You are on page 1of 235

ANADOLU NVERSTES LKRETM RETMENL AIKGRETM FAKLTES LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

ada Dnya Tarihi

nite

1. 2. 3. 4. 5

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 1078 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 596

SOSYAL BLGLER RETMENL

ada Dnya Tarihi


Yazarlar:

Prof.Dr. Cahit BLM Do.Dr. Halime DORU Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT Yrd.Do.Dr. Yamur SAY
Editr:

Prof.Dr. hsan GNE Prof.Dr. Cahit BLM

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1999 by Anadolu University


All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975 - 492 - 834 - 7

Balarken
ada dnyann temelleri ortaan sonlarna kadar uzanmaktadr. Zira, bu dnemde feodal dzenin zlmeye balamas, ticaretin canlanmas, burjuvazinin olumas, kapitalizmin ortaya kmas, su ve rzgar gcnn yerini tutabilecek yeni enerji kaynaklarnn aranmas gibi bir dizi siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel ve teknolojik gelimeler meydana gelmitir. Bilindii gibi bu nemli deiiklikler, insann zgrlemesini ve doann denetim altna alnmas srecini hzlandrmtr. Nitekim, corafik keifler, rnesans ve reform hareketleri Avrupa ktasnn ekillenmesinde bir dnm noktas olmutur. zellikle, 18. yzylda "Aydnlanma" dneminin yaanmas sonucu tm "tabularn" tartmaya alarak akln ve bilimin ne kartlmas dnyann deiimini hzlandrmtr. Aydnlanma ile birlikte despotlua, bilgisizlie ve banazla kar kmann yansra, kapitalizme bir tepki olarak doan sosyalizm de, yeni bir dnya dzeni projesi sunmutur. Bununla birlikte, Fransz Devrimiyle tm dnyaya yaylan milliyetilik de (ulusalclk) dnyann yeni deerlerle dntrlmesini hedeflenmitir. Bu nedenle, dnyamz son iki yzyldr bu siyasal kavramlar etrafnda srdrlen bir mcadeleye sahne olmaktadr. XX. yzylda, iki dnya savann yaanmas, sosyalist rejimlerin kurulmas ve kmesi bu siyasal kavramlarla yakndan ilgilidir. Biz bu ders kapsamnda ada dnyann oluumunu ve meydana gelen gelimeleri genel izgileriyle inceleyeceiz. Kukusuz, bu alma uzaktan retim yntemine gre hazrland iin, slp ve biim asndan dier kitaplardan farkldr. Bu nedenle alrken u uyarlar gznnde bulundurmanz gerekir. niteler arasnda balant kurarak okuyunuz. Yannzda bir atlas bulundurunuz. Olaylarda birinci derecede rol alan kiilerin yaam yklerini yaknnzda bulunan bir ansiklopediden reniniz. niteler iinde sorulan sorular dikkatlice yantlaynz. Her nitenin banda amalar, iindekiler ve niteye ilikin neriler vardr. Bunlar mutlaka okuyun ve zerinde dnn. Zira, bunlar sizin konuyla iliki kurmanz salayacak ve baz konulara dikkatinizi younlatracaktr.

Sizlere salkl ve baarl bir yaam diliyoruz. Editrler Prof.Dr. hsan GNE Do.Dr. Cahit BLM

Modern Dnyann Oluumu


Yazar r.Grv.Yamur SAY

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Derebeylik toplumu iinde Feodal sistemin altyaps hakknda bilgi edinecek, Derebeylik (Senyrlk) sistemini kavrayacak, ehirlerin yeniden kuruluu ve Burjuva Snf'n tanyacak, Merkezi devletlerin kuruluunu yakndan gzlemleyebilecek, Ortaa uygarln ve zelliklerini izleyebilecek, Hmanizm ve Rnesans'n zelliklerini reneceksiniz.

indekiler
Derebeylik Toplumu Derebeylik Savalar Merkezi Devletlerin Kuruluu Ortaa Uygarl Hmanizm-Rnesans zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 3 8 13 18 20 26 27 28

alma nerileri
Derebeylik toplumunu ve Feodal Sistemi aratrnz. Feodal sistem iindeki dinsel yapy ; Kilise, Papa ve Piskoposlarn dinsel ve siyasal yapdaki etkilerini aratrnz. Yzyl Savalar'nn ne gibi siyasal, ekonomik ve dinsel nedenlerle kt, ardndan ne gibi sonular dourduunu aratrnz. Monari kavramn aratrnz. Hmanizm ve Rnesans kavramlarn aratrp tartnz.

ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

1. Derebeylik Toplumu
1.1. Feodal Sistemin Alt Yaps
Karolenjlerin X. yzyl boyunca urad baarszlklar ve sonunda devletin paralanmas an ekonomik ve sosyal koullarna uygun yeni bir siyasi dzenin kurulmasn gerektirmiti. Bu yeni dzende kii ile toplum arasndaki ilikiler yeni bir ortamda geliecek ve kiiye, kamu yararlarndan farkl kiisel ykmllkler getirecekti. te, kiinin ykmllklerini n plana karacak bu yeni kurallar sisteminin tm yeni bir toplum aamasn, derebeylik dzenini (Feodal Sistem) oluturuyordu. Senyrlk sistemini yaratan olgular nelerdir? Germen geleneklerine gre imparatorluk; hkmdara bir eit hizmet akdiyle bal, hizmetkarlar araclyla ynetilen bir mlkt. Devlet kavram henz Karolenj mirasnn tekrar tekrar bllmesine olanak salayan bu siyasi sisteme yabancyd. Bu blmenin zel artlarn dzenleyen hibir kanun olmadndan, lkenin kaderi rakipler arasnda verilecek karara kalyordu. Her miras paylamnda imparatorluk biraz daha klyor, sonra bu imparatorluktan kan krallklar glerinden bir ksmn yitiriyordu. Aristokrasi Karolenj mlknn byk ksmn ele geirince kraln kaynaklar kurudu, bu yzden soylularn isteklerine kar direnme ve devlet haklarn koruma olana kalmad. Ynetim fiilen yerel derebeylerin (Senyr) eline geti. Derebeylik Dzenini yaratan olgular nelerdir? Karolenj kurulularndaki yanllklar yznden toplum, yava yava gevek bir feodal devlet biimine doru gitti. Vasallk ve tmarn ikili etkisiyle hkmdarn kar kamad bir mlk ve kii hiyerarisi dodu. Kiinin geliimi ilkesine dayanan ve and ime seremonisiyle salamlatrlan vasallk gelenei insan, baka bir insann adam yapyordu. Bu adam zgrlnn bir ksmn ve devlete kar genel ykmllklerini bir kii adna feda ediyor, buna karn o kiinin himayesine snyordu. Bu durum hak ve sorumluluklarn belirlenmesini gletirdi. Karolenjlerin son dnemlerinde tmarsz vasal artk kalmamt. Vasallk ve tmarn oluturduu ilikilerin btn malikaneleri dourdu. Bundan sonra Karolenjlerin eski memurlar, kontluklarnda artk merkezi hkmetin temsilcisi olarak deil, kontluk topraklarndaki vasallarn koruyucusu olarak hareket etmee balad. X. yzyl boyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi kelimenin tam anlamyla Derebeylik dzenini dourdu. Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn ve vasallarn kendilerinin korumalarn gerektiriyor, bunun iin de kontlar, zerk asAIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

keri birlikler oluturuyorlard. te yandan siyasi kargaa, Akdeniz'de korsanlk yznden gleen ekonomik hayat olumsuz etkiledi. Bu nedenle tamamen yerel ve kapal bir ekonomi olutu. Bu aamada feodal kurumlar kanlmaz deil gerekli grlr oldu. XI. yzylda Capetler dneminde Karolenjler dneminde olduu gibi vasallar, senyrlerine iki tarafn ykmllklerini belirleyen bir szleme ile balanmakta idiler.Bu szleme ile vasal, tmar meydana getiren topran sahibi deil, zilliyeti ve toprak zerindeki bir dizi hakka sahip olurdu. Mlkiyet kuram olarak senyrde kalrd ve senyr, vasaln lmnde maln tekrar alma hakkna sahipdi. Yava yava bu sistem deimi ve tmarlar babadan oula geer olmutu. Vasal, tmar olduu gibi tutma, deerini drmeme ve koullarn deitirmeme sorumluluu altndayd. Vasaln iki tr grevi vard ; yardm ve meclis grevi. Vasal, senyrn giritii btn savalarda desteklemek zorunda idi. Askeri yardm dnda feodal szleme, vasal senyre snrl ve belli miktarda para deme zorunda brakyordu. Vasal, senyrnn olaanst hallerde belirli masraflarna katlmak zorunda idi. Meclis grevi, vasal bir baka ykmllk altna sokmakta idi; ya bir tren iin, ya danma iin ya da ceza davalarda mahkeme nne getirmek iin olsun senyrn ard btn toplantlara vasal, katlma zorunda idi. Vasal feodal szlemenin btn yasalarna titizlikle sayg gstermeye mecbur olduu gibi, senyr de vasaln korumak ve ona adil davranmak zorunda idi.

1.2. Derebeylik (Senyrlk)

Toprak sistemindeki Kle kavramn tartnz? Feodal dzenin gelimesiyle eski tmar toprana sahip malikaneler senyrlkler haline geldi. Eskiden devletin yapt btn atamalar senyr yapmaya balad. Bu byk malikane, biri senyrn dorudan doruya iledii topraklar (Terra Indominicata), bir dieri kyllerin iledii topraklar olmak zere ikiye blnmt. Toprakta alanlar da iki snf oluturuyorlard. Bunlar ; Kleler (Serfler) ve Hr Kyller'di. Ekonomik etkenlerle olduu kadar kilisenin etkisi altnda zellikle malikanelerinin iyi ilenmesine balanm byk arazi sahipleri kleler zerindeki baz haklarndan vazgemek zorunda kaldlar. Kle artk tutsak gibi satlmyor, aile sahibi oluyor ve belirli bir bor karlnda bir toprak parasn iliyordu. Krallk klelerinin ortak zellii bulunmakta idi ; kii bana vergi verirler, senyrden evlenme izni (Formarage) alrlar ve senyre, mirasa el koyma (Man-Morte) hakk tanrlard. Btn bu haklar, klenin senyre sk skya bamlln gstermekte idi. XII. Yzylda bir klenin senyrne nceden haber vermek ve btn mallarn brakmak artyla ayrlma olana kabul edildi. Kleye sosyal artlarn deitirme olana veren "Azat Etme" yasal bir yoldu. Azatlnn yannda senyre bamll,
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

onun topranda oturmaktan te gitmeyen hr insanlar yer alyordu. Bunlar hemen hemen ifti ve yarclarn artlarna sahipti. Topra kendi adlarna ilerler, ya para olarak ya da rn olarak kira derlerdi. Toprak sistemindeki Kahya kavramn tartnz? ok geni topraklar ynetmek ve ok eitli haklar toplamak iin derebeyleri byk toprak aalar gibi Kahya kullanmna bavurdular. Karolenjler devrindeki Villiciler'e benzeyen bu kahyalar genellikle ok geni yetkilere sahip olan kyllerdi. Mlkn paralara ayrlmas sonucunda bu kahyalar oaltmak ve kendilerine bir yetki alan izme zorunluluu dodu. En nemli kahya gruplar da bir bakahyann ynetimine verilmiti. Bakahyalar XI. yzyl boyunca miras yoluyla grev almaya balad ve tmar veren bir feodal grevli ykmll kazand. ok ksa srede bu grevliler vergi toplayan basit kahyalar olmaktan kp senyrn temsilcisi haline geldiler. Karolenjler dneminde laikler iin iki tr yarg mercii bulunmakta idi ; hr insanlarn yarg mercii kontlarn ; kle ve hr iftilerin yarg mercii ise toprak sahibinin elindeydi. Karolenjlerin son dnemlerinde adaleti salayan grevliler olarak kontlar aradan ekildi; senyrler kendi toprak sahiplerinin eski haklarn ellerinde topladlar.

1.3. ehirlerin Yeniden Kuruluu ve Burjuva Snf


Roma mparatorluu'nun kn izleyen yzyllarda ehir yaants yava yava snmeye balad. Ticaretin gerilemesi ve kr ekonomisinin byyen nemi eski ehir merkezlerinin zayflamasna yolat. Ayn zamanda ehircilik sanat kayboldu ve senyrler, papazlar veya laikler site ve kylerin sahibi haline geldiler. ato ve kiliselerin evrelerinde yeni ehir niteleri olumaya balamt. Kiiyi byk toprak sahiplerinin himayesine girmeye iten ayn etkenler, en etkin ekilde korunabilen senyrlk konutunun yakn evresinde toplanlmasna yolat. te yandan senyrln ekonomik bir birim oluturmas yznden zanaatkar ve iilerin senyrlk merkezini iyeri olarak semeleri de normaldi. Bylece senyre sk skya bal yeni bir ky tipi dodu. X. yzyln sonuna dein site ve senyrlk birbirinden ayrlmad. Ekonomik yapdaki Esnaf Snf'nn douu ve konumu nasldr? Normanlarn aknlarndan ve Arap mparatorluklarnn gerilemesinden bu yana, yerel lde olduu kadar uluslararas lde ekonomik deiim (mbadele) yeniden balad ve derebeylik dzeni salamlatktan sonra ekonomik hareketin geliimini kolaylatrd. Topluluklar arasnda belirli bir akm geliti ve yeni bir snf olan "Esnaf" snf dodu. Bu snf, dar senyrlk alanndan karak baka bir yaam biiminin domasna zemin hazrlad. Esnaf arasnda olduu kadar, ehir
AIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

halk arasnda da kazan ortakt. O halde ilk ehirleme ayn snftan kiiler arasnda kurulan birlikler niteliini tayacak ve bu birliklerin de tek amac olacakt; esnaf senyrn keyf hareketlerine kar korumak ve ekonomik yaantnn ilemesini salamak. Lombardiya, senyr ynetiminden karak vatandalar tarafndan ehirler kurulan ilk blge olmutur. Lombard piskoposlar nceleri lkeyi vatandalarla birlikte ynetiyordu. Ancak bir sre sonra piskoposun atad belediye meclisi ehrin ynetimini kendi stne alma abasna girdi ve dolaysyla Piskoposla savaa balad. XI. yzyln balarndan itibaren Lombard ehirleri ayakland. Bu sava sonunda Cremon, Milano, Mantova, Asti idar zerkliklerini kazandlar.

Komn Hareketi ve sonraki siyasal ve dinsel gelimeler nasldr? Kuzey Fransa'da XI. Yzyldan beri etkin olan Komn hareketi laik senyrlerin ve kilisenin ok sert muhalefetiyle karlat. Piskoposlar, ulema ve hatta papa, kurulu dzenin zararl olduuna karar vererek ehir zerklii hareketiyle sert bir ekilde savatlar.Senyrler de komn hareketine kar kyorlard. nk belediye meclislerinin oluumu kendilerinin yarg, ekonomik ve siyasi yetkilerinin bir ksmn kaybetmelerine yol ayordu. Yalnz hareketin uluslararas nitelii sayesinde komnler, senyrlerin direncini birbiri ardna krmay baard. Komnler, ge de olsa krallarn etkin desteini grd. Byk derebeyleriyle savata olan krallar ehirlerin doal mttefiki haline geldiler.Valenciennes 1114'de, Amiens 1115'e doru, Soissons 1126'da, Brugge ve Lille 1127'de zerkliklerini kazandlar.

1.4. Derebeylikde Kilise


Derebeylik toplumunda kilisenin olaanst bir yeri vard. Kilise bu yeri, ruhani ve maddi gcyle salamt. Pepin (Ksa Pepin) dneminden beri papalk, uhrevi alanda olduu kadar dnyevi alanda da sz sahibiydi. Papalk monarisi Hrstiyan dnyasnn en byk glerinin saymak zorunda kald bir gereklik kazand. phesiz, XI. yzyldan beri papazlarla imparatorluk arasnda geen mcadele, kilisenin etken glerinin byk ksmn eritti. Fakat Roma papal ruhban snfn bar bir yolla kendi hakimiyetini salayacak bir ara durumuna getiren merkeziyeti bir siyaset izlemekten geri kalmad. te yandan btn Avrupa lkelerinde feodal rgtlenme sebebiyle piskopos, sadece piskoposluun ruhani lideri deil ayn zamanda, piskoposluk merkezini de ieren ok geni topraklarn senyr haline geldi.

Ruhban Snf, Papa ve Piskoposlarn konumlar nasldr? Piskoposlar toplumda yerlerini alr ve ruhban snf kraliyet sarayna kar arln koyarken papalk iktidar da kendi yapsn yenileyerek glendirmeye devam ediyordu. Papalk kurumlarnn salamlamas kilise ynetiminin merkeziANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

lemesi yararna bir hareket dourdu. Din bilginleri ve yasaclar papann stnl ve tek yetkili olmas ilkesini yaymak iin btn gleriyle altlar. Bu almalarn sonunda papalk haklar piskoposlarn zararna hissedilir bir art gsterdi. XII. yzyl sonunda Bapiskoposluklara bal piskoposlarn hemen hemen tm Roma'dan onay istemeye baladlar. Papalk, eitli Hrstiyan lkelere papann temsilcisi olarak dorudan doruya hareket eden eliler gndererek dini ynetimin merkezilemesini tamamlad. Avrupay Latran Konsili'ne gtren siyasal ve dinsel geler nelerdir? Din adamlarnn para ile nvan almas ve papazlarn evlenmesi bu dnemde kilisenin ald iki nemli yara oldu. Gregorius VII, 1075 tarihinde evlenen papazlar grevinden uzaklatrd. Kutsal eylerin alverii ve din evresindeki her trl ticaret 1075 tarihinde yasakland. Para karlnda kutsal eyler satan papazlar grevlerinden atld. Laikler ise aforoz edildi. Gregorius VII, papalk elilerinin yardmyla piskoposluklar dzene soktu. XIII. yzyl banda (1215-Latran Konsili) piskoposlar atama hakk sadece piskoposluk meclisi yelerine brakld. Bylece kilise, senyr ve krallarn mdahalesine kar etkin bir ekilde korunmu oldu. XIII. yzylda grld gibi piskoposluk, piskopos, piskoposluk meclisi ve badiyakosun etkisi altndayd. Bu g arasnda sk sk atmalar kt ve bu durum Trento Konsili'nin yapt reforma kadar srd. Bununla birlikte piskopos yasal bakmdan tartlmaz bir stnle sahipti. Gerekten tamamen dini sorunlara deinen konularda fetva vermek ve kilise mallaryla ilgili geici kararlar alma yetkileri piskoposa verilmiti. Constantinus devrinden beri piskoposlar bu iki yetkiyi kullanyordu, fakat badiyakoslarn yardmn kabul zorunda kaldlar ve bylece badiyakoslar piskopos yetkisinden bamsz bir yarg hakk kazand. Bu yarg hakknn budanmasna kar koymak iin, XII. yzylda piskoposlar zel grevliler, yani yarg papazlar atadlar; bunlar piskopos adna dini ve dnyevi alanda yarg yetkisini kullanyordu. XIII. yzylda bu yarg papazlar badiyakosluk yarg kurallarna kesinlikle hakim oldular. Kilise, derebeylik toplumu ve adl kurumlaryla olan sk ilikileri yznden Ortaa sosyal yaamn ok derin bir ekilde etkiliyor, Hrstiyan dnyasnda hakimiyeti krallarla paylayordu. Eitim, hemen hemen yalnz kilisenin elindeydi. ok sayda manastr okulu bulunmakta idi. Cluny Tarikat'na kar oluan tepki ve sonular neler olmutur? X. yzyldan XII. yzyla kadar manastr okullarn kuran Cluny Tarikat, manastrlarnn says, zenginlikleri, maddi ve manevi yaam alannda yaptklar hizmetAIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

le Avrupa'da olaanst bir etki yapt. XI. yzylda Cluny'nin Avrupa'da tuttuu yeri bir baka tarikat ald. Aziz Bernard adl bir kei Cluny yolsuzluklarna kar karak keilere yaamlarn srdrmek iin gerekli mal dnda mal edinmeyi yasaklad. Eitime, bilim ve edebiyata dmanlk gstermelerine kar kt. Papalk saraynn lks yaamn knamaya balad. nsanlarn manevi yaamna olduu kadar maddi yaamna da karan kilise, sivil iktidar iin korkun bir g haline gelmiti. Fakat krallk yasal ve pratik olarak feodal dzeni otoritesi altna ald zaman kilisenin muhalefetiyle karlat. Baronlarn yapt gibi kilise de hakimiyeti paylama iddiasndayd. Monaride kamu kurumlar gittike laikleecek ve bu laikleme Ortaa uygarlnn knn habercisi olacaktr.

2. Derebeylik Savalar
2.1. Yzyl Savalar
ngiltere ile Fransa'y 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda kar karya getiren siyasi bunalm dnemini, Yzyl Sava'nn balangc sayabiliriz. XIV. ve XV. yzyllardaki atmalar gibi bu dnem de arkas gelmeyen silahl arpmalara sahne oldu. Bu atmalardan btn ayrc nitelikleri kazanm, gl bir vatanseverlie sahip iki millet, Fransa ve ngiltere doacaktr. Derebeylie zg karakterini daima koruyacak olan birinci Yzyl Sava'nda ok farkl tipte iki monari, belirgin zellikleri olan iki siyasi birlik, tarih sahnesinde grld. Capetler'le Plantagenetler arasndaki anlamazlk, o gnn koullarnn beklenen sonucuydu. Capetler'e sava amadan nce Henri II, evresindeki topraklar igal ederek ve Barcelona, Alsace gibi derebeyliklerle ittifak yaparak Fransa kraln yalnz brakt. Louis VII, Henri II ile Gisors'da bir bar imzalayarak bir ksm topraklar ngiltere kralna brakt. Bu arada Henri II, anslye Becket'i kilise zerinde bir hakimiyet kurmak amacyla Canterbury piskoposluuna getirdi (1162). Ancak Becket, Henri II'nin kiliseyi dize getirmek iin koyduu ar vergilere itiraz etti. Henri II, kiliseye tannan ayrcalklar kaldrmak istiyordu. Kraln laik yasalara olduu gibi, ruhban zerinde de mutlak stnln kanun hkmne balayan Clarendon Yasalar'n kabul ettirmesi iin sert tedbirler almas gerekti (1164). Henri II, Becket'in Louis VII'e snmas zerine ona sava aarak Becket'i elegeirmeyi dnd. ki yl sren savata (1167-1169) Henry II, Fransz tacna bal topraklar ele geirmek iin arprken Louis VII, krala bakaldran ngiliz asillerini destekledi. Kesin sonu alnamayan bu savalarn ald durumdan kayglanan Henry II, Louis VII ile bar imzalad.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

29 Ocak 1170'de Becket'in ldrlmesi Henry II'nin gl iktidarnn sonu oldu. En yaknlar bile kraln zorba iktidarna bakaldrdlar. Olu Henry Fransa'ya snd ve Louis VII tarafndan ngiltere kral ilan edildi. Bu olay geni ve yaygn bir i isyann balangc oldu. Louis VII, Normandiya'y igal etti (1173) ve Rouen'i kuatt. skoyallar yendi ve baronlarn isyann bastrd. Normandiya'y Franszlardan alan kral, 1174'de Montlouis'de imzalanan bar ile statkonun korunmasn salad. 1180 tarihinde Philippe II Auguste Fransa kral oldu. Philippe II, gen Geoffroy adna Henry II'den Anjou'yu istedi. Henry II raz olmaynca sava balad (1187). ngiltere kral Fransa kral ile bara raz oldu. Bu arada babasndan hibir yetki almam olan Richard, Berry'yi igal ederek yeni bir savan balamasna neden oldu. Richard, babasndan taht zerindeki veraset hakkn kabul etmesini istedi. Baba oul arasndaki bu ekime yeni bir Fransz-ngiliz savana neden oldu. Bu savalar sonunda Henry II, bir ksm topraklar Fransa'ya brakmak zorunda kald. Bir sre sonra taht olu Richard (Aslan Yrekli Richard)'a brakarak ld. Richard iki yl kutsal topraklarda savat. Fakat, Almanya'dan geerken imparator Henry VI tarafndan tutsak alnd. Richard (Aslan Yrekli)'n esareti srasnda ngiltere'de taht, kardei z John (Yurtsuz)'un idaresinde kald. Philippe II Auguste bu durumdan yararlanarak ngiltere'nin Fransa'daki topraklarn ele geirmek istedi. Richard, ngiltereye dner dnmez Fransaya geldi ve Philippe II Auguste sava at. Yenilen Philippe bar istedi (1196). ngiltere, igal ettii Fransz topraklarn geri verirken Flandre'da, Somme'da ele geirdii topraklardan ekildi (1199). Sava, ngilterenin zaferi ile sonulanacak gibi grnrken, bir felaket savan kaderini deitirdi. Richard (Aslan Yrekli), Limousun'un kuatlmas srasnda vurularak ld. Bir sre sonra John, Fransa kralnn harekete gemesini beklemeden Brtanya kontu Arthur'u yendi ve esir ald. Baronlar bir koalisyon halinde Philippe Auguste ile birletiler. John, Brtanya'ya snd ve orada Arthur'u ldrtt. Bu cinayet btn baronlarn isyanna neden oldu. Bu yaygn isyandan yararlanan Philippe II Auguste, Normandiya'y elegeirdi. Bunun arkasnda iki yllk bir bar imzaland. Bu savalar sonunda Brtanya, Normandiya, Anjou, Maine ve Tourraine Fransa tacna baland. Philippe II Auguste Loire'n savunmasn olu Louis'ye brakarak Flamanlar zerine yrd. Louis, Yurtsuz John'u ar bir yenilgiye uratt (1214). Philippe II Auguste birlemi dman ordularn yendi. Bu iki tarafl yenilgiden sonra John, Fransa zerindeki ihtiraslarndan vazgemek zorunda kald. Kraln kt sonulanan Avrupa seferleri, ngiltere'yi geni lde etkiledi. Ar vergiler ve John'un despotca davranlar baronlar arasnda honutsuzluk yaratmt. Yurda dnnde kral, kral iktidarn snrlayan "ngiliz Haklarnn BAIKRETM FAKLTES

10

MODERN DNYANIN OLUUMU

yk art" (Magna Carta) adl kanunlar kabul ve ilana zorladlar (1215). John atmay gze alamayarak kanunu kabule raz oldu. John'un lmnden sonra Papa, Henry III'yi kral ilan etti. XII. yzylda doudan gelen Manicilik akm Languedoe'da byk taraftar toplamt. Kilisenin gcnden rken ve zenginliine gz diken Toulouse kontlar yeni dinin yaylmasna ortam hazrladlar. Vatikan temsilcisi Maniciler tarafndan ldrld (1208). Papa, kuzey baronlarn Languedoe'a kar bir hal savana ard. yl sren atmalarda Toulouse'un tamam igal edildi.

Meaux Bar'na neden olan siyasal ve askeri olgular nelerdir? Philippe II Auguste, Gney Fransay ele geirmek iin olaylardan faydalanmay dnd. Olu Louis'i, Simon de Monfort'un yardmna gnderdi. Baz hallarn baz kont Raymond VII taraftarlarnn ar bast arpmalar on yldan fazla srd. Philippe II, sava sona ermeden ld. Olu kral Louis VIII, Toulouse'un igalini tamamlad. Fransa 1220 Meaux Bar ile Gney Fransa'daki birok eyaletin sahibi oldu. Henry III'nin baarszlklar ngiltere'de honutsuzluu arttrmt. Simon de Monfort'un nderlik ettii baronlar ve piskoposlar, yeni isteklerle kraln karsna ktlar. Bir asiller meclisi kurulmasn, Byk art ile tannan vatanda haklarnn geniletilmesini, ngiliz kilisesinde reform yaplmasn istediler.

Paris Antlamasnn sonucunda ne olmutur? Louis VIII'in yerine geen Saint Louis 1254'de Filistin'den dnd srada ngiltere karanlk bir dnem yayordu. Saint Louis bir bar yaparak iki lke arasnda srp giden atmalara bir son vermek istedi. Henry III, baronlarn da zorlamasyla Fransa kralnn bar teklifini kabul etti. 1259 Paris Antlamas birinci Yzyl Sava'nn sonu oldu. ngiltere, Fransa'daki bir ksm topraklarn geri ald. Normandiya, Anjou ve Tourraine kesin olarak Fransa'ya brakld. 1337-1475 yllarn kapsayan kinci Yzyl Savalar'nn sonunda ; yzyl savalar dnemi artk sona ermiti. Calais en az yz yllk bir sre iin ngilizlerin elinde kalm, Fransa gneybat eyaletlerine yeniden sahip olmu, Brtanya Fransz nfuz blgesi iinde kalmt. Fransa'da sava, getirdii felaketlerin yannda lke iin ok deerli bir kavramn, milliyetilik kavramnn domasna ve toplumun her snfn bilinlenmesine ortam hazrlamtr. Valois'lar ann derebeylik sava yerini bir uluslar kavgasna brakmt. Yzyl boyunca Avrupa'y kana bulayan bu kavgadan iki yeni ulus, iki yeni devlet Fransa ve ngiltere dodu. Derebeylik, artk an ihtiyalarna yetmediini gstermiti. imdi bu eskimi rejim, topraklarn bamszla kavuturulmas iin yaplan savalarda glenen monariye yerini brakyordu. Yzyl Savalar, krallk birliini glendirdii oranda byk derebeylerin iktidar ve otoritelerini de ykmt.Artk mutlakiyetilie kadar gidecek olan monarilere yol alyordu.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

11

2.2. Fransz Monarisi


Yzyl Sava'nn en nemli sonucu, derebeyliin kesin olarak yklmas ve mutlak monarinin kuruluu olacaktr. Fransa ile ngiltere arasndaki sava, kral iktidarn glendirdi. Philippe II Auguste'den sonra monarinin gelimesi, yeni bir idare rgtnn kurulmasn zorunlu hale getirdi. Fransa krallar salam bir merkeziyeti idare kurarken, daha o yllarda yerlemi ve glenmi olan Anglo-Norman kurulularndan rnek aldlar. Saint Louis dneminin en nemli olay nedir? Philippe II Auguste, tahtn kilise ile olan ilikisini yeniden ele ald. Kilise, mensuplarn da, tpk laik vatandalar gibi, kraln en yksek merci' olduu bir adalet rgtne balamak ve kiliseyi de vergilendirerek, sava masraflarna ortak etmek iin aba harcad. Baz nemli derebeyliklerini ya silah zoruyla, ya da bar yollarla taca balad. Saint Louis dneminin en nemli olay ; parlamentonun kuruluu olmutur. Balangta sarayda kraln evresinde kilise ileri gelenleriyle yksek memurlardan olumu bir heyet iken, zamanla gerek bir idari-adli-siyasi kurulu nitelii kazanan parlamento, Fransz tarihinde nemli bir rol oynayacaktr. Parlamento, kraln mutlak iktidarnn orta ve temsilcisiydi. Saint Louis ile Fransa'da hukuk anlay deiti. Kral iktidar, hukukun en nemli kayna oldu. Hkmdarn iradesi en yksek kanun sayld. Btn teki kanunlar ve btn hukuk dzeni kraln iradesine uymak zorundayd. Bylece kral, zamanla, adaletin hem yaratcs hem de en yksek ve kesin uygulaycs oldu. Saint Louis, vatandaa, dorudan krala bavurabilme hakk tand. Louis, maliye rgtn de gelitirdi. Yeni mali sistemin hedefi krallk btesinde denge salamak ve deimez bir para rejimi kurmakt. Louis, para birimlerine zel adlar verdi ve ilk defa altn ve gm para bastrd. 1300 tarihlerinde Fransz-Flaman atmas yeniden alevlendi. eitli cephelerde savalar ve barlar birbirini takip etti. 1305'de yeni Flandre kontu ile kesin bar yapld. Ancak Gzel Philippe 1314'de ldnde Flandre sorunu zlm deildi. Gzel Philippe'in imparatorlua kar tutumu Avrupa'nn 300 yldan beri hazrlamakta olduu deiikliin elle tutulur iaretiydi. mparatorluk ve papalk manevi alanlardaki glerini srekli atmalar arasnda kaybederken, Fransa ve ngiltere, yava yava siyasi ve manevi kurulularn tamamlyor, merkezi iktidarn temeli olan kurumlar glendiriyorlard. Burjuva Snf'nn douunu ve sonraki gelimeleri tartnz? Philippe (Gzel Philippe)'in ngilizlerle, Flamanlarla ve Vatikan'la olan savalar monarinin glenmesine ve rgtlenmesine engel olmad. Bu dnemin en nemli
AIKRETM FAKLTES

12

MODERN DNYANIN OLUUMU

olay, yeni bir sosyal snfn ; Burjuva Snf'nn ekillenmesi oldu. Monari, kendisiyle kar ortakl olan burjuval besledi. Bu yllarn ikinci nemli olay ; Etat Gnraux'lar'n temelinin atlmas oldu. 1290'da kral Aragon anlamazlnn tartmasn yapmak zere burjuvalar bir toplantya armt. Soylular 1302'de, 1308'de, 1314'de kilise ileri gelenleri ve ehir temsilcileri ile ayn nitelikte toplantlar yaptlar. Bu toplantlar Etat Gnraux'lar'n hazrl niteliinde idi. Philippe dneminin bir baka zellii de vergilerin geniletilmesi ve arlamas oldu. Ayrcalklar kaldrld ve vergi oranlar arttrld. Bunun sonucu olarak 1309'da vergi ileriyle ilgili bir zel idare kuruldu. Philippe'in 1314'de lm, otoriter ve merkeziyeti idareye kar yaygn bir isyann balangc oldu. Yeni kral Louis X, baronlarn zorlamas karsnda merkezi idarenin mali yetkilerini kstlayan ve yresel kurullara yetki tanyan bir kanunu ; Charte'aux Normands' kabul ve ilan etti (1315).

2.3. ngiliz Kurulular


Fatih William'dan sonra ngiliz kurulular farkl nitelikte iki unsurun etkisi altnda geliti ; bir yandan Sakson monarisinin siyasi gelenekleri, te yandan Norman istilaclarn adaya getirdii treler. Norman krallar kendilerinden nceki Sakson krallar gibi milli liderdiler ve Fransz krallar gibi lke topraklarnn sahibi idiler. Bu iki ynl iktidar krala, teb'as zerinde ok geni bir hakimiyet salyordu. Kral, kendini saydracak kadar gl ise iradesi kanun demekti. Kiisel mlkleri ve zel bir malikanesi olan kral ve kralienin evresinde taca bal yksek rtbeli komutanlar ve vekiller yeralyordu.

Curia Regis nedir? Yksek memurlarn yannda Curia Regis, piskoposlar ve baz byk baronlar birletiren bir meclisti ; kanunlarn yapmna yardmc oluyor ve ayn zamanda hukuk ve ceza alanlarnda yksek merci' saylyordu. XII. Yzylda Curia, siyasi ve idari iki meclis haline geldi. En yksek adalet mercii nitelii yannda mali danma kurulu grevini de yklendi. Adalet kurulu, taca bal yksek rtbeli komutanlar ve uzmanlam yksek hakimleri biraraya getiriyordu. Tahtla ilgili btn nemli sorunlarda sz sahibiydi ve yarg organlar iin en yksek bavurma mercii idi.

Krallk iktidarndaki Sheriff'i ve yetkilerini tartnz? Kraln iktidar Sheriff'ler araclyla btn lkeye yaylyordu. Sheriff, senyrlklerde, kontun ve piskoposun da stnde yeralyor ; kraln tek temsilcisi olarak idare ve adalet kurullarna bakanlk ediyordu. Henry II, ngiliz kurumlarnn temeli olacak idari reformlara 1175 tarihinden itibaren giriti. 1175'den itibaren kraln bakanlnda toplanan genel meclisler, kralln btn idare rgtlerini deANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

13

netlemekle grevli ve krala bal gezici hakimler kurumunun ve hakimleri denetlemekle grevli 12 valye ve 12 sivil vatandatan oluan jri heyetlerinin kurulmas kararlarn ald. Saint Paul Katedrali'nde toplanan lke ileri gelenleri John (Yurtsuz John)'a "ngiliz Vatanda zgrlkleri art"n kabul ettirmek kararn aldlar. John, bu birleik g karsnda boyun eydi ve bu kanun metnini imzalad (1215). Byk art, kral iktidarn kstlyor ve ngiliz kurumlarnn tanmlamasn yapyordu. Keyfi tutuklamalar yasaklayarak, kii zgrln gven altna alyordu. 1215 art, kraln mali yetkilerinin bir blmn yeniden tanmt. 1258 ylnda Oxford'da toplanan parlamento, krala nemli reformlar kabul ettirdi. Buna gre, parlamento ylda kere toplanacak ve kraln zel danma meclisinin 15 yesini seecekti. Ancak Henry III, 1264 ylnda Oxford hkmlerini yrrlkten kaldrd. Fakat Simon de Monfort, kraln ordusunu Lewes Sava'nda yendi ve Henry III'i esir ald. ngilterede ilk defa tarih sahnesinde grlen komnler, Lewes Anayasas'n nce kabul ettiler, sonra ekimser kaldlar. Monfort'un zaferi ok ksa mrl oldu. Glouchester kontu kralclara katld ve Simon de Monfort'u Evesham Sava'nda ar bir yenilgiye uratt (1265). Kazananlar partisi, Simon de Monfort'un getirdii btn yenilikleri hkmsz sayarak krala eski ayrcalklar geri verdiler (1266). Yeni kral Edward I (1272-1307) anayasann kendisine tand btn haklar kullanarak iktidar glendirmek istedi. Maliye rgtn gelitirdi ve yeniden dzenledi. Edward I, bir kanun yapc idi. Yeni yasalarla ngiltere'nin siyasi ve idari yapsn glendirdi. ou parlamentonun onayndan gemi bir seri kanun stats yapt. 1307'de kraln lm ile iktidar Edward II (1307-1327)'a geti. 1311 tarihinde Thomas of Lancaster'n liderliinde toplanan soylular kral, Oxford hkmlerinin yeni bir grn denebilecek bir anayasay kabule zorladlar.

3. Merkezi Devletlerin Kuruluu


3.1. Fransz Siyasal Geliimleri ve Monari
Fransz monarisi ngiltere ile yapt savatan zafer kazanm olarak km, bunu salamak iin kendi i yapsn glendirmek zorunluluunu duymutu. XIV. ve XV. Yzyllar Fransa'y derebeylik rejiminden mutlak bir monariye gtrd. Artk gl monarilerin, zellikle savan ve onun getirdii zorunluluklarn rn olduu bir gerektir. Yaygn bir toplum hareketi siyasi oluumu bir anayap reformuna doru itmi, fakat reformlar d artlarn uygunluuna sk skya bal olduAIKRETM FAKLTES

14

MODERN DNYANIN OLUUMU

undan baaryla srdrlememitir. Bu baarszlk, siyasi geliimin ynn deitirmi ve mutlak monarilerin glerini hzlandrmtr. Philippe VI ve Jean (yi Jean) dnemlerinde merkeziyeti ynetim, Saint Louis ve Philippe (Gzel Philippe) iktidarlar srasnda temeli atlm olan kurulular yaatyordu. valyelik kavramlarna bal olan krallk devlete, daha aklc ve gnn koullarna daha uygun bir yap kazandrmay dnmyordu. Philippe VI ve Jean dnemlerinde kral, birok kere olaanst vergiler istemek zorunda kalm, fakat monari mali sknt ve paraszlktan kurtulamamt. Toplumun aydn snflar, saraydaki israf grerek seslerini ykseltince Paris'de bir reformcu hareket dodu. yi Jean, Poitiers Sava'nda esir dnce (1356) Fransa aresiz kalmt. Devletin ne askeri, ne de paras vard. Veliaht, yeni bir olaanst vergi istemek iin Etat Gnraux'yu toplamak zorunda kald. Fakat bu defa baronlar vergi demekle yetinmediler ve devlet ynetiminde denetim hakk talep ettiler. ubat aynda toplanan Etat Gnraux, olaanst vergi salnmas isteine olumlu yant verirken hkmet denetimi hakk konusunda srar etti. Charles, boyun eymek zorunda kald. Etat Gnraux yelerine Krallk Konseyi'ne seilme ve alnacak kararlara itiraz hakk tanyan Mart 1357 Emirnamesi'ni ilan etti. Reform tasarlarn hazrlamakla grevli sekiz kiilik bir komisyon kuruldu. Fakat Londra'da bulunan esir kral yi Jean, Etat Gnraux'nun dalmasn emretti ve yeni vergiler salnmasn yasaklad. Bu yanl mdahale Paris'de yeni olaylara neden oldu. Charles, 1357 ylnn Aralk aynda reformlar tartacak olan Etat Gnraux toplants iin geri dndnde Paris'de dman bir cephe buldu. Veliaht ile Etienne Marcel arasnda sava balad. 1358 ylnn Ocak aynda isyanclar hazine bakan ldrdler. Bir ay sonra Pariste ihtilal patlak verdi. Charles, Etienne Marcel'in taleplerine boyun eymek zorunda kald (Mart 1358). ngilizlere duyulan nefret 1358 Temmuzunda bir sokak hareketi biiminde patlak verdi. Navarra kral ve Etienne Marcel isyan bastramaynca, daha nce gelmi olan ngiliz birliklerini Paris'ten karmak zorunda kaldlar ama isyan bastrlamad. ki gn sonra da Veliaht Charles Paris'e girdi. Charles, artk lkesinin sahibiydi. ki yl sreyle babas adna devleti ynetti. 1364 ylnda tac giydi. Bu olaylar sonucunda Charles V'n evresinde bir eit erken gelimi aydn monarisi olutu.

Charles VI, Dnemi'ndeki olaylar nelerdir? Charles VI dneminde halk vergilere kar ayakland. Mali sknt iinde olan hkmet eyaletleri vergi demeye davet etti. Ayaklanmalar geniledi ve byd. Bir anlamda derebeylik geri dnyordu. Charles VI, 1388 ylnda amcalarnn vesayeANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

15

tinden kurtulunca yeni bir hkmet oluturdu. Yeni hkmet ; bir seri kanunnameyle her alanda reformlar ilan etti. Ynetim, adalet ve ehir ynetimleri yeniden dzenlendi. 1392'de kraln akli dengesini yitirmesi ile kaos tekrar balad. Halk 1413 ylnda ayaklanarak Etat Gnraux'nun toplanmasn istedi. Krallk Konseyi bu bask karsnda geni bir reform program ilan etti. Ancak uygulamadaki yanllklar yeni bir ayaklanmay dourdu. syanclar 1413 ylnn Maysnda yeni bir seim sistemi ile krallk ynetimini halkn denetimine brakan bir emirnameyi ilan ettirdiler. Ama artk krallk 30 yl srecek bir anari dnemine giriyordu. Charles VII, her yl alnacak bir vergi sistemini ilan etti. Bu arada vergi rgtnde de bir reform yapld. Mali reformlar ordu ynetimindeki reformlar izledi. Monari, bylelikle 1440-1450 yllar arasnda gelecek zaferlerinin aralarn hazrlad. Siyasal merkeziyetiliin ortamn yaratt. Taca bal yksek rtbeli subaylar, geni yetkilerini kaybederek, ynetimin eitli blmlerini kral adna idare eden birer devlet grevlisi haline geldiler. Mahalli idarelerde iktidarn sahibi olan senyrler zerinde kral, kesin bir ynetim ve denetim yetkisi kazand. Etat Gnraux, yerini, kraln kesin iradesiyle daha iyi badaan Eyaletler Meclisi'ne brakt.

3.2. mparatorluun ve talya'nn Paralanmas


Fransa ve ngiltere, monarinin kazand zaferlerle gl merkezi devletler nitelii kazanrken Roma-Germen mparatorluu her geen gn itibar ve g kaybediyordu. Paralanma, Almanya'nn siyasal yapsnn bir zellii olmutu. Oysa Avusturya, mparatorluk iinde gitgide gleniyordu. talya'da ise yaygn bir vatanseverlik duygusuna ramen kk cumhuriyetler bamszlklarn kskanlkla koruma mcadelesi iindeydiler. ok sayda kk devlete blnm talya, gl komular iin kolay ele geirilebilir bir devlet grnmne gelmiti. 1250-1273 Dnemindeki siyasal olaylar nelerdir? mparatorluk, byk iktidar bunalmndan sonra (1250-1273) gerek bir anariye srklenmiti. mparatorluk tacn paylamayan soylularn kavgasndan yararlanan senyrler ve ehirler, bamszlk ilan etmiti. Kk bir senyr, Rudolf I von Habburg imparator ilan edilince imparatorluk iktidar tehlikeye girmi grld (1273). Habsburg kral soyunun temeli atlmt. Fakat teki prensler, Habsburglar'n tahta yerlemesiyle glenen Avusturya'nn Almanya'daki nfuzundan kayglandlar. Rudolf I'in 1291'de lmnden sonra imparatorlua Adolph von Nassau getirildi; onu Avusturya'l Albrecht (1298) izledi. Albrecht'in on yllk iktidarndan sonra imparatorlua, Heinrich von Luxemburg getirildi (1308-1313). Olu Johan von LuAIKRETM FAKLTES

16

MODERN DNYANIN OLUUMU

xemburg, Fransa saray ile iliki kurdu, kzn kral Jean'la evlendirdi; Fransa safnda katld Yzyl Sava'nda ld (1346).

Karl IV Dneminin en belirgin olgular nelerdir? Bavyeral Ludwig, kendinden nceki hkmdarlarn siyasetini srdrerek, imparatorlua papa karsnda kesin bamszlk kazandrmak iin mcadele etti; fakat yenik dt ve tahtn Karl IV von Luxemburg'a brakmak zorunda kald. Karl IV (1355-1378) Alman milliyetiliinin lideri oldu ve papalk karsnda bamsz bir imparatorluun temelini att. nl "Altn Mhrl Ferman" (1356) ile imparator seimini ayrntlaryla dzene koyarak, tamamen laik bir rejim kurdu. Diet meclisine de siyasi ve hukuki yetkiler verdi. Karl IV'dan sonra, her yapc hareketin ardndan olduu gibi devlet yaygn bir gszle srklendi. Bavyera ve Luxemburg taht paylaamayarak birbirlerini yprattlar. Oysa teki prenslikler, zellikle Avusturya ve Macaristan glenmekteydi. Albrecht II ksa iktidar sonun (1438-1439) akrabas Friedrich III'in imparator seilmesini salad. O tarihten sonra imparatorluk tac Avusturya saraynn mal oldu. talya'nn kk devletlere bln Almanyadaki blnmeden ok farkl bir siyasi nitelik tamaktadr. Burada ehir devletleri mutlak bir bamszla ylesine almt ki, Almanya'daki gibi teorik bile olsa herhangi bir birleme hemen hemen imkanszd. Hibir talyan cumhuriyeti dierine stnln kabul ettiremediinden yarmadada bir eit siyasi denge salanmt. XIV. yzylda yarmadadaki en gl devlet Napoli Krall idi. Giovanna II (1414-1435) dneminde Napoli tam bir anariye srklendi. O'nun lm ile veraset sorunu kanl olaylara yolat. talya, Napoli tahtn paylaamayan Anjou ve Aragon soylar arasndaki atmalara sahne oldu. Aragon kral 1443 ylnda Napoli'yi bir savala ele geirdi. Alfonso'nun lm zerine Napoli Krall Fernando'ya verildi. Fakat Fransa kral Louis XI, Ren'nin Napoli taht zerinde hakkna miras yoluyla sahip olunca Fransa, Aragon'un en gl rakibi durumuna geldi. Napoli tahtnn veraseti sorunu talya Savalarnn nedeni olacaktr. Anjou soyu, Gney talya'nn hakimi olmak uruna kuvvet harcayarak gcn kaybettii ve yerine Aragon Saray'na brakmak zorunda kald yllarda Orta talya'da papalarn Avignon'a tanmas yznden nem ve itibarndan ok ey kaybetmi grnyordu. Papalar artk talya'da deillerdi. Bu nedenle Avignondaki papa, Kuzey talya'da Anjoularn Napoli Krallna benzer bir krallk kurmak istiyordu. Almanya'da Avusturya ve Bavyera Saraylar arasndaki atmadan yararlanan Johannes XXII, Kuzey talya'ya hakim olmay denedi. Fakat papa, imparatorlarn da karlam olduklar etin muhalefetle karlaarak baarszlANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

17

a urad. Fransa'nn destekledii Milano, Viscontiler'in ynetiminde papann btn giriimlerini sonusuz brakt. Sekiz yl sonra btn Lombardiya papa ve Bohemya kral Johann'n ortak mdahalesine kar harekete geti. Ferrare Sava (1333) papaln tecavzne son verdi. talyan birlii, en anlaml ifadesini bir baka ortamda bulacakt.Roma'da soylularla plebleri kar karya getiren anariden, eski Latin uygarlnn hayran olan Cola di Rienzo'nun kat diktatrl domutu. Rienzo, 1347'de halk soylulara kar ayaklandrd ve gl kiilii ve mistisizmi sayesinde kendini Romallara kabul ettirdi. Eski Roma kurulularndan esinlenen kendine zg bir hkmet kurdu. lk ii talya Federasyonunu kurmak iin teebbse gemek oldu. Rienzo bir sre sonra kilise ile anlamazla dt. Acmasz diktatrl honutsuzluk yaratmt. Sonunda patlak veren bir ihtilal sonucunda ldrld (1354). Papa, bu defa duruma el koydu. Siyasetini stn bir asker ve bir diplomat olan Kardinal Albornoz aracl ile uygulad. Albornoz, bu siyasal baary bir yasalar sistemi ile tamamlad. Ancak uzun mrl olmayp, kutsal kilisenin siyasi nitelii abuk yprand ve talyan krallklar, planlarn uygulama olana buldular. Kuzey talya'da papalara ve imparatora kar baarl savunmas ile glenen Milano, Po Vadisi'nin en salam devleti olarak geniliyordu. Ancak bu defa sadece deniz hakimiyeti ile yetinmeyen Venedik'in mukavemeti ile karlat. 1402 ile 1412 tarihleri arasnda byk bir anari dnemi yaand. Bu durumdan faydalanan Venedik, Floransa ve Savoie, Milano'ya sava atlar. Bu savalarda bir ksm topran kaybeden Milano, buna karlk Cenova'y hakimiyeti altna ald. Bylece XV. Yzyln ortasnda Kuzey talya, Milano ve Venedik nfuz blgelerine ayrlm oluyordu. Napoli, Roma ve Milano'nun alkantl siyasi yaamnn aksine Venedik, dengeli bir oluum gsterir. Venedik zenginliini ticarete borlu idi. Tacirler snf, toplumun en yerleik ve deimez unsuru olarak grnyordu. Byk Meclis ve Senato yeleri bu snf iinden seiliyordu. Meclisler tarafndan seilen Due, devlet bakanyd ancak, siyasi yetkisi snrlyd. Due, 1310 olaylar srasnda siyasi sulular cezalandrmak amacyla on kiilik bir komisyon kurmutu. "Onlar Konseyi" uzun sre Venedik'in en korkulu siyasi organ olarak kald. Venedik, Yunanistan ve Dou Akdeniz'deki deniz smrgeleriyle, Dalmaya ve Bergama ynnden genileyen snrlaryla XV. Yzylda talya'nn en iyi rgtlenmi ve en gelimi devleti olarak grnmektedir. Floransa Cumhuriyeti'nin geliimi nasl olmutur? Ayn ada Orta talya'da Floransa Cumhuriyeti geliiyordu. Floransa, Venedik gibi ihtilallere kar hazrlkl ve silahl deildi. Hala derebeylik yasalarna uymakAIKRETM FAKLTES

18

MODERN DNYANIN OLUUMU

ta olan hkmeti salam siyasi yapdan yoksundu.Floransa'nn yoksul plebleri Ciompiler 1378'de iktidar ele geirdiler ve ehri drt yl ynettiler (1382). Ciompiler'in iddet ynetimi, Albizziler'in liderliinde soylularn kar hareketi ile sona erdi. Albizziler, Floransa'da ynetime el koyarak Cumhuriyeti kurdular. Siyasi dengenin kurulmas ekonomik geliimi hzlandrd. Ticaret byk nem kazand. Bunun sonucu olarak bankalar glendi ve devlet, gl bir bankac ailenin, Mediciler'in mali hakimiyeti altna girdi. Medici iktidar ile Cumhuriyet artk szde bir siyasal yap haline geldi. Kat bir diktatrlk hkm srd.

4. Ortaa Uygarl
4.1. Kavramsal Boyut
Ortaa Avrupasnda dnce ve kltr, Hrstiyanlk kavramnn ve mistisizminin hakimiyetindedir. Hrstiyanlk, yksek bir din felsefesi olarak deilse bile, sayg gsterilen bir treler topluluu biiminde insanlarn gnlk yaantlarna bile girmi, henz aydnlanmam, byk halk kitlelerine basit inanlar kalb iinde, insanst, doast kavramn gtrmt. Bylece, toplumun btn snflarnn yaaynda dinsel olaylar byk yer tutuyor ve Ortaa uygarlna hi olmazsa yzeyde tamamen dinsel bir nitelik veriyordu. Din yasalarna bal papazlar, eitimin ve entellektel ynelmenin tek kayna idi. Fransa'da Charlemagne'dan itibaren hemen her manastrda bir ilk ve ortaokul ald. Piskoposlar katedrallerin yannda da okullar atryorlard. Okullarda ; teoloji, "Trivium" adyla birletirilmi dilbilgisi, diyalektik ve retorik "Quadrivium" adyla biraraya getirilmi, aritmetik, geometri, mzik ve astronomi eitimi veriliyordu.

niversite ve Fakltelerin geliimi nasl olmutur? Eitim XIII. yzyla kadar manastr ve piskoposluk okullar arasnda paylald. Paris'te niversite 1221 tarihinde tzel kiiliini kazand ve Paris anslyesi ile mcadelesini srdrd. 1231 tarihinde anslye boyun eerek profesrlerin niversite mensuplar tarafndan seilmesi yntemini kabul etti. Piskoposluk ynetiminden kurtulan niversite, yeni bir site oluturarak bamszln ilan etmi oldu. Bu yeni kurulu iinde ayn lkeden gelen rencileri toplayan gruplarla, ayn dersleri okuyan renci gruplar (faklteler) ayrld. 1231 ylnda bir kararla drt faklte ; teoloji, tp, hukuk ve gzel sanatlar faklteleri kuruldu. Rektrler XIII. yzylda niversitenin en byk idari grevlisi oldular.

Felsefe kavramnn geliimi nasl olmutur? X. Yzyldan itibaren btn Ortaa srecinde hi gelimemi olan felsefe kavramnda ve incelemelerde bir yeniden dou grlr. Reims'de Gerbert, retisi iin diyalektik ynteme bavurdu ve Quadrivium Drtls'n yaratt. Sonra Eulbert
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

19

de Chartres kesin mant tercih etti ve Ortaa dncesinin skolostisizme ynelmesini salad. Onunla niversiteler aras bir atma balad. Bir blm gerekleri (realist), dier blm ise adclar (nominalist) biraraya getiriyordu. Gerekiler iin genel dnceler doann gereklerinden hareket ediyordu. Adclarn gznde ise dnce, bir addan ibaretti. Bu atma ve tartmalar sonunda kilisenin iddetli tepkisine ramen inanla bilim arasndaki ilikiler konusu ilk olarak dile getirildi. Saint Anselme, inanc bilimle badatrmay denedi. Akla hala gvensizlikle baklyordu. XII. yzyl dncesi Eskian byk dnrlerinden Eflatun'da arad destei ve nderi buldu. Birok dnr, onun dncelerini Hrstiyan inanlaryla badatrmay denedi ve sonunda gerekilii ispat eden delilleri bu sentezde buldu. Zamanla bu dnce yar resmi bir nitelik kazand ve kilisenin reticileri tarafndan benimsendi. Gerekilik okullara yerleirken Adclar da tartmalarn srdryorlard. Aristo'nun eserleri Araplar eliyle Avrupa'ya geldi. Gezimciler (Peripatetisyen)'in eletirme yntemi, XII. Yzyln nemli bir kiilii olan Ablard (1079-1142)'da ateli bir hal ald. Ablard, sofu bir Hrstiyand fakat dncesinde akla gitgide daha byk bir yer vermeye balamt. Felsefesi ve ahlak anlay iinde Hrstiyan inancndan olduka uzaklam bir kiisellii savunuyordu. Kilise tarafndan mahkum edilmesine ramen Ablard'n felsefesi XII. Yzyln ikinci yarsnda Avrupa dnrlerini derin bir ekilde etkiledi. XIII. Yzylda Paris niversitesi'nin kuruluu ve Avrupa'ya Aristo'nun yeni eserlerinin gelmesi doktrin atmalarn hzlandrd. Kilise bouna bir aba ile Hrstiyan inanc ile badamayan yeni dnce akmlarn engellemeye alt, Aristo'nun okutulmas yasakland. Bu arada orta bir yol bulma adna Thomas d'Aquinas (1224-1274) dinsel inanlarla gizemcilerin retisini birletiren yeni bir felsefe ortaya att ve bylece ann manevi dengesinin de kurucusu oldu. Saint Thomas, evrende bir tek gerein varolabileceini ve bu nedenle dinin ve bilimin birbiriyle mutlak badaacan savunuyordu. Saint Thomas, Aristo retisini din felsefesi ile bartryordu. Thomas d'Aquinas'dan sonra btn XIV. Yzyl, onun felsefesinin iki ynl gelimesi ile etkilendi. Bir akm, inancn ar bast grt. kinci akm ise, aklclarn ve bilimcilerin hakim olduu grt. te daha sonra bu ikinci akmn glenmesi, Rnesansn temellerini hazrlyordu. Bu aklc grn en byk temsilcisi Robert Bacon (1210-1294)'dur. Bacon, Aristo retisi zerinde deneyci bilimin temellerini att. Evrende tek gerek varolduu noktasndan hareketle akln zgr bir alma ile bu geree eriebileceini savunmakta idi. Batda bilimin geliimi nasl olmutur? Batda bilimin gelimesi tesadflerin ve biraz da ampirizmin yardmyla oldu. Matematikte kesin olarak hibir gelime yoktu. Pisa'l Leonardo Arap rakamlarn basitletirerek baz cebir problemlerini zd. Fakat ilk gerek matematikilerin orAIKRETM FAKLTES

20

MODERN DNYANIN OLUUMU

taya kmas iin XIV. yzyl beklemek gerekecekti. Fizik ve Kimya, Aristo'nun yapt gzlemlerden ileri gitmemiti. Albert le Grand, arsenik zerinde baz deneyler yapt. Robert Bacon, aynalar ve n krlmas olayn inceledi ve gzl kefetti. Raymond Lulle, amonyum karbonat ve nitrik asiti ayrd. Tp, dier bilim dallarndan daha abuk gelimiti. zellikle talyan Okulu, dnemin nl doktor ve cerrahlarn yetitirdi.

5. Hmanizm - Rnesans
"Hmanizm ve "Rnesans" kavramlarnn iinde XV. Yzylda talya'da doan ve oradan Avrupaya yaylan yeni bir anlaylar btn ve yeni eilimler birlii sz konusudur. Ortaa'n yaam, dnce, din, ve sanat sorunlarn kendine zg bir anlayla ele alma ve ileme yntemi vardr. Edebiyat ve sanat, dinsel ve ahlaki ltlere yneliktir. nsan en ok yaradl ve yok olu kavramlar iinde ele alnyordu. Hemen hemen her ey yalnzca Hrstiyanln amalarna uygun, ahlaki bir yaantnn koullarn gerekletirme amacyla deerlendiriliyordu. Rnesans, elbette dncenin bu dar snrlandrln ani bir ekilde ykm deildir. Gerekiliin getirdii gl bir akm, kalplam dnce biimine kar tepkiye yolam, dinle olduu gibi dnya ile de, ahlak ve metafizikle olduu gibi, bunlarn dndaki kavramlarla da ilgilenme eilimini ortaya karmtr.

5.1. talyan Hmanizmi


talya'da XV. yzyl, hereyden nce, bireyciliin kendine zg eylem kuraln koyduu tre d davranlar yzyldr. Bu yzylda akln dzeni, gc ve esnekliinin zaferi hazrland. Dogmatik etkiden kurtulan insan yeni ufuklar arad ve Bat kltrnn iki etkin kaynana yneldi. Bunlar Yunan ve Roma kaynaklaryd.

Eski edebiyat tutkusunun sonular neler olmutur? Eski edebiyat sevgisi, yazarlar, btn elyazmalarn aratrmaya yneltti. Rnesans insanlar bu elyazmalarn iyi anlamak iin eski dili renmeye koyuldular. Metinleri ilk arlklar iinde yeniden yazmaya altlar. Bylece Rnesans iinde iki farkl hareket ortaya kt. Biri eletiriye, dzeltilmi metinlerin ve yorumlarn yaymlanmasna ynelikti. Dieri ise edebiyat rnlerini yaratma amac gdyordu.

XIV. yzylda talyada yeni dnce biimi nasl gelimitir?

ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

21

XIV. yzylla birlikte, yeni dnce biimi ilk kez talya'da ortaya kt. Bu lkede, Ortaa anlaynn son temsilcisi Dante'dir. Dante'nin nl eseri ilahi Komedya'sndaki Beatrice'i, sevilmi ve bu yzden vgler dzlm bir kadn deil, ozan Tanrya gtren bir stn varlktr. Sonraki kuaktan Petrarca (1304-1374) Rnesans yazardr. Esenlendii gzellik gerektir ve insanla ilgilidir. ada Boccaccio, an toplumunu yanstan "l Decamerone" adl eserinde talyan Rnesansnn niteliklerinden biri olduunu ahlak d ynelimin (amoralizmin) bir tasvirini verir. XV. yzyl talyan Hmanizminin sonular neler olmutur? XV. yzylla birlikte talyan Hmanizmi doruuna ulamtr. Eskia'n byk ekolleri rnek alnarak Floransa'da, Rucellai'ler Eflatuncu Akademisi'ni kurmulardr. Lorenzo Valla, Yunan metinlerini incelemi ve klasik flolojinin ilk verilerini ortaya koymutur. stanbul'un Osmanllarn eline gemesi zerine stanbul'dan kaan Bizansl bilginler Floransa'ya sndlar. Bunlardan Gemistos Plethon, Batda henz bilinmeyen Eflatun'un "Diyaloglar"n getirdi. Floransa anslyesi Poggio (1380-1459) Lucretius'un "De Nature Rerum" (Doa stne) adl eserini ve Horatius'un od'larn (lirik iir) buldu. Ayrca bir Floransa tarihi ve olaanst serbestlikle fkralar yazd. Lorenzo l Magnifico'nun lalas Angelo Poliziano, "Orfeo" ve "Stanze" adl eserlerinde Yunanllar rnek ald. Mediciler'in koruyuculuuna giren Pico della Mirandola btnyle felsefi olarak Hrstiyanlk, Eflatunculuk skenderiyecilik ve Dou anlaylarn uzlatrma abasna girdi. Kilisenin imeklerini zerine ekerek Fransa'ya kamak zorunda kald. Eflatuncu felsefeyi benimseyen Marsilio Ficino Eflatun'dan, Plodinos'dan ambilikhos'dan ilk evirileri yapt. Aristoteles ile Eflatun'u uzlatrdn iddia etmeye balad. Nihayet, Pietro Pomponazzi, Aristoteles'in eserlerini zgr bir biimde inceleyerek ruhun ahlakszln reddetme cesaretini gsterdi ve ataizme yakn bir reti nerdi. Leon Battista Alberti, insan stne edinilen bilgilerin bir sentezini yaparak Leonardo da Vinci'nin yolunu at. Btn yeni eserler iin Gutenberg'in kefettii ya da en azndan gelitirdii basmevi olaanst bir ara oldu. Venedik'e yerleen Aldolar ilk Yunan metinlerini bast. XV. yzyl hmanistlerinin aratrmalar, dncenin yeni ynelimi, Leonardo da Vinci (1452-1519)'nin kiiliinde tam bir yansmasn buldu. Bu dh, eitli yzlerin biimi ve yapsnda duygu dnyasn kefetti. Bilgisinin evrensellii ve alma gc ona ayn zamanda astronom, jeolog, biyolog, anatomici, mimar, dnr, ozan ve ressam olma imkan verdi. Leonardo, evreni canl bir varlk gibi duymu ve bir bakta bu evrenin yasalarn yakalamtr. Daha sonra yasalarn kefinden uygulamalarna gemitir. "Cornet"lerinde, zamanmzda sadece maddi olarak gerekliini srdren saysz dnce brakmtr. Birey bulmak, onun yaama nedenlerinden biriydi. O, yaamann anlamak olduunu sylyordu. Sanat ve edebiyatn bu esiz geliimi Lorenzo il Magnifico (1448-1492)'nun kiiliinde koruyucusunu bulmutur. Lorenzo, ayrca Toscana halk trkleri biiminde gzel arklar da brakmtr.
AIKRETM FAKLTES

22

MODERN DNYANIN OLUUMU

talyan Savalarnn talyan dncesine etkisi ne olmutur? XVI. yzylda talya Savalar ile birlikte talyan dncesi gcn yitirdi, devrin siyasi ve dini kargaasnn etkisinde kald. Bir yandan an felaketleri, yazarlar, bir d edebiyatna doru srklerken te yandan bu felaketlerin tasarm tarihi ve dnrleri alarnn gereklerini anlama abasna itiyordu. Eski talya'da daima gzde olan bu d edebiyat, bu yiitlik hikayeleri Ariosto ile yeni bir canllk kazand. Ludovico Ariosto, bir sre sonra edebiyat ve iiri incelemeye koyuldu. Boiardo'nun XV. yzylda izledii bir konuyu yeniden ele alarak Ariosto, "Orlando Frioso" (1516) adl eserini yazd. Bu eser sava baarlaryla ak hikayelerinin birbirine girdii tarihi bir romandr. Romanc, Petrarca ve Boccaccio'dan esinlenmi, Eskia'n etkisi altnda kalmt. Ariosto'nun eseri, XVI. yzyl talyan edebiyatn derin bir ekilde etkiledi. Yaratt deerler tartld. Dier klasiklerle karlatrld. Tasso, belli bir lde Ariosto'nun halefi oldu. Bu yazar, eski destanlar yaratma d iindeydi ve Homeros, Vergilius ve Hrstiyanlk iirlerini yeni bir eserde toplamak istiyordu. "Aminta"y ve "Gerusalemme Liberata"y yazd. Eserlerine dini bir tema vererek kar reformcu dnce izlerine, devrinin gereklerine uymutu. Tasso, kutsal eylere dinsizlii kartrmakla suland. talyada edebiyat alannda Rnesans Tasso ile amacna ulat. Duygu ve ifade zgrl Trento Konsili tarafndan yenilenen dini dncenin saldrlar altnda kayboldu. Roma uzlamazl ve spanyol Tiranlnn hakim olduu yeni bir devir ald.

Machiavelli'nin sunduu dnce yaps nedir? Dier nemli bir kiilik de Machiavelli (1467-1527)idi. talyada gl bir devlet d iinde, zeki ve cesaretli Cesare Borgia'nn hizmetine girdi. Medicilerin dn zerine resmi grevinden ekilen Machiavelli, zamann "l Principe" adl eserini yazmaya verdi. Yazarn amac talyan birliini gerekletirmekti. Gemi olaylarn soukkanl ve nesnel olarak incelenmesi onu, insanlar olduklar gibi ele alan tm tedirginliklerinden arnm bir hkmdarn bu birlii kurabilecei dncesine gtrd. Koyu milliyetilii ve hmanizmi, onda tm ahlaki duygular yoketti. "Discorsi Sopra la Prima Decca di Tito Livio" (Tito Livio stne Sylevler) adl kitabnda kk lde de olsa ayn ilkeleri iler. Machiavelli, her yerde bireysel istekle biimlenen her eyi devlet uruna feda etme gerekliliini bulur. Zaman ve koullara gre yazarn dncesi bir devlet sosyalizmine veya anarik bir bireycilie varr. Her tr nyargy kenara atarak kiisel yararn stnln bildiren Guicciardini, belki de daha ok Machiavelli'ci idi. "Storia d'talia" adl eserini tam bir tarafszlkla yazacak ve lkesinin gerilemesinde kaygsz kalabilecektir. Daima uyank
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

23

gzlemleri ve tarafszlyla Guicciardini, bilimsel dnceyle ayn kurallardan esinlenir. Gerekten, hmanizm ; insan, dnyann merkezine ekinmeden yerletirip, eletirici akl kurallarn getirerek fiziksel gereklerin incelenmesine ve dnyann aklc yapsnn ilenmesine elverili koullar dourmutur. Tp alanndaki gelime nasl olmutur? Bu dnemde, edebiyat ve sanat alanndaki gelimeye gl bir bilim hareketi elik etti. talyanlarn ilgisini zellikle tp ekmitir. lk kez hastalk belirtilerini doru bir ekilde tasvir eden ve bunlar snflandran talyanlar oldu. Frengi tesbit edildi ve epidemioloji alannda yeni bir r ald. anatomi ve cerrahi Floransal Antonoi Benivieni, Colombo ve Cesalpini ile byk bir geliim gsterdi. Benivieni, patolojik anatomiyi kurdu. Bu arada organlarn anatomosi incelendi ve otopsilerin sonular saptand. Matematik ve astronomi alannda talyada Galilei'ye kadar gerek bir bilgin kmad. Hmanist dncenin mirass olan Galilei, Leonardo da Vinci'nin bilimde, Machiavelli'nin tarihte yapt gibi olaylarn dolaysz gzleminden hareket etti. Matematiki, fiziki ve astronom olan bu bilgin, Venedik'in verdii zgrlkten yararlanarak dinamik ve astronomi almalarn yaymlad. Aristoteles'i reddederek Kopernik'in kuramlarn destekledi ve bu yzden din bilginlerinin muhalefetiyle karlat. Engizisyon mahkemesi nne kt ve yerin gne evresinde dndn bildirdii "Dialogo Soprai due Massimi Sistemi del Mondo, Ptolomaico e Copernico" (ki Byk Yer Sistemi, Ptolemaios ve Kopernik Sistemleri stne Konumalar) adl eserinde bulunan hatalardan vazgemek zorunda kald.

5.2. talyan Rnesans


talya'da bilginler gibi air ve dnrler lka ekoln rnek alm, mimar, heykeltra ve ressamlar lka antlarnn kalntlar stne eilmiti. Gotik slubun vard arlk ve abartmalarn yerini, Rnesans eserlerinde sadelik ve arlk ald. Baka lkelerde olduu gibi burada da XV. ve XVI. yzyl insanlar artk gemiten kopma bilincine varmt. Floransa'da Rnesansa ilikin gelimeler nedir? Floransa, hmanizmin beii olmutu. Ayrca sanatlarn da merkezi durumuna gelmiti. Brunelleschi (1377-1446) mimari manta uygun yeni anlay hissedilir hale ilk getiren ustadr. San Lorenzo da lka mimarisinin anlamn yeniden buldu. Mimari kuramc Leon Battista Alberti (1404-1472), Rimini'de Malatestiano Tapna'nda ve Napoli'de Alphonse d'Aragon Zafer Ant'nda, Rnesans sanatna kesin biimini verdi.

AIKRETM FAKLTES

24

MODERN DNYANIN OLUUMU

Kiilii ve i dramyla Michelangelo, Rnesans sanatna son biimini verdi. Eserlerinde zntl kartlklarla dolu yaamnn panteizmini yanstt. Giovanni Bologna ile Rnesans heykelcilii son ereslerini getirdi. Rnesans sanat biim tutkusuyla heykel ve resmin sk bir dayanma yapmasn salad. XV. yzyln ilk yarsnda gerekten orijinal bir dnceye varabilmek iin baka yerlere de bakmak gerekiyordu. Bu bakmdan Pablo Uccello kendine zg dncesi olan ressamlardan biri idi. Botticelli sadece ressam deil, ayrca ilka mitolojisi ile dolu Hrstiyan simgecilii ile payen simgecilii arasnda kalm bir hmanistti. Floransa yannda Padova ve Ombria'da baka ekoller geliti. Leonardo da Vinci, Rafaello ve Michelangelo ile resim sanat yeni bir devre, Rnesans'n en parlak devrine girdi. Adriyatik'e zg k oyunlarn verme arzusu ve douya ynelmi tccar ehrinin bolluunun esinlendirdii yeni bir Rnesans Venedik'ten kmt. Rnesans, Bellini ve Vittore Carpaccio ile Venedik'de dodu. Bu sanatlar Venedik bayramlarnn ekiciliini ve parlakln vermek abasnda idiler. Bunlarn halefleri Giorgone, Lorenzo Lotto ve Palma Vecchio nefse ilikin ve parltl resimlerinde Venedik ekolnn byk ustasnn, Tziano, Tintoretto ve Veronese'in ncleridir.Tintoretto, talyan Rnesansnn son temsilcisi ve XVII. yzyl resim sanatnn biim ncsdr.

5.3. Fransz Hmanizmi


Fransz Rnesans, gerekte talyan uygarl ile uzun bir iliki sonucunda domutur. 1494'de talyan Savalar srasnda Franszlar hmanizmin yeni gzelliklerini tandlar. Nitekim XV. Yzyln bandan beri Floransa, yeni bir edebiyat ve sanata sahipken Paris i savalarn dehetini yayordu. Fransa ancak Louis XI, ile huzura kavuabilmi, hmanizmin tohumlar da bu hkmdarn saltanat srasnda atlabilmiti.

Hmanizmin geliimi nasl olmutur? Humanizm, oluumunu hereyden nce matbaa makinesinin yaygnlamasna borludur. Jean de la Pierre ve Guillaune Fichet, 1470'de matbaa makinesini Fransa'ya getirince Yunan ve Latin metinlerini basma imkan dodu. Ortaada edebiyat retimi yaplmaz, sanat fakltesi rencileri Homeros, Eflatun, Cicero ve Horatius'u tanmazken, Rnesans ustalar klasikleri incelemeye balad. nce metinleri aka anlalr hale getirmeye alan bu ustalar sonradan retmenler yorumlamaya ve aklamaya koyuldular. Bir sre sonra talya'dan gelen hocalar metinlerin Yunan basklarn da birlikte getirdiler ve Fransa'da Yunan lka zevkinin domasna yardmc oldular. Artk talyanlarn zellikle Erasmus'un etkisiyle Fransa hmanizme ynelmiti. Jacques Lefvre d'Etaples ncil'i eletirel bir ynANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

25

temle aklamaya giriti ve bylece ilk Fransz reformcu akmn kurdu. Fransa'da Yunan ve Roma uygarlklarn tanma tutkusuna den aydn bir kesim olutu. Franois I'in tahta k ile de hmanizm doruuna ulat. lkala ilgili hereye merak saran bu kral, klasik yazarlarn eserlerini yaymlatt, College de France' kurdu. Bu okulda ; Yunanca, Latince, branice ve Matematik okutulmaya baland. Kral rnek alan senyrler ve ehirler de hmanizmi korudu. XVI. yzyln ilk yarsnda iki nemli isim Rabelais ve Montaigne'dir. Bu iki sanat Fransz dncesinin farkl iki grnn yansttlar. Rabelais, Rnesans balangcnn adamyd. Montaigne ise bir din savas, insan mizacna pek gvenmeyen kanlarnda pek emin olmayan, ihtiyat ve bilgelikle yorulmu bir yazard. talyan uygarl ve kamu yaam ile olan iliki Montaigne'i yumuatt. Balangtaki Stoaclk daha esnek, daha kendine zg bir bilgelie yerini brakt.

5.4. Fransz Rnesans


Fransz Rnesans talyan dncesinden hareket ederek edebiyat ve sanat alannda zgn eserler verdi.Dnce alannda Fransa Gotik anlayla Rnesans anlay arasnda blnmt. talyan anlay yava yava zafere ulat ve ksa sre sonra yerini Fransz anlayna brakt. Fransa'da Rnesans, nce yaama biiminin genilemesiyle belirgin hale geldi. Sava gerekleri ve basksndan kurtulan sivil mimari askeri geleri bir yana itti. atolar en iyi yerleme yerleri oldu ve ehirler artk savunma duygusundan esinlenmeyen sanat antlaryla doldu. Rnesans mimarisi ancak Henry II devrinden balayarak zafere ulat. Bu devri, Pierre Lescot, Philibert de l'Orme ve Jean Bullant gibi byk sanat temsil etti. Tpk mimari gibi heykeltralk da Fransz gelenei ile talyan gelenei arasndaki bu etki savan yanstr. Bunda hi kukusuz talyan Savalarnn pay olmutur. Resim sanat, mimari ve heykeltrala oranla daha snk kalmtr. XV. yzyl ustalar Jean Fouquet ve Avignon Okulu henz Ortaa geleneine balyd. Rnesans ilkelerinin etkinliini grmek iin Fontainebleau Okulunu beklemek gerekecekti. Resimde Fransz rnesans Clouet ile balad.

5.5. Kuzey lkelerinde Hmanizm ve Rnesans


Avrupa'nn kuzey lkelerinde Rnesans ok daha ge balad ve talya ile Fransa kadar btnlk salayamad. Bunun nedeni, yeni kltrn Latin ruhundan hareket etmesi ve bu lkelerde dinin dnce eylemlerinin erkenden tekeline alm olmasyd. Almanya, Holonda ve ngiltere sra ile Rnesans hareketine katldlar. Hmanizmin btn Avrupa lkelerine yaylmasn salayan bask makinesi Almanya'da icat edildi.
AIKRETM FAKLTES

26

MODERN DNYANIN OLUUMU

braniceyi inceleyen ve Yahudi olmayan ilk bilim adam Johannes Reuchlin bilgilerinin evrensellii ile hmanizm hareketinin banda yerald. Yahudi dili ve filolojisi stne yorumlar getirdi. Bu bilginin reformcu eilimi ve branice eserlerin toplatlmasna karn yapt bir protesto din evrelerinin hakknda kovuturma amas ile sonuland. Kuzey lkelerinin en byk humanizm temsilcisi Erasmus oldu. Alayc ve liberal kafal olan Erasmus, aratrmalarnda teolojik ve skolastik yntemlerin sknts ile erkenden karlat. Manastr hayat onu Yunan ve Latin kltrn incelemeye itti. Erasmus'un dostu ve tilmizi ngiltere anslyesi Thomas More'da dnce zgrlnn ve ilgin bir gzpekliin kantlarn verdi. Dncesinin geniliini Eflatun'un "Devlet"i rnei zerine kurulmu ve zamann gereklerine uyarlanm olan "topya" adl eserinde ortaya koydu ve dnce zgrlne ball yaamna maloldu. Kuzey lkelerinde hmanizm, parlak bir balangtan sonra dini atmalar ve hkmdarlarn hogrsz davranlar ile engellendi. Bununla birlikte kltr alannda Erasmus'un kitaplar gibi temel eserler brakt. Ayrca fen dalnda getirdikleri ile talya ve Fransa'y geride brakt. Almanya, dou bilimleri mineroloji ve corafya alannda byk almalara sahne oldu. Polonya, modern astronomi kurucusunu Micolaj Copernik'i (1473) yetitirdi. Buna karlk sanat dalnda rnesans, kuzey lkelerinde gneye oranla daha zayf kald. Almanya bu yzden XVI. yzyln sonuna kadar klasik mimariyi tanmad. Rnesans, Hollanda'da da Almanya'da olduu gibi ge balad.

zet
Eski Galya (bugnk Fransa)'da hkm sren Karolenjlerin (IX. Yzylda) Frank Krall'nn paralanmasndan sonra siyasi otorite boluu ortaya kmtr. Bu kaotik ortamn bir gereklilii olarak zgr statdeki kiiler korunmak zere soylu ve gl toprak sahibi kiilerin himayesine girmitir. Akdeniz'deki Arap egemenliinin kurulmas ve ekonomik krizler de kralla tarada grev yapan blgesel vassal soylularn glenmesine yardmc olmutur. Soylu snfn X. Yzylda, zerinde krala bal olarak grev yaptklar topraklarn mirass kabul edilmesi de merkezi idarenin gszlemesine neden olmutur. Bunun sonucu olarak merkezi otorite baz nlemler alm, ancak bu abalar da sonusuz kalmtr. Blgeselciliin bu trman Arap mparatorluu tehdidinin ortadan kalkmasndan sonra Dou ile ticaret yoluyla yeniden kurulan balarn yeni bir sosyal snf olan tccar snfn glendirmesiyle inie gemitir. Bu balamda ehirlerin yeniden yeerip glenmesinin, yerel kont ve dklere kar siyasi gc merkeziletirme abasndaki krallarn iine yaradn ve ehir-kraliyet ittifakna neden olduunu gryoruz.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

27

Tm bu gelimeler zellikle ngiltere ve Fransa'da monarilerin glenmesiyle birlikte bu iki lkeyi kta Avrupasnn paylam zerinde odaklaan Yzyl Savalar'na itmitir. Bu savalarn finansmannn kyl snf zerindeki vergileri arlatran baarszlkla sonulanmas zellikle ngiltere'de aristokrat ve kent soylularn destekledii kyl ayaklanmalarna yol am, bu gelime de kraln haklarn baronlar karsnda snrlayan Magna Carta'nn yaymlanmas oluumunu getirmitir. Yzyl Savalarnn Fransa asndan sonucu ise monarinin kilise rgtn de vergi sistemine tabi tutmas, derebeylikleri zorla ya da bar yollarla kraliyet tacna balamas asndan nemlidir. Sosyal yaam etkileyen eitim alannda Paris niversitesi gibi kurumlarn kurulmas Avrupa'nn antik Grek ve Roma Kltr unsurlaryla yeniden tanmasnda ve talyan Rnesansnn douundaki en nemli etkenlerden biri olarak karmza kmaktadr. ok gemeden dier lkeleri de etkisi altna alan bu ynelim zgr dnce akmlarnn gelimesinde ve kraliyete dayal mevcut devlet sistemlerinin sorgulanarak modern devlet sistemlerinin douunda nemli rol oynamtr.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn seenekler arasndan bulunuz. 1. Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn ve vassallarn kendilerinin korumalarn gerektirmiti. Aadakilerden hangisi kontlarn ne gibi bir koruyucu nlem aldklarn gsterir ? A. zerk askeri birlikler oluturdular B. zerk ekonomilerini gelitirdiler C. zerk blgeler oluturdular D. Korsanlk faaliyetlerine baladlar E. Devlet topraklarn igal ettiler X. yzyl boyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi aadakilerden hangi olguyu dourdu ? A. Miras Hukuku B. Derebeylik C. Tmar askerleri D. Liberal ekonomi E. Vassalite

2.

AIKRETM FAKLTES

28

MODERN DNYANIN OLUUMU

3.

Kii ile toplum arasndaki ilikilerin yeni bir ortamda gelimesi ; kiiye kamu yararlarndan farkl kiisel ykmllkler getirmesi, kiinin ykmllklerini n plana karacak yeni kurallar sisteminin tm yeni bir toplum aamasn gerektirmitir. Bu sistem aadakilerden hangisidir ? A. Senyrlk Sistemi B. Feodal Sistem C. Aristokratik Sistem D. Vassallk Sistemi E. Tmar Sistemi XV. yzylda talya'da doan ve oradan Avrupa'ya yaylan yeni bir anlaylar btn ve yeni eilimler birlii eklinde zetlenebilen olgu aadaki kavramlardan hangisini anlatmaktadr? A. Derebeylik B. Liberalizm C. Vassalite D. Hmanizm-Rnesans E. Senyrlk 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda ngiltere ile Fransa'y kar karya getiren siyasi bunalm dnemine aadakilerden hangisi denebilir ? A. Feodal Dnem B. Yzyl Savalar'nn Balangc C. Trento Konsili D. Magna Carta E. Fransz Monarisi

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Bloch, Marc. Feodal Toplum, ev.: M.Ali Klbay, Sava Yay., st.1983. Niketas, Khoniates. Hstora, ev.: F.Iltan, TTK Yay., Ank.1995. Minc, Alain. Yeni Ortaa, mge Yay., Ank.1995. Prenne, Henr. Ortaa Kentleri, ev.: .Karadeniz, Dost Yay., st.1982. Tanilli, Server. Yzyllarn Gerei ve Miras (nsanlk Tarihine Giri), C.II, Cem Yay., st.1993. Ural, afak. Bilim Tarihi II (Ortaa), Aa Yay., st.1994.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. B 3. B 4. D 5. B

ANADOLU NVERSTES

Yenia'da Avrupa Devletlerinin Btn Dnya le liki Kurmas: Byk Corafi Keifler ve Sonular
Yazar Do.Dr.Halime DORU

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; byk corafi keiflerin nedenleri hakknda bilgi edinecek, corafi keiflerden nce Avrupa'nn durumunu kavrayacak, gelien corafya bilgisini tanyacak, pusulann, matbaann katksn yakndan gzlemleyebilecek, yeni dnya ve Uzakdou'nun kefini yakndan izleyebilecek, byk corafi keiflerin sonularn reneceksiniz.

indekiler
Byk Corafi Keiflerin Nedenleri Byk Corafi Keifleri Hazrlayan Nedenler Byk Corafi Keifler Byk Corafi Keiflerin Sonular zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 31 34 39 43 48 49 50

alma nerileri
Corafi keifler srasnda yaplan yolculuklar daha iyi kavrayabilmek iin yannzda bir atlas bulundurunuz. Keiflere katkda bulunan nl kaptanlarn yaam yklerini ansiklopedilerden okuyunuz. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklardan bulabildiklerinizi okuyunuz.

ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

31

1. Byk Corafi Keiflerin Nedenleri


1.1. Corafi Keiflerden nce Avrupa
XV. yzyln sonlarnda Avrupallar ktay eviren denizlerden usuz bucaksz okyanuslara aldlar. Yeni ktalar bularak btn dnya ile ilikiye girdiler. Byk Corafi Keifler olarak adlandrlan bu hareket Avrupa tarihi kadar btn dnya tarihini de yakndan etkiledi. Avrupa corafi keiflerin ncesinde ortaan siyasi ve ekonomik ehresini btnyle deitirecek bir srece girdi. ncelikle ortaaa damgasn vurmu olan feodalite siyasi bir sistem olmaktan kt ve Avrupa'da milli monariler kuruldu. Bunun sonucunda Avrupa milletlerinin oluum sreci balad. Siyasi birlii kurmakta baarl olanlar ekonomik olarak da glendi. Avrupa ktasnda gelien yeni deerler nelerdir? Avrupa'da milli monarilerin kurulmas ile birlikte ktada yeni deerler, yeni kavramlar gndeme geldi. Bunlarn banda lke kavram geliyordu. Buna gre snrlarn evreledii topraklarn ve bu snrlar iinde yaayanlarn korunmas grevini krallarn stlenmesi gerekiyordu. Krallar da lkelerinde hkmranlk haklarna kskanlkla sarlarak papalarn mdahalesine bile izin vermiyorlard. lke savunmas daimi ordularn varln gerektiriyordu. Krallarn kurduu daimi ordular, gerektii zaman savaan, ar zrhlarla donatlm ortaa valyelerinin oluturduu atl ordulara benzemiyordu. Ksa zamanda kurulan daimi ordulara uygun sava taktikleri ve silahlar gelitirildi. Hareketli toplar ve bir sre sonra kullanlmaya balanlan ateli silahlar bu ordulara hareket kolayl ve g verdi. Ateli silahlarn getirdii deiiklikler nelerdir? Ateli silahlarn yaygn olarak kullanlabilmesinde barutun nemli rol oldu. Aslnda barutun ok eskilere varan bir tarihi vard. lk defa inliler tarafndan bulunan barut daha ok elence olarak havai fieklerde kullanlyordu. Bizansllar da X. Yzyldan beri gherile ve kkrt karm bir maddeyi savalarda kullanyorlard. Barut, topta kullanldktan sonra yok edici bir silah haline geldi. XIII. yzylda doudan batya tanan top ve barut Avrupallar tarafndan daha da gelitirilerek kullanma alnd. Ateli silahlarn kullanm feodalitenin sembol olan atolarn sonu oldu. Ulusal devletler arasnda dzenli ordularnda ateli silah kullananlar dierlerinden daha baarl oldular. Yeni a balarken zenginlik anlaynda nasl bir deiiklik oldu?
AIKRETM FAKLTES

32

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

Merkezi otoritenin g kazand yeni devletler her yn ile ortaa devletlerinden farkl zellikler tamaya balad. Zenginlik anlay toprak sahibi olmak dncesinden uzaklat. Deerli madenlere sahip olmak, ticaret yapmak ve bu yolla elde edilen zenginlik gelien yeni zmrenin yani burjuvann temel anlay oldu. Avrupa'da sistem deiiklii sonucu ferdiyet nem kazand. Fert, ortaadaki bilgi snrlarn amak ve bilgi birikimini arttrmak abasna girdi. Bu sayede ortaya kan teknolojik gelimeler pratikte de kullanm alan buldu. Barutun ateli silahlarda kullanlmaya balanmas bunun en gzel rneidir. Avrupa'da XV. yzyln ikinci yarsnda balayan deiiklikler sonucunda ktada bulunan ulusal devletler snrlarn birbirinin zararna geniletmeye baladlar. nceleri dini ve bilimsel amala balad ifade edilen yaylma hareketi, yzyln ikinci yarsndan sonra aka ekonomik gayelere yneldi.

1.2. spanya'da Birliin Kurulmas

spanya'da Birliin kurulmasnda hangi devletler rol oynad? XV. yzylda spanya'da Grnata Devleti, Argon ve Kastilya devletleri bulunuyordu. Aragon kral II. Ferdinand (1479-1516) ile Kastilya kraliesi I. zabella (14741502) 1479 da evlenerek siyasi bir birlik kurdular. Katolik olan ift siyasi gcn, kendileri ile ayn mezhebi paylamayanlara kar kullandklar Engizisyon Mahkemeleri ve bu mahkemelerin uygulamaya koyduu sert kararlara dayandrdlar. spanya 1492 de Grnata devletine son vererek spanya Yarmadasnda Portekiz'in karsnda ok gl bir devlet haline geldi. Ksa bir sre sonra uzak denizlerdeki rekabetleri nedeniyle iki devlet kar karya geldi.

1.3. Portekiz'deki Gelimeler

Kral Henri Sahra'da oturanlar hakknda ne dnyordu? 1385'de Portekiz'de Burgond hanedannn yerine Avis hanedan geti. Avis hanedannn kurucusu olan I. Johann (1385-1433), 1385'de spanya'daki Kastilya krallna kar kesin bir zafer kazand. Avis hanedan 1451'de Kuzey Afrika'da Fas blgesinde bulunan Cuta'y ele geirdi. Cuta'nn ele geirilmesinde Kral Henri'nin (Henrique 1394-1460) ok byk abas grld. Kk yata valye olan I. Johann'n olu Henri Sahra'da yaayan kara derili halklar arayp bulmay ve onlarn arasnda Hristiyanl yaymay ideal edinmiti. Ayn zamanda yeni yerler kefetmek konusunda duyduu istek ve ideali yakn evresine de alad. Afrika sahillerinde elde edilmi olan Cuta Portekizlilerin deniz ar lkelere almasnda temel bir s oldu.

ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

33

Kral Henri sayesinde ksa zamanda aama kaydeden Portekiz denizcilik ve corafya alannda dnyada en fazla bilgi birikimine sahip devlet durumuna geldi. Bunun sonucu olarak corafi keiflerin ncln yapt.

1.4. ngiltere'de Siyasal Birliin Salanmas


Bir ada devleti olan ngiltere'de XV. Yzyln ortasna kadar devletin gerek sahipleri byk toprak sahipleri idi. ngiltere'nin btn topraklar drt veya be feodal ailenin elinde bulunuyordu. Bazlar kral ailesine mensup olan bu aileler parlamentoyu etkileyerek kk toprak sahiplerini denetim altnda tutuyordu. ngiltere'deki Gl Sava'nn sonucu ne olmutur? Fransa ile yaplan Yzyl Sava (1337-1453) n kaybeden ngiltere'de sosyal, dini ve siyasi karklklar daha da artt. kiye ayrlan byk toprak sahipleri arasnda ki Gl Sava (1455-1485) ad verilen byk mcadele balad. Toprak sahipleri York ve Lankester hanedanlarnn etrafnda kmelendi ve birbirlerini mahvettiler. Bu durum baka bir hanedan, Tudor Hanedann n plana kard. ngiltere'de iktidar elde eden Tudor Hanedan i ve d siyasette yapt baarl uygulamalarla ok nemli aamalar kaydetti. Tudor'lar zamannda ngiltere kuvvetli bir deniz devleti oldu ve giderek bir smrge imparatorluu haline geldi.

1.5. Dier Avrupa lkelerindeki Gelimeler


Fransa'nn durumu da dier Avrupa devletlerinden farkl deildi. Fransa krall feodallerin arasndaki ekimeler nedeniyle dalma tehlikesi ile yz yze gelmiti. Bunun bilincine varan Kral XI. Lui (Louis 1461-1483) soylularn Yzyl Savalarndaki (1337-1453) kayplarndan da yararlanarak onlarn zerine yrd. Feodal beylerin topraklarn krallk topraklarna katt. siyasette baarl olan XI. Lui ksa zamanda Fransa'y Avrupa'nn en gl merkezi devletlerinden biri haline getirdi. Bundan sonra yaylma politikas Fransa iin ncelik kazand. Orta an sonunda Almanya, Feodal rejimin srdrlmesi iin hala direniyordu. Buna ramen orada da soylular baz haklarndan vazgemek zorunda kalmlard. Toplarn kullanlmasndan sonra atolar eskiden olduu gibi rejimin en nemli savunma unsuru olma zelliini kaybetmiti. te yandan dnyann en eski imparatorluu olan Bizans da 1453'de stanbul'un dmesi ile yklm, douda iktidar Osmanl devletine gemiti. lk aamada Osmanl devleti Avrupa devletlerinin yaylma siyasetine engel tekil etmiyordu. Ancak XV. Yzyln sonunda Avrupa ilerine kadar ftuhat alann genileten Trk'lerAIKRETM FAKLTES

34

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

le batllar kar atmasna girdiler. Ayrca batllar iin en nemli konuyu Osmanl Devleti'nin dou ticaret yollar zerinde kurulmu olmas tekil ediyordu.

2. Byk Corafi Keifleri Hazrlayan Nedenler 2.1. Corafya Bilgisinin Gelimesi


XV. yzyln bandan itibaren Corafya alannda balayan bilimsel ve teknik gelimeler corafi bulularda ynlendirici oldu. Geri bu yzyln bilginleri Yunan ve Romallarn corafya kuramlarn biliyorlard. lk an nl corafyacs Ptolemaios (M.S. II. yy)'un eserini, Arap corafyaclarnn kitaplarn ve onlarn hazrladklar haritalar tanyorlard. Bu eserlerde yer alan bilgi ve llerin tamam doru olmamasna ramen temel bilgiler iin yeterli saylyordu.

Arap corafyaclar hangi blge ile yakndan ilgilenmitir? IX. ve X. Yzyllarda Arap corafyaclar tarafndan hazrlanan corafya kitaplar ihtiyatan domutu. spanya'dan Orta Asya'ya kadar yaylm olan slam devletleri arasnda gereken iletiimin salanabilmesi iin yollar kadar corafya bilgisine de ihtiya vard. Hac ziyareti yapacak mslmanlarn Mekke ve Medine yollarn tanmas ayr bir zorunluluktu. Ayrca Arap tccarlarn Hindistan ve Uzak dou ile yaptklar deniz ticaretinin gvenliini salamak iin deniz yollarnn ve bu yollarn sonundaki limanlarn durumunun iyi bilinmesi gerekiyordu. Bu nedenle Ortaada Arap corafyaclarnn hazrlad corafya kitaplar ve haritalar ok kapsaml idi. Gerekten X. ve XI. Yzyllarda yazlm olan nl Arap corafya kitaplar Hint Okyanusu zerinden Hindistan'a ve Uzakdou'ya yaplan ticari seferlere yardmc olmak zere hazrlanmt. Yaplan haritalar zerinde Hint okyanusundaki akntlar, rzgarlar, yldzlara bakarak yaplabilen yn bulma ilemleri ve yolculuun sonunda ulalacak limanlarn zellikleri ayrntl olarak gsterilmiti.

Batllar, Doulularn corafya bilgisinden yararlanm mdr? slam ve Hristiyan alemi temel dnya grleri bakmndan birbirleri ile daima sert bir rekabet iinde olmalarna ramen ekonomik konular sz konusu olunca dayanma iinde olmakta saknca grmyorlard. Hal seferlerinde olduu gibi sava zamannda bile ticari faaliyetlerinde karlkl olarak yasak tanmyorlard. Bu nedenle uzak yolculuklar ilgilendiren bilgi al verilerinde bazen bilinli bazen bilinsiz yardmlama ve ibirlii havasna giriyorlard. Bu nedenle batl denizciler, corafya ve astronomi alannda doulu corafya ve harita uzmanlar ile daima bilgi al veriinde bulunuyorlard. Doudan gelen corafya ve astronomi kitaplar bat dillerine tercme edildi. Gelien bu ortamda Avrupal bilim adamlar ve tccarlar
ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

35

dou dnyasna ve corafi keifler srasnda nemi daha da artan Hint okyanusundaki deniz yollarna ve limanlarna ait bilgileri renme olanana ulatlar. XV. yzylda Avrupa'nn corafyaclar ve denizcileri ilk an nl corafyacs Ptolemaios'un "Btn dnyay eviren bir tek okyanus vardr, Afrika'y gneyden dolaarak Hindistan'a varmak mmkndr. Dnya yuvarlaktr, o halde hep batya doru yol alacak bir denizci Asya'nn dousuna varabilecek ve hareket ettii noktaya geri dnebilecektir." Szlerini daha sk dnmeye baladlar. Hal seferlerinden beri doudan gelen bilgilerle de desteklenen bu grler batl denizcilerin olaya gvenle yaklamasna neden oldu. Deniz aratrmaclarnn koruyucusu kimdir? Denizcilie olan ilgisi ve bu alandaki bilimsel katklar nedeni ile Denizci Henri olarak tannan Portekiz kral yapt almalar ve yaratt mali kaynaklarla corafi keiflere ok byk katkda bulundu. Denizci Henri, Portekiz kylarnn en gze arpan knts olan Saint Vincent Burnu yaknlarnda, Sagres'deki atosuna gerek bir corafya aratrmalar merkezi kurdu. Cenova'l ve Floransa'l denizcilerle Alman astronomlar buray gerek bir denizcilik okulu haline getirdiler. Denizci Henri'nin merak ve ncl ile Afrika kylarna keif seferleri dzenlendi. Bu seferler srasnda Portekizliler Madera (1418), Azor adalar (1432), Rio de Oro (1436) ve Senegal'e (1445) ulatlar. Denizci Henri, Lizbon'daki sarayn ve Sagres'teki atosunu denizcilik aratrmalar merkezi haline getirerek niversiteye brakt. Denizcilie ve corafi keiflere yapt katklar nedeniyle Portekiz'de "Deniz Aratrmalarnn Koruyucusu" ilan edildi.

2.2. Matbaann Katks


Ortaada kitaplar katipler tarafndan kopyalanmak sureti ile oaltyordu. Bu yntem corafya kitaplar ve haritalar iin de geerliydi. Kitap saysnn snrl olduu bu yzyllarda okuyucu saysnn artmas olanakszd. Kitaplarn daha fazla sayda okuyucuya ulaabilmesi ancak seri retim yapabilen matbaa sayesinde oldu. Kt, batya hangi aamalardan sonra gelebilmitir? Matbaada kaliteli kat kullanld taktirde hzl kitap baslabiliyordu. Kat ilk defa in'de retilmeye baland. Abbasi dneminde kalitesi iyiletirilen kat XII. Yzylda Hal seferlerine katlanlar tarafndan Ortadou ve Afrika zerinden Avrupa'ya tand. XIII. Yzyln sonuna kadar Avrupa'da iyi kalitede kat retilemedi. Avrupa'nn en iyi cins kad talya'da retilmesine ramen bu kat henz matbaaAIKRETM FAKLTES

36

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

da kullanabilecek nitelikte deildi. Basma uygun kat ancak XIV. Yzyln sonunda retilebildi. 1450 ylnda Alman Jean Gutenberg uzun almalar sonucunda kurun harfler dkerek ve uygun kalitede kat kullanarak kitap basmay ve seri retime geebilmeyi baard. Bundan sonra herkesin ulaabilecei rn haline gelen kitap sayesinde bilgi alverii hzland ve kolaylat. Bir sre sonra baslarak oaltlan corafya ve gezi kitaplar ierdikleri bilgiler nedeniyle en ok aranan kitaplar haline geldi. Gereke ve Arapa'dan yaplan eviriler yannda zgn corafya ve gezi kitaplar yazld. Baslan bu kitaplar gelecein denizci ve kaiflerine ok nemli katklarda bulundu.

2.3. Pusulann Bulunmas ve Denizcilik Teknolojisinin Gelimesi

Avrupal denizcileri Atlas Okyanusuna karan teknolojik gelime nedir? Avrupal denizciler ktann Atlas okyanusu ve Akdeniz kylarnda uzun yolculuklar yapabildikleri halde teknik olanakszlk nedeniyle daha fazla karadan ok fazla uzaklamak cesaretini gsteremiyorlard. Halbuki ayn tarihlerde Arap ticaret gemileri Hint okyanusu bir batan br baa geerek dounun mallarn Akdeniz kylarna tayorlard. Arap denizcileri baarlarn uzun sreden beri kullandklar usturlap ve pusulaya borluydular. Usturlapla yldzlarn durumunu gzleyerek bulunduklar yerin corafi konumunu tayin ediyorlar, pusula ile de ak denizde kolaylkla ynlerini tespit edebiliyorlard. Araplarn aracl ile Avrupal denizciler tarafndan da kullanlmaya balanlan pusulann zerinde baz gelitirici almalar ve uygulamalar yapld. Avrupal denizciler zellikle Usturlap sayesinde gney yarm krede, Kuzey yldz grnmedii iin, Gnein konumuna bakarak bulunduklar yerin enlemini lmeyi rendiler. Denizciler bulunduklar yerin enlemini kolayca hesaplayabildikleri halde henz zaman lmede gereken yetkinlikte ara, gere olmad iin boylam belirlemede tam bir baarya ulaamamlard. Avrupallar XV. Yzylda baz eksiklikler olmasna ramen yer tespiti ve yn bulma konusunda pek ok bilgi sahibi olmulard.

Uzak denizlere gidecek gemilerin zellikleri nelerdir? Denizcilik sanatnda XV. Yzylda ara gerecin gelimesine paralel olarak okyanus dalgalarna dayanabilecek, yksek kenarl ve uzun gemiler ina edilmeye baland.
ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

37

Okyanusun dev dalgalarn gsleyecek gte olan bu gemilere Karavella ad verildi. Karavella'lar direkli, be yelkenli ve 30 metre uzunluunda idi. spanyol ve Portekizli denizciler okyanus yolculuuna dayankl hale getirilen bu gemilerle yeni dnyaya ok sayda sefer yaptlar.

2.4. Avrupallarn Dou Ticaretine Egemen Olma stei


Avrupa'da, ortaa devletlerinin zellikleri son bulup burjuvazinin kurallar ilemeye balaynca ticaret ve sanayii ncelik kazand. Avrupal tccar da uzak dou ticaretini elinde bulunduran Arap ve Venedikliler gibi denizleri ap dou ticaretinden pay almak isteine kapld. Uzakdou mallar Avrupaya hangi yollarla geliyordu? Uluslararas ticaretin en krl maddeleri uzak doudan getirilen baharat, ipek, inci, fildii, porselen, kuma gibi lks tketim maddeleri idi. zellikle yiyecek ve iecek maddelerinde kullanlan baharat ve ipek ok nemliydi. Hindistan'dan balayarak ran Krfezi ve Irak zerinden Suriye limanlarna, ya da Kzl deniz yoluyla Svey ve Akabe'ye, oradan da kara yoluyla skenderiye'ye ulaan yola Baharat Yolu ad veriliyordu. in'den balayarak Orta Asya zerinden Hazar Denizi'nin gneyinden ve kuzeyinden geerek Trabzon ve Krm limanlarna ulaan yola ise pek Yolu deniliyordu. Arap ve Venedikli tccarlar pek Yolu ve Baharat Yolunu kullanarak i yapmak isteyen hi kimseye bu olana tanmyor, kr paylamak istemiyorlard. Avrupa'da ticaret ve sanayiinin gelimesi ile birlikte yeni pazar ve hammadde kaynaklarna ihtiya dodu. Avrupal tccar, Arap ve Venedikli tccarn denetiminde olan dou yollarndan yararlanamayacann bilincine varnca douya ulamak iin yeni areler aramaya baladlar. Onlar da doudaki zengin hammadde kaynaklarna ve pazar olanaklarna ulamak istiyorlard. Ticari hayatn gelimesi Avrupa'da yeni bir problemi gndeme getirmi, parann esas olan kymetli madenlere olan ihtiya artmt. Piyasada dolaan altn ve gm ihtiyac karlayamayacak hale gelmi, para darl balamt. XV. yzyln sonunda nakit skntsna den Avrupallar Orta Avrupa'da bulunan madenlerin iletilmesini son haddine kardlarsa da gm ve altn an kapatamamlardr. Efsanevi ykler Afrika'da, Asya'da altn ve gmn ok fazla bulunduunu haber veriyordu. Hatta Japonya'da hkmdar saraylarnn tabanlarnn en az parmak kalnlnda altnla kapl olduu dilden dile dolayordu.
AIKRETM FAKLTES

38

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

Osmanl Devleti'nin dou ticaret yollar zerinde nasl bir denetimi olmutur? XV. yzyln banda Avrupa ekonomik sknt iinde yaarken batya doru genileyen Osmanl Devleti batnn kurtulu midini balad dounun yollarn kesti. Osmanllarn batllarla yapt savalar zaman zaman ticarete engel olmusa da Osmanl Devleti hibir zaman bat ile olan ticari ilikisine son veren bir politika uygulamad. Her zaman Venedik ve Cenova ile daha nceden imzalanm olan andlamalar yenilediler, ran'dan gelen kervan yollarn, ran krfezi ve Kzl Deniz ynnden gelen yollar gmrk vergileri demek koulu ile daima serbest braktlar. Hatta 1514'de Yavuz Sultan Selim Msr' alnca, Memluklular zamanndan beri liman ve kervanlar basyor, yollar kesiyordu. XV. yzyln sonunda Kahire pazar baskn ve yama endiesi ile mal gelmedii iin kapanma tehlikesi atlatt. Ayn dnemde mal tayp pazara ulatrmad iin Venedik ve talya da mali kriz iine girdi. Venedik'te bankalar birbiri ardna kapand. Artan ekonomik bunalm zmek ve nakit skntsn gidermek zere Portekizliler uzun deniz yolculuklar yaparak Sudan altnna ulama areleri aramaya baladlar. imdi altn, Avrupallar dounun ipek ve baharatndan daha fazla ilgilendiriyordu. Sanayinin ilerlemesi ile birlikte Avrupa'da altn kadar deerli olan ucuz el emeine ve bunu salayacak klelere gereksinim dodu.

Akdeniz havzasnda grlen nfus patlamasnn sonucu nedir? XV. yzylda Akdeniz havzasnda yaanan nfus patlamas nedeniyle yiyecek maddelerine, budaya, ekere duyulan ihtiya artt. Bunlar pazara sunarak kazan salamay amalayan Avrupal tccar dou altnn ve zenginliini daha fazla dnr oldu. Portekiz bata olmak zere ok sayda Avrupa lkesi kurtuluu douda aramaya karar verdiler ve bunu baarabilmek iin her trl areye bavurdular.

2.5. Hristiyanl Dnyaya Tantma Giriimi

Portekiz ve spanyollarn Hristiyanlk hakkndaki gr nedir? ber Yarmadasndaki son Mslman devlet olan Grnata'nn 1491 de dmesinden sonra Portekizli ve spanyol din adamlar Hristiyanl yaymak gibi bir misyon stlendiler. Bilinmeyen diyarlara doru yola karken adeta havarilik atei ile dopdoluydular. Uzaklarda bulacaklar insanlar Gerek dine dndreceklerini hayal etmeye baladlar. Geen yllar iinde bu dnce ve isteklerinde baarl olduklar anlalmaktadr. zellikle Gney Amerika'da spanyolca ve Portekizce ile birlikte Hristiyan dini yaygnlk kazand.

ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

39

3. Byk Corafi Keifler


3.1. Portekizlilerin Keifleri
Byk Corafi keiflere girimek ve onlar gerekletirmek erefi Portekizlilere aittir. XV. yzyla dein Portekiz, Avrupa'nn bat kylarnda, belli bal ticaret yollarnn uzanda, az gelimi bir lkeydi. Ulam ve haberlemeyi ancak Atlas okyanusundaki limanlar sayesinde gerekletirebiliyordu. ok eski tarihlerden beri deniz yolu ile ngiltere ve Flandr (Hollanda) blgesi ile iliki kurmulard. Atlas okyanusu usuz bucaksz genilii ve bilinmeyenlii ile Portekizli denizcileri ekiyordu. ber yarm adasnda da siyasi yaylma olana bulamayan Portekiz ekonomik kaynaklar elde edebilmek iin denize almak zorundayd. Bu nedenle denizciler dikkatlerini Afrika'nn kuzeybat kylarna evirdiler. Gemici Henri'nin denizcilie katks hangi boyutta olmutur? Gemici Henri'nin (1394-1460) kurduu corafya ve harita aratrma merkezinde toplanan ve retilen bilgilerin nda Afrika kylarna keif seferleri dzenlendi. Seferler Gemici Henri'nin lmne kadar artan bir hzla devam etti. Portekizli denizciler geen yllar zarfnda ak denizler hakknda anlatlan korkutucu hikayelerin doru olmadn kantlamaya altlar. Anlatlanlar arasnda mknatsl talardan sz ediliyordu. Bu talarn yaknndan geen gemilerin ivilerini yerinden oynatt ve sonuta gemilerin darmadan olduu anlatlyordu. Ekvator civarnda okyanus sularnn kaynamakta olduu sylentisi gemicileri ok etkiliyordu ve gemilere tayfa bulmay zorlatryordu. XV. yzyln ortasnda Portekizli denizciler biraz da merakla yola karak btn bu hurafeleri yenerek, aamal olarak 1434 de Senegal sahillerine ulatlar. Yeil Burnu ap Gine Krfezi sularnda dolamaya baladlar. 1442 de Portekizliler denizle yaptklar mcadelenin kazancn elde etmeye baladlar. Afrika kylarndan toplayarak gemilere doldurduklar kleleri Lizbon'a doru yola kardlar. Papaya ba vuran Gemici Henri elde ettii bir belge ile zenci kle tama iini tekeline ald. Krllk oran ok yksek bir i olan kle ticareti, elde edilen bu belgeye dayanarak uzun yllar Portekizli denizciler tarafndan srdrld. Portekizliler Afrika'da Nijer rma boyunca ilerleyerek kaynana kadar uzanp altn madeni ocaklarn ele geirdiler. Bu tarihe kadar yreden elde edilen altn kervanlarla Akdeniz'de Cezayir limanlarna tanyordu. Cenoval denizciler buradan ucuza aldklar altn byk krlarla Avrupa lkelerine satyorlard. Portekizliler kle ticaretinden sonra altn da kaynandan elde ederek ok byk kazanlar saladlar.
AIKRETM FAKLTES

40

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

Hindistan yolu hangi aamalardan sonra alabilmitir? 1471 de Portekizliler Ekvator izgisini atlar. 1488 de kaptan Bartholomeu Diaz, Afrika'nn gneyindeki en son burnu dnp Hint Okyanusuna kt. Kaptan, yaadklarndan etkilenerek buraya Frtnalar Burnu adn verdi ise de Portekiz kral II. Jean daha sonra yolculuk yapacak denizcileri dnerek burann adn Gzel mit Burnu eklinde deitirdi. Bartholomeu Diaz'n gezisi Hindistan yolunu at. Ayn yolu kullanan Vasco de Gama 8 Temmuz 1497 de drt karaval ve 160 tayfa ile Hindistan'a hareket etti. Daha nce elde edilen bilgileri kullanarak mit Burnu'nu at. Afrika kylarn izleyerek kuzeye doru yol ald. Hint Okyanusunu geebilmek iin yapt deniz haritalar ile tannan Ahmed bni Mecid' i ikna ederek Portekiz filosunu ald. Onun rehberliinde 20 Mays 1498 de Malabar kylarnda Kalikut limanna ulat. Vasco de Gama ve Portekizliler Hindistan'da ok souk karlandlar. Kaptann getirdii orta dzeydeki mallar prensler ve halk tarafndan beenilmedi. Buna ramen Vasco de Gama yerel yneticilerle bir ticaret andlamas yapmay baard. 30 Austos 1499 da klm olan filosuna az miktarda baharat ykleyerek dn yolculuuna balad. Portekizliler uzun yllar sren abalarndan sonra amalarna ulatlar. Bat Avrupa ile Hint Okyanusunun ky lkeleri arasnda dorudan iliki kurmay baardlar. Devam eden seferler sonucunda Portekizliler Hindistan'da ticaret merkezleri kurarak hakimiyetlerini kabul ettirdiler. Portekizli denizciler 1500 ylnda bir tesadf sonucu Brezilya sahillerine ktlar. Buras ksa zamanda Portekiz kolonisi haline getirildi ve XX. Yzyla kadar da Portekizlilerin elinde kald.

3.2. spanyollarn Keifleri

Kristof Kolomb'un kabul ettirmek istedii fikirler nelerdir? Portekizliler Afrika'nn gneyini dolap Hint Okyanusundan Hindistan'a ularken spanyollar, kralln hizmetine girmi olan Kristof Kolomb'un fikirlerini tartyorlard. Bu nedenle uzak denizlere yaplan yolculuklara Portekiz'den ancak 80 yl sonra balayabildiler. Gelecekte Yeni Dnyay kefeden kii olarak tannacak olan Kristof Kolomb'un (1451-1506) yaamnn ilk yllarna ait fazla bilgi bulunmamaktadr. Cenova'l bir dokumacnn olu olduu, 14 yanda denizcilie balad, Cenova bayra tayan gemilerde uzunca bir sre alt bilinmektedir. 1474'de Portekiz'e (Lizbon) yerleANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

41

erek Cenova'l tccarlarn temsilciliini yapmaya balad. Floransal astronom Toscanelli ve kz ile evlendii Portekizli denizci Perestrello'dan uzak diyarlar ve buralara yaplacak yolculuklar hakknda pek ok bilgi edindi. Perestello'ya ait olup kendisine kalan baz belge, harita ve anlardan yararland. Kristof Kolomp nl gezgin Marco Polo'nun o srada baslm (1485) olan seyahatnamesinden edindii bilgilerden fazlasyla etkilendi. Kristof Kolomb, elindeki harita ve bilgileri deerlendirerek srekli batya doru giderek dounun zenginliklerine ulaacana inanyordu. Belgelere dayanarak rettii yolculuk projelerini Portekiz kralna sundu ise de kabul ettiremedi. Bunun zerine spanya'ya geerek dncelerini gerekletirmek iin gerekli olanaklar aratrmaya balad. Kristof Kolomb hangi olaydan sonra uzun yolculuklara balayabilmitir? Kristof Kolomb'un spanya'ya geldii srada Kralie zabella ve Ferdinand evlilik yolu ile glerini birletirerek feodal dzene son vererek spanya'nn birliini kurmulard. Yeni ynetim en ksa zamanda komusu Portekiz'in dou yolculuklar sonucu elde etmeye balad zenginlie ulamak istiyordu. Byk ehirlerde oturan tccar da ayn olanaklarn kendilerine de salanmas iin yeni iktidar zorluyordu. Onlarn aracl ile Kolomb saraya tantrld. 1492 ylnda Santa Fe'de krallkla Kolomb arasnda antlama imzaland. Antlamaya gre spanya da yara katlacak yeni dnyalar kefetmek zere denizlere alabilecekti. Buna gre kralie zabella, Kristof Kolomb'a amirallik rtbesi veriyor, kefedecei topraklara kral naibi olarak atamasn yapyor ve bu lkelerden getirecei gelirin %10 unu ona brakyordu. Kristof Kolomb 3 Austos 1492 de 3 adet Karavela ile Palos limanndan yola kt. Batya doru yol alarak 11 Ekim 1492 de Amerika sahillerinden Florida yaknlarnda bir adada karaya kt. Amac hep batya giderek dounun zenginliklerine ulamakt. Zorlu yolculuk srasnda Kristof Kolomb gemilerinden birini kaybetti. ki gemi ile 15 Mart 1493 de spanya'ya dnen kaptan Palos limannda byk enliklerle karland. Kolomb, hayatnn sonuna kadar douya ulatna inanarak yaad ve bu topraklarda grd halka tereddtsz Hintli adn verdi. Kolomb, deniz yolculuklarna devam etti. 23 Eyll 1493 ile 11 Haziran 1496 tarihleri arasnda ikinci yolculuunu gerekletirdi. Bundan sonra Antiller, Venezuella ve Orta Amerika'ya kadar ulaabildii bir gezi daha yapt. Keif gezileri spanya'y ne lde memnun etmitir?

AIKRETM FAKLTES

42

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

Keif gezileri yeterli zenginlii spanya'ya salayamad iin Kolomb ve krallk iin hayal krkl ile sona erdi. 1506 ylnda amiral gzden dm ve unutulmu olarak ld. Hayatnn sonuna kadar Asya kylarna ulat inancn yitirmedi. lmnden sonra baka bir amiral, Amerigo Vespucci (1454-1512), 1505 ylnda burasnn yeni bir kta olduunu ilan etti. 1507 ylnda Amerigo Vespucci'nin yayncs yeni ktaya Amerika adn verdi. Bu yolculuklar sonucunda spanyollar istedikleri gibi baharat ve altna ulaamamlard. Buna ramen aba gstermekten vazgemediler. Batya doru yaplan seferlere devam ettiler. spanyol kaptan Balboa (1520), yeni dnyaya yapt seferlerin birinde Orta Amerika'nn en dar yeri olan Panama'dan yaya olarak geip Byk Okyanusa ulat. Ksa bir zaman dilimi iinde spanya, Orta ve Gney Amerika ktasnda byk toprak paralarna sahip oldu ve spanya Yenia Avrupa'snn tartmasz en zengin lkesi durumuna geldi. spanya bu mal varlna Orta ve Gney Amerika'daki zengin kltr varlklarn yok ederek ulat. XV. ve XVI. Yzyllarda saylar ok fazla artm olan macera dkn genler (conquistadores) yamac faaliyette ok nemli rol oynadlar. Daha sonra spanya'nn hizmetine girmi olan Portekizli bir denizci olan Magellan (1480-1521) deniz yolu ile Byk Okyanusa ulamay baard.

Keif yolunda Magellan'n karlat zorluklar nelerdir? Magellan 20 Eyll 1519 da 5 gemi ve 265 mrettebatla spanya'dan yola kt. nce Brezilya'ya urad ve gneye indi. Daha sonra kendi ad ile anlacak olan Magellan Boaz'n geerek Byk Okyanusa kt. Uzun bir yolculuktan sonra Filipin Adalarna ulat. 1521 de yerlilerle yapt bir atmada ld. Magellan'n balatt keif gezisi ylda tamamlanabildi. Sava ve salgn hastalk nedeniyle yola kanlarn ou geri dnemedi. Magellan'n yardmcs Sebastian del Cano 6 Eyll 1521 de 18 kii ile spanya'ya dnebildi. Magellan'n balatt bu gezi dev boyutlarda idi. Dnya evresinde gerekletirilmi ilk gezi idi. Bundan sonra gerek Portekiz, gerekse spanya ulatklar yeni karalarda kurduklar kolonilerin zenginliklerini kendi lkelerine tadlar.

3.3. Dier Avrupa Devletlerinin Katklar


XVI. yzyln banda Portekiz ve spanya, denizlerde rakipsiz saylyorlard. Yzyln ortasnda ngiltere iki devletin karsnda tehlikeli bir rakip olarak yer ald. ngiltere Kraliesi Elizabeth'in hazrlad donanma denizlerde spanyollarn Yenilmez Armadas'nn iktidarna son verdi. ngiliz gemileri tam bir zgrlkle okyanuslarda
ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

43

dolamaya balad. XVI. yzyln sonunda yeni ktaya ayak bastlar. Virjinia'da bir koloni kurdular. 1632-1655 yllar arasnda ngiltere kuzeyde Labrador ve Grnland'a yerleti. Ayn yllarda Guyan, Bermuda, Kk Antiller, Jamaika gibi adalara sahip oldular. Hollandallar hangi ktada smrge kurmulardr? XVII. yzylda smrge kurma yarna Hollanda da katld. Smrge says hzla artt. Hint Okyanusundaki deniz yollar zerinde denetimlerini kurdular. Gneydou Asya'da kurulan kolonilerle Hollanda ekonomik gcn arttrd. Hollandal denizci Abel Tasman Hint Okyanusu ve Byk Okyanusta yapt geziler srasnda Yeni Zelanda ve Fiji, Tonga adalarna ulat. XVII. yzylda Franszlar da koloni kurma yarnda yer aldlar. Kanada'da SaintLaurent yaknlarna kadar geldiler. Daha sonra Guyan'da Cayenne smrgesini kurdular. Douda gelimeler daha farkl oldu. Rusya, XVII. Yzylda karadan ilerleyerek Asya'nn ulalmas zor topraklarnda koloniler kurdu. Byk okyanusa kadar uzanan topraklar Rus corafyaclar tarafndan dnyaya tantld.

4. Byk Corafi Keiflerin Sonular


4.1. Smrge mparatorluklarnn Kurulmas
Smrge imparatorluklarnda ekonomik gcn kayna nedir? Corafi keifler dnyann ekonomik ve siyasal tarihinde nemli deiikliklere sebep oldu. Avrupallar dnyann byk bir ksmn tanyarak yeni ve doru bilgileri elde ettikten sonra bu sonuca ulaabildiler. Hareketin balangcnda, yola kanlar altn ve baharata ulamak gayesini gdyordu. Daha sonra altn ve baharata ulaanlar, her sefer sonucunda daha fazla ekonomik g elde etme olanaklar buldular. Bunun srekli hale getirilmesi iin uzak diyarlar hzla smrge haline getirildi. Portekiz ve spanya smrge kurma konusunda ncl daima ellerinde tuttular. Gittikleri yerlerin her trl kaynan yzyllar boyunca hi dnmeden, hatta yok etmek bahasna Avrupa'ya tadlar. Smrge alanlar kimin aracl ile paylalmtr? Smrge kurma konusunda ilk anlamazlk spanya ile Portekiz arasnda grld. 1494 ylnda Papa VI. Alexandre'nin hakemliinde dnya denizleri iki devlet arasnAIKRETM FAKLTES

44

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

da paylatrld. Portekiz ve spanya papann huzurunda imzaladklar Tordesillas Antlamasna uymak zere sz verdiler. Yaplan antlamaya gre 50. boylam derecesinin batsnda kalan yerler spanyollarn, dousunda kalan yerler Portekizlilerin olacakt. 1529 ylnda Magellan'n yolculuundan sonra Byk Okyanusta da byle bir snr tespit edildi. Burada da 17. Boylam derecesi esas alnd. Ad geen antlamalara uyan Portekiz ve spanya XVI. Yzyln gl smrge imparatorluklarn kurdular.

4.1.1. Portekiz Smrge mparatorluu Portekizli Vasco de Gama daha ilk yolculuunda Hindistan sahillerindeki prensliklerle ticari antlamalar imzalamt. Hzla Arap tacirlerini saf d brakmak amacn gdyordu. Nitekim ksa zamanda Portekizliler Hint okyanusundan Akdenize geiin saland Kzl Deniz ve Basra Krfezinin girilerini denetim altna aldlar. Yerli glerin birbiri ile mcadelesinden yararlanp Gneydou Asya'ya kadar hakim oldular. Portekizliler dou ticaretinde gerek bir tekel kurdular. XVI. yzyln ikinci yarsnda Portekiz tam bir smrge imparatorluu durumuna ulat.

Portekizliler hangi ktadaki smrgelerinde yerlemitir? Portekizliler Brezilya dnda kalan Gney Amerika smrgelerine yerlemeyi hi dnmediler. Buralardan elde edecekleri zenginlikten baka hibir konu ile ilgilenmediler. Douda da limanlar kontrol altnda tutmakla yetindiler. Bu limanlarda toplanan mallar Lizbon'a tayarak btn Avrupa'ya pazarladlar. Portekiz, baharat piyasasn eline geirdikten sonra baharat fiyatlarn istedii gibi kontrol eder hale geldi. Fiyat artn salayabilmek iin zman zaman gelen mal yok ediliyordu. Baharat fiyat zerinde bu ilemler yaplrken uzun yolculuun getirdii zorluklar da fiyatlara yanstlyordu. Portekizli tccar bunda haksz saylmayabilirdi. nk sefere kan gemilerin tamam her zaman geri dnmeyebiliyordu. rnein 1590-1599 yllar arasnda yola km olan 33 geminin ancak 16 tanesi geri dnebilmiti. Portekizlilerin kurduu smrge imparatorluu ok uzun mrl olmad. Ksa zamanda snrlar darald. Brezilya, Afrika kylarnda birka koloni ve Uzak douda Makao kald.

4.1.2. spanyol Smrge mparatorluu Kefettikleri yerlerin smrgeletirilmesinde spanyollar Portekizlilerden farkl davrandlar. spanyollar yerletikleri topraklarda nce altn peinde koarak her

ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

45

trl varl darma dan ettiler. Daha sonra Meksika, Orta Amerika, Brezilya dnda kalan Gney Amerikann bir blmnde yayldlar. Smrgecilikte spanyol Fatihlerinin rol nedir? Kendilerine spanyol Fatihleri adn veren birka bin macerac silahlarnn stnl ile yerli halk yok ederek spanyol smrge imparatorluunun kurulmasnda yardmc oldular. Smrge imparatorluunun kuruluunun temelinde asl Fernandez Cortez'in (1485-1547) Meksika'daki Aztek mparatorluunun hazinelerinin yama etmesi yatmaktadr. Cortez'in Meksika'da yaptklar anlardan silinmedi. Aztek bakenti Tenotitlan'n alnp yamalandktan sonra btn gen erkeklerin ldrlmesi unutulmad. 1532 ylnda Meksika'dan ok daha zengin olan Peru'yu smrge imparatorluuna dahil ettiler. nka devletine son veren Francisko Pizzaro nka uygarln yok ederek hazinesini spanya'ya tad. Geen yllar iinde Meksika, Guatemala, Honduras, Peru, Kolombia, ili spanyol smrge imparatorluuna dahil edildi. spanyol fatihleri gittikleri topraklarda o lkelerin hazinelerinin yan sra en verimli topraklara da sahip olarak yerli halk kleletirdiler.

4.1.3. ngiltere, Hollanda ve Fransa'nn Smrge Kurma Giriimi Portekiz ve spanya'nn elde ettii olanaklar dier Avrupa devletlerine de son derece ekici geldi. XVI. Yzyln ikinci yarsnda onlar da bu yarta yer aldlar. ngiltere smrge imparatorluu kurulurken hangi smrge imparatorluklar zayflamtr? I. Elizabeth dneminde kurulan donanma denizlerde spanyol iktidarna darbe vurdu. imdi onlar Yeni Dnyaya koloni kurmaya baladlar. 1655 ylnda ngilizler smrge imparatorluunun kuruluunu tamamlamlard. XVII. Yzylda Hollandallar Hint okyanusundaki deniz yollar zerinde denetimlerini kurdular. Bundan sonra kurduklar kolonilerin her trl zenginliini lkelerine tadlar. Ayn yzylda Fransa Amerika ktasnda koloniler kurmusa da dierleri gibi mparatorluk boyutuna ulaamad. XVII. Yzylda zayflayan spanya, Amerika'daki topraklarn ancak ingiltere, Hollanda ve Fransa arasnda gelien rekabet sayesinde elinde tutabildi.

AIKRETM FAKLTES

46

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

4.2. Ticaret Yollarnn ve Avrupadaki Ticaret Merkezlerinin Yer Deitirmesi


Orta ada Akdeniz havzasndaki ticareti talyan ehir devletleri ynlendiriyordu. imdi Venedik, Piza, Marsilya gibi limanlar nemini yitirdi. Kapal bir deniz olan Akdenizdeki limanlar, okyanuslara almay kolaylatran limanlarla boy lemeyecek hale geldi.

Yeni ticaret merkezleri nerede gelimitir? Uluslararas ticaretin ekim merkezi Lizbon, Sevilla, Anvers gibi limanlara geti. XVI. Yzyln sonunda Amsterdam ve Londra da dnya ticaret merkezi ve liman haline geldi. Btn dnya lkelerinden gelen hammadde burada toplanp datlr oldu. Mamul rnler de ayn limanlardan ihra edildi. Uluslararas ticarette pamuk, eker, ttn ve baharat tamacl ve ticareti en fazla kr getiren ilerdi. Byk risk tamasna ramen kle ticareti yksek krll nedeniyle vazgeilemez iler arasnda yerini daima korudu.

4.3. Avrupa Piyasasnda Nakit Art


Byk keiflerle birlikte Avrupa'da ekonomik sistem hzla deiti. Smrge sistemi Avrupa'ya ok byk miktarda kymetli maden ve nakit girmesini salad. Gney Amerika'da yklan nka, Maya ve Aztek uygarlklarnn hazineleri, hazr para olarak dorudan doruya Avrupa'ya tand. Ayrca bulabildikleri her trl kymetli madeni de bunlara ilave ettiler. Avrupa'ya tanan her bir hazine, ktann yarm yzyllk zenginlii ile e deerde idi.

spanya'nn Avrupa'ya tad altn ve gm ekonomiyi nasl etkiledi? Ksa bir sre sonra Avrupa piyasalarna akan nakit fazlal, mal darl ve fiyatlarn ykselmesine neden oldu. Emek vermeden Amerika'dan toplanp getirilen altnn alm gc dt. Halbuki ayn sre iinde tarmsal rn ve mamul madde elde etmek iin gereken emek miktarnda bir deiiklik olmad. Baz rnlerin fiyatnn drt katna kadar ykseldii grld. spanya, sonu olarak Amerika'dan tad altn ve gmn ekonomiye girmesinden olumlu olarak yararlanamad. Nakit birikiminin getirdii olumsuzluklardan etkilenmeyenler arasnda smrgelerinde zel bir iletme tipi gelitirenler oldu. Kle tccarlarnn Afrika'dan topladklar gen zenci kleler smrgeci devletlerin yerletii geni topraklara tand. Zenci kleler zellikle pamuk ve eker kam tarlalarnda altrldlar. retim krlln yakalayabilen smrgeci devletler daha uzun mrl oldu.

ANADOLU NVERSTES

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

47

4.4. Avrupa'da Burjuva Snfnn Zenginlemesi


Avrupa piyasasnda grlen fiyat art sosyal ve ekonomik bakmdan cretlilerin, kyllerin ve soylularn zararna oldu. Artan fiyatlar karsnda sabit gelirli olan cretlilerin al gc ok fazla dt. Orta ada zor durumda olan Avrupa kylleri rettiklerini pazarlayamaz duruma dnce cret karlnda almaya baladlar. Soylulara gelince onlar eskisi gibi herhangi bir cret demeden altracak eleman bulamyorlard. cret verecek maddi olanaklar da bulunmad iin topraklarn satmak zorunda kaldlar. Avrupa'da burjuva snf nasl geliti? Halbuki burjuva snfnn ekonomik ve sosyal bak as tamamen farkl olarak gelimitir. Bu snfa mensup olanlar risk almaktan korkmuyor, uzun yolculuklara kmaktan ekinmiyor, daima krl ilerin peinde kouyorlard. Soylular arasnda pazara mal retmeye balayanlar da yaam biimlerini deitirerek burjuvalatlar. Burjuva snfndaki giriimciler, atlye sahipleri, tccarlar ekonomik olarak ok glendiler. Bu durum kentlilerle kyller arasndaki uurumu daha da arttrd.

4.5. Smrgelerde Hristiyanln Yaylmas


Portekizliler ve spanyollar uzun yllar birlikte yaadklar Endls Emevilerin karsnda daima hristiyanln savunuculuunu yaptlar. Mslmanlar ber yarmadasndan uzaklatrarak bu amalarna ulam oldular. Uzun deniz yolculuklarna ktklar yllarda da hristiyanl gittikleri yerlerde yaymak misyonunu srdrdler. Portekiz ve spanya Hristiyanl yayma konusunda amacna ulam mdr? Gerek Portekizliler gerekse spanyollar ulatklar yeni topraklarda hristiyan dinini zorla kabul ettirdiler. Gney Amerika'da ve Gney Dou Asya'da oturan ve hristiyanlatrlan halk dorudan doruya Roma Katolik Kilisesine balandlar. Roma Kilisesi kazand yeni hristiyan nfusa ramen eski prestijini devam ettiremedi. Dnyann dz olduunu ve Kuds'n merkez olduunu iddia eden din adamlarnn sylediklerine inanan hi kimse kalmad. Avrupa'da bilim, dnce ve dini yaamda nemli deiiklikler meydana geldi.

4.6. Orta ve Gney Amerikadaki Uygarlklarn Yok Olmas


spanyollar ilk defa yabanc bir uygarlkla ilk defa Amerika ktasnda Yukatan yarmadasnda karlatlar. Grdkleri ta tapnaklar ve nemli yaplar altn bulmak iin tahrip ettiler.

AIKRETM FAKLTES

48

YENA'DA AVRUPA DEVLETLERNN BTN DNYA LE LK KURMASI

Orta ve Gney Amerika'da hangi uygarlklar vard? Peru ile evresindeki lkeler Meksika'dan daha fazla zenginlie sahipti. Burada tahrip edilen sanat eserlerinden baka Potosi gm madeni de yaplan ar retim nedeniyle ksa zamanda harabeye dnd. Fatihler, Meksika ve Peru'daki halklarn uygarlklarn akl almaz bir barbarlkla yamaladlar, hayranlk uyandran mimarlk antlarn yok ettiler.

4.7. Corafi Bulularn Gnlk Yaama Etkisi

Avrupallar gittikleri lkelerden Avrupaya neler getirmilerdir? Avrupallar yeni gittikleri lkelerden baz yiyecekleri kendi lkelerine getirdiler. Bu durum Avrupa'nn yemek kltrnde baz deiikliklere neden oldu. Baharata en ksa yoldan ulamaya alrken ttn, vanilya, kakao, patates, domates gibi sevilen yiyecekler ve kmes hayvanlarndan hindi Avrupa'ya tand. Amerika ktasndan Avrupa'ya tanan altnlar sayesinde ktann pek ok yerinde saray, konak, kilise gibi lks yatrmlar yapld ve kentler sslendi.

zet
XV. yzylda Avrupallar ktay eviren denizlerden usuz bucaksz okyanuslara aldlar. Yeni ktalar bularak btn dnya ile ilikiye girdiler. Byk corafi bulular olarak tannan bu hareket Avrupa tarihi kadar btn dnya tarihini de yakndan etkiledi. Corafi bulularn ncesinde Avrupa, siyasal deiime urad. Ulusal devletler kuruldu, merkezi otorite g kazand. Portekiz, spanya, ngiltere ve dier Avrupa devletlerinde siyasal birlik kuruldu. Corafi bulularn nedenleri arasnda corafya bilgisinin gelimesi, matbaann kullanlmas, pusulann bulunmas, denizcilik teknolojisinin gelimesi, Avrupallarn dou ticaretine egemen olma istei ve hristiyanl dnyaya tantma giriimi saylabilir. Portekizli ve spanyol denizciler Amerika ve Uzak Douya ulatlar. Kristof Kolomb, Vasco de Gama, Magellan gibi nl amiraller kefettikleri topraklar lkelerine hediye ettiler. Byk corafi bulularn sonucunda smrge imparatorluklar kuruldu. Ticaret yollar ve Avrupa'daki ticaret merkezleri yer deitirdi. Avrupa'da ekonomik sistem ve yaam tamamen farkllat. Piyasada nakit art grld. Burjuva snf zenginleti. spanyol ve Portekizliler gittikleri topraklarda yaayan yerli halka zorla hristiyan dinini kabul ettirdiler. Orta ve Gney Amerika'daki uygarlklar yok oldu. Corafi bulular gnlk yaam da etkiledi. Baharat kullanm yaygnlat. Patates, domates gibi sevilen yiyeceklerle ttn ve kmes hayvanlarndan hindi Avrupa'da yaygnlk kazand.
ANADOLU NVERSTES

ULUSLARARASI LKLER TARH (1939-1989)

49

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn seenekler arasndan bulunuz. 1. Aadakilerden hangisi corafi keiflerden nce Avrupa iin nem tamyordu? A. Eitimli daimi ordular B. Ar zrhl askerler C. Siyasi sistem olarak feodalite D. ktidar sembol olarak toprak E. G sembol olarak atolar Aadakilerden hangisi corafi keiflerin sonularndan deildir? A. Hristiyanln yaylmas B. Avrupada mal darlnn balamas C. Krallarn otoritelerinin glenmesi D. Burjuva snfnn zenginlemesi E. Smrge devletlerinin kurulmas Aadaki devletlerden hangisi batl kaiflerin yamasna uramtr? A. Arjantin B. Meksika C. Brezilya D. Amerika Birleik Devletleri E. Alaska Aadakilerden hangisi doru olamaz? A. Portekizliler Afrikann gneyinden dolanarak Hindistan'a ulatlar. B. Ruslar Asyann iinde koloni kurdular. C. Yeni Dnya'ya Amerika ad Parisli bir yaync tarafndan verildi. D. Magellan, spanya devletinden destek ald. E. Kristof Kolomb, Portekiz'in destei ile Amerika'ya gitti. Aadakilerden hangisini byk corafi keifleri hazrlayan nedenlerden biri saylamaz? A. Avrupa devletlerinin siyasi birliini salamas B. Arap corafyaclarnn kitaplarnn tannmas C. Nakit aknn balamas D. Pusulann kullanlmasnn yaygnlamas

2.

3.

4.

5.

AIKRETM FAKLTES

50

ULUSLARARASI LKLER TARH (1939-1989)

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


nalck, Halil. "Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rol", ODT Gelime Dergisi, zel Say, s. 1-66, Ankara, 1980. K.G., Jayne. Vasco da Gama and His Successors, London, 1960. akirolu, Mahmut. "Yenia'a Gei: Dnyaya Alan Avrupa, (Corafi KeiflerRnenasn-Reform)", Avrupa Tarihi, Editr: Mehmet Kayran, Eskiehir, 1991. Tanilli, Server. Yzyllarn Gerei ve Miras, C. III, stanbul, 1987.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. D 3. B 4. E 5. C

ANADOLU NVERSTES

Aydnlanma a
Yazar Do.Dr. Cahit BLM

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Rnesansn ortaya kmas ve Rnesansn zellikleri hakknda bilgi edinecek, Aydnlanma felsefesini ve dayand temelleri kavrayacak, Aydnlanma dneminde devlet, din ve eitim gibi alanlarda ileri srlen grleri alglayacak, Baz Avrupa devletlerinin aydnlanma an nasl yaadklarn reneceksiniz.

indekiler
Antik a Orta a Rnesans, Hmanizma Aydnlanma a Avrupada Aydnlanma zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 53 53 53 54 59 63 64 65

alma nerileri
Bugnk Avrupa uygarlnn olumasnda Rnesans ve Hmanizmann etkisini aratrnz. Aydnlanma dneminde ileri srlen grlerin Trk dnce tarihini etkileyip etkilemediini aratrnz.

ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

53

1. Antik a
Antik ada akl, zgr dnce ve bilim kavramlarnn nemi nedir? ada uygarla birbirlerini tamamlayan, birbirlerini gelitiren bilimsel ve sanatsal gelimelerin st ste ykselmesiyle eriildi. Uygarlk tarihi bilimsel almalarla balar. Antik a bilginlerinden Anadolu'lu Thales, "Evrenin doal saylmas ve doada olan her eyin doast mitolojik glere bavurmakszn kavranmasn" sylyordu. Yine Anadolu'lu bir bilgin olan Heraklaitos insann bir nehrin suyunda iki defa ykanamayacan syleyerek esasnda zamann bir nehir gibi aktn dile getirip yaamn hep bir devinim ierisinde olduunu belirtiyordu. Atomcular ise tm nesnelerin ve canllarn atom adn verdikleri kk zerreciklerden olutuunu syleyerek gnmz ada grnn temellerini atyordu. Bu an bilginleri ve filozoflar evrenle de ilgilendiler. Evrenin yaps dnya, gezegenler onlarn ilgi konularndan biri oldu. Tm bunlarn hepsi akl, zgr dnce ve bilimle saland.

2. Ortaa
Ortaan retisi olan skolastizmin nitelikleri nelerdir? nsanlk Antik a'dan sonra karanlk bir Ortaa yaad. Bu a aklcln yerini skolastizmin, bilimselliin yerini domatizmin, doalln yerini metafizik glerin ald bir dnemdi. Ad stnde iki aydnlk a arasnda bir orta a. Bu ada bir ok bilimsel ve sanatsal alma durdu. Her eye saptrlan din retileriyle, birletirilen tartma kabul etmez tmdengelim Aristo felsefesi l oldu. Ortaan zellii kalplam domatizm ile tartlmaz skolastizim idi.

3. Rnesas, Hmanizma
Rnesansn nitelikleri nelerdir? "Re-naissance" yeniden dou demektir. Bu zgr insan dncesinin yaamsal sanatsal ve bilimsel anlamnda, zerine ken Ortaa karanlndan kurtularak yeniden domasdr. Fransz tarihisi Michelet, Rnesans' "dnyay ve insan kefetme" diye niteler. Bu, dnyaya alma, yeni lke ve topluluklar kefetme ile insan ve ona kiilik veren zelliklere deer verme demekti. Bu atlmn temeli Antik a'daki dnce ve bilimdi. Akp giden uygarlk nndeki Ortaa takntsn ykarak akn srdrd.

AIKRETM FAKLTES

54

AYDINLANMA AI

Rnesans'ta resim, heykel, mimarlk, edebiyat gibi gzel sanatlarda stn eserler meydana getirildi. Bu nedenle Rnesans'n ideal insan "Teolojik insan" deil "Estetik insandr". Rnesans'n yaatt aydn dnceyle XVIII y.y'da bilim alannda ise matematik, astronomi, kimya, fizik, orafya, felsefe, antropoloji v.s. alannda ok byk gelimeler oldu. Geocentric (dnya merkezli) gr yerine Helliyocentric (gne merkezli) gr benimsendi. Birbirini tamamlayan almalarla amzn en byk buluu olan elektrik gelitirildi. Gnmzde elektriksiz bir yaam dnlemez. Bu dnemin bilginleri insana doay kefetme, doa glerine egemen olma olana salayacak bilimsel yntemler gelitirdiler. Bunlar verileri toplama, deneyler yapma ve bunlar deerlendirme yntemleridir. Bunlarn hepsinin temelinde de zgr insan akl vard. Dnemin filozoflarndan Descartes, "Dnyorum, yleyse varm" diyordu. Bu akl olan ancak insandr demekti. Bu zgr insanla Leonarda de Vinci, Bacon, Descartes Koparnicus, Kepler, Galileo, Newton gibi bilginlerin dehalar birleince belki de Uzay a'nn temelleri atld. Bu yzylda bilimsel gelimelerde o kadar byk atlmlar oldu ki, XVIII. y.y. bu gelimelerin bir tr zmsenmesi dnemi olumutur.

Hmanizim nedir? Rnesans'n bir uzants ve tamamlaycs olan Hmanizma ise temelinde insan deeri ve sevgisi olan bir dncedir. Hmanist gre gre en deerli varlk insandr ve her ey onun iindir. nsanlar arasndaki benzerlikler, farkllklardan daha oktur. Bu insanlar arasndaki anlamazlklarn da az olmas demektir. Bu nedenle insanlarn birbirleriyle ve tm insanlkla ilikileri sevgiyle olmaldr. Din, dil, rk, dnce farkllklar insanlarn zel durumlardr ve insanlar arasndaki iyi ilikilere engel olmamaldr. Tm bunlara gre Hmanizma'nn insan ideali "Homo Universial" her ynl gelimi insandr.

4. Aydnlanma a
4.1. Aydnlanma a Felsefesi

Aydnlanma anda insan ve akln nemi nedir? Emmanuel Kant aydnlanmay "Sapere Aude", akln kullanma cesaretine sahip ol diye tanmlyordu. Bu aydnlanmann temel felsefesidir. Aydnlanmaclara gre hep geleneksel banaz gruplarca insanlarn akllarn kullanmalar engellenmiti. Ancak artk insanlar kafalarn kullanmal, baka etkilerle

ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

55

deil salt akllaryle hareket etmeliydi. Bu ekilde her trl balardan, takmlardan syrlma aydnlanm insann zelliini oluturmaktayd. Aydnlanmaclarda da nemli olan insand. Aydnlanmaclar da Antik a sofistleri gibi "insann her eyin ls" olduuna inanmlard. Ancak sofistlerin bilgilerin kiilere gre farkl alglanmalarn ileri srerek akl kmsemelerine karn aydnlanmaclar akln snrsz bir gce sahip olduuna inanyorlard. Ayrca aydnlanma a dnrlerinin bir ksm rationalizmin (aklcln) yannda akla veri salayan amprisme (deneycilik) de nem vermekteydiler. rnein Descartes'in rationalist geleneini srdren Francis Bacon'n metodcu ve deneyci geleneini srdren ngiliz amprist filozoflar T. Hobbes, J. Locke, Berkeley, Huma v.s. bunlarn belli ballardr. Aydnlanma a dnrleri her trl etkiden kurtulmu bamsz akln, tm kltr alanlarnda byk aamalar katedeceine inanyorlard. Onlara gre "Bilgi Kuvvetti ". Aydnlanmann aklc dncesi doa st ve doa d her eye karyd. Bu nedenle gerek olan doada oland.

4.2. Aydnlanma Felsefesinin Dayand Temel lkeler


Aydnlanma felsefesinin temel ilkeleri nelerdir, zellikleri nasldr? Aydnlanma felsefesinin dayand temel ilkeler unlardr: Rationalizm (Aklclk): Aydnlanmaclara gre insan yaamnda akl hemen hemen her ey demekti. Antik alardan beri insan ykselten ve ycelten akld. nsan dier canllardan ayran ve stn yapan akld. Az akll insanlar her hangi bir canl, aklllar ise insand. nsann insan olmas kadar, tm insanln ilerlemesi ve mutluluu kavumas iin gerekli olan akl, aklc dnce ve evrensel akld. Amprisme (Deneycilik): Aydnlanmaclarn bir ksm, aklcln yannda deneyciliin de nemli olduunu sylyorlard. Aklc bir dn geree erimek iin zaten deney yapard. Doru ve yanl anlyabilmek iin deney yapmak, bunlarn sonularn ve verilerini aklc bir dnle deerlendirmek gerekiyordu. Deney akln kulland bir metoddu. Mutluluk: Aydnlanmaclara gre insann mutluluu br dnyaya ynelik bir aba deil, bu dnyadaki yaamyla ilgiliydi. nk insan rahat, kendine layk ve mutluluk ierisinde yaamasn salar bir hale getiren yine insann kendisiydi. nsanlar varolduklarndan itibaren doaya kendilerini uydurduklar gibi, doaya eemen olmaya alarak yaam standartlarn srekli ykselmilerdi. Bu insann daha iyi, daha mutlu, insanca yaamas demekti.

AIKRETM FAKLTES

56

AYDINLANMA AI

Aydnlanma dncesine yine yaamla ilgili Eudomanizm (Hazclk) fikri yer almaktayd. Buna gre insan iyi yaamal ve yaamdan zevk almalyd. nk bir optimist gr insann kendisine ve dier insanlara sevgi ve saygsn artracakt. Byle da dnk, optimist insanlar ayn zamanda baarl olanlard. Eudomanist dnce, ayn zamanda utilitarist (yararc) gr de beraberinde getirmekteydi. nk kendisi ile bark olan insan, bakalaryla da bark olduundan kendisini dnd kadar, bakalarn da dnecek ve onlara yararl olacakt. Bilim ve Doa: Aydnlanmaclara bilim ve doaya ok nem veriyorlard. Bilim zaten aklcln bir rnyd. XVII. y.y.'daki hayranlk uyandrc bilimsel gelimeler, XVIII. y.y.'da zmsendi. Bu dnemde de bir nceki yzyldaki bilimsel gelimeleri srdren stn yetenekli bilim adamlar vard. rnein Euler, Lagrange ve Laplace matematik, fizik ve astronomi alanlarnda bilimsel teorileri temel alarak bunlar daha da gelitirdiler. rnein Laplace nl "Nebilz Hipotezi" ile gk cisimlerinin gazlardan olutuunu ortaya koydu. Lavoisier kimyada devrim yapt, Cavandish oksijeni kefetti. Bilim adamlar yannda dnrler, hatta krallar bile doa bilimleriyle ilgilendiler. Doadaki yaam, flora, fauna, doa dengeleri hem ayr ayr hem birlikte bir ilginin alanlaryd. Nitekim buradaki gelimeler XIX y.y.'da nl bilgin Charles Darwin'in "Trlerin Kkeni" teorisiyle doruk noktasna eriecektir.

4.3. Aydnlanma Felsefesinin eitli Alanlardaki Grleri


Aydnlanma felsefesinin bu alandaki grleri unlardr:

4.3.1. Devlet Gr

Mekanist devlet grnn nitelikleri nelerdir? Aydnlanma ann devlet gr "Mekanist" devlet grdr. Buna gre devlet kendiliinden oluan organik kutsal bir varlk deildir. Bir tr "Contrat" szleme ile olumu halkn hizmetinde olan bir kurulutur. Onlara gre devlet bireylerin ilerlemesi ve refaha kavuturulmasn ama edinmi bir kurumdan ibaretti. Aydnlanmaclar'dan Locke'un devlet anlay liberaldi. Locke kiilerin doal haklarn esas almaktayd. Rousseau'ya gre ise devlet kendini meydana getiren kiilerin yararlarnn dnda davranamazd. Ona gre devletin grevi kiinin hak ve zgrlklerini garanti etmekdi. Bylece aydnlanmaclara gre kiilerin ne dndkleri neye inandklar devleti ilgilendirmez. Devletin grevi, kiilerin hak zgrlklerini korumak ve onlarn esenliini rahat ve mutlu yaamalarn salamakt.
ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

57

4.3.2. Dinsel Gr Aydnlanmaclarn din anlay nasldr? Aydnlanmaclara gre zgr bir devlette din zgrl olmal, devlet, din ilerine karmamalyd. Din, insann vicdan ile ilgili bir konuydu, kiiler toplumda dinsel inanlaryla zgrce yaayacaklar ve devlet, lkeye zarar olmadka onlara karmayacak hatta koruyacakt. Devlet bu konuda yanl olmayacakt. Aydnmaclarn dinsel gr "Doal din" 'idi. Onlar buna akl dini de diyorlard. Bu akla uygun ve akln benimsedii din demekti. Onlara gre doal din her trl d form ve gelenekten bamsz olarak insann doasnda var olan bir dindi. Ancak bunlarn ierisinde Hristiyanlk ile doal dini Locke ve Wolff gibi uzlatrmaya alanlar da vard. Onlara gre Tanr buyruu akln stndeydi, ama akla uygundu. Aydnlanclarn dinsel gr daha ok deist (akldini) idi. Temelde Theist (dindar) ile deist (akl dini) ayn kkten "theo" Tanr szcnden kaynaklanmaktayd. Ancak biri Greke "Theos", deeri de Latince "Deus" tan, tretilmiti. Deistlere gre Tanr sadece insann var ve yok olmasnda vard. Bunun ikisinin arasnda, yani, yaamda Tanr tarafndan verilmi akl yer almaktayd.

4.3.3. Eitim Gr Aydnlanma a filozoflarnn eitim grleri nasldr? Aydnlanma a'nn nationalist felsefesi eitim dncesine de etki etmiti. Akl her eyin dorusunu yapabilecek bir gce sahip olduundan eitim de akla uygun bir biimde dzenlenmeliydi. Aydnlanmaclara gre insan akl doutan Tabula Rasa idi, insan aklna eitimle istenilen ekil verilecekti. Aydnlanmaclara gre, insan, ald eitim ne ise oydu. Onlara gre bir insanda eitim az olursa fikirler de az olurdu. Bylece aydnlanmaclar insann doutan saf ve temiz olduunu, daha sonraki ekillenmesinin, kiiliinin eitimle olutuunu sylemekteydiler. ngiliz J. Locke, eitim konusunda optimist (iyimser) bir gre sahipti. Locke'a gre on insandan dokuzunun kt ya da iyi, yararsz ya da yararl v.s. oluu onlarn aldklar eitimin bir sonucuydu. Aydnlanmaclara gre eitim metodunun temelini gencin sahip olduu yeteneklerini gelitirici olmas oluturuyordu. Buna gre eitim doaya uygun olmal yani eitimin grevi, doa verisi olan yetenekleri dorua eritirmek ve doal geliimini
AIKRETM FAKLTES

58

AYDINLANMA AI

desteklemekti. Bylece ocua verilecek eitim hem vcutsal ve hem de zihinsel olmalyd. rnein Locke bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaksal, didaktik (retici), pratik beceriler ve seyahatlerden oluan bir eitimi birlikte nermekteydi. Aydnlanmaclarn eitim grleri ayni zamanda pragmatist (yararc) idi. Buna gre eitim yaamda ie yarar olmaya gre planlanmalyd. Fransz aydnlanmaclar da ngiliz aydnlanmaclar gibi doal eitim istemekteydiler. Onlara gre eitimde metafizik domalara deil biyolojik ve fizyolojik olulara yer verilmeliydi. Fransz aydnlanmaclardan olan Julien Offrey de Lamethrie gre aklc eitime nem vermekteydi. Ona gre eitimi az olann fikirler de az olurdu.

Dier bir Fransz aydnlanmac Etienne Bunnot de Condillac da aklc eitimi ve bunun yararc olmasn nermekteydi. Claude Adrien Helvetius ise sansualist (duyumcu) eitimin gelitiricisidir. Ona gre eitli insanlarn zihinleri arasnda eitsizlik tek bir nedenin, eitimdeki eitsizliini eseriydi. Helvetius gre tm insanlar zihinsel ynden doutan eit yeteneklere sahiptiler. Bu nedenle insan ald eitim ne ise yle olmutu. Helvetius ayrca eitimi sadece insann gelitirilmesi ynnden deil, tm toplumun gelitirilmesi ynnden snrsz bir g olarak niteler. Louis Rene de Caradeux de la Chalotais ise laik eitimin bir temsilcisidir. Ona gre insanlarn kltrel ynden geri kalmlnn nedeni zihinlerin manastrlara ait kavramlarla doldurulmu olmasyd. Chalotais'ye gre toplumun refah uygar bir eitim gerektirmekteydi. O bir ulusal ve demokratik bir sistemi istiyordu. Eitim metodunda ise doaya uygunluu nermekteydi. Bu konuda ocuklara uygulanacak retimde esas alnacak ilkeler, bizzat doaya uyduklar biimdeki ilkeler olmalyd. Ona gre doa en iyi retmendi. Chalotais tm ders kitaplarndaki trl soyutlamalarn temizlenmesini istemekteydi. Rousseau'ya gre eitimin amac insanlar I' homme, citoyen (vatanda) yapmak deil, I' homme naturel (doal insan) yapmak olmalyd. O'na gre ocuk ne hekim ne asker ne de din adam olmamalyd. O hereyden nce insan olmalyd. Bu gre gre insan nce insan olmal, ondan sonra herhangi bir meslein insan olmalyd. Rousseau, Emile adl eserinde eitimin ilk grevinin, doann geliimine engel olacak hereyin bask, metodunun ortadan kaldrmasn istemekteydi. Ona gre emir ve itaat ocuun lgatnda yoktu. Ayn esere gre ocuk belirli bir meslek iin deil, insan olmak iin eitilmeliydi. Eitimde sadece ocuun aklna hitap edilmemeli, eitim ve deney yaantlarla da desteklenmeliydi. Bylece insan her ynyle, tm yetenekleriyle bir harmoni ierisinde gelimi bir varlk olmalyd.

ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

59

Alman aydnlanmaclardan Johann Bernard Basedau'a gre eitim, aydnlanma felsefesine uygun, akla ve yararclk ilkelerine gre olmalyd. Ona gre lkenin mutluluu ve gvenlii halkn mutluluu ile orantl olmalyd, bunun en gvenilir amac ise eitimdi. ocuklara bedensel ve zihinsel formasyon salayacak bir eitim verilmeli, okullar kiliseden bamsz olmalyd. Okullarda ocuklar herkes iin yararl, yurtsever ve mutlu bir yaam iin eitilmeliydi. Basedau Plilantropin (insan sevgisi) adl ilkokul, retmen okulu ve eitim enstitsnden oluan bir eitim kurumu amt. Bu okulun eitim sistemi doa, okul ve yaamn harmonik biimde birletirilmesi oluturuyordu. Gothold Ephraim Lessing ise insanlk eitim grn benimsiyordu. Ona gre insanln eitimi tek tek fertlerin eitimi gibi kademelerden olumaktayd. Bylece tek tek birey ile tm insanlk arasnda bir paralellik vard. Lessing'e gre eitim, her bir insanda gerekleen bir aydnlanmayd. Her bir insan iin eitim ne ise, btn insan soyu iin de oydu. Merquise de Condorcet'ye gre ise dnya var olduu srece insann mkemmelleme olanaklar ierisinde gerek bir sonsuz gelime vard. Eitim, insan soyunun bu srekli gelimesini daha yksek ve mkemmellemi biim erimesini salayacakt. Condorcet, insann doal olarak iyi olduunu ve onun eitim ve retimle mkemmelletirilebilecei konusunda optimist bir gre sahipti. Ona gre okullar insanlara kendi haklarn gerektii gibi koruyacak ve gereksinimlerini karlayacak bir formasyon kazandracakt. Condercet'in eitim grnn temelinde zgrlk, eitlik, kardelik ve laiklik vard.

5. Avrupa'da Aydnlanma
5.1. ngiliz Aydnlanmas
ngiliz aydnlanmasnn temsilcileri kimlerdir, dnceleri nelerdir? ngiliz aydnlanmasn, dolaysiyle Avrupa'da aydnlanmay balatan ve kurucusu saylan John Locke'tu. Dncenin zgr olmasn ve insan davranlarnn akla uygun olmasn gerektiini sylyordu. O'na gre birey zgr olmal, akl yaamn rehberi yaplmal, kltr tm alanlarda tam anlamyla serbest olmalyd. Lock'un dnce, eitim, din vs. zerine yaptlar vard. Bunlardan An Essay Concerning Human Understanding (nsan Anlay zerine Bir Deneme) adl yaptnda bireyin zgr ve tm yaamn akla uygun olmas gerektiini belirtti. The Reasoblemess of Christianity (Hristiyanln Akla Uygunluu) yaptnda Hristiyanln akla uygun olduunu gstermeye alt. Bu alma "Doal din" grAIKRETM FAKLTES

60

AYDINLANMA AI

ne yol at. Some Thoughts Concerning Education (Eitim zerine Baz Denemeler) adl yaptyla eitimde rational - naturel (aklc - doal) grn temellerini att. Locke, Descartes'n insanda ideainnatae (doutan idelar) olduunu sylemesine karn insanda doutan dncelerin olmadn sylyordu. O'na gre insan akl bir Tabula Rasa idi. Locke insanda doutan varolan bir takm yetilerin varln yadsmamakla birlikte idelerin deneyden geldiine inanmaktayd. Locke bu deneyi de reflection (i duyumu) ve sensation (d duyum) olarak ikiye ayrmakta ve tm kavramalarn, idelerin bu iki kaynaktan geldiini sylemekteydi. Ancak i duyumu uyaran d deneydi. deney, d deneyin salad grleri ilerdi. Bu nedenle d duyum olagelmiti. Lock'un bilgi teorisi felsefesinin merkezi, insan bilgisinin amprizimle (deneyle) kazanldn ileri sren bir felsefeydi. Aydnlanma felsefesi bir yandan materializme ve bir yandan da spritualizme (ruhiyatlk) doru gelimiti. Spritualizminin temsilcileri George Berkeley'dir. Locke'nin amprizminden hareket eden Berkeley bu dnceyi bir ideale dayandrm, bu da spritualizmi oluturmutu. Berkeley, Treatine Concerning the Principles of Human Knowledge (nsan Bilgisinin lkeleri zerine nceleme) adl yaptnda inmetaterialist gr gelitirerek maddi bir d dnyay kabul etmenin yanl bir soyut dnce olduunu sylemekteydi. Ona gre dardaki objeleri ne kadar dnsek de yine de bunlar hep kendi idelerimizdi. nk tm idelerin, kavramlarn temeli duyumdu. Berkeley d nedenlere tamamen kar kmaz, hatta d dnyann objektifliinin garantisinin Tanr olduunu syler. Ancak Berkeley'e gre varlk alglamakt. Locke ile balayan ngiliz aydnlanmas David Hume ile dorua eriti. Hume amprizmin de en byk temsilcisiydi. Hume, A Treatire on Human Nature (nsan Doas zerine Bir nceleme), Natural History of Religion (Dinin Doal Tarihi) vs. gibi yaptlarnda bilincin iindekileri ikiye ayrmaktayd. Bunlar mpression (zlenimler) ile (deas) ideallerdi. Hume'a gre izlenimler duyumlar, duygusanmalar, idea ise hayalgc idi. Tm ideler izlenimleri temeli zerinde meydana gelmekteydi.

5.2. Fransz Aydnlanmas

Fransz aydnlanclar kimlerdir grleri nelerdir? Fransz Aydnlanmasnn kurucularndan biri Julien Offrey de Lamettrie'dir. Lamettrie ayn zamanda materyalizmin de kurucusu saylr. Lamettrie, Descartes'in mekanist doa felsefesini benimsemiti. Ancak giderek kendi gr olan antropolojik mekanist felsefesini gelitirdi. Ona gre ruhtaki her ey herhangi bir ekilde bedenden gelmiti. Lamettrie L`homme Machine (Makine nsan) adl yaptnda mad-

ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

61

di yaam ile ruhsal yaam bir btn olarak nitelendiriyordu. O'na gre hi bir ey retilmeyen bir insan yine de duyularyla bir takm bilgiler kazanrd. nk insann dnce yetenei onu dier canllardan stn klmaktayd. Eitime de nem veren Lamettrie'ye gre eitim az olursa fikirler de az olurdu. O'na gre eitim ve retimde duyumlara nem vermeliydi. Fransz Aydnlanmaclarndan bir dieri bilgi teorisini kuran Etienne Bonnet Condillac idi. Condillac, Essai sun L`Origine de la Connoissance Humain (nsan Bilgisinin Kayna zerine Deneme) adl yaptyla Locke'un amprizmizmin Fransa'daki temsilcisi olmutu. Ancak giderek kendi grlerini gelitirdi. Condillac'n bilgi teorisi, her eyi deneyden tretmek eklindeydi. Condillac'a gre deneyim kendisi bile edilgendi. Bu nedenle tm salam bilgilerin temelinde deney vard. Condillac da Locke gibi d duyumu temel olarak alp, i duyumu bunun oluturduunu sylemekteydi. Fransa'da Aydnlanmann baka bir yann da Ansiklopediciler oluturmaktayd. Bundan ama, aydnlanma dncesini geni halk kitlelerine yaygnlatrmakt. Ansiklopediciler'in ncs Denis Diderot idi. O'nun nclndeki Encyclopedia ou Dictionnarirre Raissonne des Sciences des Arts et des Metiers (Aklamal Bilimler, Sanatlar ve Zamanlar Ansiklopedisi ya da Szl) adl ansiklopedi, geni halk kitlelerini aydnlatmay ve kltrlemeyi amalamt. 1751'de yaz hayatna balayan 35 cilde erien bu ansiklopedinin yaz kadrosunda Diderot, d'Alembert, Dietrich von Hollach, Voltaire, Jean Jack Rousseau gibi nl dnrler vard. Bunlar, yaam ve toplumun sosyal ilikileri, toplumsal yaam, egemenlik, demokrasi, insan haklar, felsefe, bilim, kltr vs. gibi konularda ansiklopedide yazarak halk aydnlatmaya altlar. Amprizme felsefesine dayanan ansiklopedi ak, aydnlatc ve rasyonalist bir ekilde insanlar eitti. Fransz Aydnlanmasnn nderlerinden Francoise Marie Voltaire, ngiliz aydnlanma felsefesini, Locke'un grlerini Fransa'ya getirmiti. Voltaire, Lettres sur les Anglais (ngiltere zerine Mektuplar) adl yaptyla bir doa felsefesi ortaya koydu. Voltaire, yazar ve filozoftu. Voltaire kendi dncelerini Elements de la Philosophie de Newton (Newton Felsefesinin geleri) ve Dictionaire Philosophie (Felsefe Szl) adl yaplaryla belirtti. Voltaire daha ok Locke'nin grlerini benimsemiti. Locke'dan daha ileri giderek tm kavramlarn d duyumlardan geldiini sylemekteydi. Bu nedenle Fransa'da rationalizmin de temsilcisiydi. nsann ancak aklla insan olabileceine, insan olarak var olabileceine inanyordu. Nitekim bu dncelerini "Dnyorum yleyse varm" diye dile getiriyordu. Devrin Fransz dnrlerinden d'Alembert, Locke felsefesini srdrerek ansiklopedinin grn deneysel bilgilere dayandrmaktayd.

AIKRETM FAKLTES

62

AYDINLANMA AI

Ansiklopedinin kurucusu ve yneticisi olan Diderot yzyln tm dncelerini byk bir kavrayla izleyip benimsemiti. O tm dank dnceleri bir araya toplayp burada en gzel biimde anlatmt. Dier bir dnr Montesquieu devlet ynetimini drde ayryordu. Bunlar despotizm, monari, aristokrasi ve demokrasi idi. Ona gre bu ynetim biimlerinin bir dayan vard. Bunlardan despotizminki bask, monarizminki onur duygusu, aristokrasininki geni grllk ve demokrasininki ise sosyal erdemlerdi. Ancak o merutiyet ynetimine alabildiince inanyor ve bunu gelitirmeye alyordu. Fransz aydnlanmaclarndan ve ansiklopedistlerinden biri de Jean Jack Rousseau'dur. O Fransz Devrimini duygu ynnden coturan ve modern dnyann kltr sorununu felsefi ynden temellendiren biriydi. Ancak o gelien uygarl insan kompleks bir yaama ynelteceine inanyordu. Rousseau, Discour sur les Sciences et les Arts (Bilimler ve Sanatlar zerine Konuma) ve Du Contat social (Toplumsal Szleme) adl yaptlarnda erdemin sade ve doal duygularda olacan sylemekteydi. Ona gre ilerleyen aydnlanma ile erdemin yerini zeka alm ve bilgilik erdemlerden stn bir deer kazanmtr. Rousseau'ya gre doan ve toplumdan uzak bir ortamda yaayan insan saf ve temizdi onu toplum kirletir. Ktlk ve iyilik toplumdayd. Bu nedenle mutlulua sade ve masum insan eriebilirdi. Rousseau eitimle ilgili grlerini de Emile ou sur L'Education (Emil yahut Eitim zerine) adl yaptnda belirtmiti. Ona gre eitimin temeli doal bireyliin gelitirilmesi eklinde olmalyd. Eitimin amac l'homme Citoyen (vatanda insan) deil l'homme naturel (doal insan) bilinlendirmek olmalyd. Doal insan bilinlendirecek de eitimdi. Ona gre ocuk doal gereksinimlerini zgrce karlayarak gelimeli ve her eyden nce insan olmalyd.

5.3. Alman Aydnlanmas

Kant kimdir. Aydnlanma felsefesine olan katklar nelerdir? Alman aydnlanmas Fransz ve ngiliz aydnlanmasnn etkisiyle geliti. Alman aydnlanmasnda Wilhelm Leibniz- Cristian Wolff'un poplarist felsefesinin etkileri vard. Bu felsefeye gre rationalist dnce basitletirilerek anlatlmakta idi ve temelinde pratik ve yararc olgulara deer verme vard. Alman aydnlanmasnn bu yararc gr Phil (seven) antrope (insan) Philantrope (insan sever) akm meydana getirdi. Bu felsefenin temelinde de Hmanizma'da olduu gibi en deerli olan insan ve her ey insann yarar iin gr vard. ncs J.B.Basedow olan bu akmn temsilcileri Philantropin adl eitim-retim kurumlar kurdular. Ancak Alman aydnlanmasnn en nl dnr ve kurucusu Immanuel Kant'dr. Onun da ilk balarda dayand Leibniz - Wolff felsefesi idi. Fakat daha sonra kendi felsefesini gelitirdi. Kant'a gre deer ile akl arasnda bir uygunluk vard. Tanr insan ve evreni yaratmas srasnda evrene byk bir deer, insana da akl vermiti. ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

63

te bunun ikisinin arasnda bir uyum vard. nsan bu byk deerde akln kullanarak yaayacakt. Bu gr aydnlanmann deist (aklsal din) grdr. Kant grlerini yazm olduu yaptlarnda dile getirdi. Bunlardan De Mondi Sensilailis Atque ntelligileilis Forma et Principis (Duyu Dnyas ile Dn Dnyasnn Formu ve lkeleri zerine) ve Kritik der Reiman Vermuntt (Salt Akln Kritii) vs. gibi yaptlarnda duyu dnyas ile dn dnyasn ayr olarak niteler. Ona gre duyu dnyasndaki bilgiler a prion (nceden), dnce dnyasndakiler ise a posterioni (sonradan) edinilmi olanlard. Kant da iki trl deerler dnmekteydi. Bu da analitik (kavramlar tanmlama) ve sentetik (kavramlar birletirme) deerlerdi. Kant'n akln kullanma cesaretine sahip ol deyii aydnlanma felsefesinin z deyiini oluturur. Kant'n grleri ve felsefesi XVIII. yy da olduu gibi XIX yy.'da balayan Alman idealist felsefesine de temel oldu. Bunun temsilcileri olan Fichte, Shelling, Hegel, Schleinmacher gibi dnrler bu felsefeyi gelitirdiler. Hepsinin temel ald dnce Kant felsefesiydi. Alman idealistleri bu temelden hareketle salam ve dengeli ideal bir sisteme varmak istemekteydiler. Onlara gre insan akl buna eriebilirdi. Alman idealistlerinin bir zellii de din dinamizmleri zmsemeleri ve yaam sevinleriydi.

zet
ada uygarla, birbirini tamamlayan, birbirini gelitiren bilimsel ve sanatsal gelimelerin st ste ykselmesiyle eriildi. Antik ada akla ve bilime nem verilerek gelien zgr dnceye, Ortaada kalplam dogmatizim ve skolastizim egemen oldu. Yeniden dou anlamna gelen Rnesans dneminde ise zgr dnce Ortaan karanlndan kurtularak yeniden dodu. Bir anlamda Antik adaki akl, dnce ve bilim uygarlk nndeki ortaca kalntlarn ykarak akn srdrd. "Teolojik" insann yerini "Estetik" insan ideali ald. Matematik, astronomi, kimya, fizik, corafya, felsefe antropoloji gibi bilim alanlarnda ok byk gelimeler oldu. Dnya merkezli gr yerine gne merkezli, gr benimsendi. Bu dnem bilginleri insana doay kefetme, doa glerine egemen olma olana salayacak bilimsel yntemler gelitirdiler. Rnesans'n bir uzants ve tamamlaycs olan Hmanizm ise temelinde insan deeri ve sevgisi olan bir dncedir. Hmanist gre gre, en deerli varlk insandr ve her ey onun iindir. Aklclk, deneycilik, mutluluk, bilim ve doa temellerine dayann aydnlanma felsefesinde devlet kavram kendiliinden oluan organik kutsal bir varlktr. Ayn zamanda halkn hizAIKRETM FAKLTES

64

AYDINLANMA AI

metinde olan bir kurulutur. Ve devlet bireylerin ilerlemesi ve refaha kavuturulmasn ama edinmitir. stelik din ile devlet ileri birbirine kartrlmamaldr. Aydnlanmaclar dine "akl dini" diyorlard ve bu, akla uygun, akln benimsedii din demekti. nsann doutan saf ve temiz olduuna inanan aydnlanmaclar insann ekillenmesinin ve kiiliinin eitimle olutuunu sylemekteydiler. Ancak eitim doaya uygun olmal ve insan yeteneklerini ve doal geliimini desteklemeliydi. Ayn zamanda da eitim yaamda ie yararl olmaya gre planlanmalyd. Ksaca eitim pragmatisti.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi Rnesans'n zelliklerinden biri deildir? A. Aklclk B. Bilimsellik C. Estetik D. Skolastik E. Antik dnce "Hep akar" diyerek yaamn devinimini belirten filozof kimdir? A. Aristotales B. Platon C. Heraklaites D. Hippodomas E. Anaksimenes Aydnlanma a kanc yzyldadr? A. XIV. yy B. XVI. yy C. XVII. yy D. XVIII. yy E. XIX. yy "Akln kullanma cesaretine sahip ol" deyiiyle aydnlanmann temel grn belirten dnr kimdir? A. Berkeley B. Kant C. Locke D. Rousseau E. Hume

2.

3.

4.

ANADOLU NVERSTES

AYDINLANMA AI

65

5.

Aadakilerden hangisi aydnlanmaclarn dnd insan tipidir? A. Dinsel insan B. Vatanda insan C. Evrensel insan D. Mesleki insan E. Skolastik insan

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Armaolu, Fahir, Siyasi Tarih (1789-1960), Ankara, 1975. Ayta, Kemal, Avrupa Eitim Tarihi, Ankara, 1980. adrc, Musa, "ngiltere'de Demokrasi Hareketleri ve Aydnlanma a", Avrupa Tarihi, Eskiehir, 1991. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, stanbul, 1985. Yldrm, Cemal, Bilim Tarihi, stanbul, 1993.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 2. C 3. D 4. B 5. C

AIKRETM FAKLTES

Fransz htilli
Yazar Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Fransz htilli'nin nedenleri hakknda bilgi edinecek, htillin balamasn ve hangi aamalardan getiini kavrayacak, htillin temel ilkelerini ve bu ilkelerin Avrupa'y nasl etkilediini renceksiniz.

indekiler
Giri Fransz htilli'nin Nedenleri htillin Balamas ve Gelimesi Fransz htilli'nin Avrupa'da Etkileri zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 69 69 75 82 82 83 84

alma nerileri
Kitabnzn, "Aydnlanma a" nitesinde verilen bilgileri anmsaynz. Fransz htilli'nin modern dnyann olumasnda byk katks olduunu unutmaynz. Fransz htilli'nin "Atatrk dnce sisteminin" olumasndaki etkilerini tartnz.

ANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

69

1. Giri
Fransa'nn 18. yzylda iine dt toplumsal, siyasal ve ekonomik bunalmlar, Fransz htilli'nin kmasnda balca etkenler olmutu. Ancak, Fransz htilli'nin gndeme getirdii zgrlk, eitlik, kardelik, milliyetilik gibi siyasal kavramlar tm dnyay etkiledi. Fransz htilli'nin gereklemesinden ksa bir sre sonra bu ilkeler, ihtillciler tarafndan sava yoluyla "zgrlklerini elde etmek isteyen halklara yardm ve kardelik salanmas" dncesiyle tm Avrupa'ya yaygnlatrlmaya alld. Ancak, Avrupa'daki monarik ynetimler ve ayrcalkl snflar, ihtillin kendi aleyhlerine olduunu bildiklerinden, bu ilkelerin kendi lkelerinde yaylmamas iin byk aba gsterdiler. Fakat, ihtill, yeni bir dnya hedeflediinden Avrupa'nn siyasal haritasn ve gler dengesini byk lde deitirdi. zellikle, 19. yzyln balarndan itibaren, ihtillin ilkeleri Avrupa'da siyasal, toplumsal ve ekonomik olaylara yol at.

2. Fransz htilli'nin Nedenleri


Fransz htilli'nin kmasna yol aan ilk adm; 5 Mays 1789'da EtatsGnraux'nun toplanmas oluturuyor ise de, gerekte bu ihtilli douran nedenler uzun bir tarihsel srecin iinde olutu. Bunlar i ve d nedenler olmak zere iki gruba ayrabiliriz.

2.1. Nedenler
nedenleri siyasal, toplumsal ve ekonomik olmak zere ksmda incelemek mmkndr.

2.1.1. Siyasal Nedenler htillden nce Fransa'nn siyasal ynetimi nasld? Tm Avrupa lkelerinde olduu gibi Fransa'da da, mutlak ynetim egemendi. Fransz Kral'nn iktidarn Tanrdan ald ve yeryznde hi bir gce boyun emedii, tam ve mutlak hkmran olduu inanc vard. Ancak, mutlak bir monark olan kral, daha etkin bir ynetim iin byk toprak sahiplerine, rahiplere ve soylular snfna dayanmt. Bu monarik sistem iinde Fransz halkndan ise, krala ve hkmetine itaat edilmesi istenmiti. 18. yzyla gelindiinde devlet kurumlarnn byk ounluu kraln elinde toplanmt. Nitekim, 14. Louis, bunun bir sonucu olarak "devlet benim" ifadesini kulAIKRETM FAKLTES

70

FRANSIZ HTLL

lanmt. 15. Louis ise, 13 Mart 1766'da yapt bir konumada, "yce iktidar yalnz bendedir. Yasama gc kaytsz artsz yalnz bendedir. Toplum dzeni tamamyla benden doar, milletin hak ve menfaatleri tabi ki bende toplanmtr ve yalnz benim elimdedir" demiti. Fransz Monarisi, 18. yzyln balarndan itibaren idr ve mal olarak iflasn eiine gelmiti.

htillin siyasal nedenleri nelerdir? 16. Louis dneminde devletin zlmesi iyice belirginlemiti. zellikle, Amerika Sava, Fransa'y ar bir bor yk altna sokmutu. Bununla birlikte, kral, harcamalarnda hibir kstlamaya gitmemi ve Versailles Saray'nda lks bir hayat yaamaya devam etmiti. Aristokratlar da, sahip olduklar ayrcalklar korumakla birlikte, devletin tm resmi makamlarna grevli olarak atanmlard. 1780'lere gelindiinde, orduda bir subaylk satn almak iin bile drt soylu aileye akraba olmak zorunluluu vard. Bu gelimeler, 18. yzyln sonlarna doru siyasi ynetim ile halkn arasndaki ilikileri kopma noktasna getirmiti. Bunlarn yansra, ekonomik ve toplumsal hayatta nemli bir g haline gelmi olan burjuva snf da, halkn bu honutsuzluunu kullanarak siyasal iktidara ortak olmak istemiti.

2.1.2. Dnce Alanndaki Gelimeler

Aydnlanma felsefesi hangi siyasal dnceleri ileri srmtr? 18. yzyl "aydnlanma felsefesi" Fransa'da nemli gelime gstermiti. Btn insanl mutlulua kavuturacak ynetim eklinin, insan akl tarafndan bulunabilecei inanc vard. Siyasi ynetimlerin kayna "tanrsal" olmaktan kartlmaya allmtr. Bununla birlikte, akla doaya, insann mutluluuna aykr tm pein yarglarn, bo inanlarn ortadan kaldrlmas dnlyordu. Aydnlanma felsefesi, Avrupa'da en fazla Fransa'da yaylma olana bulmutur. Bu dnce sistemi, Fransa'nn mevcut dzenini (Ancien Rgme) hedef alm ve bu dzenin deitirilmesi gerektiini ne srmtr. Nitekim, ihtill, Fransa'da km ve siyasal iktidarn deitirilmesi yoluna gidilmitir. Aydnlanma felsefesinin en nemli temsilcileri (Montesquie, Voltaire, Jean-Jacques Rousseau, Diderot) Fransa'dan kmtr.

Montesquei (1689-1755)

Montesquei nasl bir siyasal dzen istemitir? Aristokrat kkenli bir dnr olmasna karn, krallk istibdatna kar olmutur. 1721 ylnda kaleme ald "ran Mektuplar" adl eserinde Fransa'nn toplumsal kuANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

71

rumlarn hicvetmi, kiliseyi, 14. Louis mutlakln, aristokrat snfn bozulmasn eletirmitir. Bununla birlikte, 1734-1748 tarihleri arasnda yazd "Kanunlarn Ruhu" kitabnda ise, toplumsal kurumlarn, anayasalarn, yasalarn olumasnda evre ve gelenekleri balca etkenler olarak saymtr. Montesquie, aristokratik ayrcalklarn parlamento yolu ile krala kar korunup srdrld ngiliz siyasal dzenini rnek alm ve Fransa'da da buna benzer bir "anayasal monari" kurulmasn nermitir. Devlet iktidarn meydana getiren yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin de birbirinden ayrlmas gerektiini ifade ederek, ihtilli hazrlayan fikri gelimeye nemli katkda bulunmutur.

Voltaire (1694-1778) Voltaire, hangi grleri ileri srmtr? Feodal sisteme, zellikle kiliseye kar kmtr. Voltaire, temsile ve parlamentonun stnlne inanmam, aydn despotluundan yana olmutur. Aydn bir kraln halkn isteklerini sezerek gerekli reformlar yapmasn istemitir. Keyfi tutuklamalara son verilmesini, ikence ve lm cezasnn kaldrlmasn, cezalarn sularla orantl olmasn, i gmrklerin kaldrlmasn, baz feodal haklara son verilmesini, vicdan ve dnce zgrl gibi somut amalarn mcadelesini vermitir. Kralln tanrsal haklara dayanmadn gstermeye alarak, insan akln yceletirmitir.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) J.J. Rousseau nasl bir siyasal dzen istemitir? Yoksul bir saati baba ve dans reticisi annenin olu olarak dnyaya gelmitir. Bu nedenle, gelitirdii siyasal dnceler, yoksul halk kesimlerini hedef almtr. 1746'da yaynlad "Toplumsal Szleme" adl eserinde devlet ve toplumsal yaama ilikin grlerini belirtmitir. O, insanlarn, devleti kendi aralarnda yaptklar bir szlemeyle ve kendi iradeleriyle kurduklarn ileri srerek, egemenlik anlayna yenilik getirmitir. Bylece kraln tanrsal egemenliini ykm, yerine halkn egemenlii grn getirmitir. Rousseau, tm insanlarn eit ve zgr doduunu ne srerek, eitliin ve zgrln toplumsal yaamda da srmesi gerektiini belirtmitir.

Diderot (1713-1784) Diderot'un kard Ansiklopedi'de hangi grlere daha fazla yer verilmitir? Dnemin Fransz aydnlarnnn makaleler yazd bir ansiklopedi karm, bununla siyasi, sosyal konularda ve dnce alannda halk aydnlatmaya almtr.
AIKRETM FAKLTES

72

FRANSIZ HTLL

Diderot'un dnceleri ile Ansiklopedi'ye hakim olan dnceler birbirini tamamlamaktadr. Gerek Diderot'ta gerekse Ansiklopedi'de materyalist felsefe egemendir. 18. yzylda ekonomi alannda yaygn olan faydaclk teorisi Ansiklopedide yer almtr. Bu konuda u grler ileri srlmtr: "Siyaset, ekonomiye baml olmaldr. Politikaya ekonomik amalar yn vermelidir. Temel zgrlk, ekonomik zgrlktr. Devletin grevi, yurttalara ekonomik zgrlkleri salamaktr". Ansiklopedi'nin siyasi alandaki tek kaygs, dengeli ve salam bir ynetimin kurulmas, ekonomik ve kltrel alanlardaki giriimlerin glendirilmesidir. Genel tutumuyla ne ihtillden ne de demokrasiden yanadr. Tarihten kopuk, sosyal gelimelere kapal bir devlet anlayna sahiptir. Ancak, Ansiklopedi, kapitalizmin gelime halinde olduu bir ortamda, gemile balarn kopuunu dile getirerek ihtillin hazrlanmasnda byk etken olmutur.

2.1.3. Toplumsal Yap

? ?

htillden nce Fransa'da ka toplumsal snf vard? htillden nce Fransz toplumu, hukuk asndan temel snfa ayrlmt. Bunlar, asiller, rahipler ve nc snf (Tiers Etat) olarak adlandrlmt. htillden nce asillerin durumu nasld? Asiller, devletin btn yksek memuriyetlerini ve ordudaki komuta kademelerini ellerine geirmilerdi. Vergiden bak olan bu snfn ana gelir kayna, feodal hukuka gre kyllerin dedikleri vergilerdi. Geni arazileri ve malikneleri vard. Ancak, asiller de kendi aralarnda kl asilleri (la noblesse depee) ve cppe asilleri (la noblesse de robe) diye blnmlerdi. Kl asilleri eski feodal beylerin ocuklaryd. Cppe asilleri ise, daha ok kral tarafndan asilletirilmi ya da eitli yollarla bu nvan kazanm kimselerdi. 1789 ncesi Fransa'da yaayan asillerin says 350 bin kadard ve nufsn %1,5'unu oluturmulard. Asillerin 4 bin kadar Versailles Saray'nda kraln yannda yayordu. Lks iinde yaayan bu asiller, ngiltere'dekinin tersine, iktisadi faaliyetlerde bulunmalar yasakt. Bu nedenle srekli borlanmlardr. Fransa'daki topraklarn 1/5'ni elinde bulunduran asiller, hergeen gn ktleen durumlarn dzeltmek iin, kylleri sktrmaya balamlard. Bu tavr da, halkn byk ounluunun asillere kar nefret duymalarna yol amtr.

Rahiplerin ekonomik gc nasld? Rahipler, lkede bata gelen imtiyazl snf oluturuyordu. Bu snf, kendi iinde sk bir biimde rgtlenmiti. Temsilcilerinin toplanarak kararlar ald meclislere sahiptiler. Bu meclis, be ylda bir toplanarak krala yaplacak yardm, kendilerini ilgilendiren eitli konular, dini inanlarn savunulmas iin ne gibi nlemler alnmaANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

73

s gerektiini grrlerdi. Rahipler, ancak zel mahkemelerde yarglanabiliyorlard. Kilise, byk bir servete sahipti. ehirlerdeki deerli birok gayri menkuln yannda Fransa'nn topraklarnn %6'ya yakn bir ksm kilisenin malyd. Kilise, ayrca tarm rnleri zerinden, aara benzer bir vergi toplama hakkna sahipti. 1789 ihtilli ncesinde saylarnn 120 bin kadar olduu tahmin edilen rahipler, gruba ayrlmlard. Bunlar, soylu rahipler, tarikatlar ve aa rahiplerdi. Soylu rahipler, daha ok aristokrat snftan gelme kiilerdi. Bunlarn says 5-6 bin dolaynda olmasna ramen, kilisenin elde ettii gelirin byk ounluunu kontrol ederlerdi. Tarikat rahiplerin says ise, 65 bin kadard. Ancak, bunlar byk bir ekonomik knt iindeydi. Halkla i ie yaayan ve saylar 50 bin kadar olan aa rahipler de, sradan halk gibi toplumsal ve ekonomik sorunlarla kar karya kalmlard. nc snfn yaps nasld? Tiers-Etat (nc snf) ise, asiller ve ruhban snfnn dnda kalan, btn ayrcalksz unsurlardan olumaktayd. Bu anlamda, karmak bir yapya sahipti. Bu snf, teki iki snftan ayran temel olgu, hukuksal ve siyasal ayrcalklardan yoksun olmalaryd. Fransz htillini nemli lde etkileyen dnr ve siyaset adam, rahip Emmanuel Sieys'in "nc Snf Nedir?" adl brornde, bu snf tanmlamak zere sorduu sorular ve verdii yantlar yledir: nc snf nedir? Her ey. Yrrlkteki siyasal dzende nc snfn yeri nedir? Hi. nc snfn amac nedir? Siyasal dzende bir yeri olmak.

Fransz kylsnn kar karya kald sosyal ve ekonomik sorunlar nelerdir? Sieys'e gre nc snf, yani halk, her eydir. O, ulustur ve devleti ynetmek hakk ona aittir. Egemenliin ulusa ait olmas gerekir. Karmak bir yaps olan TiersEtat (nc snf), ihtill ncesi giderek netlemi ve iki ana grup eklinde biimlenmitir. Bunlar, kyller ve burjuvazi idi. Kyller, halkn ounluunu oluturmaktayd. Saylar 23 milyon dolaynda olduu tahmin edilmektedir. Asillere kar davac olmalar, onlarn cezalandrlmalarn salamalar olanakszd. 18. yzylda feodalitenin toprak dzeni zlmeye balamasna ramen, kyller, hl feodal ykmllkler altndayd. Kylnn hem krala, hem ruhban snfna, hem de senyrlere kar feodal ykmllkleri vard. rnn bir blmn mal ya da para olarak (genellikle drtte birini) bunlara vermek zorundaydlar. Ayrca, rnlerini senyre ait kprden geirmek, deirmeninde tebilmek ve frnnda piirebilmek iin vergi ad altnda belli cretler demek zorundaydlar. Kyller iin en ar vergiler, tuzdan ve araptan alnanlard. Bunlarn dnda, kyllere yklenmi daha birok feodal ykmllk ve angaryalar vard. Kyller bu adan, ihtill ncesi, Fransa'da en ezilen snft. Kar karya bulunduklar ar yaama koullar, kyllerin siyasal bilince ulamalarn ve daha iyi bir dzen iin mcadele etmelerine neden olmutur.
AIKRETM FAKLTES

74

FRANSIZ HTLL

Burjuvazinin temel istei nedir? Burjuvalar da, Tiers-Etatin (nc snf) iinde ar basan, iktisaden stn bir snft. Asiller ve ruhban snfndan fark, siyasal ve hukuksal ayrcalklardan yoksun olularyd. Vergiden muaf deillerdi, her devlet memuriyetine giremezlerdi. 15. ve 16. yzyllardan sonra gittike glenen burjuvazinin temel geim kayna, ticaret ve zenaatt. Aralarnda pek ok aydnn da bulunduu burjuvazi, 18. yzylda toprak dzeni ve kentlerdeki lonca sistemiyle atmaya balamtr. Bununla birlikte, siyasal iktidar ele geirme abas iine de girmilerdir. Bu anlay Fransz htilli'nin kmasnda belirleyici temel nokta olmutur.

2.1.4. Ekonomik Nedenler

htillden nce halkn kar karya kald ekonomik skntlar nelerdir? 18. yzyl boyunca sren uzun savalar ve ar tketim, mali ve ekonomik yapy tmyle kertmiti. Bununla birlikte, sanayi alannda meydana gelen gelimeler de, ekonomik dengesizlii arttrm ve yeni toplumsal sorunlar ortaya karmt. Kylerden kentte g balamt. Kentlerin kenar mahallelerinde alk ve salgn hastalklarla kar karya gelen yeni kitleler olumutu. Ayrca, 1740 ylndan sonra nfusun hzla artmas, tarmsal rnlere olan talebi arttrm ve fiyatlarn ykselmesine yol amt. Bu ekonomik yap ierisinde toprak zenginliine dayanan ayrcalkl zmrelerin durumu gitgide fenalarken, ticaret ve sanayi ile uraan burjuvalarn lke ekonomisindeki etkileri de artmtr.

2.2. D Etkenler

2.2.1. Aydnlanma a ve Fransa'ya Etkileri

Rnesans ve Reform hangi yenilikleri getirmitir? Avrupa'da Yenia'da ortaya kan Rnesans ve Reform hareketleri, dnce alannda nemli deiiklikler yaratmt. Rnesans, insan dncesini skolastik kalplarn dar erevesinden kurtarmakla kalmam, serbeste gelimesine de olanak salamt. Bu nedenle, Rnesans, insan dncesine zgrln egemen olmas biiminde tanmlayabiliriz. Reform ise, insan dncesine din alannda belli oranda zgrlk getirmiti. Ancak, bu gelimeler, insann toplum ierisindeki yerini belirleyememi, bu alandaki zgrl geniletememitir.

Aydnlanma a'nda en ok hangi konular ele alnmtr? 18. yzylda "akl"n nem kazanmas, insann "birey" olmasnda etkili olmutur. Nitekim, bu yzylda en ok ilenen konular; akl, erdem, mutluluk, faydaclk, biANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

75

lim ve doa eklinde karmza kmaktadr. Hatta, btn insanln ilerlemesini, mutlulua kavumasn, karlat sorunlarn zlmesini salayacak olann "evrensel akl" olduu inanc dalga dalga yaylmtr. Aydnlama felsefesi dnrlerince uluslarn siyasi ve medeni kanunlarnn insan akl tarafndan oluturulmas benimsenmitir. Bu dnce, tm Avrupa'y etkisi altna ald gibi Fransa'y da derinden etkilemitir. Nitekim, 18. yzyln Fransz dnrleri, akl ilkesini temel alarak eitsizlie dayal siyasal, sosyal ve ekonomik kurumlar eletirmilerdir. Mutlakiyeti dzenin yklmas iin dnceler retmilerdir.

2.2.2. Amerika Birleik Devletleri'nin Bamszlna Kavumas Amerikan Bamszlk Sava, Fransa'daki mutlak monarinin yklmasn hangi ynlerden etkilemitir? 1774 ylnda Amerika'nn on kolonisinin ngilizlere kar savaa balamas, Franszlar tarafndan olumlu karlanmtr. Hatta, bu mcadele, kii hak ve zgrlkleri asndan deerlendirilmitir. Bu bakmdan, Amerika'nn 1776'da "Bamszlk Bildirisi" yaynlamas ve 1783'de bamszln ilan etmesi, Fransa'da ho karlanmtr. Amerikan Bamszlk Savana baz Franszlarn da katlm olmas ve bamszlk bildirisinde n grlen ilkeleri Fransa'ya tamalar, toplumun siyasal bilincini arttrmtr. Nitekim, Amerikan Bamszlk Bildirisi'nde yer alan; insanlarn doutan birtakm haklara sahip bulunduu, bu haklarn, temel olarak yaama, zgrlk ve mutlulua ulama hakk olduu, siyasal iktidarlarn ana amacnn insanlara bu haklar salamak olduu gibi dnceler, Fransa'da mutlakiyeti dzenin yklmasnda etkili olmutur. te yandan, Fransa'nn Amerika'nn bamszlk mcadelesinde ngiltere'ye kar savaa girmesi, bu lkenin mali durumunun daha da bozulmasna yol amtr. Bu gelime de, Fransa'daki siyasal, sosyal ve ekonomik alkanty hzlandrmtr.

3. htillin Balamas ve Gelimesi


3.1. Etats Gnraux'nun Toplantya arlmas
Etats Gnraux ilk kez nasl toplantya arlmtr? Fransa Kral 1. Philippe, 10 Nisan 1302'de toplanacak vergilerle ilgili baz kararlar almak zere asillerden, ruhban snfnn ileri gelenlerinden ve imtiyazl kent temsilcilerinden oluan bir grubu, Paris'te Notre-Dame Kilisesi'nde toplantya armt. Kraln bu giriimi Fransa tarihinde nemli bir yere sahip olan Etats Gnraux'un temellerini atmtr. Zamanla temsili bir meclis niteliini kazanan Etats Gnrauxlar'n hukuksal yetkileri snrlyd. ktidarn mutlak biimde kraln elinde olmas nedeniyle bu meclisler daha ok bir danma kurulu niteliindeydi.
AIKRETM FAKLTES

76

FRANSIZ HTLL

htillden nce Etats Gnraux hangi gerekeyle toplantya arlmtr? 18. yzyln sonlarna doru Fransa'nn iinde bulunduu iktisadi ve toplumsal koullar, lkenin byk bir mali bunalmla karlamasna yol amtr. Bir yandan halk yoksulluk ekerken, te yandan kral da, bte an kapatabilmek iin yeni vergiler koymay planlamtr. Kral, mali bunalma bir zm bulabilmek amacyla 1614 ylndan beri toplanmayan Etats Gnraux'u toplantya armtr. Mecliste; asillerden, ruhban snfndan ve burjuvalardan temsilciler vard. Her snfn birer oyu vard. Ancak, 18. yzyln sonlarnda Tiers-Etat oluturan burjuva ve kyller, iktisadi ve toplumsal glerine ve dedikleri vergiye uygun olarak Meclis'e teki iki ayrcalkl snfn iki kat temsilci gndermek istemilerdir. Kral, bu istekleri kabul etmek zorunda kalmtr. Bylece, Etats Gnraux'u oluturan 1200 yenin 600'u halk tarafndan seilecekti. Halkn isteklerini Etats-Gnraux'a bildirmek ve seimleri ynlendirmek zere Paris'te Otuzlar Kurulu oluturulmutu. Bu kurul; asillere hukuk eitliinin kabul ettirilmesi, krala bir anayasa ilan ettirilmesi, zgrlklerin gvence altna alnmas, brokrasinin hafifletilmesi, vergi koyma ve kanun yapma yetkisinin millet temsilcilerine verilmesi gibi istekleri ne srmtr.

Etats Gnraux 'ta ortaya kan sorunun kayna nedir? Etats Gnraux'un yelerinin saptanmas iin 1789 ylnn ilk aylarnda seim yaplmtr. Toplumsal snflar kendi durumlarn iyiletirmek zere ok ey bekledikleri Etats Gnraux, 16. Louis'in ars zerine 5 Mays 1789'da Versailles saraynda toplanmtr. Meclis'te 300 ruhban snf temsilcisi, 300 asil ve 600 Tiers-Etat temsilcisi vard. Kral al konumasnda Meclis'in, yalnzca lkenin mali yapsn dzeltmesini talep etmesi, yeler arasnda huzursuzluk yaratmtr. Ayrca, Meclis'teki ruhban ve asillerin eski ynteme gre oy kullanlmasnda srar etmeleri, Tiers-Etat temsilcilerinin itirazlarna neden olmutur. Zira, Tiers-Etat temsilcileri, Etats Gnraux'da snflarn ayr ayr toplanmalarna iddetle kar kmlardr. 10 Haziran 1789'da Tiers-Etat temsilcileri, asiller ve ruhban snfnn yelerine, ayn salonda toplanp almaya balanmay nermitir. Asiller, bu neriyi kabul etmediler, ruhban snfnn yeleri ise ekimser kalmay tercih etmilerdir. Ancak, bir sre sonra ruhban snfnn baz temsilcileri Tiers-Etat'n saflarna katlmlardr. Emmanuel Sieyes, 15 Haziran 1789'da Tiers-Etat temsilcilerine vakit kaybetmeden bir anayasa hazrlamalarn nermitir. Sieys'e gre lke nfusunun %96'sn temsil eden bu Meclis, halkn kendisinden bekledii bu grevi en ksa zamanda yerine getirmeliydi. Hatta, Sieys, Meclis'in adnn da deitirilmesini nermitir. Yaplan grmelerden sonra, Tiers-Etat, 17 Haziran 1789'da Etat Gnraux'un adn "Ulusal Meclis" olarak deitirdi. Yeni Meclis'in ilk karar vergilerin halk tarafndan onaylanma zorunluluunu ilan etmek olmutur.Tiers-Etat temsilcileri, asiller ve ruhban snflarnn temsilcilerini de yeni meclise katlmaya davet etmilerdir. Tiers-Etat'n kararl tutumu karsnda ruhban snfnn temsilcileri 19 Haziran 1789'da 137'ye kar 149 oyla, onlara katlma karar almlardr. Ancak, asiller daveti kabul etmemilerdir. Bu gelimeler karsnda Kral 16. Louis, yeni Meclisin toplanmasna engel olmak
ANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

77

iin, Versailles sarayndaki toplant salonunu kapatmtr. Kraln bu tavr Ulusal Meclis yelerinin birbirlerine daha fazla balanmalarna yol amtr. 20 Haziran 1789'da "Jeu de Paume" salonunda toplanarak and imilerdir. Meclis yeleri, andlarnda "hibir zaman birbirlerinden ayrlmamaya, anayasay tamamlayncaya kadar nerede olursa olsun, koullarn elverdii her yerde toplanmaya" karar vermilerdir. Bir anayasann hazrlanmas isteinde bulunulmas ve yzyllardan beri srmekte olan mutlak monarinin deitirilmek istenmesi, Ulusal Meclisi ihtillci bir nitelie brndrmt.

3.2. Kurucu Meclis (Assemblee Constituante) Dnemi


Kral, Ulusal Meclis'in olaylar ynlendirir hale gelmesi zerine 27 Haziran 1789'da dier snflara da yeni meclise katlmalarn emretmitir. Kraln bu politik manevras bir sonu vermemitir. Ulusal Meclis, anayasa yapmak zere otuz yeden oluan bir anayasa komisyonu oluturmutur. Komisyonun temel ilevi, bir hukuk beyannamesi hazrlamak ve kraln yetkilerini akla kavuturmak olarak saptanmt. Ulusal Meclis'in ad neye evirilmitir? Anayasa Komisyonunun almalarnn devam ettii bir srada kraln askeri gleri, meclisi kuatarak anayasa yapma abalarn sona erdirmek istemilerdir. Ancak, Ulusal Meclis, kraln bu giriimine boyun emeyerek ihtillci tavrn srdrm ve 9 Temmuz 1789'da adn "Kurucu Meclis"e evirmitir. Kurucu Meclis, ncelikli olarak kendisini halkn temsilcisi ilan etmi ve yasama yetkisini elinde toplamtr. Bu arada, iktisadi bunalm iinde bulunan halk, meclisin datlaca sylentileri zerine ayaklanm ve 13 Temmuz 1789'da Paris Belediyesi'ni ele geirerek Commune (Komn) adl bir ehir ynetimi kurmutur. 14 Temmuz 1789'da da hapishane olarak kullanlan Bastille Kalesine saldrm ve ele geirmitir. Bastille kalesinin dmesi mutlak monarinin yklmas olarak deerlendirilmitir. htillciler, kraln yabanc uyruklu koruma askerlerine kar ulusal ordu kurarak, komutanlna Amerikan Bamszlk Sava'na katlm olan La Fayette'yi getirmilerdir. Bununla birlikte, Fransa'nn birok kentinde Commune (Komn) adl ehir ynetimleri kurularak ihtill yaygnlatrlmtr. Kurucu Meclis'in almalar nelerdir? Kurucu Meclis, son gelimeler sonucu 4 Austos 1789'da feodalite dneminden kalma baz nemli ayrcalklar ortadan kaldrma karar almtr. Alnan bu kararlar ierisinde; derebeyliin kaldrlmas, mali imtiyazlarn ve angaryann kaldrlmas, herkesten eit vergi alnmas, sivil ve askeri grevlere girite imtiyazlarn kaldrlAIKRETM FAKLTES

78

FRANSIZ HTLL

mas gibi nemli noktalar vard. Bylece, feodal dzen kaldrlarak siyasi, sosyal ve ekonomik eitliin salanmas konusunda nemli bir adm atlmtr. Kurucu Meclis'in ikinci nemli almas ise, 28 Austos 1789'da "nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'ni yaymlam olmasdr.

3.3. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi


nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi Trk dnce tarihini nasl etkilemitir? Tartnz. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi, Amerikan Haklar Bildirisinden sonra, amza ve amzn insanna k tutan temel belgelerden biridir. Giri ve 17 maddeden oluan bildiri; sosyal ve siyasi hayatn tm ktlklerinin tek nedenini, insann doutan sahip olduu ve her zaman iin var olan haklarnn unutulmasna, bu haklara gereken saygnn gsterilmemesine balamaktadr. Bildiriye gre; insanlar, hukuk bakmndan, hr ve eit doarlar, hr ve eit yaarlar. Her insan, bakalarnn zgrlne sayg gstermek art ile istediini yapabilme serbestliine sahiptir. Dncelerini ve kanaatlerini bakalarna serbeste aklama, insann en deerli haklarndan biridir. Bu nedenle, her insan, serbeste konuabilir, yazabilir ve yaynlayabilir. Kamu hizmet ve grevlerinin herkese ak olmas, kimseye ayrcalkl ilem yaplmamas esastr. Bildiride, bireysel zgrlkler ve bu zgrlklerin kullanlmas aklandktan sonra, devlet ve yurtta ilikisi de akla kavuturulmutur. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi, kuvvetler ayrl ilkesini benimseyerek, devletin bireyler zerindeki etkisini azaltm, yasama, yrtme ve yarg organlar arasnda denge kurmaya almtr. Buna gre, hkmet ya da devletin temel amac, insann doal ve zaman amna uramyan haklarn korumaktr. Bu haklar; zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya kar direnmedir. nsan ve Yurta Haklar Bildirisi, insanolunun eitlik ve zgrlk mcadelesine yeni boyutlar kazandrmtr. Bu nedenle, daha sonra yaynlanm olan zgrlk bildirgelerini ve insan haklar belgelerini derinden etkilemitir.

3.4. Yasama Meclisi Dnemi (1 Ekim 1791-22 Eyll 1791)


Kurucu Meclis, "nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi"ni ilan ettikten sonra anayasay yapma hazrlklarna girimiti. Kurucu Meclis, iki yl sren bir almadan sonra anayasay hazrlamt. Bu anayasa, 14 Eyll 1791 tarihinde Kral 16. Louis tarafndan onaylanarak yrrle sokulmutu. Anayasa, egemenlik hakknn ulusa ait olduunu belirtmi, yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirinden ayr olduunu aklamt. Buna gre, kral, yrtme gcnn banda yer alyordu. Ancak, yetkileANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

79

ri anayasa ile snrlandrlmt. Yasama gc meclise, yarg gc de halk tarafndan seilen yarglara verilmiti. Anayasann kabul edilmesi, Fransa'da mutlak monarinin sona ermesini, meruti monarinin kurulmasn salamt. Kurucu Meclis de, anayasay yaptktan sonra kendini feshetmiti. Yasama Meclisi'nin yaps nasld? Bylece, Yasama Meclisi iin seimler yaplm ve 745 ye meclise girmeye hak kazanmt. Yasama Meclisi, 1 Ekim 1791 toplanarak almalarna balamt. Bu yeni dnemde kral, veto hakkna sahipti. Ayrca, Meclis'teki kral taraftarlar da saysal olarak daha fazla idi. Meclis'te ok az Cumhuriyet yanls vard. Bu nedenle, Meclis, tutucular ve ilericiler olmak zere iki kanada ayrlmt. Yeni rejimin kartlar lke dnda ne tr almalarda bulunmulardr? Yasama Meclisi dneminde i karklklarn yannda, yeni rejimi ykmak isteyen d glerle de mcadele edilmitir. Zira, kral ve kralie, kendilerini kstlayan anayasadan kurtulmak ve mutlak monariyi yeniden kurmak iin yabanc krallardan gelecek yardmlar beklemilerdi. Fransa'dan kaan, asiller ve rahipler de, eski dzene dnlmesi iin Avusturya ve Prusya'y ktrtmlard. Yasama Meclisi, kkrtc asiller ve rahiplerin belirli bir sre iinde Fransa'ya dnmemeleri halinde mal ve mlklerine el konulaca kararn almtr. Ancak, kral, veto hakkn kullanarak bu karar onaylamamtr. Bunun zerine Cumhuriyet yanllar, kraln oturduu saray basarak 16. Louis ve Kralie Marie Antoinette'iyi tahttan indirmi ve Luxemburg atosunda gz hapsine almlardr. Yrtme yetkisini de, alt bakandan oluan geici yrtme komitesine devretmilerdir. Danton, bu komitenin en nemli kiilerinden biri olmutur. ve d olaylarn youn olduu bir dnemde, Yasama Meclisi 20 Eyll 1792'de yerini Konvansiyon Meclisi'ne brakmt.

? ?

3.5. Konvansiyon Meclisi (20 Eyll 1792-26 Ekim 1795)


Konvansiyon Meclisi'nin ilk almas ne olmutur? Konvansiyon Meclisi, genel oy ve iki dereceli bir seim sonucu meydana gelmiti. 20 Eyll 1792'de ilk toplantsn yapan Meclis, 749 milletvekilinden olumutu. Bu meclis ilk olarak, 21 Eyll 1792 tarihli oturumunda krall kaldrm ve Cumhuriyeti ilan etmitir. Konvansiyon Meclisi'nin bu karar, Fransa'da 1. Cumhuriyet olarak adlandrlmtr. Kral, 1792 ylnn kasm aynda Cumhuriyet ynetimine kar ihtill hazrlklar iinde olmakla suland ve lme mahkum edilmitir. Meclis'te nemli tartmalar
AIKRETM FAKLTES

80

FRANSIZ HTLL

yaratan idam cezas, 21 Ocak 1793'te infaz edilmitir. Arkasndan da Kralie Marie Antoinette, ayn sutan 16 Ekim 1793'te idam olunmutur. Kraln idam, Fransa'daki ihtill ve ihtill kartlar arasndaki mcadeleyi arttrmtr. Bununla birlikte, Avrupal krallklar da Fransa'daki rejimi ortadan kaldrmak iin kendi aralarnda koalisyon kurmulardr.

Cumhuriyetin korunmas iin hangi rgtler kurulmutur? Cumhuriyet'in ite ve dta tehlikelerle karlamas zerine, Meclis, rejimi korumak ve karklklar nlemek zere eitli komiteler kurulmasna karar vermitir. Danton, Robespierre ve Marat gibi radikallerin nclnde, "htillci Gzc Komiteleri", "htill Mahkemesi", "Kamu Selmeti Komitesi" ve "Siyasi Komiserlikler" oluturulmutur. htillci Gzc Komiteleri'nin yabanclar gz altnda bulundurmak, kukulu kiilerin listesini hazrlamak, gerekli grdklerinde de bu kiileri tutuklama yetkileri vard. htill mahkemeleri ise; ihtill dman her giriimi, zgrlk, eitlik, birlik, Cumhuriyet'in blnmezlii, devletin i ve d gvenlii aleyhindeki her suikasti ve krall yeniden kurmak amacn gden btn komplolar yarglama" hakkna sahip olacakt. Verdii kararlar bozulamayacak ve temyiz edilemiyecekti. Kamu Selameti Komitesi'nin grevi de, Meclis'e bal Geici Yrtme Kurulu'nun ynetimine yardmc olmak, gerektiinde genel savunma nlemleri almakt. Ordulara gnderilen Siyasi Komiserlikler de, orduda dzeni salamak ve gerekli grdklerinde de generalleri tutuklamak yetkisine sahiptiler.

Konvansiyon Meclisi'nin hazrlad anayasa hangi niteliklere sahiptir? Bu siyasi organlar, terr yntemine bavurarak yeni rejimin yerlemesini salamaya almlardr. Bu arada Konvansiyon Meclisi, diktatrlk sulamalarndan kurtulmak, tara halkna ve illere gven vermek amacyla bir anayasa hazrlama yoluna gitmitir. 24 Haziran 1793 tarihinde kabul edilen anayasann bana, "nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi" konmutur. Bu bildiri, 1789 nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'nden daha eitliki ve daha sosyal ierikli idi. Fransz htilli iinde halk egemenlii grn gerekletirmeye alan anayasa, gler birlii ilkesine dayanmaktayd. Yasama, yrtme ve yarg gc, meclisin elinde toplanmaktayd. Ancak, bu anayasa yrrle sokulamamtr. Fransz htillcileri bir yandan bu i siyasi gelimelerle urarken, dier yandan d dmanlarla mcadele etmilerdir. htillin dmanlarn snrlarda durdurmak amacyla genler kitleler halinde askere alnmlardr. lkede yaratlan bu heyecan dalgas sonucu, rejim d glerden korunmutur. Ancak, iddet ve basknn dayanlmaz hale gelmesi, lml Cumhuriyetilerin orduyla ibirliine gitmesine yol amtr. Bunun sonucunda, 27 Temmuz 1794'te terr uygulamalaryla tannan Robespierre ve yandalar yakalanarak idam edilmilerdir. Ilml Cmuhuriyetiler, yeni bir anayasa hazrlamaya balamlardr. Yeni anayasay hazrlama almalar 22 Austos 1795 tarihine kadar devam etmitir. Bu
ANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

81

tarihte "3. yl Anayasas" denilen anayasa kabul edilmitir. 26 Ekim 1795'de de Konvansiyon Meclisi dalm ve Direktuvar dnemi balamtr.

3.6. Direktuvar Dnemi (28 Ekim 1795-9 Kasm 1799)


Direktuvar Dnemi'nde yasama gc nasl oluturulmutur? Bu dnemde yrtme gcnn kullanlmas, meclis tarafndan seilen be yeye verilmesi kararlatrlmt. Yrtme gcn elinde bulunduran bu kurula, "Direktuvar" ad verilmitir. Yasama gc ise, meclise aitti. Ancak, meclis diktatrlne engel olmak iin iki meclis oluturulmutur. Bu meclislerden biri 500 yeli "Beyzler Meclisi, dieri de 250 yeli senato niteliindeki "htiyarlar Meclisi" idi. Direktuvar dneminde meydana gelen siyasal ve iktisadi olaylar, halkn giderek yoksullamasna yol amtr. Bu nedenle, yeni rejimden krallk taraftarlar da, Cumhuriyetiler de honut kalmadlar ve halk ayaklanmaya kkrttlar. Bu tarihlerde meydana gelen ayaklanmalarn byk ksmn, gen bir general olan Napolyon Bonapart bastrmtr. Ayrca, Napolyon Direktuvar dneminde Avusturya ve Msr'a da askeri seferler dzenlenmitir. Fransa, Napolyon'un seferleri sonucu talya ve Dalmaya kylar ile Msr'a yerlemitir. Ancak, Direktuvar ynetimi, i politikada baarl olamad. Napolyon, siyasi belirsizliin youn olduu bir dnemde, 7 Ekim 1799'da Msr'dan gizlice ayrlarak Fransa'ya dnd. Halk, Napolyon'un ite ve dta dzeni salayacana inanyordu. Nitekim, Napolyon, hkmet kartlaryla birleerek 9 Kasm 1799'da bir darbe yaparak Direktuvar ynetimine son vermitir.

3.7. Konsllk Dnemi (10 Kasm 1799-18 Mays 1804)


Napolyon Bonapart'n nderliinde gerekletirilen darbe sonucu "htiyarlar Meclisi" dalm, be kiilik Direktuvar Kurulu da kaldrlarak yerine konslden oluan geici bir hkmet kurulmutu. Grevlendirilen iki komisyon da, yeni bir anayasa yapmak iin almalara balamt. Hazrlanan anayasann nitelikleri nelerdir? Napolyon Bonapart, kendisini drt yl sreyle konsl setirmiti. Bu tarihten sonra, Napolyon Fransa'nn ynetimini eline almtr. Napolyon, ilk i olarak grevlendirilen iki anayasa komisyonunun hazrlad anayasa taslana son eklini vererek ilan ettirmek olmutur. Cumhuriyeti esas alan ve drt meclisli bir parlamento meydana getiren bu anayasa, Napolyon'un kiiliinde toplanan merkeziyeti bir ynetim anlayna sahipti. Bu nedenle, "despotik cumhuriyet" olarak da adlandrlabilir.

AIKRETM FAKLTES

82

FRANSIZ HTLL

Napolyon, anayasadan yararlanarak kendisini mr boyu konsl setirmitir. 2 Aralk 1804'te de inparatorluunu ilan etmitir.

4. Fransz htilli'nin Avrupa'da Etkileri

Avrupa'l Devletlerin Fransz htilli'ne kar gsterdikleri ilk tepki nasl olmutur? Avrupa Devletleri, balangta Fransa htilli'ni bu lkenin i sorunu olarak yorumlamlardr. Hatta, ihtill sonucunda Fransa'nn zayf decei tahmininde bulunmular ve Fransa'y kendi sorunlaryla babaa brakmlardr. Ancak, Fransz htilli ve ihtillin getirdii yeni ilkeler, Avrupa'nn monarik dzenlerini tehdit etmeye balaynca bu tavrlarndan vazgemilerdir.

Avrupal Devletler, ihtillin hangi ilkelerinden rkmlerdir? Fransz htilli sonucunda kyllerin derebeylik dzenini ykmas, tamamen zgr ve ayn zamanda emeklerinin karln alacak ekilde toprak sahibi olmas, egemenliin tanrsal bir nitelikten kurtarlarak dnyevi bir hale getirilmesi, burjuvazinin siyasal iktidar ele geirmesi, laik bir anlayn benimsenmesi, medeni hukuk alannda nemli dzenlemelerin yaplmas ve milliyetiliin yaylmas gibi etkenler Avrupal monarik devletlerin kendi aralarndaki anlamazlklar sona erdirerek ittifaklar kurmalarna yol amlardr. 1792 ylndan itibaren Fransa'ya sava amlardr. Fransa'ya kar bu dnemde verilen savalara htill Savalar ya da Koalisyon Savalar ad verilmitir. 1792 ylnda balayp 1815 ylna kadar sren koalisyon savalarnda, Fransa, "krallk basks altnda inleyen uluslar kurtarmak", Avrupal monarik devletler ise, "Fransa'da mutlak krall yeniden kurmak" amac ile hareket ettiklerini ileri srmlerdir.

zet
18. yzylda koyu bir mutlakiyetle ynetilen Fransa, siyasi, sosyal ve ekonomik knt yaamtr. Halkn byk bir ksm ayrcalkl snflarn -aristokratlar ve ruhbanlar- basks altnda yer almt. Ticari ilikilerin sonucu gittike zenginleen burjuvazi de siyasal iktidara ortak olmak istemiti. Aklc dn savunan Fransz dnrleri de egemenliin kaynan tanrsal olmaktan kartlarak halk iradesine dntrlmesini savunmulardr. Siyasi, sosyal ve ekonomik nedenlerle balayan Fransz htilli, ksa srede eitlik, zgrlk ve kardelik gibi siyasal kavramlara sahip karak evrensellemitir. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'nde belirtilen ilkeler yeni bir dzeni gndeme getirmitir. Ancak, ihtill sonucu

ANADOLU NVERSTES

FRANSIZ HTLL

83

Fransa'da uzun sre siyasi, sosyal ve ekonomik dengeler yerine oturmamtr. Mutlakiyetten halk egemenliine gei, kral yandalar tarafndan benimsenmemitir. Kk burjuva ve geni halk ynlar da daha eitliki bir dzen talep etmilerdir. Bu talepler, Yasama Meclisi Konvansiyon Meclis, Direktr Dnemi ve Konsllk Dnemi gibi srelerin yaanmasna yol amtr. Fransz htilli, ksa bir sre iinde yalnz Fransa'y deil, tm Avrupa'y etkilemitir. Cumhuriyet, anayasa, halk egemenlii, demokrasi ve ulusuluk gibi siyasal deerlerin yaylmasna katkda bulunmutur.

Deerlendirme Sorular
1. Aadaki dnrlerden hangisi "ran Mektuplar" adl eserinde Fransa'nn toplumsal kurumlarn ve kiliseyi eletirmitir? A. Jean Jacques Rousseau B. Montesquie C. Diderot D. Voltaire E. Emmanuel Sieyes Aadakilerden hangisi nc Snf' (Tiers-Etati) en iyi ekilde tanmlamaktadr? A. Asiller ve ruhban snfnn dnda kalan, btn ayrcalksz unsurlar B. Tm siyasal ve hukuksal ayrcalklara sahip unsurlar C. Ayrcalklardan yoksun burjuvalar D. Feodal dzende tm haklardan yoksun kyller E. Sanayi iileri Fransa tarihinde "Etats Generaux" Meclisi ilk kez hangi kral dneminde toplanmtr? A. 2. Philippe B. 14. Louis C. 1. Philippe D. 15. Louis E. 16. Louis Yasama, yrtme ve yarg glerinin mecliste topland dnem aadakilerden hangisidir? A. Yasama Meclisi B. Direktuvar Dnemi C. Konsllk Dnemi D. Konvansiyon Dnemi E. Kurucu Meclis

2.

3.

4.

AIKRETM FAKLTES

84

FRANSIZ HTLL

5.

Aadakilerden hangisi, nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi" nde yer almamtr? A. Kamu hizmet ve grevlerinin herkese ak olmas, B. Yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirinden ayr olmas, C. Devletin temel amacnn yuttalarn sahip olduu haklar korumas, D. Yayn zgrlnn olmas, E. Oy kullanmak iin belli oranda vergi denme zorunluluunun olmas.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Ate, Toktam; Siyasal Tarih I, stanbul: 1982. Armaolu, Fahir; Siyasi Tarih (1789-1960), Ankara: 1975. Aulard, A.; Fransa nklbnn Siyasi Tarihi, 3 cilt, (eviren: Nazm Poray), Ankara: 1987. Gaxotte, Pierre; Fransz htilli Tarihi, (eviren: Semih Tiryakiolu), stanbul: 1969. Hobsbawm, Eric J.; Devrim a: 1789-1848, (evirenler: Jlide Ergder-Alaeddin enel), Ankara: 1989. zkaya, Ycel; "Fransz htilli ve Avrupa (1789-1815)" Avrupa Tarihi, (Editr: Mehmet Kayran), Eskiehir: 1991. Sarca, Murat; 100 Soruda Fransz htilli, stanbul: 1981. Tanilli, Server; Dnyay Deitiren On Yl: Fransz Devrimi stne (1789-1799), stanbul: 1990. Uarol, Rfat; Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul: 1995. ok, okun; Siyasal Tarih (1789-1950), Ankara: 1967.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. B 2. A 3. C 4. D 5. E

ANADOLU NVERSTES

Kapitalizm, Sosyalizm ve Milliyetiliin Ortaya kmas


Yazar Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Kapitalizmin ortaya kmas hakknda bilgi edinecek, Kapitalizmin evreleri ve dayand ekonomik-politik dnceleri kavrayacak, Kapitalizme bir tepki olarak doan sosyalizmin genel zelliklerini alglayacak, Milliyetiliin (Ulusalcln) ortaya kmasn ve amalarn reneceksiniz.

indekiler
Giri Kapitalizmin Ortaya kmas Sosyalizmin Ortaya kmas Milliyetiliin (Ulusalcln) Ortaya kmas zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 87 87 96 101 109 109 110

alma nerileri
19. yzylda uygulanan kapitalizmin gnmze gelinceye kadar ne gibi deiiklikler geirdiini aratrnz. 1980'li yllarda sosyalist dzenlerin hangi nedenlerden dolay ktn tartnz. Gnmzde ulus-devlet modelinin geerliliini yitirip-yitirmediini tartnz.

ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

87

1. Giri
Dnyamz son iki yzyldr nemli deiiklikler yaamaktadr. nsann zgrlemesi, doal ve toplumsal evreyi denetim altna almas abas byk bir hzla devam etmektedir. Ancak, ortaya atlan baz "dnce sistemleri" byk tartmalar yaratmaktadr. Nitekim; toplum, devlet, iktidar, eitlik, kii hak ve zgrlkleri erevesinde tartlan kavramlarn yaratt sorunlar gncelliini korumaktadr. Ortaa feodalizm dzeninin zlmesinden sonra ortaya kan kapitalizm, ii snfnn ve toplumun dier alan kesimlerinin sefalet iinde yaamalarna neden olmutur. Sosyalizm, bu toplumsal kntnn giderilmesi ve yeni bir dnya dzeni yaratlmas iin, kapitalizme tepki olarak domutur. Bilindii gibi, 150 yldan beri sosyalizm ve kapitalizm arasnda amansz bir mcadele yaanmaktadr. 1917 ylnda kurulan Sovyetler Birlii'nin kmesi, "sosyalist teoride" yeni araylara yol amtr. Toplumlar etkileyen bir dier kavram da milliyetilik (ulusalclk) tir. Fransz htilli'nden sonra dnyaya yaylan ulusalclk, 1980'li yllarn ortalarndan itibaren yeniden canlanmtr. Yugoslavya'nn paralanmasndan sonra, etnik unsurlar arasnda youn atmalar yaanmas yeni ykmlara yol amtr. Kapitalizm, sosyalizm ve ulusalclk kavramlarnn ortaya klarnn incelenmesi, genel zelliklerinin tahlil edilmesi, gnmz siyasal olaylarnn anlalmas asndan nemli olacaktr.

2. Kapitalizmin Ortaya kmas


2.1. Kapitalizm Nedir?
Kapitalizm kavram, 19. yzylda youn bir kapitalistleme sreci yaanmasna ramen, Marxist olmayan iktisat okullarnca ender olarak kullanlmtr. Kavramn ilk kullanm, 1854 ylnn sonlarna doru "Oxford English Dictionary" adl szlkte yaplmtr. Ancak, kavramn Marxist literatre girmesi ok sonralar gereklemitir. Marx, gerek "Komnist Manifesto"da gerek "Kapital" in 1. cildinde "kapitalistik" sfatn kullanrken veya "kapitalistler"den sz ederken kapitalizmi bir isim olarak kullanmamtr. Sadece, 1877 ylnda Rusya'daki taraftarlaryla yazmasnda, Rusya'nn kapitalizme gei sorunu zerine bir tartmada bu kavram kullanmtr. Kapitalizm kavram neyi ifade etmektedir?

AIKRETM FAKLTES

88

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

Kapitalizm, eitli ekilleriyle sermayenin, temel retim aracn oluturduu retim biimidir. Sermaye; emek gc ve retim maddeleri almaya ynelik para veya kredi; fiziksel anlamda makine (dar anlamda sermaye) ya da tamamlanm veya ilenme srecindeki mal stoklar biimlerini alabilir. Sermayenin ald biim ne olursa olsun bir retim biimi olarak kapitalizmin temel zellii, sermayenin zel mlkiyetinin bir snfn -nfusun byk kitlesinin dndaki kapitalistler snfnnelinde olmasdr. Tarihin bir evresi olarak kapitalizmin snrlar hep tartma konusu olmutur. Kkenlerine ilikin kuramlara uydurabilmek iin ileriye ya da geriye ekilmitir. Ve zellikle son yllarda kapitalizmin dnemletirilmesi youn bir ekilde tartlmaktadr.

2.2. Kapitalizmin Ortaya kmas

Kapitalizm tarihin hangi dneminde ortaya kmtr? Kapitalizm, Ortaan sonlarnda feodal ilikilerin zlmeye balad bir srete ortaya kmtr. Byk toprak mlkiyetinin zlmesi, feodal beylerin serfler zerindeki etkisini azaltmt. Bununla birlikte, bu dnemde ticaretle uraan bir tccar snfnn domas kapitalizmin oluumunu hzlandran etkenlerden biri olmutur. Bu nedenle, kapitalist sistemdeki ilk aama "ticari kapitalizm" olarak adlandrlmaktadr.

2.3. Ticari Kapitalizmin Ortaya kmas

Ticari kapitalizmin ortaya kmasn salayan etkenler nelerdir? Bu kapitalizm tr, feodalizmin zlmesiyle balamakta ve Sanayi Devrimi'ne kadar srmektedir. 12. ve 13. yzyllardan itibaren kentlemenin younlamas, Hal Savalarnn Avrupa'y etkilemesi ve eitli fuarlarn dzenlenmesi ticaretin gelimesini salamt. zellikle, parasal kredilerin alnp verilmesinin zendirilmesi iin hukuk ve din yapnn deitirilmesi sermaye birikiminin salanmasn kolaylatrmt. Ayrca, byk keiflerin dourduu ekonomik ve siyasal sonular, kapitalist sistemin olumasnda byk rol oynamtr. Bunlar srasyla inceleyelim. Corafik Keifler ve Ticari Devrim (Kolonyalizm)

Corafik keifler kapitalizmin gelimesini nasl etkilemitir? 15. yzyln sonlarnda denizcilik bilgisinin artmas, pusulann kefedilmesi ve haritalarn dzenlenmesi gibi gelimeler yeni lkeler ve topraklarn bulunmasn
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

89

tevik etmitir. Bu zenginlik aray; Asya, Afrika ve Amerika ktalarndaki deerli madenlerin youn bir ekilde Avrupa'ya aktarlmasna yol amtr. Bunun doal sonucu olarak, ekonomik ufuk genilemi, ticaret daha da younlam ve Avrupa'daki tccarlar grubu artmtr. Piyasalarn gelimesi sonucu eski bir ticaret merkezi olan Akdeniz nemini kaybetmi ve Atlas Okyanusu ne gemitir. Hatta ticaret merkezi doudan batya kaymtr. Kapitalist ekonominin; para, ticaret, sanayi gibi nemli eleri bu an gelitirici etkileri dorultusunda byk bir g kazanmtr. Parasal Devrim

Avrupa'da deerli madenlerin ve paralarn enflasyona yol amas, burjuvazinin lehine geliirken, toprak mlkiyetine dayanan soylular ile cretle alan gruplarn aleyhine gelimitir. Dier bir deyile, toprak mlkiyetine dayanan soylular ve cretle alanlar yoksullatrmtr. Byyen kr ve kazanlar, tanr kymetlerin deerini ykseltmitir. Hisse senetlerine dayanan irketler kurulmutur. Hatta, Londra, Anvers ve Lyon gibi merkezlerde mal ve menkul kymetler zerine ticaretin organize edilmesini kolaylatran borsalar olumutur. Parasal hareketliliin sonucu mal retimi artm ve daha geni piyasalar elde etme yar balamtr. Teknik Devrim

Ticari burjuvazinin lehine ileyen gm ve altn enflasyonu, teknik devrimin ortaya kmasnda etkili olmutur. Yeni endstriler domutur. Nitekim, matbaann bulunmas ve kitap sanayinin domas kapitalist ortamda gereklemitir. Bununla birlikte, mekanik alma yaylm, zel teebbs gelimi, irketlerde ynetim kadrosu ve i gc almas ayrlmtr. Dnsel Devrim

Rnesansta; edebi, estetik ve felsefi alanda yeniden bir ekillenmenin olumas, Avrupa toplumlarnn Ortaa dncesinden tmyle kopmasna yardmc olmutur. Bilim, tek geerli yntem olarak grlmeye balanmtr. Dinde reform kapitalizmin gelimesini nasl etkilemitir? Almanya'da Luther ve Fransa'da Calvin'in dinde reform yapmalar, adeta ekonomik alanda bir "erdem" yaratlmasna neden olmutur. Nitekim, Puritanizm ve Protestanizm kapitalist sistemin oluma ve gelimesinde byk etki yapmtr. Protestanizm maddesel hayat yceltmitir. Buna gre; Tanr katnda deerli bir kii olmak iin, insanlar "dnyalklarn" zenginletirmelidirler. Ayrca, kilisenin geni mlkleri ve mallar, yer yer imalthanelere ve ve fabrikalara dntrlmtr. Bu nedenle, Cenevre, Bale, Amsterdam ve Londra gibi protestanln yaygn olduu kentler, ticari kapitalizmin merkezleri haline gelmilerdir. Bylece, kilise, kapitalizmin cretli alma rejimine gemitir.
AIKRETM FAKLTES

90

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

Reformcu Calvin; ekonomik dengesizlik, sosyal dengesizlik, speklasyon, alma, endstri, ticaret, devlet mdahalesi, faiz ve dn verme hakkndaki zgn dnceleriyle kapitalizmin gelimesinde byk katks olmutur.

2.3.1. Ticari Kapitalizmin Yaps Kapitalist sistemin olgunlamasn salayan dnsel etkenlerin, insan alma hayatnda baarl olmaya yneltmesi, varlkl olmann Tanrsal bir dllendirmeyle sonulanaca inancnn yaygnlatrmas ekonomik faaaliyetlere bir dinamizm kazandrmtr.

Ticari kapitalizmin gelimesine katkda bulunan olaylar nelerdir? 16. yzyldan itibaren dnyann eitli blgelerine ihracat yapan servenci satclarn youn bir ekilde kr-kazan tutkusuna sahip olmas, sermaye birikiminin daha da artmasna yol amtr. Byyen sermayenin zel ellerde toplanmas ve bu sermayedarlarn ekonomik ve sosyal hayatta oynadklar roln giderek bymesi gibi temel unsurlar, kapitalist sistemin zelliklerini oluturmutur. Ayrca, devletin ekonomik byme ve gelimeyi zendirmek ve denetlemek iin yasalar yapmas, gerektiinde mdahalede bulunmas ticari kapitalizmin gelimesine byk katkda bulunmutur. Ticari kapitalizm; el zenaatlar kesimini tasfiye ederken, ynl dokuma endstrisinde, deniz ticaretinde ve bankaclk sektrnde yeni rgtlenme biimleri oluturmutur. Byk sermayelere sahip olan tccarlar, 16. yzyldan itibaren zeneatkrlarn atlyelerini satn almaya balamlardr. Bylece, zeneatkrlar, evlerinde alan cretliler biimine dnmlerdir. Bu srecin sonunda (17. yzylda) manfaktrler olumutur. Eski zeneatkrlar, byyen bu atlyelerde daha retken ve daha rasyonel bir tarzda almak iin biraraya gelmilerdir. Artan retimin d pazarlara srmn salamak iin zel krediler yetmeyince anonim irketler kurulmutur. 1553 ylnda Londra'da kurulan Servenci Tccarlar irketi ve 1662 ylnda Dou Hindistan iin oluturulan Hollanda irketi vb. 16. yzyldan itibaren endstri ve ticaret alanlarnda kapitalist ilikiler younlarken, tarmsal kesimde de deiiklikler meydana gelmi, kk iletmeler yerini byk iletmelere brakmtr.

2.3.2. Ticari Kapitalizmin Dnsel Yaps: Merkantilizm

Merkantilizmin genel zellikleri nelerdir? talyanca "Mercante" szcnden tretilen Merkantilizm, 15. ve 18. yzyllar arasnda Avrupa'da ortaya kan inanlarn, kuram ve uygulamalarnn tmn
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

91

iermektedir. Bu iktisadi politika; ticaretin yaygnlamasn, gm ve altn gibi deerli madenlerin lkeye giriini, hkmdarn g kazanmasn, endstriyel ilerlemenin ve ulusal glenmenin salanmasn amalamtr. Grld gibi Merkantilist dnce; paraya dayanan, ulusalc ve mdahaleci niteliklere sahiptir. Merkantilist dncenin bu nitelikleri Avrupa lkeleri tarafndan farkl biimde uygulanmtr. zellikle, Fransz Merkantilizmi, ulusal ekonomi dncesi etrafnda odaklamtr. Buna gre, zenginletirilmesi gereken unsur ulus olmalyd. Fransa'nn altn ve gm kaynaklarnn olmamas nedeniyle, gznne alnmas gereken nokta; insan yaay iin zorunlu olan mallarn retilmesiydi. Bu amacn gerekletirilmesi iin; retim metodlarnn gelitirilmesi, etkin ve rasyonel gmrk koruyuculuunun gerekletirilmesi, lke dna hammadde ihracnn engellenmesi, ancak ilenmi maddelerin ihra edilmesine izin verilmesi ve devletin gerektiinde ekonomiye mdahale etmesi gibi almalar yaplmas zorunlu idi. Fransz Merkantilisi J. B. Colbert'in grleri nelerdir? Merkantilist dncenin Fransa'da gelimesini salayan kii, 1662 ylnda Maliye Bakanlna getirilen J.B.Colbert'tir. Colbert'in 1664 ylnda yazd bir mektupta, "bir lkenin bykln ve gcn, o lkedeki para bolluu belirler. Btn Avrupa'da dolaan para miktar snrldr. lkemizdeki para miktar, aktr ki, ancak dier lkeler aleyhine arttrlabilir" diyerek ekonomiye yeni dzenlemeler getirilmesini istemitir. Bu dzenlemelerin de ticaret ve endstri alannda younlatrlmasn nermitir. Merkantilizm, 18. yzylda yeni siyasal ve ekonomik deerlerin ortaya kmas sonucu, etkinliini yitirmeye balamtr. Altn ve gm madenlerinin zenginliin kaynan oluturduunu savunan bu gr; fiyat artlarna ve enflasyona yol am, ulusal ekonomilerin birbirleriyle ok iddetli atmasna neden olmutu. Bununla birlikte, menkantilist uygulamalar zaman iinde statkocu, gelimeyi nleyici etkenler de oluturmutu. Ayrca, ekonomik gelimenin faturasnn da daha ok iiler ve kyllere yklenmesi, sosyal ve ekonomik yaplar arasnda uurumlar yaratmt. Tm bu etkenler, kapitalizmde yeni bir aamann olumasna zemin hazrlamtr.

2.4. Sanayi Kapitalizminin Ortaya kmas


Sanayi kapitalizminin olumasn salayan temel etken nedir? Sanayi kapitalizminin ortaya kmasna yol aan temel etken; 18. yzylda, nce ngiltere'de ve daha sonralar tm Avrupa devletlerinde, Kuzey Amerika'da ve Japonya'da yaanan sanayi devrimidir. Bu gelime sonucunda, szkonusu devletler, tarm toplumlarndan sanayi toplumlarna dnmlerdir.

AIKRETM FAKLTES

92

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

2.4.1. Sanayi Devrimi ve Nedenleri

Sanayi devriminin nedenleri nelerdir? Sanayi devriminin nedenleri konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Ancak, sanayi devriminin ngiltere'de balad noktasnda ortak bir gr vardr. Sanayi devriminin balamas ve olgunlamas hakknda ok sayda neden olmakla birlikte, biz, drt temel etkeni inceleyeceiz. retim Aralarnn Teknik Olarak Yenilenmesi ve Gelimesi: Tekstil alannda yeni makine ve tezgahlarn icat edilmesi, metalurjide demir, elik gibi madenlerin gelimi teknik ve yntemlerle ilenmesi, enerji alannda buhar makinesinin bulunmas byk sanayiye geii hzlandrmtr. Ulam Aralarnnn (Kanal ve Demiryollar) Gelimesi: Ulam alanndaki gelimeler sanayi devrimini birka adan desteklemi ve gelitirmitir. Nfusun hareketli olmas ve krsal alandan kentlere g edilmesi, byk oranda ulamdaki ilerlemelere bal olarak gelimitir. Hammadde ihtiyacnn dzenli ve ucuz bir ekilde salanmas ve retilen mallarn pazarlara gnderilmesi gibi etkenler de dzenli bir ulam ebekesini gerektirmitir. Bu nedenle kanal ve demiryolu alannda nemli ilerlemeler salanmtr. Sermaye Birikimi: Sanayi devrimini besleyen sermaye birikimi, sanld gibi, d ticaret ve kolonilerden gelen servet oluturmamtr. zellikle, ngiltere'de tarmsal kkenli sermaye sanayi alanndaki giriimlere kaynaklk yapmtr. te yandan sermaye birikiminin olumasnda alan kesime denen cretlerin ok dk olmas ve ocuk, kadn gibi kimselerin btn gn altrlmas da etkili olmutur. Emek Arznn Artmas: Emek arznn artmasna tarmsal devrim ve nfus art neden olmutur. Tarmda, yeni yntemler kullanlarak topran verimi arttrlmtr. Yeni yntemlerin gelitirilmesi, kyllerin topraa olan feodal kkenli bamllklarnn da tmyle sona ermesine neden olmu ve "zgr kyller" byk bir emek arz potansiyeli ile kentlere ynelmilerdir. Bylece, kapitalist snf, ok ucuz bir igc salam oluyordu. Nfus artna ise, tp alanndaki gelimelerin insan mrn uzatmas ve doumlarn artmas neden olmutur. Nfus art, yalnz ngiltere'de deil, tm Avrupa'da gereklemitir.

2.4.1. Sanayi Kapitalizminin Yaps

Sanayi kapitalizminin zellikleri nelerdir? Sanayi kapitalizmi her eyden nce bir piyasa ekonomisidir. Bilindii gibi kapitalist retim biiminde piyasa, hereydir. zel mlkiyet, rekabet vb. olgular bu piyaANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

93

say ileten aygtlardr. retilecek mallarn saysn, kalitesini ve fiyatn lonca ve devlet tayin ve tesbit etmemektedir. Arz ve talep, serbest piyasadaki ilikiler belirlemektedir. Serbest piyasadaki temel dnce kr ve kazantr. Sanayi kapitalizminde sermaye ve igc birbirinden ayrlmaktadr. Bir yanda ii, bir yanda sermaye sahibi (sermayedar) bulunmaktadr. Bylece, bir retimi genelletirebilmek iin, deiik retim unsurlarn, teebbs iinde birletirmek gerekmektedir. Bu yeni teebbste, eski imalthaneler, fabrikaya dnecektir. Sanayi kapitalizminde, bu yeni teebbs, adeta bir yeni kurum olmaktadr. iler de buna bal olacaklardr. Grld gibi, bu teebbs; eitli ekonomik kaynaklar birletirme, dntrme dorultusunda yaratma, yneltme abalar, mteebbisin kr seviyesini ykseltmek amacna dnk olan bir mekanizma olmaktadr. Sanayi kapitalizminin dier bir zellii parann, para retmesidir. Bunun iin sigorta kumpanyalar ve bankalarn kurulmasna aba harcanmtr. Nitekim, bankaclk alanndaki gelimeler, sermaye piyasas ad verilen yeni bir ekonomik alan ortaya karmtr. Artk, bu gelime sonucu, ticaret burjuvazisi, sanayi burjuvazisine dnmtr. Sanayi kapitalizmi, snfsal elikileri arttrmtr. Sanayi devrimi ve kapitalizmin gelimesi kanlmaz bir biimde yeni bir snf ortaya karmtr. "i snf" ad verilen bu toplumsal snf, emeklerini arzeden ve emeinden baka satacak hibir eyi olmayan insanlard. Balangta, zellikle ngiltere'de kadn ve ocuk emei smrld. Ancak, ii snfnn sayca artmas, bir yandan da bilinlenmesi ve rgtlenmesi, 1840'lardan sonra byk atmalara yol amtr.

2.4.2. Sanayi Kapitalizminin Dnsel Yaps: Liberalizm 18. yzyla damgasn vuran aydnlanma hareketi; yeni bir birey anlayn gelitirmekle birlikte, toplum ve devlet dzeninin de siyasal liberalizmle ekillenmesini ngrmtr. Aydnlanmac dnrler, ekonomik faaliyetlerin de yeni dnemin zelliklerine uygun ekilde yrtlmesini savunmulardr. Bunun sonucunda; retim zgrl, ticaret zgrl, fiyat ve rekabet zgrl gibi temelini doal dzenden ve doal kanundan alan bir anlay gelitirmilerdir. Yeni anlayn temel slogan, "braknz yapsnlar, braknz gesinler" (Laissez faire, laissez passer) idi. lkenin en nemli temsilcilerinden biri olan Adam Smith (1723-1790), bu dnemde tarm esas alan fizyokrat ekolnn etkisindedir. Ancak, daha sonra zgn dnceler retmitir. Liberalizm ve ekonomik alana ait dncelerini "Ahlak Duygular Teorisi" ve "Uluslarn Zenginlii" adl eserlerinde ortaya koymutur. Adam Smith'in grleri nelerdir?

AIKRETM FAKLTES

94

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

Adam Smith, mal retimi ve almay, zenginliin kayna olarak gstermitir. O'na gre; her ulusun yllk almas, herkese, yaam iin zorunlu olan btn mallarn retilmesini salayan ilk kaynaktr. Asl verimli olan btn ulusun almasdr. Bu i blm milli gelirin yaratlmasn salamaktadr. Fakat, i blmnn yaplmas iin baz koullara ihtiya vardr. Bunlar, piyasann geni olmas, piyasann byk olmas ve sermayenin bol olmasdr. Her insan, yasalara aykr davranmamak kouluyla, dier insanlarla rekabet edebilir, almasn ve sermayesini ortaya koyabilir. Ancak, bu ekonomik faaliyet tamamen serbest olmaldr. Devlet, ekonomik alana karmamaldr. Devlet, hereyden nce alanla uramaldr. Bunlar; adalet, ulusal savunma ve tek veya bir grup insann bir araya gelmesiyle, kendi zel karlaryla badamadndan, hibir zaman yapmayacaklard bayndrlk hizmetlerinin yapm ve bakm gibi iler ile baz kamusal kurumlarn ileri gibi faaliyetlerdir. Adam Smith'in bu dnceleri ekonomik liberalizmin temellerini oluturmutur. Dolaysyla sanayi kapitalizmi bu dnceler erevesinde ekillenmitir.

2.5. Kapitalizmin Ortaya kmasna Ynelik Baz Teorik Yaklamlar

Fernand Braudel, kapitalizmin ortaya kmasn hangi olaya dayandrmaktadr? ok sayda yazar, kapitalizmin ortaya kmasnda Ortaan sonlarnda ticaretin canlanmasnn, parasal ilikinin yaygnlamasnn ve deimesinin rol oynadn ileri srmektedirler. Bu yazarlar arasnda marksist olanlar olduu gibi, marksist olmayan gelenekten yetien kiiler de vardr. Fernand Braudel, "Akdeniz Dnyas" adl iki ciltlik eserinde, kapitalizmin, 16. yzylda Akdeniz ticaret ekonomilerinin kmesi ve ticaretin Atlantik blgesinde younlamasyla ortaya ktn savunmaktadr. Belikal bir iktisat tarihisi olan Henri Pirenne de, "Ortaa Kentleri" adl kitabnda, kapitalizmin kkenini 10. yzyldan itibaren Avrupa'da ticaretin canlanmasna ve kentlerin olumasna dayandrmaktadr.

Max Weber'in kapitalizme ilikin grleri nelerdir? Kapitalizmin kkenine ilikin ortaya att tezle, ok eletiri alan Max Weber de, 1904-1905 ylnda yaymlad "Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu" adl eserinde, modern Avrupa kapitalizminin sosyolojik analizini yapmtr. Weber'in tezine gre, kapitalizm, protestanln rnyd. Ksaca Weber'in tezi yle idi: Protestan hareketinin Calvanist kollarnn temel zellii, bu mezhebe inananlarn lksten ve zevkten uzak bir hayat yaamalaryd. Dolaysyla byle bir hayat tarz, insanlar hzl sermaye birikimine, rasyonel davrana ve i hayatnda baarl olmaya itmitir. Calvanistin hayat tarz bir etik, hatta bir "deer" olmutur. Bu deerler, Calvinistler arasnda yaygn bir biimde yaylmtr. Weber, kapitalizm derANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

95

ken, formel adan zgr emein rasyonel biimde rgtlenmesi, iyerinin evden ayrlmas, rasyonel muhasebe yntemleri ile rasyonel hukuk ve ynetim sistemlerinin gelimesiyle karakterize edilen bir sistemi kastetmitir. Kapitalizm hakknda en nemli grleri ne sren kimdir? Kapitalizmin kkenine ve kapitalizmin yapsna ilikin en nemli grler ne sren kii, hi kukusuz Karl Marx'tr. Dnsel yaam boyunca kapitalist sistemi ele alan Marx, "Alman deolojisi", "Siyasal ktisadn Eletirisinin Temelleri" ve "Kapital" adl kitabnda kapitalist retimin ortaya kmasn salayan tarihsel sreci incelemitir. Kapitalizmin kkenini "Alman deolojisi" adl kitabnda 11. yzyla tarihleyen Marx, "Kapital" de kapitalizmi 16.yzylda balatmaktadr. Marx'n bu konudaki grleri yledir: "Baz Akdeniz kentlerinde kapitalist retimin ilk rneklerinin olduka erken tarihlerde ortaya km olmalarna ramen, kapitalist an balangc ancak 16. yzyldadr. Kapitalizmin yumurtasndan kt her yerde, serfliin kaldrlmas uzun zamandan beri tamamlanm bir olgudur. Buralardaki kentler de uzun srelerden beri egemenliklerini salamlardr ve Ortaan zaferi, tamamen kaybolmak zeredir". Karl Marx, sermayenin oluumunu nasl aklamtr? Marx, kapitalist sistemi incelerken, btn dikkatini manfaktr ve sanayi devrimi zerine younlatrmtr. Marx, feodal toplumun kmesiyle kyllerin mlkszletiine, onlarn cretli ii haline geldiine, krlardaki ev ekonomilerinin yok olduuna ve tarmn her trden manfaktrden koptuuna iaret etmektedir. Sanayi kapitalizminin oluumunda nemli bir etken olan sermaye, Karl Marx'n zerinde durduu ikinci bir konudur. Marx, sermayenin oluumunu tarihsel bir persfektiften yle incelemitir: Balangta bir tefeci sermaye bir de ticari sermaye vard. Bu sermayeler endstriyel sermaye sisteminin engellerini aabilmek iin yeni manfaktrler tercihen ihracat merkezi olan liman kentlerine veya beledi rgtlenmeler ile onlarn esnaf kurulularnn denetimlerinin dnda kalan i blgelere ynelmilerdir. Amerikann kefi, buradan getirilen deerli madenler, bu ktann yerleime almas, kle ticareti ve ticari karlardan kaynaklanan savalar sermaye birikimine etki yapmlardr. Marx'a gre, kapitalist retimin ortaya kmasn salayan tarihsel sre, ayn zamanda reticileri retim aralarndan koparan sretir. Bu sre, retim aralarnn ve bu aralarn sermaye haline dnmesini gerekletirmitir. Kapitalist retim biimi, retim aralarnn kapitalist mlkiyetine dayanmaktadr. Ama kapitalist retimin ileyi mekanizmas giderek retim aralar zerindeki bu kapitalist mlkiyetin de kaldrlmasn gerekli klan maddi koullar yaratmaktadr. Kapitalist retim biimi, kendi i yasalar gerei, daha st dzeyde toplumsal retim biiminin maddi geii salayacak olan toplumsal gc de ortaya karmaktadr. O toplumsal g de ii snfdr.

AIKRETM FAKLTES

96

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

3. Sosyalizmin Ortaya kmas


3.1. Sosyalizm Nedir?

Sosyalizm kavram, ilk kez hangi anlamlarda kullanlmtr? Sosyalizm kavram ilk kez 1827'de Robert Owen'in grlerini yayan "Cooperative Magazine" adl dergide, liberal kapitalist bireycilie kar kmak zere kullanlmtr. Papaz Vinet de, 1831'de sosyalizm kavramn dinsel bir anlamda ele almtr. Ancak, 1832'de Pierre Leroux, sosyalizm kavramna sahip km ve yaygn bir ekilde kullanlmasna nclk etmitir. Nitekim 1848'e kadar bireyciliin kart olarak kullanlan sosyalizm, bu tarihten sonra insan haklarnn ekonomik ve sosyal anlay iinde ele alnmasna dayanan yeni bir toplum dzeni biiminde kullanlmaya balanmtr. Modern sosyalizmin kurucular olan Karl Marx ve Frederic Engels, sosyalizmi her eyden nce kapitalizmin yadsnmas olarak deerlendirmilerdir. Marx, "Gotha Programnn Eletirisi" adl kitabnda komnist toplumu iki evre halinde incelemitir. Birinci evre, kapitalizmin yerine alan toplum biimidir. Birok marxist bu evreye sosyalizm adn vermitir. Marx'a gre, bu evre, kapitalizmin izlerini tayacaktr. Yeni egemen snf olarak iilerin kendi devletlerine (proletarya diktatrl) ihtiyalar vardr. Proletarya diktatrl, yeni egemen snf (ii snf) dmanlarna kar koruyacaktr. Halkn zihinsel ve ruhsal ufuklarnda burjuva fikirler ve deerler yer almaya devam edecektir. Gelir de, mlk sahipliinden kaynaklanmamakla birlikte, ihtiyalardan ok yaplan ie gre hesaplanacaktr. Bununla birlikte, toplumun retici gleri, bu yeni dzende hzla geliecek ve zamanla kapitalist gemiin zorunlu kld etkenler ortadan kaldrlacaktr. Toplum, bundan sonra komnist aamaya geebilecektir. Grld gibi, sosyalizm, snfsz topluma ulamada ilk evredir. Kr ile kent, tarm ve sanayi arasndaki eitsizliklerinin yaanmaya devam ettii, iblmnn henz almad bir gei dnemidir. Snfsz toplumun kendi temelleri zerinde geliebildii daha yksek bir evresinde, kapitalizmden devralnan eitsizlikler sona erdirilmeye allr. reticilerin ksmlik ve paralanmlklarnn son kalntlaryla birlikte insann insan denetlemesi, smrmesi ve bask altna almasnn son bulacann ngrld bir dzen olarak tanmlanabilir. Bu tanmdan da anlalaca gibi, sosyalizm, komnizme giden yolda aslnda bir gei evresidir.

Sosyalizm hangi kavramlarla kartrlmaktadr? Gnmzde genellikle, sosyalizm, komnizm ve kollektivizm kavramlar birbirine kartrlmaktadr. Hatta e anlaml olarak kullanlmaktadr. Komnizm; snfsal yaayn son bulmas, modern kapitalist retim tarz iinde edinilmi retim
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

97

ara ve olanaklarnn toplumsallatrlmas, zenginliin tm toplumun mlk klnmas, toplumsal retimin sonularnn, mlkiyet veya almaya deil, ihtiyaca gre tasarruf edilmesine dayanan zgr retici bireylerin yer ald bir dzendir. Bilindii gibi bu srecin znesi ii snfdr. Kollektivizm ise, sosyalist retim tarzna zg bir mlkiyet tipini temsil etmektedir. Hem zel hem de devlet iftlii zelliklerini tayan bir mlkiyettir. Bir ara aamadr. Btn halkn adna kullanlan devlet mlkiyetinden farkl olarak nfusun bir alt blm (genellikle bir ky topluluu) tarafndan uygulanan bir mlkiyettir.

3.2. Sosyalizmin Ortaya kmas


Sosyalizm nasl ortaya kmtr? Sosyalist dncenin ortaya kmas ve yaygnlk kazanmas, 18. ve 19. yzyllarda gereklemitir. Avrupa'da Sanayi Devrimi'nin ortaya kard ii snfnn sefalet iinde yaamas yeni toplumsal dzen araylarn hzlandrmtr. 19. yzylda ngiltere'de fakirlik ya da sefalet iinde yaayan nfus, gemi yzyla oranla drt kat artmt. ngiltere'de 1800-1810 yllar arasnda sanayi retimi %23 artm, byme oran % 39'a kmt. Ulusal gelir de, yzyln banda 190 milyon pounda ykselmitir. Bu gelir dalmnda grlen eitsizlikler, 19. yzyln banda sosyalistlerin alan nfus, zellikle de sanayi iileri arasnda kendilerine geni bir taraftar kitlesi bulmalarnda nemli bir etken olmutur. ngiltere'de sosyalizm nasl ortaya kmtr? Avrupada sanayilemenin getirdii bu sefalet, yaam koullar asndan kapitalistler ve iiler arasnda bir mcadele balatmtr. Toplumdaki elikilerin belirginlemesi, varolan fkeyi artrmtr. 1831 ylnda Fransa'nn Lyon kentinde iiler, 1844 yaz banda da Almanya'nn en yoksul ii blgelerinden biri olan Silezya'da dokumaclar ayaklanmlardr. ngiltere'de de 1838 ylnn Mays aynda Halkn stekleri "People's Charter" adl bir beyanname yaynlamtr. Bu beyannamede; genel oy, parlamento yelerine cret denmesi, oy hakknn sadece mlk sahiplerine tannmas koulunun kaldrlmas ve gizli oy kullanlmas istekleri vard. ngiltere'de Chartizm ad verilen bu hareket, 1848 nce, bir snf ideolojisine dayal ilk ii hareketi idi. 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarnda ii snfn iinde bulunduu sefaletten kurtarmak iin baz kiiler "topyalar" retmilerdir. Ancak, 19. yzyln ortalarndan itibaren Karl Marx ve Frederich Engels, bilimsel metodlar kullanarak sosyalizmi teoriletirmeye almlardr. zellikle, 1848 ylnda kaleme aldklar "Komnist Parti Manifestosu" bu almalarn balangcn oluturmaktadr.

AIKRETM FAKLTES

98

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

3.3. Karl Marx'tan nce Sosyalizm: topyac Sosyalizm

lk topik sosyalist olarak kim gsterilmektedir? Siyasal dncede sosyalizmin kkenini Platon'a kadar gtrmek yaygn bir tutumdur. Platon, "Devlet" adl nl eserinde, ideal bir toplumun dzenini tasarlarken ortaya koyduu kollektivist model nedeniyle siyasal dncenin ilk topik sosyalisti saylmaktadr. topik sosyalistlerin iinde en nllerden biri de ngiliz dnr Thomas More'dir. 1516'da yaymlad "topaia" adl eserinde, kollektivist temellere dayanan hayal rn ideal bir devlet modeli planlamtr. Siyasal dncede Platon ve Thomas More dnda birok topik sosyalistin varolduu ileri srlmektedir. Ancak, Marx'tan nce gerek anlamda topik sosyalistler Saint Simon, Fourier, Feuerbach, Robert Owen ve Proudhon gibi kiilerdi. Bunlarn grleri toplumsal geliimlerin gereklerini karlayabilecek yatknlkta ve yetkinlikte deildi. Ancak, yetkin bir yaam dzeni iin toplumsal ve iktisadi ilikilerin geni kitleler yararna, alan ve reten kitleler lehine dzenlenmesini istiyorlard. Balca amalar i koullarnn deitirilmesiydi.

Saint Simon'un dnceleri nelerdir? Saint Simon (1760-1825): Bir Fransz aristokrat olan Saint Simon, 1802-1825 yllar arasnda yaymlad eserlerinde toplumsal barn ve ilerlemenin koullarn aratrmtr. deal toplumun u ilkelere sahip olmasn istemitir: "Her kii kendi yeteneine gre elde etmelidir ve her yetenee abasna gre vermek gerekir. Zenginliklerin mirass aile olmamal, devlet olmaldr. Devlet, retim aralarn yetenee ve gereksinime gre paylatrmal". Saint Simon, ayrca, ocuklarn maddi etkinliini sanayiye, dnce yetisini bilime, duygularn sanata yneltecek biimde yetitirilmesini ne srmtr.

Charles Fourier'in temel dncesi nedir? Charles Fourier (1771-1837): Servetini yitiren Fourier, uygarln ktlklerinden yaknan fikirler ileri srmtr. 1808'den sonra ortaya koyduu grlerle, yrrlkteki iktisadi yaam dzeninin yerini alacak bir dzen tasarlam, bu yeni dzende insanln mutlulua kavuacana inanmtr. Ona gre yrrlkteki iktisadi yaam dzeni "insanlkd"yd, yoksullukla zenginlik arasnda akl almaz uurumlar vard. Cennetlik, vahilik, barbarlk ve uygarlk dnemlerinden gemi olan insanlk mutlak uyuma erge ulaacak, dnyada gvenli yaam dzeni kurulacaktr. Fourier, endstrinin insanlar fakirletirdiine inanmaktadr. Bu nedenle, insanlar daha ok tarmla uramaldr. 810'u kadn, 810'u erkek olan 1620 kiilik gruplar kurulmal; herkes her ii srayla yapmal, yemekler burada yenmeli,

ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

99

birlikte yaanmaldr. Fourier'in "Falansterler" adn verdii bu toplumsal gruplar, yaklak 400 hektar toprak zerinde tarmla uraacaklard. Ludwig Feuerbach (1804-1872): "Hristiyanln z" adl eserinde, Hegelcilii, dnsel ve siyasal adan eletiren Feuerbach, btn manevi yaam (dinler ve zellikle Hristiyanlk) maddeci bir anlayla aklamaya almtr. Feuerbach'a gre; bu sistemlerdeki btn evrensel terimler (Tanr, mutlak zihin vb.) aslnda insann kendi zne iaret etmektedir. Ancak, pratik ihtiyalarn, korkularn vb. basksyla insann karsnda duran nesneler, mutlak gereklilermi gibi yorumlanmaktadr. Dolaysyla insan kendi znn ne olduunu ancak kendisine yabanc bir grnt halinde grebilmektedir. Robert Owen'in sosyalizme katklar nelerdir? Robert Owen (1771-1858): nsann karakterini kendisi deil, evresinin belirledine inanan Owen, evreyi deitirmeye almtr. lk denemesini ortaklarndan olduu New Zanark fabrikasnda yapmaya almtr. Kk ocuklarn fabrikada almasnn nlenmesi, ii barnaklarnn dzene sokulmas, cretlerin arttrlmas, alma saatlerinin azaltlmas, i yerlerine yakn okullar almas zerine dndklerinin geni apta uygulanmas iin "Toplum zerine Yeni Grler" adl bir kitap yazmtr. Bu kitab eitli hkmet bakanlarna da gntermitir. 1815 ylnda ekonomik bunalmn kmas, Owen'in baarsz olmasna yol amtr. Bunun zerine Amerika'ya g eden Owen, 1825 ylnda satn ald bir kyde kendi ideallerine uygun bir toplum kurmaya almtr. New Harmony ad verilen bu deney de baarszla uramtr. Owen, 1827'de tekrar ngiltere'ye dnmtr. Snf kavgas grne kesinlikle kar olan Owen sosyalizmi, toplumu akln egemenlii altna koymay ngrmtr. Btn bunlara ramen, Owen, ngiliz sosyalist hareketini etkilemitir. Karl Marx da, "Gotha Programnn Eletirisi" adl eserinde, Owen'a ok ey borlu olduunu ifade etmitir. Proudhon'un amac nedir? Pierre-Josiph Proudhon (1809-1865): Anarizm akmnn kurucusu, kk burjuva sosyalisti Proudhon, Marx ve Engels'ten sonra en ilgi ekici isimdir. Proudhon, iktisadi yaam toplumsal yaamdan, bireyi toplumdan ayr dnmeksizin insan geni erevede kavramaya almtr. Dncelerinin bir btnlk oluturmad, hatta tutarszlklarla dolu olduu ne srlmektedir. 1840'da yazd ilk kitabnda "mlkiyet nedir?" sorusuna, "mlkiyet hrszlktr" yantn vermitir. 1846'da da "Sefaletin Felsefesi"nde iilerin sermaye dzenini ortadan kaldrma gerei duymadan retim aralarn nasl ele geirebileceklerini ortaya koymutur. Proudhon'un amac, burjuva snfn ii snfyla kaynatrmak, ikisinden bir btn oluturmaktr. Bylece, emek ve sermaye kartl da ortadan kalkacak, mutlu bir dnyann kuruluu salanm olacaktr. O'na gre, bu ideal topluma ulamak iin "ktlklerin kayna Tanr ve inan" ortadan kaldrlmal, devlet ve kilise tasfiye edilmelidir.
AIKRETM FAKLTES

100

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

3.4. Karl Marx ve Sosyalizmin Teoriletirilmesi

3.4.1. Tarihsel Materyalizm

Tarihsel materyalizm'e gre snflar neye gre ortaya kmaktadr? Yaygn anlaya gre, sosyalizm, tarihsel materyalizm ve diyalektik materyalizm olmak zere iki ayr disiplinden olumaktadr. Bu ayrmda tarihsel materyalizm, sosyalist teorinin bilimsel yann (tarih ya da toplumbilimi), diyalektik materyalizm ise felsefi yann ifade etmektedir. Marx'a gre, tarihin herhangi bir dneminde belirleyici olan bir dnce kendiliinden olumamtr. Dnce, ancak o dnemin maddi koullarnn bir rn olarak ortaya kmaktadr. Buna gre; bireysel ve toplumsal yaamn geliimi tmyle maddi koullarn, iktisadi etkenlerin belirleyiciliine baldr. Snflarn tarihi retimin belli tarihsel geliim evrelerine baldr. Dier bir deyile insanlar retim aralarn reterek dolayl biimde maddi yaamlarn retirler. Bylece uygarln aralarn reterek dolayl biimde maddi yaamlarn retirler. Maddi yaamn retim biimi genel olarak toplumsal, siyasal,dnsel yaam srecini belirler. Yani alt yap st yapnn olumasnda temel faktr olmaktadr. Bylece, tarihsellik Marx'n dncesinde belirleyici olmaktadr.

3.4.2. Diyalektik Materyalizm

Karl Marx, diyalektik materyalizmi hangi dnrden yararlanarak gelitirmitir? Marx'n tarihteki gelimelerin ekonomik nedenlere dayand teorisinin yansra, ekonomik glerin etkisiyle ileyen bir "ilerlemeci evrim" ya da "tarihsel dinamikler" olarak tanmlanabilecek bir teorisi daha vardr. Bu ikinci teori, Alman dnr Hegel'den yararlanlarak gelitirilmitir. Hegel'in "diyalektik" ad verilen kavram, tarihi her aamada egemen "idea"nn bir tez rol grd ztlarn kavgasna dayanmaktadr. Bu tez, daha sonra bir "antitez" ile yani kendi kart ile karlamakta ve sonunda onun tarafndan yenilgiye uratlmaktadr. Bu atma, en sonunda, hem tezin hem antitezin en deerli elerini kendinde birletiren bir "sentez"in tremesine yol amaktadr. Her sentez, sras gelince, yeni bir tez durumuna gelip, ok gemeden kendi antitezi ile atmaya dmektedir. Bu sre "yetkin devlet"in gereklemesine kadar srmektedir.

Karl Marx'n diyalektik materyalizmi nasl ilemektedir? Marx, Hegel'in "idealar" adn verdii olguya "ekonomik sistemler" kavramn koymutur. Dier bir deyile birbirinden farkl her retim dzenini kendine elik eden, mlkiyet ilikileriyle birlikte, en yetkin dzeye ulamaktadr. Ondan sonra,

ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

101

retim dzenini ke gtrecek elikiler ortaya kmaktadr. Bu sre iinde, ona zt bir dzenin temelleri atlmaktayd. Bu iki retim dzeni arasndaki atmann sonucunda en deerli eler alnmakta ve yeni bir sistem ortaya kartlmaktadr. Bu dinamik sre, "komnizm" dzenine ulalana dek srecekti. Komnizm dneminde de deime grlecekti, ama deime komnizmin snrlar iinde kalacakt.

3.4.3. Snf Kavgas amzda mcadele hangi snflar arasnda gereklemektedir? Marx'a gre tarihe konu olan iki byk kavga vardr. Biri ekonomik sistemler arasnda, dieri snflar arasnda gereklemekteydi. Marx, mallarn retiminde, datmnda ve deiiminde farkl rolleri olan gruplar "snf" olarak tanmlamtr. rnein, sermayeyi ellerinden bulunduran insanlarla, emei ile geinenler birer snf oluturmaktayd. Marx'n deerlendirmesine gre, ilkada, efendilerle kleler, patrisiyalarla plepler arasnda snf kavgas gereklemitir. Ortaa boyunca atma; lonca ustalar ile kalfalar ve raklarla olduu gibi, feodal beyler ve serfler arasnda da vard. amzda bu mcadele kapitalistler snf ile proleterya arasnda bir kavgaya dnmtr. Marx, proleteryann bu mcadeleden baaryla karak snfsz bir toplumu yarataca inancndadr.

3.4.4. Art Deer Art deer nedir? Marx, bu teorisiyle iktisat bilimine en byk katky yapmtr. Art deer teorisi, deiim deeri olan tm zenginliklerin iilerce yaratld inancna dayanmaktadr. Pazarlanabilen tm mallarn deeri, onlar retmek iin gerekli emein nicelii (miktar) tarafndan belirlenir. Sermaye birey yaratamad gibi, sermayeyi yaratan da emektir. Bununla birlikte, ii zahmetli almasnn ya da becerisinin rn olan deerden hakk olan pay alamaz. Ald genellikle varln srdrmesine yeten bir crettir. Deerin geri kalan blm, eitli paralara ayrlr. Fabrikann anma pay, fabrikann geniletilmesi ve vergiler gibi kalemler kartldktan sonra nemli bir paras, faiz, rant ve kr olarak kapitalistin cebine girmektedir.

4. Milliyetiliin (Ulusalcln) Ortaya kmas


4.1. Ulus ve Ulusalclk Nedir?
Ulus ve ulusalcln ortaya kmasnda hangi olaylar etkili olmutur?
AIKRETM FAKLTES

102

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

Tarihin en eski alarndan beri sosyal bir varlk olarak toplu halde yaayan insann, bir topluluk biiminde "millet /ulus" niteliini almas 18. ve 19. yzyllarda gereklemitir. zellikle, Amerikan ve Fransz Devrimleri sonucu ortaya kan eitlik, zgrlk, dayanma ve halk egemenlii gibi kavramlar; ulus ve ulusalcln ada bir biimde ele alnmasn salamtr. Ksaca, ulus; bir topluluk oluturma bilincine sahip, ortak bir kltr paylaan, aka belirlenmi bir toprak zerinde yerleik, ortak bir gemie ve gelecek projesine sahip ve kendi kendini ynetme hakkna sahip bir insan grubu olarak tanmlanabilir. Ulusun be boyutu bulunmaktadr. Bunlar srasyla; psikolojik (bir grup oluturma bilinci), kltrel, topraa ait (teritorial), siyasal ve tarihseldir.

Ulusalclk hangi zelliklere sahiptir? Ulusalclk kavram ise, ulus olmann ya da ulus oluturmann bilincidir. Baka bir tanmlama ile, dnya toplumlarnn ulus ncesi oluumlardan, ulus olma aamasna varma abasnn hem rn, hem de ideolojik aracdr. Bu nedenle, ulusalclk yeknesak, deimez, homojen bir ideoloji deildir. Ulusal oluumun evriminden ve yapsal deiikliklerden etkilenen devingen bir akm olarak deerlendirilebilir. Ulusalclk, ulus ncesi yaplarn kendisini tasfiye ederek, yerine daha gncel gereksinmelere yant veren kurumlarn, daha ileri dzeyde yaam ve ynetim biimlerinin gemesini hedef alarak domutur. Bu balamda, ulusalclk, ulus-ncesi kurumlardan ulus olua ynelmenin nndeki engelleri at lde tarihsel adan ilerici bir nitelie sahiptir. Ayrca, ulusalcln sahip olduu zelliklerden biri de deiik toplumsal dzeylerdeki ve farkl kltrel gemilere sahip insanlar bir araya getirme yeteneine sahip olmasdr.

4.2. "Ulus"un Ortaya kmas

Ulusun ortaya kmasn salayan sosyo-ekonomik yap nasldr? Ulus ad verilen toplumsal olgu, feodal dzenin bozulmasyla ortaya kmtr. Bilindii gibi, feodal dzen krsal ve kentsel olmak zere ikili bir yap zerine oturmutu. Krsal alanda feodal bey ve serf ilikisi youn bir ekilde gze arpmaktayd. Bu dzende feodal beyin ve kilisenin topraklar zerinde deer reten unsur serf idi. nceleri, serfi topranda belirli gnler altran ve "emek-rant" alan feodal bey, sonradan bu rant serfe brakmtr. Bu gelime sonucunda feodal bey, serfe brakt topraktan "rn-rant" almaya balamtr. Feodal dzenin son dnemlerinde para ekonomisinin ortaya kmasndan sonra da, feodal beyin ald bu rant, "para rant"na dnmtr. Bu sre sonunda serf elinde daha fazla "deer" ve para tutabilmitir. Bununla birlikte, bu dnemde nfusun artmas ve serfin retimden daha ok pay almas zerine toplumda talep artmtr. Bu sosyo-ekonomik gelime lonca sisteminin etkinliini azaltmtr. Toplumsal gereksinimleri karlamak iin daha fazla mal retilmeye balanmtr. Bu
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

103

fazla retim kentler arasnda ilikinin snrl olduu, seyahatin glkle yaplabildii ve ticaretin sadece lks maddelerle snrl bulunduu "kendi kendine yeterli" kapal ortaa ekonomisinde bir canllk yaratmtr. Feodal dzenin daha youn yaand krlarda da ticaret yaygnlamtr. Bunun doal sonucu olarak serfler de kentlere kap zgrlemilerdir. Yaanan bu sosyal ve ekonomik deimeler toplumda yeni bir snf oluturmutur. Burjuvazi ad veliren bu snf, pazara ynelik retime ynelmitir. Avrupa'da burjuvazinin ortaya kmasyla feodal beylerin ve kilisenin nfuzu azalmtr. Ekonomik ve toplumsal yapdaki bu deime, Avrupa'da gl merkezi iktidarlarn kurulmasn salamtr. Ticaret olanaklar gelimi, lkenin tm blgelerinde ayn yasalarn uygulanmasna geilmi, "burg"larn surlar iinde olan pazar btn lkeyi iine alacak biimde genilemitir. Kapal ekonomiden ulusal pazar ekonomisine geilmitir. Para kullanm yaygnlamtr. Ekonomik yaama arln koyan burjuvazi, gcn, maldan ve sermayeden almaya balamtr. 11. ve 12. yzyllarda krallklarn glenme srecinin yaratt pazar birlii, 16. yzyln sonunda "ulus"u oluturan geleri ortaya karmaya balamtr. nk, yeni dnemde halkn ticaret yapabilmek iin hereyden nce ortak bir anlama arac bulmas gerekmitir. Bylece, Ortaan latincesi nemini kaybetmi ve blgesel diller ortaya kmtr. Bununla birlikte, 16. yzyldaki dinsel alandaki reform hareketi Papalk'n ve kilisenin etkinliini iyice azaltmt. Her krallkta "ulusal" mezhepler ve kiliseler tremitir. Baz dnrler de "Doal Hukuk lkeleri" ad altnda mevcut dzeni sorgulamlardr. Devlet, toplumsal szleme, ulusal egemenlik vb. kavramlar erevesinde burjuvazinin ekonomik ve siyasal yapsn glendirmeye almlardr. Bunlardan biri olan John Locke ulusal egemenlik kavramna, devletin kapitalist dzenin alt yapsnn oluturma ve retimin gvence altna alnma anlamn da yklemitir. Buna gre, devlet, mlkiyet hakkn koruyacak ve mdahale etmeyecekti. Devlet, yalnzca, toplumsal retim srecini engelleyecek risklerin ortadan kaldrlmas grevini yerine getirecekti. Fransz Devrimi'nden nce J. J. Rousseau da, genel irade kavramn gelitirmitir. Buna gre, devlet iktidarnn btnyle ortaya kabilmesi iin vatandalarn elindeki iktidar gcn biraraya getirmek zorunluluu vardr. Bir karar almak szkonusu olunca btn halk toplamak ve halkn herbirinin aklad iradelerin toplamn alarak genel iradeyi bulmak gerekiyor. Rousseau'nun bu yorumu; ada "ulus" kavramnn olumasnda ve "ulus-devlet" yaplarnn ortaya kmasnda byk katks olmutur. Kukusuz, Fransz Devrimi srasnda Emmanuel Sieyes'in "nc Kuvvet Nedir?" sorusunu sormas ve buna "her eydir" yantn vermesi "ulus" unsurunun tanmlanmasnda etkili olmutur. Bylece, "her ey" olan nc kuvvet "ulus"la ayn anlama gelmitir. 18. yzylda hangi deerler ada ulus kavramnn olumasn salamtr?
AIKRETM FAKLTES

104

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

Bu siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel deimeler ayn topraklar zerinde yaayan insanlarn birbirleriyle daha fazla ilikiye girmelerine neden olmutur. Hatta, insanlar ayn gruba ye olmann bilincine varmlardr. Giderek ortak dil, ulusal din, ortak lk, ulusal karakter ve deerler retmeye balamlardr. Bylece, 18. yzylda ada anlamda "ulus" ortaya kmtr.

4.3. Ulusalcln Ortaya kmas


Ulusalcln tarih sahnesine kmasnda Avrupa toplumlarnn pre-kapitalist bir ekonomiden, kapitalist bir dzene gemesi etkili olmutur. Nitekim, bu tarihsel atlmda ulusalclk, dank ekonomik gruplarn, toplumsal birimlerin ortak bir ulusal karar merkezinde toplanmasn benimsemitir.

Ulusalcln ortaya kmasnda ekonomik gelimelerin ne gibi etkisi olmutur? retim ve blmn ulusal dzeyde yaygnlamas ve ulusallamas, ekonomik birim olarak tm ulusun alnmas, emein, sermayenin ve pazarn etkinliinin o dneme kadar grlmemi bir bykle ulamas, retici glere byk bir dinamizm kazandrmtr. Bu hareketliliin gereklemesini ideolojik planda savunan ulusalclk, corafi ve siyasal engellerle blnm bir nfusu hem yatay olarak hem de dikey olarak tek bir otorite altnda btnletirmeyi hedeflemitir. Bu balamda, bireyler ve gruplar ulusal birlie arlmtr. Savunulan ulusal birlik, birbirine benzemeyen birimlerin organik dayanmasndan g alan, dinamik bir ekonomik yap zerine ina edilmeye allmtr. Bu ekonomik yap da, bilime, yeni bululara, yaratcla ak, kazanmaya ve baarmaya dayal bir toplum felsefesini beraber getirmitir. Bu sreten sonra, bireylerin ballklar; yerel glere ve kilisenin kutsallk atfedilen gcne deil, ulusun tmne ballk biimine dnmtr.

Burjuvazi snf ile ulusalclk arasnda ne gibi bir iliki vardr? "Tanrsal egemenlik" anlay ve ayrcalkl ilikiler ortadan kalknca, mutlak monariler, aristokrasi ve kilise birer siyasal g olmaktan kmlardr. Bu tarihsel dinamizm iinde Rnesans ve Reform hareketleri; dncenin zgrlemesini, inancn bamszlamasn, siyasal iktidarn dnyevilemesini ve bireylerin tm faaliyetlerinde "akl"a bavurmasn getirmitir. Burjuvazi snf, bu zgrlemeyi ve atlm yaratan g olarak, siyasal iktidara ortak olmay, liberalizmi, laiklii, temsili siyaseti ve eitlii savunmutur. Bunun doal sonucu olarak ulusalclk burjuvazinin savunduu grlerden biri olmutur.

Ulusalcln ortaya kmasnda hangi kavramlar nemli rol oynamtr? Ulusalclk, bu tarihsel zorunluluk ve gelimelerden sonra, 18. yzylda Amerikan ve Fransz devrimleri srasnda savunulan dnceler sayesinde ortaya kmtr.
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

105

Nitekim, eitlik, zgrlk, kardelik, dayanma ve ulus egemenlii kavramlar ulusalcln tarih sahnesine kmasnda temel rol oynamtr. Bu devrimleri yapanlara gre, "egemenlik ulusa ait ise", siyasal otorite ulusu temsil edenlerce kullanlmas gerekiyordu. Bir baka deyile, ulusalclk, toplumsal otoritenin mistik, dinsel ve ksmi glerin elinden alnp, ulustan kaynaklanan meruiyete (yasalla) dayandrlmasn salamtr. Amerikan ve Fransz devrimleri sonucu ekillenen ve ulusalclkla balantl olan yurtta kavram da belirli bir lkede, belirli siyasal kurumlar iinde yaayan bireyleri tanmlamak zere kullanlmtr. Bu tarihten sonra snrlar her zamankinden daha nemli hale gelmitir. Ulus-devlet bireylerin kendi hak ve grevlerini yerine getirebilecekleri bir kurum olmutur. 18. yzyln sonunda ve 19. yzyln balarnda ulusalclk, belli bir toprak parasna, ortak dile, ideallere, deerlere ve geleneklere balanma biiminde alglanmtr. Bu duygu, ayn zamanda bir grubu, dier gruplardan "farkl" klan semboller (bayrak, mar gibi) ile zdelemeyi gndeme getirmitir. Btn bu iaretlere balanmak bir kimlik yaratmtr. Bu kimlie ynelme, dn olduu gibi bugn de halk harekete geirme gcne sahiptir. Ulusalcln gerekletirmek istedii amalar nedir? Ulusalcln etkin bir siyasal akm olarak ortaya kmasndan sonra gerekletirmek istedii amalar yle sralayabiliriz: 1. 2. 3. 4. Kendine zg bir kimlii olan ulus ina etmek Ulusal ekonomiyi yaratmak Ulusal ynetim organ yaratmak (ulusal devlet rgtn her trl birey, yre ve grup zerinde egemen klmak) Ulusal bir kltr yaratmak

Fransz Devrimi, ulusalcln yaylmasna nasl etki yapmtr? Fransz Devrimi'nden sonra bu amalar gerekletirmeye alan ulusalclk, ilerici bir nitelie sahipti. Bilindii gibi devrim srasnda nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi kabul edilmiti. Ulusalc anlay ve liberalizm, feodalizme ve kiliseye kar birlikte mcadele etmilerdi. Devrim srasndaki ulusalclar, amalarnn zgrlk iin zlme kar mcadele olduunu vurgulamlardr. Bylece, ulusalclar yurtsever bir zellie sahip olmulardr. Daha da nemlisi feodalizm altnda ac eken insanlarn zgrlklerine kavumalarna ve onlarn bir ulus olarak kendi kendilerini ynetmelerine yardmc olmay grev olarak bilmilerdir. Tm bunlarn sonucu olarak, daha sonraki dnemlerde ulusun self determinasyon (kendi kendine ynetme hakk), devrimin temel d politika ilkesi olmutur. Devrim savalarnn ve Napolyon yaylmaclnn gerekesi haline gelmitir. zellikle Napolyon Savalar tm Avrupa'da ulusal siyaset anlayn yaymtr. Bu nedenle, Rusya, Avusturya ve Osmanl mparatorluu gibi ok uluslu yaplarn zlmesiAIKRETM FAKLTES

106

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

ni hzlandrmtr. Ancak, Alman, spanyol ve Rus ulusalcl da bu savalarn sonucunda u vermeye balamtr.

4.4. Ulus ve Ulusalcln Ortaya kmasna Ynelik Baz Teorik Yaklamlar

Ulus ve ulusalclk hakknda farkl grler ileri srlmesinin temel nedeni nedir? Ulus ve ulusalclk konusundaki yaynlara bakldnda, ounda, "Bir millet nedir?" sorusunun nemli bir yer tuttuu grlmektedir. nk, pek ok insan topluluundan hangisinin "ulus" biiminde nitelenmesi gerektii konusunda ortak bir kriter bulunmamaktadr. Ancak, konuya ilgi duyan baz dnrler, ulus olmak iin hangi nesnel kriterlerin bulunmas gerektii ya da belirli gruplarn "milletleirken" belirli gruplarn neden "milletleemedii" konusunda eitli grler ileri srmlerdir. Bunlar, genellikle dil veya etnik kken gibi tek bir kritere dayandrld gibi dil, ortak toprak paras, ortak tarih, kltrel zellikler gibi kriterler kmesine de dayandrlmaktadr. Bu balamda, ou dnr, ulus ve ulusalclk kavramlarn modern olgular olarak deerlendirmektedir. Ernest Gallner'e gre, ulus ne istenli olarak ne de "Alman romantik milliyetilii" ile tanmlanabilir. Ortak bilin ancak, ulusal bir kimliin varlna karlk gelmektedir. Uluslar meydana getiren ey ise, uluslamann kendisidir. Gallner'in burada iaret etmek istedii nokta, ulusalclk; ancak, kayna, yntemi ve meruluu ne olursa olsun mevcut tarihi koullar iinde bir ulus karma "yetenei" gsterebilmise ulusun yaratlabileceidir. Yani, ulusla ilgili faktrlerin ulusu oluturacak ekilde dzenlenmesi, biraraya getirilmesi, toplumsal g ve ilikilerin sonu yaratacak ekilde kanalize edilmesiyle bu gelimenin olanakl olabileceidir. Gallner, ulusun oluumunda ulusalcln roln yle ifade etmektedir: "nsanlar snflandrmann doal, Tanr vergisi bir yolu olarak, ikin ama uzun sre gecikmi bir siyasal gelecek olarak uluslar, bir sylemden ibarettir; bazen nceden varolan kltrleri alan ve bunlar uluslara eviren ulusalclk, bazen uluslar icat eder ve genellikle nceden var olan kltrleri yok eder; iyi de olsa kt de olsa bu bir gerekliktir". Gallner, bu gelimenin de sanayi toplumunun ortaya kmasyla olanakl olduunu ne srmektedir.

Benedict Anderson, ulusalcln ortaya kmasn neye dayandrmaktadr? Benedict Anderson, "ulus olma"nn ve ulusalcln toplumsal ve kltrel rnler olduunu savunmaktadr. Dier bir deyimle, ulus, toplumsal olarak bir ibirlii sonucu ortaya kmtr. Anderson'a gre, "ulus, tahayyl edilen bir siyasi topluluktur. nk, yeler hibir zaman kendi toplumlarnn tm yelerini bilemezler, onlarla yzyze gelemezler. Bununla birlikte her birinin dncesinde kendileriyle ortak yanlar olan ve ayr inanc paylaan insanlarn ve toplumun hayali mevANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

107

cuttu". Anderson, insan gruplarnn bu birikime, bu anlaya 18. yzyln sonlarnda ulat inancndadr. Karl Marx, uluslarn oluumunu neye dayandrmaktadr? Modern dneme damgasn vuran Karl Marx da, uluslarn oluumunu burjuvazinin geliim srecinin bir paras olarak deerlendirmitir. Marx bu konudaki dncelerini yle ifade etmitir: "Burjuvazi, halkn retim aralarnn ve mlkiyetin dank haldeki durumunu ortadan kaldrma gcn elinde tutar. Dank halk biraraya toplar, retim aralarn merkeziletirir ve mlkiyeti birka elde toplar. Bunun doal sonucu ise, siyasi menkezilemedir. eitli karlar, kanunlar, hkmetleri ve vergi sistemleri olan bamsz veya ksmen baml blgeler tek ulus, tek hkmet, tek kanun, tek ulusal kar ve tek gmrk tarifesi altnda birlemi olurlar". Bir baka deyimle, Marx, "ulus"un oluumunu burjuvazinin artan bir ekilde zgrlemesinin bir sonucu olarak deerlendirmektedir. E. J. Hobsbawm'a gre ulusalclk hangi tarihsel aamalardan geerek olumutur? Belli bir ulusun kendi devletini kurmak ya da varolan bir ulus-devletin savunulmasn ngren ulusalclk konusunda da farkl teoriler ne srlmektedir. Bunlardan biri olan nl tarihi E.J. Hobsbawm, ulusalcln temelde tarihi srece sahip olduunu belirtmitir. O'na gre, kavram balangta kltrel, edeb folklorik bir ierie sahip olmutur. Bu aamada dernekler gibi yar siyasal kurulular oluurlar ve bu derneklerin daha ok tarihe ynelik bir ilgi ve ulusalc eksende bir tarih yorumu ortaya koyarlar. kinci aamada, ulus dncesini savunanlar eitli dzeylerde politik kampanyalar dzenlerler. Ama, ulusalcla kltrel destek salamak, sosyolojik aidiyetten politik bir program kartmak, ilgili topluluu ortak hedefler etrafnda toplayarak siyasal aidiyete gemektir. Son aama olan nc aamada da bu kitlesel destek elde edilir ve siyasal toplum iinde beliren iktidara etkin bir ekilde katlm salanr. Hobsbawm, bunlara ramen, dnyada gelien ulusalc hareketlerin ayn srelerden gemeyebileceini de ifade etmektedir.

4.5. Ulus-Devletin Ortaya kmas


Siyasal toplumun oluumundan itibaren srekli "egemen bir st otorite" varolmutur. st otoritenin niteliine ynelik iki temel ayrm yaplabilir. Birincisi, gerliin etkin olduu "klan, kabile" gibi yaplarda otoritenin ahsiliidir. Ancak, yerleik dzene geildikten sonra nfusun artmas, iblm ve uzmanln gelimesinden dolay otorite kurumlamaktadr. Otorite kiilerden bamsz bir kurallar ve kurumlar btn olarak ortaya kmaktadr. kincisi ise; siyasal otoritenin meruiyet kayna ile ilgilidir. Fransz htilali'nden nce kii ve kurumlar ynetme hakkn, halk da itaat etme grevini, yce, kutsal bir
AIKRETM FAKLTES

108

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

unsurdan aldklarna inanmlardr. Bat siyasal dnceler tarihinde egemenin meruiyetini halktan ald fikrinin aka ilendii ilk eserlerden biri Thomas Hobbes'un "Leviathan" adl eseridir. Hobbes'a gre halk, egemene, bir toplumsal szleme ile doal haklarn devreder. Bu haklar devrettikten sonra da bir daha egemene kar ileri sremez. Fakat, egemenliin kayna konusundaki en nemli deiiklik, J.J.Rousseau'nun grlerinde ortaya kmtr. Bilindii gibi, Rousseau, halkn tebaalktan yurttala gemesini ve ynetimde merutiyet kayna olmas gerektiini ne srmtr. Bu anlay, Fransz htilli'nde uygulamaya sokulmutur.

Ulus-devlet hangi olayla ortaya kmtr? Bu balamda, Fransz htilli sonucu etkin bir ekilde ortaya kan ulusalclk, ulus ve devleti birbirine balamann yollarn aratrmtr. Bunun iin ulusu siyasallatrmann yansra, kltrel ve siyasi deerleri birletirerek bir ulus-devlet projesi yaratmaya aba gstermitir. Nitekim, 19. yzyln balarndan itibaren ulus-devletler tarih sahnesine kmtr. Ernest Gellner, ulusalclkla ulus-devlet ilikisini, "ulusalclk temelde, siyasal birim ile ulusal birimin akmalarn ngren siyasal ilkedir" eklinde aklamaktadr. phesiz, ulusalclk, etnik ya da kltrel eksende biraraya gelmi trde bir halk istemektedir. Bunu da, ulus-devlet araclyla gerekletirmeyi ngrmtr.

Ernest Gellner, ulus-devletin ortaya kmasn nasl aklamaktadr? Ulusalcln tahayylnde devlet, sadece toplumsal ilikileri dzenlemekte teknik bir zorunluluk olmayp, bundan daha da nemlisi, modernlemeyi gerekletirecek bir organizasyon olmasdr. Nitekim, Gellner'e gre, "sanayileme ve onunla birlikte cereyan eden karmak iblmnn talepleri tarafndan harekete geirilen merkezileme sreleri" kanlmaz olarak ulus-devletleri dourmutur. Sanayileme srecinde krsal toplumsal rgtlenme biimini kkten deitirecek ve yeni iliki biimlerini oluturacak merkezi bir gce ihtiya vardr. Ad devlet olan bu merkezi g, ortak bir dil ve ortak eitimle homojen bir toplumsal ilikiler ortam oluturmak zorundadr. Bu talep kanlmaz olarak "siyasal birim ile kltr arasndaki ilikide derin bir uyarlama yapmay" gerektirir. Dolaysyla her kltrn karl olan ulus, kendi devletine ular. 19. yzylda, ulus-devletin bir siyasal birim olarak ortaya kmas, yalnzca Avrupa'da deil, dnyann dier blgelerinde de bir model olarak benimsenmitir.

ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

109

zet
Kapitalizm, sermayenin temel retim arac olduu bir sistemdir. Bu sistem, ortaan sonlarnda feodal sistemin zlmesinden sonra ticaretin canlanmas sonucu ortaya kmtr. 12. ve 13. yzyllardan itibaren parasal kredilerin alnp verilmesinin zendirilmesi iin din ve hukuk yapnn deitirilmesi, sermaye birikiminin gereklemesini kolaylatrmt. Kapitalizmin ilk tr olan ticari kapitalizm, corafik keifler, parasal, teknik devrimler ve rnesans-reform hareketleri sonucu iyice gelimitir. Ticari kapitalizm dneminde altngm gibi deerli madenler n plandadr. ktisadi politika ise merkantilist'tir. Paraya dayanan, ulusalc ve mdahaleci niteliklere sahip merkantilizm, Avrupa lkeleri tarafndan farkl biimlerde uygulanmtr. Ticari kapitalizmden sonra sanayi devriminin ortaya kmasyla sanayi kapitalizm dnemi balamtr. Piyasa ekonomisine dayanan sanayi kapitalizminde sermaye ve igc birbirinden ayrlmaktadr. Bu nedenle snfsal elikiler artmtr. Liberalizmin egemen olduu bu sistemde; retim zgrl, ticaret zgrl fiyat ve rekabet zgrl gibi ilkeler mevcuttur. Kapitalizme bir tepki olarak doan sosyalizm ise, Karl Marx ve Frederich Engels tarafndan sistemletirilmeden nce topyac bir aama geirmitir. topyac sosyalistler, ii snfnn iinde bulunduu kt koullardan kurtarmay dnmlerdir. Ancak, dncelerini uygulamaya sokamamlardr. Karl Marx, tarihsel materyalizm ve diyalektik materyalizm alanlarnda grler ileri srerek sosyalizme yeni bir bak as kazandrmtr. O'na gre sermaye snf ile ii snf arasndaki mcadele, "snfsz bir toplumun" kurulmasyla noktalanacaktr. ada dnyann kurulmasnda etkin olan kavramlardan biri de ulusalclktr. Fransz devrimiyle ortaya kan ulusalclk, belli bir toprak parasna, ortak dile, ideallere, deerlere ve geleneklere balanmaktr. Ulusalcln ilikili olduu en nemli olgulardan biri ulusdevlettir. 19. yzyln balarndan beri ulus-devlet bir model olarak benimsenmitir.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi ticari kapitalizmin gelimesine katkda bulunan olaylardan biri deildir? A. Corafik keifler B. Rnesans ve reform hareketleri C. Buhar makinesinin bulunmas D. Matbaann bulunmas E. Borsalarn kurulmas

AIKRETM FAKLTES

110

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

2.

Aadakilerden hangisi Fransz Merkantilizminin en nl temsilcilerinden biridir? A. J. B. Colbert B. J. J. Rousseau C. Voltaire D. Luther E. John Stuart Mill Aadakilerden hangisi Adam Smith'in ekonomik alanda liberal dncelerini dile getirdii eserlerinden biridir? A. Toplum Szlemesi B. Uluslarn Zenginlii C. Ansiklopedi D. zgrlk zerine E. nc Kuvvet Aadakilerden hangisi topyac sosyalistlerden biri deildir? A. Saint Simon B. Charles Fourier C. Robert Owen D. Karl Kautsky E. Ludwig Feuerbach Aadakilerden hangisi ulusalcln etkin bir siyasal akm olarak ortaya kmasndan sonra gerekletirmek istedii amalardan biri deildir? A. Ulusal ekonomi yaratmak B. Kendine zg bir kimlii olan ulus meydana getirmek C. Ulusal bir kltr yaratmak D. Ulusal ynetim organ yaratmak E. Sanayi yatrmlarnn yaplmasn tevik etmek

3.

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aybay, Rona; Sosyalizmin nclerinden Robert Owen. Yaam, Eylemi ve retisi, stanbul: 1970. Baechler, Jean; Kapitalizmin Kkenleri, (ev: Mehmet Ali Klbay), Ankara: 1986. Baydur, Mithat; Milliyetilik, stanbul: 1994. Bostanc, M.Naci; "Etnisite, Modernizm ve Milliyetilik", Trkiye Gnl, Say: 50, (Mart-Nisan 1998).
ANADOLU NVERSTES

KAPTALZM, SOSYALZM VE MLLYETLN ORTAYA IKMASI

111

Gellner, Ernest; Milliyetilie Bakmak, (ev: Simten oar, Saltuk zertrk, Nalan Soyark), stanbul: 1998. Guibernau, Montserrat; Milliyetilikler, (ev: Nee Nur Domani), stanbul: 1997. Hamitoullar, Beir; ada ktisadi Sistemler, Ankara: 1986. Hobsbawm, E.J.; Milliyetler ve Milliyetilik, (ev: Osman Aknbay), stanbul: 1993. Lande, S.David; Kapitalizmin Douu, (ev: Sleyman E. Gndz), stanbul: 1998. Marx, Karl - Engels, Friedrich; Komnist Manifestosu, (ev: Ylmaz Onay), stanbul: 1998. Sezgin, mr; Marx, Kapital ve Diyalektik Materyalizm, Ankara: 1986. Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C.1, stanbul: 1988. Timuin, Afar; Dnce Tarihi, stanbul: 1997.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. C 2. A 3. B 4. D 5. E

AIKRETM FAKLTES

ANADOLU NVERSTES LKRETM RETMENL AIKGRETM FAKLTES LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

ada Dnya Tarihi

nite

6. 7. 8. 9. 10

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 1078 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 596

SOSYAL BLGLER RETMENL

ada Dnya Tarihi


Yazarlar:

Prof.Dr. hsan GNE Yrd.Do.Dr. Erol KUTLU Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT


Editr:

Prof.Dr. hsan GNE Prof.Dr. Cahit BLM

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1999 by Anadolu University


All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975 - 492 - 834 - 7

Birinci Dnya Sava


Yazar Prof.Dr. hsan GNE

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Birinci Dnya Savann Nedenlerini, Savan Yaylmasn, Osmanl Devletinin Savaa Giriini reneceksiniz.

indekiler
Savan Nedenleri Savan Balamas Savan Genilemesi Savan Sona Ermesi zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 115 118 118 124 126 127 128

alma nerileri
Bir ansiklopediden nitede ad geen kiilerin biyografilerini reniniz. Yannzda atlas bulundurunuz ve olaylarn getii yerleri dikkatlice belirleyiniz.

ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

115

1. Savan Nedenleri
1914te balayan sava, o gne kadar dnya uluslarnn yaad en kanl olay olmutur. Bu sava, toplumun tm kesimlerini derinden etkilemitir. Drt yl boyunca dnyann eitli blgelerinde Avrupa sava sanayisinin rettii yeni silahlar oluk oluk insan kannn akmasna neden olmutur. Niin dnya uluslar bylesine kanl bir savan iine girmilerdir? Birinci Dnya Sava'nn genel nedenleri nelerdir? Bu sorunun cevabn 19. yzyln ikinci yarsnda Avrupada meydana gelen gelimelerde aramak gerekir. Bu gelimeleri: Endstri Devrimi ve Smrgecilik, Silahlanma yar, Milliyetilik, Bloklama olarak ayrmak olanakldr.

Endstri Devrimi ve Smrgecilik: 18. yzyln ikinci yarsna kadar Avrupada temel zenginlik kayna toprakt. Bunu el sanatlar ve ticaret izliyordu. Rnesansn getirdii aklc uygulamalar bilimi inancn dar kalplarndan kararak gzlem ve deneyin etkisi altna sokmas, Avrupada nemli gelimelere yol at. Tarm teknolojisinde yaplan yeniliklerle retimde byk artlar saland. Bilim adamlar insan ve hayvan emeinin yannda buhar gcnden de yararlanmann yollarn aratrd ve buharl makinalar retim alanna sokularak elle retim devri kapand, fabrikasyon retim devri balad. Havagaz, elektrik ve petroln de sanayide kullanlmas Avrupadaki retimi artrrken hammadde bulma ve retileni satma sorunlarn ortaya kard. te, bu iki olgu, Avrupann gl devletlerini smrgeleri elde tutma, yeni smrgeler elde etme yarna soktu. 19.yzyln son eyreinde Afrikann %11i Pasifik adalarnn %57i smrgeletirilmi iken yirminci yzyln banda Afrikann %90 Pasifik adalarnn %99u smrgeletirilmitir. Byk Devletler dnyann hangi blgelerini smrgeletirmilerdir? Birinci Dnya Sava ncesinde yaklak olarak yeryz yuvarlann yars Avrupal Devletlerin kontrol altnda bulunuyordu. Avrupal devletler iinde en byk smrgeye sahip devlet ngiltereydi. zerinde gne batmayan bu imparatorluun Msr, Sudan, Nijerya, Hint Yarmadas, Seylan, in Hindi dndaki Gney Dou Asya lkeleri, Yeni Zelanda, Avusturalya, Kanada v.s. lkeler onun denetimi altndayd. Onu Fransa izliyordu. Fas, Tunus ve Cezayiri Osmanl Devletinden alan Fransa, in Hindini ve Afrikann eitli yerlerini smrgeletirmiti. Avrupann nc gl lkesi Rusya ise Kafkaslara, Manuryaya doru ilerleyerek egemenlik alann geniletmitir. Rusya, dier lkelerden farkl bir yaklamla hareket ederek girdii topraklar fiili igali altnda almtr. talya ve Almanyann birliini salamas, Avrupal devletlerin kendi aralarnda kurduklar smrgeci dzene ters
AIKRETM FAKLTES

116

BRNC DNYA SAVAI

dmtr. Zira, bu iki devlet de dierleri gibi byk devlet olabilmek iin smrgeye ihtiya duyuyordu. Nitekim, talya, Osmanl Devletinin kuzey Afrikadaki son toprana gz koymu ve 1912de bu topraklar ele geirmitir. Almanya ise, Afrika ilerinde baz topraklar smrgeletirmitir. Ayrca Pasifikte baz adalar zerinde egemenliini kurmutur. Belika, Kongo Irma boyunda, smrgeler oluturmutu. Portekiz ve Hollandann da, Afrikann ve Asyann eitli yerlerinde smrgeleri vard. Birinci Dnya Sava ncesinde bu devletlerin egemen olduu topraklar u tablo aka yanstmaktadr: Anavatan 120.979 204.092 208.830 110.646 Smrge 10.500.000 (bin mil kare) 4.367.000 1.000.000 185.000

ngiltere Fransa Almanya talya

Yukarda ad geen yerler tam smrgeletirilmi yerlerdi. Bunun yannda in, ran ve Osmanl mparatorluu gibi yar smrge durumuna getirilmi yerler de vard. Avrupann bu gl devletlerinin Birinci Dnya Sava ncesinde Avrupann dna yatrdklar sermaye de ok artmt. Sava ncesinde ngiltere, Fransa ve Almanyann d yatrm toplam120-160 milyar altn frank olarak tahmin ediliyordu. Bunun %45i ngiltereye, %25i Fransaya, %13 Almanyaya aitti. Byk devletler smrgelerinin hammaddelerini ve ucuz insan gcn kendi ulusal sanayilerini ve refah dzeylerini artrmak iin kullanrken ayn zamanda oralar pazar olarak da kullanyorlard. Dolaysyla, smrgeci devletler, smrgelerinin el deitirmesine izin vermeyeceklerini sylyorlard.

Almanya hangi nedenlerle ar boyutta silahlanmtr? Silahlanma Yar: Almanya bamszln korumak ve smrge yarnda pay sahibi olabilmek iin silahlanmann zorunlu olduuna inand. Fransayla, Rusyann anlamas zerine Almanya, asker saysn artrd (1892). Balkan Savalarndan sonra asker saysn oaltc, orduyu modernize etmeye olanak salayc yasalarn karlmasna hz verildi. Bu, Fransay kayglandrd. O da, askeri bir yasa hazrlayarak asker saysn artrd. Askerlik sresini uzatt, ordusunu modernize etti. Rusya ve Avusturya-Macaristanda da benzer kararlar alnd ve uygulamaya geildi. ngiltere ise, nce donanmasn glendirmeye yneldi. Zira, kendisi bir ada devletiydi. 1904 ylnda donanmasn yeniden dzenledi. Drednot ad verilen yeni bir gemi yapt. 1908den sonra kara ordusunu da glendirici nlemler ald.

ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

117

Silahlanma yarnn tehlikeleri ksa srede ortaya kt. ngiltere, bu gibi paralayc bir politika izlemesi bu giriimi baarsz kld. Dolaysyla, silahlanma hzla devam etti. Silahlanma yar srerken, Genelkurmaylarn da siyasal iktidar etkileme gleri artt. Bu da savaa giden yolu ksaltt. Milliyetiliin ortaya kma nedenlerini ve amalarn tartnz. Milliyetilik: Fransz htillinin baarya ulamasndan sonra, her ulusun kendi ulusal devletini kurma dncesi hzla Avrupaya yayld. mparatorluklarda kaynamalar, hatta paralanmalar balad. Kendi ulusal devletlerini kurma dncesiyle balayan milliyetilik, giderek devletin gcn artrma, itibarn ykseltme biimine dnt. Bu da, devletler arasndaki elikileri artrd, savaa giden yolu ksaltt. Bloklama: Avrupadaki bloklama yarn, Almanya balatt. Zira nl Alman devlet adam Bismark, Fransann Almanyaya kar duygularn ok iyi biliyordu. Bu nedenle Almanyann gcn artrabilmesi iin Fransayla yakn bir gelecekte savaa girmeme politikas izledi. Fransay dier Avrupa devletlerinden uzak tutmak istedi. lk bloklama hangi lkeler arasnda gerekletirilmitir? Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile anlat. Bu anlamann kendine zarar vereceinden korkan Rusyada, Almanya ile ittifaka yneldi. Neticede tarihe mparatorlar Birlii olarak geen bir antlama yapld. Ancak bu birliktelik uzun mrl olamad. Zira Rusya ve Avusturya-Macaristann Balkanlarda bymek istemesi bu birliktelii paralad. Fakat 1882de Almanya-Avusturya-Macaristan ve talya bir araya gelerek l ittifak oluturdular. Almanyann glenmesinden kayg duyan Fransa ise Avrupada ittifak aray iine girdi. 1894te Rusya ile anlamtr. Fransa ile ngiltere 1904te aralarndaki anlamazl sona erdirerek yeni bir antlama imzaladlar. Onu 1907de ngiltere ile Rusya arasnda imzalanan anlama izledi. Bylece Avrupada l tilaf ad verilen yeni bir blok domu oldu. l itilaf blokuna hangi lkeler katlmtr? Almanyann nclnde l ttifakn kurulmas Avrupay ikiye bld. Bu bloka kar Fransa, Rusya ve ngiltere de bir araya gelerek l tilaf Blokunu oluturdu. Artk Avrupada, Balkanlarda ve Afrikada meydana gelen olaylarda devletler deil bloklar yzyze gelmeye balad. Bu da Birinci Dnya Savann kmasnda nemli rol oynad.

AIKRETM FAKLTES

118

BRNC DNYA SAVAI

2. Savan Balamas

Birinci Dnya Sava'n balatan olay nedir? Patlamaya hazr bir barut fs haline gelen Avrupa, nihayet 1914 yaznda patlad. Avusturya-Macaristann izledii politikay ulusal karlaryla badatramayan Srbistan, srekli olarak Avusturya-Macaristann egemenlii altnda yaayan Srplar ktrtyordu. Avusturya-Macaristann Osmanl Devletinden ald BosnaHersekteki Srp faaliyetleri ise daha da youndu. Nitekim Kara El rgtne bal Gabriyel Prencip adl bir Srp milliyetisinin 28 Haziran 1914te Saraybosnada Avusturya-Macaristan Veliahdn ldrmesi, siyasi gerginlii artrd. AvusturyaMacaristan Hkmeti, suikasd ileyenlerin yakalanp cezalandrlmasn, Avusturya-Macaristana ynelik zararl Srp faaliyetlerinin durdurulmasn, bu faaliyetleri yapan derneklerin kapatlmasn ieren bir ltmatomu Srbistan Hkmetine verdi. Srbistan bu ltmatomdaki baz noktalar kabul ederken bazlarna da kaamak cevap verdi. nk, O Rusyaya gveniyordu. Avusturya-Macaristan mparatorluu 25 Temmuz 1914te Srbistanla ilikilerini kesti. 26 Temmuz da Srbistan seferberlik iln etti. Bunun zerine 28 Temmuz 1914te Avusturya-Macaristan Srbistana sava iln etti. Rusya ve Fransa, seferberlik ilemlerine balad. Almanya, Rusya ve Fransaya seferberliin durdurulmas iin ayr ayr ltmatom verdi. ki devlette bu ltmatomlar reddetti. Almanya, Rusyaya sava ilan etti. (1 Austos 1924). Genelkurmay Bakanlnn hazrlad plan gereince Belika topraklarn geen Alman askerleri 3 Austosta Fransaya saldrd. 4 Austos 1914te ngiltere Almanyaya sava iln etti. 6 Austosta da Avusturya-Macaristan , Rusyaya sava iln etti. Bylece, Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasndaki sava bir Avrupa Sava biimini ald.

Sava, Avrupa Savana dntnde hangi blok daha glyd? Sava baladktan ksa bir sre sonra Alman Ordular, Fransz topraklarna girdi. Parisin kuzeyindeki Marne nehrine kadar ilerledi. Fransz ordusu, Almanlar burada durdurdu. Sava, Eylln ilk haftasnda siper sava biimine dnt. Douda, Avusturya-Macaristan ordular Ruslara kar baarl olamad. Srbistandaki milliyetilii krklediler. Srp direnci artt. Alman ordular bu cephede de baarl savalar yapt ve Ruslar yenilgiye uratt. Denizler de ise, ngiltere baarl oldu.

3. Savan Genilemesi
Avrupada savan balamasndan ksa bir sre sonra Japonya da Almanyaya kar sava iln etti (23 Austos 1914). ngiltere, Japonyann bu tavrn onaylamadysa da tepki de gstermedi.

ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

119

Osmanl Devleti, sava baladnda tarafsz kalacan belirtti. Ancak, ynetimde etkin olan Alman hayran bir grup ttihtnn hazrlad senaryolar sonucu, Kasm 1914te Osmanl Devleti de Almanya, Avusturya, Macaristann yannda savaa girdi. talya ise, l ttifak Bloku iinde bulunmasna ramen, Avusturya-Macaristann kendisine danmadan Srbistana sava ilan ettiini bildirerek, savaa katlmayacan, tarafsz bir politika izleyeceini belirtti. Fakat ngiltere ve Fransa talyay kendi yanlarnda savaa sokmak iin youn aba gsterdiler. talyan kamuoyu ikiye ayrld. Bir blm tarafszlk politikasna devam edilmesini isterken dier blm Byk Devlet politikas izlenmesini istedi. Savan balangcnda iki grubun insan gc karlatrldnda l tilf Devletlerinin daha avantajl olduu grlr. Zira l ttifak Grubunun 120 milyonluk gcne karlk, l tilf Grubu 238 milyon civarnda idi. Ancak askeri disiplin, silah, cephane bakmndan l ttifak Devletleri daha da gl idi. zellikle piyade ve topu silahlar ok gelimiti. tilf devletlerinden ngilterenin deniz gc dikkati ekiyordu. Bunun farknda olan, Almanya denizalt gemilerine byk bir nem vererek onlar gelitirmeye alt. talyan yneticileri, tarafszlklarn srdrebilmek iin Avusturya-Macaristandan Trentino ve Triestenin kendilerine verilmesini istediler. Avusturya-Macaristan, bu istee kar knca taly,a l tilf Blokuna kayd. 26 Nisan 1915te imzalanan Londra Andlamasyla talyaya Avusturya-Macaristan, Arnavutluk ve Osmanl topraklarndan pay verildi. Mays sonlarnda talya Avusturya-Macaristana sava iln etti. Bulgaristan hangi nedenlerden dolay savaa girmitir? talyadan sonra sra Bulgaristana geldi. Her iki taraf da Bulgaristan kendi yanna ekmek istiyordu. Zira, l ttifak Devletleri, Bulgaristan kendi yanlarna ekerse Osmanl Devletiyle daha iyi balant kurabilecek ve Osmanl Devletine daha kolayca yardm yapabilecekti. l tilf Devletleri ise, Bulgaristann kendi yanlarna ekilmesiyle Balkanlardaki g dengesinin kendi lehlerine dneceini hesaplyorlard. Bulgaristan ise, II. Balkan Savanda kaybettii topraklar yeniden nasl alabileceinin hesaplarn yapyordu. Bu srada, tilf Devletlerinin anakkaleye saldrlar balad iin Bulgaristan bu saldrlarn sonulanmasn kendi ulusal karlarna uygun grd. Osmanl ordusunun direnii tilf Devletlerinin saldrsn baarsz klyordu. te bu durum, Bulgarlar Almanlarla grmeye itti ve 6 Eyll 1915te Almanya, Avusturya-Macaristanla bir andlama imzalad. Ekim 1915te, Srbistana saldrarak O da savaa katlm oldu. Romanya ise, l ttifak Bloku yesi olmasna ramen, talya gibi nce tarafsz bir politika izledi. 17 Austos 1916da tilf Devletleriyle bir anlama imzalad ve Austos sonlarnda da savaa katld.

AIKRETM FAKLTES

120

BRNC DNYA SAVAI

Kral Konstantin ile Babakan Venizelosun gr ayrlklar Yunanistan 1917ye kadar sava d brakt. Yunanistann Osmanl Devleti aleyhine byme tutkusu 26 Haziran 1917de Onun ttifak Devletlerine sava amasna yol at.

3.1. Osmanl Devletinin Savaa Girii ve Savat Cepheler


28 Haziran 1914te Avusturya Macaristan veliahdnn ldrlmesi zerine sava balad. Sava balad zaman Osmanl Devletinin askeri ve ekonomik gc olduka zayflamt. Ksa sre nce talya daha sonra Balkan Devletleriyle yapt savalar kaybetmiti. Bu savalar gerek maddi gerekse insan kayb bakmndan toplumu derinden etkilemiti. Halk bitkin, yorgun, umutsuz ve yoksuldu. Kaybedilen topraklarn acsn unutamyordu. Halk savalardaki yenilginin ve toprak kayplarnn nedenini Osmanl Devletinin Avrupada oluan bloklarn dnda kalnda arad iin yalnzlk duygusundan kurtulmann yollarn bulmaya yneldi. Sava ncesinde ngiltereyle, Fransayla, Rusyayla bir ittifak andlamas ortam arad ise de olumlu bir sonu alamad. Savan balamasna kadar Almanyada Osmanl Devleti bir ittifaka girimekten kand. 2 Austos 1914 ylnda gizli bir anlama imzaland.

Almanya, Osmanl Devleti'ni hangi nedenlerden dolay savaa srklemitir? Byle bir andlama yaplrken Almanyann amalarn yle sralayabiliriz: Osmanl Devletinin stratejik konumundan, gzpek Osmanl askerinden yararlanmak, sava geni cephelere yayarak l ttifak devletlerinin askeri gcn datmak, Osmanl Devletinin bu savaa cihat sava grnm kazandrarak l tilf Devletleri egemenlii altnda bulunan tm slmlar bu savata Osmanl Devletinin yanna armak bir, fetva yaynlatp l tilf Devletlerinin smrgelerinde isyan kartarak onlar zor durumda brakmakt.

Osmanl Devleti hangi nedenlerden dolay savaa girmitir? Osmanl Devletinin amalar ise, l ittifak grubunu oluturan devletlerin yardm ile yakn dnemde kaybettii, halkn ounluunu Trk ve Mslmanlarn oluturduu topraklar yeniden kazanmak, iine dt yalnzlk duygusundan kurtulmak, Kafkaslar ve ran zerinden Orta Asyaya ulaarak Turan mparatorluunu kurmak, halifeye sarslan otoritesini yeniden kazandrmak, aznlklarn elindeki ekonomiyi Trklerin eline geirmekti. Osmanl Devleti'nin bu amalar tek bana gerekletirmesinin zor olduunu gren ttihatlar, Avrupada ki yeni gelimelerden yararlanmak istediler. Her ne kadar Osmanl Devleti sava baladnda tarafszln iln etmi ise de snrlarnn gvenliini korumak iin seferberlik iln etmi, dolaysyla savaa hazrlanmaya balamtr.
ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

121

Osmanl Devleti, hangi olayla savaa girmitir? Osmanl yneticileri savaa giri konusunda kararszdlar. Ancak bu srada Almanyann Akdenizde bulunan iki gemisi Osmanl Devletinin karasularna girdi (16 Austos 1914). Tarafszl bozan bu giriim tilf Devletleri tarafndan protesto edilmitir. Ancak hkmet szde bir andlamayla bu gemileri satn aldn belirterek tepkileri nlemitir. Bu gemilerin de iinde bulunduu bir grup Osmanl Donanmas ,Bakomutan ve Harbiye Nazr Enver Paann ve Donanma Nazr Cemal Paann emriyle tatbikat iin Karadenize alm 28-29 Ekim 1914te Rus kylarn topa tutarak bir oldu bitti yaratp Osmanl Devletini savan iine atmtr. Osmanl Devleti yneticileri Rusyayla Osmanl Devleti arasnda kacak bir sava nleyecek baz giriimlerde bulunmu ise de baarl olamamtr. Rusya bata olmak zere dier tilf Devletleri Osmanl Devletine kar sava iln etmilerdir. Osmanl padiah da 14 Kasm 1914te bir cihat fetvas yaynlayarak tm Mslmanlar Osmanl Devletinin yannda yer almaya armtr.

3.2. Kafkas Cephesi


Kafkas cephesi hangi amala almtr? ttihat, Terakki ynetiminde etkin olan kimi gler Pantrkizmi gerekletirmek iin bu sava bir ara olarak gryordu. Bunlardan biri de Enver Paa idi. Rusya ile sava balaynca doruca Erzuruma giderek nc Ordunun komutanln zerine ald. Sava zamansz bulan kimi komutanlar grevinden aldktan sonra orduya saldr emri verdi. 22 Aralk 1914te balayan Osmanl saldrs baarl olamad. Gerekli eitim, silh ve cephaneden yoksun Osmanl askeri souk, hastalk yznden byk kayplara urad. Ocak aynn ilk haftasnda yenildiini anlayan Enver Paa, stanbula dnd. Bir sre cephelerde ciddi hareketler olmad. 1915 yl yaznda Rus saldrlar yeniden balad ve 1916 ubatnda Erzurum, Mu, 3 Martta Bitlis, 19 Nisan da Trabzon ve 25 Temmuz da da Erzincan Rus igaline urad. Bylece byk umutlarla balatlan Kafkas taarruzu tam bir kntyle sona ermi oluyordu. Rusya, hangi antlamayla savatan ekilmitir? Rusyada 1917 de arlk ynetimine kar balatlan ihtilal ksa sre sonra sosyalist bir ierik kazand. Sosyalister sava sona erdirdiler. Bunun iin ilhaksz ve tazminatsz bir bar yaplmas konusunda Almanyayla grtler. Bu grmeler sonunda da 3 Mart 1918te Brest-Litowsk Anlamas yaplarak Rusya sava alanndan ayrld.

AIKRETM FAKLTES

122

BRNC DNYA SAVAI

Osmanl Devleti Brest-Litowsk Anlamasyla Rusyanun igal ettii tm yerlerin boaltlmasn salad gibi 1878 Berlin Anlamasyla Rusyaya braklan Kars, Ardahan ve Batumuda yeniden kazanm oluyordu. Bu anlama ile Ruslar, Kafkaslar boalttlar. Onlarn boaltt yerleri Osmanl ordusu doldurdu. Fakat bir sre sonra ttifak Devleti yenilince, Osmanl Devleti'nin ele geirdii Kafkas topraklar tilf Devletleriyle sorun olmaya balad. tilf Devletleri Brest-Litowski geersiz saydlar.

3.3. anakkale Cephesi

anakkale Cephesi hangi nedenlerden dolay almtr? Birinci Dnya Sava sresince Osmanl Devleti asndan son derece hayati nem tayan bir cephedir. ttifak Devletleri arasnda en zayf Osmanl Devleti olduu gibi, tilf Devletleri arasnda da Rusyayd. Rusyann dier tilf Devletleriyle balantsn salayan en ksa yol Osmanl kontrol altnda idi. Osmanl Devletinin savaa girii ile bu yol kapatlm, Rusyaya yardm gnderilmez olmu, Rusyadaki sorunlar artmt. Rus arnn istei zerine, ngiltere sava meclisi, 13 Ocak 1915te anakkale Boaznn almas iin gerekli nlemlerin alnmasn kararlatrd. Osmanl Hkmeti daha savaa fiilen katlmadan nce anakkale Boaznn giriine mayn dkmt. ngilizlerin Boaza, ilk saldrs Kasm 1914 yl balarnda oldu. Ancak bu keif hareketi niteliinde olduu iin nemli bir arpma olmad. ngiliz-Fransz ortak gemilerinden oluan bir tilf Devletleri donanmas 19 ubat 1915te anakkale kylarna kar byk bir saldrya geti. Byk arpmalar balad. 18 Mart 1915te yaplan iddetli deniz savanda 7 zrhlsn kaybeden tilf Devletleri anakkalenin denizden geilemeyeceini anlayarak geri ekilmek zorunda kald. Fakat Boaz gemekten vazgemedi. Yeni bir durum deerlendirmesi yaplarak karaya asker karlmasna karar verdiler. 25 Nisan 1915te Gelibolu Yarmadasna asker kardlar. Ancak uzun ve ypratc olan bu savalarda tilf Devletleri amalarna ulaamyorlard. 19. Tmen Komutan Mustafa Kemalin yerinde ve zamannda ald bilinli nlemler tilf Devletlerinin yenilmesine yol at. 6-7 Austos 1915te Anafartalarda yaplan gs gse arpmalar savan kaderini deitirdi. 40.000 asker kaybeden ngilizler anakkaleyi geemeyeceklerini anladlar. Nihayet 1915 yl sonlarnda anakkaleden geri ekilmeyi kararlatrdlar. Ocak 1916da hi bir amacn gerekletiremeyen buna karn yzbinlerce insann lmne neden olan tilf Devletleri donanmas geri ekildi. Bylece anakkale cephesi sona erdi.

anakkale cephesi'nin sonular ne olmutur?

ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

123

anakkale cephesinin dourduu sonular zet olarak yle sralayabiliriz. Rusyadaki i gelimeler younlam ve ihtille doru gidi hzlanmtr. tilf Devletleri byk bir prestij kaybna uram, Osmanl Devletinin lkesini korumak iin her trl zveride bulunabilecei anlalm, Bulgaristann savaa girii salanarak Almanyayla Osmanl Devleti arasndaki yardmlama daha da artmtr.

3.4. Irak ve Kanal Cephesi


Irak cephesi niin almtr? Msr ele geirerek Hindistan yolunu gvence altna alan ngilizler, Musul ve Kerkkteki petrol yataklarna da gz koymutu. Bunun iin Basraya asker kardlar ve Badata doru yrdler. Ancak Kt-l Amarede yenildiler. ngiliz General Charles Towshend ile birlikte 13.000 ngiliz askeri de esir alnd (29 Nisan 1916). Osmanl Hkmeti bu baardan yeterince yararlanamad. ngilizler yedek glerle cepheye yaptklar saldrlar sonucunda (11 Mart 1917de) Badata direnmeyle karlamadan girdiler. Musul dnda Irakn byk bir blm ngilterenin eline geti. Kanal cephesi niin almtr? Almanya genelkurmaynn belirttii hedefler dorultusunda savat anlalan Osmanl ordusu Filistin zerinden Svey Kanalna doru bir hareket balatt. Cemal Paann komutasnda balatlan bu hareketin amac ngilterenin Hindistanla ilikisini kesmek, Msr daha sonra da dier Afrika topraklarn Osmanl ynetimine almak, Pan-slamizmi gerekletirmekti. Cemal Paa, bu hedefe ulaabilmek iin ama geldikten sonra ciddi reformlara giriti. Ancak onun bu reformlarn Arap ulusalclnn gelimesine engel gren Araplar kar ktlar. Bunun zerine Cemal Paa sert nlemler almak zorunda kald. Bu nlemler ngilterenin de kkrtmasyla Osmanl aleyhine bir akm yaratt. Cemal Paa Ocak 1915te Sina ln geerek Msra girmeye alrken, Msrda ngiltereye kar bir isyan hareketi oluacan sanyordu. Ancak ngiltere, Msra bamszlk vadederek bu kritik ortam geitirmiti. O nedenle Svey Kanalna taarruz ettiin yenildi. ngilizlerle bir andlama yapan Mekke Emiri Hseyinin Osmanl ordusuna arkada saldrmas ngilterenin iini daha da kolaylatrd ve Osmanl ordular Suriye ilerine ekilmek zorunda kaldlar (1918). Mustafa Kemalin ald nlemlerle daha fazla zayata uramadan bir ksm Osmanl ordusu Halep ve Hataya ekildi.

AIKRETM FAKLTES

124

BRNC DNYA SAVAI

3.4. Osmanl Devletinin Savatan Ayrlmas

Osmanl Devleti hangi antlamayla savatan ayrlmtr? Amerika Birleik Devletlerinin tilaf Devletleri yannda savaa girmesi I.Dnya Savann gidiatn deitirdi. Dier devletler gibi Osmanl Devleti de bu olaydan etkilendi. 1918 yl yaz ve sonbaharndaki askeri hareketlerde ttifak Devletleri byk g kaybna urayarak geri ekildiler. 1918 Eylln ikinci yarsnda Bulgar cephesi yarld ve 29 Eyllde Bulgaristan mtareke imzalamak zorunda kald. Almanya bar istedi. Arkasndan Osmanl Devleti mtareke talebinde bulundu. Mtarekenin yaplabilmesi iin hkmet deiiklii gerekiyordu. Zira savaan bir hkmetle barn yaplamayaca kans vard. Bu nedenle Talat Paa Hkmeti istifa etti (7 Ekim) yerine zzet Paa Hkmeti kuruldu (14 Ekim 1918). zzet Paa Hkmeti sava sona erdirmek iin byk aba gsterdi. Kt-l Amarede Trk ordusunca tutsak alnan general Towsnhendin da yardmyla ngiliz General Calthorpela iliki kuruldu. Hkmet 26 Ekim 1918 Bahriye Nazr Rauf Beyin bakanlnda bir heyeti Mondrosa gnderdi. Londrada hazrlanarak Mondrosa gnderilen Mtareke metni Osmanl temsilcilerine iletildi. Osmanl temsilcileri, bu metin zerinde baz deiiklikler yapmak istedilerse de baarl olamadlar. Wilson ilkeleri dorultusunda hazrland izlenimini veren fakat yoruma ak hkmleriyle Osmanl Devletinin varln ortadan kaldrc nitelikler tayan mtareke metni 30 Ekim 1918de imzaland. Mondros Mtarekesiyle Osmanl Devleti Birinci Dnya Savandan ayrld. Ancak fiili olmasa da kimi uygulamalar bakmndan bu mtarekeyle birlikte Osmanl mparatorluu bamszln da yitiridi. lke yer yer tilaf Devletlerinin igaline urad.Bu lkede yeni bir sava balatt. Mustafa Kemal Paann nderliinde verelen ve Milli Mcade olarak tarihe geen bu sava sonunda yeni bir Trk devleti kuruldu.

4. Savan Sona Ermesi


Savan kaderini deitirecek gelimeler 1917 ylnda yaand. 1917ye kadar ypratc siper savalar her iki grubu da bir hayli yormutu. Osmanl Devletinin savaa girmesiyle Rusyann dier tilf Devletleriyle balants kopmutu. Yokluklar, skntlar artm ve Rusyada bir ihtilal hareketi balamt. htilalin yaratt otorite boluunu iyi deerlendiren Bolevikler, arlk ynetimine son vererek Marksist ilkelere dayal yeni bir ynetim kurduklarn akladlar. Rusyada bir i sava balad. Rus sosyalistleri, devlet ynetimini ile geirebilmek iin ilhaksz ve tazminatsz bir bar plan ortaya attlar. 3 Mays 1918de imzaladklar Brest-Litowsk andlamasyla Birinci Dnya Savandan ekildiler. Almanya, byk topraklara sahip oldu.

ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

125

Rusyann bu savatan ekilmesi l ttifak Devletlerini sevindirdi. Ancak, onun brakt boluk ok ksa sre ierisinde son derece gl, ypranmam Amerika Birleik Devletleri tarafndan dolduruldu. Amerika Birleik Devletleri hangi nedenlerden dolay savaa girmitir? Sava balad zaman ngiltere, donanmasna dayanarak Almanyay abluka altna ald. Bu durum, Alman ticaretine byk bir darbe vurdu. Bunun zerine, Almanya Denizalt Savan balatt. ngiltereye mal gtren tm gemilere ate at. Bu arada birok gemi batt ve birok insan ld. lenlerin arasnda Amerikallarn da olmas Amerikan halknn tepkilerine yol at. Alman denizaltlarnn faaliyetleri Amerikan ticaretini de engelliyordu. Amerikan Bakan Woodrow Wilson, Alman denizaltlarnn Amerikay savaa sreklemesinden korkuyordu. Bu nedenle, sava bar yollardan bitirmek amacyla 1916 ylnda baz giriimlerde bulundu. Bu durum, Denizalt Savan bir sre engelledi. ki grubun birbirine kabul edemeyecei bar nerileri sunmas savan srdrlmesine neden oldu. Wilsonun ortaya att zararsz bar gr tilaf Devletlerince de olumlu bulundu. Avusturya-Macaristan da bar yaplmasn istiyordu. Fakat, Almanyann ara verdii Denizalt savan yeniden balatmas Amerikayla Almanyann diplomatik ilikilerinin kesilmesine neden oldu. Amerikan Kongresi, Amerikan ticaretinin korunabilmesi iin ticaret gemilerinin top tamasn kararlatrd. Bu srada, Almanyann Meksikay Amerika Birleik Devletlerine kar kkrtmas Amerikan halknn tepkisine yol at. 6 Nisan 1917de Amerika resmen savaa girdi. Almanya, Amerikan ordular Avrupaya gelmeden Fransz ve ngiliz ordularn sava d etmek iin baz planlar hazrlad. Fakat, yaz banda Almanyann yapaca askeri harekatn savan kaderini deitirici bir sonu dourmayaca anlald. Temmuz 1918 ortalarnda tilf Devletlerinin saldrs yorgun Alman askerleri zerinde ypratc etkiler yaratt. Ldendorfun Alman ordusunun kara gn olarak nitelendirdii 18 Austos 1918 saldrsndan sonra Almanya daha fazla ypranmadan bar grmelerine balanlmasnn uygun olacan kararlatrd. 30 Austosta Avusturya-Macaristan savaa devam edemeyeceini bildirdi. AvusturyaMacaristann bu tavr Almanlarca ho karlanmad. Ancak, bundan ok ksa bir sre sonra 8 Eyllde Alman askeri yetkilileri bar yaplmas iin gerekli ilemlere balanmasn Babakandan istediler. Avusturya-Macaristan, 15 Eyllde bir konferans toplanarak bar grmelerine balanmasn belirtti. Avusturya-Macaristann bu giriimi Bulgaristan korkuttu. Nitekim tilf Devletleri ordular, 15 Eyll 1918de balattklar Makedonya saldrsna kar koyamayan Bulgaristan bar istemek zorunda kald ve 29 Eyll 1918te bir mtareke imzalayark Birinci Dnya Savandan ayrld. Almanyayla balants kopan Osmanl Devletinin durumu gleti. Gney cephesinde de baarszla urayan Osmanl Devleti de 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Mtarekesiyle savatan ayrld. Avusturya-Macaristan 3 Kasm 1918de, Almanya ise 11 Kasm 1918de birer mtareke imzalamak zorunda kaldlar. Bylece Birinci Dnya Sava da sona ermi oldu.
AIKRETM FAKLTES

126

BRNC DNYA SAVAI

Birinci Dnya Savan sona erdirmek iin yaplan giriimlerde Amerikan Bakan Wilsonun grlerinin etkili olduu grlmektedir. Zira, Wilsona gre, savan sonunda yenen ve yenilen devletler birbirinden toprak taleb etmez, sava tazminat denmez ise, gizli diplomasiye son verilirse,bar korumak iin uluslararas bir rgt kurulursa, snrlar milliyet ilkesine gre izilirse, uluslararas ticarette herhangi bir ksntya gidilemezse, demokratik dzenler kurulursa, savan tahribat giderilebilir ve yeni bir savan kmas da nlenirdi. Wilsonun bu dnceleri mtarekelere yansmtr.

Savan sonular ne olmutur? Birinci Dnya Savann faturas olduka ar olmutur. 10 milyon insan lm 21 milyon insan da yaralanmtr. rnein, savata grev alan Oxford niversitesi rencilerinin % 20si lmtr. Harcamalar 208 milyar dolara ulamtr. Savaan lkelerin tanr ve tanmaz mallarna verilen zarar ise 30 milyar dolar olmutur. Sava, ekonomik bakmdan Avrupay kertmi Amerika ve Japonyay glendirmitir. sizlik artm, yok olan evler ve i merkezleri sosyal bunalmlara yol am, kadnn i yaamndaki etkinlii oalmtr. Bu durum devletin ekonomiye mdahalesini artrmtr.

Sava hayat ne kadar etkilemitir? Bu lkelere gre deimitir. rnein Gney Amerikay %74,Hollanday %110, Amerika Birleik Devletlerini %115,ngiltereyi %162, talyay %223, Fransay %269, Belkay %353,Osmanl mparatorluunu %13000. Avusturya-Macaristan mparatorluu kk devletlere ayrlmtr. Almanya ve Rusyann ynetim biimleri ise deimi, topraklar klmtr.

zet
XIX. yzyln en nemli siyasal olay hi kukusuz talya ve Almanyann birliini salamasdr. zellikle de, gl bir Almanyann ortaya kmas 1815den beri srdrlen Avrupa Uyumu nu bozmu ve 1870 sonrasnda Avrupa g dengesini temelinden deitirmitir. Fransa ve Avusturya-Macaristann Prusyaya yenilmeleri bu iki devletin Avrupadaki etkinliini azaltm, Avrupa devletlerinin kendi araslarnda kurduklar smrgeci dzeni tehdit etmeye balamtr. Almanyann Alsace-Lorraine blgesini ele geirmesi, Fransa ve Almanya arasnda olduu kadar; Avrupa bar iin de devaml bir tehlike oluturan bir sorun yaratmtr. Bu sorun ve smrgecilik atmas bloklama hareketini dourmutur. l ttifak ve l tilf bloklarnn kurulmas ve silahlanma yarnn balamas ise, uluslararas gvensizlii arttrm 1870-1914 yllar arasndaki dnemde kan her blgesel bunalm ttifaklar arasnda genel bir atma tehlikesi yaratmtr. ngiltere ve Almanyann nderliini yapt bloklar, bu iki lkenin kar atmalar yznden savaa srklenmitir.
ANADOLU NVERSTES

BRNC DNYA SAVAI

127

Bu nedenle Balkanlarla snrl kalacak olan Avusturya-Srbistan sava, nce bir Avrupa; sonra da bir dnya savana dnmtr. Avusturya-Macaristan ile Rusyann Balkanlardaki kar atmalar ve Almanyann Avusturyay desteklemesi ise Birinci Dnya Savan balatmtr. 1914den 1918e kadar sren savata milyonlarca insan lm, yaralanm, milyarlarca para harcanmtr.mparatorluklar yklm, yeni yeni devletler ortaya kmtr. Osmanl mparatorluu da bu savaa katlm ve eitli cephelerde savatktan sonra 30 Ekim 1918 ylnda imzalad Mondros Mtarekesi ile sava alanndan ayrlmtr.Ancak bu ayrl ksa srm ve szkonusu mtareke gereince lkenin igal edilmesi zerine Mustafa Kemal Paann nderliinde Trk Kurtulu Sava balam ve yeni bir devletin kurulmasyla noktalanmtr.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. mparatorlar Birliini oluturan devletler aadakilerden hangisidir? A. Avusturya-Macaristan, ngiltere, Almanya B. Fransa, Almanya, ngiltere C. talya, Avusturya-Macaristan, Rusya D. Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya E. Rusya, Almanya, talya 2. Rusyada Bolevik Devriminin hzlanmasn salayan olay aadakilerden hangisidir. A. Osmanl mparatorluunun savaa katlmas B. anakkale Savanda tilaf Devletlerinin yenilmesi C. Kafkasyada yeni bir cephenin almas D. talyann l tilaf Devletleri yannda yer almas E. Bulgaristann savaa katlmas 3. Aadaki andlamalardan hangisiyle Rusya, Birinci Dnya Savandan ayrlmtr? A. Mondros Mtarekesi B. Paris Bar Konferans C. Berlin Andlamas D. Brest Litowsk Andlamas E. Londra Andlamas

AIKRETM FAKLTES

128

BRNC DNYA SAVAI

4. Avrupada, XIX. yzyl sonlarnda Emperyalistler aras dengeyi altst eden devlet aadakilerden hangisidir? A. Yunanistan B. Almanya C. talya D. Avusturya-Macaristan E. Fransa.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Armaolu, Fahir. Siyasi Tarih. Ankara: 1975. Bayur, Yusuf Hikmet. Trk nklab Tarihi, c. II/1, Ksm:1, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2.b.,1983. Lestien, Georges - Cere, Roger. ki Dnya Sava (1914-1918 / 1939-1945).eviren : Nihal nol. stanbul: 1966. Mufassal Osmanl Tarihi, c.III, stanbul: Gven Yaynevi, 1963. Renouvin, Pierre. Birinci Dnya Sava (1914-1918). eviren: Adnan Cemgil. stanbul: 1982. Sander, Oral. Siyasi Tarih (lkalardan 1918e kadar). Ankara: 1989. Seignobos, Charles. Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi. eviren: Semih Tiryakiolu. stanbul: 1960. Shaw, J.Stanford. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (ev. Mehmet Harmanc), c.II, stanbul: 1983. Uarol, Rifat. Siyasi Tarih. stanbul: 1985. lman Haluk. Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava. Ankara: 1973

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 2. B 3. D 4. B

ANADOLU NVERSTES

kinci Dnya Sava


Yazar Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Birinci Dnya Sava'nn sonunda bar koruma abalar hakknda bilgi edinecek, kinci Dnya Sava'na yol aan siyasal olaylar kavrayacak, Savan dnyaya yaylmasn ve Mttefik Devletlerin savan srdrlmesinde izledikleri stratejileri yakndan gzlemleyebilecek, Sava boyunca Trkiye'nin konumunu ve izledii politikay reneceksiniz.

indekiler
Giri 131

Birinci Dnya Sava'ndan Sonra Meydana Gelen Siyasal Gelimeler 131 Statkonun Bozulmas ve kinci Dnya Sava'na Yol Aan Olaylar 137 Savan Balamas ve Yaylmas Sava Srasnda nemli Siyasal Bulumalar Savan Sona Ermesi 142 147 152

kinci Dnya Sava'nda Trkiye'nin Politikas zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

153 155 156 157

alma nerileri
nitede ad geen kiilerin yaam yklerini bir ansiklopediden okuyunuz. Yannzda bir atlas bulundurarak olaylarn getii yerleri belirleyiniz. Trkiye'nin sava sonunda mttefiklerle birlikte hareket etmesi, siyasal dzeni nasl etkilemitir? Kendi aranzda tartnz.

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

131

1. Giri
Yirminci yzyl, milyonlarca insan yeni zgrlklere ve daha iyi bir yaama doru tarken, biroklarna da grlmemi aclar tattrd. nsanlk, yzyln banda patlak veren Birinci Dnya Sava'yla tarihte grlmemi yknt ve aclarla karlat. Ancak insanlk bu korkun faciay unutma olana bulamadan ayn eyleri kinci Dnya Sava'nda bir kez daha yaamak zorunda kald. Bu olaylar sonucu dnyamz temelden sarsld ve barcl duygular byk yara ald. Nitekim, nl ngiliz tarihi Eric Hobsbawm "Ksa 20. Yzyl (1914-1991)" adl kitabnda iki dnya savan ve sonrasn yle deerlendirmitir: "1914'ten kinci Dnya Sava'nn ertesine kadar yaanan bir felaket an, yirmi be ya da otuz yl sren bir olaanst ekonomik byme ve toplumsal dnm izledi. Bu dnm insan toplumunu muhtemelen kyaslanabilir ksalkta herhangi bir baka dnemden daha derin bir biimde deitirdi. Geriye bakldnda bu dnem bir Altn a olarak grlebilir. Bu dnemin 1970'lerin banda sona erdii neredeyse dolaysz biimde grld. Yzyln son blm, yeni bir dalma, belirsizlik ve kriz, Afrika, eski SSCB ve Avrupa'nn nceki sosyalist blmleri gibi dnyann geni blgeleri iin bir felaket a oldu". nsanln yeni "felaket alar" yaamamas iin olaylarn bilinmesinde ve yorumlanmasnda byk yarar vardr. Olaylardan ve zellikle iki dnya savandan gerekli "derslerin" kartlmas, kysnda bulunduumuz nc bin yln ekillenmesinde katks olacaktr. talyan tarihi Leo Valiani'nin dedii gibi, "yzylmz, adalet ve eitlik fikirlerinin kazand zaferin daima ksa mrl olduunu, ama zgrl korumay baarrsak her eye her zaman yeniden balayabileceimizi de kantlyor".

2. kinci Dnya Sava'ndan Sonra Meydana Gelen Siyasal Gelimeler


2.1. Dnya Barnn Salanmas Giriimleri
Birinci Dnya Sava'nn sona ermesi, uluslararas alanda ne gibi deiiklikler yaratmtr? Tartnz. 1919-1939 yllar arasnda yaanan olaylar dnyamz adm adm bir dnya savana doru srklemitir. Zira, Birinci Dnya Sava sonunda yaplan antlamalar Avrupa'nn ve dnyann gler dengesini yeniden dzenlemiti. Avusturya-Macaristan, Alman ve Osmanl mparatorluklarnn dalmas uluslararas alanda nemli boluklar yaratmt. Bu imparatorluklarn paylalmas iin yaplan antlamalar ve kurulan stat bir dzen salamamt. Bar antlamalarndaki hakszlk ve adaletsizlikler, baka bir byk savan gerekesi olarak grlmtr. Bu nedenle antlamalarn ilk yllarndan itibaren barn srekliliini salamak zere eitli nlemler alnmak istenmitir.
AIKRETM FAKLTES

132

KNC DNYA SAVAI

Milletler Cemiyeti'nin Kurulmas

Birlemi Milletlerin kurulmas hangi konferansta gndeme getirilmitir? Birinci Dnya Sava srasnda Amerika Birleik Devletleri (ABD) Bakan Wilson, barn korunmas iin bir uluslararas rgtn kurulmasn gndeme getirmiti. Nitekim, savatan sonra toplanan Paris Bar Konferans'nda uluslararas rgtlenmeyi gerekletirmek zere gerekli giriimler balatlmt. Konferansn 15 Ocak 1919 tarihli oturumunda Milletler Cemiyeti'nin kurularak bar antlamalarnda yer almas kararlatrlmtr. Bu oturumda ayrca oluturulacak bir komisyonun da Milletler Cemiyeti'nin szlemesini hazrlamas istenmitir. Bylece uluslararas barn, kurulacak bir rgtle korunmas konusunda nemli bir adm atlmtr.

Birlemi Milletlerin kurulma amalar nelerdir? Oluturulan komisyonun hazrlad szleme (misak) 28 Nisan 1919'da Konferansn Genel Kurulu'nda kabul edilmitir. Bu alma sonucu Milletler Cemiyeti kurulmutur. Cemiyet'in szlemesinin balang blmnde genel amalar ve yelerin yklendikleri sorumluluklar sralanmtr. Buna gre: Savaa bavurulmamas konusunda birtakm ykmllklerin kabul edilmesi Gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararas ilikilerin srdrlmesi Hkmetlerin bundan byle uluslararas hukuk kurallarna kesinlikle uymas rgtlenmi halklarn karlkl ilikilerinde adaletin korunmas ve antlamalardan doan btn ykmllklerin yerine getirilmesi.

Szlemenin dier maddelerinde de yelik, cemiyetin yaps, barn srekliliinin salanmas, antlamalar, uluslararas ilikiler vb. konulara yer verilmitir.

Birlemi Milletler hangi etkenden dolay baarl olamamtr? Bu szleme, Paris Bar Konferans'nda yenilen devletlerle yaplan antlamalara "Birinci Blm" olarak konulmutur. Buna gre, Cemiyet'in szlemesi ilk olarak Versailles Bar Antlamas'na sokulmutur. Merkezi Cenevre olan Milletler Cemiyeti, uluslararas sorunlarn zmlenmesinde bir odak olarak dnlmtr. Ancak, Cemiyet byk devletlerin etkisi altnda kaldndan karlalan uluslararas sorunlar zememitir. Bu nedenle 1930'lu yllarn balarndan itibaren durumu sarslm ve gven duyulan bir kurum olmaktan kmt. Locarno Antlamas

Locarno Antlamas hangi sorunlarn zlmesi iin yaplmtr? Almanya, Versailles Antlamas'nca belirlenmi tamirat ve tazminat konusunda bir takm kolaylklar salamak iin Fransa'yla iyi ilikiler kurmak istemitir. Bu nedenle Alman Hkmeti, 1925 ylnn ubat aynda Fransa'ya bir nota vererek, bir
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

133

karlkl gvenlik pakt kurulmasn nermitir. Bunun zerine, 5 Ekim 1925'te Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya Locanro'da bir araya gelerek bir konferans toplamlardr. Grmeler sonucunda, 16 Ekim 1925'te hazrlanan Locarno Antlamas, 1 Aralk 1925'te Londra'da imzalanmtr. Locarno Antlamas'yla Almanya, bat snrlarnn, dier bir ifadeyle Fransa ve Belika snrlarnn kesin ve srekli olduunu kabul etmitir. Bunun yannda, antlamaya imza atan devletlerin savatan korunmas ve bu devletler arasnda kacak her trl anlamazln bar yoluyla zmlenmesi amalanmtr. Locarno Antlamas, ksa vadede Avrupa'daki siyasi gerginlii azaltmasna ramen, uzun vadede Versailles Antlamas'nn "ngrd dzenin" iflasna yol amtr. Briand-Kellogg Pakt Briand-Kelogg Pakt, hangi amala yaplmtr? Fransz Dileri Bakan Aristide Briand, ABD'nin Birinci Dnya Sava'na giriinin 10. yldnmnde (1927) Avrupa'da, Fransa'ya zel bir prestij salamak amacyla, ABD ile Fransa arasndaki ilikilerde sava yasa d ilan eden karlkl bir taahhtte bulunulmasn nermitir. ABD Dileri Bakan Kellogg ise, Fransa'ya verdii yantta, Amerika'nn sadece Fransa ile deil, btn dnya devletleriyle byle bir taahhdn yaplmasndan ve savan yasa d ilan edilmesinden yana olduunu bildirmitir. Kellogg'un bu nerisini kapsayan Briand-Kellogg Pakt, 27 Austos 1928'de ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya arasnda imzalanmtr. Briand-Kellogg Pakt ile, savunmaya dayanmayan sava kanun d ilan edilmi ve lkeleraras ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr. Ancak, Pakt uzun mrl olmam 1930'lardan sonra Almanya, talya ve Japonya'nn saldrgan tutumlar, Pakt'n ilevini ortadan kaldrmtr.

2.2. Baz Byk Devletlerde Rejim Deiikliklerinin Meydana Gelmesi

2.2.1. talya'da Faist Rejimin Kurulmas Faist Parti, hangi siyasal, toplumsal ve ekonomik ortamda kurulmutur? talya, Birinci Dnya Sava'ndan sonra byk bir ekonomik knt iine girmiti. Savata istediklerinin ouna kavuamamt. lkede sosyalizm ve komnizm gibi akmlar glenmiti. Bunun yannda toplumsal ve ekonomik sorunlarn giderek artmas, 1919'da Benito Mussolini nderliinde kurulan Faist Parti'nin bymesine de yol amt. Paris Bar Konferans'nda kk drld ne srlen talya'y glendireceini, Roma mparatorluu'nu yeniden kuracan ve lkedeki sol muhalefetle mcadele edeceini belirten Faist Parti, 28 Ekim 1922'de NapoAIKRETM FAKLTES

134

KNC DNYA SAVAI

li'den Roma zerine yryerek byk bir atlm gerekletirmitir. Faist Partisi'nin "Kara Gmleklileri" tarafndan gerekletirilen bu olay zerine hkmet istifa etmi ve babakanla Mussolini getirilmitir.

Faist ynetimin i ve d politikadaki amalar nelerdir? Mussolini'nin kurduu faist ynetim, ar ulusalcl (milliyetilii) esas aldndan, ksa bir sre sonra demokrasiyi ortadan kaldrmtr. lkedeki dier rklardan olan kiileri zorla talyanlatrmaya almtr. Roma mparatorluu'nun yeniden kurulmas iin de, Akdeniz evresinde smrgeler elde etmeye ynelmitir. Mussolini'nin Anadolu'yu da iine alan bu yaylma politikas, Trk-talyan ilikilerinde gerginlik yaratmtr. Ancak, talya'daki faist ynetim 1930'lu yllarda taleplerini arttrarak saldrgan politikasn srdrmtr.

2.2.2. Almanya'da Nazizmin Kurulmas

Almanya'nn Birinci Dnya Sava'ndan sonra siyasi, toplumsal ve ekonomik yaps nasldr? Almanya, Birinci Dnya Sava'ndan yenik kmas nedeniyle 1918'den sonra byk apta i sorunlarla kar karya gelmiti. 1918 ylnn Kasm ay balarnda kan bir askeri ayaklanma sonucu mparatorlua son verilmi ve cumhuriyet ilan edilmiti. Sosyalist ve komnist hareketler de byk bir atlm iine girmilerdi. Bu nemli siyasal deiiklik, Almanya'nn kar karya bulunduu siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar zememiti. Hatta, sorunlar daha da arttrmt. zellikle, 28 Haziran 1919'da ar koullar tayan Versailles Antlamas'nn imzalanmas, siyasi yelpazenin sanda ve solunda bulunan tm Almanlarn tepkisine yol amt. Alman kamuoyu, bar antlamasnn gerektirdii demelerin yaplmasn, sava onarmlar nedeniyle Danimarka'ya braklan Schleswig'in elde karlmasn, Eupen ve Malmedy'in Belika'ya verilmesini byk bir fkeyle izlemitir. Buna karlk, Cumhuriyet ynetiminin i ve d politikadaki baarszl, ekonomik nlemler almadaki yetersizlii isizlik sorununu bytmt. 1922 ylnda Alman Mark'nn deerinin dmesi halkn yaamn zorlatrmt. rnein, bir somun ekmek alabilmek iin milyonlarca marka ihtiya duyulmutur. Bu arada Franszlarn 1923 ylnda, sava tazminatnn denmemesini bahane ederek Ruhr blgesini igal etmesi, kamuoyununVersailles Antlamas'na olan tepkisini daha da oaltmtr.

Alman Nasyonal-Sosyalist i Partisi'nin i ve d politikadaki amalar nelerdir? te, bu toplumsal ve ekonomik alkantlar iinde Birinci Dnya Sava'ndan sonra terhis edilen onba Adolf Hitler, 1919'da kk bir siyasal topluluk olan Alman i Partisi'ne ye olmu ve liderliini ele almtr. Hitler, 24 ubat 1920'de Mnih'te ilk kitle toplantsn gerekletirerek Parti'nin programnn esaslarn belirlemitir.
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

135

Bu toplantda Parti'nin adn Alman Nasyonal-Sosyalist i Partisi (Nazi Partisi) olarak deitirerek ar ulusalc (milliyeti) ve rk bir politika benimsemitir. Zengin sermaye kesiminin desteini arkasna alan Hitler, rgtlenmeye hz vermi ve taraftarn arttrmaya almtr. Bununla birlikte, isizlie are bulunacan, Almanya'nn bymesini snrlayan Versailles Antlamas'nn ortadan kaldrlacan ve iddetli bir ekilde Yahudi dmanlnn krkleneceini ne srerek glenmeye devam etmitir. Demokratik bir rejimde, demokrasiyi ortadan kaldrmay hedefleyen siyasal rgtlenmelere yer verilmeli midir? Tartnz. Alman Nasyonal-Sosyalist i Partisi 1930 seimlerinde baarl olduktan sonra, 1932 seimlerinde de Alman Parlamentosu'nun (Reichstag) 608 yeliinden 230'unu kazanarak, lkenin en byk partisi haline gelmitir. Bu siyasal gelimelerden sonra Cumhurbakan Hindenburg, 30 Ocak 1933'te Hitler'i Babakanla atamtr. Bylece, demokratik bir ortamda rk sylemler benimseyen NasyonalSosyalist i Partisi iktidara gelmitir. teden beri Alman liberalleri, sosyalistleri ve komnistleri, nasyonal sosyalizmin (nazizm) bir zafer kazanabileceine inanmamlard. Ancak, 30 Ocak 1933 akam Hitler'in babakanln kutlayan "kahverengi gmlekli" nazizm yanls genler, "yozlam burjuva kltr" olarak nitelendirdikleri Sigmund Freud'un psikanaliz metinlerini, Thomas Mann'n, Jack London'n, Ernest Hemingway'in, Marx'n, Engels'in ve Albert Einstein gibi deiik siyasal grteki yazarlarn kitaplarn yakarken ac gerekle yzyze gelmilerdir. Hitlerin kurduu Nazizmin uygulamalar nelerdir? Hitler, 3 ubat 1933'te Alman ordusunun komutanlaryla yapt grmede i ve d politikaya ynelik dncelerini aklamtr. Hitler'e gre, ilk yaplmas gereken politik gn tekrar ele geirilmesiydi. Buna gre i politikada; halihazr durumun tam tersine dndrlmesi, amaca aykr den herhangi bir dnce tarznn faaliyetine gz yumulmamas, kendiliinden bu yola dnmeyenin zorla bu yola getirilmesi, marksizmin kknn kurutulmas, genlie ve halka savan tek zm olduu fikrinin yerletirilmesi ve en sert ekilde otoriter devlet ynetiminin salanmas gerekiyordu. D politikada ise; Versailles Antlamas'nn ortadan kaldrlmas ve bunun iin mttefikler salanmas yoluna gidilmesi gibi amalar belirlenmiti. Hitler, bu amalarna ulamak ve kendisine bal bir parlamento oluturmak iin meclisi feshederek seimlere gitmitir. Fakat, 5 Mart 1933'te yaplan seimlerde Nasyonal Sosyalist Parti (Nazi Partisi) ounluu elde edememitir. Ancak, Hitler baskyla Alman Parlamentosu'ndan (Reichstag'tan) drt yl sreyle olaanst yetkiler almtr. Bylece, Hitler diktatr olma konusunda nemli bir adm atmtr. lk i olarak sendika ve siyasal partileri kapatmtr. Kendisi gibi dnmeyen kiileri ya ldrtm ya da toplama kamplarna gndermitir. 2 Austos 1934'te Devlet Bakan von Hindenburg'un lm zerine bu makam da ahsnda birletirerek "Fhrer" olmutur. Tm bu gelimelerin sonucunda Almanya'da tek partili totaliter devlet kurulmu olmaktayd.
AIKRETM FAKLTES

136

KNC DNYA SAVAI

Hitler, totaliter devleti anlayn yerletirdikten sonra Almanya'nn snrlar dnda kalm bulunan btn Almanlarn birletirilmesini ve bir tek devlet altnda toplanmasn, douda "yaam alan" oluturulmasn esas almtr. Amalarna ulamak iin Versailles Antlamas'nn snrlayc hkmlerini ortadan kaldrm, Alman ordusunun toplam kuvvetini arttrm, Locarno Antlamas'ndan ayrlm ve askersiz blge olan Ren Blgesini igal etmitir. Almanya'da Nasyonal Sosyalist Parti'nin iktidara gelmesi ve statkonun deitirilmesine ynelik faaliyetlerde bulunmas, devletler arasnda yeni ve nemli anlamazlklar ortaya karmtr.

2.2.3. Sovyetler Birlii Rusya'da 1917 ylnda Bolevik Devrimi gerekletirildikten sonra, yeni ynetim savatan ekilmiti. Lenin'in bakanlndaki hkmet, sava srasnda arlk ynetiminin yapm olduu gizli anlamalar aklamt. Bununla birlikte, Sovyetler Birlii, Almanya ve mttefikleri ile 3 Mart 1918'de Brest-Litowsk Antlamas'n yaparak durumunu glendirmeye almtr. Ancak, devrimden sonra Boleviklerle arlk taraftarlar arasnda uzun bir i sava yaanmtr. 1922'de tmyle sona eren i sava, Sovyet halk zerinde byk etkiler brakmtr. Halk, Birinci Dnya Sava ve devrim srasnda fakir dmesine ramen, yl daha aklkla mcadele etmek zorunda kalm ve milyonlarca kayp vermitir. Ancak, Komnist Parti gcn ve denetimini arttrmtr. Parti'ye kar silahl ve rgtl muhalefet ortadan kaldrlmtr.

Sovyetler Birlii'nin dnya savandan beklentileri nelerdir? 1924'te Lenin'in lmnden sonra iktidar eline geiren Stalin, Sovyet Birlii'ni sanayilemi bir sosyalist lke haline getirmek iin ekonomik sorunlar zmeye almtr. Ancak, devletin askeri gc olan Kzl Ordu'nun silahlanmasn da ihmal etmemitir. 1933'ten sonra Almanya'nn gelimeye ve evresini tehdit etmeye balamas zerine uluslararas alanda silahszlanmay savunmutur. Sovyetler Birlii'nin nderlerine gre; kapitalist ve faist devletler arasnda kacak bir sava sonucunda, her iki taraf ypranacandan, dnyada sosyalizmin yaylmas daha kolay olacaktr. Bu nedenle, yeni bir d politika izleyerek, Almanlarla grmlerdir. Sovyetler Birlii, kinci Dnya Sava'ndan nce nemli lde glenmitir.

2.2.4. Japonya Japonya, 1920'li ve 1930'lu yllarda Uzakdou'nun en gl devleti idi. zellikle 1930'lardan sonra militarist bir anlayla ynetilen Japonya, yaylmac bir politika izlemeye balamt. 1931'de Manurya'y igal ettikten sonra in'e ynelmitir. Nitekim, 1932'de in'le savaa tutuarak, bu lkenin orta blgelerine doru ilerlemeye balamtr.

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

137

Japonya'nn yaylmac politikas, Uzakdou'daki gler dengesini alt-st etmitir. Bu blgede karlar olan ngiltere ve A.B.D. gibi devletler, Japonya'nn bu tutumuna seyirci kalmlardr. Ancak, Japonya'nn 1937'de in'e ikinci kez saldrmasndan sonra, bu lkeye kar kmlardr. Japonya'y durdurmak iin in'e yardma balamlardr. Fakat, Uzakdou, Japonya'nn emperyalist tutumu nedeniyle kendisini kinci Dnya Sava'na girmekten kurtaramamtr.

3. Statkonun Bozulmas ve kinci Dnya Sava'na Yol Aan Olaylar


3.1. Almanya'nn Versailles Bar Antlamas'n Bozma abalar
Hitler, Versailles Bar Antlamas'n hangi uygulamalaryla bozmutur? Hitler, muhaliflerini tasfiye ettikten sonra tm dikkatini Versailles Bar Antlamas'n bozmaya yneltmitir. Bu ynde att ilk adm, 1934 ylnda Avusturya'daki Nazileri kullanarak bu lkenin ilhak edilmesi giriimidir. Ancak, Avusturya'daki Nazilerin gerekletirdii hkmet darbesi baarszlkla sonulannca ilhak gerekletirememitir. Fakat, Hitler'in temel hedefi Versailles Bar Antlamas'n ykmak ve emperyalist yaylmaclk olduundan bu abalarndan vazgememitir. Nitekim, bu antlamann nemli sorunlarndan biri olan Saar Blgesi'ni 1 Mart 1935'te silah kullanmadan Alman snrlarna dahil etmitir. Hitler, zellikle Versailles Bar Antlamas'yla getirilen silahlanma ynndeki kstlamalar kaldrmak istemitir. Bu abalarn srdrrken bir yandan da silahlanma faaliyetine girimitir. 4 Ekim 1933'te Silahszlanma Konferans'ndan ve Milletler Cemiyeti'nden ekilerek kara, deniz ve hava kuvvetlerini glendirmeye almtr. Gerek asker saysn arttrmaya gerekse modern silah, ara ve gere yapmna nem vermitir. Almanya'nn silahlanma politikas ngiltere ve Fransa'y endielendirmitir. Bu lkeler de silahlanmaya balamlardr. Bunun zerine Hitler, 16 Mart 1935'te Alman halkna yaynlad bir demete, Versailles Bar Antlamas'yla Almanya'ya dayatlan silahlanma kstlanmasn tanmadn ifade etmitir. Hatta, Alman Hkmeti'nin de "Alman Reich'nn btnln korumak", Almanya'ya kar "uluslararas saygy salamak" ve genel barn garantisi olmak zere, zorunlu askerlik sistemini getirdiini aklamtr. Ayn gn yaynlanan bir yasayla da Alman Ordusu tekilatnda nemli deiiklikler yapmtr. Bylece, Almanya Versailles Bar Antlamas'nn en nemli hkmlerinden biri olan silahlanma hkmn tek tarafl olarak feshetmitir. Versailles Bar Antlamas'n ortadan kaldrmaya kararl olan Almanya, 7 Mart 1936'da askersiz hale getirilmi bulunan Ren blgesine asker gndermitir. Fransa karlk vermek istemise de bu oldu-bittiyi kabul etmek zorunda kalmtr. Hitler'in amalarndan biri de Avusturya'nn Almanya topraklarna katlmas idi. Daha nce ilhak konusunda baarsz olan Hitler, koullarn olgunlamas zerine
AIKRETM FAKLTES

138

KNC DNYA SAVAI

11 Mart 1938'de Alman Ordularn Avusturya'ya gndererek bu lkeyi igal etmitir. 12 Mart 1938'de Viyana ele geirildikten sonra, 13 Mart'ta da Almanya ile Avusturya'nn birletii aklanmtr. Bu olay Avrupa'nn gler dengesini bozarak, Almanya'y ne kartmtr.

3.2. talya'nn Habeistan' gal Etmesi

talya, Habeistan' hangi nedenlerden dolay igal etmek istemitir? XIX. yzyln sonlarnda siyasal birliini tamamlayan talya, vakit yitirmeden smrgecilik faaliyetlerine balamt. Bu balamda Habeistan' ele geirmek istemise de baarl olamamt. Ancak, Birinci Dnya Sava'ndan sonra nfusun hzla artmas, endstrinin hammaddeye gereksinim duymas ve 1929 dnya ekonomik bunalmndan sonra lkenin sarslmas, talya'nn tekrar el dememi zenginliklere sahip bulunan Habeistan'la ilgilenmesine yol amtr. te yandan, ngiltere'nin de Habeistan'n Tuna Gl blgesini ele geirmek istemesi, talya'nn bu lkeyi kendi topraklarna katma isteklerini kamlamtr.

talya'nn Habeistan' igal etmesini kolaylatran etkenler nelerdir? talya lideri Mussolini, 1930'lu yllarda, Japonya'nn Manurya'ya saldrmas, Almanya'nn da Versailles Bar Antlamas'n geersiz klmas karsnda Milletler Cemiyeti'nin tepki gstermemesini frsat bilerek harekete geirmitir. 3 Ekim 1935'te talyan uaklar Kuzey Habeistan'daki Adowa ve Adigrat ehirlerini bombardman ederek Habeistan' igale balamlardr. Milletler Cemiyeti igalin sona erdirilerek barn salanmasn istemise de baarl olamamtr. Ancak, ngiltere, Habeistan'daki karlar nedeniyle tepki gsterebilmitir. Bu lkeyi de Fransa, Almanya ve A.B.D. frenlemitir. Milletler Cemiyeti'nin etkili olamamas ve byk devletlerin ortak bir cephe kuramamas, politik koullar bakmndan talya'nn iini kolaylatrmtr. talyanlar engellenemedii gibi, Habeistan'a askeri yardm da yaplamamtr. Habeistan halk clz bir direni gsterebilmise de baarl olamamlardr. Nihayet, talya, 9 Mays 1936'da Habeistan' ilhak ettiini ilan etmitir. talyan Kral'nn da ayn zamanda Habeistan Kral olduu belirtilmitir. Habeistan igali, 1930'lu yllarda statkonun bozulmasna yol aan nemli olaylardan biri olmutur.

3.3. Berlin - Roma - Tokyo Mihveri'nin Kurulmas


talya'nn Habeistan' ele geirmesinin sonularndan biri de, Nazi Almanyasnn ve Faist talya'nn birbirine yaklamas ve uluslararas politikada gbirliine gitmeleridir. Nitekim, 1936 ylnda talya ve Almanya arasnda birok karlkl ziyaretler yaplmtr. ki devlet birbirlerini her konuda desteklemeye balamlardr. Mussolini 1 Kasm 1936'da Milano'da verdii bir sylevde, bunu tm plaklyla
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

139

ortaya koymutur: "Berlin - Roma izgisi bir taksim izgisi olmayp, ibirlii ve bar isteyen btn Avrupa devletlerinin etrafnda toplanabilecei bir mihverdir" demitir. Anti-Komintern Pakt'nn oluturulmasndaki ama nedir? Bu tarihlerde Avrupa'da bu gelimeler olurken, Sovyetler Birlii de, Alman nazizmine kar silahlanmasn hzlandrmt. Buna karlk Almanya'da, bir taraftan Sovyetler Birlii'ne kar pozisyonunu glendirmeye alrken, dier taraftan da Japonya'ya yaklamaya balamtr. Nitekim, 1936 ylnn ortalarndan itibaren Almanya ve Japonya, Sovyetler Birlii'ne kar birlemilerder. Bu gelimelerin sonucunda Almanya ve Japonya, 25 Kasm 1936'da Berlin'de "Anti-Komintern Pakt"n oluturmulardr. Pakt, ak ve gizli olmak zere iki ksmdan olumaktayd. Ak ksma gre, taraflar Komnist Enternasyonalinin (Komitern) faaliyetleri ve buna kar savunma nlemleri hakknda birbirlerine danacaklar ve temas halinde bulunacaklard. lkelerindeki komnist faaliyetlerine kar sert nlemler alacaklar ve bu konudaki ibirliini salamak iin de devaml bir komite kuracaklard. Gizli ksma gre de, taraflardan biri Sovyetler Birlii'nin herhangi bir saldrsna urarsa, ortak karlar korumak iin alnacak nlemler hakknda birbirlerine danacaklard. Ayrca, birbirlerine haber vermeden Sovyetler Birlii ile hibir siyasal anlama yapmayacaklard. Pakt'n sresi nc Enternasyonal'in devam sresince olacakt. Bu Pakt ile, Almanya ve Japonya arasnda siyasi rejim temeline dayal bir ittifak yaplm ve bununla "Berlin-Tokyo Mihveri" kurulmutur. Yaylmaclk konusunda Almanya'dan ve Japonya'dan geri kalmayan talya da, 5 Kasm 1937'de Roma'da imzalanan bir antlamayla Anti-Komintern Pakt'na katlmtr. Bylece, kinci Dnya Sava'na giden srete nemli bir dnm noktas olan "Berlin-Roma-Tokyo Mihveri" oluturulmu olmaktayd.

3.4. Almanya'nn Avrupa'nn Siyasi Haritasn Deitirmeye Ynelik almalar


Hitler, 13 Mart 1938'de Avusturya'y ilhak ettikten sonra "bir ulus, bir devlet" politikasn tam anlamyla gerekletirebilmek amacyla, ekoslovakya'y ele geirmenin yollarn aramtr. Zira, ekoslovakya'nn Sdetler blgesinde 3.5 milyon Alman yaamaktayd. Hitler, buray Almanya topraklarna katmak iin bu lkedeki Nazilerin kardklar karklklardan yararlanma yoluna gitme isteindeydi. Nitekim, ekoslovakya snrna asker yarak amacna ulamaya almtr. Almanya'nn bu saldrgan tutumu karsnda ngiltere Babakan Chamberlain 15 Eyll 1938'de Almanya'da Hitlerle grerek soruna zm bulmaya almtr. Hitler, grmede Sdet Almanlar zerindeki isteklerinden vazgeemeyeceini ve gerektiinde sava gze alacan aklamtr. Almanya'nn yaylmacl karAIKRETM FAKLTES

140

KNC DNYA SAVAI

snda ngiltere ve Fransa sava hazrlklarna balamtr. Sovyetler Birlii ise, ekoslovakya'ya yardm edeceini belirtmitir. Buna karlk talya da, Almanya'y desteklediini ifade etmitir. Bylece, Avrupa genel bir savala kar karya gelmitir.

Mnih Konferans'nda hangi konular karara balanmtr? Sorunun gittike trmanmas zerine ngiltere Babakan Chamberlain'n nerisi zerine Almanya, Fransa, talya ve ngiltere arasnda 29 Eyll 1938'de Mnih Konferans toplanmtr. Bu konferansta; Sdet blgesinin Almanya'ya verilmesine, ekoslovakya'nn yeni snrlarnn saptanmas iin bir uluslararas komisyonun kurulmasna, saptanan snrn uluslararas gvence altna alnmasna ve Almanya ile ngiltere'nin birbirlerine kar savamayacaklarna dair noktalar zerinde durulmutur. Almanya, Sdet blgesini almakla egemenlik alann geniletmiti. Ancak, bunu yeterli grmemi ve ngiltere ile Fransa'nn iddetli kar kmalarna ramen, 15 Mart 1939'da ordusunu Prag zerine gndererek ekoslovakya'y igal etmitir. Sovyetler Birlii ve Fransa, Almanya'ya bir nota vererek olay protesto etmilerdir. Almanya bu protestolar dikkate almad gibi bu kez de 23 Mart 1939'da Litvanya snrlar iinde bulunan Memel'e saldrm ve ele geirmitir.

Almanya, Polonya'y neden igal etmek istemitir? Adm adm ilerleyen Almanya, "douya doru genileme" politikas uyarnca, bir Orta Avrupa lkesi olan Polanya'ya gz dikmitir. Ve bu lkeden Dantzing blgesini istemitir. Bu amacn gerekletirmek iin Polonya'ya bask yapmaya balamtr. Bunun zerine ngiltere ve Fransa, 31 Mart 1939'da Polonya'ya garanti vermilerdir. Polonya'nn bamszl tehdit edilir ve Polonya da buna kar koyarsa, ngiltere ve Fransa btn gleriyle Polonya'ya yardm edeceklerdi. Batl byk devletlerin Almanya'ya kar koymas, iki taraf arasndaki ilikileri gittike daha da gerginletirmi ve savan kmasn bir an meselesi haline getirmiti. Nitekim, 11 Nisan 1939'da Alman ordularna verilen talimatta, 1 Eyll'de Polonya'nn igal edilmesi iin tm hazrlklarn yaplmas istenmitir.

3.5. talya'nn Arnavutluk'u gal Etmesi

Almanya, talya'nn Arnavutluk'u igali karsnda nasl bir politika izlemitir? Almanya'nn ksa bir sre ierisinde egemenlik alann geniletmesi, talya'nn faist lideri Mussolini zerinde olumsuz bir etki brakmt. Bu nedenle, Mussolini kendi gcn gstermek ve Dalmaya kylarnda stnlk kurmak iin Arnavutluk'u igal etmeye karar vermitir. Bu kararn 5 Nisan 1939'da Almanya'ya bildirmi ve destek istemitir. Almanya, Mussolini'nin bu giriimini iddetle destekleyceini aklamtr.

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

141

Bari ve Brindizi limanlarnda hazrlanan talya donanmas ve askerleri, 7 Nisan 1939'da Arnavutluk'u igale balamlardr. Ksa bir sre iinde Arnavutluk, talya'nn egemenlii altna girmitir. Bu olayla, Dou Akdeniz ve Balkanlarn statkosu ar bir tehdit altna girmitir.

3.6. Sovyetler Birlii-Almanya Saldrmazlk Pakt


talya'nn Arnavutluk'u igal etmesi ngiltere ve Fransa tarafndan byk tepkiyle karlanmt. Bu sert tutum talya'y daha fazla Almanya'ya itmiti. Nitekim, 22 Mays 1939'da, Almanya ve talya arasnda "elik Pakt" ad verilen bir ittifak imzalanmt. ngiltere de, Almanya ve talya'nn gelecek genileme giriimlerine gz yummayacan gstermek iin Polonya, Romanya ve Yunanistan'a askeri gvence vermitir. Sovyetler Birlii ve Almanya arasnda imzalanan Saldrmazlk Pakt'nn hkmleri nelerdir? Bu arada, Sovyetler Birlii de, Batl mttefiklerin kendisini herhangi bir saldr karsnda savunmasz brakaca duygusuna kaplmt. Bu nedenle, 17 Nisan 1939'da Almanya'ya bavurarak, ideolojik farkllklarn iki devlet arasndaki ekonomik ilikileri engellememesi gerektiini syleyip, bu ilikileri gelitirmek istemitir. Hitler, Sovyetler Birlii'nin bu yaklamna olumlu yaklamtr. Ancak, Sovyetler Birlii'nde Dileri Bakanlna Molotov'un getirilmesi gelimelere yeni boyutlar kazandrmtr. Molotov, Moskova'daki Alman bykelisine siyasal bir anlama yaplmasnn daha uygun olacan belirtmitir. Bunun zerine her iki lke kendi karlar dorultusunda bir "saldrmazlk pakt" yaplmas hazrlklarna girimitir. Nihayet, 23 Austos 1939'da "Sovyetler Birlii-Almanya Saldrmazlk Pakt" imzalanmtr. Pakt'a gre; taraflar birbirlerine saldrmayacaklar, taraflardan biri nc devletle savaa tutuursa, dier taraf bu nc devlete hibir ekilde yardm etmiyecekti. Ortak karlar konusunda birbirleriyle iliki kuracaklard. Pakt, on yl yrrlkte olacakt. ngiltere'nin Saldrmazlk Pakt'na tepkisi ne olmutur? Bu paktn sonucunda, Sovyetler Birlii'nin, ngiltere'nin ve Fransa'nn askeri heyetleri arasnda bir sreden beri srdrlen grmeler de sona erdirilmitir. ngiltere, Pakt'a karlk 25 Austos 1939'da Almanya'nn ele geirmek istedii Polonya ile bir ittifak antlamas yapmtr. Tm bu siyasal gelimeler, dnyay yeni bir dnya savann eiine getirmiti. Zira, devletler bloklamaya balam ve bloklarn birbirleriyle olan ilikileri kopma noktasna gelmiti.

AIKRETM FAKLTES

142

KNC DNYA SAVAI

4. Savan Balamas ve Yaylmas


4.1. Almanya-Polonya Sava ve Polonya'nn Paylalmas

kinci Dnya Sava hangi olayla balamtr? Almanya, Sovyetler Birlii ile saldrmazlk pakt imzaladktan sonra, Polonya zerindeki basksn arttrmtr. 29-30 Austos 1939'da Dantzing serbest ehrinin kendisine verilmesini, Koridor blgesi iin plebisit yaplmasn, seferberliin kaldrlmasn ve bu konular grmek zere bir Polonya temsilcisinin 30 Austos gn Berlin'de bulunmasn istemitir. Polonya, bu istekleri kabul etmekle birlikte, temsilcisinin istenilen tarihte Berlin'e gitmemesi zerine Almanya harekete gemitir. Alman birlikleri, 1 Eyll 1939'da sava ilan etmeksizin Polonya'y igale balamtr. ngiltere ve Fransa, Almanya'dan igalin sona erdirilmesini ve birliklerini Polonya'dan geri ekmesini istemitir. Ancak, bir yant alamadklar iin 3 Eyll 1939'da Almanya'ya sava ilan etmek zorunda kalmlardr. Bylece dnyay alt yl boyunca kasp kavuracak kinci Dnya Sava balamtr. Almanya, 28 Eyll'de Polonya'nn en nemli kentlerinden biri olan Varova dahil olmak zere lkenin byk blmn ele geirmitir. Polonya'nn igale uramas Sovyetler Birlii'ni harekete geirmitir. Bu lke, Almanya ile yapt saldrmazlk paktnda kendisine ayrlan Polonya topraklarn igale balamtr. Bunun zerine Almanya ve Sovyetler Birlii, 28 Eyll 1939'da Moskova'da ek bir antlama yaparak, Polonya'y aralarnda paylamlardr. Sovyetler Birlii, Polonya'nn dousunu, Almanya'da Varova dahil batsn almtr.

4.2. Sovyetler Birlii'nin Baltk lkelerini Ele Geirmesi

Sovyetler Birlii, Baltk lkelerini ele geirirken nasl bir strateji izlemitir? Sovyetler Birlii, Birinci Dnya Sava sonunda kaybettii Baltk topraklarn tekrar ele geirmek iin bu blgeye ynelmitir. 27 Eyll 1939'da Estonya'dan kendisine deniz ve hava sleri verilmesini istemitir. Bu istein geri evirilmesi halinde, lkenin igal edileceini bildirmitir. Bunun zerine, Estonya, Sovyetler Birlii ile 28 Eyll 1939'da karlkl yardm antlamas imzalamak zorunda kalmtr. Sovyetler Birlii, bu antlamayla Estonya'da deniz, kara ve hava slerine sahip olduktan sonra, 5 Ekim'de Letonya, 12 Ekim 1939'da Litvanya ile imzalad karlkl yardm antlamalaryla, bu lkelerde de sler elde etmitir. Baltk Denizi'nin dou kylarn nfuzu altna alan Sovyet Birlii, Finlandiya'dan da sler istemeye balamtr. Sovyetler Birlii, Finlandiya'nn istekleri kabul etmemesi zerine, 30 Kasm 1939'da bu lkeye saldrmtr. Finliler, lkelerini baaryla savunmulardr. Ancak, Finlandiya, uluslararas alanda yalnz kaldndan bar grmelerini kabul etmek zorunda kalmtr. 12 Mart 1940'da Sovyetler BirANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

143

lii-Finlandiya Bar Antlamas imzalanmtr. Finlandiya bamszln korumakla birlikte, Sovyetler Birlii, bu lkeden nemli lde toprak kazanm, s kurma hakk elde etmitir. Bu olayla, Sovyetler Birlii, Baltk kylarna iyice yerlemitir.

4.3. Almanya'nn Danimarka ve Norve'i gal Etmesi


Almanya'nn Danimarka ve Norve'i igal etmesindeki amac nedir? Almanya, Fransa'ya saldrmadan nce, stratejik ynden nemli olan Danimarka ve Norve'i ele geirmeye almtr. Hitler Almanyas, ngiliz donanmasnn Norve kara sularnda bulunan bir Alman gemisine saldrmasn bahane ederek, 9 Nisan 1940'da Danimarka ve Norve'i igal etmeye balamtr. Danimarka ksa bir direnmeden sonra teslim olmu, Norve de, Nisan aynn sonuna kadar kar koymasna ramen, Almanlarn igalinden kurtulamamtr. Norve Kral ve hkmeti Londra'ya kat. Hitler, bu igallerle, Byk Alman Devleti'nin yansra byk bir Cermen mparatorluu amacna da ynelmitir.

4.4. Bat Cephesi'nin Almas


Almanya, Norve ve Danimarka'y igal ederek dousunu ve kuzeyini gvenlik altna aldktan sonra, Bat'ya, Fransa zerine ynelmitir. Nitekim, 10 Mays 1940 sabah Alman Ordular Hollanda, Belika ve Lksemburg'a saldrmaya baladlar. Lksemburg hemen igal edilmitir. Hollanda ve Belika kendilerini savunmalarna ramen, Hollanda 15 Mays 1940'da, Belika da 28 Mays'ta teslim olmak zorunda kalmtr. Bu baarlardan sonra Almanlar, bir yandan ngiliz ve Fransz glerini Man kylarnda ember iine alrken, bir yandan da Paris zerine yrmeye balamlardr. Bu arada, Almanya'nn kesin olarak baarl olacana inanan talya da, 10 Haziran 1940'da Fransa'ya sava ilan ederek, kinci Dnya Sava'na katlmtr. Almanya, bu olumlu gelimeler sonucunda 14 Haziran 1940'da Paris'e girmitir. Bunun zerine Fransa'da hkmet deiiklii olmu, Mareal Petain bakanlnda kurulan yeni hkmet, 22 Haziran 1940'da Compiegne'de Almanlarla mtareke imzalamtr. Bu mtarekeye gre; Fransz Ordusu silahszlandrlarak tutsak edilmi, Fransa'nn btn bat kylar, kuzeyi ve dousu Alman igaline braklmtr. Fransa'nn igal edilmesinden sonra nasl bir direni hareketi balatlmtr? Vichy'ye tanm olan yeni Fransz Hkmeti, Almanya yanls bir politika izlemitir. Ancak, Londra'da askeri atee olarak bulunan General de Gaulle, Fransz Hkmeti'ni tanmadn aklayarak, anavatan topraklar dnda bir direni gc oluturmaya almtr. Nitekim de Gaulle, Fransa'nn Alman igalinden kurtarlmas iin byk aba harcayacaktr.
AIKRETM FAKLTES

144

KNC DNYA SAVAI

Almanya, Fransa'y sava d braktktan sonra ngiltere'ye ynelmitir. Ancak, Almanlarn, etin ngiliz direnii karsnda, ngiliz adalarnda hava stnln ele geirememesi ve k mevsiminin gelmesi zerine bu lkenin igalinden vazgemilerdir. Bundan sonra, Bat cephesinde Normandiya karmasna kadar, hava savalar ve Fransz direni gruplarnn eylemleri etkili olmutur.

4.5. Kuzey Afrika Cephesi

talya'nn Kuzey Afrika'da cepha amas, ngiltere'yi nasl etkilemitir? talya'nn 10 Haziran 1940'da Fransa'ya sava ilan ederek kinci Dnya Sava'na katlmas, ngiltere'nin g durumda kalmasna yol amt. Zira, talya, Kuzey Afrika'da stratejik bir neme sahip olan Libya'y elinde bulunduruyordu. Ayrca, Akdeniz'de bulundurduu donanma ile ngiltere'nin smrgeleriyle balantsn nemli lde kesmekteydi. Bu bakmdan, stratejik ve ekonomik ynlerden nemli bir alan olan Kuzey Afrika'nn tmyle ele geirilmesi, savan gidiatn deitirilebilecekti. Kuzey Afrika'y srarla ele geirmek isteyen talya, Libya'da toplad 200 bin kiilik bir orduyla, 13 Eyll 1940'da Msr'a saldrmtr. Ancak, ksa bir ilerlemeden sonra durdurulmutur. Msr'daki ngiliz kuvvetleri takviye alarak glendikten sonra 8 Aralk 1940'da kar saldrya gemitir. Nitekim, ubat 1941'de Bingazi, Nisan 1941'de de talya'nn elinde bulunan Eritre ve Habeistan' igal etmitir.

Kuzey Afrika Cephesi'nde olaylar nasl gelimitir? talya'nn ard arda baarszla uramas zerine, Almanya, 1941 ylnn Mart aynda Kuzey Afrika savalarna katlmtr. General Rommel komutasndaki Alman ordular, ngilizler karsnda baar kazanarak skenderiye yaknlarna kadar ilerlemilerdir. Ancak, 1942 ylnn Ekim ayndan itibaren ngiliz kar saldrs zerine Mihver devletleri gerilemeye balamlardr. Mttefik devletlerin de Kuzey Afrika'ya asker gndermeleriyle yaplan savalar sonucu, Mihver devletleri yenilmiler ve 1943 ylnn Mays aynda teslim olmulardr. Bylece, Mttefikler, Kuzey Afrika savalarnda baar kazanarak Akdeniz'in gney kylarna egemen olmulardr.

4.6. Balkan Cephesi


Fransa'nn yenilmesinden sonra, 27 Eyll 1940'da talya, Japonya ve Almanya arasnda l Pakt denilen bir ittifak antlamas imzalanmt. Bu Pakt'la, Almanya ve talya Avrupa'da; Japonya'da Uzak Dou'da istilaya dayal "yeni dzenler" kuracaklard. Nitekim, Almanya, Avrupa'daki baz kk devletleri anlamalarla egemenlii altna almaya balamtr.
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

145

Bununla birlikte, Almanya, ksa vade de Sovyetler Birlii ile bir atmay da gze almamtr. Hatta, bu lkeyi l Pakt'a alarak dnyann paylalmasna onlar da ortak etmek istemitir. Bu amala, 12-13 Kasm 1940'da Sovyet Dileri Bakan Molotov Berlin'e davet edilmitir. Ancak bu grmelerde, Hitler, Sovyetlere ran ve Hindistan' alarak Hint Okyanusuna kmalarn nermitir. Oysa, Sovyetler Birlii, Finlandiya, Bulgaristan ve Boazlar'a dayal olarak eitli isteklerde bulunmutur. Grmelerin baarszla uramas nedeniyle Sovyetler Birlii ve Almanya'nn aras almaya balamtr. Almanya'nn Balkanlara ynelmesindeki temel ama nedir? te yandan Almanya, ngiltere'yi ksa srede yenemiyeceini anlam, bu nedenle, geni dou topraklarn ele geirerek, hammadde stoklarn arttrmann yollarn aramaya balamtr. Bu yolla, ngiltere'yi ypratmay hedeflemitir. Almanya, bu amalarna ulamak iin ncelikle, Orta Avrupa ve Gney-Dou Avrupa topraklarn ele geirmeye almtr. 20 Kasm 1940'ta Macaristan', 23 Kasm 1940'ta Romanya'y ve 24 Kasm 1940'ta da Slovakya'y zorla l Pakt'a almtr. Bulgaristan da, kar koymasna ramen 1 Mart 1941'de l Pakt'a katlmak zorunda kalmtr. Tm bu gelimeler zerine, Yugaslavya, 6 Nisan 1941'de Sovyetler Birlii ile bir dostluk antlamas imzalamtr. Ancak, Almanya, antlamann yapld gn Yugoslavya'y igal etmeye balam ve 17 Nisan 1941'de de teslim almtr. Almanya, Yugoslavya'y talya, Macaristan ve Bulgaristan arasnda paylatrmtr. Fakat, Tito'nun nderliindeki komnistler ile Mihailovi'in nderliindeki ulusalclar, Almanlarla iddetli bir gerilla savana girimilerdir. Bu arada, Mussolini de, Hitler'e bilgi vermeden Yunanistan' igal etmek istemiti. Bunun iin, 28 Ekim 1940'da Yunanistan'a ultimatom vererek, bu lkeden sler istemiti. Ancak, red edilince Arnavutluk'taki talyan kuvvetlerini Yunanistan'a saldrtmtr. Fakat, talyan kuvvetleri baarszla uramtr. te, bu gelimelerden sonra, 6 Nisan 1941'de Almanya'nn Bulgaristan'daki kuvvetlerini Yunanistan'a girmeye balamtr. Yunanllar, kendilerini savundularsa da, 25 Nisan'da Atina, 31 Mays 1941'de de Girit paratc Alman birlikleri tarafndan igal edilmitir. Daha sonra da btn Ege Adalar ele geirilmitir. Bylece, Almanlar, Balkanlar da ksa sre iinde nemli baarlar elde etmilerdir.

4.7. Almanya - Sovyetler Birlii Sava


Almanya, Sovyetler Birlii'ni igal ederken nasl bir strateji izlemitir? Almanya'nn ksa bir sre iinde eitli cephelerde byk baarlar elde etmesi, Hitleri daha byk amalar belirlemesine ve gerekletirmeye yneltmitir. Nitekim, Almanlar, 22 Haziran 1941'de sava ilan etmeksizin Sovyetler Birlii'ne saldrmtr. Alman Ordusu koldan Sovyetler Birlii'ne taarruz etmiti. Gney kolu ksa bir sre iinde Odesa'y ve Kiev'i alm, Krm ve Svastopol'u kuatm ve
AIKRETM FAKLTES

146

KNC DNYA SAVAI

Rostov'a ulamt. Orta kesim ordusu ise, Smolensk'i ele geirerek Moskova'ya ynelmiti. Kuzey ordusu da, Baltk lkelerinden hareket ederek Leningrad zerine yrmt. Ancak, Sovyet halknn direnii zerine Almanlar, Leningrad'ta durdurulmutur. Almanlar youn bir saldr dzenlemesine ramen Moskova'y alamamlardr. Bunda k mevsiminin gelmesi ve Alman ordusunun k koullarna gre organize edilememesi de etkili olmutur.

Sovyetler Birlii'nin igal edilmesi, gler dengesini nasl deitirmitir? Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne saldrmas zerine, Sovyetler ile ngilizler arasnda 12 Temmuz 1941'de Ortak Hareket Antlamas imzalanmtr. Bununla iki devlet, Almanya'ya kar birbirini desteklemeyi, btn gleriyle birbirlerine yardm etmeyi ve Almanya ile ayr ayr mtareke ve bar antlamas imzalamamay kararlatrmlardr. Bununla birlikte, 4 Aralk 1941'de Sovyetler Birlii ve Polonya arasnda Dostluk ve Yardm Pakt ad verilen bir antlama imzalanmtr. Bu antlamalarn yaplmas ve A.B.D.'nin savaa girmesinden sonra, ngiltere ve Sovyetler Birlii arasnda 26 Mays 1942'de bir ittifak antlamas yaplmtr. Antlamada; ngiltere ve Mttefiklerinin Sovyetler Birlii - Almanya savana katlmas, sava sonunda barn korunmas iin birlikte hareket edilmesi, A.B.D. ile sk ibirlii yaplmas ve karlkl her trl yardm yaplmas gibi noktalara yer verilmiti.

Sovyetler Birlii, ngilizlerle ittifak antlamas yaptktan sonra hangi deerleri ne karmtr? Bu antlamayla mttefikler, Sovyetlerin Dou Avrupa'da Almanlar durdurmas ve bask altna almasn hedeflemilerdir. Sovyetler Birlii de, Alman saldrlarna kar nemli saylacak siyasi ve askeri destek salamtr. Bununla birlikte, Sovyet lideri Stalin de, Alman saldrlarn durdurmak iin kapitalist lkelerdeki dzeni ykmay hedefleyen nc Enternasyonelin lav edilmesini salam, bolevik ilkeleri bir yana brakm, ulusalcl ve dini n plana karmtr. Halk da, faizmle mcadeleye armtr. Sovyet yneticileri, ite ve dta saladklar destekle uzun sre Alman kuatmasna kar koymulardr.

4.8. A.B.D.'nin Savaa Girmesi

A.B.D., kinci Dnya Sava'nn balarnda nasl bir politika izlemitir? A.B.D., Avrupa'da balayan sava karsnda tarafsz kalmt. Ancak, Mttefik devletlere deiik zamanlarda askeri yardmlarda da bulunmutur. Bununla birlikte, kinci Dnya Sava'nn kmasyla A.B.D. ve Japonya arasndaki ilikiler de gerginlemeye balamt. Zira, Uzakdou'da Japonya ve A.B.D.'nin karyla atmaktayd. Japonya, 1937'de balatt in Sava'n srdrmekte kararl idi. A.B.D.'de in'e mali yardmda bulunarak, Japonya'nn yaylmacln nlemek istemitir.
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

147

A.B.D. hangi olayla savaa girmitir? Tm bu gelimelerin yannda, Japonya'daki militarist ynetim, Almanlarn Rusya'da ilerlemesinden ve Anglo-Saksonlarn Pasifik'te zayf bulunmasndan cesaret alarak, eskiden beri zlemini duyduu Byk Pasifik mparatorluu'nu kurmak iin harekete gemitir. Nitekim, Japonya, 7 Aralk 1941'de Hawaii Adalarnda Pearl Harbour'da demirli bulunan Amerikan Pasifik donanmasna saldrm ve bu donanmann byk ksmn yok etmitir. Bu olayn sonucunda Japonya, 8 Aralk gn A.B.D. ve ngiltere'ye, 11 Aralk'ta da Almanya ve talya, A.B.D.'ne resmen sava ilan etmitir. Hatta, dnyann deiik blgelerinde bulunan birok devlet de, iinde bulunduklar bloklara uygun, birbirleriyle savaa girmilerdir. Bylece, sava tam bir dnya savana dnmtr. Japonya, savan ilk anlarnda byk baarlar kazanmlardr. Pasifik'te birok blgeyi ve Hindiini'ni igal etmilerdir. Ancak, Mttefikler, 1942 ylnn sonlarnda Japonya'nn yaylmasn durdurmulardr. A.B.D., 12-13 Kasm 1942'de Salomon adalar aklarnda Japonya donanmasn ilk byk yenilgiye uratmtr. Bu olayla, Uzakdou'da sava Japonya'nn aleyhine dnmeye balamtr.

5. Sava Srasnda nemli Siyasal Bulumalar


5.1. Atlantik Bildirisi
Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne saldrmas, bunun zerine Sovyetler Birlii'nin de 12 Temmuz 1941'de ngiltere, 1 Austos'ta da A.B.D. ile birer antlama imzalamas savan gidiatnda nemli bir dnm noktas oluturmutur. A.B.D. Bakan Roosevelt ve ngiltere Babakan Churchill, 1941 ylnn Austos aynn balarnda savala ilgili gelimeleri grmek zere Atlantik'te (Atlas Okyanusu'nda) bir sava gemisinde biraraya gelmilerdir. Atlantik Bildirisi'nde hangi ilkelere yer verilmitir? Roosevelt ve Churchill, grmelerden sonra, 14 Austos 1941'de "Atlantik Bildirisi" ad verilen bir metin yaynlamlardr. Bildiride iki devlet; topraklarn geniletmek istemediklerini, her ulusun kendi istedii hkmet eklini seme hakkna uyacaklarn, kk-byk tm devletlerin ayn koullar altnda dnya ticaretine katlmalarn istediklerini, Nazi diktatrlnn tam olarak yklmasndan sonra, btn uluslarn snrlar iinde gvenle yaama olana salayacak bir barn yaplmasn, byle bir barla btn insanlara engel kartlmadan btn deniz ve okyanuslarda dolama olanann salanmasn ve btn uluslarn kuvvet kullanmaktan vazgeme yolunu tutmalar gerektiine inandklarn belirtmilerdir. Grld gibi, bildiriye zgrlk ve demokrasi ilkeleri yn vermitir.
AIKRETM FAKLTES

148

KNC DNYA SAVAI

A.B.D.'nin savaa katlmasndan sonra, Almanya'ya kar savaa giren 26 devletin de imzasyla, 1 Ocak 1942'de, Atlantik Bildirisi esas olmak zere "Birlemi Milletler Bildirisi" yaynlanmtr. Bu bildiride, Atlantik Bildirisi'ndeki ilkeler aynen kabul edilmitir. Ayrca, zafer elde edilinceye kadar ibirlii yaplaca aklanmtr. Bylece, savatan sonra kurulacak olan Birlemi Milletler rgt'nn nvesi oluturulmutur.

5.2. Kazablanka Konferans

Kazablanka Konferans'nda hangi konular zerinde durulmutur? A.B.D. Bakan Roosevelt ve ngiltere Babakan Churchill arasnda, 14-24 Ocak 1943 tarihleri arasnda Kazablanka kentinde yaplmtr. Sovyet lideri Stalin de davet edilmise de katlamamtr. Bu konferansta, A.B.D. kuvvetlerinin, 1942 ylnn Kasm aynda Fas ve Cezayir'e kmas zerine, Kuzey Afrika savalarnn gidiat ve sonras hakknda stratejik ve diplomatik sorunlar ele alnmtr. Konferansn sonunda; Sovyetler Birlii zerindeki basky hafifletmek iin Sicilya'ya kartma yaplmas, Balkanlarda ikinci bir cephenin almas, bunun iin de Trkiye'nin savaa katlmasn salamak zere hazrlklara giriilmesi, Mihver Devletleri'nin kaytsz artsz teslimine kadar mcadeleye devam edilmesi gibi kararlar alnmtr.

5.3. Washington Konferans


12-16 Mays tarihleri arasnda Roosevelt ve Churchill arasnda gerekletirilen konferansta, sava sorunlar grlmtr. talya'nn igal edilmesi, Trk hava alanlarndan yararlanlmas, ikinci cephenin Fransa'da almas, sava sonrasnda kurulacak barn korunmas sorumluluunun A.B.D., ngiltere, Sovyetler Birlii ve in'e verilmesi kararlatrlmtr.

5.4. Quebec Konferans

Quebec Konferans'nda hangi neriler kabul edilmemitir? Roosvelt ve Churchill, 14-24 Austos 1943 tarihleri arasnda Kanada'nn Quebec kentinde tekrar biraraya gelmilerdir. Grmelerde, Almanya'nn silahszlandrlmasn ve kontrol altna alnmasn ngren bir plan kabul edilmitir. Ayrca, Churchill, Trkiye'nin savaa sokulmasn ve ikinci cephenin Balkanlarda almasn nermitir. Ancak, bu neriler kabul grmemitir. Daha nce, Fransa'da almas planlanan ikinci cephenin Normandiya kylarnda olmasna ve bunun hazrlanmas sorumluluunun da A.B.D.'ne braklmasna karar verilmitir.

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

149

5.5. Moskova Konferans


Moskova Konferans'nda hangi kararlar alnmtr? Bu konferansta; A.B.D., ngiltere, Sovyetler Birlii ve in dileri bakanlar 19 Ekim 1943'te Moskova'da Kremlin Saray'nda biraraya gelerek, savata meydana gelen son gelimeleri grmlerdir. Konferans, 1 Kasm'da yaynlanan ortak bildirilerle sona ermitir. Bildirilerde; Mttefik devletlerin dmann kaytsz-koulsuz teslim olmasndan sonra, bar srdrebilmek iin btn bar seven devletlerin eit haklarla katlabilecekleri bir rgt kurulmasna, talya'daki sava sulularnn mahkemeye verilmesine, Avusturya'nn savatan sonra bamsz bir devlet olmasna ve Alman sava sulularnn yarglanmak zere ilgili devletlere teslim edilmesine karar verildii aklanmtr.

5.6. Kahire Konferans


Kahire Konferans'nda hangi kararlar alnmtr? 22-26 Kasm 1943'te Roosevelt, Churchill ve in Devlet Bakan an-Kay,ek'i arasnda yaplan konferansta, Uzakdou'daki sava gelimeleri ele alnmtr. Ayrca, sava sona erdiinde Japonya ile yaplacak barn esaslarnn neler olmas gerektii zerinde durulmutur. Ancak, bu konularda kesin bir sonuca varlamamtr. Bununla birlikte, konferansa katlan devlet, 26 Kasm 1943'te yaynladklar ortak bildiride; Japonya'y Birinci Dnya Sava'ndan sonra ele geirmi olduu btn topraklar boaltmaya zorlamak, Kore'nin bamszlnn tannmas gibi konularda da hemfikir olduklarn belirtmilerdir.

5.7. Tahran Konferans


Tahran Konferans'nda hangi kararlar alnmtr? ran, 1941 ylnda Sovyet Birlii'ne kolay yollardan yardm ulatrabilmek iin ngilizler ve Sovyetler tarafndan igal edilmiti. Stalin, byk Mttefik devlet adamnn bulumalar gndeme gelince, Kzl Ordu birliklerinin igali altnda bulunmayan bir yere gitmeyeceini aklamtr. Bunun zerine, Roosevelt, Churchill ve Stalin, Tahran'da biraraya gelmilerdir. 28 Kasm-1 Aralk 1943 tarihleri arasnda yaplan konferansta; ran'a yardm yaplmas, Trkiye'nin savaa sokulmas, Yugoslavya'daki direniilere her trl destein verilmesi, Normandiya'da ikinci cephenin almas, Polonya snrnn saptanmas, kesin zafere kadar savan birlikte srdrlmesi ve savatan sonra barn korunmas iin bir uluslararas rgtn kurulmas kararlatrlmtr.

AIKRETM FAKLTES

150

KNC DNYA SAVAI

5.8. Yalta Konferans


Fransa, 6 Haziran 1944'de Normandiya karmasndan sonra Alman igalinden kurtarlmt. Bundan sonra, Almanya'nn teslim olmas gndeme gelmiti. Bu durumda, hem gelecek bar hakknda daha esasl bir anlamaya varmak, hem de Sovyetler Birlii'nin Japonya'ya sava amasn salamak amacyla byk Mttefik devlet bakan 4 ubat - 11 ubat 1945'te Krm'n Yalta kentinde biraraya gelmilerdir. Roosevelt, Churchill ve Stalin, Yalta Konferansnda; Sovyetler Birlii'nin Almanya teslim olduktan sonra Japonya'ya sava amas ve buna karlk daha nce bu devlete brakt topraklar ve Kuril adalarn almas, Sovyetler Birlii'nin in ile bir dostluk ve ittifak antlamas imza etmesi, byk Mttefik devletin ordularnn Almanya'nn birer blgesini igal etmesi, merkezi Berlin olmak zere her devletin komutanlarndan oluan bir "Merkez Kontrol Komisyonu"nun kurulmas, Fransa'nn da Almanya'ya igal birlikleri gndermesi, Alman militarizmi ve nazizminin yok edilmesi, Almanya'nn sava tazminat demesi ve Birlemi Milletler rgt'nn kurulmas iin 25 Nisan 1945'te San Fransisco'da bir konferans toplanmas gibi konular zerinde durmulardr.

Yalta Konferans, Mttefik Devletler zerinde ne gibi etki yaratmtr? Yalta Konferans, byk Mttefik devlet arasnda teden beri sregelen anlamazl belirginletirmitir. Roosevelt, Birlemi Milletler rgt konusunda alnan karardan memnun kalmtr. Ancak, Churchill, Sovyetler Birlii'ne ok fazla dn verildiini dnmtr. Mttefikler arasndaki bu farkl tutum ve davranlar, sava srasnda meydana getirilmi olan ittifakn yara almasna yol amtr. Hatta, Mttefikler arasnda ibirliini sona erdirmitir. Ancak, ideolojileri ve devlet yaplar farkl byk Mttefik devlet, sava tmyle sona ermedii iin bir sre daha birlikte hareket etmilerdir.

5.9. Potsdam Konferans


Almanya'nn teslim olmasndan sonra, Avrupa'da ortaya kan sorunlar grmek zere, byk Mttefik devlet, 17 Temmuz - 2 Austos 1945 tarihleri arasnda Berlin yaknlarnda Potsdam'da bir toplant yapmlardr. Potsdam Konferans'nda A.B.D.'ni (Roosevelt 12 Nisan 1945'te ld iin yerine geen) Bakan Yardmcs Harry S. Truman, ngiltere'yi konferansn ilk gnlerinde Churchill ve daha sonra (Churchill, 1945 yl Temmuz aynda yaplan genel seimi kaybettii iin) i Partisi lideri ve yeni Babakan Clement Attlee, Sovyetler Birlii'ni de Stalin temsil etmilerdir. Konferansn en nemli konusunu barn nasl salanaca oluturmutur. Bilindii gibi, Almanya, Mttefikler tarafndan drt blgeye ayrlm ve her blge bir Mttefik devlet tarafndan igal edilmiti. Ancak, bu blgelerin snrlar kesin olarak saptanamamt. Ayrca, Mttefik devletler, gerek Almanya, gerek Avrupa'nn
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

151

eitli sorunlar konusunda farkl grlere sahip olmulardr. Bu nedenle, Mttefikler, A.B.D. ve ngiltere bir tarafta, Sovyetler Birlii de dier tarafta olmak zere ikiye ayrlmlard. Postdam Konferans'nda Almanya'nn gelecei hakknda ne gibi kararlar alnmtr? byk Mttefik Devlet, anlamaya vardklar konularda, konferansn biti tarihi olan 2 Austos 1945'te bir deklarasyon yaynlayarak aklamlardr. Buna gre; Almanya'nn kontrolnn A.B.D., ngiltere, Sovyetler Birlii ve Fransa igal blgelerinin komutanlar araclyla yaplmas, Almanya'nn silahszlandrlmas ve askerlikten arndrlmas, Almanya silahl kuvvetlerinin, Nazi birlik ve rgtlerinin tmyle kaldrlmas, Alman sava endstrisinin ortadan kaldrlarak yeniden dzenlenmesi ve Alman ekonomisinin Mttefikler tarafndan kontrol edilmesi, Sava sulularnn tutuklanmas ve kontrol edilmesi, Almanya'nn sava tazminat demesi, Almanya'da demokratik bir dzenin kurulmas, Barla ilgili dzenlemelerin yaplmas iin A.B.D., ngiltere, Sovyetler Birlii, in ve Fransa dileri bakanlarndan oluan bir "Dileri Bakanlar Konseyi"nin kurulmas, Oluturulan konseyin Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya bar szlemelerini hazrlamakla ykml olmas.

Postdam Konferans'nda Trkiye hangi konuyla ilgili olarak ele alnmtr? Potsdam Konferans'nda bu ana konularn yansra; Sovyet Birlii'nin Japonya'ya sava amas, Avusturya ve bakenti Viyana'nn drt igal blgesine ayrlmas, talya ile koullar ar olmayan bir ekilde bar yaplmas, ran'n derhal boaltlmas, Sovyetler Birlii'nin Boazlarn Trkiye ile birlikte kendi kontrolne verilmesine karlk, Boazlardan geiin tam serbest olmas gibi konular da tartlmtr. Konferans'ta alnan kararlar ve tartlan konular, Avrupa'nn siyasi, sosyal ve askeri geleceinin belirlenmesinde nemli olmutur. Yaplacak bar antlamalarnn temel koullarn da belirlemitir. Potsdam Konferans, byk Mttefik Devletin kinci Dnya Sava'nda yaptklar son byk konferans olmutur. Bu konferans, bu devletler arasndaki anlamazl arttrm ve dnya balca iki nfuz alanna veya iki bloka ayrlma dnemine girmeye balamtr.

AIKRETM FAKLTES

152

KNC DNYA SAVAI

6. Savan Sona Ermesi


6.1. Avrupa'da Savan Sona Ermesi
6.1.1. talya'nn Savatan ekilmesi Mttefik Devletler, Mareal von Rommel'in komutasndaki Alman birliklerini Elalameyn nnde durdurmutur. Bunun zerine, ngilizler, Mareal Montgomery'in emri altndaki birliklerle 1942 ylnn Ekim aynda kar saldrya balam ve Alman von Rommel'i ard arda yenilgiye uratmtr. 8 Kasm 1942'de de, General Eisenhower ynetimindeki Amerikan ve ngiliz birlikleri Kuzey Afrika'da karaya km ve ksa srede bu blge ele geirilmitir.

talya'nn yenilmesi i politikasnda ne gibi deiiklikler yaratmtr? Mttefikler, bu gelime zerine, talya'y igal etmek ve Mihver Devletlerine kar gneyden bir cephe amak iin 10 Temmuz 1943'te talya'nn kuzeyine doru ilerleyerek bu lkeyi igal etmilerdir. Bunun zerine, gerek talya'nn savan balangcndan itibaren ard arda baarszla uramas, gerek lkenin igal edilmesi, halkn rejime kar bir honutsuzluk duymasna yol amt. Nitekim, 24 Temmuz 1943'te toplanan Byk Faist Konseyi, Mussolini'yi iktidardan drmtr. Yeni hkmetin bana Mareal Bodoglio getirilmitir. Mareal Bodoglio'nun yapt ilk i, Mussolini'yi hapsetmek ve Faist Partisi'ni lav etmek olmutur. talya yneticileri, bu gelimelerden sonra 3 Eyll 1943'te Mttefiklerle bir mtareke yaparak savatan ekilmitir. 13 Ekim 1943'te de Almanya'ya sava ilan etmilerdir. talya'nn savatan ekilmesi, Almanya'y alabildiine zor durumda brakmtr. Akdeniz blgesi, Mttefiklerin egemenlii altna girmi ve Yunanistan ile Yugoslavya'da Almanlara kar ulusal kurtulu hareketleri byk ivme kazanmtr.

6.1.2. Almanya'nn Teslim Olmas Mttefik Devletler, 1944 ylnda hava stnln salamlard. zellikle de, 6 Haziran 1944'te Fransa'nn Normandiya kylarna karma yaparak "ikinci cephe" yi amlardr. 9 Austos 1944'te Paris'i Alman ordularndan kurtarmlardr. Fransz direni hareketinin nl ismi General de Gaulle, hkmet kurarak Fransa'ya yeniden hayat kazandrd. Bu askeri gelimeler zerine Almanya iin kurtulu olana kalmamt. Doudan ve batndan Mttefik Devletler tarafndan igal edilmeye balanmtr. Hitler, Mttefikler, Berlin'e girdikten sonra 30 Nisan 1945'te intihar ederek, yerini Amiral Doenitz'e brakmtr. Berlin, 2 Mays 1945'te arlkl olarak Sovyet askerlerinin yerald Mttefikler tarafndan tamamyla ele geirilmitir. 4 Mays'ta Hollanda,
ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

153

Kuzey-Dou Almanya ve Danimarka'daki Alman ordular teslim olmulardr. Bnun zerine, 7 Mays 1945'te Alman delegeleri Reims kentindeki Eisenhower'in ana karargahnda Almanya'nn kaytsz-artsz teslim belgesini imzalamlardr. Almanya'nn teslim olmasndan sonra Nasyonal Sosyalist i Partisi'nin ileri gelenlerinin byk bir ksm kam, bir ksm da Mttefikler tarafndan yakalanmtr. Bylece, be buuk yl Avrupa'y kan ve gzyana boan sava Avrupa corafyasnda sona ermitir.

6.2. Uzakdou'da Savan Sona Ermesi: Japonya'nn Teslim Olmas


Mttefikler, 1942 ylnda Pasifik'te Japon yaylmasn durdurmulardr. 1943 ve 1944 yllarnda da deniz ve hava stnln ele geirmilerdir. 1945 ylnn balarndan itibaren Japonya'nn igali altnda bulunan in, Endonezya ve Pasifik'te eitli yerlerde saldrya gemilerdir. Japonya'nn teslim olmasn hzlandran olay nedir? Mttefik gleri, Japonya'ya son darbeyi Temmuz-Austos 1945'te vurmulardr. Nitekim, A.B.D. 9-10 Temmuz 1945'te Japonya'nn bakenti Tokyo'yu havadan bombalamtr. Japonya'nn gc tkenmi olmasna ramen, Mttefiklerin teslim olma nerisini geri evirmitir. Bunun zerine A.B.D., Japonya'y kaytsz-artsz teslim olmaya zorlamak iin, 6 Austos 1945'te ilk atom bombasn Hiroshima'ya, ikincisini de 9 Austos 1945'te Nagasaki'ye atmtr. Sovyetler Birlii, 13 Nisan 1941'de Japonya ile tarafszlk antlamas imzalamasna ramen, teslim olma noktasna gelen bu lkeye 8 Austos 1945'te sava ilan etmi ve Manurya'y igale balamtr. Japonya, 10 Austos 1945'te yenilgiyi kabul ettiini A.B.D.'ne bildirmitir. Yaplan grmeler sonucu 2 Eyll 1945'te Tokyo Koyu'nda demirli bulunan A.B.D.'ne ait Missouri adl sava gemisinde Japonya'nn teslim belgesi imzalanmtr. Bu olayla da Uzakdou'da sava sona erdii gibi, yaklak krk milyon insann hayatna mal olan kinci Dnya Sava da Mttefiklerin zaferiyle bitmitir.

7. kinci Dnya Sava'nda Trkiye'nin Politikas


Trkiye'nin Fransa ve ngiltere'ye yaknlamasnn nedenleri nelerdir? Gen Trkiye'nin yneticileri, Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava'na srklenerek nasl ortadan kalktn, Trk Ulusu'nun nasl yok olma tehlikesiyle kar karya kaldn unutmamlard. Bu nedenle, lkeyi yeni bir savan dnda tutmaya almlardr. Ancak, Almanya'nn 1930'lu yllarda komularna saldrmas, talya'nn 7 Nisan 1939'da Arnavutluk'u igal etmeye balamas karAIKRETM FAKLTES

154

KNC DNYA SAVAI

snda tedirgin olmulardr. Bunun zerine Trkiye, ngiltere ve Fransa'ya yaknlamtr. Nitekim, 12 Mays 1939'da Trkiye ve ngiltere arasnda, Trk-ngiliz Yardm Deklarasyonu, 23 Haziran 1939'da da benzer bir antlama Trkiye ve Fransa arasnda imzalanmtr. Trkiye, bu antlamalar Alman nazizmine ve talyan faizmine kar yapmasndan dolay, Sovyetler Birlii'nin bir zorluk karmyacan dnmtr. Fakat, 23 Austos 1939'da Almanya-Sovyetler Birlii Dostluk Antlamas'nn yaplmas ve Polonya'nn Almanya tarafndan igal edilmesi, Trkiye'yi bir tehdit altnda brakmt. Hatta, Sovyetler Birlii'nin Karadeniz'e kys bulunmayan devletlerin sava gemilerinin boazlardan geirilmemesini ve boazlarda Sovyet askeri bulundurmak istediini Trkiye'ye bildirmesi tehlikenin boyutlarn arttrmtr. Trkiye, bu gelimeler zerine ngiltere ve Fransa ile eski antlamalarn ak bir ittifaka dntrmeye almtr. 19 Ekim 1939'da Trkiye, ngiltere ve Fransa, Ankara'da karlkl yardm antlamas imzalamtr. Buna gre; Bir Avrupa devletinin Trkiye'ye saldrmas ve sava kmas halinde Fransa ve ngiltere'nin Trkiye'ye yardm etmesi, ngiltere ve Fransa bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa, Trkiye'nin bu iki devlet yararna tarafszlk politikas izlemesi, Bu antlamann uygulanmas sonucunda taraflarn savaa girmesi halinde, mtarekenin ve barn birlikte imza edilmesi gibi.

Trkiye'nin kinci Dnya Sava'nda izledii politikay ayrntl bir ekilde Fahir Armanolu'nun "20. Yzyl Siyasi Tarihi" adl kitabndan okuyunuz. Trkiye bu antlama ile, Sovyetler Birlii'nden tamamyla ayrlm ve Batl devletlere yaknlamtr. Trkiye, savan tm dnyada geniledii bir dnemde, 18 Haziran 1941'de Almanya ile on yl sreli bir dostluk antlamas yaparak manevra yapma alann geniletmitir. Fakat, bu tarihlerde Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne saldrmas dengeleri alt-st etmitir. Bu kez de Sovyetler Birlii, Trkiye'nin savaa girmesini istemitir. Nitekim, 30-31 Ocak 1943'te Churchill ve smet nn, Adana'da buluarak Trkiye'nin savaa girip girmeme konusunu tartmlardr. Adana Konferans da denilen bu bulumada, Cumhurbakan smet nn, Trkiye'nin savaa girecek silah ve malzemeye sahip olmadn ve ngiltere'nin bu donatm tamamlamas halinde savaa gireceini ileri srmtr. Sava devam ettike Mttefik Devletlerin Trkiye'yi savaa sokma konusundaki srarlarn arttrmlardr. Nitekim, smet nn, Roosevelt ve Churchill, 4-6 Aralk 1943'te kinci Kahire Konferans'nda biraraya gelerek, Trkiye'yi savaa sokma konusunu tartmlardr. Cumhurbakan smet nn, Trk Ordusunun donatmnn tamamlanmas halinde 1945 ylnn ubat aynda savaa girileceini belirtmitir.

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

155

Trkiye, savan Almanya'nn aleyhine gelimeye balad dnemde 2 Austos 1944'te Almanya ile siyasal ilikilerini kesmitir. 23 ubat 1945'te de Almanya ve Japonya'ya sava ilan etmitir. Trkiye, bu tutumuyla da Birlemi Milletlerin kurucu yeleri arasnda yer almtr. Ksaca, Trkiye, kinci Dnya Sava'nda tarafsz bir politika izlemi, fakat bu politikasn denge esaslar zerine oturtmutu.

zet
Birinci Dnya Sava'nn sonunda imzalanan bar antlamalar sorunlar zmemi ve yeni sorunlar ortaya karmtr. Gler dengesi yeniden biimlenmiti. Dnya barnn korunmas amacyla, Milletler Cemiyeti kurulmu, Avrupal byk lkelerin de yer ald baz Avrupal devletler karlkl gvenliin salanmas iin Locarno Antlamasn, A.B.D. ile Fransa Dileri Bakanlarnn nclnde de sava yasa d ilan eden BriandKelogg Pakt imzalanarak yrrle sokulmutu. Ancak, barn korunmasna ynelik bu abalar yeterli olmamtr. talya'da faist rejiminin kurulmas ve bu rejimin yaylmacla ynelmesi, Almanya'da Nasyonal Sosyalist i Partisi'nin iktidara trmanarak Versailles Bar Antlamas dzenini ortadan kaldrmaya almas ve Byk Germen mparatorluunu kurmak istemesi, Japonya'nn da Uzakdou'da gler dengesini alt-st ederek militarist temellere dayal bir imparatorluk kurma tutumuna girmesi, kinci Dnya Sava'nn kmasna yol aan en nemli gelimeler olmutur. Almanya, talya ve Japonya'nn katlm ile Anti Komintern Pakt'nn kurulmas, kinci Dnya Sava'na giden srete nemli bir dnm noktas olmutur. "Berlin-Roma-Tokyo Mihveri" dnyann savan eiine getirmitir. kinci Dnya Sava, Alman birliklerinin 1 Eyll 1939'da Polonya'ya saldrsyla balamtr. Bu olay zerine ngiltere ve Fransa, Almanya'ya sava ilan etmilerdir. Sovyetler Birlii, Baltk lkelerini ele geirmitir. Almanya ise, Norve ve Danimarka'y igal ettikten sonra, Avrupa ilerinde ilerleyerek Hollanda, Belika ve Fransa'y igal ederek, bu lkeleri kendi topraklarna katmtr. Bununla birlikte, Almanya ve talya, Kuzey Afrika'da da yaylmaya almlardr. Japonya'nn da, A.B.D.'ni bir ani basknla savaa srklemesi sonucu, sava tm dnyaya yaylmtr. Mihver Devletleri'nin yaylmaclna kar ngiltere, Sovyetler Birlii ve A.B.D. ittifak yapmlardr. Mttefik Devletler, gerek sava srasnda gerekletirdikleri siyasal bulumalarla gerek ordularn seferber ederek, Mihver Devletlerini yenilgiye uratmlardr. Mihver Devletlerinin tm cephelerde teslim olmasyla, dnyaya be buuk yl felaket yaatan kinci Dnya Sava sona ermitir.

AIKRETM FAKLTES

156

KNC DNYA SAVAI

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi Milletler Cemiyeti'nin szlemesinde yer almamtr? A. Devletlerin savaa bavurmamak konusunda bir takm ykmllkleri kabul etmesi B. Uluslararas ilikilerin gizlilikten uzak bir ekilde yrtlmesi C. Uluslararas hukuk kurallarnn byk devletlerin yararna dzenlenmesi D. Halklarn karlkl ilikilerinde adaletin korunmas E. rgtlenmi halklarn antlamalardan doan btn ykmllkleri yerine getirmesi 2. Briand-Kellogg Pakt, hangi lkelerin dileri bakanlar nclnde hazrlanmtr? A. Fransa - A.B.D. B. Fransa - ngiltere C. Fransa - Sovyetler Birlii D. A.B.D. - ngiltere E. ngiltere - Sovyetler Birlii 3. Aadakilerden hangisi kinci Dnya Sava'nn kmasnda etkili olmamtr? A. talya'nn eski Roma mparatorluu'nu kurma dncesi B. Almanya'nn Byk Germen mparatorluu'nu kurmaya almas C. Berlin - Roma - Tokyo Mihverinin kurulmas D. A.B.D. 'nin Monreo doktrinini uygulamas E. Almanya'nn Versailles Bar Antlamas'nn statkosu bozmaya almas 4. I. talya'nn Habeistan' igal etmesi II. Almanya'nn Polonya'nn igal etmesi III. Yalta Konferans IV. Almanya - Sovyetler Birlii Saldrmazlk Pakt Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir? A. III - I - IV - II B. I - IV - II - III C. IV - II - III - I D. I - II - III - IV E. II - III - I - IV

ANADOLU NVERSTES

KNC DNYA SAVAI

157

5. Mttefik Devletler, Avrupa'da ikinci cepheyi hangi blgede amlardr? A. Sicilya B. Polonya C. Berlin D. Belika E. Normandiya

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Armaolu, Fahir. 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara: 1988. Byk Sava. 2. Dnya Sava, (ev: Fikret Art), stanbul: 1974. Hart, Lidell. II. Dnya Sava Tarihi, C. 1-2, (ev: Kerim Barak), stanbul: 1998. Hobsbawm, Eric. Ksa 20. Yzyl (1914-1991) Arlklar a, (ev: Yavuz Alogan), stanbul: 1996. Jacobsen, Hans - Adolf. 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, (ev: brahim Ulus), Ankara: 1989.

Lestien, Georges - Cere, Roger. ki Dnya Sava, (1914-1918; 1939-1945), (ev: Nihal nol), stanbul: 1966. nde, Osman. 2. Dnya Sava (1939-1945), stanbul: 1974. Sander, Oral. Siyasi Tarihi. Birinci Dnya Sava'nn Sonundan 1980'e Kadar, Ankara: 1989. Uarol, Rfat. Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul: 1955. ok, okun. Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara: 1975.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. C 2. A 3. D 4. B 5. E

AIKRETM FAKLTES

Trk Cumhuriyetleri
Yazar Prof.Dr. hsan GNE

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Sovyetler Birliinin dalmasn, Kafkasya ve Orta Asya'da kurulan Trk Cumhuriyetlerini tanyacaksnz.

indekiler
Giri Azerbaycan Kazakistan Krgzistan zbekistan Trkmenistan zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 161 161 166 169 171 173 175 176 177

alma nerileri
Bu niteyi okumadan nce bir Asya haritasn inceleyiniz. Orta Asya hakknda bilgi toplaynz. Geen yl grdnz Dnya'nn ve Trkiye'nin Yakn Tarihi adl kitabn 1, 2 ve 3. nitelerini okuyunuz.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

161

1. Giri
Gorbaov'un gerekletirdii reformlar nelerdir? Rusyada arlk ynetiminin yklp yerine Sosyalist bir dzenin kurulmas Rusya'da yaayan uluslar iin bir umut kayna olmutu. Zira, Rus egemenlii altnda yaayan uluslar ayr ayr devletlerini kuracaklarn ve Rusyann smrgesi olmaktan kurtulacaklarn sanmlard. Fakat gelimelerin byle olmadn yaayarak rendiler. zellikle Stalin dnemindeki baskc politika zihinlerden silinmedi. Sovyetlerin smrgeci ve baskc politikas 1985 ylna kadar srd. Mikhail Gorbaovun Komnist Partisi Genel Sekreteri olmas, Sovyetler Birlii'nin tarihinde bir dnm noktas oldu. Gorbaov, siyasi sistemin, devlet tekilatnn, hkmet organlarnn yeniden yaplandrlmasn, siyasi sistemin demokratikletirilmesini, brokrasi ile mcadele edilmesini, milliyetler arasndaki ilikilerin gelitirilmesini, hukuk sisteminin gzden geirilmesini kararlatrd. Seim sistemini deitirdi. Parti ile hkmeti birbirinden ayrd. Anayasada deiiklik yapt. Sovyetler Birlii'nde iki meclisli bir yap oluturdu ve kendisi geni yetkilerle donatlm devlet bakan oldu. Gorbaov, Sovyetlerin ekonomik bakmdan saptad hedeflere ulaamadn bunun da halkn skntlarn artrdn belirterek ekonomik alanda da reform yaplmasn istedi. Sosyalist Teebbs Kanunu ile iletmelerin haklar ve sorumluluklar saptand. letmeler giderlerini kendileri karlayacak,fiyatlar belirleyecekler, rnlerinin kalitelerini ykseltecekler, yabanc sermayeden yararlanabilecekti. Sovyetler Birlii yava yava sosyalist ekonomiden pazar ekonomisine geiyordu. Gorbaov, Amerika Birleik Devletleri'yle Sovyetler Birlii'nin girdii yldzlar sava olarak adlandrlan uzay aratrmalarndan yorgun dmt. nk Sovyet ekonomisi silahlanma yarnn maliyetini kaldramayacak duruma gelmiti. retilen silahlar,yaplan uzay aratrmalar halkn zorunlu fedakarlna dayanyordu. Bu sorunun zm Amerikan ynetimi ile kurulacak diyalogdan geiyordu. Gorbaov bu diyalou kurdu ve silahlanma yarn durdurdu. Sovyetler Birlii'nde uygulanan glasnost ve perestroyka (aklk ve yeniden yaplanma) politikas Sovyetler Birlii'nin zlmesine ve yllardan beri Ruslarn egemenlii altnda yaayan Trk unsurlarn ulusal kimliklerini kazanarak bamsz devletlerini kurmalarna olanak salamtr. Bu nitede genel izgileriyle bamszlklarna kavuan eitli Trk Cumhuriyetlerini inceleyeceiz.

2. Azerbaycan
Trk lehesi ile konuan Trklerin lkesi olarak adlandrlan Azerbaycana Trkler ilk kez M. . 7. yzylda geldiler. Fakat buras zamanla eitli kavimlerin hakim olduu bir blge oldu. Ancak, Azerbaycann tmyle bir Trk lkesi haline gelmesi
AIKRETM FAKLTES

162

TRK CUMHURYETLER

Malazgirt Zaferinden sonra olmutur. Moollarn, Timurlularn egemen olduu Azerbaycana, Kara ve Akkoyunlu Devletleri de hakim olmutur. 16. yzyl balarnda Safevi Devletinin hakimiyeti altna girmitir. ah smailin 1514de aldranda yenilmesi zerine Osmanl ordular Azerbaycann nemli bir blmn ele geirmitir. Safevi Devleti zayflam, Azerbaycan ran ile Osmanl mparatorluu arasnda mcadele alan olmutur. Bu arada Rusya'da sessiz durmam 16. yzyln ikinci yarsnda Azerbaycana doru ilerlemitir. Hazar kylarna ve Kafkasyaya hakim olmak isteyen I. Petro 1715te Kafkaslara girmi, 1724te baz Azerbaycan topraklarn ele geirmitir. Nadir Kulunun randa ah olmas, Azerbaycann ran egemenlii altna girmesine yol amtr. Kulunun lm zerine Azerbaycanda eitli Hanlklar ortaya kt. Zayf Hanlklar Osmanl mparatorluu'ndan yardm istediler. Fakat, mparatorluk zayf olduu iin onlara gereken ilgiyi gsteremedi. Azerbaycandaki bu durumdan Grc Krall yararland. Fakat randa tahta oturan Aa Muhammed Hann Kafkaslara hakim olma istei, Grclerle ranllar kar karya getirdi. Tiflisi alan Aa Muhammed Han blgeye egemen olamad. nk Rusyaya snan Grc Kralnn desteiyle Grcler ve Ermeniler srekli karklk ve huzursuzluk yarattlar. rann ve Osmanl mparatorluu nun zayfln gren Rusya, 19. yzyl balarndan itibaren Azerbaycan'daki Hanlklar ortadan kaldrmaya ve blgeyi kendine balamaya balad. lk Rus igaline urayan Hanlk Gence oldu. Zaman zaman Ruslara kar direnilmi, kimi zaman Osmanl mparatorluundan, kimi zaman randan yardm istenmi ise de her iki devlet de gereken yardm yapamam ve Azerbaycann Rus igali altna girmesine her iki devlet de seyirci kalmlardr. Glistan (1813)ve Trkmenay Andlamalaryla (1828) Rusya Azerbaycandaki hakimiyetini rana kabul ettirmitir. Bu arada Rusya, Osmanl mparatorluu ve ran ile bozulan ilikileri karsnda snrlarn gvenceye almaya almtr. Bu konuda Ermenilerden de yararlanmtr. ki devlet ile kendi arasna Ermenileri yerletirmitir. Bylece adeta bir tampon blge olturmutur.

? ?

Rusya, Azerbaycan'a ynelik nasl bir politika izlemitir? Rusya igal ettii Kafkaslar askeri ynetimle idare etmitir. 1840da Hazar Ky Blgesi adyla bir idari birim oluturdu. 1845te dorudan ara bal olan bir valinin ynetimi altnda Kafkasya Valilii kuruldu. Artk Trk- Rus ilikilerinde hep bu valiliin kararlar etkin oldu. Zira bu valiliin emrinde bir ordu kurulmu ve bu orduya serbest hareket etme emri verilmitir. Rusya, Azerbaycan'a ynelik nasl bir politika izlemitir? Rus ynetimi klelikten kard birok Rusu Azerbaycana yerletirerek blgenin demografik yapsn deitirmeye almtr. Vergiler arttrlm, Rus yneticilerinin pervaszca tavrlar halkn tepkisinine yol amtr. 19. yzyln sonlarnda Rusya, Azerbaycannda balayan ve ran Azerbaycanna da srayan isyan hareketleri Rusya'nn ve rann ortak abalar ile bastrlmtr.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

163

Azerbaycan'da ilk kez hangi alanda ulusalc hareketler balamtr? XIX. yzyln ortalarndan balayarak Azerbaycanda kltrel bir canlanmann balad grlmektedir. Tiyatro eserleri yazlm, haftalk gazete karlmaya balanmtr. Halkn okur-yazarlk dzeyinin artrlabilmesi iin Arap abc sinin slah edilmesi konusunu Mirzali Fethali Ahunzade gndeme getirmi hatta latin abc sine geilmesini nermitir. Eitimin gelitirilmesi ulusalc uyana yol amtr. Trkl savunan birok aydn yetiti. Rusya'nn smrgeci politikasna kar kan bu aydnlar sindirrmek iin arlk ynetimi her trl yola ba vurdu. Rus basksndan kaanlar stanbula geldiler. Bunlarn etkisiyle kinci Merutiyet dneminde Pan-Trklk dncesi Osmanl mparatorluu'nda hz kazanacaktr. Azeriler, Rusyada arlk ynetimine kar kan ve meruti bir ynetime geme isteklerini dile getiren aydnlarla ibirliine gittiler. Azeri- Rus ittifak kuruldu. 1905 Rus-Japon Sava'nn yenilgiyle bitmesi Rusyada demokratik alma yol at ve 1905te meruti sisteme geildi. Duma adyla bir parlamento ald. Azeriler Musavat Halk Partisi adyla bir parti kurdular. Partinin yayn organ Ak Sz Gazetesi, lideri ise Mehmet Emin Resulzde idi. Azeriler, Boleviklerin hangi ilkesine dayanarak bamszlklarn ilan etmilerdir? Birinci Dnya Savann balamas ve Rusyann bu savaa katlmas i sorunlar arttrd. zellikle anakkalede tilaf Devletlerinin yenilmesinden sonra arla kar olanlarn etkisi daha da artt. Nitekim 1917 yl ubat'nda arlk ykld. Sosyal demokratlar herkese eitlik vereceklerini sylediler. Ekim 1917de ise Bolevikler Rusyada ynetime hakim oldular. Rusya egemenlii altnda yaayan uluslarn eit olduunu iln ettiler. Rusyada i sava balad. Boleviklerin siyasal iktidarlarn kurabilmek iin i sava kazanmalar gerekiyordu. Bunun iin 3 Mart 1918de Brest Litovsk Andlamasn yaparak Kafkaslardaki ordudan yararlanmaya altlar. Her ulusun kendi kaderini izmesi ilkesini kabul eden Bolevikler, 26-28 Mays 1918de Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycann ayr ayr bamszln kabul etmek zorunda kaldlar.

2.1. Azerbaycan Devletlerinin Kurulmas


Musavat Partisi hangi noktalarda etkin politik amalar belirlemitir? 1905te Rusyada meydana gelen ihtill arlk ynetimini biraz daha demokratikletirmitir. Duma adyla kurulan meclise, Azerbaycan temsilen 35 ye katlmt. Azeri yeler demokratik haklarn her ulus tarafndan eit lde uygulanmas mcadelesini verdiler. Fakat bu tavr ar rahatsz etti. Azerbaycanda kurulmu olan Himmet Partisi kapatld, yeleri tutukland. 1911de Musavat Partisi kuruldu. Parti programnda milliyet ve mezhep fark gzetmeden tm mslmanlarn birlemeAIKRETM FAKLTES

164

TRK CUMHURYETLER

si, bamszln kaybetmi mslman memleketlerinin yeniden bamszln kazanmas gerektii, bu dorultuda alan mslman lkelere maddi ve manevi yardmn yaplmas, mslman memleketlerin savunma ve taarruz glerinin arttrlmasna katkda bulunulmas, bu ideallerin yaylmasn engelleyen unsurlarn yklmasn istediler 1913te af iln edilince tutuklanmaktan kurtulmak iin yurt dna kaan Azerbaycanl aydnlar lkelerine dndler. Mehmet Emin Resulzde, Musavat Partisinin bana geti.

1918'de kurulan Azerbaycan Devleti'nin ynetim ekli nedir? arla kar sava aan Bolevikler, 1917de yaynladklar bildiride, Rusya milletlerinin kendi yazglarn kendilerinin izeceklerini, istedikleri takdirde Rusyadan ayr bamsz devletlerini kurabileceklerini belirttiler. Bunun zerine Azeriler harekete getiler. 28 Mays 1918de Resulzdenin bakanl altnda toplanan Azerbaycan Milli uras bamszln iln etmeye karar verdi. Milli ura yaynlad bildiride; Azerbaycann bamsz bir devlet olduunu, ynetim eklinin cumhuriyet olduunu, lkede yaayan herkese zgrce gelime olana salanacan, Millet Meclisi toplanncaya kadar Milli urann etkin olacan bildirdi. Azerbaycan Milli uras Fethali Han bakanlnda bir hkmet kurdu. Yeni hkmet bu geliimi, 30 Mays 1918de byk devletlerin merkezlerine bir telgrafla bildirdi. Azerbaycan Parlamentosu 7 Aralk 1918de topland. Resulzdenin bir kere ykselen bayrak bir daha inmez sz Azerbaycanllarn kararllnn simgesi oldu. 22 Aralk 1918de yeni bir hkmet kuruldu. Bolevik Rus ynetimi petrolyle tannan bu blgeyi elden karma niyetinde deildi. O nedenle demokratik ynetimi zayflatc her trl eylemi destekliyordu. Bak, hl Rus denetiminde idi. Ermeni saldrlar sryordu. Azerbaycan hkmeti Trkiyeden yardm istedi. Nuri Paa kumandasnda gnderilen askeri birlik Baky kurtard ve Azerbaycanllara teslim etti (15 Eyll 1918). Mondros Mtarekesi gereince Trk Ordusu Azerbaycandan ekilince Bak yeniden el deitirdi.

Bolevikler, hangi yntemle Azerbaycan' SSCB.'ne katmlardr? Bolevikler bamsz Azerbaycan Hkmeti'ni kendilerine baml hale getirebilmek iin gizli bir komite oluturdular. Nerimanov ynetimindeki bu komite, 27 Nisan 1920de Azerbaycan ynetiminin kendilerine teslim edilmesini istedi. Durumun ciddiliini farkeden hkmet bu istei kabul etti. Bata Mehmet Emin Resulzde olmak zere birok milliyeti Azeri lkeyi terk etti. 28 Nisan 1920de Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumhuriyeti kuruldu. Bylece Azerbaycann bamszl ok ksa srd. Azerbaycanllar kolay kolay Rusyaya teslim olmad. gal sonras kan ayaklanmalar glkle bastrld. Azeriler zerine bask kuruldu. Kitleler halinde insanlar idam edildi.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

165

2.2. Azerbaycan'n Yeniden Bamszln Kazanmas


Azerbaycan'n yeniden bamszlna kavumasnda hangi rgt etkili olmutur? Rusyadaki sosyalist sistem giderek halkn isteklerini karlayamaz oldu. 1985te Sovyet ynetiminin bana geen Mikhail Gorbaov bunu grd. Glasnost ve perestroyka ad verilen yeni bir politika belirledi. Bu aklk ve yeniden yaplanma politikasndan Azerbaycanllar da yararland. Ebulfeyz Elibeyin nderliinde Halk Cephesi adyla bir rgt kuruldu (19 Haziran 1989). Azerbaycana bamszlk verilmesi istendi. Bu durum Moskovann houna gitmedi. Ermeniler kkrtlarak Ermeni- Azeri atmas yaratld. 19-20 Ocak 1990da Kzl Ordu Bakye girdi. Bu durum Halk Cephesinin yeraltna inmesine yol at. Mart 1990da seimler yapld ve Ayaz Muttalibov Cumhurbakan seildi. 30 Austos 1991de Azerbaycann bamszl iln edildi. 18 Ekim 1991de yaplan halk oylamas ile bu karar daha da pekitirildi. Ancak, Muttalibov halkla uyuamad. 25 ubat 1992de Sua ve Hocalda byk katliamlar oldu. Bunun zerine Muttalibov istifa etti. Mays aynda tekrar cumhurbakan oldu ise de halk bunu kabul etmedi. syan kt. Muttalibov Moskovaya kat. 7 Haziran 1992de Elibey Cumhurbakan seildi. Ancak 16 Haziran 1983te grevinden ekilmek zorunda kald. Yerine Haydar Aliyev getirildi. Azerbaycan'daki rejimin yerine oturamamasndan yararlanan Dalk Karaba Ermenileri Azerbaycan'dan ayrlmak istediler Bu durum Ermenistan ile Azarbaycan arasnda savaa yol at. Dalk Karaba sorunu henz zlememitir.

2.3. Azerbaycan - Trkiye likileri


Trkiye, Azerbaycan ile her zaman yakndan ilgilenmitir. Rus basksndan bunalan Azerbaycanl Trk milliyetileri iin stanbul, adeta snlacak bir liman olmutur. Sovyet ynetimi, Azerbaycan'a ynelik nasl bir kltr politika izlemitir? Yeni Trkiye Devleti kurulurken, Milli Mcadelenin balangcnda da Azerbaycan ile iyi ilikiler kurulmutur. Sovyet ynetimi Azerbaycanda egemen olunca Azeri Trklerinin Trkiye ile ilikileri kstlanmtr. Sovyetler, Azerbaycan'n Trkiye ile ilikilerini kesebilmek iin her trl nlemi almlardr. Kltrel ba koparabilmek iin 1925te Azerbaycanllarn Latin alfabesini benimsemelerini desteklediler. Trkiye ile ilikileri yasakladlar. Bunun iin Sovyet eitimini zorunlu kldlar, Arap abc si ile baslan kitaplarn Azarbeycan'a giriini engellediler. 1926da Bakde toplanan Trkoloji kurultaynda tm Trk Cumhuriyetlerinde latin abc sinin kullanlmas kararlatrld. Trkiye'de harf devriminin yaplmas bir lde Trk Cumhuriyetleriyle kopmu olan ilikiyi kurmak iin nemli bir adm olmutur Fakat, Sovyetler Birlii II. Dnya Sava srasnda Kril alfabesini zorunlu klarak yeniden ilikiyi koparmlardr.
AIKRETM FAKLTES

166

TRK CUMHURYETLER

Trkiye, Azerbaycan'a ynelik nasl bir politika izlemektedir? Sovyetler dalp Azerbaycan yeniden bamszlna kavuuncaya dein Trkiye ile Azeri Trkleri arasndaki zayf olan ilikiler, Azerbaycann bamszlna kavumasndan sonra canland. Trkiye, Azerbaycann Batya alan penceresi oldu. eitli andlamalar imzalanarak siyasi, ticari, ekonomik ve kltrel bakmdan Azerbaycann glenmesi iin elinden geleni yapt. Eximbank kanalyla 250 milyon dolarlk kredi at. Bunun dnda nemli miktarda insani yardm yapt. Trk i adamlar 1 milyar dolarlk yatrm yapt. Azerbaycan halknn retmen ihtiyacn karlamak zere Trkiyeden retmen ve ders ara ve gereleri gnderildi. Bu retmenler sayesinde Azerbaycan Trkleri ile Trkiye arasnda daha scak ilikiler kuruldu. Azarbeycan'dan gnderilen renciler Trkiyenin eitli niversitelerinde eitildiler. Trkiye 20 kadar resmi zel okul amtr Siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel alanda ki ilikiler giderek daha da glenmektedir.

3. Kazakistan

Kazakistan'n ynetim ekli nasldr? Dousunda in, kuzeyinde Rusya Federasyonu, batsnda Hazar Gl, gneyinde zbekistan ve Krgzistan Trk Cumhuriyetleri ile evrilmi,demokratik,laik, niter ve bamsz bir devlettir. Bakenti Almaatadr. 1989 saymna gre nfusu 18.227.878dir. Bugn 20 milyonu at tahmin edilmektedir. Kazakistan yeralt madenleri bakmndan zengin lkedir. zellikle, kmr, petrol, doalgaz, bakr, demir, inko bakmndan zengindir. Kazakistanda yaplan arkeolojik aratrmalarla elde edilen buluntular gemii olduka derinlere giden bir kltrn varln ve bu kltrn Hun devri Trk kltrne benzediini ortaya koymaktadr. Kazakistan tarihin eitli devirlerinde farkl kabile ve uluslarn geit yeri olmutur. Fakat yaplan incelemelerde Kazakistanda Trk kltrnn arlkl izlerine rastlanlmaktadr. Kazakistann asl nfusunu oluturan Kazaklar, eitli dnemlerde burada kalan Trklerin dier uluslarla birlemesiyle olumu bir Trk kavmidir. Kazak deyimi hr, serbest, yiit, cesur anlamna gelmektedir. Kazaklar, ancak Kasm Han zamannda (1445-1520) siyasal bir varlk olabilmilerdir. Kasm Hann lm devletin birliini bozdu. Kasm Hann kk olu Ak Nazar Han, Kazaklarn yeniden siyasi birliini salad. Ancak Kazaklarn byme politikas bir yandan Moollarn br yandan da Ruslarn tepkisine yol at. Kazakistan idari bakmdan ordu (blge) eklinde rgtlenmiti. Her ordunun yaylak, klak ve otlak olmak zere hakim olaca yerler saptanmt. Bunlarn herbirine ayr damga verilmiti.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

167

Kazaklarda ynetim gelenei hangi esaslara dayanmaktadr? Kurultay gelenei Kazaklar tarafndan srdrlmtr. Devlet ileri her yl belli bir ayda toplanan kurultayda grlyordu. Kazaklarn idaresi beylerin elinde bulunuyordu. Hanlar da beyler arasndan seiliyordu. Han ve beylerin yannda adalet ilerine bakan hakimler vard. Kabile ve boylarn banda ise ak sakalllar bulunuyordu. 18. yzyln banda Kazakistan komularnn saldrsna urad. rnein 1723te Gney Kazakistan Kalmuklar ald. Zira ordular(blgeler) arasnda anlamazlk Kazaklar zayflatmt. Rusya, 18. ve 20. yzyllar arasnda Kazakistan'da nasl bir politika izlemitir? Asya ve Hindistan ticaret yolu zerindeki yerlere gz diken Rus arl, Kazakistana saldrd. 1731de balayan Rus igali ksa srede yayld. 1854te Kazakistandaki ynetim Ruslarn eline geti. ar I. Nikola yaynlad ukaz (ferman) ile tm Kazak topraklarnn Rus egemenlii altna girdiini bildirdi. Fakat, Kazaklar bu ferman kabul etmediler. Yer yer isyanlar kt. Ruslar igal ettikleri yerlere kendileriyle ibirlii yapacak idareciler atadlar. Bylece hem ticareti hem de idareyi ellerine aldlar. Halk ezdiler, sindirdiler. Bu blgelerde eitli okullar aarak bir yandan Rus kltrn, dier yandan da Hristiyanl yaymaya altlar. Ruslar, Kazak topraklarnn devlete ait olduunu bildirerek, Kazaklarn toprak sahibi olmasn nlediler. Kazaklar kendi topraklarnda kirac duruma drdler. 1889da karlan bir yasa ile Rus merkezi ynetimi kyllere istedikleri yerde yerleme olana verince Rus aileler Kazakistana gelerek verimli topraklara yerletiler. 1890 ile 1910 yllar arasnda 3 milyona yakn Rus kyls Kazakistana yerletirildi. Rusya'daki Trkler, eitim alannda nasl bir politikann izlenmesini istemilerdir? Rusyada 1905te meruti ynetim kurulunca Kazak temsilciler de Dumaya katldlar. zgrlklerden yararlanan Rusya'daki Trkler, Rusya Mslmanlar Kongresi ad altnda eitli toplantlar yaparak sorunlarn tarttlar. Eitim ve kltr ilerinin her halkn kendi idaresinde yrtlmesi, ilkokullarda eitim dilinin ana dilde yaplmas, orta ve yksek okullarda ise Trk diliyle yaplmas ilkesini kabul ettiler. Kazaklar, Rus ar'ndan neler istemilerdir? Kazak Trkleri, Rus arna bavurarak eitim ve yazmalarda Rusa ile Trkenin kullanlmasn istediler. Kazaklar arasnda dini propaganda yaplmamasn, Rus gmen yerletirilmesine son verilmesini, mslman halka mlk edinme hakknn verilmesini istediler. Kazak adyla bir gazete karan mslmanlar bilinlendirmeye ve rgtlemeye yneldiler.
AIKRETM FAKLTES

168

TRK CUMHURYETLER

Birinci Dnya Sava balaynca Kazak Trklerinin ellerindeki hayvanlar Ruslar aldlar. 250.000 kiilik Kazak-Rus ordusu kuruldu. Bunun zerine Kazaklar 1916da isyan ettiler. syan ok sert bir ekilde bastrld. 40.000 aile isyan nedeniyle llere srld. Sovyet Devrimi zerine 1-11 Mays 1917de toplanan Rusya Mslmanlar Kurultayndan sonra Ala-Orda Partisi aka Kazak Trklerinin haklarn korumaya yneldi. Ruslar buna tepki gsterdiler. Hatta bu partinin almalarn durdurmak istediler. Kazaklar, Kzl Ordu karsnda yenildiler. 1924te Takentte toplanan bir kongrede Trkistandaki Trkler arasnda ayrlklar ortaya kt. Kazak, zbek, Trkmen, Krgz Komnist Partileri ayr cumhuriyet olmak istediklerini bildirdiler. Sovyet ynetimi Eyll 1924te bunlarn her birinin ayr cumhuriyet olarak varlklarn kabul etti.

Sovyet Ynetimi Kazakistan'da nasl bir politika izlemitir? Sosyalist ynetim Kazakistanda hereyi devletletirdi. Kooperatifler yoluyla retim kontrol altna alnd. Ahmet Yesevinin lkesinde ibadet yasakland. Arap alfabesi braklarak Kril alfabesinin kullanlmas zorunlu klnd. Sovyet politikasna uygun olarak Kazak Trklerini asimile etmek iin byk bir aba harcand.

3.1. Kazakistan'n Bamszln Kazanmas

Nazarbayev, Kazakistan'da hangi alanlarda baarl almalar yapmtr? 1984 ylnda Kazakistan Merkez Komitesi Sekreterliine getirilen Nazarbayevin ksa sre sonra Bakanlar Kurulu Bakan olmas, Kazakistan tarihinin dnm noktas oldu. 22 Haziran 1989da Kazakistan Komnist Partisi bakanlna getirilen Nazarbayev, Mikhail Gorbaovun Glasnost-Perestroyka politikasna destek verdi. Bunun karl olarakta Kazakistann haklarnn korunmasn salad. Kazakistan petrolnn, doalgaznn ve madenlerinin d piyasada uygun fiyatla satlmasn istedi. zledii tutarl ve aklc politika ona byk saygnlk kazandrd. 1989 yl Eyllnde resmi dilin Kazak Trkesi olduunu iln etmesi halkn gvenini daha da arttrd. Bylece Kazak Trkleri ana dillerine kavutular. lkesini demokrasi ve serbest pazar ekonomisine geirmek iin nlemler ald, dzenlemeler yapt. Siyasal partilerin kurulmasna izin verdi. Azat (Hrriyet) Partisi Kazakistann egemenliini kazanmasnda nemli rol oynad. 26 Mart 1990da seilen parlamento 24 Nisan 1990da Nazarbayevi cumhurbakan seti. Nazarbayev parlamento destei ile Ruslarn Kazakistandaki nkleer deneme yapmalarn engelledi. 1 Aralk 1991de yeniden 5 yl iin cumhurbakan seildi. Kazak geleneklerine uygun ekilde makamna oturdu. 16 Aralk 1991de Kazakistann bamszln iln etti. Bylece Kazakistan Cumhuriyeti kurulmu oldu.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

169

Nazarbayevin nclnde devlet brokrasisinin yansra dil, edebiyat,kltr alanlarnda ulusalclk hz kazand. Kruev zamannda kapatlan Kazak okullar yeniden ald. Kazak milliyetiliinin temel kaynaklar yeniden incelenmeye baland. Kazakistan tarihi, sosyalist ideolojiden arndrlarak incelenmeye ve renilmeye baland.

3.2. Kazakistan - Trkiye likileri


Kazakistan ile Trkiye arasnda ilikiler nasl gelimektedir? Kazakistan ile Trkiye arasnda kurulduu gnden beri ok iyi ilikiler bulunmaktadr. Kazakistan ilk tanyan lke Trkiye olmutur. Trkiye ile Kazakistan arasnda eitli andlamalar imzalanm, protokoller yaplmtr. Trkiye 200 milyon dolar kredi vermitir. ok sayda Kazak rencinin Trkiyede okumas kabul edilmitir. 1993te Trkiye ile Kazakistann ortak katklar ile Hoca Ahmed Yesevi Uluslararas Kazak-Trk niversitesi kurulmutur. Kazakistanla kurulan siyasal,sosyal,ekonomik ve kltrel ilikiler her yl giderek hzlanmaktadr. Kazakistanda 150 den ok Trk firmas i yapmaktadr. Trk firmalarnn stlendii projelerin tutar 900 milyon dolar bulmutur

4. Krgzistan
Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden biri de Krgzistandr. Krgzistan'n evresinde hangi lkeler bulunmaktadr? Krgzistan, Orta Asyann kuzey dousunda bulunmaktadr. Kazakistan, in, Hindistan, Afganistan ve zbekistan ile komudur. in ve Gktrk kaynaklarna gre Krgzlar, en eski Trk kavimlerinden biridir. Bamsz yaarken nce Hunlarn, sonra da Gktrklerin egemenlii altna girmilerdir. Uygur Devletinin kurulmas zerine Krgzlar bamszlklarn iln etmek istemilerdir. Balangta amalarna ulaamamlardr. Fakat bir sre sonra Uygurlardan ayr, bamsz bir varlk olmulardr. Bu da uzun srmemi, in saldrlaryla perian olmulardr. XIII. yzylda Moollar Krgzlar da egemenlikleri altna almlardr. Zaman zaman Moollara kar ayaklanmlarsa da bu giriimleri kanl bir ekilde bastrlmtr. Fergane Vadisinde ahruh bn Aur Kul 1700de bir hanlk kurunca, Krgzlar gnll olarak bu hanln egemenliini kabul etmilerdir. Bir sre sonra da bu devletin ynetimini ele geirmiler ve gl bir ordu kurmulardr. Hokand Hanlnn glenmesi inlileri kayglandrmtr. 1757de Hokandlar zerine saldrmlar ve Krgzlar yenmilerdir. Krgzlar zveri ile alarak bu yenilginin yaralarn ksa
AIKRETM FAKLTES

170

TRK CUMHURYETLER

srede sarmlardr. Kskanlk yznden Dou Trkistann en etkili gc olan Buhara emirlii ile mcadeleye tutumalar, her iki taraf da ypratt. Her iki taraf da stnlk mcadelesine Osmanl Devletini de katmak istediler. Eliler gnderdiler. Osmanl Devleti bunlara yeterince ilgi gsteremedi. Birbirleriyle iyi geinmelerini salk verdi.

Rusya, Krgzistan'n hangi yzylda igal etmitir? Kenasar nderliinde Kazaklarn Rusyaya kar isyan nlenemezken, Krgzlarn Kenasar ldrmesi Ruslarn blgede glenmesini salad. 19. yzyln ikinci yarsnda Rusya tm direnileri krarak Krgzistan igal etti. Merkezi Takent olan genel valilik oluturarak blgeyi ynetti. Yneticiler halkla uyuamad. Basklar, yolsuzluklar artt. Bakaldrlar ise zalimce bastrld. 1905den sonra uyanmaya balayan Krgz Trkleri, 1916da isyan ettiler. Zira Birinci Dnya Savana katlan Rusya, Trklerden asker topluyor ve onlar cephelere srerek kymlarna neden oluyordu. Buna bir tepki olarak isyan ettiler. Ancak dzenli Rus Ordusu karsnda baarl olamadlar. 1917deki Bolevik Devrimi'nden sonra bamszlklarn elde edeceklerine dair biraz umuda kaplmlarsa da bu umutlar da ksa sre sonra tkendi. 1924te Takent'te toplanan bir konferansta; Kazak, zbek, Krgz ve Trkmenlerin ayr ulus olduklar belirtilerek bunlarn birer cumhuriyet olmas istendi. Nitekim Trkmenistandaki Komnist Partilerin giriimi ile snrlarn Merkez Toprak Komitesinin belirleyecei Cumhuriyetler kuruldu (Eyll 1924).

Sovyet ynetimi, Krgzistan'a ynelik nasl bir politika izlemitir? 1924 Ekiminde de Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oluturuldu. Zaman zaman Sovyetlerin merkeziyeti, halkn elinde avucunda olann almaya ynelik politikas tepkilere neden oldu. zellikle Stalin dneminde basklar iyice artt. Halk susturuldu. Dillerini, kltrlerini yadsmaya yneltildi. 1929 dan 1940a kadar latin abc sini kullanan Kazaklarn daha sonra Kiril abc sini kullanmalar zorunlu klnd. Bylece Sovyet ynetimi Krgzlar kltrel kklerinden kopartmaya alt. Tam bir asimilasyon politikas izlendi.

4.1. Krgzistan'n Bamszln Kazanmas


Gorbaovun Sovyet ynetimine gelmesinden sonra izlenen Glasnost (aklk), Perestroyka (yeniden yaplanma) politikas, Krgzlarn da bamszla kavumalarna olanak verdi.

Krgzistan, hangi tarihte bamszln kazanmtr?

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

171

27 Ekim 1990da cumhurbakan seilen Asker Akayev, merkeziyeti ekonomiden, liberal ekonomiye geii salayacak yasal dzenlemeler yapt. Eitim dilini Krgzcaya evirerek Krgzlarn ulusal dillerini kullanmalarna, ulusal kltrlerini gelitirmelerine ve ulusal kimliklerini tanmalarna yardmc oldu. 12 Aralk 1991de Krgzistan bamszln iln etti.

4.2. Trkiye-Krgzistan likileri


Krgzistan bamszln kazandktan sonra Trkiye ile ilikileri artmtr. Trkiye Cumhuriyeti devlet ve hkmet bakanlar Krgzistan, Krgzistan devlet ve hkmet bakanlar da Trkiyeyi ziyaret ederek ilikilerin gelitirilmesine yardmc olmulardr. eitli alanlarda altrlmak zere Trk uzmanlar gnderilmi, Krgzistandan renciler getirtilerek Trk niversitelerinde okutulmutur. Bikekte Anadolu Lisesinin almas salanm, gda ila vb. yardmlar yaplm ve eitli andlamalar, protokoller imzalanmtr. Trkiye 50 milyon dolarlk insani yardmn yannda 75 milyon dolar da kredi vermitir. Krgzistanla kurulan ilikiler de her yl giderek gelimektedir.

5. zbekistan
zbekistan'da Trk kltrnde nemli hangi merkezler bulunmaktadr? Tacikistan, Krgzistan, Kazakistan, Trkmenistan, Afganistan ile evrilmi olan zbekistan Orta Asyada yeni bamszln kazanm Trk kavimlerinden biridir. Bakenti Taken'ttir. Yzlm 4.447.400 km2 dir. Trk kltrnde nemli yerleri olan Semerkant, Buhara ve Fergane bu lkededir. Altn Ordu Han zbek (1312-1340)in soyundan gelenler Fergane evresindeki Trkleri bir araya toplayarak bir devlet kurmulardr. Bu devlete zbek Devleti, halkna da zbekler denilmitir. Cengiz Han dneminde Moollarn egemenlii altna alnmlarsa da kendi kimliklerini koruyabilmilerdir. Moollar devrinde taht mcadelelerinden uzak kalmlardr. Bu durum onlarn byk bir g olmalarna olanak salamtr. Ebul Hayr Hann abalaryla zbekistan tekrar bamszln kazanmtr (1428). Ancak Kalmuklarn ve Oyratlarn saldrsna uramlar, siyasi birliklerini kaybetmilerdir. XVI. yzyl banda Timurlarn egemenliinden kurtularak Maverannehrin kuzey kesimini kontrolleri altna almlardr. Daha sonra da Trkistan'a hakim olmulardr. ran'da byk bir g haline gelen ah smail, zbekleri tehdit etmeye balamtr. ki Trk devleti arasnda sava km ve zbekler byk kayplar vermilerdir. ah smail, Yavuz Sultan Selime yenilince zbekler ile Osmanllar arasnda iliki kurulmu, ran iilerine kar birlikte mcadele yrtlmtr.

AIKRETM FAKLTES

172

TRK CUMHURYETLER

XIX. yzylda Rusyann byme politikas zbekistann da igaline yol amtr. Zira bu srada zbekistanda eitli hanlklar vard.

Bolevik Devrimi'nden sonra zbekistan'da nasl bir siyasal hareket gelimitir? 1917de Bolevik Devrimi olunca zbekistanda da ar yanllar ile Bolevik yanllar kar karya gelmilerdir. Beyaz Ordu ile Kzl Ordu kyasya savamtr. zbek Trkleri Hokandda bir halk uras kurarak bamszlklarn ilna ynelmilerdir. 11 Aralk 1918de 10 kiiden oluan bir icra komitesi bile semilerdir Fakat Ruslar bu icra komitesini tanmam,. 22 ubat 1918de Hokand igal etmilerdir. zbek Trkleri bamszlklarn elde etmek iin silahl mcadeleye atlmtr. Sovyetler bunu basmaclk (haydutluk) olarak nitelendirmilerdir. Halk tabanna dayal olarak gelien basmaclk hareketini bastrmada Ruslar baarl olamamamlardr. Olaylarn ciddiyetini kavrayan Sovyet ynetimi, Trkistan Cephesi adyla bir cephe kurmu komutanlna M.W. Frunzeyi atamtr. Enver Paann Trkistana gelmesi Trklere yeni umut vermitir zbekler, Enver Paann etrafnda toplanmak istemilerdir. Ancak bata Zeki Velidi olmak zere baz ileri gelenler Enver Paaya souk davranmalar bu birlemeyi nlemitir. Enver Paa, Orta Asya slm Devleti kurmak iin Ruslarla savamaktan vazgememitir Duenbeyi Ruslardan kurtarmasna ramen uzun sre buray elinde tutamamtr 4 Austos 1922de Belevan Kynde ldrlmesi bamszlk hareketini zayflatmtr. 1924te Kzl Ordu zbekistana hakim oldu. Eyll 1924te Rus Komnist Partisinin karar ile Merkez Toprak Komitesi, Sovyet Sosyalist zbek Cumhuriyetinin kurulmasn kararlatrd.

5.1. zbekistann Bamszln Kazanmas


1989 yl Hazirannda zbekistan Komnist Partisi Birinci Sekreterliine slam Abdulganiyevi Kerimovun getirilmesinden ve Sovyetler Birlii'nin dalmaya balamas zerine bamszla doru giden yol ald. Zira Mart 1990da bakan seilen Kerimov, Sovyetlere kar bir politika izledi. Rusyann zbekistan hammadde deposu olarak grdn bunun da zbek halkn geri braktn belirtti.

Kerimov, zbekistanda hangi alanlarda almalar yapmtr? Kerimov, zbekeyi resmi dil ilan etti. zbekistan anayasasnda hibir etnik gruba ve aznla anayasadaki yurttalk haklar dnda bir hakkn verilmesine izin vermedi. zbek ulusuluunun gelitirilmesine nem verdi. Rusann eitli alanlardaki etkinliini azaltmaya balad. Nitekim televizyon programlarndaki Rusann arl giderek azalmaktadr. Halkndan g alan Kerimov, 31 Austos 1991de zbekistann bamszln iln etti. 29 Aralk 1991de de Cumhurbakanlna seildi. Ekonomiyi liberalletirdi,
ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

173

sistemi demokratikletirdi. Rusya Federasyonu ile atmaya girmedi. Birlemi Milletlere, Avrupa Gvenlik ve nsan Haklarna ye oldu. Trkiye ile scak ilikiler kurmaya zen gsterdi. Trkiye, zbekistna 250 milyon dolar kredi at. Trk i adamlar ise 700 milyon dolarlk i yapt. zbek rencilerin Trkiye'de eitim grmeleri saland. zbekistan'da Trk okullar ald.

6. Trkmenistan
Trkmenistan; gneyden ran, gneydoudan Afganistan, kuzeydoudan zbekistan, kuzeyden Kazakistan ve batdan Hazar Denizi ile evrilmi 488000 km2 alana sahip bir Trk Cumhuriyetidir. lke; Balkan, Akabad, Meru, arju ve Taauz gibi 5 eyalete ayrlmtr. Trkmenistan, Trk tarihinde neden nemlidir? Trkmenistan genel Trk tarihinden soyutlamak zordur. Zira gnmz Trkmenlerinin boyu Asya ve Ortadouda nemli bir konuma sahip bulunmu olan Byk Seluklu Devleti'nin de asli unsurunu oluturmutur. Trkmenlerin byk blm nce Cengiz, sonra da Timur mparatorluunun egemenlii altnda yaamtr. Merkezi otoritenin kaybedilmesi zerine lkede eitli Hanlklar tremitir. Hanlklar arasndaki mcadele Trkmenistana gz diken lkeler iin iyi bir frsat yaratmtr. Hive Han Ebul-Gazi Bahadr Trkmenlere byk zarar vermitir. Bunun yannda ran hkmar Nadir ahn da Trkmenlere byk zarar verdii grlmektedir. Trkmenistan'n ulusal airlerinden Mahdum Kulu iirlerinde Nadir ahn zulmn lkenin talan ediliini, insanlarn ldrln dile getirmitir. Rusya ile Kafkaslarda girdii mcadeleyi kaybeden rann Trkmenler zerine saldrs giderek artm ve 19. yzyln ilk yarsnda Trkmenleri hayli zayflatmtr. 1858de Mancuk Tepede yaplan sava ranllarn kaybetmesi Trkmenleri biraraya toplamak asndan yararl olmutur. Krm Savanda (1853-1856) Osmanl ve O'nun bala devletlere kar yenilen Rusya, gzn Orta Asyaya evirmitir. Gerekli askeri hazrl yaptktan sonra 1864ten balayarak ksa srede Orta Asyay bu arada Trkmenistan da ele geirmek iin youn bir aba iine girmitir. Nur Verdi Han bakanlnda toplanan Trkmenler, Ruslarla mcadeleye karar vermilerdir. Bu mcadele srasnda ngilizlerden, ranllardan yardm istemilerdir. Fakat iki devlette gereken yardm yapmamtr. Sonuta Ruslar, Trkistan tmyle ele geirmitir. Trkmenler, Rus igalini ilerine sindirememilerdir. Rus ynetimi Trklere ar vergiler koymu,. zengin topraklar tekstil sanayisinin hammadde ihtiyacn karlamak zere pamuk ekimine ayrmtr 1905ten sonra Trkmenistanda inceleme yapan K.K. Palen bakanlndaki bir heyet Trkmenistanda grev yapan Rus subay
AIKRETM FAKLTES

174

TRK CUMHURYETLER

ve sivil yneticilerin te ikisinin hrszlk, rvet, katillik ve sahtekrlk yaptn saptamtr. Trkmenler yer yer isyan etmiler fakat baarl olamamlardr. 1917 Devrimi'nden sonra da Rus igalina kar bakaldran Cneyd Han, 1918-1920 yllar arasnda Hivedeki Rus birliklerini kovarak buraya egemen olmu ise de zbeklerle anlaamamas zerine Kzl Ordunun saldrsna uram ve Karakum lne ekilmek zorunda kalmtr. Ancak 1931e kadar Ruslar rahatsz etmekten geri durmamtr.

Trkmenistan, hangi tarihte SSCB'ne katlmtr? Trkmenistan Komnist Partisinin ektinlii giderek artt. Zaman zaman Trk Komnist Partilerin birlikte hareket etmeye altklar grld ise de buna izin verilmedi. Ancak her Trk Komnist Partisinin istei olan ayr Cumhuriyet isteini Trkmenler de kabul etti 1924te Trkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Bylece Trkmenistann Sovyetler Birliinin bir paras olduu kabul edildi.

6.1. Trkmenistan'n Bamszln Kazanmas


Sovyet rejiminin Trkmenistanda yerlemesini engellemeye alan Trkmenler, Sovyet yneticilerince eitli sularla sulanarak cezalandrldlar, srgne gnderilerek lkeden uzaklatrldlar. Trklerin direnileri dier cumhuriyetlerde olduu gibi ok kanl bir ekilde bastrld. Bu durum Gorbaovun devlet bakan olmasna kadar srd.

Trkmenistan'n bamszlna ulamas hangi aamalardan geerek gereklemitir? Trkmenistanda snf esasna dayanan proletarya ve kolhoz edebiyat gelitirildi. Trkmenistann kendi ulusal kimliini ortaya koyacak ulusal kltrn gelitirilmesi nlendi. Sovyet okullarndan yetien Trkler, ulusal kimliklerinin bilincine vardktan sonra kurtulua doru giden yol ksald. Bilim, sanat ve kltr alannda yetien bir ok Trkmen, Gorbaovun balatt aklk ve yeniden yaplanma politikasna paralel olarak bamsz Trkmenistan Cumhuriyetini kuracak giriimleri balatt. Trkmen aydnlar Sovyetlerin kltrel asimilasyonu ve smrgeci davranlarna kar seslerini ykselttiler. Ulusal kimliklerini da vurmaya yneldiler. Trkmenistan Komnist Partisi bana getirilen Leningrad niversitesinde okumu Komnist Partisinin her kademesinde grev yapm olan Sapar Murat Atayevi Niyazov, nce Trkmenler arasndaki kabilecilik ayrmasn durdurdu. Trkmen aydnlaryla ibirlii yaparak Sovyetlerin Trkmenistan smrdn, aldndan daha az para vererek halk fakirletirdiini yksek sesle dile getirdi.

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

175

Ulusal kimliin simgesi olan Trkmen diline sahip kt ve Rusann yannda resmi dil olmasn salad. 1990da yaplan Cumhurbakanl seimini %99.5 oy ile kazand. Rusyada Sovyet sistemi kerken Niyazov ,Trkmenistann bamszl konusunda halk oyuna bavurdu ve halkn %93nn bamsz olmak istediini, bu oylama ile tespit etti. Nitekim, Trkmenistan Parlamentosu 27 Ekim 1991de oybirlii ile Trkmenistann bamszln kabul ederek tm dnyaya duyurdu.

6.2. Trkiye-Trkmenistan likileri


Trkmenistan'n bamszln tanyan ilk lke hangisidir? Trkmenistann bamszln ilk tanyan ve ilk elilii aan lke Trkiye olmutur. Trkmenistann tannmas, Birlemi Milletlere AGKe ye olmas iin byk aba gstermitir. Trkmenistann Trkiyeye corafi yaknl, ekonomik zenginlii iki lke arasndaki ilikilerin scaklnda belirleyici olmutur. Zira Trkmen doalgaznn Trkiye zerinden Avrupaya pazarlanmas Trkmenistann ekonomik bakmdan kalknmasna yardmc olacaktr. Trkiye ve Trkmenistan arasnda hangi alanlarda ibirlii yaplmaktadr? Trkiye siyasal, sosyal, ekonomik bakmdan olanaklar lsnde Trkmenistan desteklemekte ve bu konuda eitli anlamalar yaplmaktadr. Bunlar eitim, bilim, kltr, sanat, genlik ve spor, radyo ve televizyon alanlarnda Trkmenistandan gelecek rencilerin Trkiyede yetitirilmesi, ltin alfabesine geite Trkiyenin yardmc olmas vb. dir. Ayrca, Trkmenistann bakenti Akabatta Trk birlii ve Kalknma Ajans Merkezinin kurulmas 2500 hatlk bir santralin Trkiye tarafndan kurulmas, havaalannn yapmn bir Trk firmas tarafndan stlenmesi de gerekletirilmektedir. 1992de Trkiyeye 2000 renci gelmitir. 1992-1993 ders ylnda Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksek Okulunda 14 Trkmen renciye pilotluk eitimi verilmitir. Trkmenistanla ilikiler her yl giderek daha da gelimektedir. Trkmenistan, Trkiyenin at 91 milyon dolarlk kredinin tmn kullanmtr.

zet
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren glenen Rusya, Orta Asya ve Kafkaslara doru yayld. Buralarda bulunan Trkleri teker teker kendine balad. Rus ynetimine kar Trkler zaman zaman isyan ederek Rus ynetimini tedirgin etti. Birinci Dnya Sava iinde Rusya da i savan balamas ve arlk ynetiminin yklarak sosyalist bir dzenin kurulmas bamszln kazanmak isteyen Trkler iin bir umut kayna oldu. Fakat ksa srede sosyaAIKRETM FAKLTES

176

TRK CUMHURYETLER

list ynetimin de kendilerine birey getirmediini grdler. Yeni Sovyet ynetimi Trkler zerinde bask kurdu. Topra devletletirerek Trkleri topraklar zerinde kirac durumuna getirdi. Asimilasyon politikas uygulayarak Azerileri, Kazaklar,Krgzlar,zbekleri,Trkmenleri vb. Trk unsurlar dillerinden, tarihlerinden ve kltrlerinden uzaklatrmaya altlar. Rusay egemen dil haline getirdiler. Trklerin ellerinde bulunan verimli topraklar Sovyet sanayisinin hammadde retim merkezi yaptlar. Yeralt ve yerst kaynaklar kendi karlar uruna kullandlar. Bunlara kar gelenleri ya ldrdler ya da srgne gnderdiler. zellikle Stalin dneminde byk aclar ektiler. Gorbaovun glastnost ve prestroyka politikas Azerilerin,Kazaklarn,Krgzlarn zbeklerin ve Trkmenlerin ulusal devletlerini kurmalar iin iyi bir frsat oldu. Bugn Azerbaycan,Kazakistan,zbekistan,Krgzistan ve Trkmenistan bamsz birer devlet olarak ortaya kmlardr. Trkiye daha bamszlklarn ilan ettikleri gnden balayarak bu karde devletlerle yakndan ilgilenmeye balam onlara rnek olmu ve onlarn batya alan penceresi olmutur.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Sovyetler Birlii'nde "glasnot ve perestroyka" ad verilen politakann izlenmesinden sonra Azerbaycan'n bamszlna kavumas iin kurulan ve bu uurda mcadele veren rgt aadakilerden hangisidir? A. Halk cephesi B. Azerbaycan Yurtseverler cephesi C. Halkn Dostlar cephesi D. Bamsz Azerbaycanllar cephesi E. Milliyeti Halk cephesi 2. Kazakistan'n bamszlnn kazanlmasnda byk aba harcayan kii aadakilerden hangisidir? A. Haydar Aliyev B. Nazarbayev C. Muttalibov D. Asker Akayev E. Ebulfeyz Elibey 3. Aadaki ifadelerden hangisi Krgzistan'la ilgili deildir? A. 1924 ylnn Ekim aynda Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin oluturulmas B. Kenasar'n ldrlmesiyle Ruslarn blgede glenmesi C. 27 Ekim 1990'da Asker Akayev'in Cumhurbakan seilmesi D. Krgzistan'n Trkiye ile ekonomik ilikilere girmemesi E. Krgzistan'n Orta Asya'nn kuzey dousunda bulunmas

ANADOLU NVERSTES

TRK CUMHURYETLER

177

4. zbekistan hangi tarihte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'ne katlmtr? A. 1925 B. 1917 C. 1924 D. 1922 E. 1918 5. Trkmenistan ve Trkiye arasnda srdrlen "scak" ilikilerde en belirleyici zellik aadakilerden hangisidir? A. Trkmenistan Cumhurbakan'nn Trkiye'de yetimesi B. Trkiye'den ok sayda uzmann Trkmenistan'da nemli grevlere getirilmesi C. Trkmenistan'n Sovyet rejiminden en az etkilenmi olmas D. Trkmenistan'n bamszln Trkiye'nin ilk olarak tannmas E. Trkmenistan'n Trkiye'ye corafi adan yakn olmas ve ekonomik zenginlie sahip olmas

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Atila Artam, Trk Cumhuriyetlerinin Sosyo Ekonomik Analizleri ve Trkiye likileri, stanbul: 1993. Bura E. Bahar-Gnay G. zdoan, Bamszln lk Yllar, Azarbaycan, Kazakistan, zbekistan,Trkmenistan, Ankara: 1994. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, C. 2. Ankara: 1988. Mehmet Saray, Trkmen Tarihi, stanbul: 1993. Krgz Trkleri Tarihi, stanbul: 1993. Azarbaycan Trkleri Tarihi. stanbul: 1993. Kazak Trkleri Tarihi. stanbul: 1993. zbek Trkleri Tarihi. stanbul: 1993. Sadettin Gme, Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Konya: 1996. Zeki Velidi Togan, BugnkTrk li Trkistan ve YaknTarihi, stanbul: 1981. Hatralar. Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul: 1969. Yeni Bir Yzyla Doru Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri likileri, Trkiye Byk Millet meclisi Kltr ve Sanat Yayn Kurulu Yaynlar No: 64.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. B 3. D 4. C 5. E

AIKRETM FAKLTES

Avrupa Birlii
Yazar Yrd.Do.Dr. Erol KUTLU

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Avrupa Birliinin kurulma nedenlerini, gnmze kadarki geliim srecini, organlarn, alma alanlarn ve Trkiye ile ilikilerini renmi olacaksnz. Bylece 30 yl akn bir sredir tam ye olmaya altmz AB'ni tanyp, Trkiye ile ilikileri konusunda daha salkl deerlendirmeler yapabileceksiniz.

indekiler
Giri Avrupa Birlii'nin Tarihsel Geliimi Avrupa Birlii'nin Genilemesi Avrupa Birlii'nin Amalar Avrupa Birlii'nin Organlar Avrupa Birlii'nin Mali Kaynaklar Avrupa Birlii Ortak Politikalar Maastrich Anlamas ve Avrupa Birlii Trkiye'nin Avrupa Birlii ile Btnleme Sreci zet 181 181 183 184 185 188 189 192 194 199

Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

201 202

alma nerileri
Avrupa Birlii dinamik bir ekilde yapsal deiiklie gitmektedir. Bu nedenle AB'deki gelimeleri yeni yaynlardan takip etmelisiniz. Bu nite iindeki ve sonundaki deerlendirme sorularn kitaba bakmadan cevaplandrmaya alnz. Cevaplandramyorsanz nitedeki ilgili konuyu tekrar gzden geiriniz.

ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

181

1. Giri
Gerek gelimi, gerekse azgelimi lkelerin dnya ticaretini gelitirmeye ynelik faaliyetleri iki dorultuda gereklemitir. Bunlardan birisi "evrensel yaklam" ad verilen gelimedir. Bu yaklam GATT erevesinde, olabildiince fazla saydaki lke arasnda ticaret kstlamalarnn kaldrlmas ve azaltlmasn ngrr. kinci yaklam ise, daha snrl nitelikte olup, belirli bir corafi blgede yerleik ve yakn ilikiler iinde olan lkeler arasndaki ticaret ve dier akmlarn serbestlemesi esasna dayanr, ki bunun ad blgesel btnleme ya da ksaca blgesellemedir. Bu nitede, yukardaki ikinci yaklamn dnyada en iyi rnei olan bugnk adyla Avrupa Birlii incelenecektir. AB bugne kadar gerekletirilen en baarl iktisadi birlemedir. Bu oluum dnyann baka yrelerinde de benzer giriimleri zendirmitir. AB, ekonomik olduu kadar siyas amalar olan bir gelimedir. Bu bakmdan bu nitedeki incelemelerde geni kapsaml bir yaklam izlenmi, konunun ekonomik zelliklerinin yannda zaman zaman sosyal ve siyasal boyutlarna da deinilmeye allmtr. nitenin son ksmnda ise, AB-Trkiye ilikileri ve btnleme sreci analiz edilecektir.

2. Avrupa Birlii'nin Tarihsel Geliimi


Avrupa Birlii'nin tarihi balang noktasnn genelde, kinci Dnya Savan izleyen yllar olduu kabul edilir. Bu yllar bir daha ayn aclarn yaanmamas iin Avrupa'da bir birlik yaratlmas gerektii fikrinin kta uluslarnda ve yneticilerinde uyand dnemdir. kinci Dnya Sava'ndan ykk ve tkenmi kan Avrupa'nn yeni bir politik ve ekonomik model aray iine girdii grlmektedir. Avrupa Birlii fikrini douran temel olay nedir? Marshall yardm ad altnda Avrupa'ya akan ABD sermayesinin kendilerini giderek ABD'ye baml klacan gren ufak ve gsz Bat Avrupa lkeleri, Avrupa meneli yeni bir sermaye piyasas oluturmak istemilerdir. Bu amalarna bireysel olarak ulamalar mmkn olmadndan, bu lkelerin ekonomik potansiyellerinin bir araya getirilmesi ve bylece gl bir Avrupa Pazar oluturulmas planlanmtr. Btnlemenin pazar genilemesine, bunun da sermaye ve teknolojinin hzl geliimine yol aaca dnlmtr. AB oluturma fikri ile Bat Avrupa Neyi Planlamaktayd? Avrupa Birlii'nin kuruluundaki temel ekonomik neden budur. Hzl bir ekonomik kalknma ile savan ykntlarndan ksa srede kurtulma istei Avrupa lkele-

AIKRETM FAKLTES

182

AVRUPA BRL

ri otoriteye devrederler. Ayrca tam ekonomik birlik, siyasal btnlemeyle birlikte yrr. rnein izlenen ortak ekonomik politikann gerei olarak bir merkez bankasnn kurulmas ya da ortak para biriminin kabul edilmesi demek ayn zamanda ulusal otoritelerin yetkilerinin bir ksmn bu birlie devretmeleri anlamna gelir. Blgesel btnleme ya da blgeselleme; kresellemenin alternatifi olmakla birlikte aslnda n aamasdr. Blgeselleme belli bir blgedeki lkeler arasndaki birlemedir. Oysa kreselleme dnya apndadr. Kreselleme alanna gelimi veya gelimemi lkeler katlabilirler. Fakat blgesellemede lkelerin gelimilik dzeyleri birbirine yakn olmak zorundadr. Ekonomik anlamalar ve paketler gibi yaplan her trl giriim kresellemeye ynelik olmakla beraber blgesel niteliklerde tarlar.

Kreselleme ve blgeselleme arasndaki en belirgin fark nedir? Blgesellemede rekabet yok olmamakta, aksine dev boyutlarda srmektedir. rnein AB ve Karadeniz Ekonomik birlii Konseyi farkl byklk ve ekonomik gce sahip olsalarda bu rekabette yer alabilmek iin oluturulmulardr. Biri sanayilemi lkelerin blgesellemesi dieri ise gelime yolundaki lkelerin blgesellemesi olarak nitelendirilebilir. Bunlarn dnda ABD'nin Kanada ve Meksika ile birlikte gerekletirdii Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA) ile ngilterenin Avrupa Birlii dnda kalan lkelerle birlikte gerekletirdii Avrupa Serbest Ticret Blgesi (EFTA) arasnda ibirliini glendirmek ynnden itici bir etken olmutur. Amerika Birleik Devletleri'nin, Marshall Plan erevesinde Avrupa'nn kullanmas iin salad yardmn ortak karlar dorultusunda etkin bir biimde kullanlmas ise bu ibirliinin ilk somut uygulama alann tekil etmitir . Sovyetler Birlii'nin batya doru yaylmasnn engellenmesi de Avrupa Birliinin temel felsefesinin "politik" boyutunu oluturmaktadr. Birliin asl temel ta ise 9 Mays 1950 tarihinde Fransz Dileri Bakan Robert Schuman'n yaymlad bir bildiri ile atlmtr. Schuman, Jean Monnet ile birlikte hazrlad bildiride tm Fransz - Alman kmr ve elik retimini kurulacak bir birliin emrine vermeyi ve teki lkelerinde dilerlerse buna katlmalarn ngren bir plan ne srmtr. Bu plann arkasndaki neden sava sanayinin nemli maddeleri olan demir ve eliin retim ve kullanmnn bir elde yani uluslarst bir organda toplanmasdr.

ABnin temeli hangi olayla atld? Schuman Bildirisi neyi iermektedir? Bu neriyi kabul eden lkeler, ileride sava sanayilerini birbirlerine kar gelitirmek ve dolaysyla birbirleriyle savamak olanan bulamayacaklardr. Nitekim Fransa'nn bu arsna Federal Almanya, Belika, talya, Lksemburg ve Hollanda cevap vermiler ve bu alt lke arasnda 18 Nisan 1951'de Avrupa ve Kmr ve elik
ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

183

Topluluunu kuran Anlama Paris'te imzalanmtr. Bu ayn zamanda, ilk Avrupa Birliinin de douudur. Schuman'n ismine itafen Schuman Plan olarak adlandrlan bu anlama o dnem sanayisinin iki temel maddesi iin glenmek zere alt devlet arasnda imzalanan bir "kartel" anlamasdr. Avrupa Kmr ve elik Topluluunu hangi lkeler kurdu? Avrupa Kmr ve elik Topluluu'nun, kurulmasndan sonra gstermi olduu baarl gelime; Avrupa'da sektr baznda olmayan, daha geni kapsaml bir ekonomik birlemenin gerekletirilmesine ynelik yeni grlerin domasna yol amtr. almalar ekonomik btnleme zerinde younlatrlm ve Messina'da A.K..T.'nin Dileri Bakanlar'nn katlmyla dzenlenen konferansta iki yeni Avrupa Topluluu'nun daha kurulmas kararlatrlmtr. Uzun sren almalardan sonra Avrupa Topluluu 25 Mart 1957'de bu kez Roma'da imzalanan Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM) ve Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) anlamalar ile kurulmutur. Topluluk, 7 ubat 1992 tarihli Maastrict Anlamasyla Avrupa Birlii ismini almtr. Avrupa Ekonomik Topluluu nerede, hangi tarihte ve hangi anlamalarla kurulmutur?

3. Avrupa Birlii'nin Genilemesi


Avrupa Birlii'nin kuruluundan itibaren gstermi olduu baarl geliim ve zellikle ye devletler arasnda sanayi mallar ile tarm rnlerinde gerekletirdikleri gmrk birlii, yeni lkelerin yelik mracatlarna neden olmutur. 10 Austos 1961 tarihinde ngiltere Birlie katlmak iin ilk giriimini yapm, fakat 14 Ocak 1963'te Fransa Cumhurbakan General de Gaulle tarafndan birlie katlmas veto edilmitir. ngilterenin ilk yelik mracat hangi lke tarafndan reddedilmitir? 10 Mays 1967'de ngiltere ikinci defa rlanda, Danimarka ve Norve ile birlikte Birlie tam ye olmak iin bavuruda bulunmutur. De Gaulle yine ngiltere'nin mracaatna kar km, ancak Nisan 1969'da yaplan AB Konseyinde Birlie katlmak isteyen drt lkenin talepleri grlmtr. ki yl sren grmelerden sonra ngiltere, rlanda ve Danimarka tam ye olarak Birlie 22 Ocak 1972 tarihinde katlm, Norve'in katlma anlamas ise ad geen lkede yaplan bir referandum ile reddedilmitir. Katlma anlamalar ile yeni yeler tam yeliin getirdii tm ykmllkleri kabul etmiler, ancak baz alanlarda zellikle ticaretin serbestletirilmesi ve mali katklar yeni yelere be yllk bir uyum devresi tannmtr.

AIKRETM FAKLTES

184

AVRUPA BRL

Bu uyum devresi ise 1977'de sona ermitir. te yandan, 1981 ylnda Yunanistan'n da toplulua katlmasyla ye says 10'a kmtr. 1.1.1986 tarihinde spanya ve Portekiz'in de katlmasyla Birliin ye says 12'ye ykselmitir.

Yunanistan, spanya ve Portekiz hangi tarihlerde ABne tam ye oldular? spanya ve Portekiz'e 7 yllk bir uyum dnemi tannmtr. Birliin nc genilemesinden sonra 1987 ylnda Trkiye ve Fas, 1989 ylnda Avusturya, 4 Temmuz 1990 ylnda Kbrs Rum Kesimi, 16 Temmuz 1990'da Malta, 1 Temmuz 1991'de sve, 18 Mart 1992'de Finlandiya, 26 Mays 1992'de svire ve 25 Kasm 1992'de Norve bu dorultuda kararlar almlardr. Kbrs Rum Kesimi ve Malta'nn bavurusu Fas'n mracaatnda olduu gibi red edilmeyerek incelemeye alnmtr. Son olarak 1994te sve, Finlandiya ve Avusturyann girmesiyle ye says onbe olmutur. Belirtmek gerekir ki Birlie tam yelik iin yaplan bavurularn saysnda byk art olmutur. Polonya, Macaristan, Slovenya, Estonya, Litvanya ve Letonya da tam yelik iin adaydrlar.

AB tam ye olan lkeler hangileridir? Tam yelik iin bavuran lkeler hangileridir belirtiniz.

4. Avrupa Birlii'nin Amalar


Fransa'nn nclnde Almanya, talya, Belika, Lksemburg ve Hollanda tarafndan kurulan Avrupa Birliinin amalarn siyasal birliin salanmas, ekonomik birliin salanmas ve barn korunmas eklinde snflayabiliriz.

ABni kuran anlamalarda AB'nin amalar nasl ifade edilmitir? Siyasi Amalar: Anlamalarda yer alan ilkeler ve nlemler bir ortak pazarn kurulmas ve ileyii ile ilgili olmakla birlikte ekonomik birleme bal bana bir ama olmayp siyasal birlemenin ancak yar yolu olarak dnlmtr. Nitekim siyasal birleme srecinin ekonomik birlemeden getii tarihten baz rneklerle de (Alman Gmrk Birlii Zolleverel gibi) destek bulmaktadr. Ekonomik Amalar: topluluk Antlamas ile gerekletirilmeye allan Avrupa Birlii dncesinin arkasnda yatan ekonomik amalar, daha yksek yaam standartlar, tam alma, ekonomik byme, istikrarn artmas, topluluk iinde ekonomik etkinliklerin uyumlu olarak gelimesi eklinde sralayabiliriz .

ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

185

Ayrca AB, ye lkelerin ulusal piyasalarn mal, insan, sermaye faktrlerinin aynen bir i piyasadaki gibi serbeste dolaabildii geni bir ortak pazar durumuna dntrmeyi amalamtr. ABnin ekonomik amalarn belirtiniz. Barn Korunmas: Bilindii gibi, Avrupa Kmr ve elik Topluluu, Fransz - Alman uzlamasn, Avrupa'da oluturulacak yeni bir dzenin temel ta kabul etmitir. Bunun ana nedeni Avrupa'da sava olasln ortadan kaldrmakt. Avrupa Birliinin kurulmasyla bu ama bir ideal olmaktan kp gerek olmutur.

5. Avrupa Birlii'nin Organlar


Uluslarst bir nitelik tayan Birliin kurumlar zgn bir yap iinde eylemde bulunmaktadr. Birlik organlar, Birliin temel yapsn tekil eden Konsey, Komisyon, Avrupa Parlementosu, Adalet Divan, Ekonomik ve Sosyal Komitenin yan sra Saytay ve Avrupa Yatrm Bankas gibi yardmc kurumlardan olumaktadr. Avrupa Birliginin organlarn saynz.

5.1. Avrupa Birlii Konseyi: Avrupa Zirvesi


Birliin yasama ve karar alma srecinde en nemli rol stlenen Konsey, ye lke Devlet ve Hkmet Bakanlar Avrupa Konseyi ad altnda ylda en az iki kere toplanarak, gerek sisasi ibirlii gerek Birlik faaliyetleri konularnda politika seeneklerini tartmakta ve baz konularda nclk grevi stlenmektedir. Avrupa Konseyine Dileri Bakanlar ile bir Komisyon yesi yardmc olmaktadr. Avrupa Konseyi, parlamenter demokrasilerde varolan parlamentonun yetkilerine edeer yetkilere sahiptir. Dolaysyla Birliin karar alma ve yasama organdr. Konsey, karar alma srecinde, Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan hazrlanan tasarlar ele alr ve yasalamasn salar. Bu sre iinde Avrupa Parlamentosu deiiklik nerisinde bulunabilir, ancak kesin karar Konseye aittir. Sonu itibariyle Konsey, Birlii ekillendiren, yneten ve d politikasn belirleyen organdr. Avrupa birlii Konseyinin alma ekli, grev ve yetkilerini belirtiniz.

AIKRETM FAKLTES

186

AVRUPA BRL

5.2. Avrupa Birlii Komisyonu


AB Komisyonu ye Devletlerce atanan 20 yeden(komiser) oluan bir yrtme organdr. Komisyona Almanya, ngiltere, talya, Fransa ve spanya nfus younluu itibariyle 2er , dier ye devletler ise birer komiser vermektedir. Komisyon Birlik politikalarnn tasarlaycs ve koordinatrdr. Komisyonun grevlerini iki balk altnda toplamak mmkndr. a) Komisyon, Kurucu Antlamalarn koruyucudur. Kurucu Antlamalarn ve organlarn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmad, ilgili taraflarn ykmllklerini yerine getirip getirmediini izlemekle grevlendirilmitir. b) Yrtme organdr. Roma Antlamasndan kaynaklanan yrtme yetkilerinin yansra, ortak politikalarn oluturulmas ve yrtlmesi grevini de stlendiinden, bu yetkilerinde bir art olmutur. Birlii hukuken temsil eder. Birlik fonlarnn idaresi grevi de Komisyona aittir.

Avrupa Komisyonunun oluumu ve grevlerini belirtiniz.

5.3. Avrupa Parlamentosu


Avrupa Birlii iinde Komisyon ve Konsey arasnda paylalm yasama ve yrtme yetkilerinin kullanlmasnn demokratik biimde denetlenmesi amacyla bir ortak parlamento kurulmutur. Avrupa Parlamentosu adn tayan bu organ nceleri ye Devletlerin ulusal parlamentolarndan seilen yelerden olumakta iken, Haziran 1979dan bu yana ye lkelerde Avrupa Parlamentosu iin seimler dzenlenmektedir. Avrupa Parlamentosunun yetkilerini balk altnda toplamak mmkndr. a) Birlik mevzuatnn oluturulmasndaki yasama srecine katlma yetkisi; yasamaya ilikin yetkileri gr bildirmekle snrl olup, balayc bulunmamaktadr. b) Bteye ilikin yetkiler; Birlik btesi, ancak Konsey ile Parlamentonun ibirlii halinde kesinletirilebilmektedir. c) Komisyon ve Konseyi denetleme yetkisi; ABde yasama ve yrtme yetkilerinin kullanmn demokratik ekilde denetler ve Birliin ileyiini kontrol eder.

Avrupa Parlamentosu kimlerden oluur, grevleri nelerdir?

ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

187

5.4. Adalet Divan


Adalet Divan, ABnin en yksek hukuksal organ niteliini tamaktadr. Divan 16 yarg ve 6 savcdan (hukuk szcs)oluur. Adalet Divan nihai yarg organ olup, kararlarnn temyizi mmkn deildir. Grevleri; a) Divan, Antlamann uygulanmasnda ve yorumlanmasnda hukuka saygy salamaktadr. yelerden birinin Roma Anlamasnn hkmlerine uygun hareket etmedii grlrse, Avrupa Komisyonu nce ilgili devlete tavsiyelerini bildirir. Eer ye devlet bu nerileri tutmazsa, bu kez Adalet Divannda aleyhine dava atrr. Adalet Divan anlama hkmlerine aykr davranld sonucuna varrsa, bu hkmlerin uygulanmas iin alnacak karar, ye devletler tarafndan yerine getirilir. Adalet Divan, ye devletleri ve irketleri ayrca para cezas ile cezalandrabilme yetkisine de sahiptir. b) Kararlar temyiz edilemeyen ve balayc olan bir adli merci sfatyla, Birlik hukuk dzeni dahilinde meydana gelen hukuki ihtilaflar, hukuk kurallarna ve adalete uygun olarak zmek ilevini de yklenmitir. Adalet Divann grev alanna giren balca sorunlar unlardr: - ye devletlerin dier ye devletlere kar at davalar, - Komisyonun ye devletlere kar at davalar, - Birliin kurumlar aleyhine alan davalar. Adalet Divannn yetkilerini anlatnz.

5.5. Saytay
Avrupa Topluluklarnn btnlemesi zerine, Topluluk dzeyinde bamsz bir denetleme kurulu oluturulmas fikri zerinde durulmu ve sonu olarak Roma Antlamasnn 206. maddesinde sz edilen Kontrol Komisyonunun grevlerini de stlenmi olarak, 1975 ylnda Brksel Anlamas ile Saytay kurulmutur. Saytay 15 yeden olumaktadr ve yelerin grev sreleri 6 yldr. Saytayn grevi, ABnin ve bal kurulularn gelir ve harcamalarn incelemek, bunlarn yasalara uygun ekilde yrtlmesini salamaktr. Saytayn grevini belirtiniz.

5.6. Ekonomik ve Sosyal Komite


Roma Antlamasnn 4. maddesinde, Konsey ve Komisyona yardm etmek zere danma organ nitelii tayan Ekonomik ve Sosyal Komitenin kurulaca hkme
AIKRETM FAKLTES

188

AVRUPA BRL

balanmaktadr. Komite, ekonomik ve sosyal hayatn eitli kesimlerinin, zellikle reticiler, iftiler, tamaclar, iiler, kk esnaf ve zanaatkarlar, serbest meslek sahipleri ve kamu yararna alan kk ve orta lekli iletmelerin temsilcileri ile, tketiciler, evreciler ve dernek temsilcilerinden oluur. Komite, bir danma organ olduundan, alma dzeni, gr bildirme eklindedir. Antlamann tesbit ettii durumlarda Komiteye zorunlu olarak danlmaktadr. Komitenin gr bildirmesi iin 10 gnlk sre tannmakta, bu sre gr gelmemise, Konsey ve Komisyon kendini bal saymamaktadr.

Ekonomik ve Sosyal Komite ABnin nasl bir organdr?

6. Avrupa Birlii'nin Mali Kaynaklar


ABnin temel mali kuruluu Avrupa Yatrm Bankasdr (EIB). EIB Roma Antlamas ile kurulmu olmakla birlikte, ayr bir tzel kiilie sahiptir. Bunun yannda, ABnin ekonomik ve sosyal politikalarn yrtme iin EIBden ayr olarak oluturulan eitli fonlar bulunmaktadr. imdi bu fonlar ksaca tantalm.

? ?

ABnin temel mali kuruluu nedir? AB Btesi: Topluluun bte gelirleri, ye lkelerin katklar (KDV gelirlerinin belirli paynn aktarlmas), gmrk vergileri vb. kaynaklardan oluur. Bu gelirler Birliin politikalarnn yrtlmesinde ve ynetim giderlerinin karlanmasnda kullanlr. Birlik btesinin en byk blm ortak tarm politikasnn finansmanna gitmektedir. AB Btesinin gelirlerini oluturan kalemler nelerdir, Bunlar nerelere harcanr? Avrupa Sosyal Fonu (ESF): Roma Antlamasyla kurulmutur. Birlik iinde yeni i olanaklar yaratlmas, mesleki eitim programlar, isizlik yardm salanmas gibi amalara finansman salar. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu(ERDF): AB iindeki nispeten geri kalm yrelerin kalkndrlmas ve yapsal uyum programlar iin kredi vermektedir. Birlik iinde Yunanistan, rlanda ve Portekiz greceli olarak geri kalm yelerdir. Dier yandan spanya ve talyann belirli yreleri ile Kuzey rlanda da bu fonun kapsamna giren yreler arasnda bulunmaktadr. Avrupa Kalknma Fonu(EFI): Roma Antlamasyla oluturulan bu fondan, Lome Szlemesi erevesinde Birlikle zel ilikileri bulunan ACP (Afrika, Karayipler ve Pasifik) lkelerine yardm yaplmaktadr. Avrupa Parasal birlii Fonu(EMCF): Bu fondan parasal birlie yardmc olmak zere d deme gl iine den birlik yelerine kredi salanmaktadr.
ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

189

Avrupa Garanti ve Ynlendirme Fonu(FEOGA): 1962 ylnda kurulan bu Fondan, tarmsal destekleme programlarnn finansman ve tarmn modernizasyonu iin kaynak salanr. ABnin bte d fonlarn tantnz.

6.1. Avrupa Yatrm Bankas (EIB)


Roma Antlamasnn 129.maddesine dayanlarak, 1958de kurulmutur. tzel kiilie sahiptir ve Birlii oluturan 15 lke bankann yesidir. Genel olarak, ABnin azami 20 yl vadeli kredi ve/veya garanti veren bir mali kuruluu niteliindedir. Bankann grevleri, sermaye piyasalarna ve kendi zkaynaklarna dayanarak Ortak Pazarn dengeli kalknmasna yardm etmektir. Bu amala; a) Az gelimi yrelerin kalknmasna ynelik projelerin, b) Ortak Pazarn gereklemesinin gerekli kld iletmelerin modernletirilmesi veya faaliyet alanlarnn deitirilmesi gibi projelerin, c) Ortak karlara hizmet etmekle beraber genilii ya da nitelii nedeniyle finansman tamamen karlanamayan projelerin, finansmann salamaktadr. Avrupa Yatrm Bankas ne tr projeleri finanse eder?

7. Avrupa Birlii Ortak Politikalar


Avrupa Birlii Avrupa entegrasyonu hareketini asl temsil eden ve bu hareketin ileriye doru geliim ynn belirleyen rgt olarak kabul edilmitir. Dolaysyla ekonomik birleme hareketinin temelini oluturmaktadr. Bu harekete daha geni boyutlar kazandrlmas iin yeni politikalar benimsenmitir ki, bunlar ortak politikalardr. AB Anlamas'nda yelerin ortak politika izlemeleri ngrlen balca nemli alanlar unlardr: Ticaret politikas (ortak pazar), ortak tarm politikas, ortak rekabet politikas ve sosyal politikalardr.

7.1. Ortak Ticaret Politikas


Ortak ticaret politikas; gmrk birlii ve mal akm serbestisi, iilerin serbest dolam ve sermayenin serbest dolamdr. Gmrk birlii ve tarife d engellerin kaldrlmas ortak pazarn kurulmas iin gerekli olan nemli aamalardr. Bu amala AB, 1 Temmuz 1968 tarihinde i gmrkleAIKRETM FAKLTES

190

AVRUPA BRL

rin kaldrlmasnn ardndan ortak bir gmrk tarifesini uygulamaya sokmutur. Bylece nc lkelerden Birlie girecek mallardan (bu malar hangi ye lkelerden girmi olursa olsun) OGT'de( OGT=Ortak Gmrk Tarifesi) belirlene bir oranda vergi alnmas ngrlmtr. OGT'nin uygulanmaya balanmas ekonomik birlemenin birinci ve en nemli aamasn yani gmrk birliini ifade eder. Ancak mal ticaretinin serbestlemesi yalnzca gmrk tarifelerinin deil, miktar kstlamalarnnda kaldrlmasn gerektirir. Bu amala Roma Anlamas'nn 30. maddesi ile yeler arasnda d ticarette miktar kstlamalar ile benzeri etki yaratan tedbirlere bavurulmas yasaklanmtr.

Ortak Gmrk Tarifesinin zellii nedir? Ayn anlamada Birlik iinde igcnn serbest braklmasnn kard sorunlar giderilememitir. Bu olumsuz artlar gerek anlamda entegre bir Avrupa pazarnn kurulmas imkannn salanmas iin Birlik dzeyinde, ciddi tedbirlerin alnmasna ihtiya bulunduu gereinin grlmesine neden olmutur. te bu olumsuzluklarn giderilmesi amacyla, Birliin hukuki yapsnda yaplmas gerekli grlen deiiklikler 1987 ylnn Temmuz aynda yrrle giren Avrupa Tek Senediyle gerekletirilmi ve bu tarihten itibaren Birlik organlar, Komisyonun 1985 ylnda hazrlad "Beyaz Kitapta" yer alan Pazarn Oluumunun Tamamlanmasna ilikin program uygulamaya balamlardr . ye lkelerden birinde yaayan iiler nceden izin almakszn teki ye lkelere g etme ve oralarda alabilme olanana sahiptirler. Ayrca, anlamaya gre ev sahibi lkeler ie giri, cretler ve teki alma koular bakmndan dier yelerin iilerine kar bir ayrmda bulunamazlar. Ksacas, teki lkelerde alan iiler o lkelerin yerli iileri ile ayn haklara sahip olacaktr. Geni bir i piyasa oluturulmasndaki temel etkenlerden bir dieri blge iinde sermayenin serbest hareketliliinin salanmasdr. Roma Anlamas'nn 67 nc maddesi, Birlik iinde sermaye hareketlerinin gei dnemi iinde liberalletirilmesine ilikindir. Sermayenin milliyetinden doan ayrmc ilemlerin kaldrlmas 68. maddede ngrlmtr. Birlik menkul deer alm-satm, dolaysz yabanc sermaye yatrm ve ticari kredileri serbestletirmek ynnde kararlar almtr.

ABdeki hangi olumsuzluklar gidermek iin Avrupa Tek Senedi hazrlanmtr?

7.2. Ortak Tarm Politikas


Avrupa Birlii'nde tarm sektr ye ekonomiler ve politikalar asndan nemli bir yere sahiptir. Tarm topluluun gda ihtiyalarn karlayan nemli bir sektrdr. Ortak tarm politikasnda ye lkeler ulusal yasama ve yrtme yetkilerinden bir ksmn Birlik organlarna devretmilerdir. Bu nedenle tarm konusunda yeler bamsz politika izleyemezler, Birliin alm olduu kararlara uymak zorundadrlar.
ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

191

Roma Anlamas, tarm sektrnde yeler arasndaki farkl yapy ayn seviyeye getirebilmek amacyla bir ortak tarm politikasnn belirlenmesini ngrmtr. Anlamann 39. maddesinde politikann esaslar u ekildedir; 1. 2. 3. 4. 5. Tarm sektrnde alan kiilere daha iyi bir hayat standard salamak ve onlarn gelirlerini ykseltmek, Tarm piyasasn istikrara kavuturmak, Tarmsal rn arzn gvence altna almak ve arzn devamlln salamak, Tarmsal retimi artrmak, Tketicilerin uygun fiyatlarla tarmsal rnleri satn alabilmelerini mmkn klmak nokta yakn olacak.

Ortak Tarm Politikasnn esaslar nelerdir? 1958'de Stresa'de toplanan bir konferansta sanayi rnlerinde olduu gibi tarm rnleri alannda da yeler arasndaki tarifeler ve teki d ticaret kstlamalar kaldrlacak ve yeil pazar oluturulacakt. Buna ek olarak tm ye lkelerde tarm rnlerine tek bir fiyat dzeyi garanti etmek iin ortak fiyat sistemi kurulacakt. Buna ek olarak tm ye lkelerde tarm rnlerine tek bir fiyat ngrlmtr. Ancak ekonomik konjonktrde oluan olumsuz artlar, ksa dnemli milli menfaatleri orta ve uzun dnemde byk yarar salayacak uluslararas dayanmaya tercih etme alkanln kolay brakamayan ye devletleri, milli pazarlarna dnk tedbirleri Birlik ilkelerine tercih etmeye sevk etmitir. Dolaysyla kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolam bakmndan ngrlen hedeflerin gerisinde kalnmtr. Mallarn serbest dolamnda dahi snr kontrolleri ve standardizasyon gibi engellerin ortaya dzeyi garanti etmek iin ortak bir fiyat sistemi kurulacakt. Ortak tarm politikas tip fiyat kapsar. nce sistemin temelini oluturan hedef fiyattr. Hedef fiyat politik ynden arzu edilen fiyattr. Ortak piyasa dzeni kapsamna giren tahl, eker, st, zeytinya ve ayiei tohumlarna uygulanr. Bu fiyatlarn Birlik iinde en az verimli durumdaki reticilerin maliyetini yanstt varsaylr. Genelde serbest dnya fiyatlarndan daha st seviyede belirlenir. Hedef fiyat mdahale fiyatna ulam ve kr pay eklenerek bulunur. Mdahale fiyatlar Birlik iftilerine rnleri iin asgari bir bedel vererek onlar fiyat dmelerine kar korumak iin konmutur. Dk dnya fiyatlar karsnda Birliin yksek destekleme fiyatlarn ve tarmsal retimini korumak iin eik fiyat denilen ayrca belirlenmi fiyatlar vardr. Bunlar tarmsal ithal mallarnn Birlie girmesine izin verilen en dk fiyatlardr. Birlik ayrca kendi reticilerini korumak iin bir ksm tarm rnlerinde ithalat takvimi ve referans fiyatlar belirlemitir. Hedef Fiyat, Mdahale Fiyat ve Eik Fiyat kavramlarn aklaynz.

AIKRETM FAKLTES

192

AVRUPA BRL

7.3. Ortak Rekabet Politikas


Sanayi ve tarm rnlerini kapsayan bir ortak pazarn dzenli bir biimde ileyebilmesi her eyden nce rekabet koullarnn ayn olmasn gerektirir. Bu, haksz bir frsat eitlii salayabilmek kamu ya da zel kesim iletmelerinin rekabet eitliini bozan faaliyetleri nleyebilmek bakmndan zorunludur. Ortak rekabet politikasnn temelini; monopolleme, sbvansiyon gibi belli konularda getirilen kstlayc hkmler oluturmakla birlikte gerek tarm ve gerekse sanayi sektrnde eitli muafiyetler de getirilerek, belirli koulara uyulmas halinde, irket birlemeleri de desteklenmektedir. Ortak Rekabet Politikasna ilikin hkmler Roma Antlamas'nn 85-94 maddelerinde yer alr. Bu maddelerde gze arpan genel amalar arasnda; rekabeti nlemeye, snrlamaya veya bozmaya ynelik iletmeler aras anlamalarn ve monopollerin oluumunun ve piyasaya hakim olmalarnn nlenmesi; Devletin sbvansiyon uygulamalarnn kstlanmas ve yasaklanmas bulunmaktadr .

Ortak Rekabet Politikasnn amalarn belirtiniz.

7.4. Sosyal Politikalar


Her politik sistem gibi, Avrupa Birlii'ninde gerekletirmeye alt baz sosyal politika amalar vardr. Fakat arlk ekonomik birlemeye verilirken sosyal amalarn kendiliinden gerekleecei varsaymndan hareket edilmitir. Bu nedenle bugne kadar Birlik tarafndan ortak bir politika benimsenmemi ve sonuta sosyal politika, Birliin snrl hareket ettii bir alan grnmnde kalmtr. Bununla birlikte, zellikle gen nfus arasndaki yaygn isizlik Birlik iin nemli bir endie kaynadr. Ayrca eitli i kollarnda iilerin alma koullarnn iyiletirilmesi de nemli bir amatr. Birlik sosyal politikasnn temel arac "Avrupa Sosyal Fonu"dur. Fon, isizlii azaltmak, corafi ve mesleki hareketlilii artrmak amac ile kurulmutur. Bununla birlikte blgeler arasndaki gelime farklarnn giderilmesi amacyla 1975 ylnda "Avrupa Blgesel Kalknma Fonu" kurulmutur. Fon'un yardmlaryla selektif milli projelere kaynak salanarak geri kalm yrelerin kalkndrlmasna allr.

Avrupa Sosyal Fonu ve Avrupa Blgesel Kalknma Fonunun ilevleri nelerdir?

8. Maastricht Anlamas ve Avrupa Birlii


Maastricht Anlamas, Avrupa Birlii'nin ekonomik ve siyasal birlie doru gtrlmesi yolunda atlm bir admdr. Anlama bu ekilde oluturulacak olan bir "Avrupa Birleik Devleti"nin anayasas niteliini tamaktadr. Bu anlama ile Roma
ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

193

Antlamas baz deiiklik ve dzenlemelere uramtr. Anlama ye lkeler arasnda uzun sren grmeler sonucunda ortaya kmtr. Maastricht Anlamas'nn nihai amac Avrupa Birlii oluturulmasyd. Bunu gerekletirmek iin Politik Birlik ve Parasal - Ekonomik Birlik ngrlmtr. Maastricht Anlamasnn z nedir? Politik Birlik iin baz reformlar gndeme getirilmitir. Bu politik reformlardan bazlar unlardr. 1) Ortak Gvenlik ve Ortak D Politika. Burada ama halihazrda varolan hkmetleraras ibirlii aracl ile gerekletirilenden daha hzl ve daha etkin hareket etmektir. Anlama'da 15'lerin ortak faaliyetler srdrebilecekleri ve nitelikli ounlukla karar almak suretiyle bunlarn uygulamaya konmasn hzlandrabilecekleri zellikle belirtilmitir. Ortak Savunma Politikas'nn uygulanmas Bat Avrupa Birlii'ne verilmitir. Birlik yesi lkelerin Bat Avrupa Birlii'ne ye olmalar, NATO yesi dier Avrupa lkelerine (Norve, Trkiye) de ortak ye veya gzlemci ye sfat verilmesi kararlatrlmtr. Ortak d ve Savunma Politikas amalarn belirtiniz. 2) Avrupa Parlamentosu'nun yetkilerinin artrlmas. 14-15 Aralk 1990 tarihinde dzenlenen Zirvede Avrupa Parlamentosu'nun yetkileri artrlarak baz konularda veto yetkisi verilmitir. Bunlar tketicinin korunmas, salk, eitim, kltr, evre stratejileri, aratrma gelitirme ve tek pazar gibi konulardr. 3) Avrupa Konseyine ounluk oyu. (oybirliinden ounluk oyuna) 4) Polis ve yarg alanlarnda ibirlii. Bu alanda 15'ler arasnda ibirlii gelitirilerek, uyuturucu kaakl ve rgtl sularla mcadele amacyla snr kontrol artrlmtr. 5) Yeni ibirlii alanlar yaratma. Nitelikli ounlukla karar alnan baz alanlarda (aratrma, teknolojik gelime, evre, sosyal politika) Birliin yetkileri artrlmtr. Anlama ayrca telekomnikasyon, enerji, tketicinin korunmas, sanayi politikas, salk, kltr gibi yeni baz alanlarda Birlie yetki tanmtr. Politik Birlik iin gerekletirilen reformlar saynz. Ekonomik ve parasal birlie gelince; bunlarn 3 aamal olarak gerekletirilmesine karar verilmitir. Birinci aama, 1 Temmuz 1990 tarihinde balam 31 Aralk 93 tarihinde sona ermitir. Bu aamada fiyat istikrar salamak, her ye devletin kamu maliyesini salamlatrmak, Merkez Bankalarnn bamszlatrlmas, sermaye hareketlerine ilikin kstlamalarn kaldrlmasna ynelik kararlar alnmtr. 1.1.94 tarihinde balayan ikinci aamada, btn yeler ayr ayr fazla bte aklarndan kanma, ok yll ekonomik uyum politikalarn benimseme, Merkez BankaAIKRETM FAKLTES

194

AVRUPA BRL

s kolaylklarnn yasaklanmas, para basm; Birliin btn iin ise Avrupa Para Enstitsnn kurulmas, Avrupa Para Birliinin (EMU) nc aamasna gei, enflasyon orannn en iyi lkenin ortalamasnn %15'den daha fazla olmamas hkmet ann GSMH'nn %3'den fazla olmamas, hkmet borlarnn GSMH'nn %60'n amamas ynnde kararlar alnmtr . nc ve son aama, konusunda da Maastricht Zirvesi'nde karara varlmtr. nc aamaya en ge 1 Oak 1999'da geilecektir. nc aamann balamas ile birlikte bamsz Avrupa Merkez Bankas oluturulacaktr.

Ekonomik ve Parasal Birlii gerekletirmeye ynelik karar aamalarn aklaynz.

9. Trkiye'nin Avrupa Birlii ile Btnlemesi Sreci


9.1. Trkiye-Avrupa Birlii Ortaklnn Kurulmas
Alt Bat Avrupa lkesinin aralarnda imzaladklar Roma Antlamasnn 1958'de yrrle girmesinin ardndan 1959 yl Haziran aynda Yunanistan ve Temmuz aynda da Trkiye Toplulua katlmak iin mracaat etmilerdir. Trkiye ile AB arasndaki grmeler drt yl srm ve taraflar arasnda bir "ortaklk kurmu olan Ankara Anlamas 12 Eyll 1963'de imzalanarak, 1 Aralk 1964 tarihi itibariyle yrrle girmitir. Anlamann amac, Trkiye ekonomisinin kalknmasn hzlandrmak, Trk haknn istihdam seviyesinin ve yaama artlarnn ykseltilmesini salama gereini tm ile gznnde bulundurarak taraflar arasndaki ekonomik ilikileri aralksz ve dengeli olarak glendirmeyi tevik etmektir.

Ankara Anlamasnn amacn belirtiniz. Bu anlama temelde, Trkiye ile ilikilerin aamada gelitirilmesini ngrmtr. Bunlar hazrlk dnemi, gei dnemi ve son dnemdir. Hazrlk dneminde; Trkiye AB ilikilerinin gelitirilmesi bakmndan, Trkiye herhangi bir ykmllk stlenmemekte olup, gei dnemi ve son dnem boyunca stlenebilecei ykmllkleri yerine getirebilmesi iin Biliin yardm ile ekonomisini glendirmesi ngrlmtr. Bu dnem iinde kullanlmak zere Trkiye'ye 175 milyon ECU kredi salanmtr. Hazrlk dneminin uzatlm sresi iinde, Trkiye'nin istei zerine gei dneminin koullarn sre ve sralarn belirlemek zere 23 Kasm 1970'de Katma Protokol imzalanmtr.

Hazrlk dneminde Trkiyenin hedefi nedir?

ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

195

Katma Protokol ve Trkiye AB Ortaklnn Gei Dnemi; Bu dnemin balca amac Trkiye ile AB arasnda sanayi mallar zerinde gmrk birliini gerekletirmekti. Bunun iinde sz konusu mallarn gmrk resim ve harlarnn sfra indirilmesi, tarife dndaki miktar kstlamalarnn kaldrlmas ve ortak d tarifenin uygulanmas gerekiyordu. Katma protokol mallarn serbest dolamn gerekletirecek usul, sra ve srelerde dahil olmak zere, kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolam; ulatrma, rekabet, vergileme ve mevzuatn yaknlatrlmas; ekonomi ve ticaret politikalarnn ahenkletirilmesi konularn hkme balamtr. Serbest dolam ise gmrk birlie ile salanabilir. Trkiye bu ilkeler dorultusunda ve Katma Protokol gerei Birlikle bir gmrk birlii tesis etme ykmll altna girmitir. Ancak, ekonomik kalknmasna yardmc olabilecek nitelikte yeni sanayii kollar kurabilmek iin bu 12 yl iinde yeni gmrk vergileri koymaya ve varolan gmrk vergilerini ykseltmeye Ortaklk Konseyi karar ile yetkili klnmtr. Katma protokoln 11 maddesi prensip olarak 12 yl belirlenen gei dnemini 3 sayl ekte yer alan maddeler iin 22 yla karmtr. Baz sanayi kollarna rekabet gc kazandrlmas veya yeni kurulacak sanayilerin gelimesinin salanamas iin yaplan bu dzenleme de ayr bir takvime balanmtr. Katma Protokoln Trkiyeye getirdii ykmllkleri saynz. Trkiye'nin AB'den yapt ithalata uygulad miktar kstlamalarnn kaldrlmas da bir takvime balanmtr. Trkiye, Katma Protokoln yrrle girdii tarihte AB'den 1967 ylnda yapt zel ithalatin % 35'ini Birlie kar libere ve konsolide etmeyi kabul etmitir. Daha sonra bu orann 1.1.1976'da % 40'a 1.1.1981'de % 45'e 1.1.1986'da % 60'a 1.1.1991'de % 80'e ykseltilmesi kabul edilmitir. Miktar kstlamas ile ilgili olan bir ykmllk de, ithal libere olmakla beraber liberasyonu topluluk iin konsolide olmayan bir madde kotoya alnd takdirde, son yllk Birlik kl ithalat ortalamasnn % 75'ine eit miktarda Birlik lehine kontenjan almas kabul edilmitir . AB, Katma Protokoln yrrle giriiyle birlikte, Trkiye'den ithal edecei btn sinai rnlerin gmrk ve e etkili vergi ve resimleri kaldrmtr. Ancak, pamuk iplii, dokuma ve petrol rnlerinde yani sadece bu 3 kalem malda Birlik lehine bir istisna tannm ve bu rnler gmrk vergisinden muaf olarak ithali iin kotalar konmutur. Katma Protokoln Trkiyenin ithalatna gitirdii ykmll belirtiniz. Trkiye'nin Ortak Gmrk Tarifesine uyumunun da yine 12 ve 22 yllk takvimler uyarnca tedricen yerine getirilmesi ngrlmtr. 12 yllk dnem iin 23 Kasm 1970 tarihinde Trkiye tarafndan fiilen uygulanan vergi hadlerinin Ortak Gmrk Tarifesi hadlerinden % 15 farkllk gstermedii hallerde, 1 Ocak 1977'den itibaren Trkiye tarafndan Ortak Gmrk Tarifesi hadleri uygulanmas ngrlmtr. 22
AIKRETM FAKLTES

196

AVRUPA BRL

yllk dnem iin ise, 23 Kasm 1970 tarihinden Trk gmrk vergisi oranlar ile Ortak Gmrk Tarifesi uygulanmas ve dier maddeler iin ise belirlenen takvim uyarnca yaplacak uyumlar sonucu 22 yln sonunda Ortak Gmrk Tarifesinin uygulanmas ngrlmtr . Ortak Gmrk Tarifesine uyum, Trkiye iin olduka zor ve nemli bir ykmllktr. Zira o tarihlerde AB'nin Ortak Gmrk Tarifesi ortalamas % 7 civarnda, Trkiyenin gmrk tarifeleri ortalamas ise % 40-50 civarnda idi. Aralarndaki fark olduka bykt. Bunun etkisiyle, Trkiye gmrk indirimlerinde olduu gibi ykmllklerini ertelemi ve Ortak Gmrk Tarifesine uyum takvimini iletmemitir.

Trkiyenin gmrk tarifisine uyum sreinde ne gibi zorluklar mevcuttur? Son dnemde Trkiye Nisan 1987'de Roma Anlamas'nn 237. maddesi uyarnca Birlie tam yelik konusunda mracaatta bulunmutur. 237. madde Avrupa Devleti niteliinde olan tm devletlerin tam yelik iin Birlie mracat edebileceini ngrmektedir. Ancak Trkiye'nin tam yelik konusundaki talebi iki nedenle deerlendirilmeye alnmamtr. Birincisi; Birliin gelimesine ynelik sorunlardr. Trkiye'nin mracaatndan sonra Tek Pazar almalar younlat iin 1992 ve 1993 hedefi dikkate alnm ve bu hedeflere ulalmadan, Birliin bir genileme politikas gtmeyecei ve yeni ye kabul etmeyeceidir. kincisi ise; Trkiye'nin ekonomik ve siyasal durumudur. Trkiye'deki ekonomik ve siyasi gelimelerin kayda deer olduu, ancak bu gelimelerin henz yeterli bir dzeye ulamad belirlenmitir. Bu erevede Trkiye ile Birlik arasnda tam yelik konusunda mzakerelerin balamasna ramen Birlik, Trkiye ile ibirliinin srdrlmesinin gerekli olduunu vurgulayarak, Trkiye ile Birlik arasndaki ilikileri derinletirmek, siyasi ve ekonomik ynden Trkiye'nin Birlie tam ye olabilmesi iin gereken zaman ksaltmak iin, Birliin katkda bulunmas zorunluluuna iaret edilmitir. Bu amalara varmak iin gmrk birliinin tamamlanmas, siyasi ve kltrel balarn kuvvetlendirilmesi hususunda gerekli nlemlerin alnmas tavsiye edilmitir.

Trkiyenin Birlie tam yelik talebi hangi nedenlerden dolay deerlendirmeye alnmamtr?

9.2. Gmrk Birlii ve Tam yelik


1980'li yllarn bandan itibaren adm adm devreye sokulan ekonomiyi serbest piyasa ekonomisine dntrme giriimleri Trkiye'yi kurumsal adan gmrk birliine hazrlamtr. Ancak 1989 ylnn sonunda Dou Avrupa lkelerinde ortaya kan ilberal gelimeler, iki Almanya'nn 3 Ekim 1990'da birleerek tek bir devlet olmas, Avusturya, Malta ve Kbrs'n tam yelik bavurular, Sovyetler Birlii'nin Batya almas ve dnya

ANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

197

konjonktrnde meydana gelen hzl gelimeler Trkiye'nin AB'ne tam yeliinin 1992'den daha sonraya ertelenmesine neden olmutur . Trkiyenin ABye tam yeliinin ertelenmesindeki d nedenleri belirtiniz. Trkiye Ankara Anlamas ve Katma Protokoln ilgili hkmleri uyarnca 1 Ocak 1995 tarihi itibariyle Gmrk Birliine katlabilecektir. Ancak Birlikle yaplan mzakereler srasnda Gmrk Birliinin 1 Ocak 1995 itibaiyle deil 1995 yl ierisinde gerekleebilecei konusunda mtabakata varlmtr . Bu mutabakat dahilinde 1995 ylnn 6 Mart gn Brksel'de yaplan 36. Dnem Ortaklk Konseyi toplantsnda Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda gmrk birlii karar alnmtr. Bylece, Trkiye ve AB arasnda gmrk tarifelerinin uyumlu hale getirilerek ortak d ticaret politikas uygulanaca gmrk birliinin 1996 yl bandan itibaren gereklemesi karara balanm ve 1 Ocak 1986 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye-AB arasndaki gmrk birlii anlamas hangi tarihte yrrle girmitir? Anlamaya gre tarm rnlerinin serbest dolam iin Birliin ortak tarm politikasna uyum salamas ngrlen Trkiye, bu yolda ald her karar hakknda Birlie bilgi verecek. Anlama, gmrk birlii ile dorudan ilgisi olan konularda, yasal dzenlemelerin Birliin yasal dzenlerine uydurulmasn ngrmekte. Anlama erevesinde, Birlik gmrk birlii ile dorudan ilgili bir karar aldnda, karar Gmrk Birlii Ortaklk komitesi araclyla Trkiye'ye iletilecek. Ayrca Anlamada AB tekstilde kotalarn kalkmas iin patent yasasnn kmasn Rekabet Kurulu'nun ilerlik kazanmasn art kouyor. Birlik gmrk birliinin balamasndan itibaren iki yl ierisende Trkiye'nin kendi rekabet politisana uyum salamasn istiyor. Anlama erevesinde AB Trkiye'ye 1 Ocak 1996'dan itibaren 5 yl iinde toplam 1.5 milyar dolarlk bir yardm taahht etmitir. Ancak Anlamaya gre Trkiye'nin btn bu taahhtlerin altna girmesine ramen gmrk birlii yeterli grlmyor. Gmrk Birlii Anlamasnn Trkiye asndan ykmllklerini saynz. Trkiye'nin balangta Avrupa Birliine tam yeliini garanti etmek amacyla imzalamak istedii bu anlama; AB kendisini Anlama hkmleri ile balantl hissetmedii, buna karlk Trkiye'nin "harfiyen" uymas gerektii bir ortam yaratmtr. Anlamada zellikle Trk hizmet sektrnn AB serbest dolamnn yer almamas Trkiye'nin AB ile olan ilikisinde atlm geri bir adm olarak deerlendirilebilir.

AIKRETM FAKLTES

198

AVRUPA BRL

9.3. Trkiye ile AB Arasnda Mali likiler ve D Ticaret


9.3.1. Mali Yardmlar Birlik, Trk ekonomisinde verimlilii arttrc ve Ankara Anlamas'nin amalarna yaklatrc nitelikte kamu ve zel sektr projelerine hazrlk ve gei dnemleri boyunca yatrm kredisi vermeyi taahht etmitir. Trkiye'ye verilen kredi ve yardmlarn miktar ve artlar Mali Protokol'lerle tespit edilmekte ve Avrupa Yatrm Bankas kanalyla, Trk ekonomisinin kalknmasna yardmc olacak yatrm projelerine tahsis olunmaktadr. Kredilerden faydalanacak olan projelerin; a) Ortaklk Anlamas amalarnn gereklemesine yararl olmas b) Trk kalknma planlarnda yer almas, c) Trk ekonomisinin verimliliinin artmasna katkda bulunacak ve zellikle Trkiye'nin daha iyi bir ekonomik altyapya kavumasn salayacak nitelikte olmas veya, d) Tarm sanayi ya da hizmet sektrlerinin yksek randmanl, modern ve rasyonel teebbslerle donatlmasn salayacak nitelikte olmas gerekmektedir.

Trkiyenin AB kredilerinden faydalanacak projelerinin zelliklerini sralaynz. Birinci Mali Protokol, Ankara Anlamasna ek olarak 12.10.1963'de imzalanmtr. 1964-1967 yllar iin Trkiye'ye 175 milyon ECU tutarnda kredi alm ve 1969 ylna kadar kredinin tamam kullanlmtr. Be yllk srede 35'er milyonluk dilimler iinde alan krediler daha ok altyap yatrmlarnn finansmannda kullanlmtr. kinci Mali Protokol, 23.11.1970 tarihinde Katma Protokol ile birlikte imzalanm ve 1.1.1973'ten itibaren yrrle girmitir. 1971-1977 dnemini kapsamaktadr. Protokol ile 195 milyon ECU Topluluk yelerinden, 25 milyon ECU ise Avrupa Yatrm Bankas z kaynaklarndan toplam 220 milyon ECU'luk kredinin verilmesi ngrlmtr. 195 milyon ECU kredisinin 175 milyon ECU'luk ksm kamu, 20 milyon ECU'luk ksm ise zel sektr projelerine ayrlmtr. nc Mali Protokol, 12.5.1977 tarihinde imzalanm 1.5.1979 tarihinde yrrle girmitir. 220 milyonluk ECU ksm Topluluk btesinden, 90 milyon ECU'luk ksm ise Avrupa yatrm Bankas kaynaklarndan olmak zere toplam 310 milyon ECU tutarnda bir kredi verilmitir. Drdnc Mali Protokol, erevesinde 600 milyon ECU tutarnda mali yardm yaplmas ngrlmtr. 30.6.1980 tarihli Trkiye Birlik Ortaklk Konseyi toplants sonucunda tespit edilmitir. Bunun 225 milyonu, Avrupa Yatrm Bankas kaynakANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

199

larndan karlanacak ve piyasa artlarna gre normal kredi eklinde olacaktr. 375 milyonluk ksm ise Birlik btesinden salanmas tespit edilmitir. Mali protokollarn sonularn belirtiniz.

9.3.1. D Ticaret Avrupa Birlii, Trkiye'nin en byk ticaret ortadr. 1960'l yllarn sonundan bu yana, Birliin Trkiye'nin d ticareti iindeki pay % 50'ye ulamtr. Trkiye ise Birlik ihracatnda ilk 10 lke ithalatnda ise ilk 20 lke iinde yer almaktadr. Trkiye ile Birlik arasndaki yakn ticari ilikiler yalnzca Ortaklk Anlamas'ndan deil, ortak gemi, corafi yaknlk, kalkl bamllk ve dnya apndaki liberal akmlardan da kaynaklanmaktadr. Ortaklk ilikilerinin durgunluk iinde bulunduu 1980'li yllarda Trkiye AB ticaret hacminin yaklak be kat artmas bu bakmdan zel bir nem arz etmektedir. Bu gelime Ortaklk Anlamalarndan ok Trkiye'nin dnyadaki liberal eilimler erevesinde gerekletirdii yapsal reformlar ve d ticaretin liberalletirilmesinden kaynaklanmaktadr . Trkiye'nin Avrupa Birliine ihracat srekli artmaktadr. zellikle son on yl iindeki art son derece belirgindir. 1984'de 2.7 milyar $ olan ihracatmz. 1997'de 12.3 milyar $'a ykselmitir. Ayn sre iinde AB'dan yaplan italat 3.3 milyar $'dan 24.8 milyar $'a ykselmitir. Avrupa Birlii ile olan d ticaretimizi; ihracat ve ithalatttaki toplam paylar ynnden incelemeye aldmzda; gerek ihracat ve gerekse ithalat paylar toplam ticaret hacmimizin % 50si dolayndadr. Bu gsteriyor ki AB Trkiyenin her zaman en nemli ticaret ortadr. Btn bu gelimeler karsnda Trkiyenin ABne tam yelii kanlmaz bir gerekliliktir. Trkiyenin tam yelii gerekletirecek her trl almay byk bir hzla yapmas gerekmektedir. Trkiyenin d ticaretinde AB niin nemlidir?

zet
Gnmz dnya ekonomisinde hzl bir kreselleme eilimi yaanmakla birlikte, blgeselleme geregi gzard edilemez. Bu gerein en belirgin rneini ise Avrupa Birlii temsil etmektedir. Bu Birlik Bat Avrupann birletirilmesi yolunda atlan nemli bir adm olmakla birlikte, dnyada yaanan blgeselleme hareketlerinede nclk etmitir. AB gnmz dnya ekonomisinin nemli ekonomik ve siyasal gcdr. Dnya ticaretinde, retiminde, tketiminde nemli paya sahiptir. Bu durum ise, yelerinin refah dzeyini ykselterek, ye olunmas cazip bir alana dnmtr.

AIKRETM FAKLTES

200

AVRUPA BRL

AB nceleri ekonomik amalar etrafnda toplanmtr. Zamanla mal haraketlerinde salanan serbestlik, retim faktrlerinede yanstlarak, ekonomik, mali, sosyal ve yasal politikalarn uyumlatrld bir iktisadi birlie ulalmas ngrlmtr. Nihai ama ise Avrupann siyasal birlemesini salamaktr. ABnin bugne gelmesinin uzun bir gemii vardr. Byle bir kuruluun fikir babaln Robert Schuman ve Jean Monnet gibi hkmet adamlar ve dnrler yapmtr. ABnin oluumuna nclk eden kurulu 1951 ylnda 6 Avrupa lkesi(Almanya, talya, Fransa, Belika, Lksenburg ve Hollanda) tarafndan kurulan Avrupa Kmr ve elik Topluluudur. Buna Schuman Plan denir.Bu yolda ilerlenmesi sunucunda, yine ayn lkeler arasnda 1 Ocak 1958 tarihinde yrrle giren Roma Antlamas imzalanmtr. Roma Antlamas ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM) kurulmutur. Bu topluluk birbirini tamamlamakta ve tek bir btn yani Avrupa Birliini (AB) oluturmaktadr.ABnin iktisadi birleme gibi ekonomik amacnn yannda, Avrupa barnn korunmas ve siyasal birleme gibi politik amalarda vardr. Uluslarst bir nitelik tayan ABnin kurumlar zgn bir yap iinde eylemde bulunmaktadr. Birlik organlar, Birliin temel yapsn tekil eden Konsey, Komisyon, Avrupa Parlementosu, Adalet Divan, Ekonomik ve Sosyal Komitenin yan sra Saytay ve Avrupa Yatrm Bankas gibi yardmc kurumlardan olumaktadr. Bu organlarn hepsi Birliin zgn bir yap iinde almasn salayabilmek amacyla farkl yetki ve grevleri stlenmilerdir. 1951 tarihinde alt Avrupa lkesiyle balayan Birlik, bgn 15 tam yeye sahiptir. 1 Ocak 1973te ngiltere, rlanda ve Danimarkanin katlm ile Birlikin tam ye says dokuza kt. 1 Ocak 1981de Yunanistann tam yeliiyle ona, 1 Ocak 1986da spanya ve Portekizin katlmasyla ye says onikiye ulat. 1994 ylnda Finlandiya, Avusturya ve svein katlmyla bu say onbe olmutur. 1960 ylna gelindiinde AETde gmrk tarifeleri ve kotalar kaldrlm ve gmrk birlii gerekletirilmiti. Ayrca geen zaman iinde retim faktrlerinin (igc, sermaye, giriim) serbest dolamnda nemli gelimeler saland. Ama grnmez engeller nemli bir kstlama oluturmaya devam etmitir. Bu engelleri ortadan kaldrmak zere srdrlen almalar sonucunda 1 Ocak 1993de tek pazara geilmitir. ABnin entegrasyon hareketine daha geni boyutlar kazandrlmas iin yeni politikalar benimsenmitir ki, bunlar ortak politikalardr. AB Anlamas'nda yelerin ortak politika izlemeleri ngrlen balca nemli alanlar unlardr: Ticaret politikas (ortak pazar), ortak tarm politikas, ortak rekabet politikas ve sosyal politikalardr. AB, Maastricht Anlamas ile gerek bir ekonomik ve siyasal birlie doru adm atmtr. Bu anlamann hedefleri unlardr; Ekonomik ve Parasal Birlik, Avrupa Yurttal, Ortak Gvenlik ve Ortak D Politika, eitli alanlarda ortak programlar uygulanmas. Bilindii gibi Trkiye ile AB arasndaki nihai tam yelik alan ortaklk ilikisi 1964 ylnda yrrle giren Ankara Anlamas ile balamtr. Ortaklk ilikisinin seyri ve gelecei konusunda yllarca sren i tartmalar bir anlamda, iki noktada kesintiye uramtr. Bunlardan ilki 1978 ylnda Trkiyenin iinde bulunduu ekonomik skntlar nedeniyle ykmlANADOLU NVERSTES

AVRUPA BRL

201

lklerini ertelemesi, dieri ise 12 Eyll 1980 sonrasnda demokrasiden uzaklald gerekesiyle Ortaklk ilikisinin 6 yl akn bir sre askya alnm olmasdr. Trkiye, deien koullar gznne alarak14 Nisan 1987 tarihinde tam yelik bavurusunda bulunarak, gerek Yunanistan gerek Portekiz ve spanyann tam yeliin n koulu olan gmrk birliini Birlik iinde tam yelik avantajlarndan yararlanarak gerekletirmek dncesi dorultusunda hareket etmitir. Bu bavuruya iki yldan biraz daha uzun bir sre sonra gelen (18 Aralk 1989) Komisyon grnde ise, Trkiyenin Birlie katlmaya ehil olduu vurgulanmakla birlikte lkemiz ekonomik, Birlik asndan ise, mevcut yapdaki deiikliklere bal baz gerekelerle zamana ihtiya duyulduu belirtilmitir. Gerekten de bu dnemde AB, genilemeyi bir tarafa brakarak derinleme srecine girmi, bir dier ifade ile Tek Pazar, Ekonomik ve Parasal Birlik ve Siyasal Birlik ynndeki almalar younlatrmtr. Trkiye ise, ayn dnemde AB ile ilikileri erevesinde ertelemi olduu ykmllklerini hzlandrlm bir takvim dahilinde yerine getirmeye balamtr. 1993 ylnda kurulan Gmrk Birlii Ynlendirme Komitesi bnyesinde srdrlen mzakereler sonucunda, hazrlanan Ortaklk Konseyi karar tasla 6 Mart 1995 tarihli Ortaklk Konseyinde Gmrk Birlii Karar olarak kabul edilmi ve Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde bir dnm noktas olarak addedilen Gmrk Birlii 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle girmitir.

Deerlendirme Sorular
1. Avrupa Birliinin Kurucu Anlamalarnn ve Organlarnn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmadn izlemekle grevlendirilmi organ aadakilerden hangisidir? A. Avrupa Birlii Komisyonu B. Avrupa Parlamentosu C. Saytay D. Avrupa Zirvesi E. Adalet Divan 2. Avrupa Birliine katlmak iin ilk bavuruda bulunan lke aadakilerden hangisidir? A. rlanda B. Danimarka C. ngiltere D. Norve E. Avusturya

AIKRETM FAKLTES

202

AVRUPA BRL

3. Avrupa Birliinin destekleme programlarnn finansman ve tarm sektrnn modernizasyonu iin kaynak salayan fonu aadakilerden hangisidir? A. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu B. Avrupa Kalknma Fonu C. Avrupa Parasal birlii Fonu D. Avrupa Garanti ve Ynlendirme Fonu E. Avrupa Sosyal Fonu 4. Avrupa Birliinin bir ekonomik ve siyasal birlik olmas yolunda yaplm anlama aadakilerden hangisidir? A. Ankara Anlamas B. Roma Anlamas C. Maastricht Anlamas D. Brksel Anlamas E. Paris Anlamas 5. Avrupa Birliinin iftilerine rnleri iin asgari bir bedel vererek onlar fiyat dmelerine kar korumak amacyla belirledii fiyata ne ad verilir? A. Mdahale Fiyat B. Hedef Fiyat C. Eik Fiyat D. Referans Fiyat E. Rekabeti Fiyat

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Babakanlk Hazine ve D Ticaret Mtearl. Avrupa Topluluu ve Trkiye, Ankara, 1993. DPT. Trkiye ve Avrupa Entegrasyonu, 7.BKP zel htisas Komisyonu Raporu, 1995. yibozkurt, Erol. Kreselleme ve Ekonomimiz, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1990. Karluk, S. Rdvan. Avnupa Birlii ve Trkiye, Beta Basm A..,stanbul, 1998. Seyitolu, Halil. Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar, stanbul, 1996. TOBB. AETyi Kuran Anlama (Roma Anl6amas), Ankara, 1988 TOBB. Trkiye- AB Gmrk Birlii, Ekonomik Rapor, Ankara, 1993. Yksel, A. Sait. Trkiye likileri Asndan AET, ETA Yaynlar, Eskiehir, 1976.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. C 3. D 4. C


ANADOLU NVERSTES

5. A

Gnmzde Ortaya kan Ekonomik Oluumlar ve Trk Dnyasna Etkileri


Yazar Yrd.Do.Dr. Erol KUTLU

NTE

10

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Gnmzde Dnya Ekonomisinde ortaya kan ekonomik oluumlardan yeni Dnya Ekonomik Dzenini, Kresellemeyi ve Blgesellemeyi reneceksiniz. Ortaya kan bu yeni ekonomik oluumlarn Trkiye'ye etkilerini ve Trkiye'nin bu oluumlar karsnda stratejilerini reneceksiniz. Bylece iinde yaadmz dnyadaki yeni gelimeler ve Trkiye'ye bu gelimelerin etkilerini salkl bir ekilde analiz edebileceksiniz.

indekiler
Giri Yeni Dnya Ekonomik Dzeni Yeni Dnya Ekonomik Dzenine Gei Kreselleme (Globalleme) Blgeselleme (Bloklama) Yeni Ekonomik Oluumlar ve Trkiye Trkiye'nin Blgesel Konumunu Glendirecek ve Uluslararas Stratejik nemini Artracak Projeler 205 205 208 212 216 223 228

zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

229 231 232

alma nerileri
Bu alanda yeni gelimeleri takip etmek ve daha geni bilgi sahibi olmak iin bavurulan veya yararlanlabilecek kaynaklar listesindeki kitaplardan ulaabildiklerinizi okumaya alnz. Dnya Ekonomisinde srekli yeni gelimeler yaanyor, bu gelimelerin Trkiye'ye etkilerini grsel ve yazl basndan takip etmeye aln. nite iindeki ve sonundaki deerlendirme sorularn kitaba bakmadan cevaplandrmaya alnz. Cevaplandramyorsanz nitedeki ilgili konuyu tekrar gzden geiriniz.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

205

1. Giri
Bu nitede gnmz dnya ekonomisinde ortaya kan ekonomik oluumlardan en nemlileri olan Yeni Dnya Ekonomik Dzeni ve buna bal olarak hz kazanan Kreselleme ve Blgeselleme zerinde durulacaktr Bu temel oluum geni bir ekilde tantldktan sonra hem konularn iersinde hemde nitenin son blmnde Trkiye ve yakn evresinin bu oluumlardan nasl etkilendikleri analiz edilip, bu oluumlarn dourduu gerekler karsnda Trkiyenin gelimi lkelerle mcadelesi, konumu ve gelimi lkeler tarafnda yer almasn salayacak koullar belirtilecektir. Gnmzde ortaya kan ekonomik oluumlar, Trkiye ve evresi iin bir veridir. Buna en iyi uyum salamaya almaktan baka bir yol grnrde yoktur. Bu uyum iin Trkiyenin bariz kstlar kadar elinde arpc frsatlar da vardr. Uyum salayamayan, frsatlar olmayan ya da bunlar kullanamayan lkeler evrede yanlzla itileceklerdir. Bu bakmdan Trkiyenin mutlaka bu oluumlarn (yeni dnya ekonomik dzeni, kreselleme ve blgeselleme) iersinde kendisine yer edinmesi gerekmektedir.

2. Yeni Dnya Ekonomik Dzeni


Bugnk artlarda dnya dzenini salayacak bir sistemin kurulabilmesi ve anarik dzenin bir kaosa gitmemesi iin sadece yol vardr. Bunlar, geleneksel g dengesi, nkleer denge ve merkezi koalisyon tarafndan ynlendirilen dengedir. Geen yzyl iinde deiik zamanlarda bu sistemin her biri uygulanmtr. Hi bir dnya dzeni sonsuza dek srmemitir. Sorunlara aklc zmler reten, herkese refah getiren, lkeler arasnda refah ve dengeyi iyi datan dzenler uzun soluklu olmulardr. Bunun bir rnei, II. Dnya Sava sonras dzendir. Aksi durumlar yaratan dnya ekonomik dzenleri ise ksa soluklu olup; savalarla ya da krizlerle sonulanmtr. Buna iyi bir rnek ise iki dnya sava aras ekonomik dzendir; Byk Depresyon ve onu izleyen kinci Dnya Sava ile sonulanmtr. Bir dnya dzeninin uzun mrl olmas nelere baldr?

2.1. Eski Dnya Ekonomik Dzeni

2.1.1. Souk Sava ncesi Dnya Ekonomik Dzeni ve zellikleri Dnya dzenini salamaya yarayan ve geleneksel g dengesi, nkleer denge ve merkezi koalisyonun ynlendirdii dengeler olarak nitelenen yntemler, geen yzyl iinde uygulanmtr.
AIKRETM FAKLTES

206

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

G dengesi genelde 18. yzyldan Birinci Dnya Savana kadar olan dnemde uygulanmtr. Bu dnem dnyasnda rgtlenme biimi temelde byk smrge imparatorluklarnn oluturulmasna dayanmtr. Bir yandan Orta a'dan kalma Asyal imparatorluklar (Osmanl, Rus, in, Japonya), bir yanda smrgeci tipte Avrupal imparatorluklar (ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika, Avusturya-Macaristan, spanya, Portekiz) yerkrenin byk bir ksmn ellerinde tutmulardr. Fakat bu yntem g ilikilerinde otomatik bir dengeleme getirmedii gibi iki dnya savann kna da engel olamamtr.

Geleneksel g dengesi hangi dnemde uygulanmtr? Birinci Dnya Sava'ndan itibaren balayan zlme 1920'li yllardan 1960'l yllarn sonuna dek srmtr. Bu arada 1945'lerde retim glerinin geliiminde nemli bir etken olan elektriin yerini hzl bir ekilde nkleer g almaya balamtr. Bylece nkleer denge, souk sava dnemi olan 1945-1989 yllar arasnda uygulanm, nkleer tehdidin olmasna ramen iki sper gcn davranlarnn snrlanmas asndan baarl olmutur. Merkezi koalisyon ise geen yzyl iinde aralklarla grlm ancak mr ksa srmtr. Son rnei ise, I. Dnya Savandan sonra yenen devletler Milletler Cemiyeti araclyla bir koalisyon oluturmaya almlar, ancak ABD'nin koalisyon dnda kalmas nedeniyle baaramamlardr.

2.1.2. II.Dnya Sava Sonras Oluan ki Kutuplu Dnya Ekonomik Dzeni II. Dnya Sava sonrasnda zellikle A.B.D. tarafndan dnlen ittifak sadece Avrupa'da deil dnyann hibir yerinde olaylarn evrimi nedeniyle gerekleememi, aksine bloklama balamt. O yllarda Dou Avrupa, Balkanlar ve Asya'nn byk bir ksmnn Sovyet ekim alanna girmi olmas ve Akdeniz yoluyla yaplacak ticarete ynelik tehdit olarak alglanmasnn yaratt uluslararas ortam, Ortadou ile ilikilendirildiinde denizlere kayan bir endie yaratmtr. Bunun zerine Amerika ve Sovyetler Birlii 1948'de kar karya gelmeye balad. Sovyetler Birlii ekonomik, teknolojik vs. bakmlarndan gszd. Sadece askeri gc szkonusu idi. Fakat sava sonrasnda Almanya ve Japonya'nn gsz durumundan faydalanarak nkleer denemeleri gerekletirmesi ve nkleer silahlara sahip olmas iki kutupluluu perinlemitir. Eer Sovyetler nkleer silahlara sahip olmam olsayd, ikinci dereceden bir g haline gelecekti.

ki kutuplu dnya dzenini hangi olay salamlatrd? Bylece II. Dnya Sava sonrasnda iki kutuplu nkleer dengeye dayanan bir dnya dzeni meydana gelmi; bu da 1989 ylna kadar srmtr. ki kutupluluun ve ideolojinin getirdii kutuplama ile devaml olarak souk sava diye niteleyeceiANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

207

miz bir ortam olumu; bu zaman zaman gerginlie zaman zaman yumuamaya neden olmutur. Souk sava yllarnn iki kutuplu dzeni, dnyaya bir istikrar getirmitir. Dnya dzeninin korunmas asndan nkleer denge etkili olmasna ramen, pahal ve riskli olmas maliyetini ok ykseltmitir. Uzun dnemde Sovyetler'in kne ve ABD'nin dier mttefiklerine kyasla ekonomik olarak gerilemesinde etkili olduu sylenebilir. ki kutuplu dnya ekonomik dzeninin ABD ve Sovyetlerin bu gnk durumlarna ne gibi ektide bulunmutur?

2.2. Eski Dnya Ekonomik Dzeninin Ykl


kinci Dnya Sava sonundan l970li yllarn bana kadar, dnya ekonomisinin izgisi sava sonras koullar, kurumlamalar ve Souk Savan kamplamasnn etkisinde olutu. l970li yllar gei dnemini simgeledi. l980li yllarn bandan itibaren, gei dneminin sonucunda belirginlik kazanan Yeni Ekonomik Dzen devreye girdi. Bu dzen 2000li yllarn bana kadar srme olasl ok yksek gzkyor. Yeni dzen, eski dzenden ok farkl. 1970li yllarn bandan1980li yllarn bana kadar sren yeni ekonomik dzene gei, yeni teknoloji devriminin devreye girmesinden, dnya ekonomisinde rekabet gc ykselen yeni lkelerin ve blgelerin ortaya kmasna; Bretton Woodsun istikrarl finans piyasalarnn yerini dalgal kurlara brakmasndan bor krizlerinin 1970li yllarn sonundan itibaren patlamaya balamasna kadar srp gitti. 1980li yllarn bandan itibaren ABD nclnde balatlan tam serbest piyasa ekonomisine gei gelimekte olan (ve ar d borlu) lkelere yaygnlatrlrken, teknolojik devrim, bunu yaamayan Dou Blokunu oktan geri kalmaya mahkum etmiti; devrimin askeri boyutu da eklendiinde eski dnya dzeninin temel aya olan ideolojik kamplama son buldu, Dou Bloku tarih sahnesinden silindi. Bu adan, belki de gei dnemini 1980li yllarn sonuna kadar uzatmak, Yeni Ekonomik Dzeni bundan tede dnmek daha gereki saylacaktr. Ancak, 1985de, M. Gorbachev iktidarnda Sovyetler kendini yenilemek iin yola ktnda, zaten kamplamann sona erdii grlyordu. Eski dnya dzeninin temel aya olan ideolojik kamplama niin son buldu?

AIKRETM FAKLTES

208

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

3. Yeni Dnya Dzenine Gei


3.1. Yeni Ekonomik Dzen Araylar
Dnyada yeni dzen araylar, Avrupa, Japonya ve ABD gibi ayrcalkl blgeler dnda kalan yerleri marjinal bir konuma itiyor. Ayrcalkl blgeler giderek sanayi tesi bir topluma gittike, periferideki lkelerle aralarndaki fark daha da alyor. Sanayilemi lkeler imalat sanayiinden hizmet sanayiine geerken, terkettikleri dallar periferideki (evredeki) lkelere ynlendiriyorlar. 30 yl sonra sanayilemi lkelerde imalat sanayiinde alanlarn %10u gemeyecei tahmin ediliyor. Azgelimi lkelerin retimlerine olan gereksinim azaldka, dier bir deile hammadde merkezdeki sanayi retimi iin nemini kaybettike, ihracatlar azalacak.

? ?

2000li yllarda sanayi ekonomilerinde ne gibi deiiklikler yaanacak? Hakim blgelerin piyasa kaplar bu lkelere yava yava kapanrken, birbirleri ile olan ticaretleri artacaktr. ok fakir lkelerden mit kesilmi gibi ve ekonomik frsat eitlii gibi kavramlar artk gelimekte olan lkeleri bile ilgilendirmiyor. Globalleme srecinde sorunlar da global. Yoksulluk, gler, uyuturucu, evre, silahlanma hep iie gemi durumda. Dnyann global sorunlarn belirtiniz.

3.2. Yeni Dnya Ekonomik Dzenine Gei ve Ortaya kan Eilimler


Dnyada yeni siyasal dzenin nasl yryecei aa yukar belli oldu. Hi olmazsa 2000 ylna kadar, dnyann tek sper gc kalan ABD, Birlemi Milletleri kendi siyasal hedeflerinin meruiyet arac olarak kullanacak; eitler arasnda ikinci derecede gler (Almanya, Japonya, Fransa, ngiltere, Rusya) ABDye kar kmayacak. Ne var ki, bunlar arada kendi kk manevralarn yrtrken, ABD de bunlar karsnda sessiz kalacak. Yani dnyann Merkez indeki bykl kkl gler arasnda siyasal planda srtme pek olacaa benzemiyor. Gleri birletirmede yaptrc ilevi stlenen ortak dman ise, l990 ncesi dnyadan ok farkl. komnizm tehdidi yerini, imdilik, slami Kktencilik akmndan, Saddam ve onun Irak, Kaddafi ve onun Libyas ile Humeynici randan gelen tehdide brakm gzkyor. Tabii, bir dier ortak dman nc dnya lkelerinden Merkeze doru nlenemeyen g olgusu. Burada da byk dayanma grlyor kendi aralarnda. Sanki kartlk bir Kuzey-Gney ya da Merkez-evre ekimesinde bulunuyor gibi bir tablo kyor ortaya.

Yeni dnya ekonomik dzeninin siyasal dzeni nasl iliyor, belirtiniz.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

209

Dnyada oluan yeni Ekonomik dzen ise, bundan farkl bir grnt sergiliyor. Merkez-evre, Kuzey-Gney kartl burada da mevcut. Ne var ki, Merkezin kendi iindeki ekime-atma hi de ihmal edilir gibi deil. Hatta, yeni ekonomik dzen temelde, aralarndaki rekabet eitliini dzenlemeye dnk olduu dahi savunulabilir. Ne var ki, evreyi kendi ihtiyalarna kout biimde deitirmeye gelindiinde yine, kkl bykl, Merkezde yer alan btn gler ibirliini aksatmyorlar. Tek kutuplu yeni dzende, evre lkelerinin eski ilevlerini kaybetmeleri, Merkez asndan eski nemlerini yitirmeleri, bunlar iin artk eski kolaylklarn yok olduuna iaret ediyor. Bu sav Trkiye iinde geerli. Yeni dnya ekonomik dzeninin ekonomik dzenini anlatnz.

3.3. Yeni Dnya Ekonomik Dzenin Dou Nedenleri


Yeni ekonomik Dzeni yaratan temel neden 1960l yllarn sonu ile 1970li yllarn bandan itibaren ileri sanayi lkelerinde sermayenin kr haddinin dmeye balamasdr. Buna, baz ek siyasal-ekonomik olaylarn Batnn gcn sorgular nitelii eklenmelidir: Biri, ABDnin Vietnamdaki baarszldr; bir dieri 1973 ve 19791980deki birinci ve ikinci petrol krizlerinde OPECin baarsdr; nihayet, Japonyann ve Asya Kaplanlarnn sanayi ve ihracat alanndaki devlet destekli baarlardr. Hepsi sonuta kr haddini etkiliyor olsa da, ciddi siyasal boyut da iermektedirler. Krllktaki deimeler kapitalizmin olaan konjonktrel ini klarndan ibarettir. Byle olsa da, kr hadlerinin dibe vurduu 1979-1982 aras yllar, ite, Yeni Dnya dzeni denilen programn yrrle sokulmasiyle e-anllk gsterir. 1970li yllarn bandan itibaren yrrle girmeye balayan yeni teknoloji devrimi, nlem paketinin bir boyutunu oluturur: Kapital younluu, yksek yeni teknoloji, kr haddini ykseltme olana vermektedir. Yeni dnya ekonomik dzeninin douuna yol aan temel nedeni belirtiniz. Olayn kurumsal boyutu ise, bir yandan evresindeki lkelere, ileri sanayi lkelerinde sermayenin kr haddini artracak programlarn uygulatlmasdr; bir yandan Merkezin iinde rekabet koullarnn eitlenmesidir. Program uygulatmann ikinci aleti, buna uygun ideolojinin kitle haberleme aralar, programa gre deien iktisat teorisi ve ders kitaplar ve uygun kiilerin iktidara getirilmesi yoluyla insanlarn buna inandrlmaya allmasdr. Programn kurumsal boyutu, bylece, yaygn uygulamaya girebilmitir. Uygulatlan programn temel eleri ise, serbest piyasa ekonomisi ve kresellemedir. Yeni dnya ekonomik dzeninde uygulatlan program ve bu programn temel elerini belirtiniz.
AIKRETM FAKLTES

210

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

3.4. Yeni Dnya Ekonomik Dzeninin Amalar


Yeni dzenin temel retisel esi evrensel dzeyde serbest piyasa ekonomisine geitir; btn lkelerin dnya pazar ile btnlemesi ve mal-hizmet-sermaye hareketlerinin tam serbestlemesi ile kresellemenin gerekletirilmesidir. Bu amala, ithalat-ihracat d ticaret koruma politikalarnn etkisinden arndrlacak, fiyat sbvansiyonlar kalkacak, paralarn konvertibilitesi salanacaktr; devlet tekelleri kaldrlacak, kamu teebbsleri zelletirilecektir; mallar gibi hizmetlerin ve sermayenin dolamndaki kamu mdahaleleri de kaldrlacak; dolaysz yatrmlar, portfy yatrmlar ve ksa vadeli sermaye hareketleri denetimden arndrlacaktlr. Bylece, dnya ekonomisi, katlanlar zel giriimler olan, piyasalarna rekabet koullarnn egemen olduu ve drtsnn kr olduu bir alana dnecektir. Devletlerin brokratik mdahaleleri ortadan kalkaca iin, zel giriimler kendi rekabet glerine gre kazanacak ya da kaybedecek; rekabet koullar verimlilii ve krll artracaktr. zetle, Yeni Dnya Ekonomik Dzenin hedefi devletlerin asli grevleri dnda rolnn kalmad ve ok kld, zel giriimin dnya ekonomisi ile rekabet koullarnda btnletii bir dnya ekonomik dzeni yaratmaktr.

Yeni dnya ekonomik dzeninin temel retisel elerini aklaynz.

3.5. Yeni Dnya Dzeninin leyiine Ynelik Bir rnek; Finansal Kreselleme
Yeni Dzende finans kesimi srekli bymekte, kresellemekte, kendi iinde ekonominin dier elerinden bamszlamaktadr. 1970li yllarda petrodolarlarn dolama iadesi olayndan bu yana, lke iinde retim kesimlerine ve evreye egemenlikte balca aratr. retimde kr hadlerinin dmesine kout olarak kaynaklar kendine ekmekte, ayn zamanda speklasyonlarn, parasal istikrarszln kayna olmaktadr. Artk dviz kurlarnda temel belirleyici cari ilemler aklar olmayp, sermaye hareketleridir; faiz hadleri ise lkelerin yatrm-tasarruf dzenleyicisi deil, dviz kurlarnn jandarmas, d sermayeyi ekme aracdr. Merkez-evre ilikileri asndan finans kesimi, hem birincinin ikinciyi denetleme arac, hem ikinciden birinciye kaynak aktarma mekanizmasdr. Merkezin resmi ve zel kurumlar, 1970li yllarn sonunda bor krizleri patlayal beri ibirlii iinde alrlar; yani, bir finans karteli gibi davranrlar. Merkezdeki ynetimin evrenin uygulamasn istedii (kendi kr haddini artrmaya dnk) yeni dzenin kurumsal programn uygulatmann balca yntemi budur. Bunu kabul etmeyen lke dardan borlanamaz. evreye uygulatlan program ise, Merkezdeki lkelerin paralarna talebi srekli artrma etkisi yaratr: Mal-hizmet hareketleri serbestleirken, ithalat patlar; ihracat ise merkezin korumacl, satlan mallarn dk gelir elastiklii vb. nedenlerle bunu izleyemez. D ak denetlenemez. Asl sorun, finansal serbestlemeden kar. evre lkesi, eskiye oranla daha byk dviz rezervleri

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

211

tutmak zorundadr. nce gelimekte olan lkeler 1989 sonrasnda da eski Dou Bloku lkeleri konvertibiliteye getike, Merkez paralarna talep srekli ykselir. evrede yerli paraya gvensizlik (zellikle, hzl enflasyon yaayan lkelerde) halk katnda para ikamesi ile yerli para yerine yabanc para talebini artrr; ticari bankalarda dviz mevduat ve dviz bfeleri patlarken, yabanc para talebi de patlar. hracat fazlasyla bu talep artn karlayamayan evre lkesi, giderek artan faizlerle ve ksalan vadelerle d bor almak zorundadr. Borcun faizini ksmen de olsa tekrar borlanarak demek durumuna den lke, yabanc para talebini artrrken, kendi d borlarnn da patladna tank olur. evre yerli parann srekli deer yitirmesinin kendisini fakirletirdiini, enflasyonu denetlemeyi olanakszlatrdn farkedince bu kez, yksek reel faizler yoluyla ksa vadeli sermayeyi kendine ekmek yoluna gider; %20-30a yaklaan reel faizler, bunun iin gereklidir. nk, lkenin yksek rizikosu ancak byle karlanr. Bylece, dar kaynak sznts artarken, lke birka yl rahatlar; ancak, bu arada ithalatkreselleen Merkez markalar ve tketim kalplarnn da etkisiyle-patlarken, ihracat duraklar. Bylece lke, iinde klmaz bir elikiye girer. Yeni gelien sermaye piyasasna yaplan d kaynakl portfy yatrmlar ise hisse fiyatlar ykselirken girip, d olaslnda gitmek yoluyla, yksek kapital kazanlarn dar transfer eder. Yeni bir dar sznt yaratr. Bu srece tipik rnek l989 sonras Trkiyedir. Hizmetlerin serbestlemesi ayr bir sorundur. Ticaret, bankaclk, turizm gibi Yeni Dzene kadar ou evre lkesinde sadece yerli sermayeye ak olan yksek kr marjlaryla alan kesimler yabanc sermayeye alr. zellikle ticaret byk bir dar sznt kaynana dner: Merkezin byk maaza zincirleri, yabanc mallar, Merkezin markalarna dkn yerli halka pazarlad gibi, yksek kr marjlarn da dar transfer eder. zelletirme, iin son halkasdr. evre lkesinin paras reel anlamda deer yitirdii iin, d yatrmc asndan evrenin kamu giriimleri neredeyse bir paket sigara parasna ele geirilebilir. Ayn durum yerli zel giriimlerin sat iin geerlidir. Fakat en krls, enerji, ulutrma, haberleme alanndaki tekel konumu olan kamu giriimlerinin zelletirilmesidir. Merkezin kr haddini artrma asndan en elverilisi bunlardr; nk, kamu tekeli iken dsal yararlar zel giriimi salayabilmek iin tekel fiyat uygulamaz. Oysa, yabanc zel tekel, kesinlikle tekel kr (monopol rant) salayaca fiyat uygular. Eer zelletirmeye girien hkmet kamu tekelini zel yabanc tekele dntrmeme basireti gsteremezse, lke ayrca bir yabanc tekelin fiyatlama politikasna terkedilmi olur. Dsal yarar kaybeden zel sanayinin rekabet gcnn azalmas bunu izler. zelletirme yoluyla evrenin kamu tekellerini ele geirmenin Merkezdeki irketlere yarar ise tekel rantlar yoluyla ortalama kr haddinin ykselmesidir; ayrca, evrenin artan d borlarna kar bir ipotek yaratlm olur.

AIKRETM FAKLTES

212

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

Tabii, zelletirme srerken d kaynak girii lkenin finansal dengesini kurmasna ve enflasyonun dmesine katk yapar. Kamu aklar kapanr. Ancak, bu geici bir olaydr. zelletirme tamamlandktan sonra yeni kaynak girii sona erdiinde, lke sadece dar kr transferinin bytt kaynak kayplar ve d tekellerin ynetimine girmi bir ekonomi ile babaa kalr. ve d dengeyi bu kez bu sznt bozacaktr.

Finansal kresellemenin gelimekte olan lkeleri getirdii sorunlar aklaynz.

4. Kreselleme (Globalleme)
4.1. Kresellemenin Tanm ve Kapsam
Uluslararas sistem hzl bir deiim sreci geirmektedir. Bu belirsiz ortamda oluan yeni dnya ekonomik dzen; yeni eilimlerin ortaya kmasna neden olmutur. bunlar arasnda en belirgin olan kreselleme, btnleme veya tek dnya dzeni olarak nitelendirilen eilimdir. Kelime olarak bazen dnya ile birlikte hareket... cmlesi iinde, ulus devletin egemenlik alann snrlayan bir eii ima etmekte, bazen de, uluslararas rekabete almay... ikame etmektedir. Da aklk, entegrasyon ve karlkl bamllk gibi kavramlar da bnyesine almakla beraber 21. yzyl eiinde kavram olarak henz kesinletirilememitir. Kreselleme; uluslararlama srecinin tamamlanp tm delokolize (blgesel olmayan) retim dokularnn retim ve tketiminin dnya leinde planland, serbest rekabet ve piyasa dzeninin uluslarst kurulularca denetlendii, kurallarn uluslarst anlayla alt bir sistemdir. Siyasi ve kltrel alanlar iin olabilecei gibi daha ok ekonomik alanlar iin kullanlr ve snr tanmama anlamna gelir. Snr tanmama ile kastedilen ticaret bloklarnn, gmrk snrlarnn ve koruma duvarlarnn kalkmas sonucunda oluacak bir dnya pazar srecidir. Bu srecin gerek gelimi gerekse az gelimi lkeler asndan nemi vardr. yle ki; Uluslararas sistemde uzunca bir sredir ekonomik mekanizmalar erevesinde (zelikle uluslararas ticaret, sermaye hareketleri ve teknolojideki hzl deiim) yoluyla yaylan kreselleme hareketi dnya ekonomisinde bir anlamda kanlmaz olarak gereklemitir. Bunda artan entegrasyonla birlikte bilginin, hammaddenin ara mallarn ve nihai mal ve hizmetlerin uluslararas dolama girmesinin pay vardr. Ayrca kreselleme, zellikle iletiim teknolojisinin yaygnlamas sonucunda tm lke insanlarnn (ister gelimi ister azgelimi olsun) ayn normlarda hizmeti, demokrasiyi, insan haklarn talep etmesi nedeniyle ortaya kmtr. Dolaysyla kresellemenin nemini lkelerin gelimilik dzeylerindeki farkllklarna bal olarak deerlendirmek yanltr.
ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

213

Snrlarn kalkmas ile gelimi lkelerdeki teknolojinin, finansal olanaklarn azgelimi lkelere aktarm sonucunda teknolojiyi gelitirmi bir lke azgelimi bir lkeyi pazar olarak grecektir. Tabi ki yksek teknoloji yeni bir pazar iin azgelimi lkeye gider. Sonuta azgelimi lke yeni teknolojinin katksyla yksek teknolojiye ular ve dk kalitenin neden olduu rekabet gcnden kurtulur. Kreselleme srecinde kresel normlarn basks nedeniyle azgelimi lkeye yatrm yapan gelimi lkeler yksek kalitede rn ve teknolojiyi gtrmek zorundadr. nk snrlarnn ak olmas sadece bir ka lkeye ak olmas demek deildir. Tm gelimi normlar olan lke ve iletmelere ynelik kreselleme kurallar vardr. rnein ABD iletmesi azgelimi bir lkeye eski teknolojiyi gtrmeye teebbs ederse, Japonya gibi gelimi bir lkenin yeni teknolojiyi aktarmas nedeniyle kresel rekabet bakmndan geride kalacaktr. Sonuta kreselleme kurallar; gelimi lkenin azgelimi bir lkeyi smrmesi ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Kresellemenin tanm ve kapsam nedir?

4.2. Kresellemenin Nedenleri

4.2.1. Ekonomik Nedenlere Dayal Kreselleme Kresellemenin en belirleyici unsurlar bu grupta toplanmaktadr. Doal kaynaklar, sermaye, teknoloji ve igc gibi faktrlerden yararlanma amacn tar. letiim ve ulam teknolojilerindeki hzl gelime ekonomik globallemeyi douran itici glerdendir.

4.2.2. Sosyal Nedenlere Dayal Kreselleme nsanlarn arzu ve davranlar; gnmzde tketim toplumu kavram en gelimemi blgede bile kullanlmaktadr. yle ki hkmet politikalar artk tketimi artrc ynde olumaktadr. Her ne kadar gerekleme oran dk ise de adil paylam arzusu etkilidir.

4.2.3. Siyasi Nedenlere Dayal Kreselleme ki kutuplu dnemin sona ermesinden sonra dnyann sper gc olma, uygulad politikalarla etki alann geniletebilme amacyla bata ABD olmak zere Almanya ve onun ardndan daha ok ekonomik ynyle Japonya koltua oturmak istenmektedir.

AIKRETM FAKLTES

214

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

ABDnin askeri harekatlar, Almanyann ABnin tek hakimi olma ynndeki gayretleri, Japonyann evresindeki YSleri kontrol etme abalar gndeme yeni bir kavram getirmitir: Post-Emperyalizm. ou yazar kresellemenin pembe ercevesinin ykldn, hi bir eyin dzelmeyecei kansn tamaktadr.

Kresellemenin nedenleri nelerdir?

4.3. Ekonomide Kreselleme


Bir lkenin kalknmas ve gelimesi, ekonomik konjoktrn o ynde dalgalanmalar gstermesine baldr. Bilindii gibi en nemli ekonomik gstergeler milli gelir (GSMH), fert bana den milli gelir, d demeler dengesi, parann satnalma gc, byme hz, sektrel yatrmlar, retim, retimde yatrm rekabeti, tketim, ithalat, ihracat...vsdir. O halde azgelimilikten, gelimi lke kategorisine ynelmenin ya da sramann yolu, bu ekonomik gstergeleri gelimi lkeler dzeyinde maximuma ulatrmaktr. Bunun iin lkeler kalknma planlar, ekonomik istikrar stratejileri hazrlar. Btelerini dengeleme ynnde kararl atlmlarda bulunurlar. Kapal ekonominin kalmad gnmzde, lkeler da alp ekonomilerini uluslararlatrmaktadrlar. Uluslarar ekonominin yasalar, lke ekonomilerini keyfi ve yanl uygulamalardan uzaklatrmak zorunda brakmtr. Uluslarar ekonominin temel ltleri, retimde niteliksel ve niceliksel art en az maliyetle salamak, krda ykselii salamak, retimde rekabet dayankll, kaliteyi yaratmak, ayn mal reten reticiler arasnda tketici istek ve karlarn koruyucu ynde Ar-Ge (Aratrma Gelitirme) almalar uygulamaktr. Gnmzde lkelerin kalknmlklar, ihracatlardaki sanayi rnleri yzdesi ile belirlenmektedir. O halde lkeler ekonomilerini, sanayii retimlerini artrmalar ile glendirebilirler. Sanayi retimleri ise sanayi yatrmlarnn arttrlmas ve sanayi rnleri pazarnn geniletilmesiyle gerekletirilebilir. Bu ise lkeleri kalknma hzlarn ykseltmek ynnde btelerinden byk pay ayrmaya zorlanmaktadr. Ya da yabanc sermaye, kredi, destekleme, hibe gibi kaynaklarla olayn gerekletirilmesine allmaktadr. Burada en nemli nokta kaynak bulma ve kaynaklar rasyonel (aklc) bir ekilde kullanmaktr.

Ekonomide kresellemeyi aklaynz.

4.4. Kresellemeyi Hzlandran Oluumlar


Kresellemeyi hzlandran etmenlerin banda ulam ve haberleme maliyetlerinde yaanan byk dler gelmektedir. Dnya ekonomik sistemi zerinde imdiye kadar paralayc bir etki yaratm olan souk sava, Gney Afrikadaki rk ayrmcl ve Orta Doudaki istikrarsz ortam gibi politik faktrlerin zmnde ilerlemeler salanmasyla kreselleme hzland.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

215

Kresellemeyi hzlandran en nemli faktr belki de gelimekte olan lkelerin, eskinin ie kapal ve korumac politikalarn brakp, liberalizasyon hareketini benimsemeleridir. Kresellemeyi hzlandrc ektisi olan, uluslarst kurumlara, yani kendi alanlarnda ulus-devleti aabilecek kurumlara duyulan ihtiyatr. Bu kurumlar pek ok ve eitli alanlarda, ulus devletin egemenliine dayandrlm dorudan kontrol uygulamalarn (yani vatandalarn ve kurumlarn kontrol ediini) aabilecek kararlar alabilirler ve almaldrlar da. Bu kararlar, ulus-devleti kenara iter ya da onu uluslarst kurumun bir ajan haline dntrr. Szn ettiimiz bu alanlardan ilki evredir. Bozucu kirlilii nlemek iin yerel eylem de gereklidir. Ama evreye ynelik en byk tehdit, bir kat fabrikasnn atklarndan, bir belediyenin kanalizasyonu okyanusa boaltmasnda ya da yerel iftliklerde kullanlan tarm ilalaryla gbrelerin sznt ve akntlarnn denize ulamasndan kaynaklanan yerel kirlilik deildir. Esas tehlike, insanolunun yaamna, atmosfere, dnyann bir bakma Akcieri saylan tropik ormanlara, dnya okyanuslarna, hava ve su rezervlerimize ynelik olan tehlikedir. Bu da tm insanln baml olduu evre demektir. Buna ek olarak, evrenin korunmasn, giderek artan dnya nfusunun gelimilik ihtiyalarn karlamakla da dengelemek gerekmektedir. Bunlar ulusal devletin snrlar iinde baa klabilecek sorunlar deildir. Enformasyon nasl ulusal snrlar tanmyorsa, kirlilik de tanmamaktadr. Uluslarst eyleme ve uluslarst kurumlara ynelik ihtiyalarmz arasnda evreden sonra gelen ikinci en nemli ihtiya da, terrizmi yoketme ihtiyacdr. 1991 ylnn k ve ilkbahar mevsimlerinde Iraka kar giriilen askeri harekat belki bunun balang noktas olabilirdi. Yazl tarihin bandan beri ilk defa olarak, hemen hemen tm ulus devletler birlikte harekete gemi, bir terrizm hareketini sindirmilerdir; nk Irakn Kuveyti igali aslnda bir terrizm hareketinden baka bir ey deildir. Ancak daha sonraki igallerde ayn duyarllk gsterilmedi. Bugne gelininceye kadar ou lkeler (ama kesinlikle hepsi deil) bu yolun verimsiz bir yol olduunu anlam bulunmaktadrlar. Ama terrizmi desteklememek de yetmez. Onu yok etmek ya da en azndan kontrol altna alabilmek iin gerekli olan ey, uluslarst eylemdir. Herhangi bir egemen devletin snrlarn aabilen eylemdir. Bunun rnekleri de vardr. On dokuzuncu yzylda kle ticaretini yasaklayan ve ak denizlerde korsanl enternasyonal bir su ilan eden anlamalar gibi. ncs ve terrizmle sk skya balantl olan da transnasyonal silah kontroldr. Kresellemeyi hzlandran gelimeler nelerdir?

AIKRETM FAKLTES

216

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

5. Blgeselleme (Bloklama)
5.1. Blgesellemenin Tanm ve Kapsam
Gerek gelimi, gerekse azgelimi lkelerin dnya ticaretini gelitirmeye ynelik faaliyetleri iki dorultuda gereklemitir. Bunlardan birisi "evrensel yaklam" ad verilen gelimedir. Bu yaklam GATT erevesinde, olabildiince fazla saydaki lke arasnda ticaret kstlamalarnn kaldrlmas ve azaltlmasn ngrr. kinci yaklam ise, daha snrl nitelikte olup, belirli bir corafi blgede yerleik ve yakn ilikiler iinde olan lkeler arasndaki ticaret ve dier akmlarn serbestlemesi esasna dayanr, ki bunun ad blgesel btnleme ya da ksaca blgesellemedir.

Dnya ticaretini gelitirmeye ynelik temel iki yaklam belirtiniz. ki sava arasndaki dnemde uluslararas ticarette grlen kstlayc uygulamalardan zellikle Batl sanayilemi lkeler ikayeti olmulardr. nk sanayi retiminin hzla gelitii bu lkelerde ekonomik hayatn canll byk lde geni d piyasalarn varlna bal bulunuyordu. O nedenle batl lkeler daha II. Dnya Sava sona ermeden bir uluslararas ticaret ve deme sistemi gelitirmek iin harekete gemilerdir. Sanayilemi lkeler arasnda ortaya kan bu akma, giderek az gelimi lkelerde katlmlardr. Bu gelimeler temelde eski dnya dzeninde grlen koruyuculuk ve iktisadi milliyetilik hareketlerine bir tepki olarak dnlebilir. Bir ou olduka karmak bir yapya sahip olan blgesel btnlemeyi hedefleyen birlikleri, temelde siyasi ve ekonomik amal olarak iki ekilde snflandrmaya tabi tutabiliriz. Siyasal btnleme hareketlerinin en basiti "siyasal ibirlii"dir. Aslnda "ibirliini" amalayan bu tr teebbslere btnleme demek zor; ancak yine de btnleme yolunda bir adm olarak kabul edilmektedir. birliini esas alan bu kurulularn ye lkelerin istemedii konularda balayc kararlar alabilmeleri sz konusu deildir. Yine siyasal btnlemede bir dier yol, "konfederasyon"dur. "birlii"ne gre daha ileri bir aamay ifade etmekle birlikte "gevek" bir rgtlenmeyi esas almtr. Konfederasyonda kararlar oybirlii ile alnr, dolaysyla lkeler egemenlik haklarndan btnyle vazgemezler. Oysa siyasi btnlemenin en ileri aamalarndan olan "federasyon"da ise lkeler, zellikle d politika, savunma gibi konularda, egemenlik haklarndan merkezi otorite (federasyon) lehinde zveride bulunurlar.
ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

217

Siyasal btnleme ekillerini belirtiniz. Ekonomik adan blgesel btnlemeye ynelik en gevek teebbs "Serbest Ticaret Blgesi"dir. Bu tr teebbslerde, anlamaya taraf lkeler kendi aralarnda serbest ticaretin nndeki engelleri kaldrrlar; ancak taraflar nc lkelere kar ortak bir tarife uygulama ykmll altnda bulunmazlar. Yani ayn mal birlik yesi bir lkeden ithal edildiinde vergi denmez. Fakat nc lkelerden ithal edildiinde ulusal gmrk vergisi uygulanr. "Gmrk Birlii" ise serbest ticaret blgesine gre daha ileri bir aamay ifade eder. Bu tr birlikte taraflar kendi aralarnda serbest ticareti nleyen engelleri kaldrmann yansra, nc lkelere kar da ortak gmrk tarifeleri uygulamak zorundadrlar. Ekonomik btnlemenin nc aamas "Ortak Pazar"dr. Bu tr btnlemede, taraflar aralarnda mallarn serbet dolamna ilave olarak emek ve sermayenin de serbest dolamn salarlar. Ayrca taraf lkeler aralarnda blgesel kalknmlk farklarn ortadan kaldrmaya ynelik politikalar izlerler. "Ekonomik Birlik" ya da "Tam Ekonomik Birleme" ise dierlerine gre ok daha ileri aamalarn ifadesidir. Ekonomik birlikte taraflar, sadece retim faktrlerinin serbest dolamn ya da ortak d ticaret tarifelerini benimsemekle kalmaz; birok alanda ortak politika izlerler. zellikle tam ekonomik birlikte, hkmetler kendi ellerindeki bir takm yetkileri, oluturduklar uluslarst (supranational) kurum ve kurululara devrederler. Aada yukarda belirtiler birleme rneklerinin bazlar ksaca tantlacaktr. Ekonomik adan btnleme ekillerini belirtiniz.

5.2. Blgeselleme rnekleri

5.2.1. Avrupa Birlii (AB) Avrupa Birlii'nin tarihi balang noktasnn genelde, kinci Dnya Savan izleyen yllar olduu kabul edilir. Bu yllar bir daha ayn aclarn yaanmamas iin Avrupa'da bir birlik yaratlmas gerektii fikrinin kta uluslarnda ve yneticilerinde uyand dnemdir. kinci Dnya Sava'ndan ykk ve tkenmi kan Avrupa'nn yeni bir politik ve ekonomik model aray iine girdii grlmektedir. Marshall yardm ad altnda Avrupa'ya akan ABD sermayesinin kendilerini giderek ABD'ye baml klacan gren ufak ve gsz Bat Avrupa lkeleri, Avrupa meneli yeni bir sermaye piyasas oluturmak istemilerdir. Bu amalarna bireysel olarak ulamalar mmkn olmadndan, bu lkelerin ekonomik potansiyelleriAIKRETM FAKLTES

218

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

nin bir araya getirilmesi ve bylece gl bir Avrupa Pazar oluturulmas planlanmtr. Btnlemenin pazar genilemesine, bunun da sermaye ve teknolojinin hzl geliimine yol aaca dnlmtr. Sovyetler Birlii'nin batya doru yaylmasnn engellenmesi de Avrupa Birliinin temel felsefesinin "politik" boyutunu oluturmaktadr.

ABnin kuruluundaki temel ekonomik ve siyasal hedefler nelerdir?

5.2.2. Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA) Avrupa Serbest Ticaret Blgesi; Avrupa Birliine ye olmayan lkelerin dier lkelere kar rekabet glerini artrmak ve ticaretlerini gelitirmek amacyla oluturduklar birliktir. EFTA'nn kurucu yeleri ngiltere, svire, sve, Avusturya, Danimarka, Portekiz, Norvetir. Daha sonra ngiltere, Danimarka (1972) ve Portekiz (1986) Avrupa Birliine katlmlar, Finlandiya (1961), zlanda (1970) ve Liechtenstein ise 1991'de EFTA'ya katlmlardr. Bugn ye says on olan EFTA, AB'nn yansra Avrupa'nn ikinci byk ticari bloudur. Bu lkeler Avrupa'daki birleme hareketinin gmrk birlii eklinde deil, serbest ticaret blgesi eklinde oluturulmasn savunmulardr.

EFTA nasl bir ekonomik btnlme eklidir? EFTA'y yrrle koyan Stockholm anlamas EFTA'nn amacn u ekilde belirlemitir; Ekonomik faaliyetleri tevik, tam istihdam, verimlilii, kaynaklarn tam kullanm ile hayat artlarnda gelime salamak. Anlamaya ye lkeler arasnda rekabet artlarn dzenlemek. ye lkeler arasndaki ticarette koruyucu gmrklerin ve kotalarn kaldrlmasn salamak.

Anlamaya gre ye devletler kendi aralarndaki ticaret iin ortak esaslar tespit etmekle birlikte, dier lkelere tek tek yapacaklar ticarette serbest braklmlardr. Bu durumda her lke kendi ithalatna ait gmrk oranlarn tespit etmekte serbesttir. EFTA'nn esas amac antlamaya ye lkelerle snrldr.

EFTAnn amalarn belirtiniz.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

219

5.2.3. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA) 2 Ocak 1988 tarihinde imzalanm olan ABD - Kanada Serbest Ticaret Anlamas ikili blgesel uygulamalar iin de en geni kapsaml ticaret anlamas olarak kabul edilmektedir. Anlamada iki lke arasndaki ticarette tarifelerin kaldrlmas ve tarife d engellerin azaltlmas ve hizmetler ticaretinin liberalletirilmesi ngrlmtr. Bu arada Meksika'nn 1986 ylnda GATT'a ye olmasndan sonra ABD, bu lke ile ekonomik ve ticari ilikileri gelitirmek zere bir anlama imzalamtr. ABD , Kanada, Meksika arasnda 12 Austos 1992 tarihinde imzalanan bu anlama ile Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi olumutur. Anlamann kapsamna sanayi rnleri ile tarm rnleri girmektedir. Kuzey Amerika lkelerini: ABD, Kanada ve Meksika'y kapsayan NAFTA anlamas, d ticaretteki serbestlemenin ortaya kard avantajlardan azami bir lde yararlanlmasn ve blge lkelerinin refah seviyelerinin artrlmasn, yeni pazarlar yaratlmasn amalamtr. Sz konusu anlama, 3 lke arasndaki ticari engelleri ve kstlamalar ortadan kaldrmay taahht ederken, nc lkelere kar yapacaklar ticarette kendi ulusal tarifelerini uygulamalarna da imkan tanmaktadr. NAFTA hangi lkeler tarafndan kurulmu ve amalar nelerdir?

5.2.4. Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi (KEB) Karadeniz Ekonomik birlii giriimi sosyalist rejimlerin zld koullarda ortaya kmtr. nceleri Trkiye'nin ran ve Pakistan ile birlikte oluturduu ancak l bir durumda olan bu giriim kapitalist lkelerin ayr ayr nfus alan yaratma abalarnn ardndan be orta Asya Cumhuriyeti ve Afganistan'n katlm ECO (Economik Cooperation Organisation) adn alarak canlandrlmtr. lk olarak 1990 ylnn balarnda resmi ve gayriresmi evrelerde, tartlmaya balanan neri, 1990 ylnn Aralk aynda Trkiye'nin yansra Bulgaristan, Romanya ve Sovyetlerin katld bir toplant ile gerekleme srecine girmitir. Hazrlk dnemi olarak adlandrlan bu sre, 25 Haziran 1992 tarihinde stanbul'da imzalanan Boazii Deklerasyonu ile sona ermi ve bu tarihten itibaren kurumsallama dnemine geilmitir. KEB hangi deklarasyon ile kurumsallama srecine girmitir? Sovyetlerin dalmasyla bu kez yeni cumhuriyetlerin katlm sz konusu olmutur. Rusya Federasyonu, Ukrayna, Azerbaycan, Moldava, Grcistan, Ermenistan, Romanya, Bulgaristan ile ayrca katlmla istei belirten Arnavutluk ve Yunanistan'n kurucu ye olduu, Trkiye'nin nderliinde 11 yeli bir rgt kurulmutur,
AIKRETM FAKLTES

220

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

anlama 1992'de (Haziran) imzalanmtr. rgt Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi (KEB) adn almtr. Karadeniz Ekonomik birlii'nin genel amac, corafi yaknlk ve ekonomilerinin tamamlayclk zelliklerinden yararlanarak, blgenin ekonomik ve ticari potansiyelinin canlandrlmas ve Karadeniz'in bir bar, istikrar ve refah blgesi durumuna getirilmesidir. Bu dorultuda nce mal ve hizmet ticareti artrlmaya ve hkmetler aras uygun ibirlii koullar yaratlmaya allmaktadr. Fakat uzun dnemdeki amac blge iinde mal, hizmet sermaye ve igcnn serbest dolamn salamaya yneliktir. KEB'nin temel felsefesi ye lkeler arasndaki ekonomik ilikilerin, ncelikle zel kesim tarafndan gelitirilmesi ve eitlenmesine dayanr. Ayrca kamu ve zel kesim katlmasyla lkeler arasnda ibirlii ve ortak projelerin gelitirilmesi amalanmaktadr. Ayrca ortak yatrm projelerinin deerlendirilebilmesi ve Birliin ciddi boyutta ilerlik kazanmasn kolaylatrmak amacyla Karadeniz D Ticaret ve Yatrm Bankas kurulmutur.

KEBin genel amalarn belirtiniz.

5.3. Yeni Gerek: Gelien Blgecilik Olgusu


Blgecilie doru gidi, Avrupa Birlii tarafndan balatlmtr.Ama onunla snrl kalmayacaktr. Avrupa Birlii, esasen bir ortak pazar olarak ortaya km, yani tmyle ekonomik bir rgt olarak balamtr. Ama giderek daha ok siyasal ilevler stlenmeye balamtr. u anda bir Avrupa Merkez Bankas ve Avrupa paras yaratmann eiindedir. Ama ayn zamanda, ticarete ve mesleklere giri konusunda da yetki almtr. Ona ek olarak, irket birlemeleri ve satn almalar, karteller, sosyal yasalar gibi, tarife d engellerden, mallarn, hizmetlerin ve insanlarn serbest dolamna kadar trl konularda da yetki Birliin elindedir. Avrupa Birlii daha sonra da bir Kuzey Amerika Ekonomik Topluluu olumasnn tetiini ekmi, bu da ABD evresinde, ama Kanada ile Meksikay da bir ortak pazara katacak biimde ortaya kmtr. u ana kadar bu giriimin amac yalnzca ekonomiktir. Ama uzun vadede yle kalmas pek dnlemez. Ayn ey Dou Asya iin de geerlidir. Btn mesele, bu tr ekonomik blgelerden bir tane mi, yoksa birka tane mi olacadr. inin ky kesimleriyle Gneydou Asya lkelerinin Japonya evresinde bir araya gelerek kuracaklar bir blge gerekleebilir. Ayn zamanda, hzla gelien ky in blgelerinin (burada in nfusunun bete biri yaamaktadr ve in ulusal retiminin de te ikisi, kuzeyde Tsientinden gneyde Cantona kadar uzanan bu blgeden kmaktadr) kendini bir blge olarak dzenlemesi, Japonyaya eilimli Gneydou Asyann ikinci bir blge oluturmas da mmkndr.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

221

Bir de mini blgelere doru kayma hareketi vardr. Sovyet mparatorluu dalr dalmaz, Orta Asyann Trki devletleri hemen, Trki lkelerin en Batllam ve en gelimii olan Trkiyenin evresinde bir Trki Blge oluturmay nermilerdir. Baltk lkesi, Letonya, Litvanya ve Estonya da Sovyet mparatorluundan kopmay baarr baarmaz hemen Baltk blgesinden sz etmeye koyulmular, skandinav komularyla, zellikle de Finlandiya ve svele yaknlamay ummulardr. Gneydou Asya halklarn ve uluslarn kapsayan benzer bir mini blge de Malezya, Singapur, Endonezya, Filipinler ve Taylan arasnda olmak zere Malezya Babakan tarafndan yeni nerilmi bulunmaktadr. Eski Sovyetler Birliini kapsamna alan bir baka birlii de Rusya Bakan ummaktadr. Ama bu blgelerin m, drt m, yoksa daha fazla sayda m olacandan ok, blgecilie doru gidiin geri dn olmay nemli gzkmektedir. Bu, kanlmaz bir eydir. Yeni ekonomik geree cevap vermektedir. Bilgi ekonomisinde, geleneksel korumaclk da, geleneksel serbest ticaret de kendi kendine sonu veremez. Gerekli olan, anlaml bir serbest ticarete ve ieride bir rekabete izin verecek kadar byk bir ekonomik birimdir. Bu birimin, yksek dzeyde bir korumaclk altnda yeni high-tech sanayilerin gelimesine izin verecek boyda olmas gerekmektedir. Bunun nedeni de high-techin (yksek teknoloji)yapsnda, yani bilgi sanayiinde yatmaktadr. Kk ekonomiler iin blgeciliin avantajlar nelerdir?

5.4. Globalleme ve Blgesellemenin Gelimekte Olan Ekonomilere Etkileri


Bugn kk ve zayf ekonomilerin bulunduu uluslararas iktisadi ortam tanmadan, bu ortamdaki degimeleri dikkate almadan da alma olaynn nasl ve nerede srdrlebilecei konusunun tartlmas anlamszdr. Bu ortam incelendiinde u temel zelliklere sahip olduu grlr; Ticareti kstlayan engeller hala mevcuttur. Gelimi ve gelimekte olan lkeler i ve ticaret hacmini etkileyen bu uygulamalara tahmin edilenin zerinde ragbet gstermektedirler. Sanayilemi lkeler eitli nedenlerden kaynaklanan durgunluktan nasiplerini belli bir sreklilikle almaktadr. 1960l yllardan beri zaman zaman ortaya kan durgunluun stesinden gelmeleri ise tahmin edilenden fazla zaman istemektedir. Bu yetmiyormucasna bu lkelerin byme hzlar rnein 1960l yllardaki dzeylerine bir daha ulaamamtr. Halbuki bu byme oranlarnn ayn dnemde Gneydou Asya lkelerinin byme atlmlarna byk katks olmu ve bugnk Pasifik kaplanlarnn gelimesine neden olmutur. Bugnk gelimi lkelerdeki nisbi yava byme gelimekte olan lkelerin rnlerine olan taleplerinin gemie oranla dar kalmasna neden olmaktadr.

AIKRETM FAKLTES

222

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

Batl lkelerin uyguladklar tarm sektrn tevik edici politikalar gelimekte olan lkelerin tarmsal rn ihracn menfi ynde etkilemeye devam etmektedir. D ticaret hadlerinin gelimekte olan lkelerin aleyhindeki gelimesi hala srmektedir.

Bu dostane olmayan uluslararas iktisadi ortalama gelecek iin nemli sonular olacak bir gelimeyi daha eklemek gerekmektedir: Ticari bloklarn douu ve bu bloklarn, veya baka bir ifade kullanrsak, blgesel ticari alanlarn glenmesi...

Uluslararas ekonomik ortamn temel zelliklerini belirtiniz. Trkiye rnei: Yukarda belirtilen zelliklere sahip bir ekonomi olan Trkiye asndan blgeselleme olgusuna bakldnda, corafi adan iki kta zerinde bulunan Trkiyenin en yakn evresinde yer alan blge ile yrtebilecei ticari ilikilerin gelecei tartldgnda, bugn iin bu blge ile ilikiler u balklar altnda incelenebilir. Frsat ve Zorluklar Diyar : Avrupa Birlii stikrarszla Mahkum Pazarlar : Ortadou Pazar Bilinmeyene Al : Dou Avrupa, Rusya ve Trki Cumhuriyetleri Yakn evremizde yer alan bu blgelere, geleneksel pazarlarmzdan olan ABD ve yeni olanaklar salayabilecek Uzakdou pazarn da eklemek mmkndr. Trkiyenin ABD ile olan ticaretinin zaman ierisinde gsterdii gelimeye baktmzda bu pazarn toplam ithalat ve ihracatmz ierisindeki pay bir gelime kaydetmemitir. Zira ABDnin mevcut eitli taahhtlerine srekli yenileri eklenmektedir. Meksika ve Kanada ile balantlar, Avrupa Birlii ve Uzakdou lkeleri ile sre gidecek ilikilerinin yansra, Ortadou lkeleri ile balantlar da ekil deitirmektedir. Bu gelimeler Trkiye ile olan ilikilerinin mevcut olandan daha fazlasnn gelimesine pek imkan vermeyecek niteliktedir.

Trkiye ABD pazarn niin bytemiyor? Trkiye ticaretinin Avrupa Birlii grubu ile corafi bir bamllk ierisinde olduu sylenebilir. Deinilmek istenilen bir dier konu Trkiyenin Birlie yelii sorunudur. Genel bir bak asndan bakldnda Trkiyenin btn Avrupa kurumlarna dahil edildii grlr. Trkiye corafi konumu, ekonomisi, politikas bakmndan Asya, Orta Dou ve dier bloklardan ok Avrupaya yakndr. Fakat Trkiyenin Birlie tam ye olmas konusunda iki nemli sorun vardr.Bir tanesi nfus sorunudur.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

223

kinci nemli engel Trkiyenin Ekonomik performansdr. Ekonomik problemler Birlie kabulde nemli bir engel tekil etmektedir. Bu konu 9. nitede detayl incelendii iin bu nitede ksa tutulmutur. Trkiyenin AB yeliine engel tekil eden temel sorunlar nelerdir? Ortadou lkeleriyle ilikilerimize gelince, Ortadou lkelerine ynelik pazar eitlendirilmesi almalar 80lerde balam ve bu pazar ani bir byme gstermitir. Ancak blgedeki siyasi istikrarszlk ve petrol gelirlerindeki azallar pazarn dalgalanmalara ak olmasna yol amtr. Bu blge ile ilikilerimiz sadece ticari olmayp mteahhitlik gibi hizmetleri de kapsamaktadr. Trkiye iin byk gelecek vadeder nitelikteki ticari blgelerden bir tanesini de Dou Avrupa ekonomileri ile Asyada bamszlklarn ilan eden eski Sovyet Cumhuriyetlerinin tekil ettii sylenmektedir. Bu lkeler arasnda en byk pazar Rusya oluturmaktadr. Trkiyenin AB dndaki alternatif pazarlar nerelerdir?

6. Yeni Ekonomik Oluumlar ve Trkiye


Yeni ekonomik oluumlar henz uygulamaya yeni girdii yllarda (1970li yllarn sonu ve 1980in hemen ba), Trkiyeyi bor deyemez duruma girdii bir zaman da etkisine almtr. Askeri rejimin kapal-tartmasz ortamnda uygulanmas balam ve bugne dek srmtr. Aada, Trkiyenin Merkeze aday olma, Merkezin ise Trkiyeyi evrede tutma mcadelesindeki zayf ve gl noktalar ele alnacak, buradan 2000li ylllar iin ngr yaplmaya allacaktr.

6.1. Merkez-evre Mcadelesinde Trkiye


Trkiyede yneticiler hi bir zaman lkeyi evrenin bir yesi olarak grmemi, merkeze aday yapacak ne kadar kurum varsa orada yer bulmasna almtr. kinci dnya savandan sonra Trkiye, Sovyet tehdidi dnemindeki stratejik konumundan yararlanarak Avrupa Konseyi, NATO, OECD gibi tipik Merkez kurumlarnda yer almtr; ABne tam yelik iin srdrlen srarl mcadele, EFTAya ortak yelik de bunlara eklenmelidir. Merkezin evreye (kendi kr haddini artrmak iin) uygulatt program ise, Trk yneticiler, Merkeze adayla srama basama olarak grm ve buna uygun giriimler ortaya karmtr: 1987de ABne tam yelik iin bavuru, izleyen EFTA yelii bavurusu, Trk irketlerinin d yatrma gemesi, Karadeniz Ekonomik birlii rgtnn kurulmasnda nclk, ECOyu Orta Asya Cumhuriyetlerini kapsayacak biimde genilettirme, Dou Blokuna kredi vermek iin kurulan Avrupa Yatrm ve Kalknma Bankasna kurucu ye olarak katlma, eski Dou Bloku yelerinden renci alp eitme, stanbulu blgesel fiAIKRETM FAKLTES

224

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

nans merkezi yapma istei, vb... ok sayda olay buna rnektir. Trkiye aka blgesel g olmaya oynadn belirtmektedir. Trkiye, aka kendisine hayat sahas yaratmaya oynamaktadr.

Trkiyenin merkeze aday olma abalarn aklaynz. Merkez ise, Trkiyeyi evreletirmeye hatta, etnik olaylar yoluyla paralamaya kendi amalar iin kullanmaya eilimlidir. ABne tam yeliin askya alnmas, Trk iilerinin dier evre lkeleriyle birlikte Bat Avrupada rk saldrya maruz kalmalar, Trkiye vatandalarna uygulanan (onur krc ilemleri kapsayan) vize ilemi, Iraktan ok Trkiyeyi byk ekonomik kayplara uratan ekonomik ambargo, eki g ve peinden srkledii Gney Dou olaylar, Merkezin medyasnda Trkiye aleyhinde yrtlen kampanya, bu eilimin toplumsal-siyasal alandaki gstergeleridir. Ekonomik planda evreletirme arzusu ise daha youndur; nedeni, Trkiyenin Avrupann kysnda nfusu 60 milyona yakn, byyen bir pazar olmasdr: ABnin Trkiye ile ilikileri sadece snai mamullerde gmrk birliine inhisar ettirmesi, 1978den beri donmu durumdaki mali protokoller yoluyla dahi kaynak aktarmna olanak vermemesi, ABDnin Trkiyeyi askeri yardm programn dna karmas, Trkiyenin tarm pazarlarn amas ve zelletirme iin getirilen basklar buna dier rneklerdir.

Gelimi lkelerin Trkiyeyi evrede tutmak iin yaptklar giriimler nelerdir? Ancak, Trkiyenin blgesel g olma iddiasnda karsnda sadece Batnn Merkez lkeleri yoktur; kendisi Merkezin bir paras olmasa da, ne aletlerine ne kurumlarna sahip olmasa da, Avrasya-Kafkasya ekseninde hala nemli ve byk bir askeri etkenlie sahip olan Rusya Federasyonu da vardr. Nitekim, Trkiyenin Kafkasya-Orta Asya alannda yaratmaya alt hayat sahasn nemli lde yitirmesinde temel etken Rusya olmutur. Orta Dou ise, Arap-srail anlamasndan sonra, ne olanaklar getirecek neler gtrecek u anda belirsizdir. Ancak, buras da mutlaka Trkiyenin hayat sahasnn bir paras olarak alglanmakta ve yeni bar ortamnda yer edinmesi iin etken bir rol oynamasna abalanmaktadr. Bar suyu projesi bu abann balca rneidir. 2000 ylna kadar olan srede, bu bakmdan yle bir mcadele yaanacaktr: Merkez Trkiyeyi evrede tutmaya, Rusya eski Sovyet topraklarnda etkinlik kazanmasn nlemeye, Arap-srail anlamasnn patronu olarak ABD ise (herhalde) Trkiyenin ABD gdmnde kalmasnda oynayacaktr. 2000 ylna doru Merkeze aday lke komumuna girmeye, kendisine yeni hayat sahalar bulmaya alan Trkiye ise, bu glere kar mcadele vermek durumunda kalacaktr.

ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

225

6.1.1. Trkiyenin Bak Srtndaki Konumu 1990l yllarda Trkiyenin dnya sahnesindeki konumu bak srtndaki denge olarak tanmlanabilir: Gstergeleri yledir ki, kolayca evreye inebilecei gibi, Merkeze aday konumuna da ykselebilir. Burada kendi becerisi kadar Merkezin Trkiyeye bitii rol de nem tar. Yaanan olaylar Merkezin aletlerini kullanmadan, kurumlarna sahip olmadan, mekanizmalarn iletmeden, hatta Merkezle ilikileri iyi srdrmeden Merkeze aday olunamayacan gsteriyor. Merkezin dndan gelip Merkeze srayabilen bugne dek sadece Japonya olmutur; ancak ok da yksek bir fiyat demitir (kinci Dnya Savann ykm buna rnektir). Bu bakmdan, Trkiyenin Yeni Dnya Dzeninin kurumlar, aletleri ve mekanizmalarn kullanr duruma gelmesi, blgesel anlamalara bir yandan Merkezle girerken (AB, EFTA ortak yelii gibi), kendi hayat sahas olarak setii alanlara (Avrasya-Kafkasya-Balkanlar ile Orta Dou) Merkezle paylama yoluyla girmeye almas, izlenen uyumlu yntemi ortaya koymaktadr. ok sayda toplumsal ekonomik gstergesi, Trkiyeyi bugn evrenin bir paras konumunda tutuyor: Kii bana GSMHnn dkl; kyl nfusun toplamn hala yarsna yaknn oluturmas ve kentli nfusun da yarsnn gecekondulu-kyl olmas; yaygn eitimin yakn zamana kadar be yllk ilk okul dzeyinde kalmas yannda, ya nfusunun yarya yaknn (%48.8) orta okula dahi devam edememesi, ilk okula giren her 100 ocuun sadece 8nin yksek okuldan mezun olabilmesi, bunlara GSMHnn yarsna yakn d bor; 1978den bu yana duraklayan tarm, imalt sanayiinin zel giriim iin cazip (krl) olmaktan kmas, tarm ve imalat sanayiinde sabit yatrmlarn toplam sabit yatrmlardaki paylarnn yaryarya azalmas, 1988den bu yana ihracat art duraklarken 1990 ve izleyen yllarda ithalatn patlamas eklenmelidir. Bunlar eklendiinde, Yeni Ekonomik Dzeninde giderek dinamizmini yitirmi, retim arplmasna dm ve d bor batana artan biimde saplanrken Merkezin iyice gdmne girmi lke grnts ortaya kar. Dizginlenemeyen enflasyon; giderek ktleen gelir blm; gibi byyen d ve i borlar ile cari ilemler aklar; mali speklasyonlara kayan fonlar ve giriim gc; i ve d deeri pul olan TL ve byyen yeralt ekonomisi ile bu tablo tamamlanr. Bu, tipik bir Latin Amerika sendromudur ve Yeni Ekonomik Dzenin Trkiyede yaratt etkilerdir. Bunun en nemli yan, Trkiyeden dar Merkeze doru kaynak transferini olaan st boyutlara ulatrmasdr ve ekonominin byme kaynaklarn daraltmasdr. Yeni Ekonomik Dzenin kurumsal program yukardaki tabloya gre, Trkiyenin evre lkesi konumunu pekitirmekle kalmam, hatta iyice ktletirmitir. Trkiyeyi evre lke konumuna iten temel sosyo-ekonomik gstergeler nelerdir?

AIKRETM FAKLTES

226

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

Buna karlk, 1970li yllardan itibaren Trkiyenin ikinci bir kimlik yakalad da bir gerektir. Bu kimlik nce Orta Douda mteahhitlik yapan irketlerle ortaya km, gnmzde glenerek srmtr. D yatrmlarla kendine hayat sahas arayan, Balkanlarda (bata Romanya) Rusya, Federasyonunda, Kafkasyada (bata Azerbaycan) irketleri yerleen, Eski Dou Almanyaya yerleerek Avrupa Ekonomik Alannda kendine yer arayan, d kredi vererek ihracatn artrmaya alan, ABDden Bat Avrupaya Orta Douya bankalarn yerletirmeye abalayan ve mteahhitlik irketlerinin yadsnamaz baars olan Trkiye grnts bunun bir boyutudur. kincisi, blgeselleme srecindeki srardr: ECOya Orta Asya Cumhuriyetlerinin alnmas, Karadeniz Ekonomik birlii rgtnn kurulmasna nclk, AB ile snai mamullerde gmrk birliinin ve EFTA ile ortak yeliin tamamlanmasna verilen nem, hayat sahas yaratma giriiminin ikinci boyutudur. ncs, blgede byk projelerin gereklemesi yoluyla hem ekonomik hem siyasal planda etkenlik kazanma abasdr: Azerbaycan ve Kazakistandan gelen petroln Trkiye topraklarndan boru hatt ile geiyor olmasna ve srail-Arap anlamasndan sonra ilerlik kazanma olasl ykselen Bar Suyu projesine verilen nem, GAP projesinin tamamlanmas ile gda ktl ekilen Orta Dou ve Avrasya blgesinde bir g elde etme istei bu projelerin balca rnekleridir.

Trkiyeyi merkeze yaklatran gstergeler nelerdir? 2000 ylna doru Trkiye bu iki ayr kimlii ile yaamay srdrecektir. Ancak, nemli olan birinci kimlii ne lde daraltabilecei ve ikinciyi ne lde geniletebileceidir. Merkez ile ilikilerinde, birinci kimlik evreye itilme nedenidir; ikinci kimlii ise rekabet, bazen de (ortak giriimlerde olduu gibi) ibirlii alandr.

6.2. Trkiyenin Merkeze Aday Olabilmesi in Neler Yaplabilir?


Trkiyenin ikinci kimliinin birinciye galip gelebilmesi iin ekonomisinde ve d ilikilerinde bir takm koullar yerine getirmesi gerekir.

6.2.1. -Piyasada Yerine Getirilmesi Gereken Koullar Trkiye makro-ekonomik dengesini mutlaka salamaldr. Yani, kamu kesimi aklar geici deil kalc nlemler yoluyla GSMHnin %3-5 aras bir orana indirilmeli, enflasyon hz tek rakamla bir dzeyde karar klmal, cari ilemler aklar ortadan kalkmal ve d bor faizleri tekrar borlanmadan denebilmelidir. Srekli seim ikliminde yaayan siyasal dzenin istikrarl bir hkmete yer brakmas ve en az yllk iktidar garantisi olan bir hkmetin kurulmas, bunun asgari artdr. Trkiye Gney Dou sorununu en ksa srede zmek zorundadr. Bunu salayacak btn almaklar tartlmal ve ulusal btnlk demokratik biimde ilemelidir. Ulusal btnleme salanmadan uluslararas btnlemeye soyunmak, blgesel farkllklar bytebilecei iin, btnden kopma eilimlerinde hzlanma yaraANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

227

tr. Ayrca, askeri masraflarn artmas makro-ekonomik dengeleri kurmay gletirdii gibi, uzun vadeli yatrmlar iin kaynaklar da kstlamaktadr. Trkiye bu iki sorunu nmzdeki 2-3 yl iinde kalc biimde zme balarken uzun vadeli bymebtnleme srelerinin gereklerini yerine getirmelidir; an getirdii yeni koullar, izilecek stratejide gznnde tutulmaldr. Bir kere, nfus art hz ncelikle drlmelidir. Yeni Ekonomik Dzende vasfsz, ok sayda igcne gereksinim kalmamtr. kincisi, eitim sistemi yenilenmeli, okullama oran her dzeyde ykselmeli, igcnn beceri derecesi artrlmaldr; tevhidi tedrisat yasasna ilerlik kazandrlmaldr. Metafizikle doldurulan gen beyinlerle an gerekleri yerine getirilemez. ncs, Trkiye klmekte olan tarmn ve ivme kaybeden imalat sanayini, yeni teknolojilerle donatp retim artn hzlandrmak zorundadr. Trkiye nc sanayi devriminin ivme verdii bir retim yapsn gerekletirmelidir. Bu da, i tasarruf-yatrm oranlarnn artn, bu alanlarda yabanc sermaye ile ibirliini, yeni teknolojilerin zmsenmesi ve yaylmas iin hkmetin bir rgtlemeye gitmesini gerektirir. Bu alanda Uzak Dou lkeleri kaynakl firmalarla ibirlii olanaklar aranmaldr. Trkiye belirtilen ilk iki koulu (makro-ekonomik denge ve Gney Dou iin demokratik zm) baarabilirse, reel faizlerin dmesi, yatrm ikliminin iyilemesi, yatrlabililr fonlarn serbest kalmas sayesinde uzun dnemli gelime koullarn da yerine getirebilecek duruma girer; ihracatn-dviz ile faiz makasndan kendini kurtarmak yoluyla artrp, ithalatn ksabilir. Mal ihracat ancak mal ithalatnn yarsn karlad bir d ticaret yapsyla, tarmn ve sanayiini hzla gelitirmesi, teknolojisini ve retim yapsn iyiletirmesi olanakl gzkmemektedir. Yukarda incelenen eler hkmetlerin Yeni Ekonomik Dzene uyum salayabilmek iin i piyasada gerekletirmeleri gereken asgari koullardr, Merkeze aday olmann n koullardr. Trkiyenin merkeze aday olabilmesi iin i piyasada yerine getirmesi gereken koullar nelerdir?

6.2.2. Uluslararas Ekonomik likilerde Yerine Getirilmesi Gereken Koullar Trkiye yeni Ekonomik Dzenin blgeselleme eilimine uygun giriimleri 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren balatm bulunuyor. nmzdeki yllarda bunlar gereklerine uygun biimde baar ile srdrmesi gerekiyor. AB ve EFTA ile ilikiler Trkiyenin Yeni Ekonomik Dzene uyumu ve Merkeze adayl asndan byk nem tayor; nk, Merkez ile yakn ticari ilikiler kurmayan lkelerin dlanmas olasl ok yksek olacak gibi gzkyor. Gerek AB gerek EFTAda Trkiye ortak ye statsndedir; AB ile snai mamullerde gmrk birlii, EFTA ile serbest ticaret anlamas aradaki ilikinin erevesini
AIKRETM FAKLTES

228

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

oluturmaktadr. AB ile ilikilerin ngrlebilir bir gelecekte tam yelie dnmeyecei kesinlik kazanm gibidir. Bu nedenle, bamsz lkeler arasnda, salt ticari dzeyde kalacak ilikilerin serbest ticaret anlamas nitelii tamas gerektii anmsatlmaldr. Nitekim, dnyadaki btn rnekler (EFTA, NAFTA, LAFTA gibi) bu ikinci iliki tipindedir; gmrk birlikleri istikrarsz kurumsallama biimi saylr, yle ki, ya ilikiler daha derinleme yoluyla ekonomik btnleme yolunda verilir, ya da btnlmeye gidilemiyorsa ilikiler kopar. Bu noktadan yola karak, Trkiyenin AB ilikilerini snai mamullerde gmrk birliinden serbest ticaret anlamasna dntrmekte sonsuz yarar olaca kansndayz. Bylece, Trkiye, karar alma srecine katlmad ABnin d dnya ile ekonomik ilikilerini benimsemek zorunda kalmaz. Bu son nokta u balamda zellikle nem tamaktadr: Bat Avrupa hem ABD hem Japonya ve Asya Kaplanlarn Avrupadan dlamak eilimindedir. Asya-Pasifik Ekonomik birlii giriiminin (APEC) ABD tarafndan bu nedenle balatld, ABnin dlama eilimine (mtekabiliyet ilkesine uygun biimde) bir tepki olduu anlalyor. ABDnin bir sredir d ekonomik ilikilerinde arl APEC alanna kaydrd, d ticaret hacminin 2000 ylna doru %40nn bu alanda younlamasn bekledii bilinmektedir. Trkiyenin bu byk alan gzard etmesi, gmrk birlii erevesinde benimseyecei ortak gmrk tarifesi ve dier ekonomi politikas nlemleri yoluyla dlamas iin hi bir aklc neden yoktur. APEC nmzdeki yllarda Trkiyenin sk iliki kurduu bir alan olmaldr. Dier bir deyile, salt bamsz lke konumunun korunmas deil, ayn zamanda ekonomik gerekler de AB ile ilikilerin yeni bir biime, yani serbest ticaret alanna, dntrlmesini gerektiriyor. Karadeniz Ekonomik birlii ve Orta Asya Trkiye Cumhuriyetleri ile ilikilerin Trkiyeye d yatrmlar yapmak, mteahhitlik hizmetleri, maaza zincirleri yoluyla yeni hizmetler iin ihracat imkanlar yaratmak yoluyla yeni olanaklar getirdii kukusuzdur. Ancak, burada da snrsz hale gelen snr ticaretine bir dzenleme getirmek, Trkiyeye kaak girileri ve gleri snrlamak gerei bulunmaktadr.

Trkiyenin merkeze aday olabilmesi iin uluslararas ekonomik ilikilerinde yerine getirmesi gereken koullar belirtiniz.

7. Trkiye'nin Blgesel Konumunu Glendirecek ve Uluslararas Stratejik nemini Artracak Projeler


Bu projelerin birincisi Bar Suyudur; Orta Douda hem Trkiyenin politik ve ekonomik gcn hem de bu lde Merkez nezdindeki stratejik nemini artracaktr. Blgede su giderek darl artan bir doal kaynak, su gcn elde tutan lke ise vazgeilmez hale gelmektedir.
ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

229

kincisi GAPtr. GAP projesi Trkiyenin Orta Doudaki stratejik nemini deiik boyutu ile artrmaktadr: Bir kere, tamamlandnda ve barajlar su tuttuunda, blgenin can damarn elde tutuyor olacaktr. (Bu beklenti, blgedeki Arap lkelerini Trkiye karsnda birlie ve terr desteklemeye gtrmektedir.) Ayrca, Trkiyenin tarm potansiyelini artracak ve gda maddesi yetersizlii eken blge lkeleri asndan eline bir dier g geecektir. (Ancak, bu nokta gda maddesi fazlasndan boulan ABD ve AB asndan Trkiyeye sorun karmaya adaydr.) Buna, Trkiyenin blgeye elektirik enerjisi satabilmesi gc de eklenmelidir. nc proje Kafkasya ve Orta Asyadan Batya petrol-doal gaz nakledecek boru hattnda kilit lke konumudur. Trkiyeye salayaca ekonomik yarar kadar lkenin stratejik nemini de ykseltecektir. Trkiye i piyasasnda ve uluslararas ilikilerinde iaret edilen dzenlemeleri ve yukardaki projeleri gerekletirebilirse, 2000 ylnda evre lkesi olma durumundan oktan km, Merkeze Aday lkeler arasnda saygn bir yer alm olacaktr. Aksi halde sadece ekonomik deil ciddi siyasal tehlikeler de gndeme gelebilecektir. Trkiyenin blgesel konumunu glendirecek ve uluslararas stratejik nemini artracak projeler nelerdir?

zet
Sovyet tr komnizmle batnn liberal demokrasisi arasndaki elli yllk souk savan sona ermesiyle izmlerin arpmasnn bu yzylda yaratt keskin ideolojik kamplama sona erdi. Yerkrenin ok eitli yerlerinde ok sayda insan, ormanlarn, llerin ve krsal yaltlanmln unutulmuluu iinde gemi yzlerce, hatta binlerce yl geride brakarak, dnya topluluundan ve onu birarada tutan global ekonomiden kendileri iin yeterli ve ocuklar iin daha iyi bir yaam talep ediyorlar. 1970li yllarn sonlarnda uygulamaya konulan Yeni Dnya Ekonomik Dzenin temel retisel esi evrensel dzeyde serbest piyasa ekonomisine geitir; btn lkelerin dnya pazar ile btnlemesi ve mal-hizmet-sermaye hareketlerinin tam serbestlemesi ile kresellemenin gerekletirilmesidir. Bu amala, ithalat-ihracat d ticaret koruma politikalarnn etkisinden arndrlacak, fiyat sbvansiyonlar kalkacak, paralarn konvertibilitesi salanacaktr; devlet tekelleri kaldrlacak, kamu teebbsleri zelletirilecektir; mallar gibi hizmetlerin ve sermayenin dolamndaki kamu mdahaleleri de kaldrlacak; dolaysz yatrmlar, portfy yatrmlar ve ksa vadeli sermaye hareketleri denetimden arndrlacaktlr. Bylece, dnya ekonomisi, katlanlar zel giriimler olan, piyasalarna rekabet koullarnn egemen olduu ve drtsnn kr olduu bir alana dnecektir. Devletlerin brokratik mdahaleleri ortadan kalkaca iin, zel giriimler kendi rekabet glerine gre kazanacak ya da kaybedecek; rekabet koullar verimlilii ve krll artracaktr.
AIKRETM FAKLTES

230

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

Ancak uygulama sonular ve ileyi sreci itibariyle bu dzen incelendiinde dnya ekonomisinde zebildii sorunlardan daha fazla sorun yaratt tesbit edilmitir. Hzl bir deiim sreci geiren uluslararas sistem, belirsiz ortamda oluan yeni dnya ekonomik dzeni, yeni eilimlerin ortaya kmasna neden olmutur. Bunlardan ilki kreselleme, btnleme ya da tek dnya dzeni olarak adlandrlan eilimdir. Bu kavram tanm olarak; uluslararlama srecinin tamamlanp tm delokolize (blgesel olmayan) retim dokularnn retim ve tketiminin dnya leinde planland, serbest rekabet ve piyasa dzeninin uluslarst kurulularca denetlendii, kurallarn uluslarst anlayla alt bir sistemdir. Siyasi ve kltrel alanlar iin olabilecei gibi daha ok ekonomik alanlar iin kullanlr ve snr tanmama anlamna gelir. Snr tanmama ile kastedilen ticaret bloklarnn, gmrk snrlarnn ve koruma duvarlarnn kalkmas sonucunda oluacak bir dnya pazar srecidir. Ortaya kan yeni eilimlerden bir dieri ise, blgeselleme(bloklama)dr. Gerek gelimi, gerekse azgelimi lkelerin dnya ticaretini gelitirmeye ynelik faaliyetleri iki dorultuda gereklemitir. Bunlardan birisi "evrensel yaklam" ad verilen gelimedir. Bu yaklam GATT erevesinde, olabildiince fazla saydaki lke arasnda ticaret kstlamalarnn kaldrlmas ve azaltlmasn ngrr. kinci yaklam ise, daha snrl nitelikte olup, belirli bir corafi blgede yerleik ve yakn ilikiler iinde olan lkeler arasndaki ticaret ve dier akmlarn serbestlemesi esasna dayanr, ki bunun ad blgesel btnleme ya da ksaca blgesellemedir. Bu tip btnleme trlerine rnek olarak, AB, EFTA, NAFTA, KEB rnek verilebilir. Blgesel btnleme siyasal yada ekonomik olabilecei gibi, iki amacda gerekletirmek iinde kurulabilir. Bu gelimelere Trkiye asndan bakldnda; Yeni Ekonomik Dzeni Trkiye Konumundaki lkeler iin bir veridir; buna en iyi uyumu salamaya almaktan baka bir yol grnrde yoktur. bu uyum iin Trkiyenin bariz kstlar kadar elinde arpca frsatlar da vardr. Uyum salamamayan, frsatlar olmayan ya da bunlar kullanamayan lkeler evrede yalnzla itileceklerdir. Azgelimi lkelerin gelime yoluna girebilmesi iin Merkezde kalknma kuramlar kurulduu, yatrm kaynaklarnn ayrld, serbest pisasa ekonomisi dnda politikalar uygulamalarna gz yumulduu dnya oktan geride kalmtr. Merkezi oluturan sanayilemi lkelerin birbirlerine kar da hogrs yoktur. Yeni Dzende her blge eit koullarda dnya pazarnda yara katlacaktr; ancak,bu o blge dnda kalanlar iin koullarn eit olmamas demektir. Bu bakmdn, Trkiyenin mutlaka bu blgeselleme srecinde kendisine yer edinmesi gerekmektedir. Yeni Dnya Ekonomik Dzeni bitmi, sonu gelmi bir olgu deildir. Yaratt elikiler nedeni ile, bir etki-tepki srecinde srekli yeni oluumlara yol aacaktr. Bunun yeni bir rnei ABDnin Asya Pasifik birliini gndeme getirmesidir. AB-EFTAdan mutlaka buna dier bir oluum ile tepki gelecektir. Deimelerin okluu ve srati Trkiye gibi oluumlarn ortaya kmas kararlarnda pay olmayan lkelerin, her eit deiime hazr olmasn gerektirmektedir.
ANADOLU NVERSTES

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

231

Ancak, deiimlerin her trne uyum salamann n koulu, Trkiyenin bu nitenin son blmnde belirtilen asgari ekonomik zmleri ivedilikle retebilmesi, i-d dengesizliklerini azaltabilmesidir.

Deerlendirme Sorular
1. Yeni Dnya Ekonomik Dzeninin douuna yol aan temel neden aadakilerden hangisidir? A. ABDnin Vietnamdaki baarszl B. Petrol Krizlerinde OPECin baars C. Japonya ve Asya Kaplanlarnn sanayi ve ihracat alanndaki devlet destekli baarlar D. Gelimi lkelerdeki sermayenin kr hadlerindeki dler E. Sermaye younluu ve yksek teknoloji Aadakilerden hangisi finansal kresellemenin gelimekte olan lkelere getirdii sorunlardandr? A. Yabanc para yerine yerli paraya olan talebin artmas B. Dk faiz ve uzun vadelerle d bor alma zorunluluu C. Kreselleen merkez mallar ve tketim kalplarnn da etkisiyle ithalat artarken ihracatn duraklamas D. D borlarda ani dlerin yaanmas E. Ticaretin byk bir d tasarruf kayna olmas Aadakilerden hangisi kresellemeyi hzlandran gelimelerdendir? A. Ulam maliyetlerinde yaanan byk artlar B. Haberleme maliyetlerinde yaanan byk artlar C. Gelimekte olan lkelerin liberalizasyon hareketini benimsemeleri D. Ulus devlete duyulan ihtiyacn artmas E. Ulus devletlerin snrlar iersindeki tm sorunlarla baa kabilmeleri Aadakilerden hangisi siyasal btnleme ekillerindendir? A. Federasyon B. Gmrk Birlii C. Ekonomik Birlik D. Ortak Pazar E. Serbest Ticaret Blgesi

2.

3.

4.

AIKRETM FAKLTES

232

G N M Z D E

O R T A Y A

I K A N

E K O N O M K

O L U U M L A R

V E

T R K

D N Y A S I N A

E T K L E R

5.

Aadakilerden hangisi gnmz uluslararas iktisadi ortamnn temel zelliklerindendir? A. Ticareti kstlayan engeller kalkmtr B. Sanayilemi lkeler eitli nedenlerle ortaya kan ekonomik durgunluklardan etkilenmemektedir C. Batl lkelerin uyguladklar tarmsal destekleme politikalar gelimekte olan lkeleri olumlu ynde etkilemektedir D. D ticaret hadleri gelimekte olan lkeler aleyhine gelimeye devam etmektedir E. Blgesel ticari alanlar zayflamaktadr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Drucker F. Peter, Yeni Gerekler, T. Bankas, Ankara, 1991. Durusoy Serap, Kresellemenin Oluum Sreci ve Trkiye, Anadolu nv. Sosyal Bl.Ens., Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 1995. Kansu Ik, Kreselleme, mge Kitabevi, Ankara, 1997. Kazgan Glten, Deien Dnya Ekonomik Dzeni ve Trkiye, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1993. Knoke William, Cesur Yeni Dnya, Trk Henkel Yay. 7, stanbul, 1997. Kutlu Erol, Dnya Ekonomisi, Anadolu nv. Basm Evi, Eskiehir, 1998. Teulon Frederic, La Nouvelle Economie Mondial, Presses nv. De France, 1993.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 2. C 3. C 4. A 5. D

ANADOLU NVERSTES

You might also like