinde alanlarn sadece %2.5u, eker sanayiinde alanlarn ise %4.6s kadndr. Verilerin plak gzle incelenmesinden cretlerin yksek olduu sektrlerde kdem seviyesinin de genelde ortalamann stnde olduu grlmektedir. rnein btn ikollarnda alan ve 11-15 yllk kdemi olan iilerin oran ortalama %16.5 iken; bu oran cretlerin yksek olduu cam ikolunda %25.8, cretlerin dk olduu sektrlerden toprak ikolunda %10.1, turizm ikolunda ise %15.2dir. cretlerin belirleyicilerinden biri de bireylerin sahip olduklar beeri sermaye dzeyidir. statistiklere bu adan bakldnda cretlerin yksek olduu sektrlerde yksek renim mezunu iilerin orannn (ila: %10.4, cam: %6.4, kimya: %3.7, eker: %2.4 inaat: %15.3 ve kat: %15.5) cretlerin dk olduu sektrlere (Tekstil: %30, Turizm: %12.6, Toprak: %40 ve Aa: %2.1) nazaran genelde daha yksek olduu grlmektedir. kollar arasnda cret farkllklarnn phesiz ok sayda nedeni vardr. Bunlarn hangi lde cret farkllklarna neden olduklarnn belirlenmesi iin daha ayrntl ekonometrik analizlerin yaplmas gerekir. Ancak TSKin sunduu veri seti de bu konuda kabaca yukardaki ipularn vermektedir. *Bu para TSKin 2001 yl alma statistikleri ve gc Maliyeti adl istatistik kitapndan yararlanlarak hazrlanmtr.
cret ve Alm gc
Bizlerden zveri isteyenler, ncelikle lke kaynaklarnn kimlere peke ekildiini, milyarlarca dolarn kimlere aktarldn, IMF ve Dnya Bankas politikalarnn hesabn vermeli denilen aklamada, mimar ve mhendislerin gnmzde 1967deki ekmek alm gcne sahip olunabilmesi iin maalarn 1 milyar 99.9 milyon, etteki alm gcne sahip olabilmek iin de 4 milyar 400 milyon lira olmas gerektii belirtildi. * Hrriyet gazetesinde 17.7.2001 tarihinde yaynlanan bu haber aadaki internet adresinden alnmtr. http://arama.hurriyetim.com.tr/devam.asp?id=4712
110
alma Ekonomisi
Bellante, D. ve Jackson, M. (1983). Labor Economics: Choice In Labor Markets, New York, McGraw-Hill Book, s.146, 162-164,199, 201-204. Bierli, M.K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul, Beta Basm Yaym A.., s.185-206, 214-219. Ehrenberg, R.G. ve Smith, R.S. (1988). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy, Third Edition, Glenview, Scott Foresman And Company, s.251-265. Elliott, R.F. (1991). Labor Economics: A Comperatve Text, London, Mc Graw-Hill Book Company, s.31415, 341. Kaufman, B.E. (1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.342-347. Kleiner, M.M., McLean, R. ve Dreher, G.F. (1998). Labor Markets And Human Resource Managament, Glenview, Scott, Foresman And Company, s.109. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999). alma ktisad, 3. Bask, s.160. McConnell, C.R. ve Brue, S.L. (1989). Contemporary Labor Economcs, Second Edition, New York, McGraw-Hill Book Company, s.354-368, 373-377.

Sra Sizde 1 lkemizde dou ve gney dou Anadolu blgelerinde grev yapan kamu personeline daha yksek cret verilmesi buna rnek gsterilebilir. Bu blgelerin bat blgelerine nazaran daha az kalknmas ve gelimi blgelere uzak oluu alanlarn buralarda grev alma konusunda isteksiz davranmalarna sebep olabilmektedir. TEF uygulamas ile insanlarn gnll olarak bu blgelerde almalar salanlmaktadr. Sra Sizde 2 Byk firmalar genelde eksik rekabeti piyasalarda bulunurlar. Bu piyasalarda ise kr marjlar rekabeti piyasalardan daha yksektir. Bu durumun sendikalama zerinde iki etkisi olmaktadr. Birincisi firmalarn yksek kr elde etmeleri sendikalarn organize olma abalarna kar direnmemelerini salar. Bu tavr sendikalarn organize olma maliyetlerini drr. kincisi firmalarn kr marjlarnn yksek olmas sendikalarn pazarlk glerini arttrarak yeleri iin daha yksek cret artlar alabilmelerini mmkn klar. Sra Sizde 3 Tam olarak rekabet edebildikleri sylenemez. rnein profesyonel futbol klplerinde ayn mevkilerde oynayan futbolcularn farkl transfer cretleri aldklar gzlenebilmektedir. Futbolcular ayn ii yapyor olsalar da, farkl doal becerilere sahip olduklarndan birbirleri ile tam olarak rekabet edemeyebilirler. Bu ise cret farkllklarna sebep olmaktadr.

1. e 2. c 3. e 4. b 5. d 6. a 7. e 8. b 9. c 10. a Ayrntl bilgi iin Gerek Hayatta Tek cret Kanunu Neden Geerli Deildir? konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Telafi Edici cret Farkllklar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Telafi Edici cret Farkllklar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Telafi Edici cret Farkllklar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Firma lei konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Telafi Edici cret Farkllklar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Firma lei konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bilgi Eksiklii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Telafi Edici cret Farkllklar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin lerin Heterojenlii konusuna baknz.
111
Eitim Ekonomisi
Rus yazar Grigory Petrov dilimize de tercme edilen Ak Zambaklar lkesinde isimli eserinde bataklklarla dolu ve geri kalm bir lke olan Finlandiyann nasl geliip beyaz zambaklar lkesi haline geldiini anlatmaktadr. Eserin ana kahraman Snelman ,nceleri tek bana balatt abalar ile okullar, brokrasiyi, kiliseleri ve klalar motive ederek bir ulusun eitim ve verimliliini arttrm, ekonomik kalknma bylelikle salanmtr. Eitim bireylerin verimliliklerini gerekten arttrr m? Bir lkenin eitim sistemi ile kalknmlk dzeyi arasnda iliki var mdr? Bu sorularn yantn bu nite de bulacaksnz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Eitim bir yatrm mdr? Eitim yatrmna nasl karar verilir? yerinde eitimin trleri nelerdir? yerinde eitimin maliyetlerine kim katlanr ve getirilerinden kim yararlanr? Beeri sermaye teorisi hangi alardan eletirilmektedir? Eitim ile kalknma arasndaki iliki var mdr?
112
alma Ekonomisi
EKONOMK KALKINMA ETM LE BALAR

Tia Mitchell Times Union Yazar Gemite bir niversitenin bir firma ile ibirliine girmesi renciler iin stajyerlik ve niversite iin mali destek anlamna gelmekteydi. Gnmzde bu tr ibirlikleri snflara kadar girmek eklinde yaplmaktadr. niversite-sanayi ibirlii sayesinde niversiteler nitelikli rencileri ekmek iin onlara mezuniyet sonras i bulmalarn salayan yaratc programlar sunarlarken, firmalar da bu yolla gelecekteki alanlarn nceden belirleme frsatn bulmaktadrlar. gcnn gelitirilmesi, basit bir tanmla yetikinleri eitli iler iin eitmek olarak tanmlanabilir. Yksek retim kurumlar bu giriimin baarl olmasnda nemli katklar salamaktadrlar. Hatta Florida nn baz yksek okullar eitim programlar yoluyla ekonomik kalknmay salamak hususunda kanunla grevlendirilmilerdir. Jacksonville deki Florida Community College (FCCJ) da ksmen kanunun kendisine ykledii bu grev nedeniyle 200 den fazla irketle ibirlii kurarak niversite-sanayi ibirlii konusunda nderlik yapmaktadr. Bunun gibi North Florida Jacksonville niversitesi ve Edward Waters College gibi blgedeki dier yksek retim kurumlar da nemli sayda niversite-sanayi ibirlii projelerini gerekletirmektedirler. dnyas liderlerinin de bu gayretleri destekledikleri grlmektedir. Jacksonville Ticaret Odas ndan Sally Patch niversite-sanayi ibirliinin yeni endstrinin eksikliklerini tamamlamak iin sat noktas olduunu sylemektedir. Patch Sahip olduumuz eitim kurumlarnn saysn ve trlerini gelitirmeden Jacksonville e gelmek isteyen firmalarla konuma dahi yapmyoruz. Akcas, Jacksonville de bu gnn ve yarnn igcnn hazrlanmasnda eitim fevkalade bir neme sahiptir dedi. FCCJ Rektr Steven Wallace da igcnn gelitirilmesinin sadece niversitenin grevi olmadn, bunun ayn zamanda blgenin baarsnn temel unsuru olduunu belirterek, bilgiye dayanan bir ekonomide fark yaratan unsurun organizmada yer alan kiilerin yetenekleri olduunu szlerine ekledi. * Bu metin http://www.jacksonville.com/tu-online/stories/062302/met_9738064.html adresinden alnan aslnn ksaltlm bir tercmesidir.
Anahtar Kavramlar
Ya-Gelir Profili Bugnk Deer Resmi (Formal) Eitim yerinde Genel Eitim yerinde zel Eitim
indekiler
BEER SERMAYE TEORS: RESM ETM BEER SERMAYE TEORS: YERNDE ETM BEER SERMAYE TEORSNE YAPILAN ELETRLER ETM YATIRIMINA MAKRO BR BAKI
nite 8 - Eitim Ekonomisi
113
GR
Eitim hem bireysel gelimenin, hem de ekonomik kalknmann bata gelen belirleyicilerinden biri olmasna karlk, iktisatlar 1950li yllara kadar eitimin yatrm olmas zelliini dikkate almamlardr. Eitim yatrmn ekonomik boyutu ile inceleyeceimiz bu nitede hareket noktamz bu konudaki temel yaklamlarn banda gelen beeri sermaye teorisi oluturacaktr. Bu amala ncelikle okullarda snf dzeninde yaplan resmi eitim daha sonra da iyerlerinde atlye dzeninde yaplan gayri resmi eitim eitli ynlerden incelenecek, eitim yatrm kararnn nasl verildii analiz edilecektir. Konuya farkl alardan da bakabilmek iin nitede daha sonra beeri sermaye teorisinin hangi alardan eletirildii ve buna alternatif olarak gelitirilen teori ve grlerin neler olduu incelenecektir. Eitimin bireylerin verimlilik ve gelirleri zerindeki etkileri ile ilgili mikro boyutlu bu ksmdan sonra nitenin son ksmnda eitim yatrmna makro adan yaklalarak eitimin ekonomik kalknma zerindeki etkileri eitli rnekler yardmyla aklanacaktr.
BEER SERMAYE TEORS VE RESM ETM

Eitimi ekonomik bir yatrm olarak aklamaya ynelik teorilerin banda Beeri Sermaye Teorisi (BST) gelmektedir. Teorinin oluturulmas aslnda 50 yl ncesine rastlamakla birlikte, kkleri klasik ekonomistlere kadar uzanmaktadr. Klasik ekonomistlerden Adam Smith 1776da yaymlanan nl kitab Uluslarn Zenginliinde (The Wealth of Nations) pahal bir makine ile allmn dnda eyler retilebileceini, eitilmi iinin de buna benzediini belirtmiti. Smith eitim yaparken kiinin alamamaktan dolay kayba uradn, normal iiden daha nitelikli ve verimli olan bu iinin normal ii cretinin zerinde cret almas durumunda yapt masraf karlayp kazan elde edebileceini, eitimin getirisinin fiziksel sermaye yatrmnn getirisinden az olmamas gerektiini ileri srmt. Smithin eitim zerine bu grleri daha sonra fiziksel sermaye yatrm zerine younlaan ekonomistler tarafndan byk lde gzard edilmiti. Ancak 1950lerin banda Thedore Schultz, Jakob Mincer ve Gary Becker gibi ekonomistler Smithin grlerini yeniden kefettiler ve bunlardan yararlanarak Beeri Sermaye Teorisini gelitirdiler. Teorinin temel gr, dier eyler eitken eitimin verimlilii ve dolaysyla gelirleri arttrd biimindedir. Teori ayn zamanda yatrm kavramnn sadece fiziksel sermaye yatrmn (makine ve techizat alm, bina yapm gibi) kapsamadn, eitim gibi insan kaynaklarn gelitiren ve verimlilii arttran baz faaliyetlerin de yatrm saylacan savunmaktadr. Yatrm kavram, genellikle, yapld muhasebe dneminin tesinde gelir akm salayan harcamalar iin kullanlr. Birey asndan dnldnde; resmi eitim, iyerinde eitim, salk hizmeti, g ve i arama gibi faaliyetler bireye balangta maliyet yklese de, gelecekte gelirleri arttraca mit ve beklentisiyle yapld iin, beeri sermaye yatrm denilir. Buna gre, bir toplumun toplam serveti hem beeri hem de beeri olmayan sermayelerinin toplamndan olumaktadr. Beeri olmayan servet toplumun arazi, binalar ve makine stokunu ierirken; beeri sermaye yukarda aklanan eitim, iyerinde eitim, g ve salk gibi unsurlara yaplan yatrmlar iermektedir. Bu nite de beeri sermaye yatrm olarak eitim, sonraki nite de ise emek g analiz edilecektir.
114
alma Ekonomisi
Eitimin Maliyetleri ve Getirileri

Beeri sermaye yatrmlar iinde alma ekonomistlerinin en fazla dikkatini eken, eitimdir. Eitim, baz kimseler iin bir tketim mal (yani kii zevk iin veya bilgi ve kltrn arttrmak iin okuyorsa) olsa da, pek ok birey iin gelecei ynelik bir yatrmdr. Bu ynyle dier yatrm trlerinin olduu gibi eitimin de maliyetleri ve getirileri sz konusudur. Eitim yatrmndan beklenen getiriler; daha yksek gelir sahibi olmak, daha iyi bir i tatmini salamak, daha ekici istihdam imkanlar, daha yksek stat ve sosyal prestij elde etmek olarak saylabilir. Maliyetler asndan bakldnda, eitim yatrmnn tr maliyeti olduu sylenebilir. Bunlar: Dorudan, dolayl ve psikolojik maliyetlerdir. Eitimin dorudan maliyetleri; harlar, kitaplar, krtasiye ve dier eitim malzemeleri iin yaplan harcamalardan oluur. Bu tr maliyetlere czdandan yaplan maliyetler (out of pocket costs) de denilmektedir. Eitim zaman alc bir yatrmdr ve genellikle bireyleri ayn zamanda dier faaliyetlerde bulunmaktan al koyar. Bu nedenle eitimin maliyetlerinden birisi de dier faaliyetlerden alnan zamann bedelidir. Buna eitim yatrmnn frsat maliyeti denilir. Eitim yatrmnn alternatifi piyasada almak olduundan, kaybolan zaman hesaplanrken, kiinin okulda olmak yerine piyasada alyor olmas durumunda ne kadar gelir elde edebilecei gz nne alnr. Yaplan hesaplamalar frsat maliyetinin toplam eitim maliyetinin %70ini oluturduunu gstermitir. Son olarak, eitimin psikolojik maliyetinin olduu da kesindir. Eitim, g ve kimilerine gre skc olarak nitelendirilebilecek bir sretir. rencilerin derslerin ve snavlarn kendilerine ykleyecei strese dayanabilmeleri psikolojik olarak bir bedel demelerini gerektirecektir. Psikolojik maliyetleri parasal olarak ifade etmek mmkn olmasa da bunlar inkar etmek de mmkn deildir.
Ya-Gelir Profilleri
Bireyin eitim yatrmna nasl karar verdiini incelerken, lise eitimi sonrasnda drt yllk niversite eitimi alp almamas konusundaki karar nasl aldn analiz edeceiz. Ancak burada elde edilecek prensipleri, sadece niversite eitimi iin deil, her seviyede eitim yatrm iin kullanmamz mmkndr. Beeri sermaye teorisi ile ilgili bu bilgilerden sonra, teorinin resmi eitime uygulann inceleyebiliriz. Burada resmi eitim kavram ile niversite-lise eitimi gibi okullarda ve snf dzeninde yaplan eitim kastedilmektedir. Eitim yatrm yapp yapmama karar maliyetlere oranla elde edilecek faydann byklne baldr. Eitimin nceki balk altnda szel olarak incelediimiz fayda ve maliyetlerini bu defa ekil 8.1 yardmyla inceleyebiliriz. Yandaki ekilde, dey ekekil 8.1 sende eitimin kazan ve maliniversite Eitiminin Fayda ve yetleri, yatay eksende bireyin yaMaliyetleri niversite Kazan yer almaktadr. Lise mezunu ve Eitimin Parasal Getirisi Liseden sonra niversite eitimine Maliyetler (3) bir bireyin niversite yatrm ka(TL) devam eden kiinin katland Frsat Lise rar incelendiinden, ya ekseni Maliyetleri dorudan maliyetler (1) (2) 18den balayp emeklilik ya numaral, dolayl maliyetler ise 0 Dorudan olarak kabul edilen 65de sona (2) numaral alanda Maliyetler gsterilmitir. Eitim bireyin (1) ermektedir. Dikey eksendeki 0 verimlilii ve cretini ykseltecek, noktas kazan ve maliyetlerin niversite mezununun ya-gelir 18 65 Ya birbirine eit olduu orijin nok22 profili daha yukarda olacaktr. tasn gstermektedir. Bu nokta(3) numaral alan eitimin parasal getirisini gsterir. nn zerinde parasal kazan, altnda ise maliyet sz konusudur.
115
Ya-Gelir Profili: Bireylerin eitli yalarda elde edecekleri gelir bykln gsteren eridir.
ekilde A ve B noktalarndan balayan lise ve niversite mezunu bireylerin gelir akmlarn gsteren eriler ya-gelir profili olarak adlandrlr. Ya-gelir profili, ayn eitim dzeyinde olan kiilerin yalar ile gelir dzeyleri arasndaki ilikiyi gsterir. ekildeki ya-gelir profillerinin parabolik bir seyir izlemesi, daha ak bir ifadeyle erken yalarda hzla artarken daha sonra art hznn yavalamas, beeri sermaye teorisinin temel varsaym ile ilgilidir. Hatrlanaca gibi BST ne gre eitim kiinin verimliliini arttrarak daha yksek cret geliri elde etmesini mmkn klmaktayd. Ya-gelir profillerinin parabolik biimde olmas ilerleyen yalarda kiilerin ilave beeri sermaye yatrm yapmadklar, dolaysyla sahip olduklar beeri sermaye stokunun azalarak (anarak) gelir art hznn dtn gstermektedir. ekil 8.1 iki farkl yatrm kararnda bireylerin ya-gelir profilinin ne olacan gstermektedir. Buradaki birinci strateji liseden sonra tam gn (full-time) bir ie girip 65 yana kadar almaktr. ekilde, lise mezunu bireyin ya-gelir profili 18 yanda dikey eksenin pozitif ksmndan balayp zaman iinde fazla ykselmemektedir. niversite mezununun ya-gelir profili ise ilk drt yl niversite eitimi nedeniyle negatif gelirin (yani maliyetin) sz konusu olduunu gstermektedir. Eitim sonras bireyin emek piyasasna atlmasyla birlikte balangta creti lise mezunundan dk olsa da gelir akm lise mezununun elde edecei gelir akmndan yksek olmaktadr. niversite eitiminin fayda ve maliyetlerini ekil 8.1 zerinde grmemiz mmkndr. ekilde (1) numaral blge niversite eitimi iin yaplan dorudan harcamalar gsterdii iin ya gelir profili eitim sresince (18-22 ya arasnda) dikey eksenin negatif ksmnda yer almaktadr. Birey 18 yandan sonra niversiteye devam etmeyip alm olsayd, 4 yllk eitim esnasnda lise mezununun ya gelir profili ile orijin arasnda kalan alan kadar gelir elde etmi olurdu. niversiteye devam etmekle birey ekilde (2) numara ile gsterilen bu gelirden vazgemi olmaktadr. Bu nedenle (2) numaral alan niversite eitiminin frsat maliyetini (bu yatrm yapmak iin vazgeilen gelirleri) gstermektedir. niversite eitiminin parasal getirisi emek piyasasnda daha yksek gelir elde etmektir. Bu kazan ekilde iki ya-gelir profili arasndaki fark gsteren (3) numaral alan ile gsterilmitir. Grld gibi, kazanlar aras fark ya ilerledike artmakta ve ilerleyen yllarda lise mezununun ya-gelir profilinin art hz yavaladndan bu fark en yksek dzeye kmaktadr. ekilde C noktas niversite eitimi sonrasnda emek piyasasnda almaya balayan bir kimsenin liseden sonra dorudan emek piyasasna giren dierinin gelir seviyesini yakalad noktadr. Bu nedenle bu noktaya yakalama noktas denilir. ekil 8.1 izilirken niversiteden sonra almaya balayan birinin 4 yldr alan bir lise mezunundan hemen daha fazla kazanaca varsayld iin C noktas 22 yanda gsterilmitir. Aslnda, liseden sonra almaya balayan bireyin 4 yl boyunca i tecrbesi kazand gz nne alnrsa, niversite mezununun onun gelir dzeyini hemen yakalayamamas durumu da ok artc saylmamaldr. Buna gre, yakalama noktasnn nerede olaca yaplan varsayma baldr. rnein, bunun 25 yanda olaca varsaylsa idi bu taktirde niversite mezununun ya gelir profili 25 yanda lise mezununun ya/gelir profilinin stne kacak, niversite bittikten sonra 3 yl daha niversite eitiminin frsat maliyeti devam etmi olacakt.
116
alma Ekonomisi
Eitim Yatrm Karar

Ya-gelir profilleri ile ilgili bu aklamalardan sonra bireyin eitim yatrm yapp yapmamaya nasl karar verdiini inceleyebiliriz. Beeri Sermaye Teorisine gre, birey yatrm karar verirken eitimin beklenen getirileri ile maliyetlerini karlatrr. Ancak, bu karlatrmay yaparken beklenen maliyetleri bir stuna, beklenen getirileri dier stuna yazp bunlarn toplamlarn karlatrmak doru olmayacaktr. nk, beeri sermaye yatrmnn maliyeti ve getirileri farkl zamanlarda meydana geldiinden, deerleri birbirinden farkl olacaktr. Beeri sermaye yatrmnn maliyeti byk lde hemen denmekle birlikte getirisi gelecek dnemlerde elde edilebilecektir. Dolaysyla, fayda ve maliyetleri karlatrabilmek iin gelecekte yaplacak maliyet harcamalar ile getirileri bugnk deere indirmemiz gerekir. Gelecekte de elde edilecek bir parasal byklk, iki nedenden dolay bugn elde edeceimiz ayn miktardaki parasal byklkten daha az deere sahip olacaktr. Birincisi, ayet insanlar paralarn harcamay dnyorlarsa bunu mmkn olduunca erken gerekletirmek isterler. Kiiler tketimi imdi yapabileceklerinden bir hayli emin olabilirler, ancak yaamn belirsizlikleri gelecekteki tketimi belirsiz hale getirebilir. kincisi, insanlar paralarn harcamak yerine yatrma yneltmeyi dnyorlarsa faiz geliri elde edip harcamalarn gelecekte arttrabileceklerdir. Dolaysyla insanlar paralarn nasl harcamay dnrlerse dnsnler gelecekte elde edecekleri gelirleri bir lde iskonto edeceklerdir. Gelecekte harcanlacak veya elde edilecek herhangi bir parasal bykln iskonto edilerek bugnk deere evrilmesi ilemine-anlatm karmak hale getirmemek iin- burada deinilmeyecektir. Bu aamada bugnk bir parasal byklk ile gelecekteki bir parasal bykln dorudan karlatrlamayacan, gelecekteki deerin iskonto edilerek bugnk deere dntrlmesi gerektiini bilmemiz yeterli olacaktr. Eitim yatrm karar, her ikisi de ayn sonucu veren iki farkl yntem ile alnr. Birinci yntem de eitimin getirilerinin iskonto edilmi bugnk deerinin maliyetlerin iskonto edilmi bugnk deerinden byk olmas durumunda eitim yatrm karar alnacaktr. Bu durumda, eitim yatrmn net bugnk deeri (getirilerin iskonto edilmi deeri ile maliyetlerin iskonto edilmi deeri arasndaki fark) pozitif olacandan eitim yatrm karar ekonomik adan rasyonel olacaktr. te yandan eitim yatrmn net bugnk deerinin negatif olmas eitimin maliyetinin getirisinden fazla olaca anlamna gelecektir. Bu durum da bir yatrm olarak eitim krl olmayacak, buraya harcanlacak parann faiz geliri elde etmek iin finansal kurumlara yatrlmas daha krl olacaktr. Bu yntemle ayn sonucu veren dier yntem isel getiri orannn hesaplanmasdr. sel getiri oran alternatif iki beeri sermaye yatrmnn gelir akmlarnn net bugnk deerlerini birbirine eitleyen iskonto oran olarak tanmlanr. Bu kavram iktisat teorisi dersinin Yatrmlar ile ilgili nitesinde yer alan sermayenin marjinal etkinlii (SME) kavramndan farkl deildir. Hatrlanaca gibi fiziksel sermaye yatrm kararnda giriimci sermaye malnn gelecekte salayaca getirilerin bugnk deerini sermaye malnn satn alnma fiyatna eitleyen iskonto orann (r) hesaplamaktayd. Sermayenin marjinal etkinlii olarak adlandrlan bu oran yatrmn krllnn gstergesiydi. Giriimci, yatrmn karllk orann (r) yatrmn maliyetini gsteren faiz oran (i) ile karlatrmakta ve r>i olduu durumda yatrm karar almakta idi.
Bugnk Deer: Gelecek dnemlerde elde edilecek getiri maliyetlerin bir iskonto oran ile iskonto edilmesidir.
117
Fiziksel sermaye yatrm kararnda bavurulan bu mantk beeri sermaye yatrm iin de geerlidir. Burada da birey nce niversite mezununun gelir akm ile lise mezununun gelir akmnn net bugnk deerlerini birbirine eitleyen iskonto orannn ne olduunu hesaplar. Daha sonra bu oran eitim-yatrmnn maliyetini ifade eden piyasa faiz oran ile karlatrr. Eer isel getiri oran piyasa faiz oranna eitse bu durumda yatrmn net bugnk deeri sfra eit olacak, birey yatrm yapp yapmama arasnda farksz olacaktr. te yandan isel getiri oran piyasa faiz oranndan bykse bu durumda yatrmn net bugnk deeri sfrdan byk olacak, eitim yatrm bireye maliyetinden fazla getiri salayacandan krl saylacaktr. Burada, yatrm karar alnrken eitim yatrmnn isel getiri orannn (eitim yatrmn krllnn gstergesidir) neden piyasa faiz oran ile karlatrld sorusu akla gelebilir. Faiz oran iki nedenden dolay eitim yatrmnn maliyetini gsterir. Birincisi, birey eitim yatrmn finansal kurululardan salad krediler ile yapyor olabilir. Bu durumda alnan kredilere karlk faiz deneceinden, faiz oran yatrmn maliyetini gsterecektir. Finansman bu yolla salanan bir eitim yatrmnn krl olabilmesi iin getirisinin faiz oranndan yksek olmas gerekir. Bylelikle birey ald kredileri geri dedikten sonra kendisine de pozitif bir deer kalabilecektir. kinci neden, faiz orannn eitim yatrmnn alternatifi olmas nedeniyle yatrmn ayn zamanda frsat maliyetini de gstermesidir. Eer belirli bir paray eitimde kullanmak yerine faizde deerlendirmekle daha yksek getiri salayacaksa, bu taktirde yatrm yapmak krl olmayacaktr.
Beeri Sermaye Teorisinin Genellemeleri Gelir Akmnn Uzunluu

niversite eitimi alan kiilerin neredeyse tamam neden genlerden oluur? Bu soruya ilk etapta verilecek yant niversite eitiminin lisenin devam olduu, genlerin ounlukta oluunun bundan kaynaklanddr. Bu yant doru olmakla birlikte, bunun BSTnin genellemeleri ile ilgili yn de vardr. Buna gre dier eyler sabitken yatrm sonras gelir akm ne kadar uzun srerse beeri sermaye yatrmnn net bugnk deeri o lde byk olacaktr. niversiteyi bitiren genlerin olduka uzun bir sre eitimin getirisinden yararlanacak olmalar eitim yatrmn krl klacaktr. te yandan, niversiteye 40l yalarnda katlan bir kii liseden sonra dorudan niversiteye devam edenlerden 20 yl ge kalm olacak, mezuniyet sonras emek piyasalarnda ok uzun sre kalamayacandan beeri sermaye yatrmnn net bugnk deeri (getiriler-maliyetler) fazla olmayacaktr. Teorinin bu genellemesi ayn zamanda kadn-erkek cret farkllklarn da aklamaktadr. Kadnlarn genellikle; evlilik, ocuk sahibi olma ve ocuk yetitirme gibi nedenlerle belirli srelerle emek piyasalarnn dna ktklar bilinmektedir. gcnde kalnan sre azaldka eitimin maliyetini geri alabilme imkan da zorlaacak, bu durum kadnlarn daha az eitim yatrm yapmalarna sebep olabilecektir. Kadnlarn igcne katlmalarnn kesintiye urayabilecei gerei ayrca iverenlerin iyerinde eitim programlar iin onlar yerine erkekleri tercih edebilmelerine de sebep olabilmektedir. Nitekim, aratrmalar kadn-erkek cret farkllnn byk lde eitim sresi ve i tecrbesinden kaynaklandn gstermektedir.
118
alma Ekonomisi
Maliyetler
Beeri sermaye teorisinin genellemelerinden birisi de eitimin maliyetini dren her faktrn eitim yatrm miktarn arttracadr. rnein, renci burslarnn daha bol ve kolay elde edilir olmas ekil 8.1de eitimin dorudan maliyetlerini azaltarak niversite eitimini daha cazip klacaktr. Eitimin dolayl ve frsat maliyetlerindeki azalma da ayn ekilde eitimin getirisini arttrarak niversite eitimini daha krl hale getirir. Bu gerekten hareketle baz yksek retim kurumlarnda devam zorunluluunun kaldrld gzlenebilmektedir. Burada ama rencinin tmgn (full-time) veya ksmen (part-time) almasna imkan salayarak eitimin frsat maliyetini drmektedir.
SIRA SZDE
niversitelerimizde ikinci retim programlarnn almas sizce niversite eitiminin maliyetlerini nasl etkiler? Birinci genellemede, niversiteye katlmn yallar arasnda yaygn olmaynn bunlarn i piyasasnda bulunacaklar srenin az olmas nedeniyle, yatrmn krllnn dk olmasndan kaynakland belirtilmiti. Yallarn eitim kararn etkileyen dier husus da burada incelediimiz maliyetlerle ilgilidir. ekil 8.1de yer alan ya/gelir profilleri yala birlikte gelirlerin de arttn gstermektedir. Bu nedenle, yallar iin niversiteye katlmn frsat maliyeti daha byk olacandan, dier artlar sabitken eitimin net bugnk deeri dk olacak, eitim yatrm krl olmayacaktr.
Kazan Farkllklar
Beeri sermaye teorisinin nc genellemesi eitim dzeyi yksek olan kiilerin daha yksek gelir elde edecekleridir. Bu genellemenin nedeni vardr. Birincisi, eitimin maliyetlerini telafi edebilmek iin kazanlarn eitim yatrm yapmayan kiilerin kazanlarndan yksek olmas gerekir. Bu mantktan hareketle niversite mezununun lise mezunundan daha yksek gelir elde etmesi gerektii gibi, eitim sresi daha uzun olan doktorlarn 4 yllk dier faklte mezunlarndan fazla gelir elde etmeleri gerektii de sylenebilir. kinci neden, daha fazla eitim yatrm yapan kiilerin i piyasasnda bulunabilecekleri srenin azalmasdr. Eitim dzeyi dk olan kiilere nazaran i piyasasnda daha az kalan ve daha fazla maliyete katlanan kiilerin bu yatrm yapmaya tevik edilmeleri iin daha yksek gelir elde etmeleri gerekmektedir. Son olarak, eitilmi kiiler yksek gelirlerini hayatn nispeten daha ge dnemlerinde elde ettiklerinden, gelirler bugnk deere indirgendiinde nemli lde iskonto olacaktr. Eitim yatrm yapan kiilerin gelir ve tketimlerini erteledikleri gz nne alnrsa, yatrm cazip klabilmek iin bu kiilerin gelirlerinin daha yksek olmas gerekmektedir.
BEER SERMAYE TEORS VE YERNDE ETM

Resmi (Formal) Eitim: niversite, Lise eitimi gibi okullarda snf dzeninde verilen eitimdir.
nitenin buraya kadar olan ksmndaki aklamalar beeri sermaye yatrm tr olarak belirli bir mfredat erevesinde, snf dzeninde ve kamu denetiminde yrtlen eitim, bir baka deyile resmi eitim zerinde younlamt. Ancak, emek piyasasnda kullanlan becerilerin ounun resmi eitim yoluyla deil iyerinde eitim (on-the-job-training) yoluyla elde edildii de bir gerektir. yerinde eitim (YE) nceki balk altnda incelediimiz niversite eitimi gibi yapld dnemde maliyet ykleyip, gelecek dnemlerde ise fayda salamas
119
asndan bir beeri sermaye yatrm eklidir. yerinde eitim baz durumlarda okullardaki snf dzenine yakn bir biimde yaplsa da, ou durumda atlye ve imalathanelerde yaparak renme veya tecrbeli bir ustabann/arkadan tarifi ile renme eklinde olabilmektedir. Bu zellii nedeniyle iyerinde eitime gayri resmi (informal) eitim de denilir. yerinde eitim yatrm yapld dnemde gerek iilere, gerekse iverenlere maliyetler ykler. YE in iveren asndan balca maliyeti eitim alan iiler iin ustabalarn ve eitmenlerin grevlendirilmeleri ile oluan harcamalardr. Ayrca eitim sresince iilerin retimde grev almamalar da iverenin katland dier maliyettir. ilerin YE yatrm yaparken katlandklar maliyet ise daha dk cretle almaya raz olmalardr. raklarn yetikin iilerden dk cret almalarnn nedenlerinden birisi ii renme sreci iinde olduklarndan tam anlamyla retime katlamamalardr. Bu maliyetlere karlk eitim sonrasnda her iki tarafn da salayacaklar yararlar vardr. yerinde eitimden firmann kazanc iilerin sonuta daha verimli olmalardr. Bu durum firmann krnn artmasna sebep olacaktr. iler de YE ile pazarlk glerini ve daha yksek gelir elde etme yeteneklerini arttran yeni beceriler elde ettikleri iin kazanl olacaklardr.
yerinde Eitimin Trleri

yerinde eitimi iki snfta incelememiz mmkndr. yerinde genel eitim sadece eitimin alnd firmada deil ikolunun tamamnda geerli olan bilgi ve becerilerin edinilmesi anlamna gelmektedir. Bir baka deyile, bu eitim iinin verimliliini btn firmalar iin ykseltmektedir. Elektrikilik, marangozluk, bilgisayar kullanm, buldozer kullanm gibi konularda verilen eitim buna rnek olarak verilebilir. te yandan, yerinde zel (spesifik) eitim ise sadece eitimi veren firmada kullanlabilen, iinin verimliliini sadece o firma iin arttran eitimdir. inin sadece bir firmaya ynelik retim srecinde eitilmesi spesifik zellik tar. rnein, telefon kablo operatrnn edindii bilgiler byk lde telefon irketinde geerlidir ve piyasadaki dier firmalar iin bir anlam ifade etmeyecektir.
yerinde Genel Eitim: Bireyin verimliliini sadece eitimin verildii firmada deil piyasann tamamnda ykselten eitimdir. (Marangozluk, elektrikilik gibi) yerinde zel Eitim: Verimlilii sadece eitimin verildii firmada ykselten, piyasann kalannda arttrmayan eitimdir. (Telefon irketinde kablo operatrl gibi)
yerinde Eitim Yatrm Karar

yerinde eitimin de maliyet ve getiriler asndan tpk resmi eitim gibi yatrm zellii tad belirtilmiti. Buna gre iyerinde eitim yatrmnn yaplabilmesi iin bunun dier yatrm trlerine rakip olabilecek bir getiri oranna sahip olmas gerekmektedir. Burada sorun yatrmn fayda ve maliyetlerinin ii iveren arasnda nasl paylalacadr. YE yatrmnn maliyeti eitim alan iinin retime katlamamas dolaysyla verimliliinin dmesidir. Ancak, eitim tamamlandnda rendii yeni bilgiler iinin verimliliini ve cretini ykseltecektir. YE in getirisi budur. Eer YE genel nitelikte ise eitim sonrasnda iinin verimlilii sadece eitim ald firmada deil piyasann tamamnda ykselecek, ii eskisine oranla daha yksek bir cretten kolaylkla i bulabilecektir. Burada, eitim transfer edilebilir nitelikte olduundan iveren eitim sonrasnda iiye dk cret verirse onu altrmas mmkn olmayacaktr. Eitim sonras iiyi firmada tutabilmenin gl firmann eitim verme konusunda isteksiz davranmasna neden olacaktr. Bu nedenle, ii eitim esnasnda eitime katlmayan retim iilerinin ald cretin daha altnda bir cretle a-
120
alma Ekonomisi
lmaya raz olarak eitimin maliyetini karlam olacaktr. Ancak, eitim sonrasnda verimlilii ykselen ii iveren ile anlaabilirse firmasnda, anlaamazsa bir baka firmada alacak, genel iyerinde genel eitimin getirisinden de sadece kendisi yararlanacaktr. te yandan, eitim zel nitelikte ise eitim sonrasnda iinin verimlilii sadece o firmada verimliliini ykseltecek, iinin yeni edindii bilgiler dier firmalarn iine yaramadndan, dier firmalarn nazarnda ii hi YE yatrm yapmayan iilerle ayn kabul edilecektir. iler bu durumda iyerinde zel eitim yatrm yapmak istemeyecekler, iveren bu yatrmn maliyetini karlayarak iileri buna raz edecektir. veren eitim esnasnda retim yapamayan iilere retim iilerinin cretini vererek iyerinde zel eitim maliyetlerini stlenmi olacaktr. yerinde zel eitimin maliyetini bu ekilde iveren karlarken, getirisini ii ve iveren birlikte paylaacaklardr. Bu tr iyerinde eitim iki yanl tekele benzer bir sonu douracaktr. Eitim sonrasnda iinin verimliliinin sadece kendi firmas iin ykseldiini, eitimin piyasann kalan iin bir anlam ifade etmediini bilen iveren iiye yksek cret vermek istemeyecektir. te yandan, ii de firmay terk etmesi durumunda iverenin eitim iin yapt harcamalarn boa gideceini, yeni iileri eitmek iin yeniden para ve zaman harcanlacan hatrlatarak yksek cret konusunda direnecektir. Grld gibi, bu durumda hem ii hem de iveren birbirine muhta olduundan cret taraflarn pazarlk gcne gre belirlenecek, eitimin getirisi paylalacaktr. Eer iinin pazarlk gc yksekse cret iinin eitim sonras verimliliine yakn bir dzeyde belirlenecektir. verenin pazarlk gcnn daha fazla olmas durumunda ise cret hi eitim yatrm yapmam iilerin cretlerine yakn belirlenecektir. Bu aamada iyerinde zel eitim ile ilgili iki genelleme yapmamz mmkndr. Bunlardan birincisi dier eyler eitken iyerinde zel eitim alm iilerin devirlerinin (ie giri klarnn) daha dk olacadr. Bunun sebebi yukarda da akland gibi iyerinde zel eitimin ii ve ivereni birbirine baml hale getirmesi, iten ayrlmay/ii karmay zorlatrmasdr. kinci genelleme asgari cretin ykseltilmesinin iyerinde genel eitim yatrmn azaltacadr. Daha nce iyerinde genel eitim yatrm yapan iilerin dk cretle alarak eitimin maliyetini karladklar belirtilmiti. Asgari cretin yksek belirlenmesi durumunda iveren yasal olarak bunun altnda cret veremeyeceinden iyerinde genel eitim programn srdrmeyecektir.
BEER SERMAYE TEORSNE YAPILAN ELETRLER

Ortaya atld tarihten itibaren zerinde ok sayda ampirik aratrma yaplan beeri sermaye teorisi eitli ynlerden eletirilmitir. Bu eletirileri drt noktada toplamak mmkndr.
Veri ve lm Sorunu
Veri ve lm Sorunu olarak isimlendirebileceimiz ilk eletiri eitim yatrmna karar verecek bireylerin-hesaplanmas son derece g olan-yatrmn getiri orann hesaplayamayacaklar ynndedir. Yaplan gzlemler rencilerin bunu yaklak olarak tahmin edebildiklerini gstermektedir. Ancak bu durum, yukardaki eletirinin hakl olduu gereini deitirmemektedir.
121
Yetenek Sorunu
kinci eletiri, yetenek sorunu olarak isimlendirilebilir. BST dier eyler eitken daha fazla eitimin verimlilii arttraca grne dayanmaktadr. Oysa gerekte, dier eyler eit deildir ve daha fazla doal yetenek (zeka), disiplin ve motivasyona sahip kiilerin niversite eitim almalar daha muhtemeldir. Bu kiiler niversite eitimi almasalar bile yksek cret alabileceklerinden, teoriyi eletirenler bunlarn kazandklar gelirin byk bir ksmnn kendilerinde bulunan yeteneklerden kaynaklandn ileri srmektedirler.
Eleme Hipotezi
Eleme Hipotezi olarak isimlendirilen nc eletiri, eitimin aslnda BST nin ileri srd gibi verimlilii arttrmadn, iverenin iileri elemesi iin bir sinyal grevi grdn savunmaktadr. Buna gre niversite diplomas iyi ilere (yksek cret ve statl, terfi imkan bulunan) giri bileti grevini stlenmektedir. Bu gre gre daha dk eitim dzeyine sahip iiler bu tr ileri yapamayacaklar iin deil, bu ilere girmelerini salayacak niversite diplomalar olmad iin eleneceklerdir. Dolaysyla eleme hipotezine gre, niversite mezunlarnn elde edecekleri yksek gelirler onlarn daha verimli olmalarndan deil, iverenler tarafndan daha yksek derecelendirilmelerinden kaynaklanmaktadr. Eitim konusunda BST mi yoksa eleme hipotezinin mi doru olduu bireysel adan nem tamamaktadr. nk her ikisi de eitimle kiilerin gelirlerinin arttn savunmaktadr: Bu daha ok sosyal adan nemli bir konudur. BSTne gre eitim igcnn verimliliini arttrd iin ekonomik bymenin nemli bir kaynadr. Eleme hipotezi asndan bakldnda eitime yaplacak harcamalarn yarataca sosyal fayda belirsizdir. Buna gre eitim verimlilikte gerekte az bir art salayacandan ilave kaynaklar eitime harcamann getirisi sosyal adan dk olacaktr. Sizce gncel hayatta eleme hipotezi gzlenebilmekte midir?
SIRA SZDE
kili Piyasalar
Beeri sermaye teorisine yneltilen eletirilerin sonuncusunu, kili Piyasalar bal altnda incelemek mmkndr. BST ne gre i piyasasnda iyi durumda olmayanlarn temel sorunu eitim yetersizliidir. Dolaysyla bu insanlara ynelik eitim programlarnn arttrlmas bunlarn daha yksek cretler deyen iyi ilere geiini salayacaktr. Ancak ABDde zencilerin aldklar eitime ramen bir trl beyazlar kadar kazanamamalarn aratran bilim adamlar, bunun emek piyasalarndaki blnmeden ve iverenlerin ayrmndan kaynaklandn ileri srmlerdir. kili i piyasalar teorisine gre, emek piyasalarnda sektrler birincil ve ikincil sektrler olarak ikiye ayrlr ve sektrler arasnda mobilite snrldr. Birincil sektr; cretlerin yksek ve alma koullarnn iyi olduu, iilerin terfi edebilecekleri, istihdamn istikrarl olduu ilerden olumaktadr. kincil sektr ise bunun tersine; cret ve alma koullarnn kt olduu, iiler arasnda ayrmcln uyguland, terfi ansnn olmad, i disiplininin zayf olduu ilerin oluturduu sektrdr. Bu teoriye gre, ikincil sektrde alan iilerin eitim alsalar dahi birincil sektre gemeleri zordur. nk iverenler alma yaamna ikincil sektrde balayan iilerin sektrn olumsuz zelliklerini tadklarna inandklarndan, onlara kar ayrmc bir tutum izleyeceklerdir. Bu ekilde eitim alsalar dahi birincil sektre geemeyen iiler sonunda bu piyasann doasna uyacaklar; sk sk i deitirecek, aylaklk ve yava alma dzeni iine gireceklerdir.
122
alma Ekonomisi
ETM YATIRIMINA MAKRO BR BAKI

Eitim yatrmna nitenin bu ksmna kadar bireysel adan bakp, verimlilii ve cretleri nasl etkilediini inceledik. Oysa eitim sadece bireysel (mikro) getirileri olan bir yatrm deildir, makro anlamda ekonomik kalknma ile eitim arasnda yakn bir iliki vardr. nitenin bu ksmnda eitim yatrmn makro adan ksaca incelemek yararl olacaktr.
Eitim Yatrmnn Makro zellikleri

Makro adan eitim yatrmnn temel zellii, uygun yatrm kararnn verilmesindeki glktr. Bu glk eitimin uzun vadeli bir yatrm olmasndan ve yatrmn bir gecikme dnemi iermesinden kaynaklanmaktadr. Fiziksel sermaye yatrmlar daha ksa zamanda yaplabilirken, eitim dzeyi ok dk bir topluluktan yeterli sayda mhendis yetitirmek zor ve zaman alc bir sretir. Eitim yatrmn dier yatrmlardan ayran bir baka zellik de eitimin; teknoloji, politik yaam, organizasyon ve kltr alanlarnda kefetmeye ve gelitirmeye daha muktedir kiilerin yetimesini salamasdr. Bu zellii nedeniyle eitim teknoloji ve retimi baka hibir yatrmn etkilemeyecei kadar etkiler. Yukarda eitimin bata gelen zelliinin uzun vadeli bir yatrm olduu belirtilmiti. Buradan hareketle eitim yatrmnn nc zelliine ulaabiliriz: eitim planlamas zorunlu bir yatrmdr. Kaynak dalmnda etkinlii salayabilmek iin Ne iin eitim? Hangi mesleklerde eitim? Ne kadar eitim? gibi sorularn yantlandrlmas gerekmektedir. Eitim yatrmndan istenilen sonucun alnabilmesi ve toplumun belirlenen kalknma hedeflerine ulaabilmesi iin eitli trdeki igcnn birbiri ile uyumlu olmas gerekir. rnein, doktorlarn says ile yardmc salk personelinin saysnn uyumlu olmas gerekir. Eitim planlamas iyi yaplmad zaman baz mesleklere eksik yatrm yaplacak, bazlarna ise fazla yatrm yaplacak ve diplomal isizlik problemi meydana gelecektir.
SIRA SZDE
Eitim sisteminin sizce emek piyasalar ile ilgili fonksiyonlar neler olabilir?
Eitimin Bireysel Olmayan Getirisi

Bu nitede eitim karar verilirken bireylerin eitimin getirisini hesapladklarn, bunun iin de alma yaam boyunca elde edecekleri getirileri ve maliyetleri kullandklarn grmtk. Bu analiz sadece bireysel adan yaplmt. Oysa eitim yatrmnn sadece bu yatrm yapan kiiye deil bakalarna da faydalar olduu gibi, eitimin maliyeti de sadece bireylerin dedikleri okul harlarndan olumamaktadr. Bu konuda toplumun yklendii maliyetlerde vardr. Bu durum bize eitimin bireysel getiri orannn olmas gibi sosyal getiri orannn da olduunu gstermektedir. Eitimin sosyal getiri oran toplumun kaynaklar eitime harcamakla ne elde ettiini gsterir bir orandr. Bunu hesaplarken eitimin getiri ve maliyetlerine toplumsal adan bakmak gerekir. rnein, bir kimsenin tp doktoru olmas sadece kendisine gelir art salamaz, onun pek ok kiiyi iyiletirip hayatlarn kurtarmas ekonomiye de katklar salar. te yandan, rneimizdeki doktorun eitim sresinde dedii harlar ve eitim bedelleri etimin gerek maliyetini yanstmaz. nk bu maliyetler zerinde kamunun nemli lde sbvansiyonu vardr. Eitimle ilgili altyapy planlayanlarn (hkmetler) esas dikkate aldklar getiri oran sosyal getiri orandr. Herhangi bir eitim yatrmna karar verirken bavurulan kriter ei-
123
tim harcamalarn eitim yatrmnn marjinal sosyal getiri oran dier yatrmlarn (rnein fiziksel sermaye yatrm) marjinal getiri oranna eit olduu noktaya kadar arttrmaktr. rnein eer fiziksel sermayeye yaplacak bir yatrm %20 getiri salarken, ayn miktar kaynak eitime harcanldnda sadece %10 getiri salyorsa toplum fiziksel sermaye yatrmn tercih edecektir.
Eitim ve Kalknma
Sanayilemenin 18.yydan itibaren Kuzeybat Avrupada bilimsel bulularla balad ve eitim dzeyi gelimi yrelere sratle yayld grlmektedir. Sanayilemenin yaylmasnda eitim dzeyi yksek yrelerin nclk etmesi, eitimin yeni teknolojilerin kullanmn mmkn hale getirmesinden kaynaklanmaktadr. Yaplan aratrmalar eitimin bireylere salad getirilerin yan sra ekonomik kalknmann da anahtar unsuru olduunu gstermektedir. Beeri sermaye teorisini formle edenlerin hareket noktas dnya savalarndan malup kan ve ekonomik altyaplarn nemli lde kaybeden Almanya ve Japonyann ksa srede toparlanmalar ve ekonomilerini bytmelerinin eitilmi insan faktrnden kaynakland gerei oluturmutur. Bunun gibi Danimarkada salanan tarmsal kalknma da eitimin neler yapabileceine gzel bir rnek olmutur. Danimarka 19.yyn ortalarnda Prusya ile yapt savata toprak ve prestij kaybetmiti. Ayn dnemde Amerika ktasnn usuz bucaksz ayrlarnn retime almas tahl piyasalarnn gerilemesine neden olmutu. Bu dnemde Danimarka halk liselerinin ve kolejlerin iftilere ynelik programlar bir sre sonra Danimarkay dnyann en verimli tereya ve bacon (domuz pastrmas) reticisi haline getirmitir. Eitim-kalknma ilikisi konusunda nc almalardan birisi olan Edward Denison un ABDnin 1929-1957 dnemine ynelik aratrmasnda toplam reel milli gelir artnda eitimin katks %23, kii ba reel milli gelir artnda ise %42 olarak hesaplanmtr. Benzeri ekilde Latin Amerika ve Uzakdou lkelerine ynelik almalarda da eitim ile kalknma arasnda iliki olduu tespit edilmitir. Bu konuda yaplan nedensellik testleri nedenselliin eitimden kalknmaya doru olduunu, yani eitim dzeyi ykseldii iin kalknmann salandn bulmulardr.
124
alma Ekonomisi
zet
AMA
Eitim bir yatrm mdr?
AMA
Yatrm kavramnn temel zellii yapld dnemde maliyet artna sebep olmas, ancak sonradan daha kaliteli ve bol retimi mmkn klp gelir art salamasdr. Bu adan bakldnda eitim harcamalar da fiziksel sermaye yatrm gibi yatrm saylmaldr. Eitim yapld dnemde bireylere tr maliyet ykler. Eitim iin harcanlan okul harlar, kitap-krtasiye bedelleri eitimin dorudan maliyetini oluturur. Eitim bireyi piyasada almaktan alkoyan bir faaliyet olduundan, eitimin frsat maliyeti alamamak nedeniyle kaybedilen gelirdir. Son olarak eitim zor bir sre olduundan kiiye psikolojik maliyette ykledii sylenebilir. Btn bu maliyetlerine karlk eitim bireylerin verimliliklerini arttran bir faaliyettir. Verimlilik art ise gelirlerin artmasn salayacaktr. Beeri Sermaye teorisinin eitim yatrm konusundaki temel gr de budur.
AMA
yerinde eitimin maliyetlerine kim katlanr ve getirilerinden kim yararlanr? 4 Genel iyerinde eitim iinin verimliliini piyasann tamamnda arttrdndan iverenler bu tr bir eitimi verme konusunda isteksiz davranacaklardr. Bu nedenle eitimin maliyetine iiler eitim sresince dk cretle alarak karlarlarken, getirisinden de sadece iiler yararlanacaklardr. te yandan spesifik iyerinde eitim iinin verimliliini piyasada deitirmeyeceinden iiler bu konuda istekli davranmayacaklardr. Bu nedenle bunun maliyetini iverenler karlayacak, getirisini ise taraflar aralarnda pazarlk yaparak paylarlar. Beeri sermaye teorisi hangi alardan eletirilmektedir? Beeri sermaye teorisine yneltilen eletirilerin banda yatrm kararn alrken eitimin getiri ve maliyetlerinin iskonto edilmi bugnk deerlerinin hesaplanmasnn karmak olduu ve herkes tarafndan yaplamayaca gelmektedir. Bu konuda yaplan bir baka eletiri eitilmi igcnn yksek veriminin ne kadarnn eitimden kaynaklandnn kestirilemeyecei; zeka, yetenek ve motivasyonun da burada etkili olabileceidir. Eleme hipotezi ad verilen gre gre ise eitim aslnda verimlilii etkilemez, iverenler iileri seerken bir sinyal vazifesi grr. kili i piyasalar adndaki gr ise eitimin ikincil sektrdekilerin birincil sektre geerek verimlerini ykseltmelerini salamayacan ileri srmektedir. Eitim ile kalknma arasndaki iliki var mdr?
AMA
Eitim yatrmna nasl karar verilir?
Eitim yatrmna karar verecek kii eitimin maliyetleri ve getirilerini karlatrr. Ancak eitim maliyetleri iin bugn harcama yaplrken, eitimin getirileri alma hayat boyunca kademeli olarak elde edilecektir. Bu nedenle iki deiken arasnda anlaml bir karlatrma yapabilmek iin gelecekte yaplacak maliyet harcamalarn ve elde edilecek gelirleri bir iskonto oran iskontolamak gerekir. Eitim yatrmnn iskonto edilmi gelirleri iskonto edilmi maliyetlerden byk ise eitim yatrm krl olacaktr.
AMA
AMA
yerinde eitimin trleri nelerdir?
yerinde eitim genelde atlye dzeni iin verildiinden buna gayri-resmi eitim de denilir. ki trl iyerinde eitim vardr. yerinde genel eitim iinin verimliliini sadece eitimin verildii firmada deil piyasann tamamnda ykselten bir eitimdir. (marangozluk gibi). yerinde zel eitim de ise iilere firmaya zg bilgiler retilir. Bu bilgiler piyasadaki dier firmalar ile ilgili olmadndan eitim iinin verimliliini sadece eitimin verildii firmada ykseltir (telefon operatrl gibi).
Eitim bireysel gelimeyi salad gibi makro anlamda ekonomik kalknmay da salamaktadr. Dnya savalarndan malup karak altyaplarn nemli lde kaybeden Almanya ve Japonyann kalknma yansnda ne kmalarnda eitilmi insan gc nemli bir rol oynamtr. Yaplan deneysel gzlemler eitim ile kalknma arasnda pozitif bir korelasyon tespit ederken nedenselliin eitimden kalknmaya doru olduunu gstermitir. Buna gre lkeler ekonomik adan kalkndklar iin eitim dzeyi ykselmemekte, bunu tersine eitim dzeyi ykseldii iin ekonomik kalknma salanmaktadr.
125
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi beeri sermaye teorisinin grleri arasnda yer almaz? a. Eitim maliyetini dren her faktr eitim yatrm miktarn arttrr. b. Yallar iin niversite eitiminin krllnn dk olmasnn nedeni i piyasasnda bulunacaklar srenin az olmasdr. c. Kadnlar iin beeri sermaye yatrmnn net bugnk deeri erkeklere nazaran daha yksektir. d. Yksek eitim kurumlarnda devam mecburiyetinin kaldrlmas eitimin frsat maliyetini azaltr. e. Eitim dzeyi yksek kiiler daha yksek gelir elde ederler. 2. yerinde zel eitim sonrasnda iinin cretinin belirlenmesi ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. cret iinin eitim ncesi verimliliine gre belirlenir. b. cret iinin eitim sonras verimliliine gre belirlenir. c. cret piyasa cretine gre belirlenir. d. cret ii ile iveren arasnda pazarlk sonucu belirlenir. e. kolundaki dier firmalarn teklif ettii cret esas alnr. 3. Eitim yatrm yapan birisinin bunun yerine piyasada almas durumunda elde edecei geliri gsteren eriye ne ad verilir? a. Beeri sermaye talep erisi b. Beeri sermaye arz erisi c. sel getiri oran d. Eitimin frsat maliyeti e. Net bugnk deer 4. Eitim yatrm karar alnabilmesi iin aadakilerden hangisi gereklidir? a. Eitimin getirilerinin maliyetlerine eit olmas b. Eitimin iskonto edilmi maliyetlerinin iskonto edilmi getirilerinden byk olmas c. Eitimin maliyetlerinin getirilerinden byk olmas d. Eitimin iskonto edilmi getirilerinin iskonto edilmi maliyetlerine eit olmas e. Dier yatrm trlerine rakip olabilecek bir getiri oranna sahip olmas
5.
Kazan ve Maliyetler
niversite (5) (4) (3) Lise
(2)
(1)
18
22
65
Ya
Yukardaki ekilde eitim yatrmnn dorudan maliyetleri hangi numara ile gsterilmitir? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 6. Aadaki mesleki eitim trlerinden hangisi zel mesleki eitim alan iinde yer alr? a. Shhi tesisatlk b. Marangozluk c. Duvar iilii d. Vin operatrl e. Telefon kablo operatrl 7. yerinde genel eitimin fayda ve getirilerinin paylamyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Maliyetini iiler karlar, getirisini iveren alr. b. Maliyetini iveren karlar, getirisini ii alr. c. Hem maliyetini hem de getirisini ii-iveren paylarlar. d. Maliyetini iveren karlar, getirisini iveren alr. e. Hibiri 8. Eitim verimlilii arttrmaz ancak iyi ilere girebilmek bilet grevi stlenir. BSTye yneltilen bu eletiri aadakilerden hangisi iinde yer alr? a. Veri ve lm sorunu b. Yetenek sorunu c. Eleme hipotezi d. kili Piyasas e. Hibiri 9. BSTde fazla eitimin aadakilerden hangisi yoluyla gelirleri arttraca dnlr? a. Kdemlilik art b. Verimlilik art c. Sendikalama art d. kazalarnda azalma e. Mobilite art 10. Aadakilerden hangisi eitim planlamasnn iyi yaplmamas halinde ortaya kan bir durumdur? a. cretlerin dmesi b. Kiisel gelirlerin azalmas c. Diplomal isizlik d. Fiyatlarn artmas e. deitirme oranlarnn artmas
126
alma Ekonomisi
Yaamn inden
DK ETM DZEY EKONOMK GELMEYE ENGELLER*

West Virginiann (Bat Virjinya) sanayi iileri daima ABDdeki ortalama sanayi iilerinden daha verimlidirler. Ancak gneydou West Virginiann ekonomik adan geri kalmasnn temel sebebi eitimdir. Yukardaki ifade Marshall niversitesi profesrlerinden Michael Hicksin yeni yaynlanan gcnn Durumu Raporunda ulalan sonulardan biridir. West Virginiallar ayn zamanda ortalama bir A.B.D.li iiden daha uzun sre alrlar. malat sanayi ve inaat sektrlerinde verimlilik daima lke ortalamasndan yksektir. Ancak emek-youn sektrlerinde verimlilik getiimiz 20 ylda lke ortalamasnn %20 altna dmtr. Bu ikollar; toptan ve perakende ticaret, finans, sigorta, emlak ve dier hizmet ikollardr. Eitimi ekonomik gelimenin nemli bir unsuru olarak tanmlayan Hicks raporunda u tespitleri yapmaktadr. lke genelinde 25 yan stndekilerin %6sndan daha az dokuzuncu snf tamamlayamad halde, bu oran West Virginiada %10dur. lke genelinde 25 yan stndekilerin en azndan %12sinin niversite diplomas varken, West Virginia llar arasnda bu oran %8den azdr. Hick bunun blgenin en rktc zellii olduunu ve blgede bulunan her irketin bu problemle kar karya geldiini belirtmektedir. * Bu yaz Paul J.Nrydenn 18 Ocak 2002 tarihli The Charleston Gazette Onlinede yer alan Poor Education Hinders Economic Development haberin tercmesidir. Makalenin temin edildii nternet adresi udur: http://www.wvgazette.com/news/other+News/2002 011725/
EKONOMK KALKINMADA NEML OLAN NEDR*?

THE JOURNAL GAZETTE
Milletvekili Mark Souder in seim blgesinde teknolojik beceri a ile ilgili uyars hkmet ve i dnyasnn yllardr tarttklar ekonomik kalknma sorununu yeniden gndeme getirmitir. Firmalar bir blgeye ekmek ve orada tutabilmek aratrma ve verilere dayanan bir bilim olduu kadar, ayn zamanda bir sanattr. Bir firma iin ie yarayan taktik ve stratejiler dierleri iin ayn baary salayamayabilir. Bunun iin doru tevikler kombinasyonunun ne olduunu bulmak zordur. Ekonomik gelimeye nderlik edecek doru kiileri bulmak da ayn ekilde zor bir itir. Souder, firmalarn baarl mhendis ve dier teknik uzmanlar blgeye ekememesinde okullardaki ve niversitelerdeki teknoloji eitiminin zayflnn temel engel olduunu belirtmektedir. Souder ayn zamanda ulam planlamasndaki kusurlarn da bu konuda sorumlu olduunu sylemektedir. Souderin yorumlarna katlr msnz? Sizce Kuzeydou Indiana yeterince vasfl igcne sahip midir? Eitim firmalar iin ne kadar nemlidir? Ekonomik kalknmada; valilerin, ehir meclisi yelerinin, ehir grevlilerinin, milletvekillerinin rol nedir? Seilmi bir grevli ekonomik kalknmada ne lde bir fark yaratabilir? Devlet bakannn belirledii politikalar bu konuda daha m etkilidir? Uluslararas ticaretin gelitirilmesi iin ne kadar aba gsterilmelidir? Ticaret blgede yeni iler mi yaratr yoksa mevcutlar ortadan kaldrr m? Dk vergiler ve cretlerin yksek cret beklentisi iinde olan vasfl igcnden ziyade iverenler iin daha cazip olmas muhtemel midir? Ekonomik kalknmay etkileyen faktrlere ynelik grlerinizi ltfen gazetemiz ile paylanz. * Bu yaz http://www.fortwayne.com/mld/journalgazette/4440537.htm adresinden alnmtr.
127
Bierli, M.K. (1991). Role of Education And Training In Development, Eskiehir Anadolu niversitesi BF Dergisi, CIX, s.1-2, s.250, 256-261. Gilles, S.P. (1996). Dual Labor Markets, Cambridge. The MIT Press, s.2. Ginzberg, E. (1975). The Manpower Connection, Cambridge MA, Harvard University Press, s.10. Kaufman, B. (1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition Chicago, The Dryden Press, s.284, 286, 290. Levitan, S., Garth, A., Magnum, L. ve Marshall. R. (1976). Human Resources And Labor Markets, Second Edition, New York, Harper&Row, s.127. Marshall, F.R. ve Briggs, V.M. (1989). Labor Economics: Theory, Institutions And Public Policy, Sixth Edition, Boston, Irwin, s.182.

Sra Sizde 1 kinci retim dersleri akam saatlerinde baladndan, bu uygulama rencilerin gndz alp akam derslere katlmalarn salayarak niversite eitimin frsat maliyetlerini drr. Sra Sizde 2 Evet. Zaman zaman ulusal gazetelerde yaynlanan baz i ilanlarnda sadece belirli birka niversiteden mezun olanlarn bavurabilecei belirtilmektedir. Burada iveren belirttii niversitelerin mezunlarnn daha retken ve iyi yetimi olduklar ngrs ile sz konusu niversitelerin diplomalarn sinyal olarak kullanabilmektedir. Ancak bu gzlem beeri sermaye teorisini rafa kaldrmamz salayacak sklkla deildir. Yaplan deneysel gzlemlerin ou beeri sermaye teorisinin belirttii gibi eitimin verimlilii ve gelirleri arttrdn gstermektedir. Sra Sizde 3 Eitim sisteminin emek piyasalar ile ilgili drt ana fonksiyonu olduu sylenebilir. Bunlar: (a) gcn toplumun ihtiyac olan ilerin gereklerine gre yetitirmek, (b) ekonomide yapsal deiime uyumu salamak, (c) Ekonomik performans gelitirmek ve (d) kiilerin kendilerini gelitirmelerine imkan vermek ve istihdam konusunda kiilere frsat eitlii salamaktr.

1. c 2. d 3. d 4. e 5. a 6. e 7. e 8. c 9. b 10. c Ayrntl bilgi iin Beeri Sermaye Teorisinin Genellemeleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin yerinde zel Eitim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Eitimin Maliyetleri ve Getirileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Eitim Yatrm Karar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Ya-Gelir Profilleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin yerinde zel Eitim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin yerinde Genel Eitim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Beeri Sermaye Teorisine Yneltilen Eletiriler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Beeri Sermaye Teorisi ve Resmi Eitim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Eitim Yatrmnn Makro zellikleri konusuna baknz.
129
Emek Mobilitesi
Kimliimizin yansmas olan trklerimiz ve ata szlerimiz, ayrlk ve gle ilgili ok sayda kaynaa sahiptir. lm Allahn emri, ayrlk olmasayd. Ya beni de gtr, ya sen de gitme uzun havalar oumuzu duygulandrr. Ayrlklarn ou zaman, temel nedeni ekonomiktir. Neyse ki kltrmzde ayrlkla ilgili szlerin tm karamsar deildir. Ekonomik nedenli g en iyi ekilde aklayan Vatan doduun yer deil doyduun yerdir sz buna rnek olarak verilebilir. Balangta doduu topraklardan kolayca kopamayan insanmz, bu szn sunduu gerekeyi onaylar ekilde son 40 ylda ehirler ve lkeler arasnda daha hareketli hale gelmitir. Bu nitede kltrmzn bir unsuru olan g ekonomik adan inceleyerek nsanlar neden g ederler? G karar nasl alnr? G bireylere ve lkelere neler salar? gibi sorularn yantn bulmaya alacaz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Ka eit emek hareketlilii vardr? Emek g kararnn nasl alnr? Emek gn hangi unsurlar belirler? Emek g her koulda bireysel gelirleri arttrr m? Emek gnn g alan ve g veren lkeler zerindeki etkileri nelerdir? Trkiyeden igc g hangi lkelere yaplmtr?, ekonomimizin bundan ne fayda salamtr?
130
alma Ekonomisi
AVRUPAYA GTE YANLI OLAN NEDR?*

ROTTERDAM-1620 ylnda Mayflower isimli bir gemi ile bir grup ngilizin Amerikaya gitmesi sonrasnda Avrupann bu dank liman, asrlarca yeni dnyaya giden gemilere binmek iin gelen kalabalklara ev sahiplii yapmt. Bugn Rotterdam caddelerindeki insanlarn yzlerinin ekillerine ve renklerine bakldnda g veren ktada artk ilerin yoluna girdii anlalmaktadr. Avrupa artk giderek artan bir biimde gmenlerin merkezi haline gelmitir. Ancak ehirde yaayanlarn da aka belirttikleri gibi Avrupa bu dnn ok iyi gerekletirememektedir. Hollanda gibi Avrupann en liberal bir lkesinde bile gle ilgili anlamazlklar politik hayat felce uratmakta, su oranlarnn artmasna ve ciddi kimlik krizlerine neden olmaktadr. Avrupal nfus bilimcilerin ve ekonomistlerin daha fazla ge ihtiya olduu yolundaki grlerine karlk, politikaclar ve semenlerin ou ktann yeni gmen akmlar ile baa kamayacan sylemektedirler. Gmenlere ynelik duygularn sadece politikaclara mahsus olmadn belirtmemiz gerekir. Bugnlerde Avrupal sendika liderlerinin hemen her toplants gn nasl nlenebilecei tartmalarna sahne olmaktadr. Avrupaya gte yanl olan nedir? Ve bu nasl dzeltilebilir? Uzmanlara gre problemler hem kltrel hem de ekonomik kkenli. Georgetown niversitesi Uluslararas G Aratrmalar Enstits Mdr Susan Martin, sorunun kkeninde Avrupann emek piyasalarnda gmen iileri kstlayc tutumunun olduuna inanmaktadr. Martin e gre gmen iilerin isizlik oranlarnn yerli iilerden olduka yksek olmas bunlarn; dil engelleri, vasf yetersizlii ve eitim dzeyi dkl gibi zelliklerinden ok emek piyasalarnda onlara ynelik ayrmc uygulamalarn bir sonucudur. Gmenlerin pek ok i alanna girileri eitli dzenlemelerle engellenmektedir. Susan Martin, 1900l yllarn banda ABDnin de gmenlerle benzeri problemler yaadn, o dnemde New York polis efinin su ileme eilimleri yksek olduu iin Musevi gmenlerin lkeye giriini yasaklatmaya altn belirterek, sorunun zmnn gmenlerin emek piyasalarna entegrasyonunda olduunu sylyor. Gnmzde Musevi gmenlerin ABDdeki gmen gruplarn en baarls olduklar bilinmektedir. ABD - AB karlatrmas ile ilgili olarak Martin esprili bir ekilde unlar sylemektedir. A.B.D.de bir gmenin yapabilecei en kt ey, herhangi bir tr kamu yardm almaktr. nk buraya gelen gmenlerin beklentileri almak ve emek piyasalarna girmektir. te yandan, Avrupada bir gmenin yapabilecei en kt ey emek piyasasnda bulunmaktr. nk Avrupa refah demelerini gmenlerle paylamakta ne derece cmertse ileri paylama konusunda o derece kstlayc ve ayrmc davranmaktadr. * Bu okuma paras International Herald Tribune gazetesinin 24 Aralk 2002 tarihli nshasnda yaynlanan Thomas Fullerin Foreign Workers Face Turning Tide isimli makalenin bir zetidir. Makalenin orijinali http//www.iht.com/articles/81250.html nternet adresinden elde edilmitir.
Anahtar Kavramlar
Geriye g Beyin g Gn reel negatif dsallklar
indekiler
EMEK MOBLTES TRLER EMEN G KARARI NASIL ALINIR? EMEK GNN BELRLEYCLER EMEK GNN SONULARI TRKYEDEN YABANCI LKELERE GC G
nite 9 - Emek Mobilitesi
131
GR
Emek faktrnn firmalar, meslekler ve corafi blgeler arasnda hareketlilii igc piyasalarnn dinamikliinin bir gstergesidir. Emek hareketlilii ayn zamanda kaynak dalmnda etkinlii salamann olmazsa olmaz artdr. Emek hareketlilii sayesinde bireyler en iyi gelir imkanlarn elde edebilecekleri ve/veya en verimli olabilecekleri ilerde alabilecekler, toplum da bundan fayda salayacaktr. Emek mobilitesinin incelendii bu blmde nce mobilite trleri, g kararnn nasl alnd ve emek gn hangi unsurlarn belirledii incelenecektir. nitede daha sonra emek gnn bireyler, ekonominin geneli ve g alan/g veren lkeler zerindeki sonular analiz edilecektir. Trkiyenin uluslararas emek piyasalarnda nemli sayda igc ihra ettii gz nne alnarak, nitenin sonunda Trkiyeden yabanc lkelere igc gnn geliimi ve ekonomimiz zerindeki etkileri incelenecektir.
EMEK MOBLTES TRLER

Emek piyasalarnda igcnn hareketlilii eitli ekillerde ortaya kabilmektedir. Farkl emek mobilitesi trlerini ayn blgede ve farkl corafi blgeler arasnda yaplan hareketlilik olarak iki alt grupta inceleyebiliriz.
Ayn Blgede Emek Hareketlilii

Emein belirli bir corafi blge iindeki hareketlilii iki ekilde olmaktadr. Bunlardan en yaygn olan, sadece iyeri deiimi eklinde olandr. Bu tr hareketlilikte emek sadece alt iyerini deitirmektedir. Bir sigorta elemannn bir sigorta irketinden dierine gei yapmas buna rnek gsterilebilir. Ayn corafi blge iinde olan ikinci tr hareketlilik, meslek deiimi eklinde olmaktadr. Bu tr mesleki hareketler genellikle birbirine yakn meslekler arasnda meydana gelir. rnein, bir retim iisinin denetleyicilik iine terfi etmesi gibi. Bazen de bu mesleki deiim nemli bir mobiliteyi gsterebilmektedir. rnein, bir ambarda yar-zamanl ii olarak alan bir kii niversite eitimini tamamlayp ayn ehirde bulunan bir borsa acentasnda ie girebilir.
Blgeler Arasnda (Corafi) Emek Hareketlilii

Emek hareketliliinin ikinci tr emein blgeler arasnda (bir ehir,blge veya lkeden baka ehir, blge veya lkeye) yer deitirmesi eklinde olmaktadr. Corafi emek mobilitesinde de iki farkl durum olabilmektedir. Bunlardan daha sk gzlenen tr, igcnn meslek deitirmeksizin blgeler arasnda hareketlilii dir. Eskiehir mobilya piyasasnda alan bir iinin negle g ederek ayn sektrde almas buna rnek olarak verilebilir. lkemizde Dou Anadolu ve ukurova blgesindeki tarm iilerinin pancar skme zamannda Anadoluya, fndk hasad zamannda ise Karadeniz blgesine g etmeleri bunun en arpc rneidir Corafi emek hareketlilii lke iinde blgeler arasnda olabilecei gibi, lkeler arasnda da olabilmektedir. rnein, bir kaynaknn Trkiyeden Almanyaya g ederek ayn ii yapmas bu tr bir hareketlilii gsterir. Corafi emek hareketliliinin ikinci tr, igcnn hem yapt ii, hem de alt blgeyi deitirmesi eklinde olmaktadr. siz kalan bir tarm iisinin ehre g ederek inaat sektrnde almas buna rnek olarak verilebilir. Trkiyede 1978 ylnda igcnn %77sinin tarmda alyorken bunun 2001 ylnda %36ya dmesi lkemizin nemli lde bu tr bir mesleki hareketlilik iinde bulunduunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
132
alma Ekonomisi
gcnn corafi blgeler arasndaki hareketliliin genelde gelir imkanlarnn zayf olduu blgelerden daha iyi olduu blgelere doru olduu gzlenmektedir. Bu durum emek gnn nceki nitede incelediimiz eitim gibi bir beeri sermaye yatrm olmasnn doal bir sonucudur. Hatrlanaca gibi, beeri sermaye kiinin sahip olduu gelir salayc bilgi beceri ve tecrbelerinin geneline verilen isimdir. Beeri sermaye yatrm ise fiziksel sermaye yatrm gibi rnein (bir iadamnn yeni makineler satn almas) yapld dnemde kiiye maliyet ykleyen, ilerleyen dnemlerde getiri salayan faaliyetlere verilen genel isimdir. Emek g, eitim ve salk hizmetleri bu anlamda beeri sermaye yatrmdr. Bireylerin bir blgeden dierine g etmelerinde g edilecek blgenin ekici zelliklerinin (rnein o blgede gelir imkanlarnn daha iyi olmas) yan sra terk edilen blgenin itici zellikleri de (rnein isizlik oranlarnn ykseklii) rol oynamaktadr. Bu faktrlerin g kararn ve gmen iilerin durumlarn nasl etkileyecei nitenin bundan sonraki ksmlarnn arln oluturacaktr.
EMEN G KARARI NASIL ALINIR?

Emein bir corafi blgeden dierine hareketliliinin aslnda bir tr yatrm olduunu belirtmitik. Burada yant aranlacak soru bu yatrm kararnn nasl alnacadr. Bu amala ncelikle bireyin g kararn nasl verdiini inceleyeceiz. Ancak gnmzde hem erkein hem de kadnn alt ailelerin orannn giderek artt gz nne alnrsa, g kararnn da aslnda ailede kadn ve erkein birlikte aldklar sylenebilir. Bu nedenle ikinci olarak ailenin g kararnn incelenmesi bu konudaki bilgileri tamamlayc rol oynayacaktr.
Bireysel G Karar
gcnn g karar almasnda ekonomik unsurlarn nemli olduu bilinmektedir. G etmeye karar verecek olan birey gn maliyeti ile getirilerini karlatrmak durumundadr. Burada iinin g kararn nite 8deki beeri sermaye yatrmna benzer bir yntemle inceleyebiliriz. Aadaki ekil nceki nitede kullandmz ya/gelir profillerinden hareketle bireyin g karar ald ve almad durumlardaki gelirlerinin seyrini gstermektedir.
ekil 9.1. Bireyin G Karar ekilde E1 g yapldnda, E0 ise g yaplmadndaki gelir profilleridir. ABC alan gn maliyetini, C noktasnn sandaki iki gelir profili arasndaki farkta gn getirilerini gsterir. Gelirler C B A E1 E0
Gten sonraki yllar
ekilde dikey eksende gelirler, yatay eksende ise gten sonraki yllar yer almaktadr. E0 g yaplmad durumda, E1 ise g yapldnda elde edilecek gelir profillerini gstermektedir. ekilden grld gibi, birey ge karar verirse C noktasnn iaret ettii yla kadar g yaplmam olsayd elde edilecek gelirin al-
133
tnda bir gelir elde edecektir. nk gle birlikte birey muhtemelen yeni blgede bir sre i arayacak ve balangta ok yksek cretler kazanamayacaktr. Dolaysyla ekildeki ABC alan gn maliyetini ifade eder. Birey g karar alrken bunu g edecei yerde alma hayat boyunca elde edecei gelirlerin imdiki yerinde elde edebileceinden fazla olaca ngrs (veya hesaplamas) ile yapacaktr. ekilde E1 profilinin C noktasndan sonra E0n stnde seyretmesi bunu gstermektedir. Buna gre E0 - E1 arasnda kalan alan gn getirilerini gsterir. Bireyin bir yerden bir baka yere g etme karar verebilmesi iin faydann maliyetten byk olmas gerekir. ekilsel olarak belirtmek gerekirse C noktasnn sanda kalan alann solundaki alandan byk olmas gerekir. Ancak gn maliyet ve getirilerini matematiksel anlamda hesaplamak o kadar kolay deildir. nk gn maliyeti bugn yaplsa da, getirileri alma hayatnn sresi boyunca her yl elde edilecektir. Bugn yaplan bir harcama ile gelecekte salanacak getiriyi karlatrmak iin gelecekteki getirileri bugnk deere iskontolamak gerekir. Bu konudaki teknik bilgilere konuyu karmak hale getirmemek iin burada deinilmeyecektir.
Ailenin G Karar
G karar ile ilgili olarak yaplan analiz g kararn bireyin kendisinin ald varsaymna dayanmaktadr. Bu yaklam, ailede kadn ve erkein g kararn birlikte aldklar durumu gz ard ettii iin, dar bir yaklamdr. Ailenin karar alma sreci her ne kadar ekonomik olmayan baz unsurlar da ierse de, ounlukla ama ailenin ekonomik refahn iyiletirmektir. G konusunda daha kapsaml bir analiz yapabilmek iin ailede g kararnn hangi artlar altnda verildiinin incelenmesi gerekmektedir. Tipik bir ailenin bir blgeden dierine g etmekle salayabilecekleri faydalar aadaki ekil yardmyla inceleyebiliriz.
(+)
GELR KADIN
ekil 9.2. Ailenin G Karar 45lik dorunun sanda kalan ABC geninde gle birlikte ailenin toplam geliri artacaktr. Ancak bu gen iinde sadece (2) ile iaretlenen blgede gten hem kadn hem de erkek gelir art salarken, (1) numaral blgede erkek, (3) numaral blgede ise kadn g sonrasnda gelir kaybna urayacaktr.
A (-) 1 0
K 2
45
B (+) E 3
GELRERKEK
C (-)
ekilde dikey eksende ailede kadnn gten net kazanc (GelirKADIN), yatay eksende ise erkein net kazanc (GelirERKEK) gsterilmektedir. Net kazan yeni yer ile eski yerde elde edilen gelirler arasndaki farktr. Ortalama bir kadnn cretinin kocasnn cretinden dk olduu kabul edilerek, kadnn yaam boyu elde ede-
134
alma Ekonomisi
bilecei maksimum gelir (OK) kocasnnkinden (OE) dk izilmitir. K ve E gelir dzeyleri elde edilebilecek en st gelir dzeyleri olduundan, bunu gstermek amacyla bu noktalardan dorular izilmitir. ekilde orijinden izilen 45lik al doru geometrik deyimle bir a ortay dr. Yani bu doru eksenler arasndaki tam orta mesafeden geer ve zerindeki her noktada yatay ve dikey eksende gsterilen deerler birbirine eittir. rnein orijinle C arasnda kalan ksmda ailede kadnn gten kazanc negatif olurken, erkein kazanc ayn miktarda ve pozitif olacak, ailenin net kazanc sfr olacaktr. te yandan 45lik doru ile A noktas arasnda kalan ksmda bu kez gten kadn kazanl karken (dikey eksenin pozitif ksm) erkek iin ayn miktarda zarar sz konusu olacak (erkek yatay eksenin negatif blgesindedir), ailenin net kazanc yine sfr olacaktr. O halde aile iin gten net fayda salanabilecek alan 45lik dorunun sanda kalan ve ekilde ABC ile gsterilen gen alandr. ekille ilgili bu teknik aklamalardan sonra ailede kimin hangi durumda gten kazanl kabileceini inceleyebiliriz. Yukarda ABC geninde ailenin gten kazanl kt belirtilmiti. Ancak bu ailede hem kadnn hem de erkein kazanl olduklar sylenemez. rnein 2 numaral blgede gten her iki tarafta kazanl karken (hem kadn hem erkek iin eksenlerin pozitif ksm sz konusudur), 3 numaral blge de kadn kazanl karken (pozitif blgede) erkek zarara uramaktadr(negatif blgede). Ancak bu blgede de ailenin toplam faydas artmaktadr. ekil 9.2de OHC ile gsterilen 3 numaral blgede ise gten erkek kazan salarken, kadn zarara uramaktadr. (GelirERKEK>0, GelirKADIN<0) G sonrasnda ailede byle bir sonucun olumas ok muhtemeldir. Erkein creti daha yksek ve emek piyasasna ball daha kuvvetli olduundan, pek ok durumda g karar erkein (ve ailenin) toplam gelirini arttrrken genellikle kadnn i piyasas frsatlarnn azalmasna neden olmaktadr. Kadnn cretinin ve emek piyasasna ballnn eininki kadar kuvvetli olmas durumunda g karar nedeniyle kadnn nemli lde kayba uramas muhtemeldir. Bu nedenle erkek ve kadnn birlikte alt bir ailenin g karar almas tek kiinin alt bir aileye nazaran daha zordur.
SIRA SZDE
Bireysel g karar m, yoksa ailenin g karar m daha kolay alnr?
EMEK GNN BELRLEYCLER

nitenin buraya kadar olan ksmnda nce emek mobilitesi trlerini, daha sonra g kararnn nasl alndn birey ve aile asndan ayr ayr inceledik. G kararnn ekonomik, demografik ve sosyo-politik eitli belirleyicileri vardr. Bu ksmda sz konusu belirleyiciler alt balk altnda incelenecektir.
Ya
Gle ilgili almalar, ya faktrnn g kararn belirleyen temel faktr olduunu gstermektedir. Dier eyler eitken bir kiinin ya ne kadar kkse g etmesi o derece muhtemeldir. Bu durumun eitli nedenleri vardr. lk olarak, daha ileri yalarda g edenlerin g nedeniyle katlanlan maliyetleri karabilmek iin daha az zamanlar vardr. Gen bir insan nispeten kk bir cret farklln yaam sresi asndan nemli olarak grebilirken, emekliliine 23 yl kalm bir insan ksa sreli bir cret farkll iin g maliyetlerine katlanmak istemeyecektir.
135
kinci olarak, yal kiiler altklar ite daha yksek bir spesifik eitim dzeyine sahiptirler. Ya, kdem ve cretler birbiri ile pozitif iliki iindedirler. 8. niteden hatrlayacanz gibi, bir kimsenin kdemi ne kadar bykse iyerinde zel eitim miktar o derece oktur. zel beeri sermaye, yaps gerei dier firmalara transfer edilemez niteliktedir. Dolaysyla belirli bir kdem dzeyinden sonra kiinin elde ettii cret ksmen iyerinde zel eitimin getirisini yanstr ve bu cret genelde kiinin baka yerde alabilecei cretten byktr. Bu nedenle, yatrm maliyetlerini geri almak iin sahip olduu sre ne olursa olsun daha yal kiilerin g etmeleri daha az muhtemeldir. nc olarak, daha yal kiilerin g maliyetleri genlere oranla genelde daha yksektir. Gen bir insann eyalarn ufak bir kamyonete koyup bir blgeden dierine g etmesi mmknken, daha yal bir insann byk bir kamyon ve profesyonel tayclara ihtiya duyaca aktr. Maliyetler ile ilgili bir baka husus da g maliyetlerinin byk bir ksmnn psikolojik olmasdr. Bu maliyetler tandk evrenin, arkadalarn ve toplumsal balarn terk edilmesi ile oluan maliyetlerdir. Yal kimselerin toplumsal balar genlere gre daha kuvvetlidir. Dolaysyla bunlar terk etmekle oluacak psikolojik maliyetin byk olmas mobiliteyi kstlayc rol oynayacaktr. Yeni bir blgeye tanmann psikolojik maliyeti, g edenin davran ile drlebilmektedir. G edenlerin bu konuda izledikleri en yaygn yol, g edilen yerlerde belirli mahallelerde toplanarak zel zevklerini ve yaam biimlerini yanstan klp, kahvehane, dkkan ve ibadet yerlerini oluturmaktr. A.B.D.de Dominikli, Koreli, inli Haitili ve Meksikallarn birlikte yaadklar blgeler, Avrupada Trk iilerinin oluturduklar Trk mahalleleri buna rnek olarak verilebilir. nsanlarn, yaam artlar genellikle kt olan bu mahallelerde toplanmalar bir lye kadar g edilen lke vatandalarnn ayrmc tutumu ve yoksulluk ile balantl olsa da, bunun tesinde ama yukarda belirtildii gibi gn psikolojik maliyetlerini azaltmaktr. Bu durum zellikle yabanc bir evreye uyum salayabilen, eitim dzeyi yksek kiilerden ok vasfsz gmenler iin geerlidir. Son olarak, insanlar eitimlerini tamamlayp i piyasasna girdikten sonra i beenme (job shopping) srecine girerler. Bu nedenle doal olarak genlerin mobiliteleri yksek olmaktadr. te yandan daha yal iiler bu sreci getikleri iin mobiliteleri ve g etme ihtimalleri dk olacaktr.
Medeni Durum ve Aile Bykl

Yaplan aratrmalar bekarlarn evlilerden, ocuksuz evlilerin ise ocuklulardan daha fazla g etme ihtimaline sahip bulunduklarn gstermektedir. Bu durumun temel aklaycs gn maliyetleridir. ekil 9.2yi aklarken de belirtilen bir gerei bir kez daha uygulamakta fayda vardr. Elerden birinin almad veya dk cret ald bir ailenin, her ikisinin de alt ve yksek cret ald bir baka aileye nazaran g etmesi ihtimali daha kuvvetlidir. nk ailede hem erkek hem de kadn alyor ve yksek cret alyorsa, g sonucunda elerden birinin tanlan yerde i bulamamas g o aile iin maliyetli hale getirecektir. Bunun gibi, ailenin okul anda ocuklarnn bulunmas g etme ihtimalini azaltacaktr.
Eitim
Kiilerin eitim dzeyleri arttka g etme ihtimallerinin artt bilinen bir durumdur. Bunun nedeni, ak iler hakknda bilgilenme konusundaki farkllklardr.
136
alma Ekonomisi
Gazetelerin eleman aranyor sayfalar dikkatlice incelenirse oradaki ak ilerin genelde eitim ve vasf dzeyi yksek igcne ynelik olduu grlr. Emek piyasalarnda vasfsz igc arz genelde talepten fazla olduundan iverenler bu tr igcne duyduklar ihtiyac iyerlerinin camna astklar veya yerel gazetelerde yaynlatacaklar ilanlarla rahatlkla karlayabilirler. te yandan, nitelikli igcnn piyasas yerel deil ulusal niteliktedir ve bu zellik onlar baka ehirlerdeki/lkelerdeki iler konusunda bilgi sahibi klarak onlar daha mobil hale getirecektir.
Uzaklk
Eskiehirde alan bir iinin-dier eyler eitken-Ktahyaya m yoksa Rizeye mi g etmesi daha muhtemeldir? Bu soruya rahatlkla Ktahyaya g etme ihtimalinin daha kuvvetli olaca eklinde yant verebiliriz. Yaplan aratrmalar, g edilecek mesafenin uzakl ile g etme ihtimali arasnda ters ynde iliki olduunu gstermektedir. Bu durumun iki nedeni vardr. lk olarak, g edilen mesafe uzaklatka potansiyel bir gmenin i imkanlar hakknda daha az bilgi edinecei sylenebilir. Gnmzde iletiimde salanan byk gelimeler bilgi edinme imkanlarn eskisine nazaran nemli lde arttrsa da, yakn ehir ve lkelerden bilgi salamann hl daha kolay ve ucuz kabul edilebilir. kinci olarak, tanlan mesafe ne kadar uzak olursa tanmann psikolojik maliyeti de o lde byyecektir. Eskiehirli bir iinin lke iinde Rize yerine Ktahyaya tanmas veya lkeler arasnda Avustralya yerine Fransaya tanmas daha az psikolojik maliyet douracaktr. Ksa mesafeye yaplan glerin tatil, hastalk, kutlama, lm gibi hallerde esas blgeye geri dn kolaylatrd iin gn psikolojik maliyetini azaltt sylenebilir.
sizlik Oranlar
nitenin banda emein blgeler arasnda g konusunda baz faktrlerin itici, baz faktrlerin ise ekici rol oynadna deinilmiti. sizlik itici faktrler arasnda saylmaktadr. Deneysel gzlemlerden hareketle bu konuda iki genelleme yapmak mmkndr. Bunlar; Aile reisinin isiz olduu ailelerin g etme ihtimalleri dierlerinden daha byktr. G veren lkedeki isizlik orannn ykseklii g pozitif olarak etkilemektedir. G edilecek lkedeki isizlik orannn i bulma olasln azaltp azaltmad tam olarak bilinmemektedir. nk genel isizlik oranna bakarak belirli bir bireyin i bulup bulamayacan sylemek mmkn deildir. Ancak yine de g etmeyi dnen kiiler gitmeyi dndkleri lkede isizlik orannn dk olmasna dikkat etmektedirler. G edilen lkedeki isizlik ihtimali belirsizliin derecesini arttran bir unsurdur. Yaplan almalar, gmen iilerin isizlik oranlarnn hem yerli iilerin isizlik oranlarndan daha yksek olduunu, hem de daha fazla deime gsterdiini vurgulamaktadr. Talepteki kk bir d yerleik iilerin isizlik oranlarnda sadece kk bir arta neden olurken, gmen iilerin isizlik oran bundan daha byk lde etkilenmektedir. Bu adan, corafi emek hareketliliinde g edilecek blgenin ekonomik yapsnn gmen iilerin kendi blgelerinin ekonomik yapsndan daha nemli olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
137
sizlik ile emek g arasnda nasl bir iliki vardr?
SIRA SZDE
Siyasal ve Sosyal Gelimeler

Emek gnn tmyle ekonomik faktrlerden kaynakland sylenemez. Siyasal ve sosyal gelimeler de zellikle uluslararas emek gnde nemli bir belirleyici olabilmektedir. Baz lkelerde siyasal ve sosyal huzursuzluklarn bulunmas igcnn baka lkelere g etme eilimini arttrmaktadr. Gelimi lkelere bu amala yaplan siyasi snma taleplerinin bazs gerekten siyasal basklara dayansa da, bir ksmnda esas ama i bulabilmek ve oturma izni alabilmek olmaktadr. G alan lkelerin bu duruma siyasal, rksal ve dinsel nedenlerden dolay zaman zaman msamahakr davrandklar grlmektedir.
EMEK GNN SONULARI

Buraya kadar emek hareketliliinin trlerini, g kararnn nasl alndn ve hangi unsurlarn g etme ihtimalini etkilediini inceledik. nitenin bu blmnde emek gnn sonularn (1) Mikro (kiisel) olarak ve (2) Makro (g alan/veren lkeler veya blgeler asndan) ayr ayr inceleyeceiz.
Emek Gnn Mikro Sonular

Bireyler bir yerden dierine g karar alrlarken gn muhtemel getiri ve maliyetlerini karlatrrlar. Emek g katlanlan maliyetleri karladktan sonra kazan da salyorsa bireyler g karar alabileceklerdir. Nitekim yaplan hesaplamalar gn kiilerin gelirlerini arttrdn gstermektedir. Bu sonutan hareketle, emek gnn her koulda kiilerin gelirlerini arttrd eklinde bir genelleme yaplabilir mi? Byle bir genelleme muhtemelen yanl olacaktr. Baz durumlarda bireyler gten elde etmeyi umduklar getirileri salayamazlar. Gn makro sonularna gemeden nce bunlarn neler olduunu ksaca incelememiz yararl olacaktr.
Belirsizlik ve Eksik Bilgilenme

G karar beklenen net getirilere dayanr ve bu kararlarn ou belirsizlik ve eksik bilgilenme altnda alnr. Bu adan gn ortalama getiri orannn ykseklii bunun btn g edenler iin pozitif olduu anlamna gelmez. Pek ok durumda gten beklenen kazan salanamaz. rnein; g edilen blgede veya lkede beklenen i bulunamaz, yeni blgenin yaam maliyetleri beklenenden yksektir, aileden ve arkadalardan uzak kalmann psikolojik maliyeti umulandan byk olmutur vb. Btn bu nedenlerden dolay g edenlerin bir ksmnn geriye g ettikleri, yani esas blgelerine geri dn yaptklar grlmektedir. Geriye g, geriye dn yapan kii iin maliyetli olsa da, bunun ayn zamanda fayda salayan bir ekonomik fonksiyonu da vardr. Bu durum dier potansiyel gmenlerin daha iyi bilgilenmelerini salar. Bylelikle sonraki gler daha etkin bir biimde gerekleebilecektir. Burada, geriye yaplan her trl gn krsz bir beeri sermaye yatrm olduu genellemesini yapmamak gerekir. Baz kiiler iyerinde eitim ve lisans/lisansst eitim almak iin geici bir sre iin bir lkeye g ederler. Bunlar amalarn elde ettiklerinde lkelerine geri dnerler. Bu tr geriye gler orijin lke asndan olduka yararl sonular dourmaktadr.
Geriye G: Belirsizlik nedeniyle gn maliyetlerinin iyi hesaplanamayndan kaynaklanan bir durumdur. Gten umduklar getiriyi elde edemeyen iilerin esas blgelerine geri dndr.
138
alma Ekonomisi
Gelir Artlarnn Zamanlamas

Emek gnn en nemli nedeni yaam boyu gelirlerin artmasdr. Ancak gelir art gn hemen sonrasnda gereklemeyebilir, aksine gn ilk yllarnda eskisinden dk gelir elde edilebildii de grlmektedir. ou ii emek gn ksa mesafeli kou yerine bir maraton kousu olarak alglar ve balangtaki ksa sreli gelir azalmalarn bir yatrm maliyeti olarak kabul eder. Onlara gre nemli olan gelirlerdeki bu dlerin ilerleyen yllarda telafi edilmesidir.
Gelir Farkllklar
ilerin g sonucunda yaam boyu gelirlerinin artmas gmenlerin g edilen yerdeki benzeri niteliklere sahip iiler ile ayn creti ald anlamna gelmemelidir. nk iilerin sahip olduklar becerilerin her zaman lkeler ve blgeler arasnda tam bir biimde transferi mmkn olmamaktadr. Bu durum lisan probleminden kaynaklanabildii gibi, kiinin sahip olduu spesifik eitimin g edilen yerde ie yaramamasndan da kaynaklanabilmektedir. Bazen de mesleki lisans uygulamalarndaki farkllklar nedeniyle iilerin sahip olduklar lisanslarn g edilen yerlerde geerli olmamas bu tr cret farkllna neden olabilmektedir.
Elerin Gelirleri
G kararn teorik adan incelerken de grdmz gibi, g nedeniyle ailenin toplam gelirinin artmas alan elerin her ikisinin de gelirlerinin artmas anlamna gelmemektedir. Yaplan baz aratrmalar g nedeniyle genellikle erkeklerin gelirleri artarken, kadnlarn gten sonraki 5 yllk dnemde gelirlerinin dme eiliminde olduu sonucuna ulamtr.
cret Azalmalar
Gn getirisinin pozitif olmas g eden kiilerin daima son aldklar cretten daha yksek cret alacaklar anlamna gelmez. sizlik ve politik basklar sonucunda emek g meydana gelmise, g bireylerin yaam boyu gelirlerini arttrmakla birlikte onlar eski seviyelerine getirmeyebilmektedir. rnein 1 milyar TL maala alyorken isiz kalan ve ekonomik durgunluk nedeniyle 500 milyon TL dan fazla cret teklifi alamayan birey bir baka blgeye g ederek 750 milyon TL cret kazanabiliyorsa krl olacak. Burada emek g bireyi eski cret dzeyine getiremese de yaam boyu gelirleri arttraca aktr.
Emek Gnn Makro Sonular

Emek g, g eden kiileri etkiledii gibi toplam ekonomiyi de eitli alardan etkileyebilmektedir. Bu etkileri alt balk altnda ksaca aklayabiliriz.
cret Farkllklar zerindeki Etkileri

Emein lkeler veya blgeler arasnda hareketlilii cret farkllklarn giderici bir rol oynayacaktr. gcnn cretlerin dk olduu blgeden yksek olduu blgeye gemesi yksek cretli blgelerde emek arznn artarak cretin dmesine, dier blgede ise ykselmesine neden olacaktr. G alan blgede piyasalarda rekabeti yaplanma yaygnsa cretlerde gerekleen bu dme mal ve hizmet retim maliyetlerinin ve fiyatlarn dmesine neden olacak, mal ve hizmet talebi artarak emek talep erisi saa kayarak hem cret hem de istihdam dzeyini arttracaktr. te yandan, eer rn piyasalarnda tekelci yaplanmalar yaygnsa g alan blgedeki cret dlerinin neden olduu maliyet azalmalar fiyatlara yansmaya-
139
cak, iverenlerin krlar artacaktr. Bu durumda iverenler kr artlarn yatrma yneltirlerse emek talebi artacaktr. Krlarn tketime yneltilmesi durumunda da ekonomide toplam talep artacandan-yatrma yneltilmesi kadar olmasa da-ekonomide ilave i imkan yaratlabilecektir. Son olarak, g eden iilerin gelirlerini byk lde g ettikleri lkede harcamalar durumunda pek ok ikolunda emek talebi artabilecektir. Emek g nedeniyle balangta yeterli iilerin cretlerinde meydana gelen azalmalar bu durumda ksmen giderilebilecektir.
Blgelerin Gelirler zerindeki Etkisi

Emek g, g alan lkede retimin ve milli gelirin artmasn salarken, g veren lkede genellikle retim ve milli gelir azalacaktr. Ancak bu azaltc etki her zaman olmayabilir. G eden iiler lkelerinde zaten isiz iseler bu durumda g veren lkede toplam retim deimeyecek, g veren lke bundan tr kar salayacaktr. Bunlardan birincisi, isizlerin bir ksmnn baka lkelere gitmesi ile isizlik probleminin hafiflemesidir. G veren lkenin salayaca ikinci kar ise milli gelirin daha az kiiye blnmesi sonucunda kii bana milli gelirin artmasdr. Son olarak, g eden iilerin tasarruflarn lkelerine yollamalar da elde edilen bir baka fayda olacaktr. te yandan, g eden iiler eitilmi profesyonel igc ise g veren lke hem bu iinin yetitirilmesi maliyetlerine katlanm, hem de bundan yararlanmam olacandan bundan zarara urayacaktr. Beyin g olarak isimlendirilen bu durum sz konusu maliyeti nedeniyle lkelerin nemle zerinde durduklar bir konudur. Profesyonel emein gnn balca nedenleri arasnda; g edilen lkedeki gelirin ve bilimsel alma imkanlarnn fazlal, gelimi lkelerde yksek nitelikli igcne olan talebin eitim sisteminin kapasitesinden fazla bymesi, eitilmi elemanlarn gelimekte olan lkelerde yeterli istihdam imkanlar bulamaylar saylabilir. Bu alanda gelimekte olan lkelerde henz ihtiya duyulmayan baz alanlarda (aerodinamik, sibernetik, astrofizik gibi) eitim verilmesinde gelimi lkelerin telkin ve ynlendirmelerinin olduu sylenebilir. nk bu branlarda yetienlerin gelimi lkelere g kanlmazdr. Uluslararas beyin g konusunda ABDnin en fazla g alan lke olduu, bu lkeye sadece Trkiye gibi gelimekte olan lkelerden deil, ngiltere bata olmak zere gelimi lkelerden de yksek nitelikli igcnn g ettii bilinmektedir. (Kurtulu, 1999:21-25) rnein Kanadadan A.B.D.ye g eden her kiiye karlk (bunlarn ou vasfl igc) bu lke A.B.D.den bir gmen almaktadr. Dnyadaki btn yabanc rencilerin 1/3n eiten A.B.D. uluslararas nitelikli igc konusunda bir mknats olarak isimlendirilmektedir. Yaplan hesaplamalar bu lkede doktora eitimi alan kiilerin yarsnn (matematik ve fizik alanlarnda %60dan fazlasnn) lkelerine dnmediklerini gstermektedir. Ayn aratrmalar zellikle Hindistan, in ve ngiltereden gelen rencilerin byk ounluunun A.B.D.ye yerletiklerini gstermektedir. (The Economist, s.2)
Beyin G: Eitimli ve nitelikli igcnn beeri sermayenin getirisi daha yksek olduundan genelde daha yoksul lkelerden daha zengin lkelere gdr.
ilerin Gelirleri zerine Etkileri

Emek g genelde neden olduu eitli olumsuzluklar sebebiyle g alan lkelerdeki eitli bask gruplarnn istemedii bir durumdur. Bu bask gruplar, lkeye yabanc igc giriini snrlamas iin hkmetler nezdinde eitli giriimlerde bulunurlar. Bu bask gruplarnn banda ii rgtleri gelmektedir.
140
alma Ekonomisi
i rgtlerinin genelde ge kar tavr izlemelerinin nedeni, gn yerli iileri zerinde yaratt negatif dsallktr. Daha ak bir ifadeyle sylemek gerekirse, bir lkeye veya blgeye dardan igc giriinin olmas emek arzn arttrarak emek gelirinin dmesine neden olabilmektedir. Bu durum zellikle gmen iiler yerli iileri ikme ettii zaman sz konusudur. Ancak gmen iiler yerli iileri tamamlayc nitelikte iseler, bu taktirde emek g yerli iilere olar talebin ve cretlerin ykselmesine neden olabilir. Bir lkenin yeterince hemireye sahip olduunu, ancak lkede doktor ann olduunu dnelim. Doktorluk ve hemirelik birbirlerini tamamlayan meslekler olduklarndan, doktor saysnn yeterli olmamas hemirelerin de tam olarak istihdam edilememelerine neden olacaktr. Byle bir durumda lkeye dardan doktor girii yerli hemirelerin istihdam ve cretlerinin artmasna neden olabilecektir. Bunun gibi lkedeki giriimci yetersizliinin de d gle kapatlmas ayn etkiyi douracaktr. 1960lar ve 1970lerde ngilterenin giriimci eksii olduu, ancak bu an 1990lara doru Kuzey Amerikadan ve Dou Afrikadan giriimci g ile bir lde giderildii bilinmektedir. Giriimciler, yeni i alanlar yarattklar veya mevcut ileri byttkleri iin, giriimci g yerli iilere olan talebi arttrmtr. Bu konuda yaplan baz ampirik almalar gmen iilerin yerli iileri deil, daha fazla birbirlerini ikme ettiklerini gstermektedir. Buna gre g yerli iilerin gelirlerini ok fazla etkilemezken daha nce g etmi iilerin cretlerini drebilmektedir.
G Alan Blgede Adamlarnn Gelirleri zerine Etkileri

Emek gnn ekonomik etkileri ilgili nceki aklamalarda g alan lkede emek arznn artmasna bal olarak daha fazla mal ve hizmet retebildii ve milli gelirin artt ifade edilmiti. Milli gelir artnn bir ksm gmen iiler tarafndan alnrken; iadamlarnn geliri de artacaktr. adamlar gmen iilerin gelii ile hem yerli igc ucuzlad hem de daha fazla mal ve hizmet retebildikleri iin igc gnden krl kacaklardr.
Kamu Hizmetleri ve Finansman zerindeki Etkileri

Uluslararas igc gnn, kamu hizmeti ve finansman zerinde de baz etkileri vardr. Bu etkilerin bazlar reel negatif dsallklar olarak isimlendirilmektedir. Reel negatif dsallklar, nc ahslara yaylan ve kaynaklarn yanl dalmna neden olan zel faaliyetlerdir. Bunu, su kirlilii rneini hatrlatarak aklamamz mmkndr. Eer bir firma, retimde bulunurken aa kesimlerdeki belediyelerin, ikollarnn, elence yerlerinin kulland bir nehri kirletiyorsa, bu durumda firma yapt kirliliin btn maliyetlerini karlamayacaktr. Sonuta, firmann rettii rnn fiyat ok ucuz olacak, bu rn retmek iin sosyal adan optimal olan miktardan daha fazla kaynak ayrlm olacaktr. Bu durumda, nehrin alt kesimlerinde yaayanlar ileride nemli lde kaynak tketecek maliyetlere maruz kalacaklardr. Emek g de baz durumlarda benzeri bir negatif dsallk yaratabilmektedir. G kiilerin gelirlerini katlandklar maliyetlerden daha fazla ykseltebilir. Ancak insanlar kalabalk kentsel alanlara yerletirmenin sosyal maliyeti net kiisel kazantan farkl olacaktr. Gle birlikte kalabaln artmas g edilen yerlerde daha fazla kamu hizmetinin yaplmasn zorunlu klacaktr. G alan blge veya lkelerin bu sosyal talebi karlayamamas gecekondulama ve arpk kentleme sorununu beraberinde getirmektedir.
Gn Reel Negatif Dsallklar: Gle birlikte kiilerin gelirleri artarken gecekondulama, su oranlarnn artmas gibi negatif dsallklara bal olarak gn sosyal maliyetinin kiisel getirilerden fazla olmasdr.
141
te yandan, bu durumda g veren blgelerde hastane, okul gibi sosyal hizmetler retiminde kapasite fazlas ortaya kabilmektedir. Metropoliten alanlara yaplan glerin toplumsal adan neden olduu bir baka dsallk da su oranlarnn artmas olmaktadr. Gn deerlendirmesini yaparken bu tr reel negatif dsallklar da gz nne aldmzda u sonuca ulamamz mmkndr: Youn gn yaand blgelerde g edenlerin ve iverenlerin net kiisel kazanlar toplumun gten net kazancnn olduundan yksek grnmesine neden olmaktadr. Emek g, kamu hizmetlerini olduu gibi kamu finansman da etkilemektedir. Gmen igc, kendi lkesinde vergi demeyi brakarak geldikleri lkelerde yeni vergi ykmllklerini stlenirler. Bu durumda igc arz eden lkeler asndan vergi kayplar nemli byklklere ulaabilmektedir. Ancak, bu lkelerin vergi kayplar incelenirken iilerin gnderdikleri para akmlarna da dikkat etmek gerekmektedir. G alan lkeler asndan bakldnda, gmen iiler gelirleri ne kadar dk olursa olsun belirli vergileri deyecekleri iin, uluslararas emek gnn bu lkelerin vergi gelirlerini olumlu etkiledii sylenebilir. Harvard niversitesinden Mihir Desainin Hindistandan beyin gnn mali etkileri ile ilgili yakn zamanlarda yapt almaya gre A.B.D.de yaayan 1 milyon Hintli, Hindistan nfusunun binde 1ini oluturmasna karlk, Hindistann milli gelirinin %10u kadar gelir elde etmektedir. Bu kiiler phesiz kendi lkelerinde A.B.D.de kazandklar kadar gelir elde edemeyeceklerdir. Ancak yine de Hindistann, g nedeniyle vergi mkelleflerinin nemli bir ksm kaybettii dnlmektedir (The Economist, s.4). Bir lkenin yurtdna gmen ii vermesi vergi gelirlerini azaltr m?
SIRA SZDE
3
demeler Dengesi zerindeki Etkileri
Kalknma abas iinde bulunan igc arz eden lkelerin karlatklar balca sorunlardan birisi dviz darboazdr. Uluslararas igc arz eden lkelere yurt dnda alan iilerin tasarruf olarak veya geride braktklar aile bireylerinin geimlerini salamak iin gnderdikleri fonlar, lke ekonomisi iin nemli bir dviz kayna olmaktadr. Bu fonlar dviz darboaznn krlmasna, ithalat kapasitesinin genilemesine, bylece kalknma hznn ykselmesine katkda bulunabilir. te yandan, g alan lkeler asndan bakldnda byle bir fon transferinin olumlu olduu sylenemez. G alan lkelerin bu konuda karlaabilecei bir baka olumsuz etki de, gmen iilerin zevk ve tercihlerini gittikleri lkeye tamasndan dolay, bu lkelerin ithalatlarnn artmasdr. Bununla birlikte, uluslararas emek gnn g alan lkelerin demeler dengesi zerinde olumlu etkileri de sz konusudur. G, bu lkelerde cretleri ve maliyetleri dk dzeylerde tutarak lkelerin ihracatta rekabet edebilirliklerini arttrmaktadr. Ucuz igc ayn zamanda baka lkelere yaplmas dnlen yatrmlar yurt iine ekmesinin yan sra, yabanc zel sermaye girilerini de hzlandrabilmektedir.
TRKYEDEN YABANCI LKELERE GC G

Trkiye uluslararas emek piyasalarnda nemli bir igc arzcs konumundadr. lkemizden yurtdna ilk defa 1961 ylnda ve i Bulma Kurumu aracl ile Federal Almanyaya ii gnderilmi, daha sonra emek g dier Avrupa lkelerine de yaylmtr. Bu dnemde Avrupa lkelerinin gmen ii talep etmesi, II. Dnya Sava sonrasnda bu lkelerin amaladklar hzl kalknmay salayacak emek faktrne sahip olmamasndan kaynaklanmtr. gc g ile emek a-
142
alma Ekonomisi
n kapatan Bat Avrupa lkeleri 1970li yllarn ortalarndan itibaren igc taleplerini durdurmular, buna ramen aile birlemeleri ve doumlar nedeniyle bu lkelerdeki yabanc nfusta art eilimi devam etmitir. Trk igc g, bu dnemde de S.Arabistan bata olmak zere Ortadou lkelerine, 1990 sonrasnda ise Rusya Federasyonu ve Trk Cumhuriyetlerine ynelik olarak devam etmitir. 2001 yl itibariyle yurtdnda 1.180.550 kiisi ii olmak zere 3.520.040 vatandamz yaamaktadr. Trk iilerinin en fazla Avrupa lkelerinde (%88,8) yaad, bu lkeler iinde Almanyann yurtdndaki ii varlmzn %62sini barndrd grlmektedir. Avrupa lkeleri dnda S.Arabistanda da 95.000 Trk iisi (yurtdndaki iilerimizin %8i) bulunmaktadr. Trkiyeden yurtdna yaplan igc gnde balangta niteliksiz iileri arlk tarken, ilerleyen yllarda emek talep eden lkeler daha ok nitelikli igc talep etmeye balamlardr. Bu yn itibariyle Trkiyeden yabanc lkelere igc akmnn beyin gnden ok adale g zellii tad sylenebilir. Bu konuda gzlenen bir baka gelime de balangta ii olarak yurtdna kan iilerin zamanla kendi ilerini kurarak mteebbis konumuna gemeleridir. Avrupal Trk adamlar Birliinin verilerine gre, sadece Almanyada 64 bine yakn Trk kendi iyerlerini kurmu olup, 165 deiik i brannda hizmet vermektedir. 300 bin ii altran (bunun %30u Alman vatanda) Trk iadamlar 60 milyar mark cirolar ile bu lke ekonomisine byk canllk katmaktadr (Karluk, 2002: 27). Trkiyeden Avrupa Birlii (AB) lkelerine gn nedenlerini itici ve ekici faktrler olarak snflandrmak mmkndr. tici faktrler olarak; Trkiyedeki gelir seviyesinin dkl, isizlik, alma koullarnn zorluu, i hayatndaki belirsizlikler saylabilir. Buna karlk Avrupa Birlii lkelerinde gelir seviyesinin hem daha yksek standartta tketime hem de tasarrufa imkan salamas ekici faktr olmutur. Nitekim Merkez Bankas tarafndan yaplan bir anket almasnda gelir seviyesi ve isizlik itici faktrler, tasarruf yapma arazi-bina satn alma, i kurma, bilgi arttrma ve lke grme ise ekici faktrler arasnda yer almtr. 1980li yllarn ilk yarsna kadar AB lkelerine ynelik Trk igc hareketine yol aan nedenler arasnda itici faktrler hakimken, 1980li yllarn ikinci yarsndan sonra ekici faktrlerin n plana kt gzlenmektedir. nitenin teorik ksmnda emek gnn g alan ve g veren lke ekonomilerini eitli ynlerden etkilendiine deinilmiti. Trkiyeden AB lkelerine ynelik igc g ile ilgili bir aratrmada, Trkiyeden g eden igcnn byk ounluunu tarm kesimindeki niteliksiz igcnn oluturduu belirtilmektedir. Tarm sektrnde gerek ak gerekse gizli isizliin youn olduu gz nne alnrsa, emek gnn isizlik sorununu hafifletirken lkede nemli bir retim kaybna neden olmad sylenebilir. Yurtdndaki iilerimizin lkeye gnderdikleri fonlarn lkemiz ekonomisi zerinde olumlu etkileri olmutur. Yaplan alan almas fonlarn byk lde tketime yneldiini (%85) yatrm harcamalarna den payn az olduunu gstermektedir. Trkiyeden igc g retim kaybna yol amadan lkenin d alem gelirlerine nemli katklar salamtr. Gmen iiler genellikle vergi yk en az olan tarm kesiminden ktklar iin, igc gnn vergi gelirlerini azaltc etkisinin olmad sylenebilir. ilerin fonlar uzun yllar d ticaret amzn dk kalmasn salam, zellikle dviz gelirlerinin snrl olduu 1980 ncesinde dviz darboaznn almasnda nemli ilevi olmutur.
143
zet
AMA
Ka eit emek hareketlilii vardr?
AMA
Emek g her koulda bireysel getirileri arttrr m?
Emein iki tr hareketlilii olduu sylenebilir. Bunlar; ayn blgede ve blgeler arasnda emek hareketliliidir. Ayn blgede emek hareketlilii sadece iyeri deiimi eklinde olabilecei gibi, meslek deiimi eklinde de olabilmektedir. Ayn ekilde blgeler aras emek g de meslek deitirmeksizin olabildii gibi (mobilya iisinin Eskiehir piyasasndan negl piyasasna gemesi gibi), meslek deiimi ile birlikte de olabilmektedir. (tarm iisinin kentte inaat iisi olmas gibi).
AMA
Emek g her zaman bireysel getirileri arttrmayabilir. Bazen g eden iiler umduklarn bulamayp geri dn yaparlar. ou zaman gle birlikte bireylerin gelirleri hemen artmaz, bunun iin zaman gerekebilir. Gmen iiler gelirlerini arttrabilseler bile yerli iilerin gelir dzeyine ykselemeyebilirler. Emek g kimi durumda elerden birinin zarar grmesine de neden olabilir. Emek gnn g alan ve veren lkeler zerindeki etkileri nelerdir? Emein blgeler arasnda hareketlilii cret farkllklarn azaltc rol oynayacak, g alan lkenin retim ve milli gelirinin artmasna neden olacaktr. lkeler aras emek gnde gmen iiler yerli iileri ikme ediyorlar ise yerli iilerin cretleri azalacak, iki tr igc arasnda tamamlayclk ilikisi varsa yerli iilerin cretleri artacaktr. G alan lkede iadamlar hem daha fazla mal ve hizmet retebildikleri, hem de ucuz igc kullanabildikleri iin gten fayda salayacaklardr. Emek g bireye fayda salamakla birlikte gecekondulama ve su oranlarnn artmas gibi konularda topluma negatif dsallk ykleyebilmektedir. Gmen iiler kazanlarnn bir ksmn tasarruf edip kendi lkelerine gnderirler. Bu durum g veren lkenin demeleri dengesi zerinde olumlu etki dourur.
AMA
Emek g karar nasl alnr?
Emek g yapld dnemlerde nceleri maliyet ykleyen, sonralar ise gelir art salayan bir faaliyettir. Bu yn dolaysyla emek g de nceki nitede incelenilen eitim gibi bir beeri sermaye yatrmdr. G etme konusunda karar verecek birey, gn maliyeti ile getirisini karlatrr. Getirisi maliyetinden byk olduu srece g krl bir yatrmdr. Ancak gnmzde ailede hem erkein hem de kadnn alt gz nne alnrsa g karar almann pek kolay olduu sylenemez. G karar ailenin toplam faydasn arttrrken bundan bazen elerin her ikisi de kar salayp bazen de kadn veya erkekten birisi g nedeniyle zarara urayabilmektedir.
AMA
Emek gn hangi unsurlar belirler?
Emek gnn belirleyicilerinin banda ya gelir. Genler, yallara nazaran g etmeye daha meyillidirler. Bu durumun sebebi gn maliyetinin genlerde daha dk olmasdr. Medeni durum ve aile bykl de g kararnda etkilidir. Bekrlarn evlilere, ocuksuz ailelerin ocuklu ailelere nazaran g etme ihtimalleri daha yksektir. Eitimin de g ihtimali ile ilgisi vardr. Eitilmi kiilerin i piyasalar blgesel deil ulusal zellikte olduundan, baka blgelerdeki ak iler konusunda bilgi edinmeleri daha kolaydr. siz bireylerin g etme eilimlerinin alanlardan daha yksek olduu belirlenmitir. Bu konuda yaplan bir baka tespit de bireylerin isizlik oranlarnn dk olduu blgelere g etmeyi tercih ettikleridir. Son olarak siyasi ve sosyal huzursuzluklar da blgeden darya doru g arttrmaktadr.
AMA
Trkiyeden igc g hangi lkelere yaplmtr ve ekonomimizin bundan ne fayda salamtr? 6 Trkiyeden Avrupa lkelerine igc g ilk olarak 1961 ylnda Almanyaya yaplm, daha sonra dier Avrupa lkelerine yaylmtr. 1980li yllarda Avrupa lkelerine igc talebini durdurmalar iilerimizi S.Arabistan bata olmak zere dier Avrupa lkelerine, Rusya Federasyonu ve Trk Cumhuriyet lerine yneltmitir. 2001 yl itibariyle yurtdnda 1.180.550 iimiz vardr. Yurtdndaki ii varlmzn %62si Almanyadadr. Yurtdna giden iilerimizin lkemize yolladklar fonlar uzun yllar d ticaret ann dk kalmasn salamtr.
144
alma Ekonomisi
1. Aadaki gruplarn hangisinde emek g ihtimali daha yksektir? a. Evliler b. Yallar c. Genler d. Spesifik eitim dzeyi yksek iiler e. Okul anda ocuu bulunan aileler 2. Aadakilerden hangisi Trkiyeden AB lkelerine yaplan gte ekici faktrlerden biridir? a. AB lkelerinde gelir seviyesinin ykseklii b. Trkiyede gelir seviyesinin dkl c. AB lkelerinde alma koullarnn zorluu d. Trkiyede isizlik oranlarnn ykseklii e. AB lkelerinde i hayatnn belirsizlii 3. Aadakilerden hangisi emek gnde g alan lkenin veya blgenin karlaabilecei olumsuz sonulardan biri deildir? a. Su oranlarnn artmas b. Ucuz igcnn uluslararas rekabet edebilirlii arttrmas c. Yerli iilerin cretlerinin dmesi d. Gecekondulama ve arpk kentleme e. Okul, hastane gibi yeni kamusal mallarn retilmesi gerei 4. Aadakilerden hangisi ayn corafi blgede meslek deiimine rnektir? a. Bir sigortacnn X sigorta irketinden Y sigorta irketine geii b. Tarm iisinin kente g ederek inaat iisi olmas c. Bir retim iisinin denetleyicilik iine terfi etmesi d. Eskiehirli bir mobilya iisinin Ankara mobilya piyasasna girii e. Hibiri Gelirler E1 B A C E0
Kendimizi Snayalm
6. Aadakilerden hangisi ailenin g kararnn temel amacdr? a. Ailede erkein ekonomik refahn arttrmak b. Ailede kadnn ekonomik refahn arttrmak c. Ailede kadnn gten en az zarar grmemesini salamak d. Ailede erkein gten en az zarar grmemesini salamak e. Ailenin ekonomik refahn arttrmak 7. Aadakilerden hangisinin g etme ihtimali daha yksektir? a. Temizlik iileri b. Ayakkab tamircileri c. Makine mhendisleri d. Kasiyerler e. Tezgahtarlar 8. Dier eyler eitken aadakilerden hangisine g etme ihtimali daha yksektir? a. Trkiyeden Yeni Zelandaya b. Trkiyeden Avustralyaya c. Trkiyeden Tayvana d. Trkiyeden Koreye e. Trkiyeden Fransaya 9. Emein blgelerarasnda hareketlilii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Blgeleraras cret farklln arttrr. b. Blgeleraras cret farkll zerinde bir etkisi yoktur. c. Blgeleraras cret farkllklarn azaltr. d. cretin yksek olduu blgede gle birlikte cret daha da ykselir. e. cretin dk olduu blgede gle birlikte cret daha da der. 10. Aadakilerden hangisi gelimekte olan bir lkeden gelimi bir lkeye beyin g olarak nitelendirilebilir? a. Maden iilerinin g b. Aeoro dinamik uzmannn g c. retim iilerinin g d. retmenin g e. Overlokunun g
Gten sonraki yllar 5. Yukardaki ekle gre bireysel g karar ile ilgili aadakilerden hangisi dorudur? a. G edildii durumdaki gelir profili E0dr. b. Gn maliyeti C noktasnn sanda E0-E1 arasnda kalan alandr. c. Gn getirisi A B C ile gsterilen alandr. d. G eden kiinin geliri g sonrasnda hemen gn olmad durumun stne kar. e. ABC alan gn maliyetini gsterir.
145
Yaamn inden
Trkiyede Kaak ilik Hzla Yaygnlamakta*
Trkiye nceleri darya ii gnderen yani ii g veren lke konumundayken 1991den itibaren ii g alan lke konumuna geti. zellikle, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Orta ve Dou Asya lkelerinde Komnist rejimlerin kmesi ile ok sayda insan, i bulmak ya da Bat Avrupa lkelerine gemek umuduyla Trkiyeye geldi. Rejimin ve ekonominin iflas ettii bu lkelerden gelen insanlar, en dk cretleri almaya raz oldular. Tek istedikleri, geride braktklar ailelerine gnderebilecekleri kadar para kazanmakt. Balangta ok fazla nemsenmeyen; hatta maliyetlerini drmek isteyen orta ve kk lekli iletme sahipleri tarafndan hemen benimsenen bu insanlar, son 10 yldr giderek artan saylar ile yllardr isizlik problemi yaayan, kaak iiliin hzla yaygnlat Trkiyede yeni bir sorun olarak ortaya ktlar. Gelenlerin byk bir blm alma izinleri olmad iin kaak ii durumuna dtler. altklar ilerde hibir sosyal gvenceleri yoktu. Bu kiiler ok para kazanp lkelerine geri dnmeyi ya da Avrupa lkelerine gitmeyi amaladklarndan dolay da en kt koullarda almaya raz oldular. Bugn Trkiyede byk bir blm stanbulda olmak zere yaklak 1 milyon kaak ii olduu tahmin ediliyor. Tamamen kayt d altrldklar, sigortal olmadklar; dolaysyla da gereken vergilerin hi biri iverenler tarafndan denmedii iin bu durum da Trk ekonomisi iin yaklak 1.5 katrilyonluk bir zarar anlamna geliyor. te yandan, bu insanlarn kendi lkelerine ylda yaklak 2 milyar dolarlk dviz transferi yaptklar tahmin ediliyor. Trkiyede kaak ii kavram, ilk kez Romenlerle yaygnlamaya balamken imdi lkemize gelenler arasnda inliler, Afrikallar, Afganlar, Ermeniler dahil olmak zere bir ok farkl lkeden insan bulunuyor. Trkiye bugn, yasad insan trafii iin en nemli gei noktalarndan birisi olarak kabul ediliyor. Bunun balca nedeni ise lkemizin g veren lkelere corafi olarak yaknldr. * Bu okuma paras 24 Temmuz 2002 tarihinde NTVde Mithat Bereket in sunduu ve kaak iiler sorununun incelendii programn metninden alnmtr. Metnin orijinali http://www.ntvmsnbc.com/news/165995.asp internet adresinden salanabilir.
Borgas, G.J. (1987). Immigrants, Minorities And Labor Market Competition, Industrial And Labor Relations Review, April, s.382-392. Ehrenberg, R. ve Smith, R.S.(2000). Modern Labor Economics, 7th Edition, New York, Addison-Wesley, s.342-352. Elliott, R.F. (1990). Labor Economics: A Comparative Text, London, McGraw-Hill Book Company, s.143. Gkdere, A. (1978). Yabanc lkelere gc Akm ve Trk Ekonomisi zerindeki Etkileri, Ankara, T. Bankas Yaynlar, s.70. Hamermesh, D.S. ve Rees, A. (1988). The Economics of Work And Pay, New York, Harper&Row Publishers, s.192-196. Kurtulu B. (1999). Amerika Birleik Devletlerine Trk Beyin G, stanbul, Alfa Yaynlar, s.13, 21-25. Kutlu, E (1992). Uluslar aras gc Hareketi Teorisi erevesinde Trkiyeden ATye gc Gnn Trkiye Ekonomisi zerindeki Etkilerinin Analizi, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yay.No: 656, s.17-20, 25-31. McConnell, C.R. ve Brue, S.R. (1989). Contemporary Labor Economics, Second Edition, New York, McGrawHill Book Co., s.406-409, 412. TC Merkez Bankas (1986). Yurtdndaki Vatandalarmzn Tasarruf Eilimleri Aratrmas, Ankara, s.11-12. The Economist, Do Developing Countries Gain or Lose When Their Brightest Talents Go Abroad. http//www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=1352810 internet sitesinden elde edilen makale.
146
alma Ekonomisi

1. c 2. a 3. c 4. c 5. e 6. e 7. c 8. e 9. c 10. b Ayrntl bilgi iin Ya konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trkiyeden Yabanc lkelere gc G konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Gnn Makro Sonular konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Emek Mobilitesi Trleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bireysel G Karar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Ailenin G Karar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Eitim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Uzaklk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin cret Farkllklar zerine Etkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Blgelerin Gelirleri zerine Etkileri konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Bireysel g karar daha kolay alnr. Birey g karar alrken gn maliyeti ile getirisini karlatrlr, getirisi fazla ise g karar alabilir. Evli olmayanlar iin gn maliyetleri genelde daha dktr. te yandan hem erkek hem de kadnn alt bir ailenin g karar alabilmesi daha zordur. G ailenin toplam faydasn arttrmakla birlikte ou zaman elerden birisi (genelde kadn) gten zarar grr. Ayrca ailenin tanma maliyeti tek bir kiiden daha yksektir. zellikle okul anda ocuklarn olmas durumunda g etme ihtimali daha da debilecektir. Sra Sizde 2 ki ynl bir iliki vardr. Birincisi, bireylerin isiz olmalar g karar almalarn kolaylatrr. kincisi iiler g etmeyi dndkleri yerde isizlik oranlarnn fazla yksek olmamasna nem verirler. Her ne kadar isizlik orannn ykseklii bireyin i bulma ihtimali ile tamamen ilgili saylmasa da g edilen lkedeki isizlik ihtimali belirsizliin derecesini arttrr. Sra Sizde 3 Teoride azaltabilir. Gmen iiler kendi lkesinde vergi demeyi brakarak gittikleri lkede vergi verecekleri iin g veren lke iin vergi kayb sz konusu olabilecektir. Ancak gmen iiler geldikleri lkede zaten isiz olup vergi mkellefi deiller ise, g veren lkenin vergi asndan bir kayb olmayacaktr. Ayrca gmen iilerin tasarruflarn kendi lkelerine gndermeleri durumunda vergi gelirlerinin gle birlikte artabilecei de sylenebilir.
147
Toplu Pazarlk ve Toplu Pazarlk Modelleri
10
Demokratik sistemin geliimi, alanlarn temel hak ve zgrlklerine konan kstlamalarn ortadan kalkmasyla mmkn olabilmitir. verenlerin tek tarafl kural koyma otoritesine kar alanlara iyerinde kararlara katlma ve alma koullarnn belirlenmesinde sz sahibi olma hakknn verilmesi bu bakmdan nemli bir aama olarak kabul edilebilir. Gnmzde bu, geni lde toplu pazarlklar yoluyla gereklemektedir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Toplu pazarlk nedir? Toplu pazarlk gc nedir? Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler nelerdir? Toplu pazarl aklamaya ynelik gelitirilen modeller nelerdir?
148
alma Ekonomisi
LERN ZORLU DNEM

zel sektrde alan 250 bin emeki, bu yl toplu szlemeye oturacak. Hkmetin, enflasyon hedefi kadar zam basks altndaki szlemeler, etin pazarlklara sahne olacak. Toplu szlemelerde en byk yk, 50 bin iiyi aan iyerleriyle tekstil ve 80 bine yaklaan ii saysyla metal ikolunda oluacak. Bunu bankaclk ve gda izleyecek. sizlik yl haline gelen 2001in ardndan, zel sektr 2002 ylnda yenilenecek toplu szlemelerin skntsna girecek. Yaklak 250 bin iiyi kapsayacak ve Trkiyenin nemli iyerlerinde yaanacak toplu szleme pazarlnda, 2000 ylnda olduu gibi, hkmet kanad hedef enflasyon ve fiyat basksyla mdahil olmaya hazrlanyor.
Toplu Szleme
AKAMn derledii bilgilere gre, 2002 ylnda, 470 zel sektre ait iyerinde 290 bin civarnda, ounluu belediye ve belediye irketleri olmak zere 690 kamu iyerinde de 60 bin civarnda iiyi kapsayan toplu szleme grmeleri yrtlecek. Toplu szlemelerin arl zel sektr iyerlerinde, bir miktar da kamu iyerlerinde gerekleecek. Toplu szlemelerde en byk yk, 50 bin iiyi aan iyerleriyle tekstil ve 80 bine yaklaan ii saysyla metal ikolunda oluacak. Bu ikollarn, bankaclk, bro hizmetleri ve gda ikolu izleyecek. En fazla iiye ilikin toplu szleme ise 670 belediyede alan 80 bini akn ii iin imzalanacak. Bu arada, 2002 toplu szlemesi, krizin iilere kard faturay da bir lde ortaya koyacak. Henz tamamlanmamakla birlikte, derlenen bilgilerde, ou iyerinde ii saysnda nemli azalmalar olduu grld. Sendikal iilerin saylarnn azalmasnn 2002 toplu szlemelerinin daha da etin gemesine yol aaca vurguland.
Hkmet Mdahil
te yandan hkmet, imzalanacak toplu szlemelere ekonomik program gerekesiyle mdahil olmaya hazrlanyor. Nitekim bu yolda ilk iaret, Hazine Mstearlnn Asgari cret Tespit Komisyonuna sunduu Ekonomik Gelimeler ve Bekleyiler balkl raporunda geldi. Mstearln raporunda, Hkmet, enflasyonu drme abalarnda kendi zerine den sorumluluu sk bir mali disiplin salamak suretiyle yerine getirecektir. Ayrca program uygulamasyla etkileim ierisinde bulunan gruplarla devam eden grmelerde ve Ekonomik ve Sosyal Konseyin bir sonraki toplantsnda, beklenen enflasyon hedefiyle uyumlu olarak ileriye dnk fiyat ve cret belirlenmesi tevik edilecektir denildi. Hkmet, ekonomik program gerekesiyle 2000 ylnda imzalanan baz toplu szlemelere mdahale etmiti. Grev karar alnan szlemeleri erteleyen hkmet, dk oranl zam belirlenmesi ynnde iveren kanadnn yannda yer almt. Akam Gazetesi 02.01.2002
Anahtar Kavramlar
Toplu Pazarlk Toplu Pazarlk Gc Anlamann Maliyeti Anlamamann Maliyeti Datmc Pazarlk Birletirici Pazarlk rgt i Pazarlk Davransal Yaplanma
indekiler
TOPLU PAZARLIK KAVRAMI TOPLU PAZARLIK GC TOPLU PAZARLIK MODELLER
nite 10 - Toplu Pazarlk ve Toplu Pazarlk Modelleri
149
GR
Gelimi bat lkelerinde siyasal bir sistem olarak demokrasinin tarihi, iilerin temel hak ve zgrlklerini kazanmalarna paralel olarak gelimitir. Baka bir ifadeyle, demokratik sistemin geliimi, alanlarn hak ve zgrlklerine konan kstlamalarn ortadan kalkmasyla mmkn olabilmitir. verenlerin tek tarafl kural koyma otoritesine kar alanlara, bir anlamda, iyerinde kararlara katlma ve alma koullarnn belirlenmesinde sz sahibi olma hakknn verilmesi bu bakmdan nemli bir aama olarak kabul edilebilir. Gnmzde bu, geni lde toplu pazarlklar yoluyla gereklemektedir. Toplu pazarlk, sendikalarn bata cret olmak zere, alma koullarn belirlemede iveren karsnda iilerin temsilcisi olarak yer aldklar nemli bir faaliyet alandr. Bu yolla iverenlerin tek tarafl kural koyma otoritesi kstlanmakta, alanlara da kendi karlarn koruma dorultusunda kararlara katlma hakk tannmaktadr. Dier taraftan, iveren asndan da iyerindeki verimlilik ve sosyal barn salanmasnda toplu pazarlk sonucu ulalan uzlamann da nemi byk olmaktadr.
TOPLU PAZARLIK KAVRAMI

Tannm ngiliz Sosyal Politika tarihileri Sidney ve Beatrice Webb tarafndan, ilk defa 1891 tarihinde ortaya atlan Toplu Pazarlk (Collective Bargaining) kavramnn douu ve geliimi sanayileme srecine, demokrasinin varlna, hr ve bamsz sendikacln siyasal dzenin vazgeilmez bir kurumu olarak kabul olunmasna sk skya baldr. Bunun sonucu olarak, toplu pazarln bir lkede gelimesi de o lkenin sanayileme hzyla ve o lkedeki hr ve bamsz sendikaclk hareketinin geliimi ile yakndan ilintilidir. Artan sanayileme hzna paralel bir ekilde sanayide alanlarn saysnn da hzla artmas, toplu pazarlk sisteminin daha geni bir kitleyi kapsamas sonucunu dourmutur. Toplu pazarlk sisteminin temelinde serbestlik vardr. Serbestlik taraflarn zgrln ve devlet mdahalesinden arnm olmalarn ifade eder. Bu da ancak hr ve bamsz sendikaclk hareketinin gelimesiyle gerekleebilir. u halde, hr ve bamsz sendika olmakszn bir toplu pazarlk sistemini dnmek de mmkn deildir. Toplu pazarl, kararlarn verilmesi yntemi olarak grenlerin yannda, iveren ve sendika arasndaki uyumazlklar uzlama yoluyla zen bir yntem olduunu syleyenler de vardr. Webbler toplu pazarl bir tarafta sendika, dier tarafta da iveren ya da iveren rgt olmak zere cret ve alma koullarna ilikin yaplan pazarlk ve grmeler olarak ifade etmektedir. Uluslararas alma rgt tarafndan kabul edilmi bulunan 154 sayl Szlemede ise, toplu pazarlk u ekilde tanmlanmaktadr: Bir tarafta bir iveren veya bir ya da birden fazla iveren rgt ile dier taraftan iileri temsil eden bir veya birden fazla ii rgt arasnda; - alma koullar ve istihdam ilikisinin belirlenmesi; ve /veya - iiler ve iverenler arasndaki ilikilerin dzenlenmesi; ve/veya - iveren veya onlarn rgtleriyle iilerin rgt veya rgtleri arasndaki ilikileri dzenlemek konusunda giritikleri btn grmelerdir (ILO, 1992, s. 1223). Bu duruma gre, toplu pazarln u 4 unsuru kapsad sylenebilir. Birincisi; toplu pazarln, en azndan iiler ynnden, toplu bir hareket oluudur. Buradaki toplu kelimesi iilerin taleplerini bir rgt yoluyla tek bir ses halinde ifade et-
150
alma Ekonomisi
Toplu Pazarlk: Bir tarafta sendika, dier tarafta da iveren ya da iveren rgtnn yer ald, cret ve alma koullarna ilikin yaplan pazarlk ve grmelerdir.
meleri anlamna gelmektedir. verenlerin toplu olarak hareket etmeleri zorunlu olmamakta beraber toplu pazarla taraf olan iyerleri oaldka, yani blge ve ikolu dzeyinde toplu szlemelere gidildike iveren taraf da rgtlenmeye balamtr. Toplu pazarln ikinci unsuru, pazarlktr. Esasen bu sistemin ortaya knn balca sebebi iilerin pazarlk gcn arttrabilmektir. Toplu pazarlk sistemi iilere alma artlar konusunda iverenle pazarlk edebilme gc salar. u halde sistemin toplu olma zellii ile pazarlk arasnda bir sebep-sonu ilikisi bulunmaktadr. Toplu pazarln nc bir unsuru ise, kurumsal bir nitelik tamasdr. Bu, taraflardan en az birisinin her zaman bir rgt olmasnn bir sonucudur. Toplu pazarln drdnc unsuru da, sistemin srekli bir deiim iersinde gelien sosyal ve ekonomik hayata gre ayarlanan dinamik bir sre oluudur. lkemizde toplu pazarlk sisteminin gemiine bakldnda, toplu i ilikilerinin kurumsal dzeyde ortaya knn 1963 ylna dayand grlmektedir. Sizce, toplu pazarlk sisteminin lkemizdeki balangc neden bu kadar gecikmitir?
SIRA SZDE
TOPLU PAZARLIK GC Toplu Pazarlk Gc Kavram

Toplu Pazarlk Gc: Toplu pazarlkta bir tarafn kendi artlar zerinde anlama salama yeteneidir.
ki taraf arasndaki mcadeleyi analiz ederken taraflarn glerini mutlak anlamda lmek mmkn deildir. rnein, askeri bir birliin gc; onun boyutuna, silahlarna, kararllna, moraline ve hedefleriyle ilgili alm olduu pozisyonuna baldr. Byk bir dman birliinin geiini engellemek sz konusu iken bir da ya da geidi elinde tutan kk bir birlik gl saylrken, ayn birlik ak araziden dman karmak sz konusu olduunda gsz saylabilmektedir (Marshall, 1988, s. 246). Demek ki g, belirli bir zamanda ve belirli bir durumla ilgilidir. Sz konusu meseleye ve kar tarafn gsterecei tepkiye gre deiir. Toplu pazarlk literatrnde nemli bir yer tutan pazarlk gc kavram, rtl bir biimde de olsa, ilk defa R. Hicks tarafndan kullanlmtr. Hicks, buna pazarlk gc dememitir ama onun kudret (ability) kavram ierik olarak daha sonra gelitirilen pazarlk gc kavramyla ayn anlamda kullanlmtr. Chamberlain, Hicksin yaklamna baz eletiriler getirmitir. Buna gre, Hicksin kulland pazarlk gc yalnzca cret ve fiyatlarn belirlenmesinde etkilidir. Ayrca ar derecede analitiktir. Oysa, pazarlk gcnn bir grup gc olduu ve bunun iin de grup ilikilerinden ve grubu evreleyen ekonomik, sosyal ve politik artlardan etkilenebilecei gzard edilmitir (Chamberlain, 1986, s. 176). Pazarlk gc konusundaki kavramlatrma abalarnn en nemli ksm geleneksel iktisatlar tarafndan gerekletirilmitir. Chamberlain ve Kuhn, pazarlk gcn, birinin kendi artlar zerinde anlama salama yetenei olarak tanmlarlar. Samuel Bacharach ve Edward Lawlera gre, bir tarafn pazarlk gc, kar tarafn pazarlk ilikisine olan bamll ile ayn oranda artar. Bamllk, bir tarafn alternatif gelir kaynaklarnn bir fonksiyonudur. Yani, daha ok alternatife sahip olan taraf daha gldr (Leap, 1986, s. 203). Charles Lindblooma gre, pazarlk gc alc ve satcnn fiyat belirlemek ya da korumak iin sahip olduklar gtr. Bu g taraflarn hedefleri ve motivasyonlar tarafndan belirlenir. Bunun yannda, taraflarn tecrbeleri ve iinde bulunduklar rekabet koullar da pazarlk gcn etkiler (Lindbloom, 1986, s. 396).
151
Toplu Pazarlk Gcn Belirleyen Faktrler

Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler eitli kriterlere gre snflandrlabilir. Bizim burada yapacamz snflandrma ise genel bir snflandrma olacaktr. Buna gre; toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler; ekonomik, yapsal ve kurumsal, yasal ve toplu pazarlk srecinde belirginleen faktrlerdir.
Ekonomik Faktrler
Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrlerin belki de en nemlisi, ekonomik faktrlerdir. lkenin iinde bulunduu ekonomik durum ve hkmetler tarafndan izlenen ekonomi politikalar taraflarn toplu pazarlktaki gcn nemli lde etkiler. rnein, bir sendikann grev gc, grevci iilerin ve onlar destekleyen aile bireylerinin iinde bulunduklar ekonomik koullarla yakndan ilgilidir. lkedeki isizlik oran ykseldike grevci iiler ve aile bireylerinin i bulma olaslklar da azalacandan, bu durum sendikann toplu pazarlktaki gcn olumsuz ynde etkileyecektir. Pazarlk gcn belirleyen makroekonomik faktrlerin arasnda zellikle tasarruf ve yatrm dzeyi, istihdam durumu, retim ve istihdam hacmi, cretler ve fiyatlar genel dzeyi, d ticaret durumu gibi bir ok faktr yer almaktadr. Ayrca, hkmetler tarafndan izlenen gelirler politikalar da pazarlk gcn etkileyen nemli bir makro ekonomik faktrdr. rnein, hkmetler eitli dnemlerde cretleri stabilize etmek amacyla cret-fiyat kontrolleri gibi gelirler politikas aralarna bavurabilirler. Genellikle ekonomik durgunluk dnemlerinde toplu pazarlklarda sendikalar yeni ekonomik kazanmlar elde etmeye almaktan ziyade, varolan kazanmlarn koruma eiliminde olurlar. Ekonominin genileme ve refah dnemlerinde ise toplu pazarlklar emein milli gelirden daha adil bir pay almasn salar. Bu dnemlerde isizlik oran dk olacandan iilerin olas bir grevde dayanabilmek iin tasarruflar olmas olasl artacak, grev krclar tarafndan ilerinin ellerinden alnmas olasl ise dk olacaktr. Ayn zamanda, ekonominin genileme dnemlerinde meydana gelebilecek grevler iverenler iin daha byk bir sat kayb douracaktr. Dier taraftan, durgunluk dnemlerinde sendikalarn pazarlk gleri daha zayf olacaktr. Byle zamanlarda iiler ilerini kaybetme tehlikesi nedeniyle greve gitmeye daha az istekli olurlarken, iverenler asndan grev nedeniyle meydana gelebilecek sat kayb da daha az olacaktr. Bu makroekonomik faktrlerin yannda baz mikroekonomik faktrler de pazarlk gc zerinde etkili olmaktadr. Toplu pazarlk gcn belirleyen mikroekonomik faktrler daha ok iverenin (firmann) iinde bulunduu ekonomik koullarla ilgilidir. Bunlarn banda, istihdam edilen emein talep esneklii gelmektedir. Emek talebinin esneklik oran dtke sendikalarn pazarlk gleri artacaktr. Hatrlanaca gibi emek talep esnekliinin incelendii 4. nitede MarshallHicks Tretilmi Talep Kanunlarna gre; - retilen maln fiyat esneklii ne derece yksekse, - emek maliyetlerinin toplam maliyetler iindeki pay ne derece bykse, - retimde emein dier faktrlerle ikmesi ne derece kolaysa, - dier retim faktrlerinin arz esneklii ne kadar bykse, emek talebinin o derece esnek olaca belirtilmiti. Firmann kr ve verimlilik art oranlar da pazarlk gcn etkiler. Kr ve verimlilik dzeyi arttka iverenin cret artlarn karlamas kolaylaacaktr. Firma-
152
alma Ekonomisi
nn tahmin edilen kr dzeyi ykseldike sendikann gc ve talepleri de artacaktr. Ayn zamanda iveren de beklenen krlarn riske etmemek iin mmkn olduunca sendikann teklifine yaklaacaktr.
SIRA SZDE
lkemizdeki sendikalarnn gc 2001 ylnda yaanan ekonomik krizden nasl etkilenmitir? Neden?
Yapsal ve Kurumsal Faktrler

Yapsal ve kurumsal faktrler arasnda; toplu pazarln, retimin, endstrinin ve sendikann yaps, sendikalama oran ve sendikalar aras rekabet saylabilir. Bunlarn zerinde ksaca duralm: Toplu pazarln lkelere gre deien dzeylerde yapld bilinmektedir. Bunda, lkelerin ekonomik, sosyal ve corafi yaplarnn etkisi olduu kadar ii ve iverenlerin eilimleri ve tercihlerinin de rol bulunmaktadr. Gnmzde yaygn olan pazarlk dzeyleri; iyeri, iletme, ikolu ve ulusal dzeylerde toplu pazarlklardr. yeri ve iletme dzeyinde yaplan toplu pazarlklar merkezilememi ve alt dzeyde toplu pazarlklar olurken; blgesel, ikolu ve ulusal dzeyler gibi daha st dzeyde yaplan toplu pazarlklar merkezilemi bir yap gstermektedir. ou zaman pazarlk glerini arttrmas sebebiyle iverenler merkezilememi, sendikalar ise merkezilemi toplu pazarlk yaplarn tercih etmelerine ramen, baz durumlarda sendikalar glerini olumlu ynde etkiledii iin iyeri dzeyinde pazarl da tercih edebilirler. retimi durdurmann maliyeti taraflarn g ilikilerinde nemli bir faktrdr. Bu maliyetler maln trne ve endstrinin yapsna baldr. Eer firma hizmet ya da dayanksz mal retiyorsa, grev srasnda karlalan sat kaybnn telafisi g olabilir. Buna karlk dayankl mal reten ve normal kapasitesinin altnda retim yapan bir endstride grev esnasndaki retim kayb grevden sonra kapatlabilir. Bu arada gerek firma ve gerekse tketiciler tarafndan yaplan stoklar da g ilikilerini nemli lde etkiler. rnein, elik reticileri olas bir greve kar nlem olarak her zaman belirli bir miktar kmr stok ederler. Eer kmr stoklar oksa, bu sektrde olacak bir grevin etkisi de az olacaktr. Bu durumda stoklar azaldka sendikann pazarlk gc artacaktr. Bir sendika iin iinde bulunduu endstrinin durumu ve rekabet koullar da son derece nemlidir. Eer bir endstride iverenler, aralarndaki rekabet dolaysyla biraraya gelemiyorlarsa, bu durum sendikaya bir pazarlk avantaj salayabilir. verenler bu nedenle uradklar zarardan kanabilmek iin toplu pazarln endstri dzeyinde yaplmasn isteyebilirler. Sendikalama oran ile sendikann pazarlk gc arasnda bir iliki kurulabilir. Sendikalama oran ykseldike iiler arasndaki dayanma artacak ve sendikal igcnn ikmesi azalacaktr. Bir sendikann greve arma gc ile dayanma doru orantl, sendikal igcnn ikme edilebilirlii ise ters orantldr. Bir endstrideki sendikalama derecesi, o sektrdeki sendikann pazarlk gcnn dzeyini de gsterir. Dier bir ifadeyle, sendikalama oranndaki bir deiim, sendikann gcndeki bir deiimin aynasdr (Armstrong, 1988, s. 92). Sendikann gc sendikalama orannn yannda sendikann kapsad ii saysna baldr. Sendikalama oran sabitken sendikalarn gc, sendika says ile ters orantldr. Yani, sendikalama oran sabitken, iiler ne kadar az sayda sendikada toplanmlarsa, sendikalar o kadar gldr. Bunun yannda, sendikalarn ye yaplarnn homojenlik derecesi de sendikalar gl klan bir dier faktrdr. Bir sendikann ye-
153
leri ne kadar homojense, yani aralarnda alma koullar, ortak karlar asndan ne kadar az farkllk varsa, dier koullar sabitken, sendikann baars artacaktr. Buna karlk, bir sendikann yeleri birbirinden ne kadar farkl ise, yelerinin yaptklar iler ve alma koullar arasnda ne kadar fark varsa, sendika yelerinin karlar da farkllaacak, bu da sendikann baarsn olumsuz ynde etkileyecektir (Makal, 1986, s. 186).
Yasal Faktrler
Pazarlk gcnn belirlenmesinde yasal faktrlerin nemi, devletin endstri ilikileri sistemi iersindeki dzenleyici rolnn yasalarla ayrntl bir ekilde dzenlendii lkelerde kendini daha derinden hissettirmektedir. Sendikaclk ve toplu pazarlk dzeninin gelenek ve kurumlarnn henz yerlemedii lkelerde, gelimi bat lkelerinde sosyal taraflarn sahip karak koruduklar, toplumsal olarak gelien ve yerleen birikimler yasalarla salanmaya allmaktadr. Bylece, sendikalamay ve sendikal faaliyetleri tevik edeci yasal dzenlemeler sendikalarn nispi pazarlk gcn arttrrken, tersi bir durum ise sendikann pazarlk gcn azaltmaktadr.
Toplu Pazarlk Srecinde Belirginleen Faktrler

Toplu pazarlk srecince belirginleen baz faktrler de toplu pazarlk gc zerinde etkili olmaktadr. Bunlardan bazlar; bilgi ak sistemi, taraflar arasndaki ilikilerin dzeyi, toplu pazarla katlan grmecilerin nitelikleri, pazarlkta kullanlan strateji ve taktikler ile sendika liderinin g ve deneyimidir. Taraflarn gerek pazarlk ncesinde gerekse de pazarlk srasnda birbirleri hakknda elde edecekleri bilginin nemi byktr. rnein, sendikann grev fonunun boyutlarnn renilmesi iveren asndan pazarlk gcn etkileyen nemli bir faktrken; sendikann firmann durumuna ilikin bilgi sahibi olmas da sendikann pazarlk gcn etkiler. nk taraflar, pazarlk stratejilerini gelitirirken tm bu bilgilerden yararlanrlar. Toplu pazarlk srecinde taraflar arasndaki ilikiler de pazarlk gcn etkiler. Taraflar arasndaki iyi bir iliki, temelde iki faktre baldr; gven ve iletiim. Doruluk ve drstl ile bilinen bir grmecinin bu nitelikleri tamayan bir grmeciden daha etkili olaca aktr. Toplu pazarlkta etkin bir iletiim de kar tarafn ikna edilmesi asndan son derece nemlidir. Bu bakmdan toplu pazarla katlacak grubun tecrbeli ve pazarlk sanatndan anlayan kiilerden olumas pazarlk gcn, o taraf asndan olumlu ynde etkiler. Btn bunlarn yannda taraflarn toplu pazarlk esnasnda izledikleri strateji ve taktikler de pazarlk gcn etkiler. Firmann krll ve verimlilik oranlar sendikann gcn nasl etkiler?
SIRA SZDE
TOPLU PAZARLIK MODELLER

Gnmzde alanlarn byk bir blmnn alma koullar toplu pazarlklar yoluyla belirlenmektedir. Toplu pazarla dahil olan konularn genilemesi ve toplu pazarlklarn, bu srece dahil olmayan alanlar da dolayl ekilde etkiledii dnlecek olursa, toplu pazarln ne kadar geni bir alan etkiledii ortaya kmaktadr. Toplu pazarlk ilikilerindeki bu genileme toplu pazarla ynelik deiik yaklam ve modellerin de ortaya kmasna yol amtr. Bu modeller zellikle 1930lardan sonra gelimitir. Bunun bir nedeni, toplu pazarlk ilikilerindeki ge-
154
alma Ekonomisi
nileme ise, bir dier nedeni de iktisat teorisindeki gelimelerdir. Bu dneme kadar iktisat teorileri byk lde arz ve talebin cret ve istihdam dzeyini belirlediine inanmlardr. Dolaysyla bu teoriler erevesinde toplu pazarl aklamak mmkn olmamtr. Ancak, 1930lardan sonra toplu pazarlk konusu iktisat literatrnde ura alan bulmutur (Makal, 1987, s. 58). Toplu pazarln daha bamsz ve iktisat d faktrlere bal olarak ele alnmas ise 1950lerden sonra gereklemitir. Neil Chamberlain ve John Dunlop toplu pazarl aklarken iktisadi faktrlerin yansra kurumsal faktrlere de yer vermilerdir. 1930lardan gnmze kadar toplu pazarl gerek iktisadi ve gerekse sosyal ve davransal adan inceleyen bir ok model ya da yaklam gelitirilmitir. Bu modellerden bazlar, bize genel bir ereve sunmas asndan burada incelenecektir.
Hicksin Toplu Pazarlk Modeli

Toplu pazarlk srecinin ilk ve en basit modeli John R. Hicks tarafndan gelitirilmitir. 1932 ylnda Hicks tarafndan ortaya atlan bu modele gre, cret pazarlklarnda iverenin taviz verme eilimi ile grevin beklenen sresi arasnda doru ynl, buna karlk sendikann direnme eilimi ile grevin sresi arasnda ters ynl bir iliki vardr. Modelin ileyiini grafik zerinde grelim: Yandaki ekilde yatay eksende ekil 10.1. grevin beklenen sresi, dikey ekHicksin cret Oran sende de cret oran gsterilmitir. Toplu e c W1 creti iverenin, sendikann buPazarlk verenin Taviz Erisi Modeli lunmad durumda deyecei cd w* ret dzeyidir. verenin taviz erisi (ae) iverenin belirli srelerdeki grevden kanmak iin kabul edeSendika Direnme Erisi w1 bilecei minimum cretleri gsterir. a b f Bu eri zerindeki her noktada gre0 vin beklenen maliyeti, taviz vermet* Grevin Beklenen Sresi (t) nin beklenen maliyetine eittir. verenin taviz erisi ile sendikann direnme erisi (cf) d noktasnda kesimektedirler. Bu noktaya karlk gelen w* cret dzeyi iyi bir grmecinin iverenden alabilecei maksimum crettir. Eer sendika bu dzeyin zerinde bir cret talebinde bulunursa, iveren bu talebi reddedecek ve greve raz olacaktr. veren w* cretinin altndaki btn cret dzeylerini kolaylkla kabul edebilir, anlama bu noktalardan birinde de salanabilir, ancak bu durumda sendikann bir baarszl sz konusudur. zetle, Hicksin modelinde, toplu pazarlk taraflara belli maliyetler yklemektedir. veren cret artnn maliyetini olas bir grevin sresi ile karlatracak, sendika da iverenin teklifini hemen kabul edip, dk bir crete raz olmak ile uzun sreli bir greve katlanarak iverenin nerilerini reddetmenin maliyetini deerlendirecektir. Hicksin toplu pazarlk modeli bir ok hakl eletiriyle karlam ve daha sonra bu eletirileri karlamaya ynelik yeni modeller ortaya atlmtr. Hicks modeline yneltilen eletirilerin banda, Hicksin taraflarn birbirlerinin durumlar hakknda tam bilgiye sahip olduklarna ilikin varsaym gelmektedir. Hicks grevlerin nedenini taraflarn birbirleri hakknda tam bilgi sahibi olmamalar ve rasyonel davranmamalar olarak kabul etmitir. Oysa, toplu pazarlk srecinin en temel zelliklerinden birisi belirsizliktir. Eer, bu varsaym doru olsayd pazarlk srecinde ya-
155
pacak bir ey kalmayacakt. Ayrca, toplu pazarlk konularnn eitlenmesi, toplu pazarl sadece cretin belirlenmesi olarak ele alan Hicksin modeline ynelik eletirileri de arttrmtr. Nitekim bugn cret d konular da taraflar arasnda pazarlk ve uyumazlk nedeni olabilmektedir.
Ashenfelter ve Johnsonun Politik Modeli

Toplu pazarlk modellerinin politik bir versiyonu O. Ashenfelter ve G. Johnson tarafndan A. M. Rossun eski bir almasna dayanlarak gelitirilmitir. Bu model pazarlk srecini sadece sendika ve iveren taraflarn iine alacak ekilde incelemenin uygun olmad grne dayanr. Buna gre, toplu pazarlk, iveren, sendika yeleri ve sendika liderleri arasnda gereklemektedir. Model, esas olarak sendika liderleri ile yeler arasndaki ama ayrl zerinde younlar. Sendikal iiler ncelikle kendi istihdam koullarnn parasal ve parasal olmayan yanlar ile ilgilenirken, sendika liderleri ayn zamanda sendikann varln srdrmesi ve bymesi ile olduu kadar kendi kiisel politik varolularyla da ilgilenirler (zkaplan, 1994, s. 52). ekil 10.2. Yandaki eklin st ksmnda sendikaAshenfelter ve cretler nn cret talep erisi, alt ksmnda ise greJohnsonun En ok tercih edilen cret vin eitli aamalarnda sendikann cret Toplu Pazarlk Modeli talebinin kabul edilmesi durumunda firmann gelecekteki krlarnn bundan nasl etkilenecei gsterilmektedir. GrlSendikann kabul d gibi, grevin erken devrelerinde iedemeyecei cret dzeyi verenin sendikann talebi zerinde anlamay reddetmesi gelecekteki emek mali0 yetlerini azaltmaktadr. Bu azalma sat Grev Sresi Kr geliri kaybndan byk olduu mddete iverenin kr artacaktr. Ancak, bir nok(+) tada sat geliri kayb emek maliyetinden byk olur ve iverenin grev nedeniyle 0 Grev Sresi beklemekten doan kr azalmaya balar. (-) Anlama noktas Pazarln bu aamasnda iveren sendikann taleplerini kabul ederek anlamay imzalar ve grev sona erer. Bu model grevin ne kadar sreceinin iverenin grevden doan kazancna bal olduunu ve iverenin sendikann cret talep erisini bildiini ileri srmektedir. Buna gre iveren kr en yksek noktaya kana kadar greve mdahale etmeyecek ve anlamaya yanamayacaktr. Model anlamann nemli bir unsurunun da sendika yeleri olduunu ileri srmektedir. Buna gre, bak as genelde yelerden daha geni olan ve iverenin deme kapasitesi hakknda bilgi sahibi olan sendika lideri iverenin cret teklifinin iyi olduunu dnyor ancak yeleri cret taleplerini aa ekmek konusunda ikna edemiyorsa, kendi politik geleceini riske atmamak iin greve gidilmesine karar verecektir (Ashenfelter, 1969, s. 37). Ashenfelter ve Johnson modelinin bu yapsyla bir pazarlk modeli olmayp, veri bir sendika direnme erisi kst altnda firmann kr maksimizasyonunu nasl yaptn neren bir model olduunu, modelin grevlerden sadece sendikalar sorumlu tutmasnn yansra Rossun belirttii anlamda politik olmad, modele yneltilen balca eletiriler olmutur (Bierli, 1992, s. 59).
156
alma Ekonomisi
Chamberlainin Toplu Pazarlk Gc Modeli

1950li yllarda Neil W. Chamberlain pazarlk gc kavram ve onun belirleyicileri zerinde younlaan bir pazarlk ilikisi modeli gelitirmitir. Chamberlaine gre, pazarlk gc, birinin kendi artlar zerinde dierini anlamaya ikna etme yeteneidir. Sizin pazarlk gcnz, benim sizin artlarnz zerinde anlama isteimdir. Bu istek eitli faktrler tarafndan belirlenir. Sizin pazarlk gcnz, yalnzca sizin beni istediiniz artlarda anlamaya zorlamak iin sahip olduunuz kiisel glerinizin bir yansmas deildir. Ayn zamanda bizi evreleyen ekonomik, politik, sosyo-psikolojik btn olaylarn bir yansmasdr. Benim sizin artlarnz zerinde anlama isteim, sizin artlarnzla anlamamann bana olan maliyetinin anlamamn bana olan maliyetine orandr. Eer anlamamam anlamamdan daha pahalya mal olacaksa anlaacam. Bunun aksi durumda ise anlamayacam. Yani, benim sizin artlarnz zerinde anlama isteim sizin pazarlk gcnzn derecesini temsil edecektir (Chamberlain, 1970, s. 134). Buradan hareketle, bir toplu pazarlkta sendikann ve iverenin pazarlk glerini u ekilde ifade etmek mmkndr: Sendikann artlar zerinde anlamamann iverene maliyeti Sendikann Pazarlk Gc = Sendikann artlar zerinde anlamann iverene maliyeti verenin artlar zerinde anlamamann sendikaya maliyeti verenin Pazarlk Gc = verenin artlar zerinde anlamann sendikaya maliyeti Yukardaki ifadelerden hareketle her iki tarafn da karlkl olarak birbirlerinin pazarlk glerini bire eitlemeye altklar sylenebilir. nk, pazarlk gcnn birden kk olmas durumunda anlama salanamayacaktr. Bir taraf dier tarafn pazarlk gcn ya anlama maliyetini veya anlamama maliyetini deitirerek etkileyebilir. rnein, eer iverenin pazarlk gc 1in altnda ise, sendika iverenin anlamazlk maliyetini arttrarak kendi artlarn kabule zorlayabilir. Sendika bunu iilerin kararlln veya uzun sreli bir grevi destekleyecek fonlara sahip olduunu gstererek salayabilir. Anlamamann maliyeti, her iki taraf iin de anlamazlktan doan kayplar olarak tanmlanabilir. Grev, sendikann artlarn iverene kabul ettirmek iin kulland en nemli silahtr. Bir sendikann pazarlk gc, en basit ekilde sendikann bu silah kullanmak suretiyle iveren iin anlamazln maliyetini arttrmas ile doru orantldr. Sonuta, taraflarn grev karsndaki pozisyonlar onlarn nispi pazarlk glerinin temel belirleyicisidir. Bir sendikann greve gitme kabiliyetini etkileyen faktrler unlar olabilir; sendikann i politikalar, grev fonlarnn bykl, yelerinin zerindeki mali sorumluluklar ve dier sendikalarn greve destei. verenin olabilecek bir grev karsndaki pozisyonunu belirleyen faktrler ise unlar olabilir; firmann mali durumu, stoklarn durumu, iyerinde kullanlan teknoloji, grev sigortasnn bulunup bulunmad ve greve katlan iilerin nitelii.
Anlamamann Maliyeti: Her iki taraf iin de anlamazlktan doan kayplardr.
157
Anlamann Maliyeti: Anlamann dorudan maliyetleri, anlamann ikincil maliyetleri ve anlamann parasal olmayan maliyetleridir.
Anlamann maliyeti ise kategoride yer alabilir; anlamann dorudan maliyetleri, anlamann ikincil maliyetleri ve anlamann parasal olmayan maliyetleri. Dorudan maliyetler; cret artlar, fazla alma ve izin sreleri gibi parasal maliyetleri kapsar. Sendikann tekliflerinin maliyeti ile iverenin pazarlk hedefleri arasndaki fark bydke, anlamann dorudan maliyetleri de artar. kincil maliyetlere ise, toplu pazarlk sonucu sendikann elde ettii kazanmlarn pazarln kapsamna girmeyen dier sendikal veya sendikasz iiler iin de emsal tekil etmesi rnek olarak verilebilir. Parasal olmayan maliyetler, sendika gvenlii gibi ekonomik terimlerle ifade edilemeyen daha ok ilkesel konular kapsar. Chamberlainin modeli toplu pazarlk gc konusunda yararl bir analitik ara olmakla birlikte sbjektif llere dayand ve toplu szleme imzalanana kadar srekli olarak deiime uramas sebebiyle eletirilmitir.
Walton ve Mc Kersienin Davransal Modelleri

R. Walton ve R. Mc Kersie davransal modellerinde toplu pazarlk srecini pazarlk stratejisi ve taktikleri asndan incelemilerdir. Onlara gre, toplu pazarlk sreci davransal adan incelendiinde, bu srete drt alternatif faaliyet olduu grlr. Bunlar; datmc pazarlk, birletirici pazarlk, rgt ii pazarlk ve davransal yaplanma modelleridir.
Datmc Pazarlk
Datmc pazarlk modeline gre, toplu pazarlkta genellikle bir tarafn kazanc dier tarafn kayb olmaktadr. Sendikalar cretlerin tespiti, i sreleri ve alma koullarnn belirlenmesi konusunda iileri temsil ederler. Sendikalarn toplu pazarlkta iileri temsilen pazarlk yaptklar bu konular, iletme asndan maliyetleri arttrc, dolaysyla krlar azaltc etki yapar. Datmc pazarlkta taraflarn birbirlerinin direnme glerini zayflatma abalar nemli yer tutar. Toplu pazarlkta kar tarafn direnme noktas eitli sonulara verdii deerlerle doru orantl olarak deiir. Bu bakmdan bir taraf kar tarafn yapt teklifin kendisi iin fazla olumlu olmad ve nemsiz olduunu; aksine kendisinin yapt teklifin kar taraf iin fazla olumsuz olmadn hissettirebilmelidir. Yani, olas bir grevin kar tarafa maliyetinin yksek olacan ifade etmeye almaldr. Bu adan kar tarafn direnme noktasnn belirlenmesi byk bir nem tamaktadr. Taraflar birbirlerinin direnme noktas hakknda iki ekilde bilgi edinebilirler. Bunlar; dolayl tahmin ve dorudan tahmin yntemleridir. Dolayl tahminde balca bilgi kaynaklar; envanterler, alternatif retim ve depolama olanaklar, piyasa koullar, sendikal ii says, grev oylamasna katlanlarn says olabilir. Ayrca, bu konudaki bilgiler dedikodu zinciri ve dier haber alma yntemleriyle de salanabilir (Walton, 1958, s. 61). Dorudan tahmin ynteminde ise, gerek iletmeler ve gerekse sendikalar kar tarafn pazarlk alan ve direnme noktalarn belirleme konusunda eitli verileri kullanrlar. rnein, lkemizde Devlet statistik Enstits tarafndan yaynlanan enflasyon oran rakamlar toplu pazarlkta taraflar iin nemli bir gsterge olarak kabul edilmektedir. Bu tr kaynaklardan elde edilen bilgilerin nda taraflar pazarlk srecinde birbirlerine kar alacaklar tavr ve davranlar belirlerler.
Datmc Pazarlk: Bir tarafn kazancnn dier tarafn kayb olduu konularn ele alnd pazarlktr.
158
alma Ekonomisi
Birletirici Pazarlk
Birletirici Pazarlk: zm halinde her iki tarafn da kazanl kaca konularn grld pazarlktr.
Datmc pazarlkta taraflarn menfaatlerinin attn, bir tarafn kazanmasnn kar tarafn kaybetmesine yol aacan sylemitik. Birletirici pazarlkta ise, zm halinde her iki tarafn da kazanl kaca konular grlmektedir. Yani, her iki tarafn da ayn anda kazanma ans vardr. Bu sebeple, birletirici pazarlk srecine, ayn zamanda sorun zme sreci de denilebilir. Bu sre 3 temel adm ierir; sorunu tanmlama, alternatif zmleri ve sonularn aratrma ve zmlerin ncelik sralamasnn ve hareket tarznn belirlenmesi. Taraflarn motivasyonu, karlkl gvenleri, bilgi ve iletiim imkanlar sorun zme srecinde etkinliin salanabilmesi iin nemli faktrlerdir. Ayrca, bu srete pazarlk gndeminin belirlenmesi de nem tamaktadr. Taraflar, zerinde anlama salanabilecek ve her iki tarafn da aleyhine olmayan konular zerinde durmay tercih edeceklerdir. Birletirici pazarln varolabilmesi iin ortaya kan sorunun yapsal zellii gerei her iki tarafn da menfaatlerini arttrc zm ekillerinin bulunabilmesi gerekir. Bu sreteki pazarlk konularna rnek olarak; i gvenlii, ynetim esneklii, ilerin rasyonalizayonu ve cret tevik sistemlerinin gelitirilmesi gibi konular gsterilebilir.
rgt i Pazarlk
rgt i Pazarlk: Sendika ve iveren temsilcilerinin gerek toplu grme ncesinde ve gerekse toplu grmeler srasnda kendi rgtleri ile olan ilikileridir.
Toplu pazarlkta en nemli konulardan birisi de sendika ve iveren temsilcilerinin gerek toplu grme ncesinde ve gerekse toplu grmeler srasnda kendi rgtleri ile olan ilikileridir. Taraflar kendi rgtleri iersinde baz konularda konsensse varamam olabilirler. rnein, iverenin belirledii pazarlk marj ile pazarla katlan temsilcisinin belirledii marjn farkl olmas rgt iinde baz sorunlar dourabilir. Bu nedenle, taraflar toplu pazarlk grmelerinde kendi rgtleri iersinde zerinde anlama salanm konularda pazarla girimelidirler. Toplu pazarla katlan grmeciler gruplarnn kendilerinden neler beklediini ve nasl hareket etmeleri gerektiini, dier bir deile rollerini iyi deerlendirmek zorundadrlar. Aksi halde bu konuda yaplacak hatalar iveren-sendika ibirliini de olumsuz ynde etkileyebilir.
Davransal Yaplanma
Davransal Yaplanma: Toplu pazarlk srecinde taraflarn birbirlerine kar izleyebilecekleri tavr ve davranlardr.
Davransal yaplanma, toplu pazarln duygusal ve sosyo-psikolojik boyutlarn ierir. Toplu pazarlk srecinde taraflarn birbirlerine kar tutum oluturmalar ve iliki biimlerini belirlemeleri son derece nemlidir. Taraflar grmelerde aka ifade edilmemekle birlikte karlkl olarak belirli tavrlar iersindedirler. Bu tavrlar yle sralanabilir; atma: atmac tavrda taraflar byk bir rekabet iersindedirler. Srekli olarak birbirlerini zayflatmak ve ykmak iin abalarlar. Kontroll saldrganlk: Taraflar arasnda lml bir rekabet vardr. ki taraf da etki alanlarn geniletme abas iersindedirler. Uyuma: Taraflar bardrlar ve anlama taraftardrlar. Sendika ve iveren arasnda az da olsa bir rekabet vardr ve ilikiler snrl bir gven temeline dayanr. Taraflarn ilikilerine olumsuz bir duygusallk yerine rasyonellik hakimdir. birlii: Taraflar arasndaki ilikilere karlkl gven ve dostluk hakimdir. Pazarlk konular cretler, alma sreleri ve alma koullaryla snrl olmayp verimlilik, kaynak israfnn nlenmesi, teknolojinin gelitirilmesi ve i gvenlii gibi konular da kapsamaktadr.
159
Gizli anlama: Temsil ettikleri taraflarn amalarna aykr olarak karlkl iki tarafn bir araya gelmesi ve aralarnda gizli bir anlamaya varmalardr. rnein, iveren, toplu pazarlkta saldrgan davranmamas iin sendikaya gizlice yardmda bulunabilir ya da sendika liderleri baz yardmlar karlnda cretlerin daha dk bir dzeyde belirlenmesini kabul edebilirler. Gizli anlamada taraflar arasnda karlkl antaja dayal bir gven bulunmaktadr (Walton, 1958, s. 188). Toplu pazarla katlan grmecilerin, toplu grmeler srasndaki tavr ve davranlar toplu pazarlk sonularn nasl etkiler?
SIRA SZDE
160
alma Ekonomisi
zet
AMA
Toplu pazarlk nedir?
AMA
Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler nelerdir?
Toplu pazarlk, sendikalarn bata cret olmak zere, alma koullarn belirlemede iveren karsnda iilerin temsilcisi olarak yer aldklar nemli bir faaliyet alandr. Bu yolla iverenlerin tek tarafl kural koyma otoritesi kstlanmakta, alanlara da kendi karlarn koruma dorultusunda kararlara katlma hakk tannmaktadr. Dier taraftan, iveren asndan da iyerindeki verimlilik ve sosyal barn salanmasnda toplu pazarlk sonucu ulalan uzlamann da nemi byk olmaktadr. Uluslararas alma rgt toplu pazarl u ekilde tanmlanmaktadr: Bir tarafta bir iveren veya bir ya da birden fazla iveren rgt ile dier taraftan iileri temsil eden bir veya birden fazla ii rgt arasnda; alma koullar ve istihdam ilikisinin belirlenmesi; ve /veya iiler ve iverenler arasndaki ilikilerin dzenlenmesi; ve/veya iveren veya onlarn rgtleriyle iilerin rgt veya rgtleri arasndaki ilikileri dzenlemek konusunda giritikleri btn grmelerdir.
AMA
Toplu Pazarlk gc nedir?
Toplu pazarlk gc, sendikann veya iverenin, toplu pazarlkta kendi artlar zerinde kar taraf anlamaya ikna etme yeteneidir. Sendikann gc; kendi artlar zerinde anlamamasnn iverene maliyetinin, yine kendi artlar zerinde anlamasnn iverene olan maliyetine orandr. Anlamamann maliyeti, her iki taraf iin de anlamazlktan doan kayplar olarak tanmlanrken, anlamann maliyeti ise, anlamann dorudan maliyetleri, anlamann ikincil maliyetleri ve anlamann parasal olmayan maliyetleri eklinde sralanabilir.
Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler eitli kriterlere gre snflandrlabilir. Genel olarak, toplu pazarlk gcn belirleyen faktrler; ekonomik, yapsal ve kurumsal, yasal ve toplu pazarlk srecinde belirginleen faktrler olarak sralanabilir. Toplu pazarlk gcn belirleyen faktrlerin belki de en nemlisi, ekonomik faktrlerdir. lkenin iinde bulunduu ekonomik durum ve hkmetler tarafndan izlenen ekonomi politikalar taraflarn toplu pazarlktaki gcn nemli lde etkiler. lkedeki isizlik oran ykseldike grevci iiler ve aile bireylerinin i bulma olaslklar da azalacandan bu durum sendikann toplu pazarlktaki gcn olumsuz ynde etkileyecektir. Pazarlk gcn belirleyen makroekonomik faktrlerin arasnda zellikle tasarruf ve yatrm dzeyi, istihdam durumu, retim ve istihdam hacmi, cretler ve fiyatlar genel dzeyi, d ticaret durumu gibi bir ok faktr yer almaktadr. Bu makroekonomik faktrlerin yannda baz mikroekonomik faktrler de pazarlk gc zerinde etkili olmaktadr. Toplu pazarlk gcn belirleyen mikroekonomik faktrler daha ok iverenin (firmann) iinde bulunduu ekonomik koullarla ilgilidir. Bunlarn banda, istihdam edilen emein talep esneklii gelmektedir. Firmann kr ve verimlilik art oranlar da pazarlk gcn etkiler. Kr ve verimlilik dzeyi arttka iverenin cret artlarn karlamas kolaylaacaktr. Firmann tahmin edilen kr dzeyi ykseldike sendikann gc ve talepleri de artacaktr. Ayn zamanda iveren de beklenen krlarn riske etmemek iin mmkn olduunca sendikann teklifine yaklaacaktr. Yapsal ve kurumsal faktrler arasnda; toplu pazarln, retimin, endstrinin, ve sendikann yaps, sendikalama oran ve sendikalar aras rekabet saylabilir.
161
Pazarlk gcnn belirlenmesinde yasal faktrlerin nemi, devletin endstri ilikileri sistemi iersindeki dzenleyici rolnn yasalarla ayrntl bir ekilde dzenlendii lkelerde kendini daha derinden hissettirmektedir. Sendikalamay ve sendikal faaliyetleri tevik edeci yasal dzenlemeler sendikalarn nispi pazarlk gcn arttrrken, tersi bir durum ise sendikann pazarlk gcn azaltmaktadr. Toplu pazarlk srecince belirginleen baz faktrler de toplu pazarlk gc zerinde etkili olmaktadr. Bunlardan bazlar; bilgi ak sistemi, taraflar arasndaki ilikilerin dzeyi, toplu pazarla katlan grmecilerin nitelikleri, pazarlkta kullanlan strateji ve taktikler ile sendika liderinin g ve deneyimidir. Toplu pazarl aklamaya ynelik gelitirilen modeller nelerdir? Gnmzde toplu pazarlk ilikilerinin genilemesi toplu pazarla ynelik deiik bir ok yaklam ve modelin de ortaya kmasna yol amtr. 1930lardan gnmze kadar toplu pazarl gerek iktisadi ve gerekse sosyal ve davransal adan inceleyen bir ok model ya da yaklak gelitirilmitir. Bunlardan bazlar unlardr; Toplu pazarlk srecinin ilk ve en basit modeli John R. Hicks tarafndan gelitirilmitir. Hicks tarafndan ortaya atlan bu modele gre, cret pazarlklarnda iverenin taviz verme eilimi ile grevin beklenen sresi arasnda doru ynl, buna karlk sendikann direnme eilimi ile grevin sresi arasnda ters ynl bir iliki vardr.
AMA
Neil W. Chamberlain pazarlk gc kavram ve onun belirleyicileri zerinde younlaan bir pazarlk ilikisi modeli gelitirmitir. Chamberlaine gre, pazarlk gc, birinin kendi artlar zerinde dierini anlamaya ikna etme yeteneidir. Sizin pazarlk gcnz, benim sizin artlarnz zerinde anlama isteimdir. Bu istek eitli faktrler tarafndan belirlenir. Sizin pazarlk gcnz, yalnzca sizin beni istediiniz artlarda anlamaya zorlamak iin sahip olduunuz kiisel glerinizin bir yansmas deildir. Ayn zamanda bizi evreleyen ekonomik, politik, sosyo-psikolojik btn olaylarn bir yansmasdr. Benim sizin artlarnz zerinde anlama isteim, sizin artlarnzla anlamamann bana olan maliyetinin anlamamn bana olan maliyetine orandr. Eer anlamamam anlamamdan daha pahalya mal olacaksa anlaacam. Bunun aksi durumda ise anlamayacam. Yani, benim sizin artlarnz zerinde anlama isteim sizin pazarlk gcnzn derecesini temsil edecektir R. Walton ve R. Mc Kersie davransal modellerinde toplu pazarlk srecini pazarlk stratejisi ve taktikleri asndan incelemilerdir. Onlara gre, toplu pazarlk sreci davransal adan incelendiinde, bu srete drt alternatif faaliyet olduu grlr. Bunlar; datmc pazarlk, birletirici pazarlk, rgt ii pazarlk ve davransal yaplanma modelleridir.
162
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Bir lkede toplu pazarlk sisteminin geliimi ile aadakilerden hangisi arasnda bir iliki yoktur? a. Sanayileme sreci b. Demokrasinin geliimi c. Sendikacln geliimi d. Sanayide alanlarn saysndaki art e. D ticaretin gelimesi 2. Aadakilerden hangisi toplu pazarln unsurlarndan biri deildir? a. Toplu bir hareket oluu b. Pazarla dayanmas c. Kurumsal bir nitelik tamas d. Dinamik bir sre oluu e. Kanuna dayanmas 3. Aadaki ekonomik faktrlerden hangisi sendikann gcn arttrr? a. retilen maln fiyat esnekliinin ykselmesi b. Emek maliyetinin toplam maliyetler iindeki paynn artmas c. retimde emein ikmesinin kolaylamas d. Dier retim faktrlerinin arz esnekliinin azalmas e. Ekonominin durgunluk dnemine girmesi 4. Toplu pazarln daha bamsz ve iktisat d faktrlere bal olarak ele alnd dnem aadakilerden hangisidir? a. 1890lar b. 1920ler c. 1930lar d. 1950ler e. 1970ler 5. Aadakilerden hangisi R. Hicksin toplu pazarlk modeline yneltilen eletirilerden biri deildir? a. Taraflarn birbirlerinin durumlar hakknda tam bir bilgiye sahip olmalar b. Grevlerin nedeninin bilgi eksiklii olmas c. Toplu pazarln taraflara belli maliyetler yklemesi d. Grevlerin taraflarn rasyonel olmayan davranlarndan kaynaklanmas e. Toplu pazarlk srecinin sadece cretlerin belirlenmesi sreci olarak ele alnmas
6. Aadakilerden hangisi toplu pazarlkta iveren iin anlamamann maliyetlerinden biridir? a. Grev sonucu doan kayplar b. cret artlar c. alma koullarnn iyilemesi d. Elde edilen kazanmlarn sendikasz iiler iin de emsal oluturmas e. Elde edilen kazanmlarn dier iverenler iin de emsal oluturmas 7. Neil Chamberlaine gre, sendikann pazarlk gc, sendikann artlar zerinde anlamamann iverene maliyetinin aadakilerden hangisine oranlanmasdr? a. verenin artlar zerinde anlamann sendikaya maliyetine b. Sendikann artlar zerinde anlamann iverene maliyetine c. verenin artlar zerinde anlamamann sendikaya maliyetine c. Sendikann artlar zerinde anlamamann iverene maliyetine d. verenin artlar zerinde anlamann iverene maliyetine 8. Aadakilerden hangisi olas bir grev karsnda iverenin gcn etkilemez? a. Firmann mali durumu b. Stoklarn durumu c. yerinde kullanlan teknoloji d. Greve katlan iilerin nitelii e. yerinde gerekli i gvenlii tedbirlerini alma 9. Aadakilerden hangisi Walton ve Mc Kersienin davransal modellerinden, birletirici pazarln konularndan biridir? a. cretlerin tespiti b. gvenlii c. srelerinin belirlenmesi d. Fazla alma cretinin belirlenmesi e. Sosyal yardmlarn belirlenmesi 10. Davransal yaplanma modeline gre, aadakilerden hangisi taraflarn toplu pazarlk srecinde karlkl olarak gelitirdikleri tavrlardan biri deildir? a. atma b. Uyuma c. birlii d. Hakeme gitme e. Gizli anlama
163
Yaamn inden
sizlik korkusu greve hayr dedirtti
20.10.2001 Akam Bursa Bykehir Belediyesi iisi, toplu i szlemelerinde uzlama olmaynca, Trkiyenin iinde bulunduu durumu gznne alarak Greve Hayr karar ald. inin ald bu karar baz evrelerce, Belediye Bakan Erdoan Bilenserin, toplu i szlemeleri konusundaki aklamalar srasnda, darda asgari cretle alacak ii ok. Unutmamal ki, aylarca maa alamadan piyasada alan bir sr insan var eklinde sarfettii szleri zerine, belediye iisinde isizlik korkusu hasl oldu. Yaklak 2 bin belediye alann ilgilendiren ve 7 aydr cretleri kapsayan 4 madde zerinde anlalamayan toplu i szlemesi grmelerinin kmaza girmesiyle Erdoan Bilenser ynetimindeki belediye ve Hizmet- Sendikas arasnda sert rzgarlar esmiti. Grev konusunu iimizin tercihine brakyoruz diyen Hizmet- Sendikas Genel Sekreteri Mahmut Aslan, dediini yapt ve iinin grne bavurdu. Getiimiz ylki toplu szleme grmelerinin kmaza girmesiyle bata i hafifletme, sakal brakma ve sa kaztma gibi sama sapan protestolar yapan iiler bu kez de, siz ve ekmeksiz kalmamak amacyla greve hayr demesinin altnda dorusu buza aramak lazm! Belediye ynetimi, Mart 2001den geerli yeni dnem iin ilk 6 aya yzde 4, dier 6ar aylk 3 dnem iinde yzde 10ar art nermiti. Sendika ise, ilk 6 aya yzde 35 zam isterken, dier dnemlere de enflasyon orannda art talep etmiti. Konu hakknda bir aklama yapan Hizmet- Genel Sekreteri Arslan, iverenin teklifini reddeden iilerin, buna ramen lke koullarn dikkate alp, grevi tercih etmediklerini syledi.
Armstrong, K.J., Bowers, D., Burkitt, B.(1988). The Measurement of Trade Union Bargaining Power, British Journal of Industrial Relations, Vol. XV, No:1. Ashenfelter, O., Johnson, G. (1969). Bargaining Theory, Trade Unions and Industrial Strike Activity, American Economic Review, Vol. 59, No. 1. Bierli, K. (1992). Sendikalarn Ekonomik Analizi ve gc Gelirleri zerindeki Etkileri: Trkiye Uygulamas, Eskiehir. Chamberlain, N. (1970). Bargaining Power and the Cost of Disagreeing and Agreeing, Perspectives on Wage Determination iinde, New York. Chamberlain, N.W., Kuhn J.W. (1986). Collective Bargaining, New York. Gndoan, N. (1999). Sendikalarn Toplu Pazarlktaki Gc, Eskiehir. ILO (1992). International Labour Conventions and Recommendations 1919-1991, Volume II, Geneva. Leap, T., Grigsby, D. (1986). A Conceptualization of Collective Bargaining Power, Industrial and Labor Relations Review, Vol. 39, No:2. Lindbloom, C. (1986). Bargaining Power in Price and Wage Determination, Quartly Journal of Economics, Vol. 62. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999). alma ktisad, stanbul. Makal, A. (1986). Grev, Kuramlar ve Uluslararas Farkllklar, Ankara. Marshall, F.R., Briggs, V. (1988). Labor Economics: Theory, Institution and Public Policy, Boston. zkaplan, N. (1994). Sendikalar ve Ekonomik Etkileri, Ankara. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi, Ankara. Walton, R., Mc Kersie, R. (1958). A Behavioral Theory of Labor Negotiations, New York.
164
alma Ekonomisi

1. e 2. e 3. d 4. d 5. c 6. a 7. b 8. e 9. b 10. d Bkz. Toplu Pazarlk Kavram Bkz. Toplu Pazarlk Kavram Bkz. Toplu Pazarlk Gcn Belirleyen Faktrler Bkz. Toplu Pazarlk Modelleri Bkz. Hicksin Toplu Pazarlk Modeli Bkz. Chamberlainin Toplu Pazarlk Gc Modeli Bkz. Chamberlainin Toplu Pazarlk Gc Modeli Bkz. Toplu Pazarlk Gc Bkz. Walton ve Mc Kersienin Davransal Modelleri Bkz. Davransal Yaplanma Modeli
Sra Sizde 2 lkemizde 2001 ylnda yaanan ekonomik kriz, byk bir durgunluu ve isizlii de beraberinde getirmitir. Byle zamanlarda iiler ilerini kaybetme tehlikesi nedeniyle greve gitmeye daha az istekli olurlar. Bu da sendikalarn gcn zayflatr. Sendikalar genellikle durgunluk dnemlerinde yeni ekonomik kazanmlar elde etmeye almaktan ziyade varolan kazanmlarn koruma eiliminde olurlar. Dolaysyla bu kriz de sendikalarn gcn olumsuz ynde etkilemitir. Sra Sizde 3 Firmann karll ve verimlilik dzeyindeki artlar sendikann toplu pazarlk gcn olumlu ynde etkiler. Kr ve verimlilik dzeyi arttka iverenin cret artlarn karlamas kolaylaacaktr. Firmann tahmin edilen kr dzeyi ykseldike sendikann gc ve talepleri de artacaktr. Ayn zamanda iveren de beklenen krlarn riske etmemek iin mmkn olduunca sendikann teklifine yaklaacaktr. Sra Sizde 4 Toplu pazarlk srasnda taraflarn birbirlerine kar olan tavr ve davranlar nemlidir. Toplu pazarlk pr anlamda ekonomik bir grme olsayd, daha rasyonel ve hissi olmayan bir ekle brnrd. Oysa, toplu pazarlkta ounlukla sendika-iveren ekimelerinin hissi bir atmosferde gelitii grlmektedir. rnein bir grmecinin: Bunlar bizim taleplerimiz, kabul ederseniz sizinle bir anlamaya varabiliriz eklindeki olumlu bir ifadesinin yannda, Bunlar bizim taleplerimiz, kabul etmezseniz greve gideceiz biimindeki olumsuz bir ifadesi pazarln seyrini nemli lde etkileyebilir.

Sra Sizde 1 Toplu Pazarlk sisteminin douu ve geliimi sanayileme srecine, demokrasinin varlna, hr ve bamsz sendikacln siyasal dzenin vazgeilmez bir kurumu olarak kabul olunmasna sk skya baldr. Bunun sonucu olarak, toplu pazarln bir lkede gelimesi de o lkenin sanayileme hzyla ve o lkedeki hr ve bamsz sendikaclk hareketinin geliimi ile yakndan ilintilidir. Artan sanayileme hzna paralel bir ekilde sanayide alanlarn saysnn da hzla artmas, toplu pazarlk sisteminin daha geni bir kitleyi kapsamas sonucunu dourmutur. Toplu pazarlk sisteminin temelinde serbestlik vardr. Serbestlik taraflarn zgrln ve devlet mdahalesinden arnm olmalarn ifade eder. Bu da ancak hr ve bamsz sendikaclk hareketinin gelimesiyle gerekleebilir. u halde, hr ve bamsz sendika olmakszn bir toplu pazarlk sistemini dnmek de mmkn deildir. lkemizin sanayileme srecinde yaad sorunlar ve salksz yap, ii snfnn ortaya kn geciktirmi, buna bal olarak da sendikal hareket geliememitir.
165
Sendikalarn Ekonomik Etkileri
11
Fkray bilirsiniz. Timurun kylerine brakt filin tarlalarna verdii zarardan madur olan kyller, Nasrettin Hoca y Arkandayz diyerek, ikna ederler ve bu durumu ikayet etmek zere grup olarak Timurun kararghna doru yola karlar. Karargha yaklaldka ilerini korku bryen kyller en nde yryen Hoca ya belli etmeden gruptan kaarlar. Nihayet Timurun huzuruna kabul edilen hoca Biz diye sze balaynca Timurun Hangi biz? sorusuna muhatap olur. Arkasna dnp btn kyllerin kendisini terk ettiini anlayan hoca Nasrettin, Timurun Ne iin geldin? sorusuna biraz da kendisini yar yolda brakan arkadalarndan intikam almak iin Gnderdiin fil yalnzlktan ok sklyor, ona bir e gndermeni istemek iin buradaym yantn verir. Acaba iyerlerinde igcn rahatsz eden ve tek tek herkesin ikayeti olduu, ama herkesin birilerinin bu ikayeti yapaca beklentisi iinde olduu durumlarda ii rgtlerinin rol nedir? Bu rgtler hangi mikro ve makro ekonomik deikenleri nasl etkilerler? Bu sorularn yantlarn bu nitede bulacaksnz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Sendikalar yelerinin ve kendisine ye olmayan iilerin cretlerini nasl etkilerler? Sendikalarn verimlilik zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? Sendikalar gerekten firmalarn krlln azaltrlar m? Sendikalar firma iinde ve firmalar arasnda cret dalmn nasl etkilerler? Sendikalar enflasyondan sorumlu mudurlar? Sendikalar ile isizlik arasnda iliki var mdr? Sendikalarn igcnn milli gelirdeki payn arttrrlar m?
166
alma Ekonomisi
SENDKALAR EKONOMLER GELTREBLRLER

Dnya Bankas/13 ubat 2003 WASHINGTON Dnya Bankasnn, organize igcne mesafeli yaklaan geleneksel yaklamndan hareket eden bir almasnda bir lkede iilerin byk ounluunun sendikalara ye olmalar durumunda ekonominin daha iyi olabilecei belirtilmektedir. Dn yaynlanan raporun bulgularna gre, sendikalama oranlarnn yksek olmas isizlik ve enflasyon oranlarnn daha dk olmasna, daha yksek verimlilie ve ekonomik oklara daha abuk uyum salanabilmesine yol amaktadr. Bankann sosyal koruma mdr Robert Holzmann, Reuter Ajansna Banka gemite sendikalara kar dmanca bir tutum izlemi olabilir. Ancak bu kitapla gsterilmek istenen ey bankann bugn gemie gre ok ak ve farkl bir yaklam iinde olduunu gstermektir. Bu sendikalara ak bir ek vermek anlamna gelmemekle birlikte, byk bir tekliftir. nk sendikalar ok nemli kurululardr dedi. Rapor gerek zengin gerekse fakir lkelerde sendikalara ye olan iilerin ortalama cretlerinin ye olmayanlara gre nemli lde yksek olduunu gstermektedir. A.B.D.de sendika yelerinin cretleri %15 daha fazla iken dier sanayilemi lkelerde %5-10 daha fazladr. almada ayrca sendika yeliinin vasfl-vasfsz, erkek-kadn iiler arasndaki cret farkllklarn azaltt bulunmutur. te yandan, sendikalar ,ak ve effaf olmamalar durumunda problemler yaratabilmektedirler. Holzmann sendikalarn doru bir ekilde ynetildikleri taktirde deiimi salayan nemli unsurlar olabileceklerini, ancak bunun tersi sz konusu olduunda ise zararl etkilerinin olabileceini belirtmektedir. *Bu haber http://www.stuff.conz/stuff/0,2106,2259253 a 6026,00. html nternet adresinden tercme edilmitir.
Anahtar Kavramlar
Sendika Yaylma Etkisi Sendikalama Tehdidi Etkisi Bekleme sizlii Etkisi rn piyasas etkisi Kstlayc alma kurallar k (exit) mekanizmas Ses (voice) mekanizmas
indekiler
SENDKALAR VE CRETLER Sendikalama cretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? Sendikalarn cretler zerindeki Dorudan Etkileri Sendikalarn cretler zerindeki Dolayl Etkileri SENDKALAR VE VERMLLK Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumsuz Etkileri Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumlu Etkileri SENDKALAR VE FRMA KRLILII SENDKALAR VE CRETLERN DAILIMI Sendikalarn cret Eitsizligini Artrmas Sendikalarn cret Eitsizliini Azaltmas SENDKALAR VE ENFLASYON SENDKALAR VE SZLK SENDKALAR VE GELR DAILIMI
nite 11 - Sendikalarn Ekonomik Etkileri
167
GR
Sanayi devrimi ile birlikte ii snfnn douu, balangta, igcnn kt alma koullar ve dk cretlerle uzun saatler altrlmas sonucunu vermitir. Emek faktrnn bu ekilde zensiz kullanm iileri sorunlarn zmek amacyla bir organizasyon ats altnda toplanmaya yneltmitir. Bu ihtiyatan doan sendikalarn temel amac yelerinin cret ve istihdam koullarnda iyiletirmeler yapmaktr. Sendikalar, yukarda belirtilen ama dorultusunda faaliyetlerde bulunurlarken, baz mikro ve makro deikenler zerinde de dolayl ynlerden etkiler doururlar. Bu etkilerin incelenecei 11. nitede nce sendikalarn yelerinin ve ye olmayan dier iilerin cretleri zerinde ne tr etkiler dourduu aratrlacaktr. nitede daha sonra sendikalarn; enflasyon, isizlik ve gelir dalm gibi ou makro zellik tayan deikenleri hangi durumlarda nasl etkileyebilecei analiz edilecektir.
SENDKALAR VE CRETLER Sendikalama cretleri Belirleyen Tek Unsur mudur?

Sendikalarn yelerinin cretlerini nasl etkiledii konusunda fikir edinmenin basit yolu, sendikal ve sendikasz ii cretlerini karlatrarak aradaki farkn sendikalamann etkisini gsterdiini ileri srmektir. Ancak byle bir karlatrma iki nedenden dolay sendikalamann cretler zerindeki gerek etkisini gstermeyebilir. Bunlardan birincisi sendikalamann cretleri etkileyen tek unsur olmamasdr. kincisi, sendikalar sadece kendi yelerinin cretlerini deil, kendisine ye olmayan iilerin cretlerini de dolayl ynlerden etkileyebilmektedirler. Dolaysyla sendikal-sendikasz ii cretlerini karlatrarak aradaki farkn sadece sendikalamadan kaynaklandn belirtmek yanl olacaktr. Sendikalama dnda cretleri hangi unsurlarn etkilediini drt balk altnda ksaca inceleyebiliriz.
Verimlilik Farklar
Sendikalarn genelde byk firmalarda organize olduklar bilinmektedir. Bunun nedeni, byk firmalarn krlar yksek olduundan hem sendikann pazarlk gcnn yksek olmas, hem de bu firmalarn sendikalamaya kar diren gstermemeleridir. Hatrlanaca gibi, cret farkllklar ile ilgili nitede byk firmalarda cretlerin de yksek olduu, bunun baka sebeplerle birlikte emek verimliliinin yksek oluundan kaynakland belirtilmiti. Buna gre, byk firmalarda alan ve daha verimli iiler ayn zamanda sendika yesi iseler, bunlarn cretlerindeki yksekliinin ne kadarnn sendikalamadan kaynaklandn tespit etmek zordur. nk, bu iiler sendikalar olmasa dahi yksek verimleri sebebiyle yksek cret alabileceklerdir.
Demografik zellikler
Yaplan gzlemler, sendikalamann erkekler ve kdemli iiler arasnda daha yaygn olduunu gstermektedir. Erkek iiler genelde kadnlara oranla daha fazla fiziksel g gerektiren ilerde altklarndan daha yksek cret alabilmektedirler. Bunun gibi kdemli iiler de kdemleri dolaysyla daha yksek cret alrlar. Bu iilerin ayn zamanda sendika yesi olmalar cret artlarnn ne kadarnn sen-
168
alma Ekonomisi
dikalamadan, ne kadarnn ise iilerin demografik zelliklerinden kaynaklandnn tespitini gletirir.
in Nitelii
cretin belirleyicilerinden birisi de yaplan iin niteliidir. cret farkllklar ile ilgili nitede, iin zor ve tehlikeli olduu durumlarda iilerin telafi edici cret farkll (TEF) adnda alternatif ilere nazaran daha yksek cret alabildikleri belirtilmiti. Aratrmalar bu tr kt alma koullarna sahip iilerin sendikaya ye olma ihtimallerinin daha yksek olduunu gstermektedir. Bu durumda sz konusu iilerin aldklar yksek cretlerin tm sendikalamadan kaynaklanmamakta, TEFnn da burada katks bulunmaktadr.
Piyasa Yaps
Sendikalama gibi cretleri etkileyen bir baka unsur da firmann faaliyet gsterdii piyasann yapsdr. Eksik rekabeti piyasalarda (tekel, oligopol gibi) firmalarn ar kr elde etmeleri sendikalarn daha saldrgan politika izlemelerini salayabilmektedir. te yandan eksik rekabet piyasalarnda iverenlerin ar karlar elde etmeleri daha kaliteli ii altrmalarn ve daha yksek cret vermelerini mmkn klmaktadr. Dolaysyla eksik rekabeti bir firmada sendikalarn cretler zerindeki gerek etkisini lmek zordur. Bunu lmek isteniliyorsa sendikal-sendikasz ii cretleri karlatrlrken piyasa yapsnn da hesaba katlmas gerekir.
Sendikalarn cretler zerindeki Dorudan Etkileri

Dorudan etki daha nce sendikaya ye olmayan iilerin sendikaya ye olmalar durumunda cretlerinde meydana gelen deimeyi gsterir. Sendikalar genellikle ekonomide mevcut olduklarndan bu etkiyi ampirik olarak test etmek bir hayli gtr. Ancak yaplan ok sayda aratrma sendikalarn yelerinin cretlerini nemli lde ykselttiini gstermektedir (Bkz.Bierli,1992:85-90). Sendikalarn cretler zerindeki dorudan etkisi genelde monopson piyasasnda cret oluumu ile aklanr. Buna gre sendikalarn olmad durumda iveren adeta tek alc gibi davranarak igcne verimliliinin altnda cret verebilmektedir. ilerin sendikalamas creti verimlilie uygun bir dzeye veya rekabeti piyasann cret dzeyine ekebilecei gibi, istihdam da arttrabilecektir.
Sendikalarn cretler zerindeki Dolayl Etkileri

piyasalar, sendikal ve sendikasz sektrler ile bir btnlk iinde olduundan, sendikal sektrdeki cret artlarnn sendikasz sektrdeki istihdam ve cretleri dolayl ynden etkilemesi mmkndr. Dolaysyla sendikal-sendikasz sektrler arasndaki bu karlkl bamll gz ard ederek her iki sektr cretleri arasndaki farkn sendikalamadan kaynaklandn sylemek yanl olacaktr. Bu nitede, sendikalarn sendikasz sektr zerindeki dolayl etkileri Sendika Yaylma Etkisi, Sendikalama Tehdidi Etkisi, Bekleme sizlii Etkisi ve rn Piyasas Etkisi olmak zere drt balk altnda incelenecektir.
Sendika Yaylma Etkisi: Sendikal sektrde cret art nedeniyle isiz kalan iilerin sendikasz sektre geerek burada cretleri drmeleridir.
Sendika Yaylma Etkisi

Yukarda sendikalarn genelde yelerinin cretlerini ykselttikleri belirtilmiti. Ekonominin iki sektrden olutuunu, sendikalamann olmadn ve her iki sektrde de cretlerin birbirine eit olduunu varsayalm. Bu sektrlerden birinde iilerin sendikaya ye olmalar cretlerinin ykselmesine sebep olacaktr. Emek ta-
169
lep erisinin negatif eimli olduu hatrlanrsa, bu sektrde cretlerin ykselmesi istihdamn azalmasna sebep olacak, baz iiler bu nedenle ilerini kaybedeceklerdir. Sendikal sektrde cret ykselmesi nedeniyle ilerini kaybeden iiler sendikasz sektre geerler ise ne olacaktr? Bu taktirde sendikasz sektrde emek arz artacandan cretler decektir. Grld gibi, balangta her iki sektrde de cretler ayn dzeydeyken sendikalama ile birlikte hem sendikalaan sektrde cret artm, hem de sendikasz sektrde cretler derek cret farkll meydana gelmitir.
Sendikalama Tehdidi Etkisi

Yaylma etkisinde sendikalama sonrasnda sendikal sektrde cretlerin ykseldii ve ortaya cret farkllnn kt belirtildi. Sendikalarn yelerine saladklar bu avantajlar sendikasz sektrde de iilerin rgtlenme abas iine girmelerine sebep olacaktr. Sendikasz sektrdeki iverenler iilerinin sendikalamasn nlemek iin iilerine sendikal iilerin aldklarna yakn bir cret teklif edebilecektir. Byle bir uygulama her iki tarafa da faydalar salayacaktr. Sendikalama tehdidi ile iilerine yksek cret demek zorunda kalan iveren planladndan fazla cret demek zorunda kalsa da baz alardan avantajlar elde edecektir. veren byle davranmakla sendikalamadan kurtulup personel politikalarn esnek tutmaya devam edecektir. nk, iverenlerin sendikalardan temel yaknma noktalar sadece cretleri ykseltmeleri deil, ie giri-k ve terfi gibi konularda iverenin inisiyatifini ortadan kaldrmalardr. veren iileri sendikalamadan vazgeirerek bu konularda sahip olduu esneklii korumu olacaktr. Ayrca sendikal iyerlerinde grev olurken kendi iyerinde grevin olmay ve retimin kesintisiz devam etmesi de iverenin salayaca bir baka fayda olacaktr. Sendikalama tehdidi ile yksek cret alan iiler bunun dnda baka faydalar da salarlar. Bunlarn banda sendikaya ye olmann getirecei ykmllklerden (aidat demek, sendika toplantlarna katlmak gibi) kurtulmak gelmektedir. Ayrca iilerin greve girmeleri sz konusu olmayacandan, grev nedeniyle cret geliri kayb da sz konusu olmayacaktr. Sendikalar ile ilgili aratrmalaryla tannan Richard Freeman ve James Medoff A.B.D.de tehdit etkisinin zellikle byk firmalarda sz konusu olduunu, sendikalamann sendikasz byk firmalarda cretleri %10-20 orannda arttrrken yan demeleri de arttrdn belirlemilerdir. Sizce, sendika yaylma etkisi mi yoksa sendikalama tehdidi etkisi mi daha kuvvetli olduunda sendikal-sendikasz iiler arasnda daha fazla dayanma olacaktr?
Sendikalama Tehdidi Etkisi: verenin iyerindeki potansiyel bir sendikalama ihtimalini ortadan kaldrmak amacyla iilerine sendikal iilerin aldklar cretin aynsn veya ona yakn bir creti vermesidir.
SIRA SZDE
1
Bekleme sizlii Etkisi: Geici isizlik trdr. Sendikal sektrde alyorken isiz kalan bireylerin dk cretli sendikasz sektrde almak yerine sendikal sektrde i aramalar veya sendikasz sektrde alan bireylerin iten ayrlp beklenen gelirlerin daha yksek olduu sendikal sektrde i aramalardr
Bekleme sizlii Etkisi

Sendikal sektrde cretin yksek olmas bu sektrde i bulmann getirisini ykseltecektir. Bu durum baz sendikasz iilerin gelecekte sendikal bir i bulmak amacyla ilerini brakmalarna ve nceden sendikal olup da isiz kalan iilerin sendikasz sektrde alma yerine sendikal sektrde i bulmak iin beklemelerine sebep olacaktr. ilerin bu ekilde davranmalar-emek talep erisinin esnekliine bal olarak-kimi zaman sendikasz ii cretlerinin dmesine, kimi zaman ise ykselmesine sebep olabilmektedir.
170
alma Ekonomisi
rn Piyasas Etkisi
rn Piyasas Etkisi: Sendikal iilerin cret art nedeniyle sendikal sektrde maliyetlerin ve fiyatlarn ykselmesi, buna bal olarak tketici talebinin sendikasz sektrde retilen mallara ynelmesidir. Sendikasz sektrn rnlerine olan talebin artmas bu sektrde emek talebinin ve cretlerin ykselmesine sebep olacaktr.
Bu etkiye gre, sendikalarn cret art salamalar o sektrde maliyet artlarna yol aacak, bu artlar da sendikal sektrde retilen mallarn fiyatlarna yansyacaktr. Bu durumda tketiciler daha pahal olan sendikal sektrn rettii mallar yerine daha ucuz olan sendikasz sektrde retilen mallar satn almay tercih edeceklerdir. Sendikasz sektrn rettii mallara olan talep art tretilmi bir talep olan igc talebini de arttracak, sendikasz sektrde ii cretlerinin ykselmesine neden olacaktr. Bundan dolay rn piyasas etkisini dikkate almadan yaplacak hesaplamalar tam sendika cret etkisini olduundan kk gsterecektir. Buraya kadar sendikalarn eitli yollardan sendikal ve sendikasz ii cretlerini nasl etkileyebileceini inceledik. Bu konuda ABD ve Avrupa lkeleri iin yaplan almalarn ou sendikalama tehdidi ve rn piyasas etkilerinin yaylma etkisinden daha byk olduunu ve sendikalarn genelde sendikasz ii cretleri zerinde pozitif etkileri olduunu bulmutur. Trkiyede veri eksiklii nedeniyle bu alanda ok sayda aratrma yaplamamtr. Yaplan az sayda aratrmalardan birinde sendikalarn 1950-1975 dneminde cretleri %30 orannda arttrd bulunmutur. 1990 ylna ait verilerin kullanld bir baka almada ise sendikalama oranndaki %10luk bir artn plak cretleri %11 orannda arttrd sonucu elde edilmitir.
SENDKALAR VE VERMLLK
Bildiimiz gibi, verimlilik kullanlan girdi birimi bana den rn (kt) miktarn gsteren bir kavramdr. Sendikalarn verimlilik ile ilgisini aratran almalar baz sendika uygulamalarnn verimlilii olumlu ynde etkilenirken, bazlarnn olumsuz etkilerinin olduunu gstermektedir. Bu nedenle sendikalarn olumlu ve olumsuz etkilerinin neler olduunu ayr ayr incelememiz yararl olacaktr.
Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumsuz Etkileri

Kstlayc alma Kurallar
Kstlayc alma Kurallar: Sendikalarn pazarlk glerinin yksek olduu dnemlerde kabul ettirdikleri, ivereni gereinden fazla ii istihdam etmeye zorlayan ve/veya teknolojik gelimeye direnen kurallardr.
Sendikalarn pazarlk glerinin iverenlerin pazarlk glerinden fazla olduu durumlarda toplu i szlemelerine koyduklar baz uygulamalar iverenin gereinden fazla ii istihdam etmesine neden olmaktadr. Sendika bazen haftalk veya gnlk retimi snrlama yoluna gidebilmekte veya zaman tketici retim metotlarnn uygulanmas konusunda srar edebilmektedir. rnein, belirli bir yerin boyanmas sz konusu ise sendika sprey tabancalarnn kullanmn yasaklayabilmektedir. Sendika kimi durumda herhangi bir iin yaplmas iin altrlmas gereken ii saysn dorudan belirleyerek veya iilerin yaptklar ie ilikin hukuksal kstlamalar getirerek de iverenin hareket alann daraltabilmektedir. rnein, sendika metal ve duvar iilerinin ileri ile ilgili basit marangozluk ilerini yapmalarn yasaklayabilmektedir. veren bu durumda normalde dier iilerin yapabilecei ufak tefek iler iin marangoz altrmak durumunda kalacaktr. Bunun gibi, sendikann atamalarda kdem esas zerinde srar etmesi bunu iinin yetenek ve etkinliine gre yapmak isteyen iveren iin kstlayc bir durum olarak kabul edilmektedir. Sendikalarn bu ekilde kstlayc kurallara bavurmalarnn temel sebebi, verimlilik art salayan yeni teknolojilerin isizlie neden olmasn nlemektir. Ancak kaynaklarn etkin kullanmn kstlayan ve verimlilii dren bu kurallar
171
uygulamak ksa dnemde grev silahn kullanarak mmkn olabilse de, bu tr uygulamalar uzun dnemde genellikle baarszlkla sonulanmaktadr. nk bu kurallarn uzun sreli uygulanmas sendikalara verilecek ar krlarn ortadan kalkmas sonucunu vermektedir.
Grevler
Sendikalarn verimlilik zerinde olumsuz sonular douran bir uygulamas da grevlerdir. Toplu i grmeleri boyunca sendika ile iveren belirli bir anlamaya ulaamadklarnda grev meydana gelir ve retim durur. Grev nedeniyle firma sat geliri kaybna urarken, iiler de almadklar iin cret geliri kaybna urarlar. retim akmnn grevler nedeniyle durmas phesiz ekonomi asndan etkinlik ve verimlilik kaybdr. Grevler nedeniyle ekonominin urad retim ve verimlilik kayb her sektr ve zaman iin ayn olmayacaktr. rnein, PVC kap pencere reten bir fabrikada greve gidilmesi belirli sayda ignnn kaybolmasna neden olsa da, tketicileri fazla etkilemeyecektir. Tketici bu konudaki ihtiyacn erteleyebilecei gibi, baka bir marka PVC kullanmay da tercih edebilecektir. te yandan, hava yollarnda veya kamu tamaclk sisteminde meydana gelebilecek bir grev, grevin taraf olmayan tketiciler, iiler ve firmalara nemli maliyetler ykleyebilecektir. Bunun gibi rnn stoklanabilir olduu ikollarnda iverenlerin grev ncesinde vardiya saysn ve retimi arttrmalar grev nedeniyle retimin dmesini engelleyebilmektedir.
Sektr Deitirme Maliyeti

Konunun banda yaylma etkisi incelenirken sendikal sektrde cret art nedeniyle isiz kalan iilerin sendikasz sektre kolayca getikleri belirtilmiti. Oysa gerekte, i aramak ve emein bir sektrden dierine geii hem dorudan hem de frsat maliyetleri olan bir faaliyettir. Bu maliyetler gz nne alndnda, sendikalarn etkinlik ve verimlilii olumsuz ynde etkiledii sylenebilir.
Sendikalarn Verimlilik zerindeki Olumlu Etkileri

Sendikalarn Toplu Bir Ses Oluturmas
ilerin ile ilgili problemleri olduunda bavurabilecekleri iki mekanizma vardr. Bunlar: k ve ses mekanizmalardr. k mekanizmasnda alma koullarndan memnun olmayan ii ii brakarak alma koullar daha iyi olan baka bir i aramaktadr. Ancak bu mekanizma iki adan firmalarn arzu etmedikleri bir zm yoludur. lk olarak, iiler iten ayrlrlarsa firma yeni gelen iileri ie almak ve eitmek iin nemli lde maliyetlere katlanacaktr. kinci olarak, k mekanizmas ile birlikte nitelikli iilerin ilerini brakmalar firma asndan nemli bir kayp olacaktr. Bunun tersine ses mekanizmas ii brakmay deil iilerin iverenle deimesini istedikleri konular tartmalarn ifade etmektedir. Sorunlarn iletiim yoluyla zlmesi iilerin firmay terk etmelerini engelleyecek, firma hem nitelikli igcn kaybetmeyecek, hem de yeni iileri ie alma ve eitme maliyetlerinden kurtulmu olacaktr. Bu yn dolaysyla ses mekanizmasnn k mekanizmasndan daha iyi olduu aktr.
k (exit) Mekanizmas: alma koullarndan memnun olmayan iilerin altklar ilerden ayrlarak isteklerine uygun baka ilerde almalardr.
Ses (voice) Mekanizmas: alma koullarndan memnun olmayan iilerin sorunu iverene ileterek zmelerini ifade eder. ilerin sorunlar iverene birlikte iletmeleri (toplu ses) tek balarna iletmelerinden (bireysel ses) daha etkilidir. Sendikalar toplu sesi salarlar.
172
alma Ekonomisi
ilerin problemlerin zm iin ses mekanizmasn kullanmalar daha iyi bir zm olmakla birlikte, iilerin bireysel olarak bu konuda etkili olabilmeleri ok zordur. alma koullar hakknda iilerin ounluu ikayeti olsa da, herkes birilerinin bu ikayeti iverene aktarmasn isteyecek kendisi bu konuda gnll olmayacaktr. Sorunlar iverene aktarma cesareti gsteren ii ya da iiler ise iveren tarafndan dikkate alnmayacak ve problem karclar olarak isimlendirilebileceklerdir. te, sendika herkesin rahatszlk duyduu konular iverenle tartarak bu konuda toplu bir ses oluturur. ileri tek tek dikkate almayabilecek iverenler, iilerin tmn temsil eden sendikalar ciddiye alp sorunlar zme yoluna gidebileceklerdir. Bu ise hem ii devrini drp kdem seviyesini ykseltecek hem de problemleri zlm iilerin morallerini ve motivasyonlarn ykselterek verimliliin artmasn salayacaktr.
Sendikalarn Gvencesi Salamas

Eitimin bir eiti de sorarak renmedir. Herhangi bir iin nasl yapldn deneme/yanlma metodu ile renmek zaman alc ve maliyetli bir yoldur. te yandan, firma iindeki yal insanlarn gen personele yardmc ve retici olma konusunda genelde ekimser davrandklar bilinmektedir. phesiz bunun sebebi yal iilerin pozisyonlarn gen iilere kaptrabilecekleri endiesidir. Sendikalarn terfi ve iten karmalarda kdem esasn uygulatmas kdemli iilerin kendilerini gvende hissetmelerini salayacaktr. Byle bir ortam kdemli iilerin bilgi ve tecrbelerini gen iilere daha rahat aktarmalarn salayacak, igcnn verimlilii ykselecektir.
Teknolojik Gelime ve Daha yi Ynetim

Daha nce sendikalarn kstlayc alma kurallar ile teknolojik gelimeye kar direnebildiklerini belirtmitik. Sendikalarn teknolojik gelimeyi tevik eden bir yn de vardr. Sendikalarn abas ile cretlerin ykselmesi maliyetlerin artmasna neden olacak, firmann iinde bulunduu rn piyasas rekabeti ise firma maliyet artn fiyatlara yanstamayacaktr. Firmann bu durumda ayakta kalabilmesinin yolu verimlilii ykseltmesidir. veren kulland sermaye mal miktarn arttrarak ii bana daha fazla makine ve tehizat dmesini salayabilir. Bu ise verimlilik artdr. Sendikalamann iverenlerin daha fazla sermaye kullanmaya tevik etmesi konusunda farkl ekilde dnmek de mmkndr. Buna gre sendikalarn cretleri ykseltmesi krlar azaltarak yeni yatrmlarn (teknolojinin yenilenmesi, makine ve tehizat saysnn arttrlmas gibi) iptal edilmesine de sebep olabilmektedir. Bu konuda yaplan aratrmalarn bazsnda sendikalamann teknolojik gelimeyi arttrd, bazsnda sendikalamann teknolojik gelimeyi olumsuz etkiledii sonucuna ulalmtr. Sendikalamann verimlilik zerindeki dier olumlu etkisi ynetimin performansn gelitirmesidir. Firmalar emei etkin kullanmann maliyeti kk olduunda etkin kullanm hususunda fazla titiz davranmayabilmektedirler. Ancak, gl sendikalar ve yksek cret talepleri firmalar sendika taleplerini karlamak ve krllklarn koruyabilmek iin daha iyi personel ve retim metotlarn bulmaya yneltmektedir. Firmalar bu durumda daha iyi yneticiler altrmak, denetleyici personelin eitim durumunu ykseltmek, retim standartlarn ykseltmek ve iileri denetlemek iin daha etkin metotlar kullanmak gibi ynetim performansn arttran uygulamalara ynelmektedir.
Sendikalar-verimlilik ilikisine ynelik dnyada yaplan almalar genelde sendikal iilerin daha verimli olduklarn, bunun da sendikal sektrdeki cretlerin ykseklii, ii brakma oranlarnn dkl, i uyumazlnn az olmas gibi nedenlerden kaynaklandn gstermektedir. lkemizde bu konuda ok sayda alma olduu sylenemez. Bunun temel nedeni veri yetersizliidir. Trkiye iin yaplan bir almada Petrol, Kimya, Lastik ikollarnda yer alan 42 firmadan sadece 11ine ait sonular istatiksel adan anlaml bulunmu, bunlarn da sadece ikisinde sendikalarn verimlilik etkisinin pozitif olduu saptanmtr.
SENDKALAR VE FRMA KRLILII

Sendikalarn firma krll zerindeki etkilerini inceleyen almalarn genelinde ulalan sonu sendikalarn baz durumlar dnda firma krlln azaltt ynndedir. Burada cevab aranlacak soru sendikalarn krlar azaltmasnn iyi mi yoksa kt m olduudur. Bu soruya Piyasa yapsna gre deiir cevabn vermek gerekir. Eer sendika tekelci bir firmann krn azaltyorsa, tekelci krlar sermaye sahiplerinden iilere doru datlm olacaktr. te yandan, sendikalar rekabeti bir piyasada faaliyet gsteren ve zaten normal dzeyde kr elde eden iverenlerin krlarnn azalmasna neden oluyorsa; firmalarn kapanmasna ve endstride retimin dmesine, sonuta tketicilerin daha yksek fiyat demelerine neden olacaklardr. Nitekim yaplan gzlemler sendikalarn tekelci rantlar paylatklarn, ancak rekabeti piyasalarda krlar etkileyemediini gstermektedir. Bunun birbiri ile balantl iki sebebi olabilir.(1) Rekabeti piyasalarda krlar normal dzeydedir ve sendikalarn alabilecei bir fazlalk yoktur ve (2) bu ikollarnda sendikalar gl deildir. Yukarda sendikalarn genelde krll azaltt belirtilmiti. Bu durumun istisnalar da vardr. Sendikalar cretleri arttnda bazen piyasadaki firmalarn biraraya gelerek fiyat tespitinde tekelci gibi davrandklar ve maliyet artn fiyatlara fazlasyla yanstarak krlarn arttrdklar da grlebilmektedir. Bunun dnda, firmalarn ciddi ekonomik sknt iinde olduklar ve kapanma noktasna geldikleri baz durumlarda sendikalarn daha dk cretlere destek vererek firmalar bak srt pozisyonundan kurtardklar da gzlenmitir. Uzun vadede taraflarn her ikisi iin de yarar salayan byle bir davrann toplum refahn olumlu etkiledii aktr.
SENDKALAR VE CRETLERN DAILIMI

Sendikalarn cretlerin dalm zerindeki etkilerinin incelenmesi aslnda cretler arasndaki eitsizlii arttrp arttrmadnn sorgulanmasdr. Baz bilim adamlar sendikalarn cretler arasndaki eitsizlii arttrdklarn, bazlar ise bu tr eitsizlikleri gidererek cret dalmn daha dengeli hale getirdiklerini savunmaktadrlar. Her iki grn dayanaklarnn neler olduunu ksaca incelememiz gerekir.
Sendikalarn cret Eitsizliini Arttrmas

Sendikalarn cret eitsizliini arttrdn savunanlarn temel hareket noktas, yaylma etkisidir. Hatrlanaca gibi balangta cretlerin ayn dzeyde olduu iki ikolundan birinde sendikalama olmas o sektrde cretlerin ykselmesine, dierinde ise dmesine sebep olarak cret farkllklarn dourmaktayd. Bu adan bakldnda sendikalarn cret dalmndaki eitsizlii arttrd sylenebilir.
174
alma Ekonomisi
SIRA SZDE
Yaylma etkisi deil de sendikalama tehdidi etkisi daha kuvvetli olsayd sendikalarn cret dalmn bozucu etkisi nasl olurdu? Bu konudaki grlerin ikinci dayanak noktasn sendikann ivereni denge cret dzeyinin stnde bir cret demeye zorlamas durumunda iverenin uzun dnemde o cret dzeyinde altrabilecei en nitelikli igcn istihdam edecei gerei oluturmaktadr. rnein, sendika lise mezunlarna verimliliklerinin stnde bir cret denmesini salarsa, iverenler o cret dzeyinde daha verimli olan yksekokul mezunlarn altrmaya ynelecekler, lise mezunlarn kademeli olarak tasfiye edeceklerdir. Sonuta yksekokul mezunu iilerin talebi ve cretleri artarken lise mezunlarnn talebi ve cretleri decek, iki grup ii arasndaki cret eitsizlii byyecektir.
Sendikalarn cret Eitsizliini Azaltmas

Bir grup iktisatya gre, sendikalar hem firma iinde hem de firmalar arasnda cret dalmnda eitleyici rol oynarlar. Sendikalarn firma iinde eitlii salayc uygulamalarnn banda eit ie eit cret uygulamas gelir. Sendikalarn olmad durumda cretler iverenler tarafndan serbeste belirlenmektedir. verenler cretleri belirlerken ou kez iilerin performanslarn l olarak alrlar. Ancak bazen subjektif yarglarla da iiler arasnda ayrm yapabilmekte ve ayn ii yapan iilere farkl cretler verebilmektedirler. Sendikalar yelerini ynetimin bu tr keyfi kararlarndan korumak iin eit ie eit cret prensibini hayata geirirler. Sendikalar bunu yapmakla hem iiler aras dayanmay, hem de kendi kurumsal glerini korumay amalarlar. nk sendika cret eitsizliini salayamad zaman iilerin sendikalama talepleri nemli lde debilecektir. Sendikalarn firma iinde cret eitsizliini azaltmakla izleyecekleri ikinci yol btn iilere ayn miktar cret art alarak iiler arasndaki cret farkllklarn oransal olarak azaltmaktr. Bir iletme de en yksek cretin 100.000TL, en dk cretin ise 50.000TL olduunu varsayalm. En dk cret alan ii en yksek cretin %50si kadar kazanmaktadr. imdi sendikann btn iilerin cretlerine 20.000TLlk art elde ettiini dnelim. Bu durumda en yksek cret 120.000TLna, en dk cret ise 70.000 TL sna ykselecektir. Yeni durumda en dk cret en yksek cretin %58ine ykselmi, cretler arasndaki fark daralmtr. Sendikalar sadece firma iinde deil firmalar arasnda da cret eitsizliini daraltc rol oynayabilmektedirler. Sendikalarn bir ikolunda az sayda firma yerine ikolunun daha geni bir ksmnda organize olmalar pazarlk glerini arttrmann olmazsa olmaz kouludur. Sendikalar az sayda firmada organize olmularsa sendikalar nedeniyle yksek cret deyen firmalar rekabet glerini kaybedebilecek ve zamanla cretleri drmeye zorlanabileceklerdir. Buna neden olmamak iin sendikalar cret artlarn firmalar arasnda standart hale getirerek cretleri rekabetin dna ekerler. Sendikalarn ikolu baznda yaptklar toplu szlemeler cretleri standartlamann (yani cret dengesizliklerini gidermenin) nemli bir yoludur.
SENDKALAR VE ENFLASYON
Bilindii gibi, enflasyon cari fiyat dzeyinde toplam talebin toplam arzdan daha fazla olmas demektir. Bunun sonucunda fiyatlar genel dzeyi ykselmeye balayacaktr. Buna gre, enflasyonu fiyatlar genel dzeyindeki srekli artlar eklinde tanmlamamz mmkndr.
175
Kitabmzn 15. nitesinde de belirtildii gibi, nedenleri itibariyle iki tr enflasyon vardr. Bunlar; talep enflasyonu ve maliyet enflasyonudur. Sendikalar genelde maliyet enflasyonundan sorumlu tutulurlar. Bu nitenin banda sendikalarn gerek kendi yelerinin gerekse sendika yesi olmayan iilerin cretlerini eitli ekillerde etkiledii incelenilmiti. Bu etkilerden sendikalama tehdidi etkisinin yaylma etkisinden byk olmas durumunda sendikalar hem yelerinin hem de sendika yesi olmayanlarn cretlerini arttryor demektir. Emek maliyetinin ekonominin genelinde toplam maliyetlerin nemli bir ksmn oluturduu dnlrse, cret artlarnn maliyetleri nemli lde arttrabilecei, bu durumun arz erisini kaydrarak fiyatlar genel seviyesini ykseltecei, yani ekonomide enflasyonist bir bask oluturaca sylenebilir. 15. nitede incelenecei gibi, cret art nedeniyle maliyetlerdeki bu ykselme fiyatlarn ykselmesini salayarak enflasyona sebep olacak, enflasyon reel cretleri andrdndan bu durum sendikalarn yelerinin yaam standartn korumak amacyla cretleri tekrar ykseltmelerine, bu ise maliyetlerin ve fiyatlarn tekrar artmasna neden olacaktr. Sendikalarn maliyetler ile fiyatlar arasnda oluturduu bu sarmala cret-fiyat sarmal denilmektedir. Sendikalarn cret-fiyat sarmal ile enflasyonun balamasna veya hzlanmasna neden olduu savunan grlere karlk, parasalclar adl bir iktisat ekol bunun tersini savunmaktadr. Onlara gre enflasyon parasal bir olgudur ve sendikalar scakl (yani enflasyon srecini) yaratan frnlar deil, scakl gsteren termometrelerdir. Buna gre, ekonomideki para miktar para otoritelerince arttrlmad taktirde sendika cret artnn enflasyonist etki oluturmas sz konusu olmayacaktr. Para miktar ve parann el deitirme hz artmazsa insanlar reticilerin istedikleri yksek fiyatlar veremeyeceklerdir. Bunun sonucunda sendikal sektrde istihdam azalacak, sendikalar cret taleplerine snrlama getirecekleri iin cret-fiyat sarmal krlacaktr.
SENDKALAR VE SZLK
Sendikalarn isizlik ile ilgisi hakknda iki farkl gr vardr. Bir gre gre ekonomide talebin darald dnemlerde cretler azalma ynnde esnek olabilse ekonomi daha dk bir istihdam dzeyinde yeni bir dengeye gelebilecek ve isizlik olmayacaktr. Ancak, cret azalma ynnden esnek olmad iin isizlik meydana gelmektedir. Burada sendikalarn ynden etkisi olduu ileri srlmektedir. Birincisi, sendika-iveren cret anlamas (toplu i szlemeleri) genellikle 2-3 yllk dnemler iin yaplr. Bu nedenle talep daraldnda iverenin creti drmesi yasal olarak mmkn deildir. kincisi, sendikalar asndan cretlerin drlmesini onaylamak kabul edilemeyecek bir geri adm olarak nitelendirilmektedir. nc olarak, sendikalarn cretleri ykseltmesinin almayan ilave iileri (renciler, ev kadnlar gibi ikincil igcn) i piyasasna ekmesi, bylelikle isizlii arttrmas da mmkndr. cretlerin azalma ynnde esnek olmay, btnyle sendikalardan m kaynaklanr?
SIRA SZDE
3
Sendikalarn isizlik zerindeki bu olumsuz etkisine karlk isizlii azaltc etkilerinin olduu da bilinmektedir. Bu nitede, sendikalar-verimlilik ilikisi incelenirken sendikalarn toplu ses oluturarak iilerin i ile ilgili tatminsizliklerini giderdii, bunun da ii devri katsaysn drd belirtilmiti. i devri katsaysnn dmesinin isizlik orann azaltaca sylenebilir.
176
alma Ekonomisi
SENDKALAR VE GELR DAILIMI

Sendikal hareketin temel amalarndan birisi, igcnn milli gelirden ald pay toplu pazarlk yolu ile ykseltmektir. Bu konu ile ilgili yaplan almalar genelde sendikalarn yelerinin cretlerini arttrrken bunu iverenlere deil, sendikasz iilere yklediklerini gstermektedir. Buna gre, sendikal sektrde salanacak iyilemeler yaylma etkisi nedeniyle sendikasz sektrde meydana gelecek gelir d tarafndan giderilmektedir. verenlerin sendikalara kar milli gelirdeki paylarn iki ekilde koruyabildikleri dnlebilir. lk olarak, sendikal ii cretleri ykseliyorken sermayenin fiyat deimiyorsa makine ve tehizat igcne nazaran ucuzlam olacaktr. veren bu durum da bir ksm igcn kararak bunun yerine daha fazla sermaye kullanmay krl bulabilmektedir. Sonuta, sendikalarn cret art ile saladklar pozitif etki istihdam azalmas nedeniyle meydana gelen negatif etki tarafndan giderilecektir. kinci olarak, iverenlerin milli gelirdeki paylarn sendikalara kar koruyabilmeleri verimlilii ve fiyatlar arttrmalar ile mmkn olabilmektedir. veren her iki durumda da cret artlarnn krlarda yaratabilecei azalmay giderebilmektedir.
177
zet
AMA
cretlerin tek belirleyicisi sendikalar mdr?
AMA
cretlerin tek belirleyicisi sendikalar deildir. Bu konuda verimliliin, iin niteliinin, demografik zelliklerin ve piyasa yapsnn da etkileri vardr. rnein verimliliin yksek olduu durumlarda cretler de yksektir. Bunun gibi; yaplan gzlemler erkeklerin ortalama cretlerinin kadnlarn cretlerinden fazla olduunu, tekelci piyasalarda cretlerin rekabeti piyasalara nazaran daha yksek olduunu gstermektedir. Ayrca zor ve tehlikeli ilerde de cretlerin daha yksek olduunu cret farkllklar nitesinden hatrlayacaksnz. Sendikalar yelerinin ve kendisine ye olmayan iilerin cretlerini nasl etkilerler? Sendikalarn yelerinin cretlerini sendika ncesi duruma gre ykselttii aktr. gcnn sendikalama abasnn en nemli sebebi budur. Sendikalar faaliyetleri ile sadece yelerinin cretlerini deil-dolayl olarak-ye olmayan iilerin cretlerini de etkilerler. Bu etkiler drt grupta toplanabilir. Bu etkilerden yaylma etkisine gre sendikal sektrde cretler ykseldii iin isiz kalanlarn sendikasz sektre gemeleri sendikasz ii cretlerini drecektir. te yandan, sendikasz iilerin salad avantajlar nedeniyle sendikalamaya almalar iveren asndan ciddi bir tehdit olacak, bunu nlemek iin iveren sendikasz iilerin cretlerini ykseltebilecektir. Sendikal sektrde cretlerin daha yksek olmas, bu sektrde isiz kalanlarn dier sektre gemeyip sendikal i bulmak iin beklemelerine veya sendikasz sektrdeki iilerin istifa ederek sendikal sektrde i aramalarna da sebep olabilmektedir. Bekleme isizlii olarak adlandrlan bu etkiye gre-emek talep erisinin esnekliine bal olaraksendikasz ii cretleri artp azalabilmektedir. Son olarak, rn piyasas etkisine gre sendikal sektrde cretlerin ykselmesi bu sektrdeki maliyetlerin ve fiyatlarn artmasna sebep olacak, tketici talebi daha ucuz hale gelen sendikasz iilerin rettikleri rnlere kayacaktr. Bu talep art sendikasz ii cretlerini arttracaktr.
AMA
Sendikalarn verimlilik zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? 3 Sendikalarn verimlilii hem olumsuz hem de olumlu etkiledii ileri srlmektedir. Sendikalarn istihdam dzeyini korumaya ynelik kstlayc kurallarnn, grevler nedeniyle retimin kesintiye uramasnn ve yksek cretler nedeniyle isiz kalan bireylerin baka sektrlere gei yapmalarnn maliyetli ve verimlilii dren unsurlar olduu sylenebilir. te yandan, sendikalarn iilerin ikayetlerini iverene aktarmada toplu ses olmalar sorunlarn zlerek igcnn daha verimli almasn salamaktadr. Bunun gibi sendikalarn kdem esasn benimsemelerinin de verimlilii arttrd sylenebilir. Son olarak, sendikalar nedeniyle emek maliyeti ykselen iverenler ya nispeten ucuz hale gelen sermaye faktrnden daha fazla kullanacaklar veya emek faktrn daha etkin bir ekilde kullanmak iin ynetim politikalarn deitireceklerdir. Her iki durum da verimliliin artmasna sebep olacaktr. Sendikalar gerekten firmalarn krlln azaltrlar m? 4 Yaplan gzlemlerin ou sendikalarn genelde firma krlln azalttklarn, bu durumun zellikle eksik rekabeti piyasalar iin daha fazla sz konusu olduunu gstermektedir. Sendikalar firma iinde ve firmalar arasnda cret dalmn nasl etkilerler? 5 Sendikalarn cret dalmn iki ynde etkiledii dnlmektedir. Eer yaylma etkisi geerli ise sendikalarn sektrler arasnda cret dalmn bozucu bir rol oynadklar sylenebilir. te yandan, sendikalarn temel politikalarndan birisi olan eit ie eit cret uygulamasnn cret dalmndaki dengesizlikleri azaltt bilinmektedir. Bunun gibi, btn iiler iin belirli bir miktarda cret artnn saland durumlarda da cret dengesizlikleri azalabilmektedir.
AMA
AMA
178
alma Ekonomisi
AMA
Sendikalar enflasyondan sorumlu mudurlar?
AMA
Bu konuda iki farkl gr vardr. Bir gre gre sendika cret politikas maliyetleri arttrarak cretfiyat sarmaln harekete geirmekte ve maliyet enflasyonunun olumasna sebep olmaktadr. Bir baka gre gre enflasyon parasal bir olgudur ve asl sorumlu cretleri arttran sendikalar deil, sendikalarn bu politikasn para arzn arttrarak destekleyen merkez bankalardr.
AMA
Sendikalarn igcnn milli gelirdeki payn arttrrlar m? Yaplan aratrmalar, sendikalarn genelde igcnn milli gelirdeki payn arttrmak konusunda baarl olamadklarn gstermektedir. Bu sonutan hareketle sendikalarn yelerine saladklar avantajlar iverenlerin srtndan deil, genelde sendikasz iilerin daha dk cretler almalar pahasna gerekletirdikleri ifade edilebilir.
Sendikalar ile isizlik arasnda iliki var mdr?
Sendikalarn iki ynden isizlii arttrd, bir ynden ise azaltt sylenebilir. Ekonominin durgunluk dnemlerinde sendikalar nominal cretlerin azalma ynnde esnemesine engel olarak isizlii arttrabilirler. Bunun gibi sendikalarn saladklar cret avantaj almay dnmeyen ikincil igcnn piyasaya girmesine sebep olarak da isizlii arttrabilir. te yandan, sendikalarn toplu ses oluturarak igcnn ikayetlerini zmesi, ii brakma oranlarn ve isizlii azaltc bir etki oluturabilecektir.
179
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sendikalarn cret eitsizliini arttrdn savunanlarn temel hareket noktasdr? a. Bekleme isizlii etkisi b. rn piyasas etkisi c. Yaylma etkisi d. Sendikalama tehdidi etkisi e. cret standardizasyonu etkisi 2. Aadakilerden hangisinde sendikalama oran daha yksektir? a. Rekabeti piyasalarda b. Kk firmalarda c. Kadnlar arasnda d. Genler arasnda e. Byk firmalarda 3. Aadaki piyasalardan hangisi sendikann cretler zerindeki dorudan etkisini aklar? a. Monopson b. Monopol c. Dopol d. Oligopol e. Tam rekabet 4. Sendikal sektrde cretlerin yksek olmas nedeniyle sendikasz iilerin istifa ederek sendikal i aramalar durumuna ne ad verilir? a. kme etkisi b. Yaylma etkisi c. Sendikalama tehdidi etkisi d. Bekleme isizlii etkisi e. rn piyasas etkisi 5. Sendikalarn sendikasz ii cretleri zerindeki etkileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yaylma etkisine gre sendikasz ii cretleri artar. b. rn piyasas etkisine gre sendikasz ii cretleri azalr. c. Sendikalama tehdidi etkisine gre sendikasz ii cretleri artar. d. Bekleme isizlii etkisine gre sendikasz ii cretleri deimez. e. Hibiri
6. Aadakilerden hangisi sendikalama tehdidi etkisine bal olarak oluan ve iverenler asndan olumsuz olarak deerlendirilen bir gelimedir? a. Sendikalamann nne geilmesi b. Grev nedeniyle retimin durmasnn engellenmesi c. Personel politikalarndaki esnekliin devam etmesi d. ilere yksek cret deme zorunda kalnmas e. Hibiri 7. Aadakilerden hangisi sendikalarn uygulad kstlayc alma kurallar arasnda yer almaz? a. Belirli bir iin ka tane ii ile yaplacann tespiti b. Haftalk veya gnlk retimin snrlandrlmas c. Zaman tketici retim metotlarnn uygulanmas d. Atama ve terfilerin kdem esasna balanmas e. ilerin sorunlarnn iverenlere iletilmesi 8. Aadakilerden hangisi sendikalarn verimlilik zerindeki olumsuz etkileri arasnda yer almaz? a. Kstlayc alma kurallar b. Grev nedeniyle retimin durmas c. Yksek cretler nedeniyle sendikal iilerin isiz kalmalar d. Sendikalarn yeni teknojilere kar istihdam dzeyini korumalar e. Sendikalarn toplu ses oluturmas 9. Aadaki sektrlerden hangisinde meydana gelen bir grev daha ok retim ve verimlilik kaybna neden olur? a. PVC sektrnde b. Metal sektrnde c. Aa rnleri sektr d. Ulatrma sektrnde e. ki sektrnde 10.Aadakilerden hangisi sendikalarda cret farkllklarn giderici rol oynar? a. Grevler b. Kstlayc alma kurallar c. Eit ie eit cret uygulamas d. Yaylma etkisi e. k mekanizmas
180
alma Ekonomisi
Yaamn inden
Sendikalar Kan Kaybediyor*
alma Bakanl kaytlarna gre, i hayatna 1960l yllarda giren ve 1978de saylar 912ye kadar ykselen ii sendikalarndan bugn sadece 112si faaliyette bulunuyor. 28 Aralk-Trk i hayatna 1960l yllarda giren ii sendikalarnn says, 1978de 912ye kadar ykselirken, bu say bugn 112ye dt. i ve iveren sendikalarnn saysnda, 1960l yllardan gnmze kadar iniler-klar yaanyor. 1960l yllarda 500n zerinde olan ii sendikalarnn saysnn, 1978de 912ye kadar ykseldii, baz ini ve klardan sonra, 1990da 81e kadar indii, 1998 ylndaki rakamn ise 112 olduu gze arpyor. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn en son yapt tespitlere gre, 2000 ylnn Ocak ay itibariyle 4 milyon 508 bin 529 olan toplam ii saysndan 3 milyon 86 bin 305inin sendikal olduu ve sendikalama orannn ise yzde 68.45e ykseldii belirtiliyor. KONFEDERASYONLAR: AKTF SENDKALI YE 800-900 BN KESK Genel Bakan Siyami Erdem, konuya ilikin olarak yapt aklamada, Bakanlk kaytlarnn son 30 yln toplam ye saysnn gstergesi olabileceini ve ye kaytlarnda yenileme olmadndan dolay rakamlarn hatal olduunu savundu. Erdem, konfederasyonlarna bal 19 sendikaya ye 258 bin 425 kamu emekisinin bulunduunu belirterek, Yaklak 40 milyon nfuslu 1980li yllarda, Trkiyede, 2 milyonun zerinde sendikal ii bulunuyordu. Bugn nfus 80 milyona yaklarken, bu saynn 900 bine indiini tahmin ediyoruz dedi. Erdem yle devam etti: Trkiyede son yllarda ii konfederasyonlarnn ye saylarnda azalma gryoruz. Bu d, zelletirme ve taeronlatrma gibi faktrlerin sendikalama zerindeki olumsuz etkileri sonucunda yaanmtr. k yolu olarak, sendika saysnn azaltlarak, byk ve daha gl sendikalarn kurulmas grld. Ama bu bir zm getirmedi. Esas olan deiimdir, deiime ayak uydurmak zorundayz. Bugne kadar bir, cret ekseninde sendika anlay mevcuttu. Sadece cret endeksli sendika anlay yerine, i barna, retime, mesleki eitime ynelik bir politikaya gidilmelidir *Bu haber http://www.ntvmsnbc.com/news/53536.asp. internet adresinden ksaltlarak alnmtr.
Okuma Paras
SENDKALAR NN SAVUNULMAYA DEER KURULULARDIR?* Sendikalar ld m? ngiliz kmr endstrisinde 24 yllk mcadele sonrasnda sendikann destei ile erkeklerle ayn creti almaya hak kazanan 800 kadn alan kesinlikle byle dnmemektedirler. Sendikalarn destei sadece bu olayda ortaya kmam, bunun gibi bireylerin i mahkemelerine yaptklar binlerce bavuruda sendikalar alanlar ve onlarn aileleri adna adaleti salamak iin aba gstermilerdir. Sendika olmakszn ii-iveren ilikisi glerin eit olmad bir iliki olacaktr. Avrupa insan haklar ve temel hrriyetler kongresinde de belirtildii gibi sendikasz bir ortam bireylerin ahsiyetlerinin gz ard edilebilmesine zemin hazrlayabilmektedir. Bu dorultuda ILOnun evrensel insan haklar bildirgesinde de yanstlan grlerinde Papa II.John Paul Sendikalar "sosyal adaleti salayan ve mesleinin gereklerini yerine getiren iiler iin szclk grevini stlenen kurulular" olarak tanmlamaktadr. Gnmzde sendikalar 1960lar ve 1970lerdenkinden olduka farkl organizasyonlardr. Ekonomi ve alma dnyas son 150 hatta 20 ylda nemli deimeler geirmi, bu durum sendikalarn da tarihsel esaslarn koruyarak kendilerini gelitirmelerini zorunlu klmtr. Sendikalar deiime zorlayan bu gelimeleri iki grupta toplamak mmkndr. lk olarak; madenler, demiryollar, dokuma sanayi, limanlar gaz ve elektrik gibi geleneksel olarak "sendikalarn kaleleri" olarak nitelendirilen sektrler hizmetler sektrnn gelimesi veya yeni teknolojilerin bulunmas ile birlikte ya ortadan kalkmlar veya bu sektrlerde istihdam nemli lde daralmtr. kinci olarak, kamu sektrnn gelimesi ile birlikte sendikalarn etkisi sanayi dnda da gelimitir. Bu durum pek ok kadnn ksmi-zamanl (part-time) ii olarak emek piyasalarna giriini beraberinde getirmitir. yerleri ve toplumun bu ekilde dnm geirdii durumda sendikalar da geliimlerini devam ettirmek iin mevcut yelerini korumak ve yeni yeler kazanmak zorundadrlar. Sendikalarn gndemi sadece erkek sanayi iileri iin cret pazarl yapmann tesine gemek durumundadr. Sendikalar her sektrdeki ve blgedeki; kadn iileri, geici iileri, gen iileri, beyaz yakal ve nitelikli iileri de kucaklamaldr. Bu anlamda ngilterede son 15 ylda sendika yeliinin ilk kez artmasnn altnda sendikalarn iverenlerle yeni bir diyalog ekli oluturmalarnn etkili olduu sylenebilir. Baz kimselerin dnd gibi sosyal koruma ile ekonomik baar arasnda biri veya dieri eklinde kat bir tercih yoktur: Sendikalar verimlilii arttrarak hem kiiler hem de firmalar asndan eitli faydalar salar.
181
Okuma Paras /Devam

lk olarak sendikalar, iyerlerindeki kazalar azaltrlar. Yaplan hesaplamalar sendikal firmalarda yaralanmalarn sendikasz firmalardan 1/3 orannda daha az olduunu gstermektedir. kinci olarak sendikal iyerlerinin frsat eitliini ve aileyi temel alan politikalarnn zellikle kadn iileri tevik ettii aktr. nc olarak sendikalar, cret dalmn daha adil yaparlar. Sendikalarn olduu yerlerde; kadn-erkek, beyazetnik aznlk arasndaki farkllklar daha azdr. London School of Economicsin yapt bir aratrma sendikalar olmasayd ngilterede cinsiyetler aras gelir farkllnn %2,6, rklar aras farklln ise %1,4 daha fazla olacan gstermektedir. Bu oranlar ok fazla bir katk gibi gzkmeyebilir. Fakat bu ortalama oranlarn sendikalarn gerekten fark yaratt binlerce olay gizlediini gz nnde bulundurmak gerekir. Drdnc olarak, sendikalarn iilere daha adil bir ekilde muamele edilmesini saladklar bir gerektir. Sendikalar sayesinde gereksiz grlen veya iten atlan iiler itiraz etmek ve danmanlk hizmeti almak imkanna kavumaktadrlar. Sendikalar sadece iilerini savunmamakta, ayn zamanda insanlara gerek frsat duygusunu vererek onlar daha kuvvetli klmaktadr. Bugnk sendikaclk hareketinin grevi sahip olduu ana deerleri koruyarak igcnn daha byk bir kesimine ulap onlar kucaklamaktr. Sendikalar bunu baarabilirlerse 21. yzyla uygun daha gl ve yeniden canlandrlm bir hareketi hep birlikte greceiz demektir. *Bu para Cherie Boothun http://www.timesonline.co.uk/article/0,,200-239903,00.html?gavalidate nternet adresinde yer alan Why The Trade Unions Are Worth Defending adl makalesinin ksaltlm bir tercmesidir.
Belman, D. (1992). Unions, The Quality of Labor Relations And Firm Performance, Eds. Lawrance Mishel ve Paula B.Yoos, Unions And Economic Competitiveness, M.E.Sharpe Inc., New York, s. 45. Bierli, M.K. (1992). Sendikalarn Ekonomik Analizi ve gc Gelirleri zerindeki Etkileri: Trkiye Uygulamas, Anadolu niversitesi Yaynlar,Yayn No: 707, Eskiehir, s. 71-73, 112-123. Ehrenberg, R.G. ve Smith, R.S. (2000). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy, AddisonWesley Longman Inc., Reading MA, s. 504-506. Flanagan, R.F; Smith, R.S. ve Ehrenberg R.G. (1984). Labor Economics And Labor Relations, Scott Foresman And Company, Illinois, s. 553. Freeman, R.B ve Medoff, J.L. (1984). What Do Unions Do?, Basic Books Inc., New York, s. 90-93,169-172, 175-179, 182-186. Hamermesh, D.S. ve Rees, A. (1988). The Economics of Work And Pay, Fourth Edition, Harper&Row Publshers, New York, 1988, s. 293. Hrsch, B.T ve Addison, J.T. (1986). The Economic Analysis of Unions, Allen&Unwn, Boston, s. 119155. Kaufman,B.E (1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition The Dryden Press, Chicago s. 584. Kwoka, J.E. (1983). A Monopoly Plant And Union Effects On Workers Wages, Industrial And Labor Relations Reviaw Vol. 36 No: 2, January s. 251. McConnell, C.R. ve Brue, S.L. (1989). Contemporary Labor Economics, Second Edition, McGraw-Hill Book Company, New York, s. 237, 239, 245, 247. zkaplan, N. (1994). Sendikalar ve Ekonomik Etkileri: Trkiye zerine Bir Deneme, Kavram Yaynlar, stanbul, s. 281.
182
alma Ekonomisi

1. c 2. e 3. a 4. d 5. c 6. d 7. e 8. e 9. d 10.c Ayrntl bilgi iin Sendikalarn cret Eitsizliini Arttrmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalama cretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalarn cretler zerindeki Dorudan Etkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bekleme sizlii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalarn cretler zerindeki Dorudan Etkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalama Tehdidi Etkisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kstlayc alma Kurallar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalar ve Verimlilik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Grevler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sendikalarn cret Eitsizliini Azaltmas konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Sendikalama tehdidi etkisi daha kuvvetli ise sendikalsendikasz iiler arasndaki dayanma daha fazla olacaktr. nk yaylma etkisinde sendikal iilerin cretlerini ykseltmeleri sendikasz ii cretlerini drrken, sendikalama tehdidi etkisinde ykseltmektedir. Bu nedenle sendikalama tehdidi etkisi kuvvetli ise sendikasz iiler kendi cretlerinin ykselmesine sebep olan sendikal iileri daha scak bakacaklardr. Sra Sizde 2 Yaylma etkisi deil de sendikalama tehdidi etkisi daha kuvvetli olsayd sendikalarn cret dalmn bozucu etkisi daha kk olurdu. nk bu durumda sendikal ii cretlerinin artmas sendikasz ii cretlerini de arttracak, cretler birbirine yaklaacaktr. Sra Sizde 3 cretlerin azalma ynnde rijitliinin btnyle sendikalardan kaynaklandn sylemek hakszlk olur. Bunun iverenlerden kaynaklanan nedenleri de vardr. Mallara olan talebin dt durgunluk dnemlerinde iverenler cretleri azaltmak yerine istihdam daraltmay, yani baz iileri iten karmay, tercih ederler. nk cretler azald zaman firmann zerinde yatrm yapt deerli iilerin buna kzp firmadan ayrlmalar ihtimali vardr. Firma bu iileri gcendirmek yerine nominal cretleri azaltmayp kendisine en az yarar olduuna inand iileri (genellikle en kdemsiz iilerdir) iten karmay daha aklc bir politika olarak kabul edecektir.
183
Kamu ve Emek Piyasalar
12
Devlet kavram, hepimizin kafasnda Baba grntsn artrr: Otorite sahibi, kural koyan ama ayn zamanda mfik, koruyan ve gzeten. Kamu (devlet) -hayatn her ynnde olduu gibi- emek piyasalarnda da faaliyetleri ile emek arz ve emek talebini dorudan ve dolayl olarak etkileyebilmektedir. Bu nitede sz konusu etkileri analiz ederek Devlet emek piyasalarnn neresindedir? sorusunun cevabn arayacaz.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Kamu istihdamn hangi faktrler etkiler? Kamusal mallar emek talebini ve arzn nasl etkiler? Vergilerin emek piyasalar ile ne tr ilgisi vardr? Kamunun sendikalar ile ilgili yasal dzenlemelerin etkileri nelerdir? Asgari cretin emek piyasalar zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? Kamu ii sal ve i gvenlii alanna neden mdahale eder ve bunun etkileri nelerdir? Kamu emek piyasalarnda hangi mekanizmalarla rant salar ve bu piyasalar nasl etkiler?
184
alma Ekonomisi
ASGAR CRETN YKSELTLMES YOKSULLARA YARDIMCI OLACAK MI?* A.B.D.de 1983 ylndan 1989 ylna kadar saatte 3.35$ olarak sabit tutulan asgari cret, getiimiz 10 yl iinde 4 kez ykseltilerek Eyll 1997 itibariyle saatte 5.15$ olmutur. 1999 ylnn adil asgari cret yasa tasars, yakn zamanda meclise gnderilmitir. Tasar kabul edilirse, asgari cret nmzde 10 yl iin bir dolar arttrlacak 6.15$a ulaacaktr. Tasary savunanlara gre asgari cretin ykseltilmesindeki temel ama, igcnde bulunan yoksul veya yoksula yakn ailelerin gelirlerini ykseltmektir. 19 Ocak 1999da tasary Senatoya getiren Senatr Edward Kennedy Bu yl asgari cretin ykseltilmesi iin elimden geleni yapacam, yaamak iin alan hi kimse yoksulluk iinde olmamaldr dedi. Asgari cret ve Yoksulluk Asgari cret ykseldiinde, istihdam, iki nedenden dolay azalabilir. Birincisi, asgari cretin ykselmesi dier retim faktrlerini nispeten daha ucuz hale getireceinden iveren ikme etkisinin etkisi ile ucuz olan faktr asgari cretli ii yerine kullanabilecektir. kincisi ise asgari cret ykselmesinin maliyet ve fiyatlar arttrarak satlarn dmesine sebep olabilmesidir. Ancak, asgari cretin istihdam zerindeki bu etkileri ou politikac tarafndan gz ard edilebilecek bir sonu olarak deerlendirilir. Bu nedenle yoksullukla mcadelede asgari cretin ykseltilmesi iyi bir kamu politikas olarak dnlr. Fakat, esneklik deeri dk olsa da, asgari cret ykseldii zaman eer istihdam azalacaksa bu politika yoksullara nasl faydal olacaktr? Asgari cretteki ykselmenin istihdam azaltmasna ramen bu amac nasl salayaca iki sorunun yantlanmasna baldr. Birinci soru, asgari cret ykseldii zaman baz kimselerin isiz kalmasna karlk, dk cretli iilerin ortalama olarak gelirlerinin artp artmayacadr. Asgari cret ykseldiinde dk cretli iilerin toplam gelirleri artarsa politikann yoksullara fayda salamas daha muhtemeldir. kinci soru, asgari cret artndan yararlanacaklarn yoksulluk snrnda veya onun altndaki dk gelirli aileler olup olmaddr. rnein, asgari cret ykseldii zaman iini kaybedenler daha varlkl ailelerden gelen genler iken, uygulamadan dul kadn iiler (single parents) faydalanyorsa uygulamann yoksul ve dk gelirli ailelerin gelirlerini arttrmas daha muhtemeldir. *Bu okuma paras Federal Reserve Bank of Clevelandn 1 ubat 1999da yaynlad "ECONOMIC COMMENTARY" dergisinde yaynlanan David Neumark, Mark Schweitzer ve William Wascher in yazdklar "Will Increasing the Minimum Wage Help The Poor" adl makaleden zetlenmitir. Makalenin internetten elde edilen nshas 6 sayfadr.
Anahtar Kavramlar
Emek Piyasalarnda Ekonomik Rant Gmrk Tarifeleri thalat Kotalar
indekiler
KAMU STHDAMI VE EMEK PYASALARI KAMU HARCAMALARI VE EMEK PYASALARI KAMUSAL MALLAR/HZMETLER VE EMEK PYASALARI VERGLER VE EMEK PYASALARI YASAL DZENLEMELER VE EMEK PYASALARI
nite 12 - Kamu ve Emek Piyasalar
185
GR
Endstri ilikileri sisteminin temel aktr vardr. Bunlar; iiler, iverenler ve kamu dur. Kitabmzn buraya kadar olan nitelerinde ii ve iveren kesiminin piyasadaki rollerinin neler olduunu; emek arz ve talebinden cretlerin olumasna, emek mobilitesinden sendikalarn ekonomik etkilerine kadar uzanan olduka geni bir yelpazede incelemi olduk. Bu nitede sistemin nc -ve belki de en nemli- aktr olan kamunun emek piyasalarn hangi alardan etkilediini inceleyeceiz. Kamu emek piyasalarn eitli alardan dorudan veya dolayl olarak etkilemektedir. Bu nite de ncelikle nemli bir iveren olan kamunun istihdam zerindeki etkileri incelenecek, bunu kamu harcamalar ve kamusal mallar ve hizmetlerin retiminin etkileri takip edecektir. nitede son olarak kamunun emek piyasas ile ilgili eitli yasal dzenlemelerin hangi tr etkilerinin olabilecei analiz edilecektir.
KAMU STHDAMI VE EMEK PYASALARI

Devletlerin ekonomilerdeki arlklarna bal olarak kamu sektr hemen btn lkelerde nemli bir istihdam kaynadr. Kamu sektrnde istihdamn ve cretlerin yapsn incelerken konuya zel sektr iin yaplan analizden farkl yaklamak gerekir. Kamu-zel sektr arasndaki temel farkllk zel sektrde iverenlerin kr azamiletirmesi (maksimizasyonu) ilkesi ile hareket etmelerine karlk, bunun kamu sektrnn ou biriminde geerli olmamasdr. Bu konudaki bir baka farkllk da kamu karar alclarnn kar karya olduklar kstlarn zel sektrdekinden farkl olmasdr. Emek piyasalarnda devlet baz tr igcnde zel sektrle birlikte ii istihdam eden bir birim iken, baz tr igcnn tek istihdam edicisidir. rnein devlet; askeri personelin, posta alanlarnn, itfaiyecilerin ve polislerin tek istihdam edicisi konumundadr. te yandan devlet Kamu ktisadi Teebbsleri (KT) denilen irketlerle eitli mal ve hizmetleri zel sektrle birlikte rettiinden, bu alanlarda tek iveren konumunda deildir. Kamunun ne kadar kii istihdam edecei, toplumun kamusal mal ve hizmetlere olan talebine baldr. Kamu istihdamn belirleyecek olan karar alc ncelikle toplumun istekleri dorultusunda ne kadar kamu hizmeti verileceini belirler. Karar alc optimal kamu hizmeti dzeyini belirlerken bte kstn ve bu hizmetlerin topluma ykleyecei maliyeti de gz nnde bulundurmak zorundadr. Devlet ii istihdam ettiinde ekonomik kaynaklar kullanm olacaktr. Daha ak bir ifadeyle rnein, devletin posta alanlarn ve askeri personeli istihdam etmesi, bu igcnn baka mal ve hizmetlerin retiminde kullanlamamas anlamna gelmektedir. Kamu istihdamnn genelde, btn lkelerde, art seyri iinde olduu gzlenmektedir. Bu artn temel nedeni nfus art ve ehirlemeye bal olarak kamu hizmetlerine olan talebin artmasdr. Kamu harcamalarndaki bymeyi aklayan nl iktisat Adolf Wagner e gre sanayileme ve ehirlemeye bal olarak devletin dzenleyicilik rol artm, bu da kamu harcamalarnn ve istihdamn artmasna neden olmutur. Wagner e gre toplumun reel gelirinin artmas; yksek renim, salk, parklar ve elence alanlar gibi talebi gelire kar esnek olan (yani gelir arttka talebin daha fazla artt) kamusal hizmetlere olan talebi arttrmtr. Ayrca toplumda eitim talebinin artmasnn dier bir nedeni de gen nfustaki art-
186
alma Ekonomisi
lar olmutur. Btn bu saylan hususlar kamunun zaman iinde daha fazla ii ve memur istihdam etmesini gerektirmitir. Kamu kesiminde istihdam artnn nedenleri yukarda sayld gibi sadece ekonomik veya demografik faktrlerden kaynaklanmamaktadr. Bunlarn yan sra politik faktrler de kamu harcamalar, istihdam ve cretlerin dzeyini nemli lde etkileyebilmektedir. Genelde seilmilerin tekrar seilme ihtimalleri ne kadar ok kamu harcama program uyguladklarna bal olduundan, bu durum kamu kesiminin optimalden fazla kaynak kullanmasna sebep olmaktadr.
KAMU HARCAMALARI VE EMEK PYASALARI

Kamunun emek piyasalarn etkilemesinin bir arac da kamu harcamalardr. Kamu harcamalar iki grupta incelenebilir. Birinci grupta kaynak tketen kamu harcamalar, ikinci grupta ise transfer harcamalar yer almaktadr. Kaynak tketen kamu harcamalar ile kast olunan kamunun piyasadan mal ve hizmet almdr (kamunun igc istihdam ve tketim mallar satn alm gibi). Bu tr harcamalarda emein ve dier kaynaklarn kullanm sz konusu olduu iin kaynaklarn kamu sektr tarafndan kullanlmasnn frsat maliyeti, dier sektrlerin daha az retim yapmalardr. te yandan, Kamunun zel sektrden mal ve hizmet alm belirli trdeki zel sektr iilerine tretilmi talep yaratabilmektedir. rnein, kamu inaat harcamalarndaki artlar inaat iileri talebinin ve cretlerinin ykselmesine neden olacaktr. Ayn tr etkiyi sadece inaat sektr iin deil de, kamunun talebi etkileyecek byklkte alm yapt btn sektrler iin dnmemiz mmkndr. kinci grupta yer alan transfer harcamalarna; emekli aylklar, sbvansiyonlar, isizlik yardmlar, bor faizleri gibi harcamalar rnek olarak verilebilir. Transfer demesini alanlar karlnda bir ey yapmak zorunda olmadklarndan, bu harcamalar birinci gruptaki harcamalar gibi kaynak tketimine yol amazlar. Bunun yerine, transfer harcamalar kaynaklarn toplumdaki bireyler arasnda yeniden dalmn gerekletiren harcamalardr. Transfer harcamalarnn emek piyasalarna etkilerini arz ve talep ynlerinden ayr ayr incelemek mmkndr. Talep ynnden bakldnda transfer harcamalarnn ekonomide toplam talebin yapsn deitirerek belirli bir tr igcne talep yarataca dnlebilir. rnein, yallara ve emeklilere yaplan transfer demelerindeki artlar bu kimselerin alm glerini arttracandan, genelde tm mal ve hizmetlerin, zelde ise huzurevi ve salk hizmeti gibi yallarn daha ok faydalandklar hizmetlerin talebini arttracaktr. Buna bal olarak sz konusu sektrlerde istihdam genilemesi olaca dnlebilir. Transfer demelerinin talebi olduu kadar arz da eitli ekillerde etkilemesi mmkndr. Transfer demeleri, yararlananlar zerinde gelir etkisi yaratarak insanlarn normal mallara olan taleplerinin artmasna neden olurlar. Bo zaman da normal mal olduundan, kiilerin bu durumda daha az almalar sz konusu olabilir. Emek arz zerinde olumsuz etkisi olabilecei dnlen bir baka transfer demesi de isizlik sigortasdr. sizlik sigortas uygulamasnda kiilerin i bulduklar durumda demenin kesilmesi, uygulamadan yararlananlarn alma istekleri zerinde olumsuz etkide bulunabilmektedir. Nitekim isizlik sigortasnn gerek miktar, gerekse sre bakmndan cmert bir ekilde uyguland baz batl lkelerde uygulamann kiileri tembellie ittii belirlenmitir. sizlerin i bulma konusundaki isteksizlikleri sigorta fonlarn ciddi bir ekilde andrdndan, bu lkelerin isizlik sigortas sistemindeki deiiklikleri tarttklar grlmektedir.
187
Transfer harcamalar emek arzn yukarda akland gibi srekli olarak olumsuz bir ekilde etkilemez, olumlu etkisi de olabilmektedir. rnein, hkmetin niversite rencilerine verdii burslar arttrmas niversite eitiminin maliyetini drerek eitimin getirisinin artmasna neden olacaktr. Bu durum niversiteye katlm arttracak, uzun dnemde emek piyasasnda nitelikli igc artacaktr. Transfer demelerindeki art veya azallar emek piyasalarn etkilediine gre, sizce sbvansiyonlar nasl etkiler?
SIRA SZDE
KAMUSAL MALLAR/HZMETLER VE EMEK PYASALARI

Bir ekonomide kamu sektr sadece piyasadan mal ve hizmet talep ederek ve transfer harcamalarn gerekletirerek emek piyasasn etkilemez. Bunlarn yan sra kamunun asl grevlerinden birisi kamusal mallar olarak tanmlanan mallarn retimini salamaktr. Kamunun bu faaliyetinin emek piyasalarna dorudan ve dolayl baz etkileri olduu bilinmektedir. Bilindii gibi, kamusal mallar toplumda bireylerin birlikte tkettikleri, bir kimsenin tketiminin dierinin tketimini etkilemeyecei mallar olarak tanmlanr. Adalet, milli gvenlik, radyo ve televizyon, hava kontrol gibi hizmetler pr kamusal mallara rnek olarak verilebilir. Bu mallarn dier zellikleri blnemezlik ve tketimden hari tutulamazlktr. Kamunun bu tr mal ve hizmetleri retmesi emek arz ve talebini eitli alardan etkilemektedir. rnein, hkmetin bir nehir zerine baraj yaptrdn dnelim. Byle bir kamu yatrm elektrik retimi, rn kontrol, sulama, elence gibi pek ok alanda fayda salayacaktr.
Kamusal Mallar ve Emek Talebi

Kamunun bu tr yatrm istihdam dorudan ve dolayl olarak etkiler. Dorudan etki kamunun bu mallar retmek iin ii altrmasnn yan sra, bu amala mal ve hizmet satn ald zel sektrde de istihdam genilemesine sebep olmas ile aklanabilir. Baraj rneinden hareket edersek, kamu bu yatrm gerekletirmek iin inaat iileri-ofrler-vin operatrleri-mhendisler gibi pek ok gruptan ii altracaktr. Kamunun ayrca baraj yapm iin piyasadan inaat malzemeleri, i makineleri vb. talep etmesi bu sektrlerde de retimin ve istihdamn artmasna sebep olacaktr. Kamu yatrmnn emek talebi zerinde dolayl etkileri de sz konusudur. rneimizdeki baraj yapm ile birlikte sulama siteminin gelitirilmesi blgede sulu tarmdan anlayan iilere olan talebi arttracaktr. Bunun gibi barajla birlikte balklk, sandalclk, su kayakl gibi dinlenme-elence faaliyetleri de balayacandan, bunun da istihdama olumlu etkisi olaca dnlebilir. Son olarak, baraj eer elektrik fiyatlarnda ucuzlama salyor ise, bu durumun reticileri o yrede yatrm yapmaya tevik edeceini dnebiliriz. Buraya kadar kamusal mallarn emek piyasas zerindeki etkilerini baraj rnei erevesinde incelemeye altk. Buradan btn kamusal mallar kapsayan baz genellemeleri yapmamz mmkndr. Bu genelletirmelerin ilki u ekilde yaplabilir: Dier eyler eitken retilen kamusal mallar zel sektr mallarna tamamlayc ise zel sektr mallarnn retimini salayan iilere olan talebi arttrr. te yandan bu mallar zel sektr mallarna retim veya tketimde ikme ise, bu taktirde zel sektr mallarnn retimini salayan iilere olan talep daralacaktr.
188
alma Ekonomisi
Kamusal Mallar ve Emek Arz

Kamusal mallarn emek talebi kadar emek arz zerinde de etkileri vardr. Kamusal mallar bireyler zerinde gelir etkisi dourarak daha fazla bo zaman talep etmelerine neden olmaktadr. Daha ak bir ifadeyle, kamusal mallar bireysel emek arznn, buna bal olarak toplam emek arznn azalmasna neden olabilmektedir. Kamusal mallar-emek arz ilikisini daha yakndan analiz edersek u sonulara ulamamz mmkndr: Kamusal mallar zel sektr mallarn ne kadar ok ikme ederse emek arznda meydana gelen azalma o kadar byk olacaktr. rnein, kamunun salayaca bedava gda maddeleri insanlarn bu mallar satn almak iin gelir elde etme zorunluluunu ortadan kaldraca veya azaltaca iin, daha az almalarna neden olacaktr. Ayn ekilde, kamusal mallar bo zaman iin ne kadar iyi tamamlayc iseler emek arz o lde azalacaktr. rnein, kamunun salayaca yzme ve eitli spor faaliyetlerine ynelik kurslar bo zaman talebinin artmasna, emek arznn azalmasna neden olabilecektir. Kamusal mallar emek arzn her zaman yukarda belirtildii gibi azaltmaz, baz durumda arttrabilir de. Kamusal mallar alma iin ne kadar iyi tamamlayclar ise emek arznn o ekilde artaca sylenebilir. rnein, kamunun kitle ulam hizmetini ucuz ve etkin bir biimde salamas insanlarn iyerlerine daha ucuz ve sratli gidebilmelerini salayarak emek arznn artmasna sebep olabilmektedir.
Kamusal mallar zel sektr mallarn ne kadar ok ikme ederse emek arznda meydana gelen azalma o kadar byk olacaktr. Kamusal mallar bo zaman iin ne kadar iyi tamamlayc iseler emek arz o lde azalacaktr.
VERGLER VE EMEK PYASALARI

nitenin buraya kadar olan ksmnda kamu harcamalar ve kamusal mallarn emek piyasalar zerindeki etkileri incelenildi. Kamunun bu harcamalar yapabilmesi her eyden nce elinde yeterli finansal kayna olmasna baldr. Kamunun balca gelir kaynan ise vergiler oluturmaktadr. Burada cevab aranlacak soru bireylerin alma sreleri zerinde vergilerin etkisinin olup olmaddr. Bu soruya pek ok kii ilk aamada muhtemelen u cevab vereceklerdir: Vergilerin allan sre zerinde fazlaca bir etkisi yoktur. nk pek ok iin alma sresi bellidir ve bireyler bunun zerinde fazlaca inisiyatife sahip deildirler. ou i iin alma sreleri teknolojik veya kurumsal faktrler, sendika ve hkmet ynetmelikleri tarafndan belirlenir. Buna gre ksa dnemde bireylerin alma sresi zerinde tercih yapma yetkileri snrldr. iler, her ne kadar bireysel anlamda alma sresini belirleme konusunda tam bir yetkiye sahip olmasalar da bu durum vergi oranlarnn alma sresi zerinde hibir etkisi olmad anlamna gelmemelidir. iler, bu konudaki tercihlerini sendikalar araclyla toplu szlemelere yanstma ansna sahiptirler. Bu balamda vergi oranlarndaki deimeler, bireyin alma tercihi zerinde gelir etkisi ve ikme etkisi olarak bilinen ve birbiri ile ters ynden ileyen iki etkiye neden olacaktr. Vergi oranlarndaki deiimin alma sresini arttrp azaltaca bu iki etkiden hangisinin daha kuvvetli olduuna bal olacaktr. Bu etkileri bir kez daha hatrlamamz gerekirse,cretler ykseldii (dt) zaman bireylerin gelirleri artacandan (azalacandan) gelir etkisi bireyin daha fazla (daha az) bo zaman satn almasn ve alma sresini azaltmasn (arttrmasn) salayan etkidir. te yandan, cretlerin ykselmesi (dmesi) bo zamann frsat maliyetini arttracandan (azaltacandan), ikme etkisine gre bu durumda alma sresi artacak(azalacak) tr. Gelirler zerinden alnan vergilerin oranlarnn azaltlp oaltlmas bir anlamda iilerin ceplerine giren cretin artmas veya azalmas sonucunu dourabilecek-
189
tir. rnein, hkmet cretler zerinden alnan vergi oranlarn drrse bu durum cretlerin ykselmesi sonucunu douracaktr. cret ykseldii zaman ayet gelir etkisi kuvvetli ise sonuta alma sreleri azalacak, ikme etkisi kuvvetli ise artacaktr. Vergilerin bireylerin alma kararlar zerindeki bu etkileri, arz ynl iktisat olarak bilinen ekoln de temelini oluturmaktadr. Arz ynl iktisadi dnceye gre cretler zerinden alnan vergi oranlarnn drlmesi kiilerin net cretlerini arttracaktr. kme etkisinin gelir etkisinden daha byk olduu varsaylrsa, cretlerdeki bu art kiilerin daha fazla almalarna neden olacaktr. Ekonomide emek arz bu ekilde arttnda, toplam retim de artacaktr. te yandan, cret artlarna bal olarak ekonomide reel gelir dzeyi de artacandan, artan retim kolaylkla talep bulacaktr. Bu yolla ekonomide hem toplam arz hem de toplam talep artm olacandan, enflasyona neden olmadan milli gelir dzeyini arttrmak mmkn olacaktr. Arz ynl iktisadi dnceden oluturulan politikalara arpc bir rnek A.B.D. ynetiminin 1981-1984 dneminde gelir vergisi oranlarn %25 drmesi olmutur. Byle bir uygulama ile alma sresinin, tasarruflarn veya yatrmlarn artmas amalanmtr. Yaplan ampirik gzlemler uygulama sonucunda igc arznn ortalama olarak %1.2-2.9 arasnda arttn gstermitir.
YASAL DZENLEMELER VE EMEK PYASALARI

Kamunun emek piyasalar ile ilgisi sadece; dorudan ii istihdam, kamusal mal ve hizmet retimi, kamu harcamalar ve transfer demeleri, vergileme gibi konularla snrl deildir. Kamu ayn zamanda yasalar ve ynetmeliklerle ekonominin yasal snrlarn izen ve bu ynyle de emek piyasalarn eitli ekillerde etkileyebilen nemli bir unsurdur. Kamunun i piyasalarna yasal mdahalesi bazen koruyucu, bazen de snrlayc yntemleri iermektedir. Mdahale yntemi farkl olsa da, her ikisinde de ama piyasann kendi ileyii ile salanmayacak baz sonularn elde edilmesidir. Kamu, endstri ilikileri sisteminde zayf kesimin pazarlk gcn eitleyecek bir takm yasal dzenlemelerle daha adil sonularn elde edilmesini salamaya alr. Bunun gibi, iverenler asndan maliyetli ama toplumsal adan faydal olan baz nlemlerin rekabet nedeniyle gz ard edilebilmesi de kamunun sisteme yasal olarak mdahale nedenini oluturmaktadr. Bu tr nlemler iverenler veya iiler asndan kstlayc unsurlar ierse de, kamunun bu yolla salamaya alt sonu toplum faydasnn maksimize edilmesidir. piyasalarn dorudan veya dolayl olarak etkileyen ok sayda kanun ve ynetmeliin mevcut olmas btn bunlarn ayrntl olarak incelenmesini gletirmektedir. Bu nedenle, bu nitede sz konusu yasal dzenlemeleri drt ana balk altnda inceleyeceiz. Bunlar: sendikalar ve toplu i szlemeleri konusundaki yasal dzenlemeler, asgari cret ile ilgili yasal dzenlemeler, ii sal ve i gvenlii ile ilgili yasal dzenlemeler ve kamunun rant salayc dzenlemeleridir.
Sendikalar ve Toplu Szlemeleri le lgili Yasal Dzenlemeler

Sendikalar ve toplu i szlemeleri ile ilgili yasal dzenlemeler emek piyasasnda cretler, istihdam ve kaynak dalmn etkileyen nemli kurumsal faktrlerdir. Sendikalar bilindii gibi kurulu ve faaliyetleri kanunlara bal rgtlerdir. Dolaysyla sendikalar ve toplu i szlemesi ile ilgili yasal dzenlemeler hem sendikalama talebini hem de sendikal hizmetler arzn eitli ynlerden etkileyebilmektedir.
190
alma Ekonomisi
Kamu, sendikalarn ve toplu szleme dzeninin ileyiini yasalarla belirlemenin dnda, eitli zamanlarda ii-iveren arasndaki serbest toplu pazarlk srecine de mdahale edebilmektedir. Kamunun sisteme mdahalesinin temel nedeni, pek ok iinin toplu pazarla dahil olmas ve kamunun destei olmakszn iverene kar yeterli pazarlk gcne sahip olmamasdr. Bunun yan sra kimi hayati ikollarnda (ulatrma, iletiim, gda retimi gibi) meydana gelebilecek i duraklamalarnn toplum karlarn zedeleyebilecei gerei de kamunun baz ikollarnda serbest toplu pazarla mdahale etmesini gerektirir. Son olarak, ii-iveren toplu pazarlnn enflasyonist bask oluturmas veya rn piyasalarnda tekelci kstlamalara neden olabilmesi de kamunun sisteme mdahale nedenleri arasnda saylabilir. Sebep ne olursa olsun kamunun toplu pazarlk srecine mdahalesi, sendikalarn ve iverenlerin pazarlk glerini etkileyerek, cret ve istihdam dzeylerinin serbest toplu pazarla nazaran farkl olmasna neden olabilmektedir. Buraya kadar anlatlanlardan hareketle sendikal haklar kstlayc bir yasal ereve iinde sendikal hizmetler arznn bu durumdan olumsuz etkilenecei sylenebilir. te yandan, sendikalamay daha kolay hale getiren yasalar sendikal hizmetler arzn ve talebini tevik edici rol oynamaktadr. rnein, A.B.D.de sendikalamay daha kolaylatran Wagner Anlamasnn 1935 ylnda yrrle girmesi ile birlikte o yl 3.3 milyon olan sendikal says 1948de 15 milyona ykselmitir. Sendikal faaliyetlerin yasalarla olan ilikisini lkemizden vereceimiz bir rnekle de aklamamz mmkndr. lkemizde sendikalar ile ilgili yasal mevzuat, 1963 ylna kadar srekli olarak snrlayc-yasaklayc olmutur. Ancak 1963 tarihinden itibaren kabul edilen yeni yasalarla, sendikal faaliyetler zerindeki kstlayc hususlar kaldrlm, emek-sermaye ilikisinin toplu pazarlk yolu ile dzenlenmesi esas kabul edilmitir. Yeni yasal dzenlemeler sendikalamay tevik edici ok sayda hususu iermekteydi. Bunlara rnek olarak; sendikalara ye olma yann 16ya indirilmesi, iilerin birden fazla sendikaya ye olabilmelerine imkn tannmas, sendika aidatlarna snrlama getirilmemesi, sendika aidatlarnn iveren tarafndan kesilerek sendikaya denmesi saylabilir. Yasalarn sendikalamay bu ekilde tevik etmesi o dnemde gerek sendika saysnn gerekse sendikal ii saysnn nemli lde artmasna neden olmutur.
Asgari cret le lgili Yasal Dzenlemeler

cretlere bir alt snr getirilmedii durumda piyasa koullarna bal olarak cretlerin ok dk dzeylerde kalabildii gzlenen bir durumdur. rnein, isizliin youn ve i imknlarnn kstl olduu durumlarda iiler ok dk cret dzeylerinde almaya raz olabilmektedirler. Bu nedenle, devletin cretlerin daha altna inemeyecei bir taban belirleyerek daha adil bir cret yapsn oluturmas gerekir. Asgari cret ite bu gerein bir sonucudur. Asgari cretin emek piyasalar zerinde teorik adan hem olumsuz, hem de olumlu etkilerinin olabilecei dnlmektedir. Olumsuz etkilerden birisi asgari cretin piyasa denge cretinin stnde belirlenmesi durumunda istihdamn azalmasdr. Asgari cret gelir dzeyi dk kiileri korumaya ynelik bir uygulama olduu halde, istihdamn bu ekilde azalmas dk cret dzeyinde almaya istekli pek ok kiinin isiz kalmasna sebep olacaktr. Bu durumu ekil 12.1 zerinde incelemek mmkndr.
191
ekil 12.1.
cret Oran (w) wA w0 a b

E
SL c
DL L1 L0 L2 stihdam (L)
Denge cretinin stnde Asgari cret Uygulamas Emek piyasasnda denge W0 cret dzeyinde salanyorken hkmetin WA cretini asgari cret olarak kabul etmesi L1 - L2 kadar (ac) isizlie neden olacaktr. Bu isizliin L0-L1 kadar asgari cret ykseldii iin iini kaybedenlerden oluurken, L0 - L2 kadar asgari cretin ykselmesi nedeniyle piyasaya i aramak iin gelen yeni igcnden olumaktadr.
Asgari cret uygulamasndan nce, piyasa dengesinin E noktasnda salandn, denge cret dzeyinin W0 ve denge istihdam dzeyinin L0 olduunu varsayalm. Eer WA gibi denge cretinin stnde bir asgari cret belirlenirse istihdam L0dan L1e decek, iveren igcne nazaran daha ucuz hale gelen sermayeyi emek yerine ikme ederek altrd ii saysn azaltacaktr. Bu cret dzeyinde emek arz L2 kadar olacandan, ab kadar isizlik meydana gelecektir. Bu isizliin L0-L1 kadar (ab) daha nce alyorken isiz kalanlardan oluurken, L0-L2 kadar (bc) ise asgari cretin yksek belirlenmesi nedeniyle piyasaya i aramaya gelen yeni igcnden olumaktadr. ekildeki emek arz ve talep erileri ne kadar esnek olursa asgari cret uygulamasnn neden olaca isizlik o derece fazla olacaktr. Ayn ekilde belirlenen asgari cret denge dzeyinin ne lde zerinde olursa, isizlik o kadar fazla olacaktr. Asgari cretin bu ekilde yksek olmas, iverenlerin gereinden az emek kullanmalarna, yani retimde etkin olmayan bir sermaye-emek karmn semelerine sebep olacaktr. Bu durumda, cretlerin azalmas salanabilirse istihdam artacak, daha fazla emek-youn teknoloji ile ayn rn daha dk maliyetle retmek mmkn olabilecektir. Asgari cret uygulamasnn muhtemel bir baka olumsuz etkisi de uygulamann baz sektrleri kapsayp bazlarn kapsamamas durumunda ortaya kmaktadr. Basitlii salamak iin ekonomide iki sektrn olduunu ve her ikisinde de denge cretinin ayn olduunu varsayalm. Bu sektrlerden birinde asgari cret uygulanmazken dierinde piyasa dengesinin stnde bir cret asgari cret olarak belirlenirse ne olacaktr? Bu durumda asgari cretin uyguland sektrde istihdam daralacak, burada iten karlan iilerin dier sektre gemeleri ile o sektrde emek arz artacak, cretler decektir. gcnn bu ekilde yksek cret deyen sektrden dk cret deyen sektre geii kaynaklarn etkin olmayan bir biimde datlmasna da neden olacaktr. Buraya kadar piyasa dengesinin stnde belirlenen veya sektrlerin tmn kapsamayan asgari cretin baz olumsuzlara sebep olabilecei akland. Oysa piyasa denge cretine eit veya ona yakn bir asgari cret tespit edilmesi durumunda istihdam azalmas bir yana, baz ikollarnda (zellikle monopsoncu ikollarnda) istihdam art salamak bile mmkn olacaktr. Buna ilaveten-asgari cretten
192
alma Ekonomisi
yararlananlarn hedeflenen dk gelirli kitleler olmas durumunda uygulama gelir eitsizliini azaltma ilevini de yerine getirecektir. Ancak i piyasalar homojenlikten uzak ve blnm bir zellikte ise, asgari cretin gelir eitsizliini azaltmas mmkn olamayacaktr. Blnm i piyasalarnda sendikalam bir grup ii iyi alma koullar ve yksek cret dzeyine sahipken, organize olmayan dier gruplar (asgari cretten genelde bu gruplar yararlanr) bu artlarn tersine sahiptir. Byle bir durumda asgari cret, gelir dzeyi dk kiilerin durumlarn iyiletirmede yetersiz kalacaktr.
i Sal ve Gvenlii le lgili Yasal Dzenlemeler

Herhangi bir ii iyerinde yaraland veya hastaland -zaman zellikle kalc bir fiziksel hasar sz konusu ise-tbb tedavi, rehabilitasyon ve allmayan sre nedeniyle nemli maliyetler ortaya kabilmektedir. Bu nedenle iverenlerin iyerlerini daha gvenli hale getirmeleri iin ekonomik bir gd vardr. nk iyeri gvenlii ile ilgili yatrmlarn retim maliyetlerini azaltaca aktr. Burada iki sorunun yantlanmas gerekmektedir. Bunlar: verenler ne kadar i gvenlii yatrm yapacana nasl karar verirler? ve verenlerin yaptklar i gvenlii yatrm dzeyi yeterli midir? verenler i gvenlii yatrm yaparken bu sayede krlarn azamletirmeyi amalarlar ve emek talebi ile ilgili 3. niteden hatrlayacamz marjinal karar alma kuraln uygularlar. Buna gre i gvenlii salamann marjinal getirisi i gvenlii yatrmnn ykleyecei marjinal maliyetten ok olduu srece iverenler i gvenliini arttrmay krl olarak kabul edeceklerdir. gvenlii salamann maliyetleri; eldiven, balk gibi koruyucu ekipmanlarn alnmas, daha iyi havalandrma sisteminin kurulmas, hastalk esnasnda daha uzun sreli izin kullandrlmas, montaj hattnn dn hznn yavalatlmas gibi unsurlardan olumaktadr. Gvenli bir iyerinin iverene salayaca en nemli getiri- lm ve yaralanma riskinin dk olmas nedeniyle-daha dk crette ii altrlabilmesidir. nk iiler, cretlere olduu kadar i gvenliine de nem verirler. gvenliini salamakla iverenin elde edecei ikinci fayda, i kazalarnn azalmasna bal olarak retim duraklamalarnn azalmasdr. Ayrca lm ve yaralanma oranlarnn drlmesi yeni iilerin ie alnmas ve eitilmesi maliyetlerini de azaltacaktr. Son olarak iyerinin gvenli olmas ii devrini azaltaca iin firmalarn iyerinde zel eitim yatrm yapmalarn salayacaktr. nk lm ve yaralanmalar firmalarn daha nce yaptklar zel iyerinde yatrmnn baa kmasna, yani firmann bu yatrmn getirisini alamamasna sebep olmaktadr. verenler, iyerinde gvenlii arttracak yatrmlar yaparken yukardaki maliyet ve getirileri karlatrarak karar verirler. Konunun banda sorulan ilk soruya bu ekilde yant verdikten sonra ikinci sorunun cevabna bakabiliriz. Soru iverenlerin yaptklar i gvenlii yatrmnn yeterli olup olmad ile ilgili idi. verenlerin kendi ekonomik karlarn gzeterek yapacaklar i gvenlii yatrm toplumsal adan optimum saylan dzeyin altndadr. Bu durum i gvenlii alanna devletin mdahale etmesini gerektirir. iler, baz durumlarda, ilerin zararl ynlerine ilikin tam bir bilgiye sahip olmayabilirler. ilerin eksik bilgilenme nedeniyle ilerin ierdii riskleri tam olarak hesaplayamamalar iverenlerin hem i gvenliini arttracak yatrmlardan kanmalarna hem de iileri telafi edici cret farkll vermeden altrmalarna sebep olmaktadr. Kamu, bu nedenle, eitli yasa ve ynetmeliklerle ii saln koru-
193
yucu ve i gvenliini arttrc tedbirlerin zorunlu olarak alnmasn salamak durumundadr. Kamu bu amala; iyerinin kuruluu, yerleim dzeni, makine ve tezgahlar ile ilgili nlem ve standartlar belirler. Ayrca; retimde karlalan zararl maddelerin etkilerinin nasl nlenecei ve ii sal ve i gvenliine ynelik rgtlenmelerin nasl olaca da bu ynetmeliklerle kamu tarafndan belirlenir. Kamunun ii sal ve i gvenliine ynelik dzenlemeleri emek piyasalarn eitli ynlerden etkileyebilmektedir. Kamu mdahalesi ile eskiden tehlikeli saylan iler daha gvenli hale geleceinden, daha fazla kii bu ilerde almak isteyecektir. Bu durumda sz konusu iler artk risk iermediinden fazla cret (TEF) denmesine de gerek kalmayacak, cret farkllklar azalacaktr. Acaba, kamunun ii sal ve i gvenlii ile ilgili dzenlemeleri sendikalar nasl etkiler?
SIRA SZDE
2
Son olarak, kamunun bu ekilde mdahalelerinin yukarda saylan bu etkileri dourabilmesinin uygulamann baarl olmasna bal olduunu belirtmek gerekir. Bunun iin yasa ve ynetmelikleri karmak gereklidir ancak yeterli deildir, iverenlerin bunlara uyup uymadklarnn denetlenmesi ve cezalarn caydrc olmas lazmdr. Denetlemeler yetersiz ise yakalanma riski dk olacak, iverenler kendilerine parasal yk getiren bu ynetmeliklere uymak istemeyeceklerdir. Cezalarn caydrc olmamas da ayn sonucu douracaktr.
Rant Salayc Dzenlemeler

Buraya kadar kamunun sendikalar yasas, asgari cret ve i gvenlii ile ilgili yasal dzenlemelerle emek piyasalarn eitli ynlerden etkiledii belirtilmiti. Kamunun emek piyasalar zerindeki etkileri bunlarla snrl deildir. Kamu, emek piyasalarnda eitli yollarla ekonomik rant salayarak da etkili olabilmektedir. Emek piyasas asndan ekonomik rant belirli bir iiye denen cret ile iinin piyasada almaya raz olduu cret arasndaki fark olarak tanmlanabilir. Emek piyasasnda ekonomik rant ekil 12.2 yardmyla inceleyebiliriz. Emek Piyasalarnda Ekonomik Rant: Belirli bir iiye denen cret ile iinin piyasada almaya raz olduu cret arasndaki farktr.
ekil 12.2. Emek Piyasasnda Ekonomik Rant Emek piyasasnda denge creti 100.000TLsaat ise bu crette alan sonuncu (L0) ii dndaki btn iiler daha dk crette almaya raz iken daha yksek crette altklarndan ekonomik rant elde etmektedirler. ABC alan piyasadaki iilerin saladklar toplam rant gstermektedir.
cret Oran (w) (TL/saat)
SL B
100.000 80.000
A DL 0 L1 L0 stihdam (L)
194
alma Ekonomisi
ekilde emek piyasasnda denge cret ve istihdam dzeyinin belirlenmesi gsterilmektedir. Emek piyasasnda ekonomik rant iktisat teorisi dersinden hatrlayacanz retici rant ile paralellik gstermektedir. Buna gre denge creti olan 100.000TL/saat ik crette alan sonuncu ii (L0) dnda kalan her ii almaya raz olduu cretin stnde cret almakta, bir baka deyile rant salamaktadrlar. rnein, piyasadaki L1inci ii 80.000TL karlnda almaya raz iken, piyasa denge creti 100.000TL olduundan saat bana 20.000TL rant salam olmaktadr. Kamunun creti daha yukarya ekmesi piyasadaki iilerin salayacaklar rantlarn artmas anlamna gelmektedir. Burada soru kamunun neden rant saladdr. Kamu adna hareket eden hkmet yetkilileri siyasi kimlik tarlar. Politikaclarn temel amalar tekrar seilmektir. Bu nedenle siyasiler semenlerin faydalarn arttran mal ve hizmetleri salamaya alrlar. Bu hizmetlerden birisi de ekonomik rant salamaktr. Hkmet bu yzden kendisinden rant isteyen sendikalar, ii birlikleri, meslek odalar gibi gruplarla politik olarak srtmek istemez. lkemiz gibi ou lkede kamu kesimi sendikalarnn pazarlk glerinin ve kamuda ortalama cret dzeyinin genelde fazla olmasnn balca nedeni budur. Nitekim; 2002 yl ocak ay itibariyle kamuda alan iilerin neredeyse tamam sendika yesi iken, zel sektrde bu orann %44.6 olmas, zel imalat sanayiinde ortalama cretin saat ba 2.079.000TL olmasna karlk kamuda bunun 4.534.000TL olmas bu durumun ak bir gstergesidir.
SIRA SZDE
Kamunun belirli bir kesime rant salamas, ekonomide baka kesimlere zarar vermez mi? Politikaclar zarar grenlerin tekrar oy vermemelerinden endie duyarlar m? Kamu, rant salama iini cretleri dorudan ykselterek yapt gibi, belirli meslekleri yapabilmek iin kamu lisansn zorunlu klarak da salayabilmektedir. Kamu, bu tr bir zorunluluk ile emek arzn kontrol edebileceinden, kamunun lisans artn salayarak meslei yapanlar bu durumda fazladan ekonomik rant salayacaklardr. Son olarak, kamu gmrk tarifeleri ve kota uygulamalar gibi baz d ticaret politikas aralar ile de emek piyasalarnda rant salayabilmektedir. Gmrk tarifeleri ile ithal edilen rnler zerinden alnan vergiler arttrlarak ithal mallarn fiyatlarnn ykselmesi salanabilir. Bu durum ithal mallarna olan talebin kslarak yerli retime olan talebin artmasna neden olacaktr. thal kotalar da yurt dndan lkeye giren ithal mallara saysal snrlama getirmek anlamna gelmektedir. Bu uygulamada ithal mallar snrlad iin isteyen herkes bu mallar alamayacak, talebin bir ksm yurt iinde retilen mallara kayacaktr. Her iki uygulamann da emek piyasalarn nasl etkileyecei aktr. Emek talebi tretilmi talep olduundan, yerli retim mallara olan talep artnca bu mallarn retimi iin daha fazla igc gerekecek, yani emek talebi de artacaktr. Emek arznda bir deime yoksa, emek talebindeki bu art emek talep erisinin saa kaymasna neden olacak, hem cret oran hem de istihdam seviyesi artacaktr. Bu konuda ilgin bir uygulama rneini A.B.D.den vermek mmkndr. 1980li yllarn balarnda ekonomik Japon arabalar ile rekabet edemeyerek krize giren Amerikan otomobil reticileri lkeye giren Japon otomobillerinin saysnn snrlandrlmas hususunda hkmetten talepte bulunmulardr. A.B.D. ile Japonya arasnda yaplan ikili grmeler sonrasnda, Japonya A.B.D.ne satt araba saysn ylda 1.68 milyon araba ile snrlandrmay kabul etmitir. Bu uygulama ile Japon otomobillerine ithalat kstlamas getirilmesi A.B.D.de retilen otomobillere olan talebin artmasna neden olmutur. Bu dnemde sz konusu uygulamaya bal olarak A.B.D. otomotiv ikolunda 46.000 kiiye fazladan i imkan yaratlm, Amerikan iilerinin cretleri de ykselmitir.
Gmrk Tarifeleri: Bir lkeye ithal edilen mallara konulan vergilerdir. Yurt ii istihdam ve gelimekte olan yerli ikollarn korumak amacyla uygulanr. thalat Kotalar: Yurtdndan satn alnacak mallarn miktarnn snrlandrlmasdr.
195
zet
AMA
Kamu istihdamn hangi faktrler etkiler?
AMA
Kamu-lkeden lkeye deimekle birlikte-emek piyasalarnda nemli bir iverendir. Kamu istihdamn genelde btn lkelerde artma eiliminde olduu gzlenmektedir. Bu artn temel nedeni nfus art ve ehirlemeye bal olarak kamu hizmetlerine olan talebin artmasdr. Toplumun reel gelirinin artmas da burada etkili bir faktrdr.
AMA
Kamusal mallar emek talebini ve arzn nasl etkiler?
Kamusal mallar ve hizmetlerin retilmesi hem dorudan ii istihdamn gerektirir hem de dolayl olarak baka sektrlerde istihdam genilemesine neden olabilir. rnein, kamunun baraj yapm bu amala ii, mhendis istihdamn gerektirdii gibi, kamunun bu amala inaat malzemesi ve i makineleri satn almas o sektrlerde de istihdamn artmasn salayacaktr. Kamusal mallar ve hizmetler emek arzn hem olumlu, hem de olumsuz etkileyebilir. Eer kamusal mallar ve hizmetler zel sektr mallarn ikme ediyorsa emek arz azalacaktr. Ayn ekilde kamusal mallarn bo zaman iin tamamlayc olmas da emek arzn azaltr. te yandan kamusal mallar almay ne kadar iyi tamamlyorsa emek arzn o ekilde arttracaktr.
AMA
Asgari cretin emek piyasalar zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? 5 Asgari cretin, piyasa dengesinin stnde belirlenmesi isizlie neden olacaktr. Bunun gibi asgari cretin ekonominin tmn kapsamayp baz sektrlerin uygulamann dnda tutulmas, asgari cretin uygulanmad sektrde cretlerin dmesine ve sektrler arasnda cret farkllklarna sebep olacaktr. te yandan piyasa denge cretine eit veya yakn bir asgari cret zellikle monopsoncu piyasalarda istihdamn artmasna sebep olacaktr. Ayrca asgari cretten gerekten yoksullarn yararlanmas durumunda uygulamann gelir eitsizliini azaltmas da mmkn olabilecektir. Kamu ii sal ve i gvenlii alanna neden mdahale eder ve bunun etkileri nelerdir? 6 gvenlii ve ii sal ile ilgili yatrmlar yapmak aslnda iverenler iin de sonuta kr salayacak bir faaliyettir. Ancak iverenlerin yapacaklar bu yatrmlar toplumsal adan optimum seviyenin altnda kalacaktr. Bu nedenle kamunun mdahalesi gereklidir. Kamunun bu konuda kard kanun ve ynetmeliklerle iverenleri i gvenlii yatrm yapmaya zorlamas kimi durumda kk firmalarn bu maliyetleri karlayamamalarna ve piyasadan ekilmelerine sebep olabilecektir. Byle bir sonu genelde byk firmalarda organize olan sendikalarn pazarlk glerini arttrmalarn salayacaktr. te yandan, kamunun mdahalesi ileri daha gvenli hale getireceinden daha fazla ii bu ilerde almak isteyecek, iverenler telafi edici cret farkll vermeksizin daha dk cretle ii altrabileceklerdir. Kamu emek piyasalarnda hangi mekanizmalarla rant salar ve bu piyasalar nasl etkiler? 7 Kamu, emek piyasalarnda eitli yollarla rant salayabilmektedir. Bu yollarn banda yksek cretler gelmektedir. Kamu adna hareket eden politikaclar siyasi kimlik tadklarndan tekrar seilme dncesi ile kamu alanlarnn cretlerini yksek tutma eilimindedirler. Kamu, ayrca, belirli mesleklere girii kamu lisansna balayarak ve gmrk tarifesi-kota gibi d ticaret politikas aralarn kullanarak emek talebi ve istihdamn etkileyebilmekte, rant oluturabilmektedir.
AMA
Vergilerin emek piyasalar ile ne tr ilgisi vardr?
Vergiler, kamunun harcamalarn finanse etmekte kullandklar balca gelir kaynadr. Vergi oranlarndaki deime bireylerin alma kararn gelir etkisi ve ikme etkisi ne bal olarak farkl ynlerden etkileyebilmektedir. rnein, vergi oranlarnn indirilmesi bireyler iin bir cret (gelir) art gibidir. Bu durumda gelir etkisi bireyin alma sresini azaltmasna, ikme etkisi arttrmasna sebep olacaktr. Kamunun sendikalar ile ilgili yasal dzenlemelerin etkileri nelerdir? 4 Sendikalar, kurulu ve faaliyetleri kanunlara bal rgtlerdir. Kamunun sendikalar ve toplu szleme dzeni ile ilgili yasalarda kstlayc olmas sendikalarn faaliyet ve pazarlk glerini azaltrken, kolaylatrc olmas tersi sonu dourmaktadr.
AMA
AMA
196
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kaynak tketen kamu harcamalarna bir rnektir? a. Emekli aylklar b. sizlik yardm c. Kamunun igc istihdam d. Bor faizi demeleri e. Eitim burslar 2. Asgari cret uygulamasnn ekonominin btnn kapsamamas durumuyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kapsanan sektrde istihdam artar. b. Kapsanmayan sektrde istihdam azalr. c. Kapsanan sektrde istihdam azalr. d. Kapsanan sektrde cretler der. e. Kapsanmayan sektrde cretler ykselir. 3. Aadakilerden hangisi kamunun emek piyasalarnda rant salamasna rnek verilebilir? a. Yksek retime ynelik burslarn verilmesi b. Kamunun piyasadan mal ve hizmet almas c. gvenlii standartlarnn ykseltilmesi d. Baz mallarda ithalata kota uygulanmas e. Asgari cretin piyasa cretine eit belirlenmesi 4. Aadakilerden hangisi kamu istihdamnda meydana gelen artn temel nedenlerinden biri deildir? a. Nfus art b. ehirleme oranlarnn artmas c. Eitim talebinin art d. Reel gelirlerin artmas e. Hibiri 5. Vergi oranlarn drerek alma srelerinin ve toplam retimin arttrlabileceini savunan gr aadakilerden hangisidir? a. Parasalclar b. Arz ynl iktisat c. Blnm emek piyasalar d. Etkin cret hipotezi e. Orta kdemli ii modeli 6. Aadakilerden hangisi i gvenlii yatrmnn maliyetlerinden biri deildir? a. Koruyucu ekipmanlarn alnmas b. Daha iyi havalandrma sisteminin kurulmas c. retim duraklamalarnn azaltlmas d. Hastalk izin srelerinin arttrlmas e. Montaj hattnn yavalatlmas
7. Trkiyede zel sektr ve kamu sektrnde sendikalama oranlar ve cretleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Hem sendikalama oranlar hem de cretler zel sektrde daha yksektir. b. Hem sendikalama oranlar hem de cretler kamu sektrnde daha yksektir. c. zel sektrde sendikalama oranlar, kamu sektrnde ise cretler daha yksektir. d. Kamu sektrnde sendikalama oranlar, zel sektrde ise cretler daha yksektir. e. Sendikalama oranlar her iki sektrde ayn iken cretler kamu sektrnde daha yksektir. 8. Transfer demelerinden emekli aylklarnn arttrlmas aadaki sektrlerden hangisinde daha ok istihdam art salar? a. Elence b. Spor c. Salk d. Konut e. Eitim 9. I-Kamunun bedava gda malzemesi vermesi II-Kamunun spor kurslar amas Yukardaki kamusal hizmetlerin emek arz (alma sresi) zerindeki etkisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. (I) emek arzn arttrr, (II) azaltr. b. Her ikisi de emek arzn arttrr. c. (II) emek arzn arttrr, (I) azaltr. d. Her ikisi de emek arzn azaltr. e. (II) emek arzn arttrr, (I) nin emek arz zerinde hibir etkisi yoktur. 10. Asgari cret ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Emek piyasalar blnm ise asgari cret gelir adaletini salar. b. Asgari cretin piyasa dengesinin zerinde belirlenmesi istihdam etkilemez. c. Ksmi asgari cret uygulamasnda kapsanmayan sektrde cretler artar. d. Ksmi asgari cret uygulamasnda kapsanmayan sektrde istihdam azalr. e. Asgari cretin piyasa dengesi zerinde belirlenmesi istihdam azaltr.
197
Yaamn inden
Trkiye, istihdam yknde ilk srada*
OECD lkeleri arasnda istihdam edilen bir iinin vergi yk asndan iverene maliyeti en yksek olan lke yzde 43.2 ile Trkiye 6 Aralk-OECD lkelerinde cretten alnan vergiler ile ii ve iveren sosyal gvenlik primlerinin toplamnn igc maliyetine orann inceleyen aratrmaya gre, istihdam vergi yk asndan yzde 43.2 ile Trkiye ilk srada yer alrken, yzde 41.4 ile sve ikinci, yzde 40.2 ile Belika 3. Srada yer alyor. stihdam vergi yknn en dk olduu lke ise yzde 2.8 ile zlanda. OECD verilerine ilikin deerlendirme yapan Trk- Sosyal Gvenlik danman Celal Tozan, Trkiyedeki vergi ve prim orannn ok yksek olduunu belirterek, unlar syledi. stihdamn nndeki en byk engellerden biri bu. Vergi yk ve mevzuat engelleri nedeniyle Trkiye yabanc sermaye bakmndan tercih edilen bir lke olmad gibi lkedeki sermaye sahipleri de artk daha ucuz maliyeti olan yerlere kamaya alyor. Trkiyede istihdamn n almak isteniyorsa, iverene yklenen vergi ve sosyal gvenlik ykleri olanaklar lsnden indirilmeli.
Bellante, D ve Jackson, M. (1983). Labor Economics: Choice In Labor Markets, New York, McGraw-Hill Book Company, s.247. Brown, C.V. ve Jackson, P.M.(1995). Public Sector Economics, 4th Edition, Blackwell U.K., s.123. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G.(1988). Modern Labor Economics: Theory and Public Policy, Glenview, Scott Foresman and Company, s.505. Fleisher, B.M. ve Kniesner T.J.(1984). Labor Economics: Theory, Evidence And Policy, Third Edition, Englewood Cliffs - NewJersey, Prentice-Hall Inc.,, s.431. Gunderson, M. ve Riddell, C. (1988). Labor Market Economics: Theory, Evidence And Policy In Canada, Second Edition, Toronto, McGraw-Hill Ryerson Limited, s.438. Kaufman, B.E.(1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago,The Dryden Press s.180-183. Marshall, F.R. ve Briggs, V.M.(1989). Labor Economics: Theory, Institutions And Public Policy, Boston, Sixth Edition, Irwin, s.485. McConnell, C.R ve Brue, S.L.(1989). Contemporary Labor Economics, Second Edition, New York, McGrawHill Book Company, s.263-266. Stiglitz, J.E. (1988). Economics Of The Public Sector, Second Edition, New York, WW. Norton & Company, s.457. T.C. Babakanlk D..E, nternet Veri Taban T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, alma Hayat statistikleri
iler vereni zendiriyor

Sendika olarak nerilerinin SSK prim oranlarnn yzde 50 oranna kadar drlmesi, prim tavan snrnn kalkmas ve iilerin asgari crete kadar olan kazanlarnn vergi d braklmas olduunu ifade eden Tozan, unlar kaydetti: Asgari cret vergi d kalrsa, iilerin kendileri de kayt dnda almay arzu etmez. Mevcut durumda vergi yk ar olduu ve iinin eline geen para dt iin bizzat iilerin iverene giderek, Beni kaak altr. Maamdan vergi kesme. Ben elime geen paray bileyim nerisinde bulunduunu duymaya baladk. Gemite bu olmazd. Yk arttka, ekonomik koullarda geimi zorlatrdka, iiler de sosyal gvencesini hie sayarak ivereni kayt dna kma noktasnda zendirir duruma geldi. Bu haber http://www.ntvmsnbc.com/news/191384.asp?cp1=1 nternet adresinden alnmtr.
198
alma Ekonomisi

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. c c d e b c b c d Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar ve Emek Piyasalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asgari cret le lgili Yasal Dzenlemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Rant Salayc Dzenlemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu stihdam ve Emek Piyasalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Vergiler ve Emek Piyasalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin i Sal ve Gvenlii le lgili Yasal Dzenlemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Rant Salayc Dzenlemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kamusal Mallar/Hizmetler ve Emek Piyasalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kamusal Mallar ve Emek Arz konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asgari cret le lgili Yasal Dzenlemeler konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Sbvansiyonlarda belirli mal ve hizmetleri kullananlara kamunun yapt maliyet destekleridir. Tarm kesiminde kimi girdilere verilen devlet destei (gbre, tarmsal ila, ekipmanlar gibi) ve yksek retime yaplan devlet katks buna rnek olarak verilebilir. Sbvansiyonlarn artmas kiilerin sz konusu rnlerden daha fazla talep etmelerine neden olacaktr. Talep artna bal olarak bu mal ve hizmetlerin retimi iin daha fazla kiiye ihtiya duyulaca aktr. Sra Sizde 2 gvenlii ile ilgili yasal dzenlemeler firmalara ok yksek maliyet yklyorsa bu durum kk lekli firmalarn piyasadan ekilmelerine sebep olabilir. Sendikalarn genellikle byk firmalarda organize olduklar dnlrse, kk firmalarn bu ekilde piyasadan ekilmelerinin sendikalarn pazarlk glerinin ve sendikal ii cretlerinin artmasna sebep olaca sylenebilir. Sra Sizde 3 Belirli kimselere rant salanmas baka kesimlere zarar ykleyebilir. rnein kamu iilerinin cretlerinin ykselmesi rn fiyatlarn arttrarak enflasyonun ykselmesine sebep olabilir. Hkmetler artan maliyetleri karlamak iin vergileri arttrabilirler. Daha fazla vergi ve daha yksek enflasyon ise daha az oy demektir. Ancak siyasilere burada hareket serbestisi salayan unsur rant elde edenlerle zarar grenlerin farkl gruplar olmasdr. Hkmetler bu gibi durumlarda genellikle tepkisini bireysel olarak yanstacak gruplardan ziyade, sendikalar gibi toplu tavr koyabilecek gruplarn taleplerini n plana karrlar.
10. e
199
sizlik
13
Uluslararas alma rgt verilerine gre, 2000 yl sonu itibariyle dnyadaki isizlerin says yaklak olarak 160 milyona yaklam olup bunlarn ounu da ilk kez i arayanlar oluturmaktadr. Nfus art verileri dikkate alandnda, dnyada igcnn miktar her yl 100 milyon kii artarken buna karlk ylda sadece 50 milyon kiilik yeni istihdam kapasitesi yaratlabilmektedir. Bu demektir ki, isizlik sorunu nmzdeki yllarda da dnyamzn temel bir sorunu olmaya devam edecektir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: sizliin bireysel, toplumsal ve ekonomik adan tad nem nedir? sizlik ekonomik adan nasl tanmlanabilir ve llebilir? Tarihsel srete, isizlik olgusunu aklamaya ynelik ne tr teorik yaklamlar gelitirilmitir? sizliin trleri ve isizlie yol aan nedenler nelerdir? Trkiyede istihdamn yapsn ve isizliin niteliklerini aklayabilir misiniz?
200
alma Ekonomisi
2001 KRZNN SZLK FATURASI

stanbul, zmir, Kocaeli, Yalova, Ankara, Bursa, Adana.. Bu illerimiz ekonomik krizden en ok etkilenen illerin banda geliyor. Bu illerin gayri safi milli haslas Trkiye ortalamasnn stnde. Bata bu iller olmak zere, Trkiye genelinde krizin faturas ise % 10'u geen bir oranda isizlik oldu. Bu da toplam istihdamn yaklak 2 milyonu kriz dneminde isiz kald demek. Aratrma sonularna gre bunlarn %57.7'sinin isiz kalmasnn nedeni, ekonomik kriz. Kriz isizlerinin %96's zel sektrde, %4' de kamu sektrnde alyordu. Bunlarn ban da %12.2 ile tekstil sektr ekiyor. Bunu %8.3 ile inaat, %8.2 ile gda sektr izliyor. siz kalanlarn %66's sosyal sigortal. Ancak %25.8'inin hibir sosyal gvencesi yok. Krizde ilerini kaybedenlerin %64.1'i 35 yan altnda. Ve bunlarn 4'te 3' yani %76.2'si erkek. %49.3' de evli. %37.7'sinin bakmakla ykml olduu en az bir kii var. Ve bu isizlerin %58.1'i tazminat alamadan isiz kalm. Alanlarn %67.7'si de aldklar tazminatlar bitirmiler. Yeniden i arayanlarn %68.7'si i bulamazken ki bunlarn %26.5'i, ne i olursa yaparm, diye i aram, %26.3' yeni bir ie yerleebilmi. Peki, isizler geimini nasl salyorlar? Aratrma sonularna gre %56.6's ailesinden destek alyor. %22.4' de bor alm, %7.8'i de kirasn deyemedii iin daha ucuz bir eve tanm. Krizin beyaz yakallara faturas da ar oldu. siz kalanlarn %25.8'i yksekokul ve niversite mezunu. sizlerin %36.4' zamann evde oturarak geiriyor. %10.7'si ise mesleki eitim ve kurslara katlmaya balam. %57.9'u gazete ilanlarn takip ederek i aryor. Ve krizin arpc sonularndan biri daha, yani zel yaama yansyan boyutlar. sizlik nedeniyle ailelerin %40.6'snda aile ii ilikiler olumsuz ynde etkilenmi. %19.4' ailesinden ayrlm. %5.8'i eiyle arasnn bozulduunu sylyor. %14' yeniden i bulabilmek iin hkmetin gven vermedii grnde. Ve aratrmaya katlanlar gelecee ynelik byk bir umutsuzluk iinde. %52.5'i durumunun daha da ktye gideceini dnyor. %38.9'u nmzdeki aylarda i bulma midini yitirmi durumda. ten kartlanlarn ise sadece %23.2'sinin yerine yeni eleman alnm... * NTV Yakn Plan Program, 20.05.2002.
Anahtar Kavramlar
Okun Yasas sizlik Oran Doal sizlik Oran Geici sizlik Yapsal sizlik Konjonktrel sizlik Mevsimlik sizlik
indekiler
SZLN ANLAMI SZLN TANIMI VE LLMES SZLK ORANI SZLK OLGUSUNU AIKLAMAYA YNELK TEORK YAKLAIMLAR Neoklasik Yaklam Keynesi Yaklam Yeni Yaklamlar SZLK TRLER Gizli sizlik Ak sizlik TRKYEDE SZLK Trkiyede sizliin Boyutlar Trkiyede Yaanan sizliin Trleri ve Nedenleri Trkiyede Yaanan sizliin Baz zellikleri
nite 13 - sizlik
201
GR
sizlik, gnmzde gelimilik dzeyi ne olursa olsun btn lkeleri etkileyen; sosyal, ekonomik, siyasal ve psikolojik bir ok sonular douran nemli bir sorundur. Uluslararas alma rgt (ILO) verilerine gre, 2000 yl sonu itibaryla dnyadaki ak isizlerin says yaklak 160 milyona ulam olup bunlarn ounu da ilk kez i arayanlar oluturmaktadr. Bu isizlerin 53 milyonu gelimi lkelerde veya gei ekonomilerinde bulunmaktadr. Ayrca, gelimekte olan lkelerde 500 milyon ii gnde 1 dolarn altnda cretle almaktadr. Bu demektir ki, 6 milyar aan dnya nfusu iinde 1 milyara yakn kii isizlik ve eksik istihdam gibi temel istihdam sorunlaryla kar karya bulunmaktadr. Nfus art verileri dikkate alndnda, dnyadaki igc says her yl 100 milyon kii artarken, buna karlk ylda sadece 50 milyon kiilik yeni istihdam kapasitesi yaratlabilmektedir. Bu demektir ki, dnyadaki isizlik sorunu her geen yl biraz daha katlanarak artmaya devam edecektir.
SZLN ANLAMI
sizlii yalnzca onu yaayan isiz birey ve onun ailesi asndan bir sorun olarak grmemek gerekir. Bu nemli sorunun ekonomik ve toplumsal adan tam olduu anlamlar da ayn zamanda deerlendirilmelidir. sizliin farkl alardan tad bu anlamlar, isizlik neden nemli bir sorundur? sorusunun da yantn oluturacaktr. sizlik her eyden nce onu yaayan birey ve ailesi asndan nemli bir sorundur. nitenin banda sunulan rnek olaya konu olan aratrmann ortaya koyduu sonuca gre, lkemizde 2001 ylnda yaanan kriz sonucunda ortaya kan isizlik nedeniyle ailelerin %40.6snda aile ii ilikilerin bundan olumsuz ynde etkilendii ortaya kmtr. Tek geim kayna cret olan bireyin ve ailesinin, bu gelir kaynandan da yoksun kalmas, bireysel dzeyde ciddi sorunlar yaratacaktr. Gelir kayb nedeniyle hayat standard den bireylerde psikolojik bir takm rahatszlklarn ortaya kt bilinen bir gerektir. Bir ite almak, kiinin kendisine olan zgvenini arttrmakta ve topluma olan aidiyet duygusunu glendirmektedir. Dolaysyla birey, isiz kalmakla sadece maddi bir gelirden yoksun kalmayacak, alma hayatnn kendisine kazandraca sosyalleme srecinin de dnda kalacaktr. sizliin artmas makroekonomik dengelerin bozulmasna da sebep olur. Artan isizlik sonucu ekonomide satn alma gcnn ve dolaysyla da harcama dzeyinin dmesi, retim kaybna neden olmaktadr. Amerikal iktisat Arthur Okun tarafndan ileri srlen isizlik ve retim kayb arasndaki bu iliki, Okun Yasas olarak bilinmektedir. Buna gre, isizlik oranndaki her %1lik art GSMHnn yaklak olarak %2.5 orannda dmesine yol amaktadr. sizlik, en nemli retim faktr olan emein israfna yol amakta ve bireyin retken kapasitesini etkileyerek onun verimliliini drmektedir. zellikle uzun sreli isizlie bal olarak kiilerin sahip olduklar mesleki niteliklerin anmas ve bu eski becerilerin tekrar bireye kazandrlabilmesi, hem bireye hem de ekonomiye nemli maliyetler yklemektedir. Emein dier retim faktrlerinden farkl zellikler tamas, daha ak bir ifadeyle, dorudan insan unsuru ile ilgili olmas, isizliin toplumsal adan da zerinde durulmas gereken nemli bir sorun olarak ortaya kmasna neden olmutur. William Beveridge, Full Employment in a Free Society isimli nl eserinde, isizliin yaratt en byk olumsuzluun kaybedilen maddi refah ve fiziksel etki-
Okun Yasas: isizlik oranndaki her %1lik art GSMHnn yaklak olarak %2.5 orannda dmesine yol amaktadr.
202
alma Ekonomisi
leri deil, dourduu kin ve korku ortam olduunu sylemektedir. Beveridgee gre, isizlik, isiz bireyde faydasz, ie yaramayan bir insan olduu hissini yaratr. Ayn zamanda isizlik, insan hayatna korkuyu getirir ve korkudan da nefret doar. siz kalarak ailesinin tm gelir kayna kesilen bireyler, ou zaman yasal olmayan yollara bavurmakta ve bu da toplumdaki su oranlarn ykseltmektedir. Nitekim yaplan bir aratrmaya gre, ABDde 1980-1990 yllar arasnda isizlik ve su ileme eilimi arasnda pozitif bir korelasyon tespit edilmitir. Ayrca, isizlikle intihar, alkolizm, aile ii iddet ve boanma gibi toplumsal sorunlar arasnda bir ilikinin varlndan da sz edilebilir. ABDde isizliin sonular konusunda Utah niversitesinden Mary Merva tarafndan yaplan, 1976-1990 dneminde seilen 30 byk ehri kapsayan bir aratrmann sonular olduka rktcdr. Bu sonulara gre, ulusal isizlik oranndaki her %1lik art; cinayet oranlarnn %6.7, ateli silahlarla vurulma sonucu lmlerin %3.1, lmcl kalp hastalklarnn %5.6 ve intiharlarn da %3.4 orannda artmasna neden olmaktadr (Tucker, 2000, s. 159).
SIRA SZDE
sizlik neden nemli bir sorundur?
SZLN TANIMI VE LLMES

sizlik, iktisatlar tarafndan genellikle, alma istek ve yeteneinde olduu halde cari cret haddinden i bulamama durumu olarak tanmlanr. Buna gre, kii asndan isizlik durumunun varl iin, ncelikle kiinin alma isteinde, yani i aryor olmas gereklidir. kinci olarak, alma yeteneine sahip olmas, yani bedensel ya da zihinsel olarak almasn engelleyecek bir sakatlnn bulunmamas gereklidir. Son olarak da, piyasada yeteneine uygun bir cret getiren bir i bulamamas sz konusu olmaldr. sizliin Uluslararas alma rgt tarafndan kabul edilen standart tanm, ayn anda ifade edilebilecek 3 kriterden olumaktadr. Bunlar srasyla: ii olmama, halen almaya hazr olma ve i aramadr. Referans dneminde bu kriterlere uyan, belirli ya zerindeki ekonomik olarak aktif olan nfusun tm isiz olarak kabul edilir. lkemizde isizlikle ilgili verileri toplayan ve bu alanda ILO norm ve standartlarna uygun istatistikler oluturan bir kurum olan Devlet statistik Enstits isizi u ekilde tanmlamaktadr: Referans dnemi (tanmlanm bir zaman dilimi) iinde istihdam halinde olmayan (kr karl, yevmiyeli, cretli ya da cretsiz olarak hibir ite almam ve byle bir ile balants da olmayan) kiilerden i aramak iin son ay iinde i arama kanallarndan en az birini kullanm ve 15 gn iinde iba yapabilecek durumda olan 15 ve daha yukar yataki tm kiiler isiz nfusa dahildir. Ayrca, i bulmu ya da kendi iini kurmu ancak ie balamak ya da iba yapmak iin eitli eksikliklerini tamamlamak amacyla bekleyenlerden, 15 gn iinde iba yapabilecek kiiler de isiz nfusa dahildirler. u halde; DEnin isizlik lmnde kulland 3 kriter bulunmaktadr. Bunlar yle sralanabilir: i yok: Bu kriter, referans dnemi iinde istihdam edilmemi olanlar kapsar. Dolaysyla, bu dnem iersinde, dzensiz de olsa bir ite alm olan kii, yeni bir i aryor olsa bile isiz saylmaz.
Uluslararas alma rgtnn (ILO) emek piyasasyla ilgili tanmlarna (www.ilo.org) adresinden ulaabilirsiniz.
lkemizde emek piyasalaryla ilgili en gvenilir bilgi kayna olan Hanehalk gc Anketi veri tabanna (www.die.gov.tr) adresinden ulaabilirsiniz.
nite 13 - sizlik
203
aryor: Son ay iinde i arama kanallarndan en az birini kullanm olmay gerektirir. Bu kanallardan bazlar; i kurumuna bavurmak, dorudan iverenlere i bavurusu yapmak, bu konuda akraba ve arkadalarnn yardmna bavurmak ya da kendi iyerini kurmaya ynelik giriimlerde bulunmay kapsamaktadr. e balamaya hazr: On be gn iinde iba yapabilecek durumda olmay gerektirir. Bu kritere gre, bu kiiye bir i teklif edildiinde bu ii kabul edecei ngrlmektedir. Bu kritere de ayn anda uyan kii, DE tanmna gre isiz olarak kabul edilmektedir. lkemizde isizlik, DE tarafndan Uluslararas alma rgtnn (ILO) norm ve standartlarna uygun olarak tanmland ve lld halde, neden isizlik oranlarnn gerek durumu yanstmad sylenir?
SIRA SZDE
SZLK ORANI
Bir lkedeki isiz says, o lkedeki isizliin iddetinin bir gstergesi olarak, tek bana fazlaca bir anlam tamayabilir. nk, igcne dahil olan nfus ne kadar bykse isiz says da o oranda yksek olabilir. Bu nedenle, belli zaman dilimlerindeki ve lkeler arasndaki isizlii karlatrabilmek iin, genellikle isiz saysnn toplam igc ierisindeki orann bilmemiz gerekir. Buna isizlik oran denir. sizlik Oran = sizler gc x 100 (sizler = gc - stihdam Edilenler)
Toplam igc iinde isizlerin nispi arln gsteren bu katsay, nemli bir makroekonomik istikrar gstergesi olarak da kabul edilir. sizlik oranlarndaki art, genel olarak dier makroekonomik gstergelerdeki teki deiikliklerle birlikte deerlendirildiinde, ekonomide bir daralmay; tersi bir durum ise ekonomideki genilemeyi gstermektedir. Ekonomi tam istihdam dzeyinde olsa bile, emek piyasasnda kanlmaz olarak belli bir oranda isizlik olacaktr. Doal isizlik olarak adlandrlan bu isizlik, emek piyasasnda emek arz ve talep fazlasnn olmad durumda, yani piyasa dengede iken var olan isizlik orandr. Bir baka tanma gre, enflasyon orannda bir art yaratmadan srdrlebilen en d-
lkeler Kanada ABD Avustralya Japonya Kore Yeni Zelanda Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Macaristan rlanda talya Lksemburg Hollanda Norve Polonya Portekiz spanya sve svire ngiltere OECD-Toplam Avrupa Birlii
1999 7.6 4.2 7.0 4.7 6.8 4.0 8.6 8.8 4.8 10.2 10.7 8.4 7.1 5.6 11.3 2.4 3.2 3.2 4.5 12.8 7.2 3.0 5.8 6.6 8.7
2000 6.8 4.0 6.3 4.7 4.3 6.0 3.7 6.9 8.9 4.4 9.7 9.3 7.7 6.5 4.2 10.4 2.3 2.8 3.5 16.1 4.1 11.3 5.9 2.6 5.3 6.2 7.8
2001 7.2 4.8 6.7 5.0 3.9 5.3 3.6 6.6 8.2 4.3 9.1 8.6 7.7 5.8 3.8 9.4 2.0 2.4 3.6 18.2 4.1 10.7 5.1 5.0 6.4 7.4
Tablo 13.1: Baz lkelerdeki Standartlatrlm sizlik Oranlar. Kaynak: OECD (2002). Main Economic Indicators, Paris, s. 26.
sizlik Oran: Toplam igc iersinde isiz olanlarn yzdesidir.
Doal isizlik oran: Emek piyasas dengede iken bile varolan isizlik orandr.
204
alma Ekonomisi
k isizlik oranna doal isizlik denir. Bu oran, uzun dnemde beklenen ve gerekleen isizlik orannn birbirine eit olduu durumdaki isizlii ifade etmektedir. Doal isizlik oranna enflasyon-isizlik ilikisinin ele alnaca 15. nitede daha geni olarak deinilecektir.
SIRA SZDE
siz saysnn 1 milyon, istihdam edilenlerin de 9 milyon kii olduu bir ekonomide isizlik oran %katr?
SZLK OLGUSUNU AIKLAMAYA YNELK TEORK YAKLAIMLAR

sizliin neden ortaya kt sorusu, uzun zamandan beri iktisatlar megul etmi ve fikir ayrlna drm bir konudur. Bu konuda eitli iktisat okullar tarafndan farkl yaklamlar gelitirilmi, ancak deien ekonomik ve sosyal koullar karsnda her dnemde ileri srlen teorilerin bir dnem sonraki isizlii aklamada yetersiz kald grlerek yeni teoriler gelitirilmitir. rnein, 1929 ylnda yaanan byk ekonomik bunalma kadar isizlii aklamada hakim olan Neoklasik Teori, bu ylda yaanan byk ekonomik bunalm sonucu ortaya kan isizlii aklamakta yetersiz kalnca, yerini Keynesi Teori almtr. Ayn ekilde, 1970lerde yaanan isizlii aklamakta Keynesi Teorinin yetersiz kalmas da, yeni yaklamlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Biz de burada, tarihsel srete isizlii aklamaya ynelik bu teorik yaklamlar ksaca ele almaya alacaz.
Neoklasik Yaklam
sizlii tamamen gnll bir sorun olarak gren Neoklasik Teoriye gre, tam rekabet varsaym altnda igc piyasasnda arz ve talebin kar karya gelmesiyle denge cret dzeyi belirlenecektir. Bu denge cret dzeyinde, igc arz igc talebine eit olacandan, geici ve gnll isizlik dnda bir isizlikten sz edilemeyecektir. Denge cret dzeyinde i arayan herkes i bulabilecektir. Ancak, bu cret dzeyinin zerinde i arayanlar isiz kalacaklardr ki, bunlar gnll isizlerdir. Sonu olarak, Neoklasik stihdam Teorisi, bir tam istihdam teorisidir. Bu teori bize neden daima tam istihdam durumuna gelindiini aklamaktadr.
Keynesi Yaklam
1930lara kadar geerliliini srdrm olan Neoklasik Teorinin, bu dnemde yaanan isizlii aklamada yetersiz kalmas ve 1936 ylnda ngiliz iktisat J. M. Keynes tarafndan yaynlanan Keynesin Genel Teorisi, isizlik sorununa bak asn deitirmitir. Keynesin Genel Teorisi ile istihdam teorisine getirdii en nemli yenilik, Neoklasiklerden farkl olarak, eksik rekabet koullarn vurgulamas ve gnlsz isizlik sorununa dikkat ekmesidir. Keynes, kiilerin i piyasasnda cari cret dzeyinde almak isteseler bile i bulamayacaklar bir durumun da sz konusu olduunu sylemekte, bylece gnlsz isizlii vurgulamaktadr. Keynesin isizlik konusundaki temel grlerinden birisi de, isizliin toplam talep yetersizliinden kaynaklanddr. Bu noktada toplam talebin arttrlmas gerekmektedir. Keynesi iktisatlar isizliin giderilmesi iin hkmetlerin kamu harcamalarn ve yatrmlar arttrarak, mali ve parasal aralarn kullanmak suretiyle ekonomiye mdahale etmeleri gerektiini savunmaktadrlar.
nite 13 - sizlik
205
Yeni Yaklamlar
1970li yllara kadar isizlik sorununun aklanmasnda genel olarak hakim dnce Keynesi gr olmutur. Ancak, bu yllarda yaanan isizliin aklanmasnda hem Neoklasikler hem de Keynesiler yetersiz kalmlardr. Bu noktada, isizlii aklayan hem Neoklasik hem de Keynesi grlerin yeni yorumlar ortaya kmtr. imdi bu erevedeki baz teorilerden zetle bahsedelim. Bu konuda ileri srlen bir ok teori olmakla birlikte, burada rnek olmas bakmndan bahsedilecek teorilerden bir tanesi Neoklasik Teorinin, dieri de Keynesi Teorinin yeni yorumu olacaktr.
Arama Teorisi (Job Search Theory)

Neoklasik iktisat grnn bir uzants olarak kabul edilen i arama teorisi, emek piyasasndaki bilgi aksaklklar zerinde durmaktadr. Emek piyasasnda bilgi kiilere bedelsiz olarak salanmamakta, bu nedenle isiz bireylerin bilgi toplamak iin zaman ve kaynak ayrmas gerekmektedir. Bu teoriye gre isizlik, ilere ilikin bilgi toplama, yani i arama srecinin bir sonucudur. O halde bu yaklamn isizlik yorumu, daha iyi bir i arama almasdr. sizlik oran ve sresinin temel belirleyicisi olan i arama sreci bir ok unsurdan etkilenmektedir. siz bireyin i arama srecinde isizlik sigortas ve aile ii yardmlamalar gibi bir gelire sahip olmas, i arama sresini uzatan temel faktrdr. siz bireyin i arama srecindeki beklentileri ne kadar gereki ise, bu sre de o kadar ksa olacaktr.
Arama Teorisi: sizlii i arama srecinin bir sonucu olarak gren yaklamdr.
erdekiler Dardakiler Teorisi (Insider Outsider)

Bu teorideki ierdekiler terimi, almakta olan iileri, dardakiler terimi ise, i aramakta olan kiileri tanmlamaktadr. Piyasada isizlik olmasna ramen yksek cret oranlarnn gereklemesi ierdekiler yzndendir. erdekilerin sahip olduu g, ierdekilerin yerine dardakileri ie almann maliyetinin yksekliinden kaynaklanmaktadr. e alma ve eitim maliyetleri sebebiyle, ierdekileri dardakilerle deitirmek firmalar iin pahaldr. Bu bakmdan, firmalar almakta olanlarla bir cret pazarlna girmeyi tercih etmektedirler. Bu da cretlerin daha da ykselmesine neden olmaktadr. erdekilerin cretleri isizlerin rezervasyon cretlerini asa da firmalar dardakileri istihdam etmek istemeyeceklerdir. Sonuta, bu yaklama gre, yksek cretlerin ve gnlsz isizlerin bir arada olmas ierdekilerden kaynaklanmaktadr. sizlik konusundaki grleri asndan Keynesi iktisatlarla Neoklasik iktisatlar arasndaki temel farkllklar nelerdir?
Rezervasyon creti: Kiinin piyasada almaya raz olaca en dk crettir.
SIRA SZDE
SZLK TRLER
sizliin her zaman ayn sebeplerden dolay ortaya kmas ve ayn sonular dourmas beklenemez. lkelerin gelimilik dzeyleri, igc piyasalarnn yaplar, yapsal ve dnemsel koullar gibi baz faktrler yaanan isizliin farkllamasna neden olmaktadr. Bu nedenle, isizlik konusunda bir snflandrma yapma gerei ortaya kmaktadr. sizlik sorununun zmnde uygulanacak olan politikalarn, isizlik trne gre farkllk gstermesi de bu snflandrmann niin gerekli olduunu ortaya koyan bir baka nedendir.
206
alma Ekonomisi
Bu aamada, isizlik trlerini ncelikle, Gizli sizlik ve Ak sizlik olmak zere iki gruba ayrmamz mmkndr.
Gizli sizlik
sizlik trleri iinde dierlerinden olduka farkl grnen gizli isizlik, isizliin bir tr olmasna ramen, nitelik itibariyle zel bir durumu aklamaktadr. nk, gizli isizlikte ak isizlikten farkl olarak kiinin bir ii vardr. Yani, kii teknik anlamda isiz deildir. retim teknolojisinin sabit kalmas kouluyla, herhangi bir retim aamasnda bulunan igcnn, retim dna alnmas durumunda, retim hacminde bir azalma sz konusu olmuyorsa, gizli isizlikten bahsedilebilir. Bu durumda, sz konusu yerde alan kiiler buradan alnp baka bir yerde altrlsalar bile nceki altklar yerde retimde hibir azalma olmamaktadr. Baka bir deyile, bu kiilerin marjinal verimlilikleri sfr ya da sfra ok yakndr. Gizli isizliin bulunduu ekonomilerde bir ya da birka kiinin yapabilecei iin, ok daha fazla kiiyle yapld grlmektedir. Gizli isizlik, zellikle az gelimi lkelerin tarm kesiminde, marjinal sektrde ve kamu sektrnde yaygn olarak grlmektedir. sizlik sigortas uygulamasnn bulunmad bu lkelerde gizli isizlik, ou zaman isizlii tazmin edici bir ilev stlenmektedir. Bu, sosyal bakmdan her ne kadar olumlu gibi grlse de, ekonomik adan pek olumlu olarak kabul edilemeyecek bir durumdur.
Ak sizlik
Ak isizlik, konunun banda tanmladmz isizliktir. Yani, alma istek ve yeteneinde olduu halde, niteliklerine uygun cari cret dzeyinde almaya raz olma, ancak i bulamama durumudur. Ak isizlii nedenlerine gre; geici, yapsal, konjonktrel ve mevsimlik isizlik olmak zere 4 balk altnda ele almak mmkndr.
Geici sizlik
Bir ekonomide emek arz ve talebi arasnda genel bir denge olduu zaman bile, iilerin ksa sreli yer ve i deitirmesi sonucu ortaya kan isizlik trdr. Geici isizlik, ayn zamanda friksiyonel ya da arzi isizlik olarak da adlandrlr. Geici isizliin nedeni, ya yeni bir ie gei srecidir ya da piyasadaki ak iler konusundaki bilgi eksikliidir. Bu nedenle geici isizlie bazen gei isizlii veya arama isizlii de denilir. Hemen hemen her ekonomide, ancak zellikle istihdam koullar yeterli olan ekonomilerde daha belirgin olarak rastlanan geici isizlik, emek mobilitesinin (akkanlnn) doal bir sonucudur. Emek mobilitesi ise salkl bir ekonominin iaretidir. Bir ekonomide geici isizliin sfr olmas, emek mobilitesinin de sfra dmesi anlamna gelecektir ki, bu durum emek faktrnn retim kollar arasnda optimal dalmna engel olacandan ekonomik adan pek tercih edilmeyecektir. Bu bakmdan geici isizlik, dier isizlik trlerinin aksine, ekonomiye sadece maliyet yklememekte; nemli bir ekonomik fayda da salamaktadr. Geici isizliin oran her ekonominin yapsal zelliklerine bal olarak farkllar. Genellikle, %3 civarndaki isizlik oran bu adan makul karlanabilir. Bir lkedeki emek piyasalarnn iyi dzenlenip dzenlenmemi olmas ya da isizlik sigortas deneklerinin dzeyi geici isizliin sresini ve orann belirleyen unsurlar arasnda saylabilir.
Geici sizlik: ilerin ksa sreli yer ve i deitirmelerinden kaynaklanan isizliktir.
nite 13 - sizlik
207
Yapsal sizlik
Geici isizliin aksine yapsal isizlik ksa sreli bir durum deildir. sizlik trleri arasnda zm en g isizlik tr olan yapsal isizlik, bnyevi ya da strktrel isizlik adlaryla da anlr. Baz alma ekonomisi kitaplarnda, teknolojik isizlik olarak adlandrlan ve ayr bir balk altnda incelenen, teknolojik gelimelerin ortaya kard isizlik tr de kitabmzda yapsal isizliin bir paras olarak ele alnacaktr. Yapsal isizlik, bir piyasada talep edilen ve arz edilen beceriler arasnda bir uyumsuzluk olmas durumunda ortaya kan bir isizlik trdr. Eer cretler tam esnek ve mesleki ve corafi mobilitenin maliyetleri dkse, bu isizlik tr piyasa gleri tarafndan hzla ortadan kaldrlabilir. Bununla birlikte, uygulamada bu durumun gereklemesi ou zaman g olmaktadr. Yapsal isizliin nedenleri; mesleki ve corafi dengesizlikler, teknolojik gelimeler, okul eitiminin yetersiz oluu ya da kamu politikalar olabilir (Ehrenberg, 2000, s. 57). imdi srasyla bunlarn zerinde duralm: Mesleki dengesizlikler: A ve B sektrlerinden oluan iki sektrl bir ekonomi varsayalm. Bu iki sektrde de farkl meslek gruplarnda yer alan iilerin bulunduklarn, A sektrnde otomobil retiminde alan iilerin, B sektrnde de bilgisayar programclarnn altklarn dnelim. ekil 13.1de her iki sektr iin de talep ve arz erileri (D0A,S0A) ve (D0B,S0B), denge cret ve denge istihdam dzeyleri de (W0A,E0A) ve (W0B,E0B) eklinde verilmitir. Eitim maliyetleri, istihdam ve piyasa koullar gerei iki sektrde de farkl cret dzeyleri sz konusudur.
ekil 13.1.
Emek Piyasas A cretler S0A cretler S0B Emek Piyasas B
W0A
W1B W0B
ekilde iki sektrl bir ekonomide mesleki dengesizliklerden kaynaklanan yapsal isizlik durumu anlatlmaktadr. Kaynak: Ehrenberg, G., Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, Massachusettls, s. 575.
D1A D0A E1A E0A stihdam E0B E1B
D0B
D1B stihdam
D rekabete bal olarak otomotiv iisi talebinin D1Aya dtn, bilgisayar kullanmnn artmasnn sonucunda da bilgisayar operatr talebinin D1Bye ykseldiini varsayalm. Eer, A sektrndeki gerek cretler, sendikalar, yasal yap ve sosyal kurallar nedeniyle aa doru esnek deilse, otomotiv iilerinin istihdam E1Ae decektir. Bilgisayar operatrlerinin cret ve istihdam dzeyleri de W1B ve E1Be ykselecektir. Ksa dnemde, A sektrnde E0A-E1A kadar isizlik ortaya kacaktr.
208
alma Ekonomisi
Otomotiv iileri eer maliyetsiz bir biimde bilgisayar programcs olabilselerdi, isiz kalan bu iiler B piyasasna girecekler ve isizlik ortadan kalkacakt. Ancak, meslek deitirmenin maliyetinin yksek olmas, A piyasasndaki iilerin B piyasasna geiini nleyecek ve yapsal isizlii arttracaktr. Corafi dengesizlikler: Yukardaki ekilde yer alan A ve B piyasalarnn farkl corafi blgeler olduunu varsaydmzda, A blgesinde isiz kalan kiilerin, baz engeller yznden B blgesinde bulunan ak ilere ulaamamas nedeniyle bir isizlik durumu ortaya kacaktr. Bu engellerden bazlar ise yle sralanabilir; bilgi aknn yetersiz olmas, tanmann parasal maliyetleri, tanmann psikolojik maliyetleri (arkada evresinden uzaklama gibi). Teknolojik gelimeler: Kimi iktisatlarn teknolojik isizlik olarak ayr bir balk altnda snflandrd bu durumda, teknolojik gelimelerin istihdam zerinde yaratt olumsuz etkiler vurgulanmaktadr. Teknolojik gelimeler, bazen ayn iin daha az ii altrlarak yaplmasn salarken, bazen de baz mesleklerin tamamen ortadan kalkmasna sebep olmaktadr. Bu durum da, bu meslek grubunda alanlarn isiz kalmasyla sonulanmaktadr. Kamu politikalar: Emein mesleki ve corafi mobilitesinin maliyetlerinin ykseltilmesi ve cret rijitliini arttrc yasal dzenlemeler, yapsal isizlii arttrabilir. Yapsal isizlie den iilerin yeniden istihdam statsne geebilmeleri olduka zordur. Bu nedenle kamu, eitim sbvansiyonlar ve dier blgelerdeki emek piyasalar hakknda bilgi salama gibi baz politikalarla bu isizlii azaltabilir.
Konjonktrel sizlik
Devri isizlik ya da yetersiz talep isizlii olarak da adlandrlan konjonktrel isizlik, piyasa ekonomilerinde ekonomik faaliyetlerin dnemsel dalgalanmalar gstermesinin bir sonucu olup, ekonominin daralma dnemlerinde artmakta, genileme dnemlerinde ise toplam talebe bal olarak azalmaktadr. Bundan nce incelediimiz iki isizlik trnde de piyasada ak iler bulunmakta, ancak geici isizlikte bilgi eksiklii, yapsal isizlikte de mesleki ve corafi dengesizlikler gibi nedenlerle ii arayanlarla isizlerin eleememeleri sz konusu olmaktayd. Konjonktrel isizlik ise, bunlardan farkl olarak, piyasada yeterince i olmamas nedeniyle ortaya kan bir isizlik trdr. Konjonktrel isizlik, dayankl mal reten sanayi kollarnda (imento ve demir sanayi gibi) daha ok etkili olmaktadr. Dayanksz mal reten sanayi kollarnda ise bu tehlike daha azdr. Bir rnn tketim sresi ne kadar uzarsa yani dayankll ne kadar artarsa, bunalm dnemlerinde iinin istihdam sresi de o oranda azalmaktadr. Konjonktrel isizlik, geici isizlik gibi ekonomide yaygn olarak grlr. Yani, konjonktrel isizlii ekonominin sadece belli kesimlerinde deil, ok sayda sektrde gzlememiz mmkndr. Bu tr isizliin sresi geici isizlikten daha uzun, yapsal isizlikten ise daha ksadr.
Konjonktrel sizlik: Ekonomik faaliyetlerdeki dnemsel dalgalanmalarn yaratt bir isizlik trdr.
Konjonktr: Bir lkenin ekonomik durumunu belirli bir anda aklayan unsurlarn btndr.
Mevsimlik sizlik
Mevsimlik isizliin genel olarak iki sebebi bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, hava artlar ve mevsim deimeleri sonucu retimde meydana gelen aksamalardr. kinci tr sebep ise, mevsim koullar ve deimeleri sonucu baz mal ve hizmetlerin talebinde ortaya kan dlerdir. Hava artlar ve mevsim deiiklikleri genellikle retime tesir etmek suretiyle mevsim isizliine neden olur. rnein, tarmda ve inaat sektrnde, retim mevsim koullar bakmndan yl boyunca de-
nite 13 - sizlik
209
vam ettirilemez. Buna karlk, dier baz sanayi kollarnda, baz mallara kar talebin belirli mevsimlerde deimesinden ileri gelen bir isizlik ortaya kabilir. rnein, mayo, krk, kmr, dondurma gibi baz mallarn retimi btn yl boyunca devam ettirilebilir, ancak bu mallarn talebindeki deimeler mevsim isizliine neden olabilir (Zaim, 1997, s. 179). Mevsimlik isizlik bir ynyle konjonktrel isizlie de benzemektedir. Nitekim, konjonktrel isizlik de emek talebindeki dalgalanmalar sonucu ortaya kan bir isizlik tryd. Mevsimlik isizliin konjonktrel isizlikten fark ise, bu dalgalanmalarn beklenen ve sistematik dalgalanmalar oluudur. Bu tr isizlik, tarm, turizm ve inaat sektrlerinde daha etkili olmaktadr. zellikle, retimin doa koullarna bal olduu tarmsal alanlarda, ekim ve hasat mevsimleri dnda istihdam olanaklar daralmakta ve isizlik ortaya kmaktadr. Yine, benzer biimde, inaat sektrndeki durgunluk sonucunda k aylarnda inaat iisi talebi de azalmaktadr. lkelerin gelimilik dzeyleri ile karlatklar isizlik trleri arasnda nasl bir iliki kurulabilir?
Mevsimlik sizlik: Mevsim koullar ve deimeleri sonucu baz mal ve hizmetlerin retiminin azalmas ya da baz mal ve hizmetlerin talebinde meydana gelen dler neticesinde ortaya kan isizlik trdr.
SIRA SZDE
TRKYEDE SZLK
Trkiyede ok paral bir yapya sahip bulunan emek piyasalar, eitli dual yaplarn bir arada bulunduu bir nitelik arz etmektedir. Krsal istihdam-kentsel istihdam, formel sektr-informel sektr ve tarmsal istihdam-sanayi istihdam gibi istihdam ekilleri i ie ve kar karyadr. Dier taraftan tarmsal istihdamn orantsz bykl, byk bir emek arz fazlal, igcnn byk ounluunun gen ve niteliksiz olmas, cretli alanlarn toplam istihdam iersindeki paynn azl ve emek piyasasndaki kurumsallama dzeyinin dkl gibi temel sorunlar bulunmaktadr. Emek piyasasndaki btn bu sorunlar, isizliin arln ve iddetini daha da arttrmaktadr. sizlik, Trkiyenin son otuz ylna damgasn vurmu sosyo-ekonomik sorunlarn banda gelmektedir. Bu otuz yllk sre iersinde, zlmesi bir yana her geen gn giderek yaygnlaan ve sreklilik gsteren yapsal bir nitelik kazanmtr. Kukusuz bunun temelinde, lkemizin tarm toplumu olma niteliinden bir trl syrlamay, hzl ve dengeli bir sanayilemenin gerekletirilememi olmas olgusu yatmaktadr. Trkiyede isizlik sorununu daha iyi kavrayabilmemiz iin ncelikle lkemizdeki istihdamn yapsn bilmemiz gerekir. Devlet statistik Enstitsnn 2002 yl II. Dnem Hanehalk gc Anketi nda Trkiyenin istihdam yapsna ilikin baz verileri u ekilde sralayabiliriz: Toplam istihdam iinde tarmsal istihdamn pay hala ok yksektir (%34.6). Bu oran, gelimi lkelerde %3-4 seviyelerindedir. Gelimi lkelerde toplam istihdam iinde en yksek paya sahip olan hizmetler sektr (%70ler), bu lkelerle karlatrdmzda, lkemizde ok dk bir dzeyde kalmaktadr (%46.7). Sanayi sektrnn toplam istihdam iersindeki pay da, yine gelimi lkeler ortalamasnn altndadr (%18.7). stihdam edilenlere iteki durumlar asndan bakldnda, gelimi lkelerde neredeyse %90lara varan cretlilerin toplam istihdamdaki paynn, lkemizde nispi olarak dk bir dzeyde olduu grlr (%48.6). Buna karlk, kendi hesabna ve iveren statsnde alanlarn (%30.2) ve cretsiz
210
alma Ekonomisi
aile iilerinin (%21.2) orannn gelimi lkelerle kyaslandnda bir hayli yksek olduu sylenebilir. Trkiye genelinde tarm sektrnde istihdam edilmekte olanlarn (7 milyon 219 bin kii) yardan fazlasn (%53.8ini) cretsiz aile iileri oluturmaktadr. Herhangi bir sosyal gvenceye sahip olmadan istihdam edilme, krsal alanda daha yaygn iken (istihdamn %73.6s), kentsel alanda bu oran daha dktr ((%34.1). Trkiye geneli asndan bakldnda, alanlarn yardan fazlasnn (%52.3) herhangi bir sosyal gvencesi yoktur. Herhangi bir sosyal gvenlik kuruluuna bal olmadan alanlarn ounluunu (%61.1) erkekler oluturmaktadr. Trkiye genelinde istihdam edilenlerin byk ounluunu ilkokul mezunlar oluturmaktadr (%50.6). Bunu lise ve lise dengi meslek (%17.5) ile ilkretim, ortaokul ve orta dengi meslek okulu mezunlar izlemektedir (%11). Toplam istihdam iinde eitim dzeyi asndan en dk orana ise yksekokul ve faklte mezunlar sahiptir (%9.7). Trkiyede kadnlar toplam istihdamn nispi olarak dk bir orann oluturmaktadr (%28.5). Trkiye genelinde istihdam edilen kadnlarn yars (%49.9) cretsiz aile iisi olarak almaktadr. stihdam edilen kadnlarn yardan fazlas (%59) tarm sektrnde almakta ve bu sektrde alan kadnlarn byk ounluu da (%80.2) cretsiz aile iisi olarak almaktadr. lkemizin nemli istihdam sorunlarndan birisi de eksik istihdamdr. Eksik istihdam edilenlerin igc iindeki oran, Trkiye genelinde %5.8 iken, bu oran kentsel yerlerde % 6, krsal yerlerde % 5.5 tir.
Trkiyede sizliin Boyutlar

Trkiyede isizlik orannn ok yksek olduu, isizliin yaygn ve srekli bir nitelik gsterdii herkese bilinmesine ramen, lkemizdeki istihdamn yapsal zellikleri ve isizlik sigortas sisteminin kapsamnn henz yetersiz oluu gibi baz nedenlerle bu konuda doru ve gvenilir veriler elde edilememektedir. Trkiyede istihdam ve isizsizlik Oran (%) Eksik stihdam lik konusunda en kapsaml bilgiYllar % Oran (%) ye DEnin Hanehalk gc An1989 9.0 7.2 ketlerinde (HA) ulalabilmek1990 7.4 5.7 1991 8.3 6.8 tedir. 1988 ylndan sonra dzen1992 7.8 7.9 li olarak ylda iki kez yaplan bu 1993 7.9 6.5 anketler, 2000 ylndan itibaren 1994 7.9 8.1 1995 6.6 7.0 ylda 4 defa yaplmaya balanm1996 5.8 6.3 tr. ILO norm ve standartlarna uy1997 6.9 5.1 gun olarak yaplan Hanehalk 1998 6.2 6.0 1999 7.3 8.9 gc Anketi, bu alanda lkemiz2000 6.6 6.9 de en gvenilir veri kayna ol2001 8.5 6.0 maktadr. 2002* 9.6 5.8 2002 yl II. dnem HA sonularna gre, Trkiye genelinde isiz says geen yln ayn dnemine gre 650 bin kii (% 41.5) artarak, 2 milyon 217 bin kiiye ulamtr. Trkiye genelinde isizlik oran % 9.6, tarm d sektrlerde isizlik oran ise % 13.9 olarak tahmin edilmitir. Geen yln ayn dneminde ise bu oranlar srasyla % 6.9 ve % 10.7'dir. Trkiye genelinde isizlerin % 21.9'unu (486 bin kii) iten kartlanlar, % 15.2'sini (337 bin kii) ise ilk kez i arayanlar oluturmaktadr.
Tablo 13.2: Trkiyede hanehalk igc anketlerinin ILO normlarna uygun olarak yaplmaya baland dnemden gnmze kadar geen sreteki isizlik ve eksik istihdam oranlar. Kaynak: DE, Hanehalk gc Anketleri *HA II. Dnemine aittir.
nite 13 - sizlik
211
sizlik oran, 2002 yl II. dneminde Trkiye genelinde erkeklerde % 10, kadnlarda ise % 8.7'dir. Kentsel yerlerde isizlik oran, toplamda % 13.5, erkeklerde % 12.5 ve kadnlarda % 17 olarak gereklemitir. Krsal yerlerde bu oran, toplamda % 4.5, erkeklerde % 5.9 ve kadnlarda % 2.3'tr. te yandan eitimli gen nfusun isizlik oran geen yln ayn dnemine gre artarak % 27.2 olarak gereklemitir. Eitimli genler arasnda isizlik en ok kentsel yerlerde gzlenmektedir.
HANEHALKI GC ANKET TEMEL GSTERGELER, II. DNEM TRKYE 2001 2002 15 ve Daha Yukar Yataki Kurumsal Olmayan Sivil Nfus (Bin Kii) gc (Bin Kii) stihdam (Bin Kii) siz (Bin Kii) gcne Katlma Oran (%) stihdam Oran (%) sizlik Oran (%) Eitimli Gen (1) Eksik stihdam Oran (%) Eitimli Gen
(1)
KENT 2001 28 628 12 323 11 037 1 286 43.0 38.6 10.4 25.3 6.7 5.6 2002 29 537 13 015 11 256 1 759 44.1 38.1 13.5 29.1 6.0 4.2 2001 16 954 10 371 10 090 281 61.2 59.5 2.7 17.2 5.2 10.0
KIR 2002 16 992 10 070 9 613 458 59.3 56.6 4.5 21.6 5.5 7.9
45 582 22 694 21 127 1 567 49.8 46.3 6.9 23.2 6.0 6.8
46 528 23 086 20 869 2 217 49.6 44.9 9.6 27.2 5.8 5.2
Tablo 13.3: 2001 ve 2002 Yllar II. Dnemlerine Ait Hanehalk gc Anketi Temel Gstergeleri Kaynak: DE, HA.
(1) 15 - 24 ya grubu iinde, lise ve daha yksek eitimli olanlar.
Trkiyede Yaanan sizliin Trleri ve Nedenleri

lkemizin demografik, ekonomik ve istihdam yaps isizliin farkl trlerinin ayn anda varolmasna neden olmaktadr. Trkiyenin bir tarm lkesi olma niteliini hl srdrmesi, tarmsal istihdamn toplam istihdam iindeki paynn bykl, tarmda alanlarn nemli bir ksmnn kk bir toprak paras zerinde, son derece dk bir gelirle almas ve lkemizde tarmsal retimin hl mevsim koullarna bal olarak yaplmas nedeniyle, zellikle k aylarnda mevsimlik isizlik etkili olmaktadr . Emek piyasasnn ileyiindeki aksaklklar ve organizasyon bozukluklar ve eksik kurumsallama, geici isizliin artmasna yol aarken; konjonktrel dalgalanmalar da ekonomik istikrarn sk sk bozulduu lkemizde, konjonktrel isizlie neden olmaktadr. Gen ve dinamik bir nfus yapsna sahip olan lkemizde isizliin en belirgin zellii ise, yapsal bir nitelik tamasdr. Trkiyede isizlik bir ynyle faktr dengesizliinden kaynaklanmaktadr. Bunda sermaye ve donatm yetersizlii, ekonomik yapnn zellikleri, Trkiyenin bir tarm lkesi olma niteliini korumas ve istihdam politikalarnn yetersizlii gibi faktrler etkili olmaktadr. Gizli isizlik ise lkemizin tm sektr ve kesimlerinde grlen ve youn bir biimde yaanan bir isizlik trdr. Krsal kesimdeki nfus artnn yaratt bask, snrl tarm alanlarnda gereinden fazla igcnn istihdam edilmesine neden olurken, krsal kesimden isizlik ve yoksulluk nedeniyle kente g edenler de marjinal sektrde ayn tr isizliin yaanmasna neden olmaktadrlar.
212
alma Ekonomisi
Trkiyedeki sizliin Baz zellikleri

Trkiyede isizliin makroekonomik ve yapsal nedenleri kadar mikroekonomik dzeyde incelenmesi de nemli bir konudur. siz gruplara, HA verileri nda, eitli zellikleri itibariyle baktmzda u noktalar dikkati ekmektedir: sizlik genel olarak kentsel alanlarda, krsal blgelere gre daha yksektir. Kentlerdeki isizlikten daha ok kadn igc etkilenirken, krsal alanlarda isizliin daha ok erkek igcn etkiledii grlmektedir. Gen nfus olarak kabul edilen 15-24 ya grubundaki igc, isizlikten en ok etkilenen ya grubu olarak karmza kmaktadr. sizlerin byk ounluu ilkokul dzeyinde eitime sahip kiilerdir. Ancak, son yllarda eitimli genler arasnda isizliin hzla artt gzlenmektedir. sizlerin dikkate deer bir ksm, 1 yl ve daha uzun sreli isizlerden (uzun dnemli) olumaktadr. sizlerin nemli bir blmn ilk kez i arayanlar oluturmaktadr. Ancak, 2001 ylnda yaanan ekonomik krizin de etkisiyle, iini kaybedenlerin oranndaki art, iten kartld iin i arayanlarn saysn arttrmtr.
SIRA SZDE
lkemizde yaanan isizlik sorununun gen nfus arasnda daha etkili olmasnn nedenleri neler olabilir?
nite 13 - sizlik
213
zet
AMA
sizliin bireysel, toplumsal ve ekonomik adan tad nem nedir? 1 Tek geim kayna cret olan bireyin ve ailesinin isizlik sonucu bundan da yoksun kalmas, bireysel dzeyde ciddi sorunlar yaratabilir. sizlik yalnzca isiz birey ve ailesi iin deil; toplumsal ve ekonomik adan da nemli bir sorundur. Artan isizlik sonucu ekonomide satn alma gcnn ve dolaysyla da harcama dzeyinin dmesi, retim kaybna neden olmaktadr. sizliin yaratt toplumsal sorunlar da en az ekonomik sorunlar kadar fazladr. Tarihte demokrasiyi tehdit eden siyasal gelimelerin ou kitlesel isizliin bir sonucu olarak ortaya kmtr. sizlik ekonomik adan nasl tanmlanabilir ve llebilir? ktisatlar tarafndan genellikle, alma istek ve yeteneinde olduu halde cari cret dzeyinden i bulamama durumu olarak tanmlanan isizliin llmesinde Uluslararas alma rgtnn belirledii kriter bulunmaktadr. Bunlar: ii olmama, halen almaya hazr olma ve i arama kriterleridir. siz nfusun igc iindeki oranna, isizlik oran denir. Toplam igc iinde isizlerin grece arln gsteren bu katsay, nemli bir makroekonomik istikrar gstergesi olarak kabul edilir. Emek piyasas dengede iken bile varolan isizlie doal isizlik denir.
AMA
AMA
sizliin trleri ve isizlie yol aan nedenler nelerdir? 4 sizlik, sresi, kapsam ve nedenleri gibi eitli alardan snflandrlabilir. Genel olarak isizlii, gizli isizlik ve ak isizlik olarak ikiye ayrmak mmkndr. Gizli isizlik emein marjinal verimliliinin sfr ya da sfra ok yakn olmas durumudur. Ak isizlik ise, isizliin genel olarak tanmdr. Ak isizlii drt gruba ayrabiliriz. Bunlar, iilerin ksa sreli yer ve i deitirmeleri sonucu ortaya kan geici isizlik; emein piyasada talep ve arz edilen becerileri arasnda bir dengesizlik olmas durumunda ortaya kan yapsal isizlik; ekonomik faaliyetlerin dnemsel dalgalanmalar gstermesi sonucu ortaya kan konjonktrel isizlik ve mevsim koullarna bal olarak ortaya kan mevsimlik isizliktir. Trkiyede istihdamn yapsn ve isizliin niteliklerini aklayabilir misiniz? sizlik, Trkiyenin zellikle son otuz ylna damgasn vurmu ok nemli bir sorundur. lkemizde tarmn toplam istihdamdaki paynn nispi ykseklii, krsal alandan kentsel blgelere doru yaanan hzl g, tarm sektrnde ve kamudaki istihdamnn verimsizlii, hzl nfus art ve gen bir nfus yapsna sahip olan lkemizin yaad eitim sorunlar, isizlik sorunun yapsal bir nitelik kazanmasna neden olmutur.
AMA
AMA
Tarihsel srete isizlik olgusunu aklamaya ynelik ne tr teorik yaklamlar gelitirilmitir? 3 sizliin nedenleri zerinde iktisatlar arasnda tam bir fikir birlii olumamtr. Bunun sonucunda da eitli iktisat okullar tarafndan gelitirilen farkl yaklamlar ortaya kmtr. Bu konuda Neoklasik iktisatlar, isizlii tamamen gnll bir sorun olarak grrken; Keynesi iktisatlar, gnlsz isizlik sorununa da dikkat ekerek, isizliin toplam talepteki yetersizlikten kaynaklandn ve bu sorunun giderilebilmesi iin toplam talebin arttrlmas gerektiini savunmulardr. sizlii aklama konusunda, zellikle 1970li yllardan itibaren yeni yaklamlar da ileri srlmtr.
214
alma Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. sizlikle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. sizler = gc - stihdam Edilenler b. sizler = gcne Dahil Olmayanlar + gc c. sizler = gc + stihdam Edilenler d. sizler = alma andaki Nfus - stihdam Edilenler e. sizler = alma a Dndaki Nfus - stihdam Edilenler 2. Ekonomik adan sfra inmesi arzu edilmeyen isizlik tr aadakilerden hangisidir? a. Konjonktrel isizlik b. Gizli isizlik c. Yapsal isizlik d. Mevsimlik isizlik e. Arzi isizlik 3. sizlik oranndaki her %1lik artn gayri safi milli haslann yaklak %2.5 orannda dmesine yol aacan ileri sren yasa aadakilerden hangisidir? a. Gresham Yasas b. Say Yasas c. Okun Yasas d. Parkinson Yasas e. Marjinal Verimlilik Yasas 4. Aadakilerden hangisi Neoklasik Teorinin isizlie ilikin grlerinden biri deildir? a. sizliin tamamen istee bal olmas b. Denge cret dzeyinde, igc arznn igc talebine eit olmas c. Denge cret dzeyi zerinde i arayanlarn isiz kalmas d. sizliin toplam talep yetersizliinden kaynaklanmas e. Neoklasik Teorinin bir tam istihdam teorisi olmas 5. Aadakilerden hangisi yapsal isizliin nedenlerinden biri deildir? a. Piyasadaki ak ilerle i arayanlar arasndaki vasf uyumsuzluu b. Teknolojik gelimelerin baz meslekleri ortadan kaldrmas c. Ak ilerle i arayanlarn farkl corafi blgelerde olmalar d. Kamu politikalar e. Ekonominin daralma dnemine girmesi
6. Trkiyedeki istihdamn yapsna ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. stihdam edilenlerin byk ounluunu ilkokul mezunlar oluturmaktadr. b. Kendi hesabna ve iveren statsnde alanlarn oran, gelimi lkelere gre ok yksektir. c. alan kadnlarn byk ounluu cretsiz aile iisidir. d. Hizmetler sektrnn toplam istihdamdaki pay gelimi lkeler dzeyindedir. e. Kentsel alanda; herhangi bir sosyal gvenceye sahip olmadan istihdam edilme krsal alana gre daha dktr. 7. Trkiyede, isizlikten en fazla etkilenen ya grubu aadakilerden hangisidir? a. 15-24 b. 25-34 c. 35-44 d. 45-54 e. 55-64 8. sizlik oran nedir? a. Toplam igc iersinde isiz olanlarn yzdesidir. b. Toplam nfus ierisinde isiz olanlarn yzdesidir. c. alma andaki nfus ierisinde isiz olanlarn yzdesidir. d. stihdam edilenlerin ierisinde isiz olanlarn yzdesidir. e. stihdam edilenlerin toplam nfus ierisindeki yzdesidir. 9. Aadaki isizlik trlerinden hangisi nitelik bakmndan dierlerinden farkllk gsterir? a. Mevsimlik isizlik b. Gizli isizlik c. Konjonktrel isizlik d. Geici isizlik e. Yapsal isizlik 10. Ekonominin daralma dnemlerinde artan genileme dnemlerinde toplam talebe bal olarak azalan isizlik tr aadakilerden hangisidir? a. Gizli isizlik b. Konjonktrel isizlik c. Mevsimlik isizlik d. Srekli isizlik e. Yapsal isizlik
nite 13 - sizlik
215
Yaamn inden
sizliin haritas kt
31/08/2002 Radikal ANKA - ANKARA - Seim dneminde siyasi partilerin ileyecei sorunlarn banda gelen Trkiye'deki isizlerin profili karld. sizlerin %30'u bir yldan daha uzun zamandr i aryor, %70'i ise son bir yl ierisinde i aramaya balad. Ekonomik krizin, Trkiye'nin gndemine tm arlyla getirdii isizler ordusu, Haziran 2002 sonu itibaryla 2 milyon 217 bin olarak aklanmt. Devlet statistik Enstits'nn (DE) igc veritabannda yer alan veriler istatistiklerde sadece 'isiz' olarak gsterilen kiilerin dikkat eken zelliklerini ortaya kard. arama sresine gre en byk blm 577 bin kiiyle son bir-iki ay ierisinde i aramaya balayanlar oluturuyor. -be aydr arayanlar ise 487 bin, 6-8 aydr i arayanlar 301 bin, 9-11 aydr arayanlar ise 88 bin kii civarnda bulunuyor. 1.5 milyon kii bir yldr isiz Buna gre, isizlerin 1 milyon 453 bini son bir yl ierisinde isiz kald ya da ilk kez i gcne dahil oldu. Bir-iki yldr i arayan isizlerin says 425 bini bulurken, iki- yldr i arayanlar 160 bin yldan fazla bir sredir i arayanlar ise 87 bin civarnda seyrediyor. Yaplan hesaplamalara gre, isizlerin 672 bini bir yldan daha uzun bir sredir i arayanlardan oluuyor. Bir yldan daha uzun sredir i arayanlarn %30 gibi yksek paya ulamas, kriz nedeniyle konjonktrel nedenlerden kaynaklanan isizlik probleminin giderek yapsallamaya baladn gsteriyor. Devlet statistik Enstits'nn veritabannda yer alan bilgilere gre, isizlerin 488 binle byk blmn geici bir ite alrken iin bitmesi nedeniyle isiz kalanlar oluturuyor. kinci sray ise 486 bin kiiyle iinden karlanlar oluturuyor. Kendi iyerini kapatt ya da iflas ettii iin isizler ordusuna katlanlarn says ise 180 bin dzeyinde bulunuyor. sizlerin 89 bin kiisi gelirini az bulduu iin iinden ayrlanlardan, 198 bini iinden memnun olmad iin ayrlanlardan, 62 bini emekli olduktan sonra yeni i arayanlardan, 296 bini de dier nedenlerle iini kaybedenlerden oluuyor. Toplam isizlerin 171 bin kiisi okuldan yeni mezun olanlardan, 70 bini askerden yeni dnenlerden, 70 bini ev hanm iken almaya karar verenlerden, 96 bini de dier nedenlerden ilk kez i aramaya balayanlardan oluuyor. Kriz, eitimlileri vurdu Krizin zellikle finans sektrn etkilemesi eitimli isiz saysn nemli lde artrd. 2000 sonunda 135 bin olan niversite mezunu isiz says Haziran 2002 sonunda 205 bin kiiye, lise ve dengi meslek okulu mezunu isizlerin says 130 binden 272 bine, lise mezunu isizlerin says ise 276 binden 321 bine ykseldi. sizlerin 74 bini okuryazar olmayanlardan, 40 bini okuryazar ancak okul bitirmemi olanlardan, 1 milyonu ilkokul mezunlarndan oluuyor. 284 bin kiinin ise ortaokul mezunu olduu anlald. sizlerin yars evli Bu arada, mevcut isizlerin yaklak yarsn 'evliler', 844 binini hanehalk reisleri oluturuyor. 1 milyon 373 bin isiz dier aile yelerinden meydana geliyor. sizlerin 1 milyon 75 bini evli. 1 milyon 73 bini ise bekr. Dierleri de ya boanm ya da eini kaybetmi bulunuyor.
216
alma Ekonomisi
Okuma Paras
KRESELLEEN EKONOMDE STHDAM (........) "Kresel stihdam Krizinin Nedenleri sizlik sorununun makul ve srekli olarak zm iin isizlik artnn ieriini ve nedenlerini tam olarak anlamak gereklidir. Ekonomik kresellemenin yol at istihdam krizi drt faktre balanabilir. Birincisi neoklasik kar devrimdir. Neoklasik kar devrim, retim, istihdam ve fiyatlarn belirlenmesinde, serbest piyasa glerine ar derecede gvenen neoklasik ekonominin iyiletirilmesini ve eski haline getirilmesini ifade etmektedir. 1980lerde serbest piyasa politikas, ABD Bakan Reagan ile ngiltere Babakan Teacherin ncln yapt bir dogma ve politik ideoloji olmutur. Serbest piyasa politikas, sanayi kapitalizminin iki yz yllk tarihinde grlmemi bir lde Amerikan ve ngliz Hkmetlerini bask altna almtr. Bu iki lke, serbest piyasa ekonomisi ideolojisini batl gelimi lkelerin yansra, gneyin gelien lkelerine de yaymtr. rnein, Alt-Sahra Afrikasnn az gelimi tek kltrl ekonomileri ar bor yklerine are bulmak iin serbest piyasa politikasn kabul etmek zorunda kalmtr. Serbest piyasa politikas imalat ve dier retken sektrleri olumsuz ynde etkilemektedir. Buna karlk, kapitalizmin vahi ruhunu tevik etmekte ve Adam Smithden J. Maynard Keynese kadar tm iktisatlarn knad en kt speklatif finans trlerini zendirmektedir. kinci faktr, modern teknolojidir. Robotlar ve bilgisayarlarla ileyen fabrikalar korkusu, 1950lerde normal karlanmtr. Fakat, yalnzca tam istihdamn srdrld deil, ayn zamanda pek ok gelimi lkede, fabrika iisinin orta snfa dahil edildii 1960larda korku azalmtr. Bununla birlikte, bu korku, 1970lerde bir realite olmu ve daha sonra gelimi lkelerde, son yirmi veya otuz ylda, olduka dikkate deer GSMH art oranlarna ramen, istihdam frsatlar gerilemitir. retim artlarnn yalnzca drtte biri sermaye yatrmlarnn arttrlmasna balanrken, drtte verimlilik artlarndan kaynaklanmtr. ok az yeni i yaratlmtr. Gerekten, eski ilerin bir blm gerekenden fazladr ve ortadan kaldrlmtr. Beklenti, modern teknolojinin bu isizlik fenomenini arttraca eklindedir.
nc faktr olarak, serbest piyasa ekonomisinin nc dnya ve Dou Avrupa lkelerine yaylmas, kresel piyasalarda bir dizi hzl gelimeye yol amtr. Bilgisayar a ile yaplan snrlar aras finansman aklar son on ylda nemli miktarlara ulamtr. 1990da nc dnya lkelerinden kuzeyin gelimi piyasa ekonomilerine yirmi be milyar dolardan fazla finansman ak gereklemitir. nc dnya lkeleri uluslarst firmalarn beraberinde getirdii toplam finansman aklarnn yalnzca kk bir blmn almaktadr. Dier taraftan, kresel igc piyasasnn gelimesi, zellikle nc dnya lkelerinin menfaatine olan alanlar nemli lde snrlandrmaktadr. zellikle vasfsz igcnde, Gneyden Kuzeye doru, igc hareketi sk bir biimde kontrol altna alnmaktadr. Bir btn olarak, kresel piyasalarn liberallemesi Kuzeyin zengin ve sanayilemi lkelerinin lehine, Gneyin fakir lkelerinin, zellikle Alt Sahra Afrikas lkelerinin aleyhinedir. Sonuta, bu lkelerde isizlik artmtr. Gerekten, geerli teknoloji ve kresel piyasalar mevcut kresel gelir dalm tarzn yanstmaktadr. Dnya nfusunun %20si dnya gelirinin %83n paylamaktadr. Ayrca Gney lkeleri, zellikle Alt Sahra Afrikas lkeleri hzl nfus art nedeniyle, toplam iglerinde hzl bir artla karlamlardr. Son olarak, eitim sisteminden gelen insan gc arz ile ekonominin ihtiyalar arasnda srekli bir uyumsuzluk sorunu vardr. Pek ok lkede, zellikle Gneyde eitim sistemleri her zaman bugnk ve gelecekteki ihtiyalardan ok gemiin insan gc ihtiyalarn karlamtr. Mfredat program ok yava deimekte ve birka kurum ekonominin vasf ihtiyalarna uyum salamaktadr. (........) Kaynak: Murat, G. (1998). Kreselleen Ekonomide stihdam, Prof. Dr. Metin Kutala Armaan, THS Yaynlar, Ankara.
nite 13 - sizlik
217
Ataman, B. C. (1998). sizlik Sorununa Yeni Yaklamlar, A.. SBF Dergisi, C.53, No: 1-4. Beveridge, W. (1945). Full Employment in a Free Society, London. Bierli, M. K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul. Bulutay, T. (1995). Employment, Unemployment and Wages in Turkey, Ankara. DE. Hanehalk gc Anketleri. DPT (2000). gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G. (2000). Modern Labor Economics. Ekin, N. (2000).Trkiyede Yapay stihdam ve stihdam Politikalar, stanbul. Elliott, F.R. (1997) (eviri). Karlatrmal alma Ekonomisi, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. Ersel, B. (1999). Trkiyede sizlik ve sizlik Sigortas, stanbul. Gndoan, N. (2001). Gen sizlii, Eskiehir. Grsel, S. ve Ulusoy, V.(1999). Trkiyede sizlik ve stihdam, stanbul. Kutal, G. (1997). Trkiyede sizlik Sorunu ve sizlerin Ya Gruplarna ve Eitim Durumuna Gre Dalm, MERCEK. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999). alma ktisad, stanbul. Murat, G. (1998). Kreselleen Ekonomide stihdam, Prof. Dr. Metin Kutala Armaan, THS Yaynlar, Ankara. OECD (2002). Main Economic Indicators. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi, Ankara. Toksz, G. (1999). Gelimi lkelerde sizlik zerine Gncel Tartmalar, Ankara. Tucker, I. B.(2000). Macroeconomics for Today, SouthWestern College Publishing. Zaim, S. (1997). alma Ekonomisi, stanbul.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. a e c d e d a a b b Bkz. sizlik Oran Bkz. Geici sizlik Bkz. sizliin Anlam Bkz. sizlik Olgusunu Aklamaya Ynelik Teorik Yaklamlar Bkz. Yapsal sizlik Bkz. Trkiyede sizlik Bkz. Trkiyedeki sizliin Baz zellikleri Bkz. sizlik Oran Bkz. sizlik Trleri Bkz. sizlik Trleri
218
alma Ekonomisi

Sra Sizde 1 sizliin sonular yalnzca isiz kalan birey ve ailesini deil, toplumun tamamn ilgilendirir. Bu sonular ekonomik, sosyal hatta siyasal anlamda bir ok olumsuzlua da neden olabilir. Tarihte demokrasiyi tehdit eden siyasal gelimelerin ou kitlesel isizliin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Sra Sizde 2 DEnin isizlii teknik olarak, marjinal bir hata pay iinde ltnden kuku duyulamaz. Ancak, isizlik sigortas sisteminin lkemizde uygulanmasna henz balanlm olmas ve kapsamnn dar oluu isiz saysnn tam olarak bilinmesini nlemektedir. Ayn ekilde, kayt d ve tarmsal istihdamn byk boyutlara ulat lkemizde istihdamn yapsndan kaynaklanan sorunlar da isizlik oranlarnn istatistiklere doru olarak yansmasna engel olmaktadr. Bu sebeple ou zaman isizlik oranna eksik istihdam oran da ilave edilerek bir deerlendirme yaplr. Sra Sizde 3 Bu ekonomideki isizlik oran %10dur.
Sra Sizde 4 Neoklasik iktisatlar isizlii tamamen gnll bir sorun olarak grp denge cret dzeyinde i arayan herkesin i bulabileceini savunurken; Keynesi iktisatlar ise, gnlsz isizlik sorununa da dikkat ekmiler ve isizliin toplam talepteki yetersizlikten kaynaklandn ileri srerek, hkmetlerin kamu harcamalarn ve yatrmlar arttrmak ve parasal aralar kullanmak suretiyle ekonomiye mdahale etmeleri gerektiini savunmaktadrlar. Sra Sizde 5 Mevsimlik, yapsal ve gizli isizlik daha ok gelimekte olan lkelerde grlrken, konjonktrel ve geici isizlie ise gelimi lkelerde sklkla rastlanr. Sra Sizde 6 Genel olarak, btn lkelerde isizlik sorunundan en fazla etkilenen gruplarn banda genler gelmektedir. alma hayatna henz yeni atlmalar nedeniyle i evresine yabanc olular, okuldan alma hayatna geite karlalan glkler, i deitirme sklklarnn nispi ykseklii, tecrbe eksiklikleri, iten karma tazminatlarnn nispi olarak dk olmas gibi sebepler, genlerin isizlikten niin daha fazla etkilendiini aklayan nedenlerden sadece bir kadr.
219
sizlikle Mcadele Politikalar
14
nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin Balang ksmnn 3. maddesi, Herkesin yaama, kii zgrl ve gvenliine hakk vardr demek suretiyle yaama hakknn en temel insan hakk olduunu vurgulamaktadr. Ayn Bildirgenin 23. maddesinde de, Herkesin alma, iini zgrce seme, adil ve elverili koullarda alma ve isizlie kar korunma hakk vardr denilmek suretiyle alma hakknn da bir insan hakk olduu ifade edilmitir. alma hakknn doal bir sonucu olan isizlie kar korunma hakk da yine ayn maddede vurgulanmtr. Gnmzde, alma kii iin bir hak, bu hakkn yerine getirilmesi, yani bireyin isizlie kar korunmas da sosyal devlet kavramnn temel unsurlarndan birisi haline gelmitir.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: sizlikle mcadelede temel yaklamlar nelerdir? Pasif istihdam politikalar nelerdir? Aktif istihdam politikalar nelerdir? Trkiyede isizlikle mcadelede ne tr politikalar izlenmektedir?
220
alma Ekonomisi
SZLE ALTERNATF ZMLER

1929'da Amerika Birleik Devletleri hem byk bir ekonomik depresyona ve hem de byk bir isizlik dalgasna giriyordu. sizlik sorununun zmn Amerikan Bakan Rooswelt buldu. Tenessee Vadisi sulanacak, devlet bunun iin para harcayacak ve zincirleme bir ekilde halk tketime ynelecekti. Nitekim beklenen oldu. Devlet binlerce dolar para harcad. naatta alan iiler ya da barajn yapm iin yardm istenen inaat firmalarnn geliri artt. Geliri artan kesimler harcamalarn artrd ve Amerika'nn ortasndan balayan bu kprdanma hareketi ksa srede tm Amerika'ya yayld. Rooswelt'in yeni dzen adn verdii teorisi gereklemiti. sizlik sorunu zld. Rooswelt'in 1929'daki baars 1934'te Hitler Almanyas'na ve daha sonra da Japonya'ya rnek oldu. Hitler'in sihirbaz olarak da bilinen o gnn Alman Merkez Bankas Bakan Hemer ahd, isizlikle bouan Almanya ekonomisini kamu harcamalarn artrmak yoluyla refaha gtrd. ahd' Japon Sakakibara izledi. sizlik sorununu devlet harcamalarn artrmak yoluyla zme modeli modern iktisada kadar devam etti. Ancak modern ekonomilerde isizlik, artk klen ekonomilerin sorunuydu. Dolaysyla zm de ekonomik bymeye balyd. Sorunun zm iin de sadece byme yeterli olmuyordu. te Avrupa lkelerinden isizlik sorununun zmne ynelik bir ka rnek... Bugn tm Avrupa lkelerinde isizlikle mcadelede kurumsal yaplar barol oynuyor. Btn lkelerde fiilen grev yapan ve Avrupa Birlii iinde koordine olmu bir ii bulma kurumu bulunuyor. Bu kurum hem aktif olarak insanlara i buluyor hem de bir anlamda insanlarn kuruma bavurmalar iin yaptrmlar ortaya koyuyor. rnein Avrupa'da isiz olan bir vatandan i ve ii bulma kurumuna yazlmadan yurtta olarak hibir hakk yok. Eitimini bitirip i arayan herkes belirli bir sreden sonra ii bulma kurumuna yazlmak zorunda. Avrupa'nn isizlikle mcadelede en baarl lkeleri Fransa, sve ve Danimarka. Bu lkelerde isizlikle mcadele 3 blme ayrlm. Niteliksiz iiye eitim ve onlar istihdam edecek irketlere kolaylk salanmas. Ya haddinden emekli olan birinin yerine iki gen istihdam edilmesi. Eitimleri gnmz ihtiyalarn karlamayan alanlara yksek renim salanmas. Ve deien istihdam niteliine ynelik yeni meslekler yaratlmas. Yal bakcl, ev bahvanl, inecilik, tansiyonculuk bu yeni mesleklerden bazlar. Avrupa lkelerinde isizlik ile gelecek nesiller arasnda da sk bir balant kurulmu durumda. Bugnlerde Avrupa'da tam gn alan kadn personele rastlamak pek mmkn deil. Avrupa'nn yalanan nfusu gznnde bulundurulmu ve doum orann artrmak iin kadn alanlara yarm zamanl alma tevii yaplm. Genel olarak, isizlik sorununu pratik yollarla zen 350 milyon nfuslu Avrupa'da bugn 15 milyon isiz var. Ama bunun da zm yolda. zm kk ve orta boy iletmeler. Avrupa bir kobi zengini. Avrupa'da 27 milyon kobi var. Kabaca bir hesapla her iki kobiden biri bir isiz alsa sorun zlecek. te bugnlerde kobilere vergi teviki de yolda. Avrupa 1997'den bugne uygulad pratik yollar sayesinde 3.5 milyon kiiye i bulmu... NTV Yakn Plan Program 20 Mays 2002
Anahtar Kavramlar
Pasif stihdam Politikas Yaratma Aktif stihdam Politikas stihdam Sbvansiyonu
indekiler
SZLK SORUNUNA YAKLAIMLAR VE STHDAM POLTKALARI Pasif stihdam Politikalar Aktif stihdam Politikalar TRKYEDE SZLKLE MCADELE VE STHDAM POLTKALARI Trkiyede 1980 ncesi Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar Trkiyede 1980 Sonras Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar
nite 14 - sizlikle Mcadele Politikalar
221
GR
nsan Haklar Evrensel Birdirgesinin Balang ksmnn 23. maddesinde, Herkesin alma, iini zgrce seme, adil ve elverili koullarda alma ve isizlie kar korunma hakk vardr denilmek suretiyle alma hakknn bir insan hakk olduu ifade edilmitir. alma hakknn doal bir sonucu olan isizlie kar korunma hakk da yine ayn maddede vurgulanmtr. Gnmzde, alma kii iin bir hak, bu hakkn yerine getirilmesi, yani bireyin isizlie kar korunmas da sosyal devlet kavramnn temel unsurlarndan birisi haline gelmitir. Uluslararas alma rgt (ILO) tarafndan kabul edilen stihdamn Desteklenmesi ve sizlie Kar Korunma zerine 168 Sayl Szlemenin 2. maddesi de aynen yledir: Her ye lke isizlie kar koruma sistemini ve kendi istihdam politikasn koordine edecek uygun admlar atacaktr. Bu amala, kendi isizlie kar koruma sisteminin, zellikle isizlik yardm salama ynteminin tam, retken ve serbeste seilmi istihdamn tevikine katkda bulunmasn salayacak sistemi aratracak ve bu sistem iverenleri ii aramadan ve iileri de retken istihdam bulma abasndan uzaklatrmayacaktr.
SZLK SORUNUNA YAKLAIMLAR VE STHDAM POLTKALARI

sizlik sorunu karsnda benimsenen yaklam ve politikalar, lkeden lkeye deiim gstermektedir. Bu yaklamlar arasnda bir uta isizlik sorununun zmn ekonomik gelimeye brakan liberal yaklamlar yer alrken, dier uta ise bu sorunu toplumsal bir sorun olarak kabul eden ve istihdam politikalarna ncelikli bir yer veren yaklamlar bulunmaktadr. lkelere, dnemlere ve siyasal iktidarlara gre de toplumlar bu iki u arasnda bir yerde bulunmaktadrlar (Koray, 1992, s. 81). Gelimi devletlerin bazlar, isizlik sorununu mcadele edilecek bir sorun olarak grmekte ve bu soruna kkl zmler getirmeye, sorunu hafifletmeye ynelik aktif nlemler almaya almaktadrlar. Bir ok gelimi lke ise istihdam arttrmaya ynelik politikalar yerine isizliin at yaralar onarmay, geici bir sre iin de olsa isizlere gelir gvencesi salamay amalayan pasif politikalar tercih etmektedir. Gelimekte olan lkeler ise, genelde isizlik sorununun bykl ve maddi olanaklarnn yetersizlii karsnda aktif politika retme olanaklarndan yoksun kalmaktadrlar. Bu lkelerde isizlere gelir gvencesi salamaya ynelik isizlik sigortalarnn kurulmas gibi pasif politikalarn uygulanmas dahi yaygnlaamamtr. Buna karlk bir ok gelime halindeki lkede devletin gelimi lkelerde olduu gibi resmi istihdam kurumlaryla veya yasama yoluyla emek piyasasna belirli llerde mdahale ettii grlmektedir (Kutal, 1996, s. 33). sizlik sorunuyla mcadelede en etkin ve bilinen yntem kukusuz ekonomik bymenin salanmasdr. Ekonomide retim kapasitesi ve yatrmlar arttka istihdam alanlar da genileyecek ve isizlik sorunu azalacaktr. Ancak, ekonomik byme emek piyasasnn bu nemli sorununu zmede tek bana yeterli olamaz. Ekonomik bymenin yansra, isizliin trne gre ve bu sorundan en fazla etkilenen gruplara ynelik baz istihdam politikalarna da gereksinim duyulmaktadr. sizlik sorunuyla mcadelede izlenen istihdam politikalar geleneksel olarak, isizlik sigortas, isizlik yardm gibi isizlere gelir destei salamaya ynelik pasif politikalar ile isizlii eitim, i yaratma, bilgilendirme ve ie yerletirme faali-
222
alma Ekonomisi
yetleri gibi dorudan nlemlerle azaltmaya ynelik aktif politikalar olarak ikiye ayrlmaktadr. Pasif istihdam politikalar, isiz bireylere i bulmak ya da istihdam yaratmak ve isizlik oranlarn azaltmak yerine; isizliin bireysel ve toplumsal adan yaratt olumsuzluklar gidermeyi amalamaktadr. Aktif istihdam politikalar ise, isiz bireyleri dorudan isizlikten kurtarmaya ynelik politikalardr. Bu iki tr politika da birbirlerine alternatif olmaktan ziyade birbirlerinin tamamlaycsdr. Aktif istihdam politikalar, i dnda salanan gelir desteini ifade eden pasif istihdam politikalarnn kart olarak da kullanlr. Bununla beraber, eitli biimlerde birbiriyle ilikili bulunan ve birbirini etkileyen aktif ve pasif politikalar arasndaki izgiyi izmek bazen g olabilir. rnein, sosyal demelerin ou mutlak bir hak olmaktan ziyade durumsaldr, yani arta baldr. ngilterede isizlik deneinin i arama denei (jobseekers allowance) olarak yeniden isimlendirilmesinde olduu gibi. Ayn zamanda, aktif istihdam politikalar ile arz ynl dier aktif nlemler arasndaki snr belirlemede de eitli glkler bulunmaktadr. rnein, ulusal sanayie ynelik sbvansiyonlar aktif istihdam politikas saylmazken; istihdam sbvansiyonlar saylmaktadr. Yine, isizleri i iin daha etkin mcadele etmeye tevik eden nlemler aktif istihdam politikalar arasnda yer alrken; sendikalar yasasndaki veya rekabet politikalarndaki deiiklikler bu kategoride saylmamaktadr (Lange, 1998, s. 145).
SIRA SZDE
sizlikle mcadelede aktif ve pasif politikalar arasndaki temel farkllk nedir?
Pasif stihdam Politikalar

Gelimi lkelerde daha youn olarak uygulanan pasif istihdam politikalar, yukarda da ifade edildii gibi, isizlii nlemekten ziyade isizliin yaratt bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonular gidermeye ynelik politikalardr. Bu nlemler genel olarak isizlik sigortas ve isizlik yardmlardr. sizlik sigortas, isiz kalan bireyin ve ailesinin, isizliin ortaya karaca olumsuzluklardan daha az etkilenmesini ve dolaysyla toplumsal dengeyi korumay amalayan, sigortaclk tekniine gre faaliyet gsteren bir sosyal sigorta daldr. sizlik sigortasnn bunun yannda, isizlii nleyici bir fonksiyonu da vardr. O da, isizlik nedeniyle ortaya kan satnalma gcnn dmesini nleyerek retimin azalmasn, dolaysyla toplam talep yetersizliinden kaynaklanan isizliin artmasn nlemesidir. sizlik sigortasndan isiz bireylere yaplacak demelerin miktar isizliin sresi zerinde etkili olabilir. Bu konuda yaplan almalar isizlik sigortas demelerinin cmert saylabilecei baz Avrupa lkelerinde bunun iilerin rezervasyon cretlerini arttrdn tespit etmitir. Rezervasyon cretinin artmas isizlerin kendilerine nerilen ileri kabul etmede daha seici davranmalarna neden olmaktadr. Bu durum, isizlik srelerinin uzamasna sebep olacandan bir anlamda isizlik tuzana dlm olacaktr. Daha ak bir ifadeyle, isizlik sigortas uygulamas ile pasif anlamda isizlikle mcadele edilmesi amalanrken, uygulamann kendisi isizlii arttrabilmektedir (Bierli, 2000, s. 452). sizlik sigortas ve isizlik yardm gibi isizlikle mcadeledeki pasif politikalar, Sosyal Politika dersinizde daha geni olarak ele alnacandan biz burada esas itibariyle aktif politikalar zerinde daha youn olarak duracaz.
223
Aktif stihdam Politikalar

Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) aktif istihdam politikalarn, emek piyasasn ve iilerin ile ilgili niteliklerini gelitirmek ve daha etkin bir emek piyasasn tevik etmeye ynelik nlemler olarak tanmlamaktadr. Aktif istihdam politikalarnn temel amac, isizlere yalnzca gelir destei salamak yerine, onlarn alma hayatna dnlerini kolaylatrmaktr. Aktif istihdam politikalar genelde isizlikten en fazla etkilenen gruplara ve blgelere yneliktir. ncelikli hedef kitlesi ise, uzun dnemli, gen, kadn, gmen ve zrl isizler gibi emek piyasasnda i bulma anslar olduka zayf olan gruplardr. Bu politikalar arasnda, emein vasf seviyesini ykseltici eitim programlar, bilgilendirme ve ie yerletirme hizmetleri, zellikle okuldan alma hayatna gei srecinde byk zorluklarla karlaan gen isizlere i deneyimi kazandracak programlar, istihdam yaratma programlar, isizliin youn olarak yaand blgelerde iyerlerinin mali bakmdan desteklenmesi ve giriimciliin zendirilmesi gibi nlemler yer almaktadr. Bugn, bata Avrupa Birlii olmak zere birok OECD lkesinde, aktif istihdam politikalar gncelliini ve nemini korumaktadr. Avrupa Birliine ye lkeler gayri safi milli haslalarnn 1985 ylnda ortalama %0.72sini aktif istihdam politikalarna harcarken, bu oran 1989da %0.85e ve 1995te de %1.10a ykselmitir (Auer, 1997).
Kamu Eitim istihdam Avusturya Danimarka Finlandiya Almanya Hollanda spanya sve ngiltere ABD 0.13 0.13 0.14 0.21 0.35 0.08 0.26 0.18 0.06 0.09 0.97 0.55 0.36 0.13 0.14 0.43 0.09 0.04 stihdam zrllere Genlere Toplam Aktif+Pasif sbvansiynelik ynelik ALMPs Politikalar yonlar nlemler prog. 0.21 0.06 0.06 0.44 1.73 0.31 0.28 0.10 1.79 5.80 0.53 0.12 0.22 1.57 4.79 0.34 0.28 0.07 1.25 3.79 0.42 0.54 0.10 1.53 4.86 0.20 0.02 0.07 0.50 2.37 0.70 0.67 0.02 2.09 4.25 0.02 0.13 0.42 1.47 0.03 0.03 0.03 0.17 0.43 Tablo 14.1: Baz lkelerde aktif istihdam politikalarna (ALMPs) yaplan kamu harcamalarnn gayrisafi milli hasla iindeki oranlar, 1997 (%) Kaynak: OECD (1999). Employment Outlook.
imdi de aktif istihdam politikalarndan bazlarn inceleyelim:
Bilgilendirme ve e Yerletirme Hizmetleri

Geici isizliin nedeninin, ya yeni bir ie gei sreci ya da piyasadaki ak iler konusundaki bilgi eksiklii olduunu isizlik konusunun anlatld nitede daha nce sylemitik. arama sreci, hem isizler iin hem de firmalar iin belli bir zaman almas nedeniyle olduka maliyetlidir. sizler ve iverenlerin piyasa hakknda bilgilendirilmeleri zaman tketimini azaltabilir. Ayrca, ak iler ve i arayanlarn doru karlamalarna da yardmc olur. Emek piyasasnda emek arz ve talebi ou zaman birbiriyle karlaamaz. Emeini arz eden ii, emek piyasasnn iyi organize edilmeyii nedeniyle isiz kalrken, dier taraftan emek talep eden mteebbis de arad vasflar tayan emein varlndan haberdar olamamaktadr. Gerek i arayanlar, gerek mteebbisleri ve gerekse de lke ekonomisini yakndan ilgilendiren bu sorunu ortadan kaldrabilmek iin emek piyasasnda emeini arz edenlerle emek talep edenler arasndaki araclk faaliyetleri nem kazanmaktadr.
224
alma Ekonomisi
e yerletirme hizmeti, genelde bir kamu hizmeti olarak nitelenip kamu tekeli altnda geliim gstermitir. zellikle ie yerletirmede alanlarn istismarnn olumsuz bir takm sorunlara yol amas, bu hizmetin bir kamu hizmeti olarak verilmesinde nemli bir rol oynamtr. Dier taraftan, igc planlamas ve eitim politikalarnn yansra, bir takm ekonomik nedenler de gemite ie yerletirme hizmetlerinin kamu hizmeti olarak verilmesinde ve bu alanda kamu tekelinin olumasnda etkili olmutur (Trner, 1994, s. 9). Ancak, zellikle son yllarda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler, alma hayatnda ve emek piyasalarnda kkl deiimlere neden olmutur. Ekonominin kresellemesi, gelien yeni teknolojiler, standartlam retim tarzndan esnek alma modellerine doru hzl bir hareketin balamas gibi bir takm etkilerle geleneksel emek piyasalarnda allmn dnda yeni istihdam trlerinin hzla ortaya kt grlmtr. Btn bu gelimeler, ie yerletirme hizmetlerinde kamunun yetersiz kaldn ve bu hizmetlerde kamunun yannda, yine onun gzetim ve denetimi altnda faaliyet gsterecek, zel istihdam brolarnn varolmas gereini ortaya karmtr.
stihdam ve Eitim Programlar

Talep yetersizliinden kaynaklanan isizlikle mcadelede kamunun en dorudan faaliyeti kamu istihdam programlarn uygulamaktr. Bu tr programlarn rneklerine zellikle, byk bunalmlar sonrasnda, 1930larda ve 1970lerde, rastlanmaktadr. 1978 ylnda ABDde hkmet o tarihteki isizlerin %10unu oluturan 750.000 kiiyi dorudan istihdam etmitir. Bu program erevesinde istihdam edilenler federal hkmetlerde bro, hizmet ve bakm-onarm ilerinde deerlendirilmilerdir. Sz konusu uygulamann ABDye maliyeti 5.6 milyar dolar bulmutur (Bierli, 2000, s. 460). Yapsal isizlikle mcadelede en etkin politikalardan birisi de eitim programlardr. Bu programlar isiz bireylere yeni beceriler kazandrmada yardmc olur. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, ekonomide yeterli dzeyde emek talebi yoksa, eitim programlar yapsal isizliin drlmesinde pek etkili olamaz. Yapsal isizlikle mcadelede izlenecek daha ksa vadeli politika, yapsal isizleri tespit ederek bunlar mesleki eitim programlarna tabi tutmaktr. Bu uygulamada ekonominin ihtiya duyduu i veya meslek dallarnda isizler iin ya da halen almakta olanlarn kendilerini yenileyebilmeleri iin kamu ve zel sektr tarafndan beceri kazandrma ve gelitirme kurslar alr. Bu tr kurslar teknolojik deiime ayak uyduramad iin isiz kalanlarn belirli bir sre eitime tabi tutularak, emek piyasasnda istihdam imkan olan sektrlere gemelerine imkan salayacaktr. Bu tr mesleki eitim programlar ayn zamanda genel liselerden mezun olup spesifik beceri ve uzmanla sahip olmayan kiileri de belirli mesleklerde eiterek i bulma ihtimallerini arttrabilmektedir (Bierli, 2000, s. 457). Yaplan bir aratrmaya gre, OECD lkelerinde genlerin yaklak olarak %1520si igc piyasasnn gerektirdii niteliklere sahip olmakszn, orta renimden ayrlmaktadr. Eitim sistemi dnda kalm ya da okul hayatndan erken ayrlm olan bu genlerin, alma hayatna geileri de, kukusuz, daha g olmaktadr. Bu durumdaki genlerin isiz kalma riski hem daha yksektir, hem de bu genler hemen bir i bulmu olsalar bile, bulduklar iler, genellikle ya ok ksa sreli ya da dk cretli olmaktadr. Bu nedenle de, bir ok lkede, risk grubunda yer alan bu genlere ynelik zel eitim programlar dzenlenmektedir (Kovacs, 1998). Bu programlarn en iyi rneklerine Danimarka, Norve ve sve gibi skandinav lkelerinde rastlanmaktadr. Danimarkada belediyeler, herhangi bir nitelie
225
sahip olmakszn, okullarndan ayrlan 20 yan altndaki (baz blgelerde ya snr 25e kadar ykseltilmitir) genleri yasal olarak izlemek zorundadrlar. Ayrca, okullar da yine yasal olarak, bu durumdaki genleri belediyelere bildirmekle ykml bulunmaktadrlar. Eer bu durumdaki bir genle iliki kurulduunda, gencin eitim grmedii, isiz ya da geici bir ite alt anlalrsa, zel grme iin rehberlik servisine arlr ve kendisine bir danman tayin edilir. Danmanla birlikte eitim ve i konularn kapsayan bir kiisel eylem plan hazrlanr. Norvete de benzer biimde, 1994 ylnda belediyelere bu durumdaki genleri takip edecek zleme Servisleri (Follow-up Services) kurma zorunluluu getirilmitir. svete ise, 1980lerin banda belediyelere, zorunlu eitim sonunda eitimine devam etmeyen, devam edip de herhangi bir nitelie sahip olmadan okuldan ayrlan veya bir ii bulunmayan 19 yan altndaki btn genleri izleme sorumluluu verilmitir. Her lkede de, izleme servisinden gelen teklifi kabul eden genlere, eitli istihdam ve iyerinde eitim programlar uygulanmaktadr (NME, 1999, s.65).
stihdam Sbvansiyonlar
stihdam sbvansiyonlar zellikle yapsal ve konjonktrel isizlikle mcadelede etkili olmaktadr. stihdam sbvansiyonlarnn amac, ekonominin daralma ve gerileme dnemlerinde, emek piyasasnda i bulma ans ok zayf olan isiz gruplarnn (genler, niteliksiz iiler, zrller gibi) istihdam olanaklarnn arttrlmasdr. Bu da, bu gruplar istihdam edecek iverenlerin igc maliyetlerinin azaltlmas suretiyle gerekletirilir. Bu maliyetler iki yolla drlebilir: Birincisi, dorudan cret yapsnn deitirilmesi yoludur. Bir dier yol ise, cretler zerinden alnan vergilerin drlmesi ya da cret sbvansiyonlar gibi cret d igc maliyetlerinin drlmesidir. Her iki yaklamn da amac, emek talebini arttrmaktr. Bu konudaki lke uygulamalarna bakldnda, baz lkelerde (Belika ve Fransa gibi) dorudan cretle ilgili dzenlemeler younlarken, dier baz lkelerde ise, (Portekiz, talya, spanya gibi) iverenlerin sosyal gvenlik demelerinde indirim yaplmas gibi cret d igc maliyetlerinin azaltlmas yolu daha sklkla tercih edilmektedir. ou zaman her iki yaklamn da bir arada uyguland gze arpmaktadr. stihdam arttrmaya ynelik sbvansiyonlarn etkinlii, bu sbvansiyonlarn trne ve uygulanaca i piyasasnn yapsna baldr. ncelikle, iverenin bu sbvansiyonlarn nitelii ve firmaya salayaca katk konusunda bilgi sahibi olmas gerekir. Eer, hedef kitlenin (sbvansiyone edilen igcnn) talep esneklii dkse, sbvansiyonlarn yksek olmas gerekecektir. Bir dier konu, hedef kitlenin bykldr. Bir taraftan programa dahil olan grup geniledike, maliyetler ykselirken dier yandan, daha dar bir hedef kitlenin belirlenmesi ise, iverenlerin programa olan ilgisini azaltacaktr. Buradaki en uygun yaklam, programn uygulanaca i piyasasnn yaps ve artlar belirleyecektir. zellikle, isizlik orannn yksek olduu durumlarda, hedef kitleye ynelik cret sbvansiyonlar isizliin azaltlmasndan ziyade, onun yeniden datlmas sonucunu dourabilir. Bu konuda karlalan bir baka problem de, bu tr bir uygulamann bir kez baladnda mali yapnn fosillemi bir unsuru olabileceidir. Ekonominin genileme dnemine gelinip uygulama kaldrlmak istenildiinde, eitli bask gruplar tarafndan uygulamann devam ynnde genellikle lobi oluturulduu grlmektedir (Bierli, 2000, s. 458).
226
alma Ekonomisi
Yaratma Programlar
yaratma programlar i bulmalar ok g olan isizlere ynelik olarak gelitirilmi programlardr. Dolaysyla katlmclarnn byk bir ksmn uzun dnemli isizler oluturmaktadr. zellikle, 1980li yllarda, uzun dnemli isizlerin toplam isizler iersindeki orannda meydana gelen hzl art, i yaratma programlarnn da nemini arttrmtr. yaratma programlar, ou lkede genlerin alma hayat ile iliki kurmalar ve bir deneyim kazanmalar amacna ynelik, tamamlayc bir politika arac olarak kullanlmaktadr. Bu tr programlar genellikle, u iki zellikleriyle dikkat ekicidir: ilki, bu tr programlarda iveren geleneksel olarak, kamu ya da kr amac gtmeyen kurululardr. Bir dier zellik ise, yaratlan ilerin sresi ve niteliidir. ler genellikle geici ve sosyal faydas olan ilerdir. gc maliyetleri kamu ve proje sponsorlar tarafndan karlanr. Bu tr programlar, normal olarak uzun dnem isizlik riskiyle kar karya bulunan, dezavantajl btn gruplara ynelik olmasna ramen, genler arlkl olarak bu gruplar iinde yer alrlar (OECD, 1999, s.36). Gemite i yaratma programlar, genellikle ykselen konjonktr aa ekecek nlemler olarak kullanlrd ve uzun dnemli istihdama etkisi pek dikkate alnmaz, birincil amac ksa dnemde insanlarn bir i sahibi olmalarn salamak olarak grlrd. Ancak, son zamanlarda baz lkelerde bu programlar, ilerin kalitesinin arttrlmas salanarak ve katlmclara sunulan rehberlik ve danmanlk hizmetleri ile de desteklenmek suretiyle yeniden dzenlenmeye balanmtr.
Giriimciliin Tevik Edilmesi

sizlere i bulmalarnda yardmc olmaya ynelik bir dier aktif istihdam politikas da, onlarn kendi ilerini kurmalarnn desteklenmesidir. Giriimciliin tevik edilmesi, zellikle 1990l yllarda isizlik oranlarnn yksek olduu Avrupa lkelerinde istihdam politikalarnn da nemli bir arac haline gelmitir. sizlerin kendi ilerini kurmalarnn tevik edilmesi, bu amala teknik yardm ve dk faizli kredi salanmas, giriimcilik eitimi verilmesi, yeni bir iletme kurabilmek iin gerekli prosedrn daha ksa bir srede tamamlanmasnn salanmas, giriimcilii engelleyen hukuki ve idari dzenlemelerin, zellikle kk ve orta boy iletmeler asndan nemli bir sorun tekil eden muhasebe ve vergi prosedrlerinin basitletirilmesi, giriimcilik kltrnn oluturulmas, giriimciliin tevik edilmesine ynelik nlemler arasnda saylabilir. Bu alanda rnek olarak gsterilebilecek uygulamalardan birisi, Avustralya Gen letmecilii Giriimidir (YBI). 1988de kurulan YBI, 18-25 ya grubunda yer alan ve zellikle dezavantajl isiz genlere, kendi ilerini kurmada yardmc olmak amacyla kurulmutur. Katlmclar genellikle uzun dnemli isizlerdir. YBI eitim, danmanlk ve bir iletmenin idari ve mali fonksiyonlarnn nasl yerine getirilecei gibi konularda gerekli olan destei salar. Kiisel nitelikleri ve iletmecilik konusundaki kabiliyetlerine gre seilen katlmclara 6 haftalk iletmecilik, mteri ilikileri ve iletme planlamas gibi konular ieren bir kurs ve bunun yannda 12 aylk danmanlk destei ile 3000 Avustralya dolarna kadar da balang sermayesi verilmektedir (OECD, 1998).
227
TRKYEDE SZLKLE MCADELE VE STHDAM POLTKALARI

lkemizde hkmetler yllardan beri, istihdam sorununun zmne ekonomik kalknma srecinde halledilebilecek bir sorun alan olarak bakmlardr. Kalknmann ekonomik byme olarak ele alnmas, sosyal boyutunun gz ard edilerek, istihdama dolayl yaklalmas varolan sorunun boyutlarn daha da geniletmitir. Trkiyede isizlii nlemeye ynelik tedbirlerin alnmas planl dnemle balam olmasna ramen, u ana kadar isizlik sorunuyla mcadelede baarya ulam etkin bir istihdam politikasnn varlndan sz edilemez. lkemizde uygulanan istihdam politikalar, makroekonomik gelime stratejilerinde kkl bir deiimin yaand 1980 yln temel alarak; 1980 ncesi ve 1980 sonras istihdam politikalar biiminde iki dnemde ele alnabilir. Ekonomik byme ile ekonomik kalknma arasndaki fark ne olabilir?
SIRA SZDE
Trkiyede 1980 ncesi Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar

1960l yllarn bandan 1980e kadar geen dnemde Trkiyenin endstriyel gelime stratejisi ithal ikamesi esasna dayandrlmtr. Bu dnem boyunca kendi kendine yeterli, byk lde youn sermaye ve ileri teknolojiye dayal, retimde nceliin temel ve ara mallara verildii hzl bir sanayileme benimsenmitir. Bunun gerekletirilmesi, KTler tarafndan yaplan yksek seviyedeki geni kamu yatrmlar yannda, zel yatrmlarn da byk lde korunmas ve tevikiyle mmkn olabilmitir (Akn, 1996, s. 141). thalat yerine yerli retim politikasnn egemen olduu 1980e dek uygulamaya konan kalknma planlarnda, istihdam sorununun zm iin, biri ak, br de st kapal olmak zere, iki ana deikenin esas alnd sylenebilir. Bu deikenler srasyla, ekonominin byme hz ve sanayilemedir. Bir baka anlatmla, i bulma, aka byme hznn bir trevi, ya da sonucu olarak alglanmakta, ekonominin bymesi ve sanayileme eksenine oturtulmaktadr. Bununla birlikte, 1980e dek yrrle konan drt kalknma plannda, bu ortak zellikleri erevesinde, istihdama ilikin yaklam farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllamalarn, bir ynden isizlik sorununun giderek arlamasndan, br ynden de ilgili plan hazrlayan siyasal ynetimin genel politikasndan kaynakland sylenebilir (TSES, 1990, s. 8).
Trkiyede 1980 Sonras Dnemde sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar

24 Ocak 1980 kararlaryla birlikte, o ana kadar izlenen ithal ikamesine dayanan sanayileme stratejisinden ihracata dayal sanayileme modeline geilmitir. Ekonomi politikasndaki bu nemli deiim, kukusuz istihdam politikalarn da derinden etkilemitir. 24 Ocak 1980 sonrasnda uygulamaya konulan ekonomi politikasnn belirleyici zellii, ekonomiye ilikin karar srelerinde piyasann kendi ileyiine gre oluacak fiyatlarn tek yol gsterici olmalardr. Her mal ve hizmet iin, arz ve talebe gre oluacak fiyatlar, tm ekonomik ilemlerde geerli olmaldr. Bu yntemle oluacak fiyatlar, tketim, yatrm ve yeniden retim kararlarn belirleyecek, retici ve tketiciler davranlarn fiyatlara gre dzenleyecek ve en yararl
228
alma Ekonomisi
ya da krl bulduklar giriimleri serbeste yapacaklardr. Denge fiyatndan sapmalar piyasa uzun dnemde kendisi dzeltecektir (Kepenek, 2000, s. 197). hracata ynelik stratejide ekonomik byme, esas olarak d ticarette rekabet imkanlarnn gelitirilmesine baldr. Bu ise, ekseriyetle dikkatlerin nispi fiyatlar ve cret hadlerinin deitirilmesi lleri zerinde younlatrmaktadr. 24 Ocak kararlarnn belirgin zelliklerinden birisi de, temel retim faktrlerinin, bu arada igcnn fiyat olan cretin piyasa artlarna gre belirlenmesidir (Akn, 1996, s. 145). Bu politikayla bir yandan i talep kslrken, dier yandan da retim maliyetlerinin cret ynnden aa ekilmesi salanyordu. Bylece ihra fiyatlarnn dk tutulmasnn nemli bileenlerinden birisi devreye sokulmu bulunuyordu (Oyan, 1999, s. 27). Bundan da teye, dk maliyetli etkin igcnn temini iin sadece cretleri aa ekmek yetmez; bunun srekli olabilmesi iin ayn zamanda alma artlar konusunda ii haklarn ve onlarn toplu pazarlk gcn kontrol altnda tutmak gerekecektir. Demokratik ortamda hayli zor olan byle bir operasyon ise, 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi ile kolayca gerekletirilebilmitir. Sendikal faaliyetler askya alnarak, toplu pazarln yerine zorunlu tahkim sistemi getirilmitir. 1982 Anayasasyla yeniden yn verilen alma hayatna, zellikle sendikalar tarafndan grev hakknn kullanlmas hususunda getirilen ve halen tartma konusu olan snrlamalar; hkmetin istikrar paketini korumadaki kararl tutumu 1980-88 arasnda reel cretleri devaml bir d trendi iine sokmutur (Akn, 1996, s. 146). 1980 sonras dnemde sosyal devlet anlayndan hzla uzaklalmas ve KTlerin zelletirilmesi giriimleri iinde devletin bir iveren olarak ekonomik yaamdan dlanmas, buna karlk istihdam sorununun zmnn tmyle zel giriimcilerin insaf ve kararna braklmas, ksacas devletin isizlik sorununun zmnn muhatab olmaktan karlmas, isizlik sorununun da giderek arlamasn beraberinde getirmitir (Ersel, 1999, s. 80). 1980 sonras kalknma planlarnda arlkl olarak vurgulanan giriimciliin teviki ve kk iletmeciliin gelitirilmesi gr, isizliin nlenmesi ve istihdamn gelitirilmesinde nemli yaklamlar olarak gze arpmaktadr. Bununla birlikte, bu dnemde giriimcilik ruhu gelitirilememi aksine yok edilmeye allmtr. nk, uygulanan makroekonomik politikalar, hem dnce, hem siyasi, hem de ekonomik kalknma alannda hep kstlayc ve snrlayc olmutur. Mteebbislerin retken yatrmlardan ok ticarete ynelmeleri ksa yoldan zengin olma yollarn aramalar hep bu snrlayc politikalarn sonucudur (Ersoy, 1991, s. 207). imdiye kadar hazrlanan kalknma planlarnn tmne bakldnda, genelde isizlik ve istihdam sorununa gereken nemin verilmedii sylenebilir. Planlarda sorunlarn genel erevesi izilip, ortaya konmakla birlikte; bu sorunlarn zmne ilikin politikalarn ok genel ifadelerle yer ald, somut proje ve programlarn, ok istisnai birka program dnda, ele alnmad grlmektedir. Oysa, lkemizin en temel sorunlarndan birisi olan isizlik sorununa ancak somut, uygulanabilir ve kapsaml istihdam politikalaryla zm bulunabilir. Avrupa Birlii lkeleri ile karlatrldnda, lkemizde baarl saylabilecek aktif istihdam politikalarna rastlanmamakla birlikte, bu alanda etkisiz de olsa baz programlarn uyguland sylenebilir. Bu almalar, arlkl olarak lkemizde dorudan emek piyasas ile ilgili olan Trkiye Kurumu (KUR) tarafndan yrtlmektedir. KUR tarafndan uygulanan aktif emek piyasas programlarnn banda mesleki eitim gelmektedir. Bu konudaki almalar 1988 ylnda igc
229
eitimi konusunda yrrle giren ynetmelikle balam ve KUR bu alanda etkin bir rol oynamtr. stihdam garantili ve kendi iini kuracaklara ynelik kurslar dzenlenerek zellikle vasfsz isizlere vasflar kazandrlmas hedef alnmtr. KUR, bu kurslarla vasfsz igcne mesleki eitim aracl ile beceri kazandrarak onlar istihdam garantili kurslarla istihdam etmeyi amalamaktadr. Bu bakmdan alan kurs alanlar ve kursiyerlerin zellikleri illere veya blgelere gre deiiklikler gstermektedir. gc yetitirme kurslarnn dnda, i ve meslek danmanl ve smarlama eitim programlar da KUR tarafndan uygulanan aktif emek piyasas programlar arasnda yer almaktadr. Aktif istihdam politikalarnn Trkiyedeki bir dier uygulama alan da zelletirme kapsamndadr. Bu erevede hazrlanan zelletirme Uygulamalar Teknik Yardm ve Sosyal Gvenlii Szlemesi Hazine Mstearl ve Dnya Bankas arasnda 5 Mays 1994 tarihinde imzalanmtr. Bu szlemeyle igc uyum program yrtlmesi ngrlmtr. Aktif istihdam politikas olarak deerlendirilebilecek bu programda; BK (KUR) istihdam, mesleki eitim ve kamu yararna alma programlarndan, KOSGEB; kk iletmelere danmanlk ve tevik almalarndan, TOBB ise; yerel ekonomiyi gelitirmeye ynelik hizmetlerden sorumlu tutulmutur. Aktif istihdam politikalarnn etkin bir biimde uygulanabilmesi amacyla 1993 ylnda balatlan stihdam ve Eitim Projesi halen devam etmektedir. Bu proje ile zel istihdam kurumlarna izin vermek suretiyle istihdam hizmetlerinin eitlendirilmesi ve etkinliinin arttrlmas ngrlmtr. Beceri dzeyi dk isizlere mesleki eitim verilerek retken istihdamlarnn salanmas, standartlar, snav ve belgelendirme sisteminin kurulmas, emek piyasas enformasyon sisteminin gelitirilmesi ve kadn istihdamnn arttrlmas projenin dier hedefleridir. Bylece emek piyasasnn kurumsallamasnn salanmas ve istihdam politikalarnn oluturulmasnda etkinliin arttrlmas amalanmtr (DPT, 2001, 48-49). Trkiyede isizlikle daha etkin bir biimde mcadele edebilmek iin bu soruna kar nasl bir yaklam tarz benimsenmelidir?
Trkiye Kurumunun (KUR) bu alandaki faaliyetlerine (www.iskur.gov.tr) adresinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
230
alma Ekonomisi
zet
AMA
sizlikle mcadelede temel yaklamlar nelerdir?
AMA
sizlik sorunu karsnda benimsenen yaklam ve politikalar lkeden lkeye deiim gstermektedir. Bu yaklamlar arasnda bir uta isizlik sorununun zmn ekonomik gelimeye brakan liberal yaklamlar yer alrken, dier uta ise bu sorunu toplumsal bir sorun olarak kabul eden ve istihdam politikalarna ncelikli bir yer veren yaklamlar bulunmaktadr. lkelere, dnemlere ve siyasal iktidarlara gre de toplumlar bu iki u arasnda bir yerde bulunmaktadrlar.
AMA
Pasif istihdam politikalar nelerdir?
Gelimi lkelerde daha youn olarak uygulanan pasif istihdam politikalar, isizlii nlemekten ziyade isizliin yaratt bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonular gidermeye ynelik politikalardr. Bu nlemler genel olarak isizlik sigortas ve isizlik yardmlardr.
AMA
Aktif istihdam politikalar nelerdir?
Aktif istihdam politikalarnn temel amac, isizlere yalnzca gelir destei salamak yerine, onlarn alma hayatna dnlerini kolaylatrmaktr. Aktif istihdam politikalar genelde isizlikten en fazla etkilenen gruplara ve blgelere yneliktir. ncelikli hedef kitlesi ise, uzun dnemli, gen, kadn, gmen ve zrl isizler gibi emek piyasasnda i bulma anslar olduka zayf olan gruplardr. Bu politikalar arasnda, emein vasf seviyesini ykseltici eitim programlar, bilgilendirme ve ie yerletirme hizmetleri, zellikle okuldan alma hayatna gei srecinde byk zorluklarla karlaan gen isizlere i deneyimi kazandracak programlar, istihdam yaratma programlar, isizliin youn olarak yaand blgelerde iyerlerinin mali bakmdan desteklenmesi ve giriimciliin zendirilmesi gibi nlemler yer almaktadr.
Trkiyede isizlikle mcadelede ne tr politikalar izlenmektedir? 4 Trkiyede isizlii nlemeye ynelik tedbirlerin alnmas planl dnemle balam olmasna ramen, u ana kadar isizlik sorunuyla mcadelede baarya ulam etkin bir istihdam politikasnn varlndan sz edilemez. Trkiyede imdiye kadar hazrlanan kalknma planlarnn tmne bakldnda, genelde isizlik ve istihdam sorununa gereken nemin verilmedii sylenebilir. Planlarda sorunlarn genel erevesi izilip, ortaya konmakla birlikte; bu sorunlarn zmne ilikin politikalarn ok genel ifadelerle yer ald, somut proje ve programlarn, ok istisnai birka program dnda, ele alnmad grlmektedir. Avrupa Birlii lkeleri ile karlatrldnda, lkemizde baarl saylabilecek aktif istihdam politikalarna rastlanmamakla birlikte, bu alanda etkisiz de olsa baz programlarn uyguland sylenebilir. Bu almalar, arlkl olarak lkemizde dorudan emek piyasas ile ilgili olan Trkiye Kurumu (KUR) tarafndan yrtlmektedir. KUR tarafndan uygulanan aktif emek piyasas programlarnn banda mesleki eitim gelmektedir. Bu konudaki almalar 1988 ylnda igc eitimi konusunda yrrle giren ynetmelikle balam ve KUR bu alanda etkin bir rol oynamtr. stihdam garantili ve kendi iini kuracaklara ynelik kurslar dzenlenerek zellikle vasfsz isizlere vasflar kazandrlmas hedef alnmtr. KUR, bu kurslarla vasfsz igcne mesleki eitim aracl ile beceri kazandrarak onlar istihdam garantili kurslarla istihdam etmeyi amalamaktadr. Bu bakmdan alan kurs alanlar ve kursiyerlerin zellikleri illere veya blgelere gre deiiklikler gstermektedir. gc yetitirme kurslarnn dnda, i ve meslek danmanl ve smarlama eitim programlar da KUR tarafndan uygulanan aktif emek piyasas programlar arasnda yer almaktadr.
231
Kendimizi Snayalm
1. Aktif ve pasif istihdam politikalar ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aktif politikalar isiz bireyleri dorudan isizlikten kurtarmaya yneliktir. b. Aktif politikalar zellikle Avrupa Birlii lkelerinde youn olarak uygulanmaktadr. c. Pasif politikalarn birincil amac isizliin nlenmesidir. d. Pasif politikalar gelimi lkelerde daha youn olarak uygulanmaktadr. e. Aktif ve pasif politikalar birbirinin tamamlaycsdr. 2. Aadakilerden hangisi aktif istihdam politikalarnn ncelikli hedef kitlesi iinde yer almaz? a. ocuklar b. Genler c. Uzun dnemli isizler d. zrller e. Kadnlar 3. Aadakilerden hangisi aktif istihdam politikalarndan biri deildir? a. yaratma programlar b. sizlik sigortas c. e yerletirme hizmetleri d. Eitim programlar e. stihdam sbvansiyonlar 4. Bilgilendirme ve ie yerletirme hizmetleri hangi isizlik tryle mcadelede daha etkilidir? a. Gizli isizlik b. Mevsimlik isizlik c. Teknolojik isizlik d. Geici isizlik e. Konjonktrel isizlik 5. Yapsal isizlikle mcadelede dierlerine gre az etkili politika aadakilerden hangisidir? a. stihdam sbvansiyonlar b. Bilgilendirme c. yaratma programlar d. sizlik yardm e. Eitim programlar 6. stihdam sbvansiyonlar hangi isizlik tryle mcadelede daha etkilidir? a. Mevsimlik isizlik b. Teknolojik isizlik c. Geici isizlik d. Gizli isizlik e. Konjonktrel isizlik
7. Aadakilerden hangisi i yaratma programlarnn zellikleri arasnda yer almaz? a. Katlmclarn byk ksm uzun dnemli isizlerden oluur. b. Bu tr programlarda iveren genellikle kamu ve kr amac gtmeyen kurululardr. c. Bu tr programlarda yaratlan iler sreklidir. d. Bu tr programlarda yaratlan iler genellikle sosyal faydas olan ilerdir. e. Bu tr programlardan yararlananlar arasnda genler arlkl olarak yer almaktadr. 8. sizlik orannn yksek olduu dnemlerde hedef kitleye ynelik cret sbvansiyonlar aadakilerden hangisine neden olur? a. Genel isizlik orannn dmesine yol aar. b. Genel isizlik orannn ykselmesine yol aar. c. sizliin gruplar arasnda yeniden dalmna yol aar. d. Geici isizlie neden olur. e. Konjonktrel isizlie neden olur. 9. Aadakilerden hangisi Trkiyede yllardan beri isizlikle etkin bir biimde mcadele edilememesinin temel nedenidir? a. lkenin gen bir nfusa sahip olmas b. Nitelikli igc ann byk oluu c. yasalarnn buna izin vermemesi d. hracata ynelik sanayilemenin benimsenmi olmas e. sizlik sorununun zmnn salt ekonomik bymeye balanm olmas 10. Aadakilerden hangisi aktif istihdam politikalarnn yaygn olarak uyguland lkelerden biri deildir? a. sve b. Meksika c. Finlandiya d. Danimarka e. Hollanda
232
alma Ekonomisi
Yaamn inden
sizi eitip alana -Kur'dan 300 dolar Hrriyet 16.02.2003 Kurum, ie gre adam sorununu zmek iin 22 milyon dolarlk kaynak ayrd. Bu parann 15.5 milyon dolar Dnya Bankas'nn zelletirme Destek Projesi'nden, 6.7 milyon dolar da Trkiye'den salanyor. Trkiye Kurumu, isizlerin mesleki eitim alarak ie yerletirilmesi iin ii alana 300 dolar projesi yrtyor. -Kur'a kaytl isizi meslek sahibi yapp, ie alan irket ii bana 300 dolar destek grecek. -Kur Genel Mdr Necdet Kenar, Hedefimiz 2004 sonuna kadar 32 bin isize mesleki eitim dedi. e gre adam sorununu zmeye alan Trkiye Kurumu (-Kur), kendisinde kaytl isizlere mesleki eitim verip ie alacak iyerlerine ve nerdii mesleki eitimle yzde 50 istihdam garantileyen zel eitim kurumlarna 22.2 milyon dolarlk 'eitim destei' yapacak. Dnya Bankas'nn zelletirme Sosyal Destek Projesi (SDP) kapsamnda zelletirme nedeniyle isiz kalanlara i salamak iin verdii destekten ayrlan kaynakla genel isizlik sorununun zmne de katk salanacak. Trkiye Kurumu Genel Mdr Necdet Kenar, SDP iin 250 milyon dolarlk kaynak salandn hatrlatarak, bunun 200 milyon dolarlk ksmnn zelletirme sonucu iini kaybedenlere yaplan demeler iin kullanlmakta olduunu anlatt. Kenar, zelletirmeye bal olmayan dier isizlere de hizmet verilmesi hedeflendi. Kaynan 6.7 milyon dolarn devletimiz, 15.5 milyon dolarn da Dnya Bankas salad diye konutu. 32 Bin Kiiye Bu kaynan 2004 sonuna kadar kullanlacan ve 32 bin isize destek verilmesinin hedeflendiini anlatan Kenar yle devam etti: Eitim hizmeti satn almak iin zel eitim kurulularndan yzde 50 istihdam garantisi istiyoruz. stihdam dorudan salayacak kurumlar yani iyerlerinden ise yzde 70 istihdam garantisi bekliyoruz. Her katlmc iin azami eitim sresi 12 ay olabilir. Maksimum 300 Dolar Trkiye Kurumu Genel Mdrl gc Yerletirme Dairesi Bakan Bayram Akba ise, Proje, zelletirme daresi'nin koordinasyon bakanlnda yrtlyor. Destek, kii bana aylk 300 dolar amayacak ekilde dnld. Teknik deerlendirmeyi geen firmalarn mali teklifleri de ayrca inceleniyor ve proje kurallar erevesinde limitler dahilinde yaplandrmaya gidiliyor dedi. -Kur eitim desteinde hangi giderleri dyor? Personel cretleri ve idari giderler. Kira, elektrik ve su giderleri. Dayanksz tketim mallar ve tketim maddesi giderleri. Katlmclarn (isizlerin) ulam giderleri. Ekipman amortisman (yllk en ok yzde 20). Katlmclara yaplacak zaruri demeler (Eitim sresince gda, konaklama giderlerini karlamak iin her fiili eitim gn iin net bir gnlk asgari cret miktarnda eitime katlanlara yaplacak demeler). Bu forml zordaki irketi rahatlatr Trkiye Kurumu gc Yerletirme Dairesi Bakan Bayram Akba, kaytl isizi alana 300 dolarlk eitim destei erevesinde 2002 ylnda 47 projeyi onayladklarn ve bunlarn da 2 bin 512 kiiyi kapsadn aklad. 2003 itibariyle de teklifleri deerlendirmeye devam ettiklerini syleyen Akba unlar syledi: u ana kadar proje says 70'e kt. Deerlendirme aamasndaki dosyalarla birlikte 100 dosya olutu. Bunlar da 6 bin isizi kapsyor. Dosyalarda arlk dorudan iyerlerinde olutu. Bu destein sadece isize deil zordaki iyerlerine de nemli yarar olduunu dnyoruz. Bayram Akba, projeler arasnda ok ciddi firmalarn da yer aldn rnein Ford Otosan, MAN A.., GAP Tekstil gibi byk firmalarn da bu yntemle ie alma yaptklarn bildirdi. Kimler eitim verecek? zel eitim retim kurulular, zel iyerleri (kendi eitimini verebilecekler), kr amac gtmeyen sivil toplum rgtleri (vakf, dernek, meslek rgtleri, sendikalar v.b.), kamu eitim eitim kurumlar (zel hizmet salayc kurululardan program teklif gelmedii takdirde).
233
Okuma Paras
Avrupada stihdamn Dirilii Son yirmi yldr yerlemi kanya gre, Avrupa ekonomisi ve emek piyasalar, dinamik Amerikan emek piyasasnn aksine statik bir yapya sahiptir. Amerika Birleik Devletleri, Avrupa ile karlatrldnda istihdamda daha yksek bir byme yaamakta ve daha dk bir isizlik oranna sahip bulunmaktayd. Amerikan baarsnn srr, serbest piyasa yaklam, dk cretler ve yksek gelir farkllklaryd. nde gelen ekonomistlerin Avrupa iin nerdikleri reete ise, Amerikan baarsnn srr olduuna inanlan politikalarn uygulanmasyd. Kuralszlatrma ve zelletirme bu politikalarn banda geliyordu. Ayrca, hkmetlerin ve sosyal taraflarn -ii ve iveren rgtlerininpiyasaya mdahale etmemeleri gerekiyordu. Sk dzenleme ve kurallardan arndrlm giriimcilik ruhu, piyasann gereklerine braklan bir cret politikas sonuta ekonominin ve emek piyasasnn gelimesine yol aacak ve her yerde piyasa glerinin pozitif dinamikleri yerleecektir. Son yllarda Avrupa lkelerinde isizlik oranlarnda dikkate deer dler yaanmaya balanmtr. Bu lkelerde isizlikle mcadelede baary salayan Amerikan tarz politikalar mdr? Yaplan aratrmalar, bu baarnn srrnn kuralszlatrma, zelletirme veya hkmetlerin ve sosyal taraflarn ekonomiye mdahalelerinin azaltlmas gibi politikalar olmadn ortaya koymaktadr. Son yllarda zellikle, drt Avrupa lkesinin (Avusturya, Danimarka, rlanda ve Hollanda) istihdamdaki baarsnn altnda yatan temel politika bulunmaktadr. Bunlar; izlenen makroekonomik politikalar, sosyal diyalog ve endstri ilikileri politikalar ile emek piyasas politikalardr. 1. zlenen makroekonomik politikalar: Emek piyasasnda arz ve talebi etkilemeye ynelik para ve maliye politikalar izlenmitir. Bu politikalar istihdamn arttrlmas dorultusunda dizayn edilmitir. rnein, izlenen vergi politikalar ile zellikle dk cretli sektrde sosyal gvenlik demelerinin aa ekilmesi salanmtr. 2. Sosyal diyalog ve endstri ilikileri: Bir ok dzeyde ve alanda varolan sosyal diyalog ve katlmc ynetim emek piyasas politikalarnn belirlenmesinde etkili olmaktadr. Sosyal taraflarn istihdam hizmetlerinin ve sosyal gvenlik sisteminin ynetimine aktif katlm, bu katlmc ynetim sisteminin bir sonucudur. Emek piyasas ve sosyal gvenlik dzenlemelerindeki btn nemli reformlar hkmet ve sosyal taraflar arasndaki pazarln bir sonucu olarak ortaya kmtr.
3. Emek piyasas politikalar: stihdam ve isizlii dorudan etkiledii iin hkmetler ve sosyal taraflar aktif ve pasif nlemlerden oluan emek piyasas politikalarn bir arada izlemilerdir. Bununla birlikte, bu nlemler iinde pasif politikalarn paynn azaltlrken; aktif politikalarn paynn arttrlmas btn Avrupa lkeleri iin nemli bir hedef olmutur. Emek piyasas politikalarnn aktifletirilmesi, gnmzde Avrupa emek piyasalarnn en nemli reformlarndan birisi ve Avrupa stihdam Stratejisinin de ke tadr. Avrupada, bugn isizler ve emek piyasas ynetimi arasnda yeni bir sosyal szleme tesis edilmitir. Buna gre; belli bir sre isizlik deneinden yararlanan isize dzenli bir i ya da aktif emek piyasas nlemlerinden birisi sunulmaldr. Belirli bir sre isizlik deneinden yararlananlarn (genellikle genlerde 6 ay, yetikinlerde de 12 aylk bir sreden sonra) almaya veya eitime aktif katlm salanmaldr. Bu, isiz birey bakmndan hem bir hak, hem de aktif emek piyasas politikalarna katlm iin bir grev olarak grlmelidir. (.......) Kaynak: Auer, P. (2000). Employment Revival in Europa: Labour market success in Austria, Denmark, Ireland and Netherlands, International Labour Office, Ceneva.
234
alma Ekonomisi
Akn, C. (1996). 1980 Yl Sonras Trkiyede stihdam ve Yapsal Emek Piyasas Politikalar, Sabahaddin Zaime Armaan, stanbul. Auer, P. (1997). Activation of Labour Market Policy in the European Union-Comparative Summary, Employment Observatory, SYSDEM, Trends No. 28. Bierli, M. K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul. DPT (2001). Emek Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Ersel, B. (1999). Trkiyede sizlik ve sizlik Sigortas, stanbul. Ersoy, A. (1991). stihdam Sorunlar, stihdam Gvencesi ve sizlik Sigortas Paneli, Hak- Ya. No: 14, Ankara. Gndoan, N. (2001). Gen sizlii, Eskiehir. Kepenek, Y.ve Yentrk, N.(2000). Trkiye Ekonomisi, stanbul. Koray, M. (1992). Gnmzde Emek Piyasasnn zellikleri, Sorunlar ve stihdam Politikalar, Amme daresi Dergisi, C.25, S.4. Kovacks, K.(1998). Preventing Failure at School, The OECD Observer. Kutal, M. (1996). alma Hakknn Korunmasnda Aktif Emek Piyasas Politikas nlemleri, Prof. Dr. Sabahaddin Zaime Armaan, stanbul. Lange, T.(1998). Unemployment in Theory and Practice, London. Norwegien Ministry Of Education (NME) (1999). Nordic Transition Conference Backround Paper. OECD (1998). Youth Entrepreneurship. OECD (1999). Preparing Youth for the 21st Century: The Policy Lessons from the Past Two Decades, Backround Paper for Conference Organised by the OECD and the US Department of Labour and Education, Washington. Oyan, O. (1999). 1980 Sonrasnn Neo-Liberal Politikalarnn Deerlendirilmesi, Yeni Birikim Modelinin Dnm Noktalar, Trk-99 Yll, Ankara. Trner, M. (1994). alma Yaamnda zel stihdam Brolarnn Kuruluu ve leyii Semineri, stanbul. TSES (1990). stihdam Politikalar, Ankara.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. c a b d d e c c e b Bkz. sizlik Sorununa Yaklamlar ve stihdam Politikalar Bkz. Aktif stihdam Politikalar Bkz. Aktif stihdam Politikalar Bkz. Bilgilendirme ve e Yerletirme Hizmetleri Bkz. sizlik Sorununa Yaklamlar ve stihdam Politikalar Bkz. sizlik Sorununa Yaklamlar ve stihdam Politikalar Bkz. Yaratma Programlar Bkz. stihdam Sbvansiyonlar Bkz. Tkiyede sizlikle Mcadele ve stihdam Politikalar Bkz. Tablo 1

Sra Sizde 1 Pasif istihdam politikalar, isiz bireylere i bulmak ya da istihdam yaratmak ve isizlik oranlarn azaltmak yerine isizliin bireysel ve toplumsal adan yaratt olumsuzluklar gidermeyi amalamaktadr. Aktif istihdam politikalar ise, isiz bireyleri dorudan isizlikten kurtarmaya ynelik politikalardr. Bu iki tr politika da birbirlerine alternatif olmaktan ziyade birbirlerinin tamamlaycsdr. Sra Sizde 2 Byme, ekonominin saysal olarak llebilen verilerindeki arttr. Bu anlamda nitelikten ok nicelik bakmndan ortaya kan bir deiiklik olarak tanmlanabilir. Bir ekonomi bymekte iken, o ekonomide mutlaka yapsal bir deiim yaanmas zorunlu deildir. Byme, sadece retim ve kii bana den gelirin artmas olarak kabul edilebilir. Oysa, kalknma kavram nicel deiimin yannda nitel dnmleri de iermekte; ekonomik, toplumsal ve siyasal yaplarn gelierek toplumsal refahn artmasn ifade etmektedir. Bu bakmdan kalknma, ekonomik bymeyi de kapsamakla birlikte bunu amaktadr. Sra Sizde 3 Trkiyede isizlik sorunuyla mcadelede her eyden nce isizlik ve istihdam politikas konusunda bir zihniyet deiikliine gereksinim bulunmaktadr. Bunun iin de, isizliin doal kabul edilemeyecei, kamusal politikalarla zm bulunmas gereken nemli bir toplumsal sorun olduu gereinin ncelikle kabul gerekmektedir. stihdam politikalar ancak byle bir zemin zerinde uygulama olana bulabilir.
235
Enflasyon, cretler ve sizlik
15
Enflasyon zellikle, 1970li yllardan itibaren dnyann, lkemizin de iinde bulunduu, pek ok ekonomisini derinden etkileyen nemli bir sorun haline gelmitir. Enflasyonla, emek piyasalarnn cret ve isizlik gibi temel deikenleri arasndaki ilikiler de iktisatlar arasnda uzun zamandan beri tartlmaktadr. Bu nitede bu aratrmalar ve ileri srlen teoriler ele alnacaktr.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra aadaki sorulara yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Enflasyon ile cretler arasnda nasl bir iliki vardr? cret-fiyat sarmal nedir? Gelirler politikas nedir ve balca aralar nelerdir? Enflasyon ve isizlik arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? Philips erisi neyi anlatr ve gnmze kadar hangi aamalardan gemitir?
236
alma Ekonomisi
HAVA TAHMN: RASYONEL BEKLENTLERE BR RNEK

Yarn hava nasl olacak? Eer yarn piknie gitmek istiyorsanz, buna karar vermeden nce bu sorunun yantn mutlaka bilmek isteyeceksiniz. Peki, bunu renebilmek iin ne yaparsnz? rnein, gemi bilgiler zerine bir deerlendirme yapabilirsiniz: Dn hava iyiydi. Bugn muhteem. Buna dayanarak, havann yarn da gzel olacan dnebilirsiniz. Dier taraftan, havalar son zamanlarda ok deiken ise, bu konuda daha tedbirli davranabilirsiniz. Bu tahminler uyarlayc beklentilere rnektir. Sizin tahminleriniz o gnk ve birka gn nceki hava durumuna dayanr. Piknie gidip gitmeme karar verme konusunda pek fazla gvenilmeyen bu tahmine gre mi hareket edeceksiniz, yoksa karar vermenize yardmc olacak daha fazla bilgiye mi bavuracaksnz? Burada eski bir ngiliz sz hemen akla gelir: Bir ngiliz yaz, gzel gn ve ardndan bir gk grltl yamur frtnasdr. Eer gzel gn yaamsak, belki de yarn evde kalmak daha iyi olabilir? Ya da bilimsel bir yaklamla, hava tahmini haberlerine itibar edip, her blgesinde parlayan gne sembollerini gsteren haritaya bakarak kendimize bir ans vermeyi dnebiliriz. Bu son yaklam da rasyonel beklentilere bir rnektir. Bylece, piknie gidersiniz... Ve o da ne? Yamur yayor. Bahse girerim ki: Evde kalmaya karar verseydik hava iyi olacakt diye homurdanrsnz, slanm sandvilerinizi yerken. Kararnz eksik ya da yetersiz bilgiye dayanm olabilir. Ancak vermi olduunuz karar hl rasyoneldir. nk, ulalacak bilgi ile alnabilecek en iyi karardr. Hava tahmincileri hata yapabilirler. Fakat onlar gneli bir gn yanl tahmin edebildikleri gibi yamurlu bir gn de yanl tahmin edebilirler. Onlarn makul nedenlere bal tahminlerine dayanan kararnz hl rasyoneldir. Kaynak: Sloman, J. (1999). Economics, Prentice Hall Europe, s. 648.
Anahtar Kavramlar
cret-Fiyat Sarmal Gelirler Politikas Philips Erisi Uyarlanabilir Beklentiler Teorisi Rasyonel Beklentiler Teorisi NAIRU
indekiler
ENFLASYON VE CRETLER cret-Fiyat Sarmal ve Gelirler Politikas ENFLASYON VE SZLK LKS: PHILIPS ERS Philips ve Lipsey Modelleri Doal sizlik Oran Hipotezi ve Philips Erisi Rasyonel Beklentiler ve Philips Erisi Enflasyonu Hzlandrmayan sizlik Oran (NAIRU)
nite 15 - Enflasyon, cretler ve sizlik
237
GR
Enflasyon, zellikle 1970li yllardan itibaren, dnyann pek ok lkesini etkileyen nemli bir sorun olmutur. Bu nemli sorunun emek piyasalarnn temel deikenleri olan cretler ve isizlikle arasndaki ilikiler de iktisatlar tarafndan uzun sreden beri tartlmaktadr. Bu nitede de enflasyonun emek piyasalarnn iki nemli deikeni olan cretler ve isizlikle ilikileri ele alnacaktr.
ENFLASYON VE CRETLER
Enflasyonun hangi koullar altnda ortaya kt, trleri ve hesaplanmas gibi konular, esas itibariyle Makroiktisat dersinin konusudur. Nitekim ktisat derslerinizde bu konular detayl bir biimde ele alnmtr. Biz ise burada enflasyonun emek piyasalaryla, daha akas emek piyasalarnn iki nemli konusu olan cretler ve isizlikle ilikisi zerinde duracaz. Ekonomideki tm fiyatlarn arlklandrlm ortalamasn ifade eden fiyatlar genel dzeyinde, sreklilik gsteren artlar eklinde tanmlanan enflasyonun temelde iki nedenden kaynakland sylenebilir. Birincisi, toplam talepteki bir fazlaln yol at enflasyondur ki, buna talep enflasyonu ad verilir. kincisi ise, toplam talepte bir fazlalk olmakszn maliyetlerdeki bir artn fiyatlar genel dzeyini ykseltmesidir ki maliyetlerden kaynaklanan bu enflasyon trne de maliyet enflasyonu ad verilmektedir. Bizim burada zerinde duracamz konu da esas itibariyle maliyet enflasyonu ile cretler ve isizlik arasndaki ilikilerdir. nemli bir maliyet unsuru olan cretlerin enflasyonun balamasnda ve hzlanmasndaki etkisi iktisatlar arasnda tartlan son derece nemli bir konudur. Maliyet enflasyonunun nedeni olarak cretlerdeki artlar gsterenlere gre, maliyet enflasyonunu balatan neden, parasal cret art orannn emein verimlilik art oranndan daha hzl bir biimde artyor olmasdr. Artan maliyetler fiyatlara yansdnda ise enflasyon ykselmektedir. Ancak, maliyetlerdeki art enflasyonun artmasnda tek bana neden olmaz. cretler artarken krlar ayn oranda derse, fiyatlar ykselmez, dolaysyla enflasyon artmaz. Ayn ekilde, maliyet enflasyonunun srebilmesi iin para arznn da artmas gerekir. Artan maliyetler karsnda hkmet emisyon hacmini genileterek talebi zendirici bir politika izlemezse, maliyet enflasyonu sreci ilemez. unu da belirtmek gerekir ki, maliyet enflasyonu her zaman bir cret enflasyonu deildir. cretler dnda, iletmelerin fiyat politikalar, iletme iin maliyet unsuru olan dier girdi ve hammadde fiyatlarndaki artlar ya da dviz kurlarndaki ar deerlenmeler de maliyet enflasyonuna neden olabilir. Maliyetlerin art tek bana enflasyonu arttrc bir etki yapar m?
SIRA SZDE
cret-Fiyat Sarmal ve Gelirler Politikas

Fiyat artlar, cret artlarn ve cret artlar da maliyetler yoluyla fiyatlar ykselttiinde, genellikle, bir cret-fiyat sarmal ortaya kmaktadr. cret-fiyat sarmal basite u ekilde ifade edilebilir: Sendikalar artan yaam maliyetlerini karlayabilmek iin daha fazla cret art talep ederler. Firmalar bundan dolay artan retim maliyetlerini karlayabilmek iin mallarn fiyatlarn daha fazla arttrrlar. Hkmetler bir durgunluk ortamndan saknmak iin fiyat ve cretlerdeki bu artlar daha fazla para basarak desteklerler. Bylece, fiyat ve cret artlar hzlanr ve enflasyon ykselir.
238
ekil 15.1. Enflasyonist Aktarm Mekanizmas Kaynak: Kaufman, B. (1989). The Economics of Labor Markets and Labor Relations, chicago, s.691den aktaran Bierli , K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul, s. 448.
alma Ekonomisi
Fiyat Uyum Gecikmesi
Bekleyilerin Gecikmesi
Talep Art
Stoklar ve retim Miktar
Faktr Talebi
Faktr Fiyatlar
Maliyetler 1 2
rn Fiyatlar
Fiyat Bekleyileri
Ekonomide dier eylerde bir deime yokken, talepte meydana gelen bir art (1.kutu) stoklarn azalmasna ve retimin artmasna neden olacaktr (2.kutu). retimdeki art retim faktr kullanmn da arttracandan, faktr talebi artacaktr (burada retim faktr deyimi ile emek faktr kastedilmektedir). Emek talebinin artmas, emein fiyat olan cretlerin artmasna, cretlerin artmas da maliyetlerin ykselmesine neden olacandan buna bal olarak rn fiyatlarnda da bir art ortaya kacaktr. ekilde enflasyonun balangcndan sorumlu olmadn varsaydmz iiler bu noktada devreye girerek enflasyona hz vermektedirler. Fiyatlarn artmas iiler iin iki tr cret-fiyat sarmal oluturur. Fiyatlarn bu ekilde ykselmesi reel cretleri andracandan; iiler (sendikalar) reel cretlerdeki bu anmay gidermek iin tekrar cretlerini arttrdklarnda cret art tekrar maliyet ve fiyatlar ykseltecek, reel cretler tekrar anacaktr. ekilde 1 ile numaralandrlan bu sarmala geri itilim sarmal denir. Kaufman sendikalarn bu ekilde reel cretlerdeki anmas telafi etme abalarn kpeklerin kuyruklarn yakalama abalarna benzetmektedir. ekilde grlen ikinci sarmal, fiyat bekleyileriyle ilgilidir. Bekleyiler sarmal ad verilen bu sarmala gre, enflasyonun devam etmesi, kiilerde fiyat ykselmelerinin gelecekte de devam edecei beklentisinin olumasna neden olur. Bu nedenle sendikalar toplu szleme dnemlerinde, gelecekteki muhtemel reel cret anmalarn da hesaba katarak cretleri arttrmak isterler. Bu durum ekilde 2 numaral yeni bir sarmaln olumasna neden olur. Sendikalar enflasyonu balatan unsurlar olmasa bile, enflasyonu hzlandrc bir rol oynamakta, talep enflasyonu srecini bir aamadan sonra maliyet enflasyonu ile besleyebilmektedirler (Bierli, 2000, s. 489). Baz iktisatlara gre ise, sendikalarn cret-fiyat sarmalna ve bu yolla enflasyona yol at iddias ksmen doru olsa bile, bu etki hem enflasyonun tek sebebi deildir, hem de o kadar gl deildir. Hatta, toplu pazarlk sistemiyle sendikalarn uzun vadeli toplu i szlemeleri yapmalar, ksa devreler dikkate alndnda, cretlerin art seyrini yavalatabilir. Toplu pazarlk sisteminin cret artna ve enflasyona etkisi tam istihdam dneminde enflasyonu azaltc ynde olmaktadr. Esasnda enflasyonun asli sebebi, para miktarndaki art ve talep fazlaldr. Bu faktrler enflasyonist bir zemin hazrladktan sonra enflasyon sreci cret ve fiyat artlar eklinde cereyan eder. Bu itibarla cret-fiyat sarmal, enflasyonun olu seyrini aklar, enflasyonun sebebi olmaktan ziyade aracdr (Zaim, 1997, s. 428).
239
cret-Fiyat Sarmal: Parasal cretlerdeki artlarn fiyat artlarna gemesi ve bunun sonucunda reel cretlerde ortaya kan dn ilave cret art talebini beslemesi srecidir.
cret-fiyat sarmaln durdurmaya ynelik bir politika olan gelirler politikas kavram, Bat Avrupa lkelerinde, nceleri iktisat politikas hedefleri iin sadece devletle ilgili bir cret politikas eklinde ortaya kmtr. Ancak, zamanla bu politikann hem anlam ve kapsamnda ve hem de buna bal olarak lkeler tarafndan uygulanmasnda bir deiim yaanmtr. Orijinal anlamnda, gelirler politikas, gerek cretlerdeki art, emek verimliliindeki artla snrlamak suretiyle, gelir ve istihdamn gelimesini uygun fiyat istikraryla salayacak koullar oluturmaya yardmc olan politik nlemler olarak tanmlanr. Ancak, son zamanlarda gelirler politikas hem enflasyonun kontrol edilmesi ve hem de istihdamn korunmasna yardmc olan bir ara olarak orijinal anlamnn dnda bir anlam kazanmaya balamtr (Caravale, 1997, s. 2). Gelirler politikas uygulamas ile cret ve fiyat seviyesinin belirlenmesine dorudan mdahale edilmesi amalanmaktadr. Bylece cretlerin ve fiyatlarn gerek milli hasladan daha hzl artmamas salanacaktr. Ancak, sorun cret ve fiyat kontrollerini herhangi bir ktla ve isizlie neden olmadan gerekletirmektir. Dier bir deyile, iktisat politikalaryla, cret seviyesini enflasyona neden olmayacak ekilde kontrol ederken isizlik oran da toplumsal olarak kabul edilemeyecek bir dzeye kmamaldr. Bu balamda gelirler politikasnn isizlik oran ile enflasyon oran arasndaki ters ynl ilikiyi iyiletirmedeki yetersizliklerini giderici bir ilevi olduu iddia edilmektedir. Bu noktada gelirler politikasnn maliye politikas iinde bir yerde bulunduunu ve maliye politikasna bir alternatif deil, fakat tamamlayc olduunu syleyebiliriz (Ataman, 1997, s. 59). Gelirler politikas uygulamalar gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkllarken, bunun yannda bu lkelerin de kendi aralarnda bir uygulama birliine sahip olduklar sylenemez. Her lkenin gelenekleri, sosyal ve siyasal yaplar, sosyal adalete ve gelir dalmna baklar birbirinden farkldr. rnein, ngiltere ve ABD gibi lkelerde 1970lerde izlenen gelirler politikasnn temel amac, enflasyonun nlenmesi ve tam istihdam olduu halde; Hollanda ve svete ise cret yapsnn adil bir ekilde tespiti, cret farkllklarnn azaltlmas gibi sosyal gayeler n plana alnmtr. Yine, uygulamada da bu lkeler arasnda nemli farkllklar sz konusudur. rnein ngiltere, bu politikalarn uygulanmasnn balangcnda cret artlarn tamamen serbest brakmken, zamanla zorlayc tedbirlere ynelmi ve hatta son zamanlarda sk sk cret ve fiyat dondurmalarna gitmitir. Hollandada tam bunun tersi cereyan etmitir. Almanyada ise, iktisat politikasn gerekletirmek iin, gelirler politikas araclyla devletin cret artlarn snrlamas grlmemi; ii sendikalarnn itidalli tutumu, cret artna kar istihdam art ve fiyat istikrarn tercih etmeleri amac kendiliinden gelirler politikas uygulanmasna fazla mahal brakmadan halledilmitir (Aksu, 1996, s. 60). cret-fiyat sarmaln durdurma amacna ynelik gelirler politikasnn balca aralar unlardr:
Gelirler Politikas: Gerek cretlerdeki art, emek verimliliindeki artla snrlamak suretiyle, gelir ve istihdamn gelimesini uygun fiyat istikraryla salayacak koullar oluturmaya yardmc olan politik nlemlerdir.
cret ve Fiyat Kontrolleri

Gelirler politikasnn en kat uygulama biimi olarak kabul edilen cret ve fiyat kontrolleri, ksaca, cret ve fiyat artlarnn yasal olarak snrlandrlmas eklinde tanmlanabilir. cret ve fiyat kontrollerinin temel ngrs udur: insanlar cretlerin ve fiyatlarn yasal olarak kontrol altnda tutulduuna bir kez inanrlarsa, cret-fiyat sarmal nlenmi, dolaysyla da enflasyon frenlenmi olacaktr. Ancak, bu kontroller piyasada arz ve talep dengesini bozarak darboazlara neden olabi-
240
alma Ekonomisi
lir. Bu nedenle, cret-fiyat kontrolleri, sava sonras, hiperenflasyon ve byk ekonomik krizler gibi olaanst ekonomik koullarda ve ksa sreli bavurulabilecek bir gelirler politikas aracdr.
SIRA SZDE
cret ve fiyat kontrolleri stagflasyonu nlemede baarl olabilir mi?
2
cret ve Fiyat Rehberlii
cret ve Fiyat Kontrolleri: cret ve fiyat artlarnn yasal olarak snrlandrlmasdr.
cret ve fiyat kontrollerinden daha esnek bir uygulama olan cret ve fiyat rehberliinin temel zellii, zorlayc deil, yol gsterici olmasdr. Genellikle, olaanst dnemlerde cret ve fiyatlarn kontrolyle balayan nlemler daha sonra gnll cret ve fiyat rehberliine dnmektedir. ABDde Johnson ve Carter dnemlerinde sistematik olarak cret ve fiyat rehberlii programlar uygulanmtr. rnein, Carter Ynetimi ii sendikalarndan, cret art orann %7 ile snrlamalarn istemitir. Buna uymayan sendikalar zorlamak iin de kar bir kampanya balatlmtr (Tucker, 2000, s. 408).
Endeksleme Politikalar
Ekonomide gelecee ynelik belirsizliklerin youn olarak yaand dnemlerde, cretlerin belirlenmesinde nemli glkler ortaya kmaktadr. Bu dnemlerde cretin satnalma gcnn korunmas, enflasyon oran ve dviz kurlarndaki deimeler gibi baz deikenlere endekslenmek suretiyle salanabilir. Endekslemenin gelirler politikas asndan nemi, enflasyonist beklentilerin yksek olduu bir dnemde, cretlerin enflasyon oranndan daha fazla artmasn nleyerek bir cret-fiyat sarmaln yaratmamak ve gerek cret seviyesini korumaktr. Endeksleme, enflasyonun cretin alm gc zerinde douraca olumsuzluklara kar bir koruma olarak grlebilir. Endekslemenin de, dier gelirler politikas aralarnda olduu gibi, ksa dnemli uygulanmasnda yarar vardr. nk fiyatlar genel seviyesindeki artn otomatik olarak cretlere yanstlmas bir cret-fiyat sarmalna neden olabilir. Dsal etkenlerden dolay ya da ithal hammadde fiyatlarnda meydana gelen artlar cret-fiyat etkileimini hzlandrr. Byle bir durumda endeksleme cret-fiyat sarmal yaratr (Ataman, 1997, s.62).
Vergilendirmeye Dayal Gelirler Politikas

cret-fiyat sarmalna son vermek iin kullanlabilecek politikalardan birisi de vergilendirmeye dayal gelirler politikasdr. Bu politikann sunduu temel zm, maliye politikasnn temel aralardan birisi olan vergilendirmeyi kullanarak enflasyonist olmayan cret artlarn bu yolla dllendirip tevik etmek; aksi uygulamalar da yine vergiler araclyla cezalandrmaktr. Enflasyonla mcadelede vergi teviine dayal gelirler politikas, cret-fiyat sarmaln krmakta etkili bir politika olsa da uygulamada bir takm glkleri ve olumsuzluklar da beraberinde getirmektedir. lk olarak, bu konuda bir takm idari glkler bulunmaktadr. rnein, binlerce firmann bu konuda deerlendirilip denetlenebilmesi olduka gtr. kincisi, kamunun rn fiyatlarna ynelik hibir giriimi olmamasna ramen sendikann cret talebine kar direnen ivereni dk vergi ile dllendirmesi, sendikaclarn ve sendika yelerinin doal olarak tepkisine yol aabilir. Son olarak da, iilerine belirlenen enflasyon orannn stnde cret veren ve bu nedenle de vergi oran ykselen iverenlerin maliyetlerinde meydana gelen artlar fiyatlara yanstp tketicilere aktarabilme ihtimalidir (Bierli, 2000, s. 493).
241
ENFLASYON VE SZLK LKS: PHILIPS ERS

ktisat politikasnn temel amalarndan birisi fiyat istikrar iken, bir dieri de tam istihdamn salanmasdr. Ancak, bu iki ama birbiriyle elimektedir. Bu durum karsnda ya fiyat istikrarna ncelik verip, isizliin artmas kabul edilecek, ya da isizlik orannn aalara ekilmesi iin fiyat istikrarndan dn verilecek, yani enflasyonun artmasna raz olunacaktr. A.W. Philips, enflasyonla ya da parasal cretlerdeki art oran ile isizlik arasndaki ilikiyi incelemi ve bu ilikiyi, kendi adyla anlan eri ile ortaya koymutur. Enflasyon-isizlik ilikisini ortaya koyabilmek iin Keynesyen iktisatlar tarafndan kullanlan temel bir kavram niteliinde olan Philips erisi, iktisat politikas kararlar alanlara, enflasyonla isizlik arasnda farkl tercihler sunmaktadr. Buna gre, daha yksek veya daha dk bir enflasyon cinsinden bir maliyete katlanarak, daha dk veya daha yksek bir isizlik oran elde edebilmek iin talebi destekleyici veya ksc nlemler alnabilir. Philips erisinin tarihsel olarak farkl aamadan getiini syleyebiliriz. Birincisi, enflasyon oran ile isizlik arasnda ters ynl ve istikrarl bir ilikinin bulunduu varsaymndan hareketle, Philips ve Lipsey tarafndan Philips erisi kavramnn ekillendirildii ilk aamadr. kinci aamay, Philips erisinde ksa ve uzun dnem ayrm yapan Friedman ve Phelps tarafndan yneltilen eletiriler oluturmaktadr. nc aamada ise, Philips erisine rasyonel beklentiler okulunca yaplan ve enflasyonla isizlik oran arasnda sistematik bir ilikinin olmadn iddia eden eletiriler yer almaktadr (Yldrm, 1999, s. 395). imdi bu aamalar srasyla incelemeye alalm:
Philips ve Lipsey Modelleri

Philips Modeli
Parasal cretlerle isizlik oran arasndaki iliki, 1958 ylnda Avustralyal iktisat A.W. Philips tarafndan incelenmitir. ngilterede 1861-1957 dneminde isizlik ile parasal cretlerdeki deimeler arasndaki ilikiyi aratran Philips, bu iki deiken arasnda ters ynl bir ilikinin bulunduu, isizlik oran %5.5 olunca enflasyon orannn sfr olduu sonucuna ulamtr. Philips erisi olarak ifade edilen negatif eimli eri, isizlik oran ile enflasyon oran arasnda bir dei-toku olduunu ve dolaysyla da daha yksek bir enflasyon oran karlnda isizlii azaltmak ya da tam tersini yapmann mmkn olduunu ifade etmektedir. Yandaki orijinal Philips erisinde, ekil 15.2. dikey eksende parasal cretteki oranDw Orjinal w= w sal deiim, yatay eksende de isizlik Philips Erisi B w2 oran yer almaktadr. ekle gre, isizlik oran ykseldike parasal cretlerdeki art oran azalmaktadr. Yine ekle gre, isizlik oran %5.5 iken paw1 A rasal cretler deimemekte ve parasal cretler, isizlik oran derken daU 0 ha hzl, isizlik oran artarken ise daU0 sizlik oran 5,5 ha yava ykselmektedir. 1960l yllarda Nobel dll iktisatlar Paul Samuelson ve Robert SoParasal cretlerdeki yzde deime
242
alma Ekonomisi
Philips Erisi: Enflasyon ve isizlik oranlar arasndaki ters ynl ilikiyi gsteren bir eridir.
low, Philips erisini ekonomi politikasnn nemli bir analiz arac haline getirmilerdir. Samuelson ve Solow almalarnda Philips erisini parasal cretteki deime yerine enflasyon oran ile isizlik oran arasndaki ilikiyi ifade eden bir kavrama dntrmlerdir. Ayn zamanda, Philips erisi ekonomi politikalarn hazrlayanlara farkl isizlik ve enflasyon oranlarnn kombinasyonlarn ieren eitli alternatifler sunan bir ara olarak da yorumlanmtr.
Lipseyin Talep Fazlas Modeli

A.W. Philipsin, ampirik gzlemlere dayanarak elde ettii Philips erisinin teorik temelleri R.Lipsey tarafndan oluturulmutur. Lipsey, kurduu emek piyasas modelini iki fonksiyon kullanarak Philips erisi ile ilikilendirmektedir. Bunlar: emek talep fazlas ile parasal cretlerdeki deime arasndaki pozitif bir ilikiyi gsteren cret ayarlama fonksiyonu ile emek talep fazlas ile isizlik oran arasndaki negatif ilikiyi gsteren fonksiyondur. Buna gre, emek talep fazlas bydke cret haddindeki art hzlanacaktr. Emek talebi ve arz eitken, yani emek talep fazlasnn sfr olduu durumda, parasal cret sabit kalacaktr. Lipsey, modelinde emek talep fazlas ile isizlik oran arasnda ters ynl bir iliki kurmu, tm isizliin geici (friksiyonel) isizlikten ibaret olduu isizlik orann tam istihdam durumu kabul ederek, bu isizlik durumunda talep fazlasnn sfr olduunu varsaymtr. Buna gre, emek talep fazlasnn artmas isizlik orann azaltaca gibi talep fazlasndaki bir azal da isizlik orann arttracaktr. Philips erisi, bu iki fonksiyonun birletirilmesiyle elde edilmektedir.
ekil 15.3. Lipsey in Philips Erisinin Elde Edilmesi
Parasal cretlerdeki deime oran
w0
x x0 Emek talep fazlas (a) w

Parasal cretteki deime oran
Emek talep fazlas oran
U* (b)
U sizlik oran
U* (c)
U sizlik oran
Yukardaki eklin (a) ksmnda parasal cretteki deime ile emek talebi fazlas arasnda, (b) ksmnda ise emek talebi fazlas ile isizlik oran arasndaki iliki grlmektedir. eklin (c) ksmnda ise (a) ve (b) deki ilikilerden yararlanlarak cret enflasyonu ile isizlik arasndaki iliki elde edilmitir.
243
Doal sizlik Oran Hipotezi ve Philips Erisi

Philips erisi, 1960larn sonlarndan itibaren bata Milton Friedman olmak zere Parasalclar tarafndan iddetle eletirilmeye balanmtr. Bu eletirilerin hareket noktas ise, Philips erisinde isizlikle enflasyon arasndaki ilikinin nominal cret zerinden kurulmu ve dolaysyla da emek arznn nominal cretin bir fonksiyonu olduunun kabul edilmi olmasdr. Bu yaklamn yetersizlii anlalnca, iktisatlar emek arznn reel cretin bir fonksiyonu olduunu, ancak gerekleen fiyat dzeyi konusunda tam bir bilgiye sahip olmayan iilerin beklenen fiyat dzeyi zerinden emeklerini arz ettiklerini kabul etmilerdir. zellikle M. Friedman ve E. Phelps tarafndan, enflasyonist beklentilerin etkilerini gz nne almayan Philips erisi yorumuna karlk, deien enflasyonist beklentilerin hesaba katlmas halinde, Philips erisinin uzun dnemde istikrarl olmayaca, eri zerinde bir noktann seilmesi ile belirlenen enflasyon orannn, bir uyum dneminden sonra yeni bir beklenen enflasyon oranna ve Philips erisinin kaymasna neden olaca ileri srlmtr. Yandaki ekilde, ekonomi birinci dnemde SRPC1 (ksa dnem Philips erisi) LRPC (Uzun dnem Philips erisi) zerindeki A noktasnda, gerekleen isizlik oran D p1=%10 doal isizlik oranna (%5,5), gerekleen enflasyon oran da beklenen enflasyon oraB C p1=%5 nna eit ve sfrdr (p1=0). kinci dnemde geniletici para ve maliye politikalar izA U 0 U=%4 U*=%5,5 sizlik oran lenerek toplam talebin artSPRC2 mas ve isizliin %4e dSPRC1 (p2=%5) (p1=0) rlmesi isteniyorsa, ekonomi SRPC1 zerindeki B noktasna gelir ve enflasyon oran %5 olur. Fiyatlarn %5 artmas enflasyon beklentilerinin ayarland bir renme sreci balatr ve Philips erisi SRPC2ye doru kayar. SRPC2 Philips erisi zerinde beklenen enflasyon oran %5tir ve isizlik oran C noktasnda doal orana (%5,5) eittir. sizliin %4te tutulmas enflasyon orannn %10a kmasyla mmkndr. Bir baka deyile, geniletici politika ekonominin uzun dnemde A noktasndan C noktasna hareket etmesine yol aar. sizlii doal orannn altnda tutmaya ynelik her giriim enflasyonun artmasna yol amaktadr. Ksa dnem Philips erileri zerindeki A ve C noktalar beklenen ve gerekleen enflasyon oranlarnn eitlendii ve isizliin doal isizlik oranna eit olduu noktalarn bileimi uzun dnem Philips erisini meydana getirmektedir. Doal isizlik oran hipotezi, zetle u ekilde ifade edilebilir: Ksa dnemde isizlik ve enflasyon oranlar arasnda bir dei-toku olabilir. Ancak bu, enflasyon orannn btnyle ngrlemedii ve dolaysyla cret artlarna yanstlamad durumlarda sz konusu olabilir. rnein, para miktarndaki bir genileme ile ekonomideki isizlik orannda bir dme olsa da, bu geici bir durumdur. nk, bir sre sonra bekleyiler gerekleen fiyat artlarn yakalayacak ve ekonomi doal isizlik oranna dnmekle kalmayp enflasyon oran da ykseltilmi olacaktr. zelEnflasyon oran (p)
ekil 15.4. Uyarlanabilir Bekleyiler ve Uzun Dnem Philips Erisi
244
alma Ekonomisi
Uyarlanabilir Bekleyiler Hipotezi: nsanlarn enflasyon beklentilerinin gemi enflasyon oranlarna dayandn ileri sren bir teoridir.
likle Friedmana gre, bundan kacak iktisat politikas nerisi aktr: ktisat politikas uygulayclar ekonomideki isizlik orann baz zorlamalarla, rnein parasal genilemelerle, drmeye almamaldrlar. Yaplmas gereken, ekonomideki parasal deikenlerin, ekonominin doal bymesine gre ve sabit bir oranda arttrlmasdr (Uygur, 1983, s. 12). Parasalclarn, Philips erisine getirmi olduklar eletirilerin hareket noktas nedir?
SIRA SZDE
Rasyonel Beklentiler ve Philips Erisi

J.F.Muth, R.Lucas ve T.J.Sargent gibi Rasyonel beklentiler hipotezinin teorisyenleri, enflasyonist beklentilerin de dier tm beklentiler gibi, plan yaparken elde edilebilir tm bilgilerin avantajn kullanmak isteyen akll insanlar tarafndan oluturulduunu sylerler. Onlara gre, beklentiler rasyoneldir ve bu beklentilerdeki yanlglar srekli olmayp uzun dnemde yoktur. Beklentilerdeki yanlglar ancak makro dzeydeki bilgilerin zamannda elde edilememesinden kaynaklanmaktadr. Rasyonel beklentiler hipotezine gre, insanlar enflasyonu tahmin ederken, uyarlanabilir beklentiler teorisinde ifade edildii gibi, yalnzca gemi yln enflasyon orann gz nnde tutarak, basit bir biimde dnmezler. Her birisinin kristal kresi bulutlu olmasna ramen, insanlar aklldrlar ve ekonominin ileyii konusunda bilgi sahibidirler. Dolaysyla, sadece gemi dnemin ve bugnn fiyat deimelerine bakmazlar, ayn zamanda bte aklar ya da para arzndaki deiimin gelecek yln enflasyon oran zerinde yarataca etkileri de gz nnde tutarlar (Tucker, 2000, s. 404). Sonu olarak, Rasyonel beklentiler hipotezine gre, para ve maliye politikalarndaki isizlii azaltmaya ynelik sistematik ve tahmin edilebilir genilemeler hibir fayda salamad gibi daha yksek bir enflasyonu da beraberinde getirecei iin ekonomiye byk oranda zarar verir. Dolaysyla, ekonomi kendi haline braklr ve aktif iktisat politikalaryla mdahale edilmezse, piyasalar her konuda en iyi zm getirir.
Rasyonel Beklentiler Hipotezi: nsanlarn gelecee ilikin beklentilerini olutururken ortaya kabilecek yanlglarn srekli olmayp uzun dnemde sz konusu olmayacan ileri sren teoridir.
Enflasyonu Hzlandrmayan sizlik Oran (NAIRU)

1970lerde yaanan, yksek isizlik ve enflasyonun ayn anda varolduu bir ortam ifade eden stagflasyon olgusu, iktisatlarn istikrarl bir Philips erisinin varl konusundaki grlerini byk lde deitirmelerine yol amtr. Baz Keynesci iktisatlar, yaanan bu gelimeler karsnda, enflasyon ve isizlik arasndaki iliki konusunda Parasalc ve Keynesyen grleri bir senteze tabi tutarak Philips erisini yeniden yorumlamlardr. Bu kapsamda, Keynesyen iktisatlardan Franco Modigliani ve Lucas Papademos, NAIRU (Non-Accelarating Inflation Rate of Unemployment) kavramn ortaya atmlardr. Eer bir ekonomide isizlik oran, istikrarl bir enflasyon orann salayan NAIRUdan daha dkse, enflasyon ykselme eilimine girecek, tersine cari isizlik oran NAIRUdan daha yksek bir dzeyde ise enflasyon dme eilimi gsterecektir. Son yllarda NAIRU kavramnn yeniden gndeme gelmesinde en nemli etken, bunun gelimi lkelerin ounda para politikalarnn ynlendirilmesinde temel gsterge olarak kabul edilmesidir (klar, 1999, s. 6). NAIRU kavramnn iktisat politikalar asndan ortaya koyduu en nemli bulgu ise, talep ynetimi politikalarnn isizlii nlemeye ynelik olumlu etkilerinin ksa dnemli olaca, uzun dnemde ise bu politikalarn enflasyonist etkilerinin kanlmaz olacadr.
245
Friedman ve Phelpsin gelitirdii, enflasyonun istikrarl bir seyir izledii ve tam istihdam dzeyi ile uyumlu, emek ve mal piyasalarnn dengede olduu isizlik oran olarak kabul edilen doal isizlik oran ile NAIRU genelde e anlaml kavramlar olmakla birlikte aralarnda bir takm farkllklar da bulunmaktadr. Bir kere, doal isizlik oran bir denge deeri olarak tanmlanmtr. Buna karlk NAIRU, istatistiksel bir deer olarak nerilmitir. Daha da nemlisi NAIRU teorisi dk isizliin, isizliin nedenlerinden ve zellikle para politikasndan bamsz bir biimde enflasyonun artmasna neden olacan belirtmektedir. Bir dier nemli farkllk da, NAIRUnun ksa dnemde doal isizlik oranndan daha fazla dalgalanma gstermesidir. Duraan bir enflasyon oran ile uyumlu olan isizlik oran zaman iinde nemli lde deiebilir. rnein, eer hava artlar gda fiyatlarnn ykselmesine neden olmusa, duraan bir enflasyon oran ile uyumlu olan isizlik oran ykselecek, ksa dnem NAIRU artacaktr. Bunun tersine verimlilikte meydana gelen artlar fiyatlar zerinde aa doru bask oluturarak ksa dnem NAIRUnun azalmasn salar. Oysa doal isizlik oran, emek piyasasn tanmlayan yapsal faktrlere bal olduundan zaman iinde deiimi daha yavatr (Bierli, 2000, s. 515). NAIRU kavramnn, iktisat politikalar asndan ortaya koyduu en nemli bulgu nedir?
SIRA SZDE
246
alma Ekonomisi
zet
AMA
Enflasyon ile cretler arasnda nasl bir iliki vardr?
AMA
nemli bir maliyet unsuru olan cretlerin, enflasyonun balamasnda ve hzlanmasndaki etkisi iktisatlar arasnda tartlan son derece nemli bir konudur. Maliyet enflasyonunun nedeni olarak cretlerdeki artlar gsterenlere gre, maliyet enflasyonunu balatan neden, parasal cret art orannn emein verimlilik art oranndan daha hzl bir biimde artyor olmasdr. Artan maliyetler fiyatlara yansdnda ise enflasyon artar. Ancak, maliyetlerdeki art enflasyonun artmasnda tek bana yeterli olmaz. cretler artarken krlar ayn oranda derse, fiyatlar ykselmez, dolaysyla enflasyon artmaz. Ayn ekilde, maliyet enflasyonunun srebilmesi iin para arznn da artmas gerekir. Artan maliyetler karsnda hkmet emisyon hacmini genileterek talebi zendirici bir politika izlemezse, maliyet enflasyonu sreci ilemez. unu da belirtmek gerekir ki, maliyet enflasyonu her zaman bir cret enflasyonu deildir. cretler dnda, iletmelerin fiyat politikalar, iletme iin maliyet unsuru olan dier girdi ve hammadde fiyatlarndaki artlar ya da dviz kurlarndaki ar deerlenmeler de maliyet enflasyonuna neden olabilir.
AMA
Enflasyon ve isizlik arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? ktisat politikasnn temel amalarndan birisi fiyat istikrar iken, bir dieri de tam istihdamn salanmasdr. Ancak, bu iki ama birbiriyle elimektedir. Bu durum karsnda ya fiyat istikrarna ncelik verip, isizliin artmas kabul edilecek, ya da isizlik orannn aalara ekilmesi iin fiyat istikrarndan dn verilecek, yani enflasyonun artmasna raz olunacaktr.
AMA
cret-fiyat sarmal nedir?
Fiyat artlar, cret artlarn ve cret artlar da maliyetler yoluyla fiyatlar ykselttiinde, genellikle bir cret-fiyat sarmal ortaya kmaktadr. cretfiyat sarmal basite u ekilde ifade edilebilir: Sendikalar artan yaam maliyetlerini karlayabilmek iin daha fazla cret art talep ederler. Firmalar bundan dolay artan retim maliyetlerini karlayabilmek iin mallarn fiyatlarn daha fazla arttrrlar. Hkmetler bir durgunluk ortamndan saknmak iin fiyat ve cretlerdeki bu artlar daha fazla para basarak desteklerler. Bylece, fiyat ve cret artlar hzlanr ve enflasyon ykselir.
AMA
Philips erisi neyi anlatr ve gnmze kadar hangi aamalardan gemitir? 5 A.W. Philips, enflasyonla ya da parasal cretlerdeki art oran ile isizlik arasndaki ilikiyi incelemi ve bu ilikiyi, kendi adyla anlan eri ile ortaya koymutur. Enflasyon-isizlik ilikisini ortaya koyabilmek iin Keynesyen iktisatlar tarafndan kullanlan temel bir kavram niteliinde olan Philips erisi, iktisat politikas kararlar alanlara, enflasyonla isizlik arasnda farkl tercihler sunmaktadr. Buna gre, daha yksek veya daha dk bir enflasyon cinsinden bir maliyete katlanarak, daha dk veya daha yksek bir isizlik oran elde edebilmek iin talebi destekleyici veya ksc nlemler alnabilir. Philips erisinin, tarihsel olarak farkl aamadan getiini syleyebiliriz. Birincisi, enflasyon oran ile isizlik arasnda ters ynl ve istikrarl bir ilikinin bulunduu varsaymndan hareketle Philips ve Lipsey tarafndan Philips erisi kavramnn ekillendirildii ilk aamadr. kinci aamay, Philips erisinde ksa ve uzun dnem ayrm yapan Friedman ve Phelps tarafndan yneltilen eletiriler oluturmaktadr. nc aamada ise, Philips erisine rasyonel beklentiler okulunca yaplan ve enflasyonla isizlik oran arasnda sistematik bir ilikinin olmadn iddia eden eletiriler yer almaktadr.
Gelirler politikas nedir ve balca aralar nelerdir?
Gelirler politikas, gerek cretlerdeki art, emek verimliliindeki artla snrlamak suretiyle, gelir ve istihdamn gelimesini uygun fiyat istikraryla salayacak koullar oluturmaya yardmc olan politik nlemlerdir. Gelirler politikasnn balca aralar unlardr: cret-fiyat kontrolleri, cret-fiyat rehberlii, endeksleme politikalar ve vergilendirmeye dayal gelirler politikalar.
247
Kendimizi Snayalm
1. Maliyet enflasyonu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Maliyet enflasyonu, her zaman bir cret enflasyonu deildir. b. Maliyet enflasyonunun srebilmesi iin para arznn da artmas gerekir. c. cretler artarken krlar ayn oranda derse fiyatlar ykselmez. d. letmelerin fiyat politikalar maliyet enflasyonuna neden olabilir. e. Maliyetlerdeki art tek bana enflasyonu arttrc bir etki yapar. 2. Aadakilerden hangisi gelirler politikasnn balca aralar arasnda yer almaz? a. cret ve fiyat rehberlii b. cret ve fiyat kontrolleri c. Hanehalk tketim harcamalar d. Endeksleme politikalar e. Vergilendirme 3. Aadakilerden hangisi cret ve fiyat kontrollerinin zelliklerinden biri deildir? a. cret ve fiyat sarmaln nlemeye ynelik bir politika olmas b. Yasal zorunluluk esasna dayanmas c. Ksa sreli olmas d. Genellikle, olaand ekonomik koullarda bavurulmas e. Piyasada arz talep dengesini salamas 4. Philips erisi bir ekonomideki hangi iki deiken arasndaki ilikiyi anlatr? a. sizlik oran ile gayrisafi milli hasla b. Enflasyon ve isizlik oranlar c. Enflasyon ve faiz oranlar d. sizlik ve faiz oranlar e. Enflasyon ve cretler 5. Philips erisinin ilk teorik temelleri kim tarafndan atlmtr? a. E. Phelps b. M. Friedman c. R. Lipsey d. R. Lukas e. J. Sargent
6. Rasyonel beklentiler hipotezine gre aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. nsanlar ekonominin ileyii konusunda bilgi sahibi deildir. b. nsanlar gelecek yln enflasyon orann tahmin ederken sadece gemi yln enflasyon oranna bakmazlar. c. sizlii azaltmak iin para arz arttrlmaldr. d. sizlii azaltmak iin maliye politikalarna arlk verilmelidir. e. sizlii azaltmak iin aktif iktisat politikalar izlenmelidir. 7. Uyarlanabilir bekleyiler hipotezine gre, insanlarn enflasyon beklentileri aadakilerden hangisine dayanr? a. Beklenen bte aklarna b. zlenen maliye politikalarna c. zlenen istihdam politikalarna d. Para arzndaki genilemelere e. Gemi enflasyon oranlarna 8. Aadakilerden hangisi Parasalclarn Philips erisine ynelttikleri eletirilerin temel nedenidir? a. Enflasyon-isizlik ilikisinin nominal cret zerinden kurulmu olmas b. Enflasyon-isizlik ilikisinin reel cret zerinden kurulmu olmas c. Enflasyonun doal isizlik orannda sfr olmas d. Enflasyonun doal isizlik orannda %5.5 olmas e. Enflasyonun parasal cretlerdeki artla hibir ilikisinin olmamas 9. NAIRU aadakilerden hangisidir? a. Uzun dnem enflasyon oran b. Uzun dnem isizlik oran c. Yllk ortalama enflasyon oran d. Enflasyonu hzlandrmayan isizlik oran e. cret-fiyat sarmal 10. Bir ekonomide yksek isizlik ve enflasyonun birarada olmas durumuna ne ad verilir? a. Enflasyon b. Devalasyon c. Stagnasyon d. cret-fiyat sarmal e. Stagflasyon
248
alma Ekonomisi
Yaamn inden
alanlarn maa kua dnd
Memurun, Temmuz 1999da ortalama 1 Dolar 48 Cent olan saat creti bu ay 99 Cente gerilerken, ylda dolar bazndaki erime yzde 32.6 olarak gerekleti 22/07/2002 Radikal
Aksu, . A. (1996). Toplumsal Anlama erevesinde Gelirler Politikas, Prof. Dr. Sabahattin ZAMe Armaan, stanbul. Ataman, B. (1997). Neo Keynesci Blm Teorisi : cret-Fiyat Sarmal ve Gelirler Politikas, Prof. Dr. Oral SANDERe Armaan. Bierli, M. K. (2000). alma Ekonomisi, stanbul. Caravale, G. (1997). Some Notes on Inflation and Employment : Incomes Policy and the Perspective of the European Monetary Union, International Advences in Economic Research, Vol. 3, Issue 2. Lordolu, K., zkaplan, N. ve Trner, M. (1999) alma ktisad, stanbul. klar, ., Gerek, S., Kaya A. (1999). Nairu : Teori, Eletiri ve Trkiye Uygulamas, Eskiehir. Tucker, I. B.(2000). Macroeconomics for Today, SouthWestern College Publishing. Yldrm, K.-Karaman, D. (1999). Makroekonomi, Eskiehir.
AA - ANKARA - Memurlarn saat cretinde Dolar baznda 3 ylda ortalama yzde 32.6 orannda kayp olduu akland. Krizden kma belirtileri grlen imalat sanayiinde ise istihdamda art grlrken cretler geriledi. Bamsz Kamu Grevlileri Sendikalar Konfederasyonu (BASK) tarafndan yaplan aratrmaya gre, en dk kademede maa alan memurun saat creti Temmuz 1999da 1 Dolar 48 Cent iken, Temmuz 2002'de saat creti, 49 Cent kaypla 99 Cente indi. BASK aratrmasnda dolar baznda memurlarn saat cretinde 3 ylda ortalama yzde 32.6 kayp olduu belirtilerek, 3 ylda memurlarn her bir alma saatinde cretinin te birini kaybettii savunuldu. Aratrmaya gre, Temmuz 1999 ile Temmuz 2002 tarihlerini kapsayan yllk dnem iinde, alt her saat iin birinci derece drdnc kademede bulunan ube mdrnn 1 dolar, mhendisin 1 Dolar 12 Cent, hkimin 1 Dolar 63 Cent, doktorun 1 Dolar 21 Cent kayb oldu.
249

1. e 2. c 3. e 4. b 5. c 6. b 7. e 8. a 9. d 10. e Ayrntl bilgi iin Enflasyon ve cretler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin cret-Fiyat Sarmal ve Gelirler Politikas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin cret-Fiyat Kontrolleri konularna baknz. Ayrntl bilgi iin Enflasyon ve sizlik likisi konularna baknz. Ayrntl bilgi iin Lipseyin Talep Fazlas Modeli konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Rasyonel Beklentiler ve Philips Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Doal sizlik Oran Hipotezi ve Philips Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Doal sizlik Oran Hipotezi ve Philips Erisi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Enflasyonu Hzlandrmayan sizlik Oran konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Enflasyon ve sizlik likisi konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Hayr. Maliyetlerdeki art giriimcilerin karlarndaki bir azalla karlanyor ve fiyatlara yanstlmyorsa, talep ya da para arznda bir art yoksa, maliyet enflasyonu sreci balamaz. Sra Sizde 2 Hayr. Enflasyonla mcadelede kullanlan cret ve fiyat kontrolleri GSMHnn nemli lde dmesine ve bylece de isizliin daha da artmasna neden olabilir. Bu durum da durgunluun daha da derinlemesine ve daha byk darboazlara neden olabilir. Sra Sizde 3 Bu eletirilerin hareket noktas, Philips erisinde isizlikle enflasyon arasndaki ilikinin nominal cret zerinden kurulmu ve dolaysyla da emek arznn nominal cretin bir fonksiyonu olduunun kabul edilmi olmasdr. zellikle M. Friedman ve E. Phelps tarafndan, enflasyonist beklentilerin etkilerini gz nne almayan Philips erisi yorumuna karlk, deien enflasyonist beklentilerin hesaba katlmas halinde, Philips erisinin uzun dnemde istikrarl olmayaca, eri zerinde bir noktann seilmesi ile belirlenen enflasyon orannn, bir uyum dneminden sonra yeni bir beklenen enflasyon oranna ve Philips erisinin kaymasna neden olaca ileri srlmtr. Sra Sizde 4 NAIRU kavramnn iktisat politikalar asndan ortaya koyduu en nemli bulgu, talep ynetimi politikalarnn isizlii nlemeye ynelik olumlu etkilerinin ksa dnemli olaca, uzun dnemde ise bu politikalarn enflasyonist etkilerinin kanlmaz olacadr.
250
Szlk
Szlk
A
Aktif stihdam Politikalar: Emek piyasasn ve iilerin ile ilgili niteliklerini gelitirmek ve daha etkin bir emek piyasasn tevik etmeye ynelik politikalar. Aktif Nfus: 15-64 ya grubunda olup kurumsallamam nfus. Artk Deer: Emein yeniden retimi iin gerekli olan deer ile emein yaratt toplam deer arasndaki fark. Arz Fazlas: Emek Arz veya talep erilerindeki kaymaya bal olarak veri cret dzeyinde emek arz miktarnn emek talep miktarndan fazla olmas durumu. Asgari cret: Bir yandan iiye sosyal bakmdan uygun asgari bir yaam dzeyi salamaya elverili olan, te yandan da iverenleri daha dk cret demekten alkoyan zorunlu nitelii olan bir cret. Ayrm: verenlerin iilerin verimlilikleri ile ilgisi olmayan baz nyarglar nedeniyle baz ii gruplarn istihdam etmek istememeleri veya dk cret vermeleri. Azalan Verimler Kanunu: retim faktrlerinden birisi sabit tutulurken dier faktrn miktar arttrldnda toplam rndeki artn bir noktadan sonra azalacan ifade eden iktisat kanunu.
D
Datmc Pazarlk: Bir tarafn kazancnn dier tarafn kayb olduu konularn ele alnd pazarlk. Davransal Yaplanma: Toplu pazarlk srecinde taraflarn birbirlerine kar izleyebilecekleri tavr ve davranlar. Denge creti: Emek arz ve talebini eitleyen cret. Doal sizlik Oran: Emek piyasas dengede iken bile varolan isizlik oran. Doal cret Teorisi: cretlerin dzeyini belirleyen temel etkenin iinin doal gereksinimleri olduunu ileri sren teori.
E
Emek Piyasalarnda Ekonomik Rant: Belirli bir iiye denen cret ile iinin piyasada almaya raz olduu cret arasndaki fark. Eksik stihdam: stihdamn sektrel dalm iinde tarmn arlkta olduu, cretsiz aile iilerinin youn olarak bulunduu ve isizlik sigortas uygulamasnn bulunmad lkelerde, igcnn gerei gibi deerlendirilememesinden kaynaklanan nemli bir istihdam sorunu. Emein Marjinal rn Geliri (MRPL): Son ie alnan iinin toplam rnde salad artn parasal karl. Emein Marjinal rn (MPL): Sermaye sabitken emek girdisinin bir birim arttrlmas sonucunda toplam rnde meydana gelen deiiklik. Emek Piyasas: Emek arz ve talebinin karlat ve emein fiyat olan cretin belirlendii piyasa. Emek Talebinin apraz cret Esneklii: Emek talebinin dier retim faktrlerinin fiyatlarndaki deimelere ne lde duyarl olduunun gstergesi. Emek Talebinin cret Esneklii (Ed): stihdamn cret deimelerine ne lde duyarl olduunun gstergesi, istihdamdaki oransal deimenin cretteki oransal deimeye blnmesi ile bulunur. Emek Verimlilii: Belirli bir dnemde bir firmann, i kolunun veya lkenin rettii toplam reel retim miktarnn, bu retimin elde edilmesi iin kullanlan toplam emek-saat miktarna oran. E Maliyet Dorusu: Sermayenin maliyeti ve cret oran veri iken bir firmann belirli bir miktardaki parasyla (retim btesi) satn alabilecei btn farkl sermaye ve emek kombinasyonlarn gsteren eridir.
E rn Erisi: Bir firmann belirli bir miktarda retimi salayabilmesi iin kullanabilecei eitli emek ve sermaye kombinasyonlarn gsteren eri. Etkin cret Teorileri: ilere eitli nedenlerle piyasa cretinin zerinde cret verilmesi durumunda emek verimliliinin artacan ve bu yolla artan krlarn da bunu kolaylkla telafi edeceini ileri sren teoriler.
B
Bamllk Oran: alma a dndaki nfusun alma andaki nfusa oran. Bekleme sizlii Etkisi: Geici isizlik trdr. Sendikal sektrde alyorken isiz kalan bireylerin dk cretli sendikasz sektrde almak yerine sendikal sektrde i aramasn veya sendikasz sektrde alan bireylerin iten ayrlp beklenen gelirlerin daha yksek olduu sendikal sektrde i aramas. Beyin G: Eitimli ve nitelikli igcnn beeri sermayenin getirisi daha yksek olduundan genelde daha yoksul lkelerden daha zengin lkelere g. Birletirici Pazarlk: zm halinde her iki tarafn da kazanl kaca konularn grld pazarlk. Brt cret: i iin iletmenin kasasndan kan cret. Bugnk Deer: Gelecek dnemlerde elde edilecek getiri maliyetlerin bir iskonto oran ile iskonto edilmesi. Bte Kst: cret oran ve cret d gelir veri iken bireyin elde edebilecei btn gelir ve alma sresi kombinasyonlarn gsteren eri.
alma andaki Nfus: 15-64 yalar arasndaki nfus. k (exit) Mekanizmas: alma koullarndan memnun olmayan iilerin altklar ilerden ayrlarak isteklerine uygun baka ilerde almalar.
Szlk
251
F
Farkszlk Erisi: zerindeki her noktada farkl gelir ve bo zaman kombinasyonlar ile ayn fayda dzeyini gsteren eri.
yerinde zel Eitim: Verimlilii sadece eitimin verildii firmada ykselten, piyasann kalannda arttrmayan eitim. (Telefon irketinde kablo operatrl gibi) thalat Kotalar: Yurtdndan satn alnacak mallarn miktarnn snrlandrlmas.
G
Gelir Etkisi: cret sabitken gelir deiimine bal olarak alma sresinin nasl deieceini gsteren etki. Gelirler Politikas: Gerek cretlerdeki art, emek verimliliindeki artla snrlamak suretiyle, gelir ve istihdamn gelimesini uygun fiyat istikraryla salayacak koullar oluturmaya yardmc olan politik nlemler. Gerek cret: cretin satnalma gc. Geriye G: Belirsizlik nedeniyle gn maliyetlerinin iyi hesaplanamayndan kaynaklanan bir durum, gten umduklar getiriyi elde edemeyen iilerin esas blgelerine geri dn. Geriye Kvrml Bireysel Emek Arz Erisi: Dk cret dzeylerinde pozitif, yksek cret dzeylerinde negatif eimli arz erisi. Gn Reel Negatif Dsallklar: Gle birlikte kiilerin gelirleri artarken gecekondulama, su oranlarnn artmas gibi negatif dsallklara bal olarak gn sosyal maliyetinin kiisel getirilerden fazla olmas. Gmrk Tarifeleri: Yurt ii istihdam ve gelimekte olan yerli ikollarn korumak amacyla bir lkeye ithal edilen mallara konulan vergiler.
K
Ksa Dnem Emek Talep Erisi: Sermaye ve dier btn faktrler sabitken cret oran ile firmann emek talep miktar arasndaki ilikiyi gsteren eri. Kstlayc alma Kurallar: Sendikalarn pazarlk glerinin yksek olduu dnemlerde kabul ettirdikleri, ivereni gereinden fazla ii istihdam etmeye zorlayan ve/veya teknolojik gelimeye direnen kurallar. Konjonktrel sizlik: Resesyon dnemlerinde yeterli i olmamasndan kaynaklanan isizlik.
M
Marjinal Teknik kme Oran: retim miktar sabitken sermayenin emek yerine kullanlabilecei (ikme edecei) oran. Marjinal rn Deeri: lave iinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun salad ekstra retim. Marjinal Verimlilik Teorisi: cretin retim srecine katlan en son iinin toplam rnde yaratt deiiklik olan marjinal verime eit olacan ileri sren teori. Marshall-Hicks Tretilmi Talep Kanunlar: Emek talep esnekliinin bykln belirleyen drt spesifik faktr. Mevsimlik sizlik: Mevsim koullar ve deimeleri sonucu baz mal ve hizmetlerin retiminin azalmas ya da baz mal ve hizmetlerin talebinde meydana gelen dler neticesinde ortaya kan isizlik.
I-
Ismarlama Eitim: Geleneksel mesleki eitimden farkl olarak, dorudan yaplacak ile ilgili, temel i bilgisi ve becerilerini ieren, teorik ve pratik bilgilerin i banda bir arada verildii, i standartlar ve kaliteyi n planda tutan istihdam garantili eitim. kme Etkisi: Gelir sabitken cret deiimine bal olarak alma sresinin nasl deieceini gsteren etki. stihdam Sbvansiyonlar: Emek piyasasnda i bulma ans ok zayf olan isiz gruplarn (genler, niteliksiz iiler, zrller gibi) istihdam olanaklarnn bu gruplar istihdam edecek iverenlerin igc maliyetlerinin azaltlmas suretiyle gelitirilmesi.
N
NAIRU: Enflasyonun istikrarl bir seyir izledii ve tam istihdam dzeyi ile uyumlu, emek ve mal piyasalarnn dengede olduu isizlik oran. Net cret: letme tarafndan belirli bir dnem iin denen cret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yapldktan sonra iinin eline geen cret.
Yaratma Programlar: stihdam imkanlarnn ok snrl olduu dnemlerde, zellikle i bulmalar ok g olan isizlere ynelik olarak gelitirilmi programlar. gc: stihdam edilenlerle isizlerin toplam. gcne Katlma Oran: gcnn aktif nfusa oran. sizlik Oran: Toplam igc iersinde isizlerin oran. sizlik: alma istek ve yeteneinde olduu halde piyasa cret haddinden i bulamama durumu. yerinde Genel Eitim: Bireyin verimliliini sadece eitimin verildii firmada deil piyasann tamamnda ykselten eitim. (Marangozluk, elektrikilik gibi)
O-
Okun Yasas: sizlik oranndaki her %1lik artn GSMHnn yaklak %2.5 orannda dmesine yol aacan ileri sren yasa. lek Etkisi: cret art veya azal sonucunda firmann optimal retim dzeyinin deimesine bal olarak emek talebinde meydana gelen deiim. rgt i Pazarlk: Sendika ve iveren temsilcilerinin gerek toplu grme ncesinde ve gerekse toplu grmeler srasnda kendi rgtleri ile olan ilikileri.
252
Szlk
P
Parasal cret: inin eline geen parasal deer. Pasif stihdam Politikalar: sizlii nlemekten ziyade isizliin yaratt bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonular gidermeye ynelik politikalar. Pazarlk Teorisi: cretin ii ve iveren taraflar arasnda yaplan pazarlk sonunda belirleneceini kabul eden teori. Philips Erisi: Enflasyon ve isizlik oranlar arasndaki ters ynl ilikiyi gsteren bir eri. Piyasa Emek Arz Erisi: Emek piyasasnda eitli cret dzeyleri ile alma sreleri arasndaki ilikiyi gsteren eri.
Toplu Pazarlk Gc: Toplu pazarlkta bir tarafn kendi artlar zerinde anlama salama yetenei. Toplu Pazarlk: Bir tarafta sendika, dier tarafta da iveren ya da iveren rgtnn yer ald, cret ve alma koullarna ilikin yaplan pazarlk ve grmeler.
U-
Uyarlanabilir Beklentiler Teorisi: nsanlarn enflasyon beklentilerinin gemi enflasyon oranlarna dayandn ileri sren bir teori. Uzun Dnem Emek Talep Erisi: Hem emek, hem de sermaye faktrleri deiken olduunda cret oran ile firmann istihdam dzeyi arasndaki ilikiyi gsteren eri. cret Esneklii: Emek talebinin dier retim faktrlerinin fiyatlarndaki deimelere ne lde duyarl olduunun gstergesi. cret Fonu Teorisi: cret dzeyini igc hacmi ile cretlerin denmesine ayrlan ve deimeyen fon arasndaki ilikinin belirlediini ileri sren teori. cret Geliri: Genellikle i sresi ile cret haddinin arpmndan oluan deer. cret Haddi: Belirli bir retim ya da zaman birimi bana emee denen cret. cret Katl: Parasal cretlerin; sendikalar, toplu szleme dzeni veya iverenlerden kaynaklanan sebeplerle azalamamas durumu. cret ve Fiyat Kontrolleri: cret ve fiyat artlarnn yasal olarak snrlandrlmas. cret: Bir i karlnda iveren tarafndan iiye saat bana, gndelik, haftalk, on be gnlk ya da aylk olarak denen, para ve para ile belirlenebilen mallarn ve hizmetlerin oluturduu bir gelir. cret-Fiyat Sarmal: Parasal cretlerdeki artlarn fiyat artlarna gemesi ve bunun sonucunda reel cretlerde ortaya kan dn ilave cret art talebini beslemesi sreci. retim Fonksiyonu: Veri faktr miktarlarnda ve teknoloji dzeyinde retilebilecek kt miktarn gsteren matematiksel bir eitlik. rn Piyasas Etkisi: Sendikal iilerin cret art nedeniyle sendikal sektrde maliyetlerin ve fiyatlarn ykselmesi, buna bal olarak tketici talebinin sendikasz sektrde retilen mallara ynelmesi.
R
Rasyonel Beklentiler Teorisi: nsanlarn gelecee ilikin beklentilerini olutururken ortaya kabilecek yanlglarn srekli olmayp uzun dnemde sz konusu olmayacan ileri sren teori. Resmi (Formal) Eitim: niversite, Lise eitimi gibi okullarda snf dzeninde verilen eitim.
S
Sendika Yaylma Etkisi: Sendikal sektrde cret art nedeniyle isiz kalan iilerin sendikasz sektre geerek burada cretleri drmeleri. Sendikalama Tehdidi Etkisi: verenin iyerindeki potansiyel bir sendikalama ihtimalini ortadan kaldrmak amacyla iilerine sendikal iilerin aldklar cretin aynsn veya ona yakn bir creti vermesi. Ses (voice) Mekanizmas: alma koullarndan memnun olmayan iilerin sorunu iverene ileterek zmeleri. Stagflasyon: Enflasyon ve durgunluun bir arada olmas.
T
Talep Fazlas: Emek arz veya talep erilerindeki kaymaya bal olarak veri cret dzeyinde emek talep miktarnn emek arz miktarndan fazla olmas durumu. Talep Kanunlar: Emek talep esnekliinin bykln belirleyen drt spesifik faktr. Tam Rekabeti Emek Piyasas: lerin ve gcnn homojen ve ok sayda olduu, effaflk ve emek hareketliliinin tam olduu, sendikalarn olmad bir emek piyasas. Tek cret Kanunu: Tam rekabet piyasalarnda ksa dnemde denge cretinden sapmalar olabilse de, uzun dnemde arz ve talep glerinin piyasay tekrar denge cretine getireceini ifade eden kural. Telafi Edici cret Farkllklar (TEF): lerin alternatif ilerde olmayan istenmeyen ynlerini tazmin etmek amacyla iilere yaplan fazladan demeler. Toplam cret demesi: Firmalarn veri bir cret orannda igc iin yaptklar toplam demeleri.
Y
Yapsal sizlik: Emek piyasasnda talep edilen nitelikler ve arz edilen nitelikler arasnda bir uyumazlk olmas durumunda ortaya kan isizlik tr. Ya-Gelir Profili: Bireylerin eitli yalarda elde edecekleri gelir bykln gsteren eri.
Dizin
253
Dizin
A
Ailenin G Karar 132, 133, 134, 144, 146 Aktif stihdam Politikalar 219, 222, 223, 228, 229, 230, 231,
234
Etkin cret 101, 102, 103, 107 Etkin cret Teorileri 80, 86, 88, 91, 92, 94
F
Farkszlk Erisi 20, 22, 24, 25, 29, 30, 32 Firma lei 97, 102, 103, 108, 110
Aktif Nfus 1, 2, 6, 7, 10, 12, 13 Artk Deer Teorisi 80, 84, 86, 94 Arz Fazlas 62, 64, 66, 67, 68, 73, 75 Asgari cret 80, 83, 84, 89, 91, 92, 94 Ayrm 96, 102, 103, 104, 107, 108 Azalan Verimler Kanunu 32, 34, 35
G
Gayri Resmi Eitim 113 Geici sizlik 206, 208, 213, 214 Gelir Artlar 138 Gelir Etkisi 20, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31 Gelir Farkllklar 138 Gelirler politikas 235, 236, 237, 239, 240, 246, 247, 248, 249
B
Bamllk Oran 1, 2, 10, 11, 12, 13, 16 Bekleme sizlii Etkisi 179 Belirsizlik 137, 142 Beeri Sermaye Teorisi 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 120,
121, 123, 124, 125, 127
Gerek cret 80, 83, 85, 94 Geriye G 130, 137 Geriye Kvrml Bireysel Emek Arz Erisi 25, 29 Giriimcilik 226, 228, 233 Gizli sizlik 206, 211, 213, 214, 218 Gmrk Tarifeleri 184, 194
Beyin G 130, 139, 141, 142, 144, 145 Bilgilendirme 221, 223, 230, 231, 234 Bireysel G Karar 132, 134, 144, 146 Birletirici Pazarlk 148, 157, 158, 161 Brt cret 80, 82, 91, 92 Bugnk Deer 112, 116, 117, 118, 124, 125 Bte Kst 20, 22, 23, 24, 25, 29, 30, 32
erdekiler Dardakiler Teorisi 205 kme Etkisi 20, 24, 30 kili Piyasalar 121, 124 stihdam 2, 4, 7, 8, 12, 13, 15, 16 stihdam Sbvansiyonlar 225, 231, 234 stihdam ve Eitim Programlar 224 Arama Teorisi 205 Piyasas Aksaklklar 96, 105 Yaratma Programlar 226, 231, 234 e Yerletirme Hizmetleri 223, 231, 234 gcne Katlma Oran 1, 2, 10, 12, 13, 16
C-
alma andaki Nfus 1, 2, 6, 11, 12, 13 apraz cret Esneklii 48, 49, 53, 57, 60 k Mekanizmas 171, 179
D
Datmc Pazarlk 148, 157, 158, 161 Davransal Yaplanma 148, 157, 158, 161, 162, 164 Doal sizlik Oran 203, 204 Doal cret Teorisi 80, 84, 85, 86, 91, 92, 94
sizlik Oran 200, 203, 205, 210, 211, 214, 217 isizlik Oran 136, 146 yerinde Eitim 111, 118, 119, 124 yerinde Genel Eitim 112, 119, 124, 125, 127 yerinde zel Eitim 112, 119, 120, 124, 125, 127 thal Kotalar 194
E
Eitim 130, 131, 132, 135, 136, 137, 138, 139, 143, 144, 146 Eksik stihdam 1, 8, 9, 10, 12, 13, 16 Eleme Hipotezi 121, 124, 125 Emek Arz Erisi 19, 20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32 Emek G 129, 130, 131, 132, 134, 137, 138, 139, 140, 141, 142,
143, 144, 146
K
Kamu Harcamalar 185, 186, 188, 189, 196, 198 Kamu stihdam 185, 195, 196 Kamusal Mallar ve Hizmetler 185, 195 Kstlayc alma Kurallar 166, 170, 172, 179, 182 Konjonktrel sizlik 208, 209, 213, 214
Emek Piyasas 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 12, 13, 16 Emek Verimlilii 1, 2, 11, 12, 13 E Maliyet Dorusu 32, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 46 E rn Erisi 32, 37, 39, 40, 41 Elerin Gelirleri 138
M
Marjinal Teknik kme Oran 37 Marjinal rn 32, 34, 35, 36, 41, 42, 43, 44
254
Dizin
Marjinal rn Geliri 32, 35, 36, 41, 42, 43, 44 Marjinal Verimlilik Teorisi 80, 86, 87, 88, 90, 91, 92, 94 Marshall-Hicks Tretilmi Talep Kanunlar 48, 54 Medeni Durum 143 Mevsimlik sizlik 206, 209, 211, 213, 214
U-
Uyarlanabilir Beklentiler Teorisi 236, 244 Uzaklk 136, 146 cret Azalmalar 138 cret Esneklii 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 58, 60 cret Fonu Teorisi 80, 84, 85, 91, 92, 94 cret Geliri 80, 82, 91, 92 cret Haddi 80, 82, 91, 92, 94 cret-Fiyat Sarmal 235, 236, 237, 238, 239, 240, 246, 247, 248,
249
N
NAIRU 236, 244, 245, 247, 248, 249 Net cret 80, 82, 91, 92
O-
Okun Yasas 200, 201, 214 Oligopol Piyasas 71, 72 lek Etkisi 32, 40, 41, 42, 43, 44 rgt i Pazarlk 157, 161
rn Piyasas Etkisi 166, 168, 170, 177, 179
V
Vergiler 183, 188, 189, 194, 195, 197, 198
P
Parasal cret 80, 83, 91, 92 Pasif stihdam Politikalar 219, 222, 230, 231, 234 Pazarlk Teorisi 80, 86, 87, 88, 90, 91 Philips Erisi 235, 236, 241, 242, 243, 244, 246, 247, 249 Piyasa Emek Arz Erisi 19, 21, 25, 26, 29, 30, 32
Y
Yapsal sizlik 207, 208, 213, 214 Yasal Dzenlemeler 183, 184, 185, 189, 190, 192, 193, 195, 198 Ya 134, 135, 143, 146 Ya Gelir Profili 115
R
Rasyonel Beklentiler Teorisi 236 Reel Negatif Dsallklar 130, 140, 141 Resmi Eitim 113, 114, 118, 119, 124, 127
S
Satnalma Gc Teorisi 80, 86, 88, 91 Sendika Yaylma Etkisi 166, 168, 169 Sendikalama Tehdidi Etkisi 166, 168, 169, 174, 175, 179, 182 Ses Mekanizmas 171, 172 Siyasal ve Sosyal Gelimeler 137
T
Talep Fazlas 62, 64, 66, 67, 68, 73, 75, 77, 78 Tam Rekabet Piyasas 62, 63, 64, 65, 69, 70, 73, 75, 77 Tek cret Kanunu 62, 63, 65, 66, 73, 75, 77 Telafi Edici cret Farkllklar 96, 98, 99, 104, 110 Toplam cret demesi 48, 52, 57, 58, 60 Toplu Pazarlk 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156,
157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164
Toplu Pazarlk Gc 147, 148, 150, 151, 153, 156, 157, 160, 164 Toplu Pazarlk Modelleri 155, 164 Tketici Fiyatlar ndeksi 83, 92

Aöf - Calisma Ekonomisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aöf - Calisma Ekonomisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

Editrler Do.Dr. Naci GNDOAN Yard.Do.Dr. M. Kemal BERL

alma Ekonomisi ISBN 975-06-0193-9

alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar ..................

Emek Arz ................................................................................ 17

Emek Talebi ............................................................................. 31

Emek Talep Esneklii .............................................................. 47

Emek Piyasas Dengesi ........................................................... 61

cret ve cret Teorileri ........................................................ 79

cret Farkllklar .................................................................... 95

Eitim Ekonomisi .................................................................... 111

Emek Mobilitesi ....................................................................... 129

Toplu Pazarlk ve Toplu Pazarlk Modelleri ......................... 147

Sendikalarn Ekonomik Etkileri ............................................. 165

Kamu ve Emek Piyasalar ....................................................... 183

sizlik ....................................................................................... 199

sizlikle Mcadele Politikalar ............................................... 219

Enflasyon, cretler ve sizlik .................................................235

Szlk ................................................................................... 250 Dizin ...................................................................................... 253

Yard.Do.Dr. M. Kemal BERL

Do.Dr. Naci GNDOAN

indekiler: nite ierisinde ilenen ana balklar ve alt balklar gsterir.

alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

NN ALIMA EKONOMS OKUYORUZ?

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

EMEK PYASALARINA GENEL BR BAKI

Sermaye arz edenler

SONULAR stihdam koullar stihdam dzeyleri

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

retim Fonksiyonu Q=f(igc,sermaye)

gcnn Marjinal Verimlilii

Bireysel Tercihler (Bo zaman/Gelir)

ALIMA EKONOMSNN BAZI TEMEL KAVRAMLARI

alma andaki Nfus

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

stihdam ve alma kavramlar arasndaki fark nedir?

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

gcne Katlma Oran

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

Eksik istihdam nedir?

gcne katlma oran nedir?

Bamllk oran nedir?

Emek verimlilii nedir?

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

Yaamn inden gcyle yaamak g

Prof. Dr. Kuvvet Lordolu

nite 1 - alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

nite 2 - Emek Arz

NEO-KLASK ALIMA/BO ZAMAN TEORS

TERCHLER VE FARKSIZLIK ERLER

TKETM MKANLARI: BTE KISITI

nite 2 - Emek Arz

ALIMA KARARI DENGES

CRET ORANINDAK DEMELER

nite 2 - Emek Arz

Bireysel Emek Arz Erisi

Piyasa Emek Arz Erisi

EMEK ARZ KARARI VE CRET ORANLARI

nite 2 - Emek Arz

EMEK ARZINI ETKLEYEN CRET DII UNSURLAR

Dier cret Oranlar

Bireylerin Bo Zaman Tercih Etmeleri