T.

C KOCAEL NVERSTES*MHENDSLK FAKLTES

BTRME PROJES

AISI304 STENTK PASLANMAZ ELKLERN ETL KAYNAK UYGULAMALARI

lker ZKAN 040218015

Blm: Makine Mhendislii Danman: Yrd. Do. Dr. Taner YILMAZ KOCAEL, 2011

NSZ ve TEEKKR

Gnmzde elik ihtiva eden mhendislik uygulamalarnn bir ounda korozyona dayankllk byk nem arz etmektedir. Bu nedenle,korozif ortamlarda alacak baz makinalarn ya da kurulacak konstrktif yaplarn uzun mr ve kararl metalurjik yap istenen bileenlerinde paslanmaz eliklerin kullanlmas kanlmazdr. Paslanmaz eliklerin metalurjik yaps iinde bulundurduu krom ve nikel elementlerinden dolay dier eliklere gre farkllk gstermektedir.Bu farkllk ise paslanmaz eliklerin imalat yntemlerini dier eliklerden ayrmaktadr. Bu almamda, paslanmaz eliklerin bir tr olan stenitik paslanmaz eliklerin eitli mhendislik uygulamalarndaki kaynak tekniklerini,kaynak kabiliyetini ve kaynak metalurjisini incelemeyi amaladm.Yaplan almalarn bu alana emek verenlere ve bu alanda alacak aratrmaclara yararl olmasn dilerim. Bu konuda alma yapmama olanak salayan, almann her aamasnda ilgi ve desteini eksik etmeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. Taner Ylmaz bata olmak zere, bu srete srekli birlikte altmz sevgili arkadam Bilginer AKILa, bu almann bilgisayar ortamna aktarlmasnda benimle birlikte emek harcayan sevgili arkadam,kardeim Murat FLAHa ve uzaktan da olsa esirgemeyen Cansu KANLILARa ok teekkr ederim. yardmlarn

Ocak 2011, KOCAEL

lker ZKAN

NDEKLER NSZ ve TEEKKR.......................................................ii NDEKLER...................................................................iii EKLLER DZN.............................................................vi AISI304 STENTK PASLANMAZ ELKLERN ETL KAYNAK UYGULAMALAR..................................................vi DIFFERENT WELD APPLICATIONS OF as304 AUSTENHITIC STAINLESS STEEL........................................................... viii 1. GR..........................................................................ix 2. GENEL BLGLER..........................................................xii
2.1 Paslanmaz elikler............................................................xii
2.1.1 stenitik Paslanmaz elikler...............................................................xiii

stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti.....................18

2.1.2 Krom Karbr Oluumu.........................................................................19 2.1.3 Scak atlak Oluumu.........................................................................20 2.1.4 Sigma Faz Oluumu............................................................................22

2.3 stenitik Paslamaz eliklerde Kullanlan Kaynak Prosesleri 27

2.1.5 Manuel (Elle) Metal Ark Kayna Yntemi............................................30 2.1.5.1 Para Kalnlna Gre Elektrod apnn Seilmesi........................30 2.1.5.2 Dikiin ekil ve Pozisyonuna Gre Elektrod apnn Seimi..........32 2.1.5.3 Kaynan Yapl..........................................................................37 2.1.5.3.1 Kaynaknn Pozisyonu........................................................37 2.1.5.3.2 Parann Pozisyona Getirilmesi..............................................38 2.1.5.3.3 Elektrodun Tutu Meyili.........................................................39 2.1.5.3.4 Crufun temizlenmesi............................................................41 2.1.5.3.5 Elektrod hareketleri...............................................................41 2.1.5.4 Paso eklinin Seimi.....................................................................43 2.1.6 Srtnme Kayna...............................................................................44 2.1.6.1 Srtnme Kayna Uygulama Prensipleri......................................45 2.1.6.2 Srtnme Kaynak eitleri..........................................................47

2.1.6.2.1 Srekli Tahrikli Srtnme Kayna.........................................47 2.1.6.2.2 Volan Tahrikli Srtnme Kayna...........................................47 2.1.6.2.3 Kombine Kaynak Yntemi......................................................47 2.1.6.3 Srtnme Kaynak Makinalar ve Malzeme Temizlii.....................49 2.1.6.4 Kaynak Parametreleri...................................................................49 2.1.6.5 Balanma Mekanizmas................................................................50 2.1.6.6 Kullanma Alanlar ve Uygulanan Malzemeler...............................51 2.1.7 Gaz Tungsten Ark Kayna (GTAW) TIG Kayna .............................53

3. STENTK PASLANMAZ ELKLERN ETL KAYNAK UYGULAMALARI VE KAYNAK BLGESNDE MEYDANA GELEN MEKANK,ISIL VE MKROYAPISAL DEKLKLER..............56
3.1 AISI304 stenitik Paslanmaz eliin ve 7Mn4 (P295GH) Kazan eliinin Kaynandaki Uyumsuzluun ncelenmesi...................58
3.1.1 Deneysel alma................................................................................58 3.1.2 Sonu..................................................................................................65

3.2 AISI304 Paslanmaz eliklerde Srtnme Kayna Esnasnda Meydana Gelen Mikroyapsal Deiiklikler................................66
3.2.1 Deneysel alma................................................................................67 3.2.2 Sonu ve Muhakeme..........................................................................68 3.2.2.1 Srtnme Kayna Esnasnda Sigma Faz Oluumu.....................70

3.3 Farkl Dolgu Mazlemeleri Kullanlarak ,Gaz Volfram Ark Kayna Metodu ile retilmi, AISI 304 Paslanmaz ve AISI 1020 Karbon elik Arasndaki Farkl Kaynaklarn Mikroyaps, Mekanik zellikleri ve Korozyon Davran............................................72
3.3.1 Malzemeler ve Kaynak Prosesi............................................................73 3.3.1.1 Metalografik inceleme .................................................................74 3.3.1.2 Mekanik deney ............................................................................74 3.3.1.3 Potansiyodinamik test................................................................74 3.3.1.4 Sonular ve Muhakeme................................................................75 3.3.1.4.1 Mekanik Davran..................................................................79 3.3.1.4.2 Korozyon Davran................................................................80

3.4 AISI 304 Paslanmaz elii ve Dk Karbonlu elikleri okluPaso Kayna ile Kaynanda Kaynak Dikiindeki Scaklk Dalm ve Kalnt Gerilmeler...............................................................84
3.4.1 X-Inm Krnm Yntemiyle Kalnt Gerilmelerin llmesi.................86 3.4.2 Deneysel alma................................................................................86

3.4.3 Sonular ve Muhakaeme.....................................................................90 3.4.3.1 Plakalardaki Isl Dnmler........................................................90 3.4.3.1.1 AISI304 Paslanmaz eliinde ve Dk Karbonlu elikte klan Maksimum Scaklklar Arasndaki Farklar................................92 3.4.3.2 Plakalardaki Kalnt Gerilme Dalmlar........................................93 3.4.3.2.1 Deneysel Verilerin Tekrarlanabilirlii.....................................94 3.4.3.2.2 Maksimum Gerilmenin Paso Saysyla Birlikte Deiimi.........95 3.4.3.2.3 Kaynak Edilen Plakalardaki Kalnt Gerilme rnekleri............97 3.4.3.2.4 Plaka Kalnlklarnn Kalnt Gerilmelere Etkisi........................99

4. kaynaka..................................................................101

EKLLER DZN

AISI304 STENTK PASLANMAZ ELKLERN ETL KAYNAK UYGULAMALARI lker ZKAN

Anahtar Kelimeler: Paslanmaz elik, stenitik Paslanmaz elik, AISI304,Gaz Tungsten Ark Kayna, GTAW, TIG, AISI1020, 17Mn4 Kazan elii, P295GH, Manuel Metal Ark Kayna, MMAW, oklu-paso kayn zet: stenitik paslanmaz elikler kullanm asndan en yaygn paslanmaz elikler olup bu alamlar mkemmel seviyede ekillendirilebilirlik,korozyon direnci ve kaynak kabiliyetine sahiptir. Bu almada,stenitik bir paslanmaz elik tr olan ve ok yaygn bir kullanm alanna sahip olan AISI 304 kalite elik kullanlarak yaplan imalatta seilen kaynak yntemleri ve kaynak parametreleri irdelenerek deiik kaynak uygulamalarndaki kaynak metalurjisi, kaynak sonras korozyon davran,farkl trde eliklerle kayna sonras zellikleri ve kaynak sonras mikroyaplar incelenmitir. eitli kaynak uygulamalarnn incelendii almada,bir stenitik paslanmaz elik tr olan AISI 304 eliinin paslanmaz elik kategorisine girmeyen AISI 1020 karbon elii ile kayna incelenmi ve kaynak sonucundaki mikroyaps ve korozyon davran ortaya karlmtr.Bu deneysel alma esnasnda kaynak yntemi olarak gaz tungsten ark kayna (GTAW) seilmi ve farkl kalitede kaynak elektrodlar kullanlmtr.Bu farkl kalitede kaynak elektrodlarnn herbiri iin kaynak blgesinde ayr bir mikroyap elde edilmitir.

Yine,AISI304 paslanmaz eliinin,farkl trde bir yapya ve bileime sahip olan 17Mn4 (P295GH) kazan elii ile kayna ayrca incelenmi,bu iki fark trdeki eliin kaynandaki uyumsuzluk ve kaynak sonras zellikleri ortaya koyulmutur.Bu deneysel almada ise kaynak yntemi olarak TIG yntemi seilmi olup kaynak teli olarak ER309L kalite stenitik kaynak elektodu kullanlmtr. almada irdelenen dier bir durum ise AISI304 stenitik paslanmaz eliinin srtnme kayna (FSW) esnasnda deikenlik gsteren mikroyapsdr. Farkl kalnlklardaki 2 adet AISI304 paslanmaz plakann srtnme kaynayla ayr ayr kaynak edilmesi sonucu kaynak blgesinde her iki kalnlk iin de ayr faz ve ekil zelliklerine sahip mikroyaplar elde edilmitir. Son olarak, deiik kalnlklardaki AISI304 paslanmaz elik plakalar ile dk karbonlu elik plakalarn kendi aralarnda ok pasolu kaynak metodu kullanlarak kaynak edilmesi sonucunda, kaynak metalinin ylmasna bal olarak ortaya kan kalnt gerilmeler, scaklk dalm,klan maksimum scaklklar ve bu maksimum scaklklarn kalnt gerilmelere etkisi karlatrlm, farkllklarn sebepleri ortaya konmtur.Bu deneysel alma esnasnda ise manuel metal ark kayna (MMAW) yntemi kullanlmtr.

DIFFERENT WELD APPLICATIONS OF AISI304 AUSTENHITIC STAINLESS STEEL lker ZKAN

Keywords: Stainless Steel, Austenhitic Stainless Steel, AISI304, Gas TungstenArc Welding, GTAW, TIG, AISI1020 Steel, 17Mn4 Steel , P295GH , Manuel Metal Arc Welding , MMAW, Multi-pass welding Abstract: Austenhitic stainless steels are widely used in many types of industry because of its excellent formability,corrosion resistance and weldability.In this study AISI304 stainless steel used and its weldment properties investigated suc as weld metalurgy, corossion behaivour, microstructure and properties after weld process with different steels. Different weld applications are applied in this study.Firstly AISI304 stainless steel is welded with AISI1020 steel which is not a stainless steel,then microstructure and corossion behaviour of weld region is observed. In this part of study ; gas tungsten arc metal weld (GTAW) method is chosen and different types of comsumables are used during welding process.Different microstructure properties are obtained in weld region after this experimental study. Secondy,same type of studies applied between AISI304 stainless steel and 17Mn4 (P295GH) steel this time. These different types of steel showed an incompatibility in weld process.This incompatibility is observed and discussed after experimental work.In these experimental work , TIG weld is used and ER309L austenhitic steel also used as consumable.

Other experimental work is applied for only AISI304 stainless steel.This time, two AISI304 plates are welded by using friction stir welding (FSW) method and properties of microstructure of weld region is observed. As final study,AISI304 stainless steel and low carbon steel plates with a different thickness are welded by using multi-pass method. In this study,residual stresses, temperature distribution and attained peak temperatures which are observed in weld region compared for both AISI304 and low carbon steel.

1.

GR

Bu almada,stenitik bir paslanmaz elik tr olan ve ok yaygn bir kullanm alanna sahip olan AISI 304 kalite elik kullanlarak yaplan imalatta seilen kaynak yntemleri ve kaynak parametreleri irdelenerek deiik kaynak uygulamalarndaki kaynak metalurjisi, kaynak sonras korozyon davran,farkl trde eliklerle kayna sonras zellikleri ve kaynak sonras mikroyaplar incelenmitir. Bilindii zere AISI304 paslanmaz elikler,mkemmel bir ekillendirilebilirlik, korozyon dayanm ve kaynak kabiliyetine sahip alamlar olup endstride ok yaygn kullanlan bir malzemedir. AISI304 paslanmaz elii endstrideki kaynak uygulamalarnda genel olarak,zellik ve kimyasal bileim bakmndan kendine daha

yakn olan dier paslanmaz elik serileri ya da kendisiyle ayn seri iinde olan dier paslanmaz eliklerle salkl olarak kaynak edilebilmektedirler.Ancak bu almada,AISI304 paslanmaz eliinin sadece kendi serisine ait ya da farkl serilerdeki dier paslanmaz eliklerle kayna incelenmemi,ayn zamanda bir kazan elii olan 17Mn4 (P295GH) elii ve AISI1020 karbon elii gibi kendisinden daha farkl kimyasal bileimlere ve zelliklere sahip eliklerle kayna da incelenmitir.Buradaki ama AISI304n kendisinden farkl zelliklerdeki eliklerle kaynak edilmesi sonucu nasl bir mikroyapya,korozyon dayanmna ve mekanik zellie sahip olacan grmektir. Bu almayla ilgili olarak ilk etapta AISI304 paslanmaz elii ile AISI1020 elii,Gaz Volfram Ark Kayna (TIG) kaynak yntemi ve 3 adet farkl kalitede kaynak elektrodu (AISI 308L,AISI 309L ve AISI 316L) kullanlarak kaynak edilmitir.Daha sonra bu kaynak edilen iki farkl malzemelerin kaynak ara yzeylerinin mikroyaplar, kaynakl blgenin ekme dayanmi deerleri ve korozyon davran ile ilgili deneysel veriler elde edilmitir. Bir sonraki etapta,benzer bir amala AISI304 paslanmaz elii bu kez 17Mn4 (P295GH) kazan elii ile TIG kaynayla kaynak edilmitir. Bu almada ise yalnzca ER319L kalite kaynak elektrodu kullanlmtr. 7Mn4 (P295GH); EN 10028 Ksm 2'ye uygun olarak retilen karbon-manganez eliidir ve alma scakl yksek olan buhar kazanlar, basnl kaplar,boru devreleri, vs. nin yapmnda olduka yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. ER309L, paslanmaz eliklerle alamsz ve dsk alaml eliklerin TIG kaynanda kullanlan stenitik paslanmaz elik kaynak telidir ve 300C'ye kadar isletme scaklklarna maruz kaynaklarda kullanlabilir. AISI304 (X5CrNi18-10) stenitik paslanmaz elik malzemelerin alasmsz veya dk alasml eliklerle kayna sk karlalan bir durumdur. Kaynakl birletirme ilemi sonras kaynak blgesinde farkl akma mukavemetine sahip blgelerin bulunmas sonucu bir uyumsuzluk ortaya kar.Ayrca ergimis kaynak metalinin etkisiyle esas metalde stesiri altnda kalan blgeler (ITAB) oluur. Bu almann amac farkl blgelerde oluan uyumsuzluklarn krlma mekanii asndan incelenmesidir. Yukarda bahsedilen almalardan farkl olarak;kaln saclarn kaynak edilmesinde ska kullanlan bir yntem olan srtnme kaynann (FSW) AISI304 paslanmaz elik

saclara uygulanmas sonucu kaynak blgesinde elde edilen mikroyaplar da incelenmitir. Bilindii zere, AISI304 stenitik paslanmaz elikler;s deitirgeci ve kimyasal reaktr gibi yksek scaklk bileenlerinin bulunduu enerji santrallerinde,yksek scaklkta mekanik zellikerini kaybetmemeleri ve mkemmel bir korozyon dayanmna sahip olmalar nedeniyle ok yaygn kullanlrlar. AISI304 stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda bir ekilde, s etkili sensitizasyona bal gerilmeli korozyon atlaklar ve kaynak blgesinde bozulmalar meydana gelmektedir. Srtnme kayna bize, katlamaya ve yeniden kristallemeye bal olarak meydana gelen kalnt gerilmelerin,distorsiyonun,atlaklarn ve makrosegragasyonlarn minimuma indirildii bir kaynak imkan sunmaktadr. Bu kaynak yntemi, erime scaklklar nispeten daha dk olan alminyum ve magnezyum alamlarnda uygulanm ve olumlu sonular elde edilmitir. Srtme kaynann,erime scaklklar yksek olan paslanmaz elikler ve yumuak eliklerde de uygulanabilirlii son zamanlarda derinlemesine incelenmi ve bu yntemi gelitirmeye ynelik aratrmalar yaplp raporlar sunulmutur.Bu alma sonucunda ise srtnme kayna ile birletirilen kartlmtr. almada son olarak, eitli kalnlklardaki AIS304 paslanmaz elik ve dk karbonlu eliklerin,oklu paso metoduyla kendi aralarnda kaynak edilmesi sonucunda ortaya kan kalnt gerilmeler irdelenmitir.Bilindii gibi,kaynaktaki youn s kontsantrayonuna bal olarak,kaynak eksenine yakn blgeler siddetli bir sl dngye maruz kalrlar, bu durum kaynak blgesinde,homojen olmayan plastik deformasyonlar ve kalnt gerilmelerin olumasna neden olur.Endstride farkl kalnlklarda saclar kullanlmaktadr ve bu saclar genel olarak oklu paso kaynak metodu ile kaynak edilmektedir. oklu paso kayna metodu uygulanrken,atlan her pasoyla birlikte malzeme iinde kalnt gerilmeler de artmaktadr. Bu deneysel almada, atlan her pasosuyla birlikte meydana pgelen sl dng ve apraz kalnt gerilmeler ,deneyde kullanlan 6mm,8mm ve 12mmlik AISI304 paslanmaz ve dk karbonlu elik plakalarn kaynak dikileri iin tek tek llmtr. Kalnt gerilmelerin llmesi iin X-ray krnm metodu kullanlmtr.Kaynak yntemi olarak ise Manuel Metal Ark Kayna (MMAW) yntemi kullanlmtr.Bu almada, paslanmaz eliklerin ve karbon eliklerinin kaynak dikilerinde klan en yksek scaklklar AISI304 paslanmaz eliklerin mikroyap karakteristiini ortaya

karlatrlmtr.Kaynak

dikilerinin

ylmasyla

birlikte

gelien

kalnt

gerilmeler,deien maksimum ekme gerilmesi deeri ve kaynak dikilerinde klan maksimum scaklar ile meydana gelen kalnt gerilmeler arasndaki ilikinin muhakemesi yaplmtr.

2.

GENEL BLGLER 2.1 Paslanmaz elikler

Paslanmaz elikler; ierisinde en az %10,5 orannda (arlka) krom (Cr) ieren demir esasl alamlar olarak tanmlanrlar.Paslanmaz eliin yzeyinde oluan ince fakat youn kromoksit tabakas korozyona kar yksek dayanm salar ve oksidasyonun daha derine doru ilerlemesini engeller.erdikleri dier katk elementlerine gre deien ve tamamen stenitik ile tamamen ferritik zellikler aralnda sralanan be farkl eit paslanmaz elik tr vardr.Bunlar sras ile; stenitik Paslanmaz elikler Ferritik Paslanmaz elikler

 :Martenzitik Paslanmaz elikler ift Fazl (dupleks) paslanmaz elikler kelme Yoluyla Sertleebilen Paslanmaz elikler stenitik paslanmaz elikler 200 ve 300 serilerini ieririrler ve 304 bunlarn iinde en youn olarak kullanlandr. Temel alam elementi krom ve nikeldir. Ferritik paslanmaz elikler sertletirilemeyen Fe-Cr alamlardr. 405,409,430,422 ve 446 bu grupta yeralan en tipik rnlerdir. Martenzitik paslanmaz elikler ferritik gruptaki paslanmaz eliklerle benzer kimyasal analize sahiptirler ancak daha yksek oranda karbon ve daha dk oranda krom ierirler.Bu nedenle sl ilemle sertletirilebilirler.403,410,416 ve 420 bu grupta yeralan en tipik rnlerdir. ift fazl (Dupleks) paslanmaz elikler hemen hemen eit miktarda stenit ve ferrit ieren bir mikroyapnn oluturulmas ile elde edilirler. Bu elikerin tam olarak %24 krom ve %5 nikel ierirler.Numaralama sistemi 200,300 veya 400 ile tanmlanan gruplarn hi birisine girmez. kelme yoluyla sertleebilen paslanmaz elikler alminyum gibi kat zeltiye girme ve yalandrma (keltme) sl ilemi ile elie sertleebilme olana salayan alam elementleri ierirler. Bu elikler ayrca; martenzitik,yar stenitik ve stenitik tip kelme yoluyla sertleebilen paslanmaz elikler olmak zere alt gruplara ayrlrlar. Bu almada kullanlan AISI304 paslanmaz eliin bir stenitik paslanmaz elik olmas dolaysyla sadece stenitik paslanmaz elikler detayl olarak incelencektir. 2.1.1 stenitik Paslanmaz elikler

Gerek kullanm, gerekse alam kalitelerinin okluu asndan en zengin grup ostenitik eliklerdir. Manyetik olmayan bu elikler hem oda scaklnda hem de yksekscaklklarda yzey merkezle kbik kafese sahip ostenitik iyaplarn koruduklarndan,normalleltirme ve sertleltirme sl ilemi yaplamaz. Tavlanm halde sneklikleri, tokluklar ve ekillendirilebilme kabiliyetleri dk scaklklarda bile mkemmeldir.Mukavemetleri ancak souk ekillendirme ile artrlabilir. Ostenitik

paslanmaz elikler genellikle %16 ile %26 krom, %35e kadar nikel ve %20ye kadar mangan ierirler.Nikel ve mangan temel ostenit oluturuculardr. Tablo 2.1 stenitik paslanmaz elik kaliteleri ve kimyasal bileimleri

2XX serisinde, en ok %7 nikel, %5 ile %20 arasnda mangan bulunur ve azotun ostenit iinde znrl sayesinde dayanm artrlabilir. Kat zeltide bulunan kristal kusurlarn iine yerleen azot, ostenit i yapnn mukavemetini artrr. 3XX serisi ise daha fazla nikel ve en ok %2 mangan ierir. 301 ve 304 kaliteleri en az alaml olan trlerdir ve 3XX serisinin temel alamlar olarak kabul edilirler. Mkemmel ekillendirilebildii, sneklii ve yeterli korozyon dayanm ile 304 kalite ostenitik elik en yaygn olarak kullanlan paslanmaz eliktir. Tavlanm 3XX serisi eliklerin akma dayanm 200-275 Mpa arasnda iken yksek azotlu 2XX serisinde akma dayanm 500 MPa deerine kadar ykselir. Bu eliklerde korozyonu nlemek iin gerekli olan kromun ferrit yapc etkisi, ostenit yapc alam elementleri katlarak giderilir.

ekil 2.1 stenitik paslanmaz eliin mikroyaps 304 kalite eliklere molibden katlarak 316 ve 317 kaliteleri retilir ve klorrl ortamda noktasal korozyona dayanm salanr. 309 ve 310 kaliteleri gibi yksek kromlu alamlar yksek scaklklarda ve oksitleyici ortamlarda kullanlr. Yksek oranda nikelli alamlar ise indirgeyici asidik ortamlarda tercih edilirler. Ancak bu amala, kuvvetli bir ostenit yapc olmasna karn karbon miktar artrlamaz, nk bu element karbr oluturarak korozyon dayanmn zayatr. Bunun yerine ayn zamanda oksitleyici ve indirgeyici asitlere de dayankl olan nikelden yararlanlr. Yksek oranda nikel, yaklak %6 azot ve %20 azot ieren alamlara sperostenitikler de denir. 321 ve 347 kalitelerde karbonu stabilize etmek ve dolaysyla yksek scaklkta taneleraras korozyonu nlemek amacyla titanyum ve niyobyum eklenir. L ve S uzantl alamlarda (304L, 309S gibi) taneleraras korozyonu nlemek iin karbon orann dk tutma yoluna gidilmitir. Ostenitik paslanmaz eliklerde mukavemeti artrmak iin genellikle souk ekillendirmeden yararlanlr. Bu eliklerde pekleme, ferritiklerden daha fazladr. Bu arada ekil deitirme martenziti de oluabilir ve malzeme manyetiklik kazanr. Mukavemeti artrmak iin bir dier yol da alamlama yapmaktr. Bu adan karbon ve azot en etkili elementlerdir. Kkrtsz olan korozif ortamlarda ostenitik elikler, ferritiklerden daha iyi sonu verirler. Molibden katlmas ile organik ve eitli mineral asitlere kar dayanmlar artar. Tam ostenitik elikler sya ve asitlere dayankl, yksek scaklk zellikleri iyi olan malzemelerdir. Ancak scak yrtlma eilimi gsterirler. Ostenitik elikler snek ve toktur, ayrca s etkisiyle sertlemedikleriden, kaynak balantlar iin uygundur, ancak snan ve souyan blgede karbr kelmesi olumamas iin stabilize edilmi trleri seilmelidir.

Tablo 2.2 stenitik paslanmaz elikler

te yandan s iletimleri dk, genlemeleri yksek olduundan kaynakta arplmay nlemek iin s girdisi dk tutulmaldr.Ostenit faz ieren eliklerde en byk sorun, krom karbr kelmesidir. Kritik scaklklar olarak nitelenen 400 ile 850C arasnda yksek enerjili tane snrlar boyunca ayrarak yan yana dizilen kromca zengin karbrler, malzemenin korozif ortamlarda bulunmas halinde taneleraras korozyona ve tane ayrlmasna yol aarlar. Bunun nedeni karbr bnyesine geen krom nedeniyle, kat zeltideki krom miktarnn korozyona dayankllk snrnn (<%12)altna dmesidir.Bunu engellemek iin;

 elie stabilizatrler katlarak, iyap kararl hale getirilir. Bunlar, karbona ilgileri kromunkinden fazla olan titanyum, tantal ve niyobyum gibi elementlerdir. Bu sayede karbon, yksek scaklklarda dahi kromkarbroluturmayacak ekilde balanr. ELC (extra low carbon - ok dk karbonlu) elikler kullanlabilir. Ostenitik eliklerde 650C scaklkta znebilen karbon miktar yaklalk %0.05tir. Karbon miktar bu deerden az olursa znen karbon, karbr olulturamaz. zme tav uygulanabilir. 1050-1150C arasnda tavlayarak kelmi karbrler zndrlr. Hzl soutularak yeniden kelme nlenir.

stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti stenitik paslanmaz elikler % 16-26 Cr, % 10-24 Ni+Mn, % 0.40'a kadar C ve dk miktarda Mo, Ti, Nb ve Ta gibi dier alam elementlerini ierir. Cr ve Ni+Mn oranlar arasndaki denge, % 90-100 stenitten oluan bir mikro yapnn elde edilebilecei ekilde oluturulmutur. Bu alamlar, geni bir scaklk aralnda sahip olduklar yksek tokluk ve yksek dayanm deerleri ile n plana karlar ve 540C'a kadarki scaklklarda oksidasyona kar dayanm gsterirler. Bu grupta yeralan malzemelerin banda 302, 304, 310, 316, 321 ve 347 gelmektedir. Tablo 2.3'de, yukarda belirtilen ve bunlarn dnda kalan dier stenitik paslanmaz eliklerin nominal kimyasal analiz deerleri yeralmaktadr. Bu elikler iin gelitirilen dolgu malzemeleri genellikle ana metal ile benzer yapdadr. Ancak birok alam iin, scak atlak oluumunu engellemek amacyla, dk miktarda ferrit ieren bir mikro yapnn olumasna olanak salayan dolgu malzemeleri kullanlr (Bu konu daha detayl olarak ilerideki blmlerde ele alna- caktr). Bu art gerekletirebilmek iin 308 tr dolgu malzemeleri 302 tr eliklerin, 304 ve 347 tr dolgu malzemeleri ise 321 tr eliklerin kaynanda kullanlr. Dier elik trleri ise kendilerine benzer yapdaki dolgu malzemeleri ile kaynak edilebilirler.347 tr elikler 308H tr dolgu malzemeleri ile de kaynak edilebilir. Bu trdeki dolgu malzemeleri rtl elektrod, dolu tel ve zl tel olarak retilir. 321 tr dolgu malzemeleri ise snrl olarak, sadece dolu tel ve zl tel olarak retilmektedir. stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda balca kaynak problemi ile karlalr. Bunlar sras ile; (1) snn etkisi altnda kalan blgede "Krom Karbr" olumas sonucu meydana gelen hassas (3) yap, (2) kaynak yksek alma dikiinde grlen "Scak atlak" oluumu ve

scaklklarnda karlalan "Sigma Faz" oluumu riskleridir.

Tablo 2.3 stenitik paslanmaz eliklerin normal kimyasal analiz deerleri

2.1.2

Krom Karbr Oluumu

Isnn etkisi altnda kalan blgenin 427-871C scak- la kadar snan blmnde yeralan tane snrlarnda kelen ve taneler aras korozyonu hzlandran krom

karbrler burada "Hassas Yap" olumasna neden olurlar (ekil 2.2 ve 2.3). Bu oluum srasnda bir miktar krom zeltiden tane snrlarna doru yer deitirir ve bunun sonucunda bu blgesel alanlarda krom miktarnda azalma olaca iin korozyon dayanm der.

ekil 2.2 Kromun yer deitirerek krom karbr oluturmas

ekil 2.3 18 Cr / 8 Ni (0.10 C)'lu Paslanmaz eliin Tane Snrlarnda OluanKarbr kelmesi (x 1200)

2.1.3

Scak atlak Oluumu

Scak atlamann temel nedeni; kkrt (S) ve fosfor (P) gibi elementlerin oluturduu ve tane snrlarnda toplanma eilimi yksek olan dk erime scaklna sahip metalik bileimlerdir. Bu bileimler, eer kaynak dikiinde veya snn etkisi altnda kalan blgede bulunuyorsa, tane snrlarna doru yaylrlar ve kaynak dikii sourken ve ekme gerilmeleri olu- tuunda atlamaya neden olurlar.

Scak atlak oluumu, dolgu metalinin ve ana metalin kimyasal analizinin stenitik matriksde dk miktarda ferrit ieren bir mikro yap elde edilecek ekilde ayarlanmasyla nlenebilir. Ferrit, kkrt ve fosfor bileimlerini kontrol altnda tutabilen ve ferritik- stenitik yapya sahip olan tane snrlar oluturarak scak atlak oluumunu engeller. Bu sorun "S" ve "P" miktarlarnn ok dk seviyelerde tutulmas ile de giderilebilir, ancak bu durumda, eliklerin retim maliyetleri belirgin bir ekilde artacaktr. Scak atlama riskine kar dayanm elde edebilmek iin yapdaki ferrit miktarnn en az % 4 olmas neril- mektedir. Ferritin varl AWS A4.2'ye gre kalibre edilen manyetik lm aletleriyle salkl bir ekilde belirlenebilir. Bunun dnda; dolgu malzemesinin ve ana metalin kimyasal analizi biliniyorsa, eitli diyagramlar kullanlarak da bir tahminde bulunmak mmkndr. Bu diyagramlardan en bilineni ve en eski olan 1948 ylnda SCHAEFFLER tarafndan gelitirilen "Schaeffler Diyagram"dr. Bu diyagramda Cr edeeri yatay eksende, Ni edeeri ise dikey eksende yeralmaktadr. (Cr) e = % Cr + % Mo + 1.5 % Si + 0.5 % Nb (Ni) e = % Ni + 30 % C + 0.5 % Mn Schaeffler Diyagram ok uzun yllar kullanlmasna karn, azotun (N) etkisini hesaba katmamas ve diyagramdan elde edilen verilerin, konusunda bilgili birka lm uzman tarafndan belirlenen ferrit yzdeleri ile farkllklar gstermesi nedeniyle gnmzde etkinliini kaybetmitir.

ekil 2.4 Katlama Faz Snrlarn da eren WRC-1992 Diyagram

(Ni) e = % Ni + 30 % C + 30 % N + 0.5 % Mn Ferrit numaralar, zellikle dk seviyelerde, ferrit yzdeleri ile yakn deerlere sahiptir. Gnmzde en sk kullanlan ve en salkl sonucu veren diyagram ekil6'da belirtilen WCR-1992 Diyagram'dr. ASME artnamelerinin 1994-1995 k dneminde yaynlanan eklerinde WCR-1992 Diyagram WCR-DeLong Diyagram'nn yerini almtr. Kabul edilen bu en son diyagramda krom ve nikel edeerleri aadaki for- mllerle hesaplanmaktadr. (Cr) e = % Cr + % Mo + 0.7 % Nb (Ni) e = % Ni + 35 % C + 20 % N + 0.25 % Cu Grld gibi nikel ve krom edeerleri Schaeffler ve WCR-DeLong Diyagram'larndakinden daha farkl olarak hesaplanmaktadr. Ferrit numaras diyagramn nikel edeerini gsteren ekseninden saa doru yatay, krom edegerini gsteren ekseninden yukarya doru dikey izgiler izerek bulunur. Yatay ve dikey dorularn kesitii noktadan geen apraz izgiler ferrit numarasn vermektedir. WCR-1992 ve WCR-DeLong Diyagramlar 308 gibi sk kullanlan paslanmaz elikler iin benzer deerler verir. Ancak WCR-1992 Diyagram, zellikle yksek alaml malzemelerde, yksek manganl stenitik tipteki ya da stenitik-ferritik yapdaki ift fazl paslanmaz elikler gibi daha seyrek kullanlan alamlarda daha kesin ve doru sonular vermektedir. Ferrit numaras, ferritin manyetik olma zelliinden yararlanlarak kaynak metali zerinden llebilir. Bunun iin ticari olarak sata sunulan ve AWS A4.2'ye gre kalibre edilmi olan ve ferrit numarasnn direkt olarak okunabildii manyetik lm cihazlarndan, ferritscoplardan ve benzeri cihazlardan yararlanlabilir. Ferrit miktarnn scak atlak oluumundan korunmak iin gereken orandan daha yksek olmamasnda ve belirli gvenlik snrlar ierisinde tutulmasnda yarar vardr. nk ferrit, baz korozif ortamlarda, malze- melerin korozyon dayanmn drr ve yapdaki ar ferrit miktar sneklik ve tokluu azaltr. 2.1.4 Sigma Faz Oluumu

"Sigma Faz", ok sert (700-800 Vickers), manyetik olmayan ve gevrek yapya sahip metalleraras bir bileiktir. Rntgen n ile yaplan analizde bileiminin yaklak olarak % 52 krom ve % 48 demirden olutuu ancak bunun yannda molibden gibi

dier alam elementlerini de ierebildii grlmtr. Sigma faz, kromlu veya krom-nikel esasl paslanmaz ve sya dayankl eliklerin kaynak blgesinde oluur. Saf stenitik bir yapdaki sigma faz oluum hz, stenitik ktle ierisinde ferrit ieren yapdakine oranla daha dktr. Sigma faz ile krom karbr kelmesi birbirinden tamamen farkl iki oluumdur. Sigma faz krlganl 650-850C scaklklar arasnda grlr ve bu scaklk aralnda kalma sresi ile oluan yapnn younluu arasnda yakn bir iliki vardr. Faz dnm hznn en youn olduu scaklk 720C civarndadr. Yapda bulunan ferrit miktarnn % 3-4 ile snrl tutulmas durumunda, stenit tanelerinin etraf ferrit ile evrilemeyecek ve krlganlk riski nlenecektir . Buna karn ferrit miktarnn % 12'yi gemesi ile birlikte esneklik kabiliyeti hzla azalacaktr (ekil 2.5).

ekil 2.5 20 Cr / 10 Ni'li ve % 3 Ferrit eren Paslanmaz elik (x 1700) Ferritin sigma fazna dnmesi sonucu kaynak dikiinde oluan atlama eilimini lmeye ynelik olarak gerekletirilen deneye ait veriler ekil 2.6'daki grafikte belirtilmitir.

ekil 2.6 Farkl Scaklklarda Isl lem Uygulanan ve 780C'da 300 Saat Sresince Tutulan, 20 Cr/10 Ni ve1 Nb'lu Ostenitik Bir Yapda Bulunan Ferrit Miktarnn Gsterdii Etki Ferrit ierikleri % 3 ile % 12 arasnda deien ve 20 Cr, 10 Ni ve 1 Nb'lu bir elektrodun kullanld be farkl deney paras hazrlanmtr. Daha sonra bu deney paralar 980-1100C arasndaki farkl scaklklarda stenitletirilmi, 730C'da 300 saat boyunca tutulmu ve sigma faz oluturularak krlgan hale getirilmitir. Buradan da grlmektedir ki; ferrit miktarndaki arta bal olarak esneklik (darbe dayanm) azalmakta ve ferrit yzdesi ne olursa olsun stenitletirme scakln- daki art diki zerinde olumlu bir etki yaratmaktadr. ekil 2.7 ve ekil 2.8de; 25 Cr / 20 Ni'li, sya dayankl bir elektrodla gerekletirilen ve farkl zaman dilimleri sresince dnm scaklnda tutulan balantlara ait iyap fotograflar yeralmaktadr. Grld gibi, parann 780C'da 100 saat sre ile tulmas durumunda sigma faz izgileri olumaya balamtr (ekil 2.7) ve yine (ekil-2.8). ayn scaklkta gerekletirilen 500 saatlk bir tutma ilemi sonucunda ise kelen sigma faz izlerinin ok daha youn olduu grlmektedir

ekil 2.7 25 Cr / 20 Ni (0.10 C)'lu Elektrod Kullanlmtr. 780C'da 100 Saat Isl lem Uygulanm ve Sigma Faz izgileri Olumaya Balamtr (x 1600). Buradan da anlald gibi, kaynak ilemi srasnda banyonun ok hzl soumas ve katlamas nedeni ile sigma faz kolay oluamaz. Bu sorun esas olarak ferrit ierii ok yksek olan bir kaynakl balantnn kaynak ileminden sonra uzun sre yksek scaklk deer- lerinde kalacak bir alma ortamlarda kullanlmas durumunda karmza kar.

ekil 2.8 25 Cr / 20 Ni (0.10 C)'lu Elektrod Kullanlmtr. 780C'da 500 Saat Isl lem Uygulanm ve Sigma Faz izgileri Artarak yice Belirgin Hale Gelmitir (x1600). Sigma faz konusunda yaplan aratrmalardan elde edilen sonular aada belirtilmitir. a- Sigma faznn oluumu 750C'da, 650C'dakinden daha abuk meydana gelir. 750C'da 30 saat gibi bir zamana gereksinim varken bu sre 650C'da 1 haftaya kar. b- Sigma faz oluumu souk ekil deitirme ile hzlanr.

c- Sigma faz oluumuna kuvvetli olarak etki eden elementler ; molibden (Mo), krom (Cr), niobyum (Nb) ve silisyum (Si)'dur. d- Sigma oluumunu kuvvetlendiren elementlerin miktar yksek ise, belirli artlar altnda, kaynaa bal olmadan ve sl ilem uygulamadan da sigma faz meydana gelebilir. e- Sigma faz, 950-1100C scaklklar arasnda belirli bir sre tavlandktan sonra, suda hzl olarak soutularak giderilebilir. f- Sigma faznn giderilmesi iin uygulanan sl ilemden sonra oluan yapdaki ferrit miktar, sl ilem uygulanmam yapdakine oranla daha azdr. g- Ferrit miktar, paraya 1150C'da homojenletirme tavlamas uygulanarak daha da drlebilir. Bu durumda ferrit mikro toplanmalar eklinde oluur. h- Isl ilem uygulanmam 19 Cr / 9 Ni /1.5 Mo tipi elie ait kaynak blgesinin yapsnda bulunan % 15 ferrit sigma fazna dnnce, kaynak dikiinin mukavemet zelliklerinde aada belir- tilen deimeler meydana gelir : - ekme dayanm ykselir, akma snr der. - Uzama, bzlme ve entik dayanmlar nemli derecede azalr. - 24 saat 750C'da tavlanm olan kaynak blge- sinin 0C'daki entik dayanm, 650C'da bir hafta tavlanan kaynak yerinin entik dayanm ile hemen hemen ayndr. Buna karn, yapsnda % 12 ferrit bulunan kaynak blgesinin entik dayanmnn 1/10'u kadardr. Aradaki bu fark, yksek scaklklarda daha da azalmaktadr. i- 300-400C'n zerinde olduka iyi entik deerleri elde edildii iin, yksek iletme scaklnda alan konstrksiyonlarda, sigma faznn neden olduu gevreklemeden korkulmamaldr. k- Sigma faznn neden olduu krlganlk, kaynak blgesinin tavlama yaplmadan nceki durumunda ierdii ferrit miktarna baldr. Eer kaynak blgesi balangta % 6.5 ferrit ierirse, sigma dnmesi entik darbe dayanmnn azalmasna neden olmaz. Burada ferrit miktar az olduu iin, ferrit stenitik yap ierisinde a eklinde deil, izole edilmi odacklar halinde meydana gelir. Bu yolla elde edilen sigma, yapya bir sneklik kazan- drmaktadr.[1]

2.3 stenitik Paslamaz eliklerde Kullanlan Kaynak Prosesleri Paslanmaz elikler ve sya dayankl elikler baz snrlamalar hari, alamsz ve dk alaml eliklerde kullanlan ergitme ve basn kaynak yntemleri ile kaynak yaplabilir. Paslanmaz ve sya dayankl eliklerin kaynak ilemi kaynak yaplacak ana metalden beklenen zelliklere, rnein; korozyon ve s dayanmna, gre deiiklik gsterebilir. Kullanlacak kaynak malzemesi ana metalle ayn kompozisyonda veya baz uygulamalar iin daha yksek alaml olmaldr. stenitik paslanmaz elikler iin en ok uygulanan kaynak yntemleri unlardr; Manuel metal ark kayna (MMAW) Gaz tungsten ark kayna (GTAW) Plazma ark kayna (PAW) Laser n kayna (LBW) Elektron n kayna (EBW) Gaz metal ark kayna (GMAW) Yakma aln kayna (FW) Srtnme kayna (FSW) zl tel elektrotla ark kayna (FCW) rtl metal ark kayna (SMAW) Toz-alt ark kayna (SAW) Diren nokta kayna (RSW) Kabartl nokta kayna (PW) Diren diki kayna (RSEW) Elektro cruf kayna (ESW) Saplama Kayna (SW) stenitik paslanmaz elikler de kendi aralarnda; standart stenitik paslanmaz elikler,tam stenitik paslanmaz elikler, ferritik-stenitik (dupleks) paslanmaz elikler olmak zere 3 gruba ayrlmaktadr ve her bir trn kayna iin dikkat edilmesi gereken baz hususlar vardr.

Bu hususlardan bazlar unlardr; A1 Standart stenitik Paslanmaz eliklerin Kayna; Kaynak metali % 4 ile % 12 (5 -15 FN) delta ferrit ierir, bu nedenle scak atlaa kar direnlidir Kaynakl birletirmelerden, manyetik olmamas, yksek korozyon direncine sahip olmas veya dk scaklklarda tokluk gibi zelliklerin istenmesi durumunda tamamen stenitik kaynak metalleri seilmelidir. Ana metalle yaplan karm %40n altnda tutulmaldr ve delta-ferrit orann ok fazla drmemek iin, mmknse kaynak esnasnda azot emilimi dk tutulmaldr. n stma yaplmamaldr, pasolar aras scaklk en fazla 150C olmaldr. Ark balanglar kaynak az iinde yaplmaldr. Delta-ferrit manyetiktir bir fazdr. Cr-Nili stenitik paslanmaz elikler Cr-Ni-Moli stenitik paslanmaz eliklerle birletirilebilir fakat korozyon direnci dikkate alndnda ayn bileimdeki kaynak malzemesi tercih edilmelidir. A2 Tam stenitik Paslanmaz eliklerin Kayna ; Tam stenitik kaynak metallerinde, scak atlak eiliminin yksek olduu bu tr elikleri kaynak yaparken unutulmamaldr. Bunlarn yannda u noktalara dikkat edilmelidir. Kaynak blgesinin kesinlikle ok temiz olmas gerekir, scak-atlaa neden olan kkrt v.b. maddelerin kaynak blgesine girmesine izin verilmemelidir. Kraterleri doldurulmal, gerekirse talanarak kartlmaldr, Uzunlamasna oluabilecek atlaklar nlemek iin kk paso yeterli kalnlkta yaplmaldr. Tasarm esnasnda lokal gerilimler oluturmaktan ve kaln kesitli malzeme kullanmndan kanlmaldr. Tane boyunu kk tutabilmek ve kaynakl birletirmedeki kaynak sonras gerilimleri dk tutabilmek iin byk kaynak banyosundan ve yksek s girdisinden kanlmaldr.

Bu durum, - Snrl bir s girdisi (en fazla 10 -15 kJ/cm) demektir. - Dz kaynak dikii yapmak veya ok snrl bir salnm yapmaktr, - n stma yaplmamak, pasolar aras scaklk en fazla 130 (150)C'de olmasdr. F - A - Ferritik-stenitik Paslanmaz eliklerin Kayna; Delta-ferrit ve stenit olmak zere iki fazl olan bu tr eliklere dubleks paslanmaz elikler denir. Bu elikler ergitme kaynaklar ile birletirilebilir. Kaynakl birletirmeler en fazla 250Cye kadar alabilir. 475Cde krlgan fazlarn olumas nedeniyle 250C ile 900C arasndaki scaklklarda tokluu der. Kaynak metalindeki delta ferrit orann snrlandrmak iin, ana metalle ayn oranda azot (N)-alamna sahip kaynak malzemelerinde, nikel miktar ana metalinkinden biraz daha yksektir. Nikel oran dk paslanmaz eliklerle yaplan birletirmelerde karm % 40n altnda tutulmaldr. lave metal kullanlmadan kaynak yapmak, yalnz zndrme tav ve arkasndan su verme ilemi yaplrsa mmkndr. n tav yaplmadan kaynak yaplmal, pasolar aras scaklk 250Cyi (yaklak % 23 Cr ieren eliklerde) veya 150Cyi (yaklak % 25 Cr ieren eliklerde) amamaldr. stenitik paslanmaz eliklere gre biraz daha yksek s girdisi seilebilir. Kullanlan kaynak yntemine ve malzeme kalnlna gre; %23 Cr ieren eliklerde, 5 - 25 kJ/cm s girdisi ile, %25 Cr ieren eliklerde 2 15 kJ/cm s girdisi ile kaynak yaplabilir. Yksek miktarda delta-ferrit ieren elikler, hidrojen atlana meyillidir. Bu nedenle kaynak esnasnda hidrojen emilimi mmkn olduunca dk tutulmaldr (elektrodlar kullanlmadan nce kurutulmal ve hidrojen ieren gazlar kullanlmamaldr).

Bu almada,AISI304 stenitik paslanmaz eliin kullanld eitli kaynak uygulamalarnda,yukarda sralanan yntemler arasndan; Manuel metal ark kayna (MMAW) , gaz tungsten (volfram) ark kayna (GTAW) ve srtnme kayna (FSW) yntemleri kullanlmtr. Bu nedenle, sadece bu kaynak yntemi detayl olarak anlatlacaktr. 2.1.5 Manuel (Elle) Metal Ark Kayna Yntemi

Bu yntemde, kaynakla birleecek paralar resimlerine gre hazrlanr, kaynak azlar alr, paralar aada greceimiz pozisyon aparatlar veya herhangi bir montaj ekli ile tespit edilir ve bylece aralarnda braklan mesafe en elverili olarak kabul edilen lde tutulmu olur. Kullanlacak kaynak makinesine en uygun cins ve apta bir veya birka tip elektro d daha evvel seilmit ir. Bu seim iin ana kriterle rin tayini ok nemlidir. 2.1.5.1 Para Kalnlna Gre Elektrod apnn Seilmesi almo ile kaynan aksine olarak, belirli bir zamanda ark kayna ile temin edilecek s miktarnn parann ktlesine bal olmad inanc ok yaygndr. Bu inan ancak baz snrlar iinde dorudur. Zira pratikte yle bir kalnlk vardr ki onu belirli apta bir elektrodla kaynak etmek imknszdr yle ki delinme ve yanma entiklerinden kanmak iin bu apn gerektirdii akm iddetinin altna inmek veya elle kaynakta mmkn olmayan hzla lerlemek gerekir. Bunun aksine kk apl elektrodlarla kaln paralarn kayna ve hatta dolgusu hi tavsiye edilmez, zira azami amperajlar ile bile bu elektrodlar iyi bir nfuziyet elde etmek imknn vermezler. Ana metale intikal eden btn s burada abuk dalr; bunun dnda, ergime banyosu ve kenarlarnn ok abuk soumas su alma hadiselerini meydana getirebilir; paralar rijit olarak bal ise bunlar, bilhassa muayyen baz elektrod klaslar ile, atlaklara kolaylkla gtrebilir.

ekil 2.9

ekil 2.9'daki grafik, standart elektrod aplar ile rasyonel ekilde kaynak edilebilecek elik kalnlklarnn azami ve asgari snrlarn gsterir. Bunlar ayn para dzlemdeki saclarn birbirleriyle kayna iindir. Aadaki tablo, souk amperajlar verir.

zerinde yatay kaynakta, sac kalnlna gre elektrod ap ile ortalama

ekil 2.10 Paralarn e kalnlna gre kaynak akm iddeti

2.1.5.2 Dikiin ekil ve Pozisyonuna Gre Elektrod apnn Seimi - Ke kaynaklarnda elektrod apn, saclarn kalnlndan ok diki kalnl tayin eder. zellikle kk pasosu 4 mm'den byk apta elektrodla kaynak edilmemelidir zira aksi halde kk kenarlarna nfuziyet bakmndan erimek g olur. Keza s dalma oranlar da burada rol oynar yle ki ayn sac kalnlklar ile i ke dikiinde, V dikiine nazaran daha kaln, d ke dikiinde ise daha ince elektrod kullanlr. Kk damlalar halinde meydana getirilmi bir diki (kk apl elektrod, dk akm iddeti veya byk ilerleme hz), iri damlalar halinde ylm bir dikiten (kaln apl elektrod, kuvvetli akm iddeti veya yava ilerleme hz) daima daha bombelidir. Bu kaide u mlhaza ile de desteklenir: kk damlalar, byklerden daha hzl katlatklarndan, yaylmaya vakit bulamazlar. Dik bir yzey veya tavanda ergimi bir metal damlas buralarda ancak kk olmas, yani ariyet kuvvetlerinin arla galip gelmesi artyla tutunabilir. Bu itibarla dik yzey veya tavanda kaynakta kk kesitli dikiler ekip abuk katlamalarn temin etmek gerekir: kk apl elektrod kullanmak, yatay kaynaa nazaran daha dk amperajla veya daha byk ilerleme hz ile almak uygundur. Bu andan itibaren kaynaknn almas balar. Bu alma en iktisad artlar altnda mmkn olan en iyi birlemeyi elde etmekten ibarettir. lem el ile yapldndan bazen telfisi ok pahal ve hatta imknsz kusurlar olabilir. Bu itibarla kaynak yksek lde meslek sorumluluk hissine sahip bir kii olmal ve almas esnasnda farkna vard kusurlara bizzat iaret etmelidir. Kaynak ilemi aadaki sray takip eder: 1) Akm iddetinin ayar. Her elektrod ap iin, imalt, kutu etiketi zerinde elektrodun kullanlmasna iddetlerini vermitir. Byle bir elverili asgari ve azami akm yaznn bulunmamas halinde aadaki

tecrb formln kullanlmas ile mesele kabaca halledilir: A=50 (D-1)

Burada A, amper cinsinden akm iddeti; D de elektrodun mm cinsinden ekirdek apdr. Bir baka yakn forml de ekirdek ap milimetresi basna 3540A hesap etmektir. rtnn kalnlk ve cinsi ile kaynak pozisyonuna gre akm iddetinde bylece hesap edilmi iddete nazaran %30 kadar deimeler gerekebilir. Yazl asgari akm iddetinin altnda alldnda d bkey ve irkin, zayf nfuziyetli ve biimsiz nihay kraterli bir diki elde edilir. Dikite gzenek bulunmas ve cruf girmesi tehlikesi vardr. Azami akm iddetinin stnde, ergime pskrmeli, diki intizamsz ve nfuziyet tehlikeli ekilde derin olur, dikite boluk ve atlaklar bulunur, ekilsiz olup dikiin kenarlarnda da yanma entikleri grlr. Nihai krater ve ekil deitirmeler fazla olur. Akm iddeti bilhassa saclarn kalnlklarna baldr yle ki ayn elektrod apnda iddet, ince paralarda daha az, kaln paralarda daha yksek olur. Keza akm iddeti kaynak pozisyonuna bal olarak da deiir. Bu pozisyon, ergimi metalin cazibe (yerekimi) ile akmasna yardmc olduundan A akm iddetini drerek metalin katlamasnn hzlandrlmas tavsiye edilir: -Yatay pozisyonda A yazl ortama akm iddetine gre %10a kadar; -Aadan yukar dik kaynakta %10- %20 kadar -Dkey dzlemde yatay ve tavan kaynaklarnda %5-15 kadar azaltlmaldr. Buna karlk baz hallerde ya arkn nfuziyetinin veya crufu itmek iin dinamizminin arttrlmas istenir. Nitekim yukardan aa dik kaynakta A, %20 kadar arttrlr. Bilhassa kk pasolarnn kaynanda (V,X dikilerinde) amperaj, bir taraftan iyi bir nfuziyet elde edecek ekilde, br taraftan da yapma olmadan elektrod teekkln nleyici ekilde metalinin akmasn temin edip altta damla

kendisi gibi boluk ve atlaklar haiz olur. Mekanik karakteristikler zayflar

olacaktr. Kk pasoda amperaj, mteakip pasolarnkinden dk olacaktr. Aln ve d ke kaynaklarnda, i ke kaynana nazaran amperaj yine dk olur. Aln dikilerinin aksine olarak i ke dikilerinin ilk pasosunda, yi bir

nfuziyet elde etmek iin, mteakip pasolarnkinden daha yksek amperaj kullanlr. Burada bir hususa bilhassa dikkati ekmek yerinde olur: kaynak, makinesindeki ampermetrenin gsterdii deerlerden daima phe Bunlar bir ka sebepten doru temaslar olmayabilir: iyi olmaz; ebeke ark gerilimi gerilimi etmelidir. normal normalin

gerilimden dk olur ki bu hal memleketimizde sk grlr; makine eskimi olabilir; kaynak devresinde stnde olur (demir tozlu elektrodlar). pheye dldnde ampermetre

prensesi ile kontrol edilmelidir. leride, her pozisyonda kaynak uygulamasnn ayrntlarnda daha fazla bilgi verilecektir. 2) Ark gerilimi (veya alma gerilimi). Kaynak esnasnda E ark gerilimi arkn uzunluu, elektrodun ap ve cinsi ve kaynak akm iddetine gre deiir. Yazl ortalama akm iddetlerinde yumuak veya hafif alaml elik elektrodlarnda E (volt) = 2 (D -I- 9) ampirik forml ark geriliminin byklk mertebesini verir. ISO normu, kaynak makinelerinin ayar aksam iin A'ya bal olarak aadaki forml tavsiye eder (forml 600'A'ya kadar tatbik edilmek zere) : E(volt)=20+0.04A(amp) 3) Arkn tututurulmas ve devamllnn salanmas. Bu konuda evvelce kfi temel bilgi verildi. Buna ek olarak aadaki hususlar kaydedelim : -Arkn tututurulmas emin olmal, yani her istendiinde tekrarlanabilmeli. Kaynak bunu, elektrod ucunu para zerine ya vurarak ya da srterek temin eder. kinci ekil, bilhassa bazik elektrod kullanldnda daima tercih edilmeli; bazik elektrodla all- dnda elektrodun birleme yerinin dnda tututurulmas kat' olarak tavsiye edilir. Bu elektrodlarla tututurma kibrit akar gibi olacaktr (ekil 2.11 ). Keza bazik elektrodlarla yarda kesilmi bir kaynaa devam edildiinde, devama balamadan evvel, elektrod ucunda hasl olmu kraterin yok edilmesi, yani ekirdek teli ile rtnn ayn dzleme getirilmesi gereklidir. Kaynak dikiinin sonunda krateri mmkn olduukadar ksa ark boyu ile ve kk dairesel, yava elektrod hareketleri ile (ekil 3.3) doldurmal ve ynnde abuk yukar ekmelidir. elektrodu diki

ekil 2.11 Aksi halde kaynak banyosu kenardan akabilir. Elektrod normal uzunlukta arkla paraya dik olarak ekildiinde daima derin bir krater, yani dikite delik hasl olur ki bundan mutlaka kanmak gerekir. Yatay kaynak dndaki pozisyonlarda kaynakta da ayn ekilde hareket edilmelidir. Tavan kaynanda tututurmada glk ekildiinde ark evvel bir yatay para zerinde tututurulur, elektrodun ucu kzardnda tavana dnlr. - Ark uzunluu en fazla elektrodun ekirdek apna eit olmaldr; arkn ksa tutulmas, bilhassa bazik elektrod kullanldnda, daima tavsiye edilir. Bazik elektrodlarda ark ekirdek apnn yans uzunluunda olacaktr. ok uzun bir ark ergimi metali havann oksijen ve azotundan korumaz. Ayrca metal iri damlalar halinde der, bunlar da ana metale kaynak olmadan patlar ve dolaysyla kaybolur. Kaynak metali oksitli ve gzenekli olur. Mamafih baz hallerde ark, nispeten az metal yarak para mevzi olarak stlmak stendiinde bilerek uzatlr. rnein: a) Balangta, souk bir para zerinde kaynaa balandnda yapmadan kanmak iin; b) Yarda braklm bir dikie devamda (ekil 2.12), yeniden balama noktasnda fazla kalnlktan kanmak iin: ekil 3.4 bu eylemi doru uygulamann yolunu gsterir.

ekil 2.12 -Bazen, rtnn iyi merkezlenmemi olmasndan bunun ergimesi fsltl olur. Bu takdirde elektrodu pense iinde yarm devir evirmek, mahzuru nlemek iin

kfidir. -Pasonun sonunda ark hi bir zaman elektrod hzla ekilerek sndrlmemelidir. Zira aksi halde metal yokluundan krater ok byk olur. Gerektiinde, birka milimetre geri gelerek ukurluu beslemek uygun olur. Yksek emniyetin arand birlemelerde gz veya atlak balanglarn, kaynaa devam etmeden nce talayarak yok etmek dahi gerekebilir. Puntalama Kaynan doru ve muntazam eklide uygulanabilmesi iin diki ilerledike kenarlarn birbirlerine nazaran durumu deimemeli, aralarndaki aklk hep ayn kalmaldr. Bunu temin etmek iin (maalesef ou zaman ihmal edilen) puntalama ilemine bavurulur. Bylece kaynak edilecek kenarlar en msait pozisyonda tespit edilmi olur. Paralarn uzunluklar kalnlklarnn 30 mislinden az ise veya baka zel bir tespit ekli kullanlrsa puntalama gerekmez. Tespiti g veya ar paralarda puntalamadan evvel bunlarn uygun arala getirilebilmesi iin mesel ikenceler kullanlr. Baz hallerde de bu ikencelerin taklabilmesi iin paralara, sonradan kaldrlan kebent paralar ve mmasili bteler kaynak edilir. Puntalama, muntazam aralklarla yaplan olduka ince ve ksa dikilerden ibarettir. Punta aralklar, bilhassa souma ekmesi ile ilgili olarak, para kalnlklarna baldr. Genel olarak aadaki deerler uygulanr : Kalnlk 5 mm'den az ise aralk, kalnln 30 misli, kalnlk 5 mm'den fazla ise aralk, kalnln 20 misli. Puntalarn kalnl, kaynak esnasnda atlayp kopmalar nleyecek mertebede olmaldr; uzun puntalar (mesela 20 mm) kaln puntalara tercih edilir. Zira ince uzun puntalar yapldnda esas birletirme Atlanmazsa yer yer, irkin grnl fazla ykseklikler hasl olur. Byk emniyetin arand konstrksiyonlarda, birinci paso ilerledike puntalarn tamamen talanmas nemle tavsiye edilir: bylece her trl az alm saclarn arka tarafna eriilebildiinde boluk, cruf kamas, nfuziyet kusuru vesaire nlenmi olur. V kaynak dikiinin kayna srasnda bunlar ergir. Aksi halde bunlar atlamak gerekir.

puntalamann arkadan yaplmas uygun olup bylece saclarn ayn seviyede tutulmas da salanm olur. Puntalarn yapl sras bunlarn, para kenarlarn yaklatrmaya alan ekmeleri gz nne alnarak 2.14'daki gibi olmaldr. tayin edilir. Dz bir hat boyunca giden kaynaklarda bu sra ekil 2.13'deki gibi, dairesel birletirmede de ekil

ekil 2.13

ekil 2.14

Puntalama daima, kaynakta kullanlacak elektrodla ayn rt tipinde elektrodla yaplmaldr. Bu tedbir bilhassa bazik elektrodlar kullanldnda nemlidir. Puntalamann esas kaynakla fark, uygulamas srasnda kenarlarn souk oluurdadr. Bu itibarla olduka kadar yass olur. kaynak Paralarn yksek bir amperajla almak gerekir: olduu diki elektrod nispeten kaln olmas kk halinde apl puntalar daha iyi nfuz eder ve ince saclarda bunlar mmkn pasolarnda kullanmakla edilir. 2.1.5.3 Kaynan Yapl 2.1.5.3.1 Kaynaknn Pozisyonu kullanlan elektroddan daha

aznn dibinde nfuziyetten emin olunur. Rijit

konstrksiyonda, E 6013 elektrodu kullanlsa bile, punta iin E 6018 tavsiye

Her ite

olduu

gibi burada da kaynak,

hareketlerine tam hkim

olabilecei en rahat pozisyonda almaldr. Paray mnasip ykseklie

getirmek veya byk paralarda kaynaky diki yerinin yanna ulatrmak iin kaybedilecek dakikalar esas kaynak ilemi srasnda fazlasyla telfi edilir zira bu takdirde kaynak daha abuk ve daha iyi alacaktr. Eer bir ba maskesi kullanmyorsa kaynak mmkn olduu kadar sol dirseini masa veya paraya dayayabilmeli, el maskesi, arkn gcne gre, kaynaktan 20 ile 40 cm mesafede bulunmaldr; daha uzak tutulursa ergime banyosunu iyi kontrol edemez; daha yak nda ise cam abuk kirlenir ve bir ka saat almadan sonra kullanlmaz hale gelir. Pense kablosu, arl ile kaynaky yormamaldr. Onu omzunun stnden geirmeli veya daha iyisi, mnasip bir yere amaldr. Ve nihayet, iyi cruf temizlemesi (ekileme, fralama) iin kaynak yerinin iyi aydnlatlmas gerekir. 2.1.5.3.2 Parann Pozisyona Getirilmesi Bundan maksat, kaynaa hazr bir birlemeyi, kaynak iin en rahat ve en uygun pozisyona getirmek yani ona en abuk ve en emniyetli neticeyi almak imknn veren alma olarak yatay kaynak her bakmdan pozisyonuna en getirmektir. Genel msait pozisyon olduuna gre

birlemeyi, diki ilerledike hep yatay pozisyonda tutan tertiplere mmkn olduu kadar bavurulur.

ekil 2.15

ekil 2.16

ekil 2.17

Bunun iin motorla veya elle dnen ve evrildikten sonra tespit edilebilen tertipler kullanlr (ekil 2.15, 2.16, 2.17). ekil 2.18'deki dner kaynak tablas bunun klasik rneklerinden biri olup bu tabla, kendi aks etrafnda dnd gibi istenilen aya da ayarlanabilir. Dn hz da maksata gre deitirilebilir.

ekil 2.18

2.1.5.3.3 Elektrodun Tutu Meyili

-Esas itibariyle elektrod, kaynak dzlemine dikey bir dzlemde (ekil 2.19), ke kaynaklarnda da ann orta dzleminde (ekil 2.20) hareket edecektir. Aksi halde ekil 2.21'de grld gibi bir tarafta entik etkisi yapan yanmalar hasl olur.

ekil 2.19

ekil 2.20

ekil 2.21

Birbirinden farkl kalnlkta iki parann kaynanda kalnlk fark en kaln sacn drtte birinden fazla deilse, belirli bir glk kmaz. Kalnlk fark bundan daha fazla ise elektrod ap, kaln sacta hala nfuziyet temin ederken ince sac yakmayacak (fazla ergitmeyecek) ekilde seilecektir. Ayn ey akm iddeti iin de sylenir. Elektroda mnasip bir meyil vererek kaln sacn dierinden daha fazla snmas temin edilecektir (ekil 2.22) (daha emin yoldan iyi netice almak iin kaln parann bir oksi-asetilen almosu ile 200-300oC'a stlmas tavsiye edilir).

ekil 2.22

ekil 2.23

ekil 2.24 Dar pasolar halinde dolgu yapldnda veya ok pasolu ke kaynaklarnda da yine esas kaideye uyulur yle ki elektrod burada da bir evvelki paso sras ile parann a ortasnda tutulur (ekil 2.23 ve 2.24). -Elektrodun, kaynan ilerleme yn ile yapaca a ou zaman 60 ile 70o arasnda (ekil 2.25) olmakla beraber elektrod tipi ve birleme ekline gre 45 ile 90oC arasnda da deiebilir. Her zel duruma uyacak bir genel kaide vaz etmek gtr. Ancak, burada da uyulmas gereken esas prensip, yukardan

aa dik kaynaklar dnda, bu ann, crufun arkn nne akmasn nleyecek ekilde olmasdr (ekil 2.26).

ekil 2.26

ekil 2.27

Elektrod ok yatk tutulacak olursa ergimi metal damlalar gereken yere dmez ve diki intizamsz olur. 2.1.5.3.4 Crufun temizlenmesi.

ster ok pasolu kaynak, ister ters ynde diki, isterse de yarda kesilmi bir kaynan devam olsun,'hibir zaman cruf zerine metal damlatlmayacaktr. Cruf, sivri kaynak ekici ve tel fra ile, bunlar yetmiyorsa eki ve keski ile, itinal ekilde temizlenecektir. Ancak, bundan evvel tamamen katlamas beklenecektir. Cruf ne kadar souk olursa o kadar kolay kalkar; evvelce grdmz gibi grevlerinden temizlik eylemine zamannda evvel giriilmemelidir. de biri diki metalinin soumasn yavalatmaktr. Bu itibarla

2.1.5.3.5 Elektrod hareketleri Elektrod, diki daima, crufla rtl kalacak ekilde hareket ettirilecektir. Kaynak Sadece ileminin devamnca krater ve onun bu cruf biraz hibir zaman kaldramayacaktr. gerisi temizlenecektir. Ark yeniden

tututurulduunda cruf tekrar svlar ve ergime banyosunu korur. ok yksek bir ilerleme hz crufun sonradan temizlenmesini gletirir. Dikiler ne kadar dz veya ibkey, trtllar ne kadar dzgn ve iki yan kenarlar ukursuz olursa cruf o kadar kolay temizlenir. Her pozisyonda uygulama zelliklerine gemeden nce genel olarak tatbik edilen elektrod hareketlerini grelim:

2.1.5.3.5.1 Uzunlamasna ekme, Dar, Trtll paso

Elektrod bir dz hat zerinde, yanlara sallandrlmadan, diki kesintisiz olacak ekilde seilmi bir hz ve akm iddeti ile ekilir. Elde edilen dikiin genilii, yaygnlna gre, kullanlan elektrodun ekirdek ap ile onun iki misli kadardr. Bu yolla en az elektrod boyunun 8/10'u ile iki misli arasnda uzunlukta bir diki elde edilir. -nce saclarn kaynanda, kaynak az iinde kk pasosunda ve bilhassa az aral fazla tutulduunda, kkn iki kenarnn iyice ergidiinden emin olmak iin bir ileri geri hareket, bir yanlara sallanma hareketi ile beraberce tatbik edilir. nce rtl elektrodlarla ke kaynaklarnda da ayni ekilde hareket edilir. -Bir de elle otomatik ad verilen ve elektrodu para ile temas ettirerek kalemle izgi izer gibi ekilen bir diki vardr ki daha ok, ann bir gayd tekil ettii tek pasolu ke kaynaklarnda ve ancak baz rtl elektrodlarla uygulanabilir.

2.1.5.3.5.2 Geni, Yanlamasna Sallantl Paso ekil 2.29 bunu aklkla izah eder. Dikiin genilii, ekirdek apnn il drt misli olup bir elektrodla, boyunun te biri ile yars arasnda uzunlukta deien diki elde edilir. Sallant hareketi, crufu itecek ekilde, geriye doru bkml olacak ve bkm, rtnn kalnl, dolaysyla crufun younluu ve neticede temizlenme gl orannda fazla olur. Sallant hareketinin iki ucunda biraz durulmas kaynak az kenarlarnn daha emin ekilde ergimesini salar. Bu takdirde daha dz bir trtl elde edilir. Ayn akm iddetinde geni paso, dar pasoya nazaran, paray daha ok str ve dolaysyla nfuziyet bir lde daha derin olur.

ekil 2.28

ekil 2.29

Dikey dzlemde yatay kaynaklarda buna yakn elektrod hareketi tatbik edilir(ekil 2.30). 2.1.5.3.5.3 gen veya Kademeli Paso (ekil 2.31)

Aadan yukar dik kaynaklarda, orta kalnlkta ve kaln saclarda uygulanr. Kaynak az iinde elektrodla az evresi takip edilerek birbiri stne tabakalar tekil edilir. Tavan kaynaklarnda uygulanan spiral paso da (ekil 2.33) bu nevidendir.

ekil 2.31 ekil 2.32 2.1.5.4 Paso eklinin Seimi

ekil 2.33

Bu konu, ilerde greceimiz ekil deiimleri ve gerilmeler konularna baldr. Ancak imdiden aadaki kaideyi tekrarlayalm: - Uzun kaynaklarda uzunluk ynnde ekil gerilmelerden korkulduunda dar pasolar tercih edilecektir. deimeleri veya

- Genilik ynnde ekil deimelerinin ve gerilmelerin daha nemli olduu ksa kaynaklarda (bilhassa ubuk ve yass profil demirlerinin u kaynaklarnda) geni veya kademeli pasolar tercih edilecektir.Ancak burada, yass ubuk ve profillerin dik kaynaklarnda, bir eliki gze arpyor yle ki bu ubuk ve profillerin geni paso gerektirmelerine karlk dik kaynaklarda, grdmz gibi dar pasolara yer verilecektir.

ekil 2.34 elikinin stnden gelmek iin yle hareket edilir (ekil 2.34): evvela bir dar aadan yukar kk pasosu, sonradan, damlalarn tutunmasna mani olacak mevzii fazla snmalar nlemek zere ekil 2.34'teki srada yine aadan yukar geni pasolar ekilir.

2.1.6

Srtnme Kayna uzun yllardan beri bilinmesine ramen teknolojisi ve

Srtnme kayna sanayii

uygulamalar son zamanlara dayanmaktadr. Srtnme kayna uak ve uzay paralan, kesme takmlar, ziraat makineleri, otomotiv paralar, petrol yata malzemeleri, p bidonlar, askeri ekipmanlar, miller, bimetalik malzemeler ve dier zel uygulamalarda kullanlmaktadr. Yntem, farkl ve ayn zellikte- ki malzemelerin kaynanda tam ergime olumadan birlemeyi salayarak bir avantaj oluturmaktadr.

Endstriyel uygulamalar 1950'Ii ilgili

yllara kadar

giden

srtnme kayna

ile

ilk patentler 1900'lere kadar dayanmaktadr, tik olarak Leningrat'ta eitli

iletmelerde ve makine bakm ve onarm tesislerinde uygulanmaya balanmtr. kinci dnya sava yllarnda da Almanya ve A.B.D. da plastik malzemelerin kaynanda kullanlmtr. A.B.D. Rusya'da konuyla ilgili aratrmalar yrtlm, kayna dairesel da ise 1962 ylnda srtnme kayna dzenlenerek atalet bir ksmn

gelitirilmitir. Srtnme kayna

uygulamalarnn byk

kesitli miller ve borular oluturmutur. Srtnme kayna; elektrik enerjisi veya dier kaynaklardan s enerjisi uygulanmadan i parasnn yzeyleri arasndaki mekanik dnme hareketinin s enerjisine dnmesiyle kaynak iin gerekli snn elde edilerek yapld bir kat hal kaynak tekniidir. Srtnme kaynaklar, ara yzey kaynak scaklna ulaana kadar sabit bir i parasyla dnen bir i parasnn sabit veya belirli olarak artan basn altnda yaplr ve sonunda dnme durdurularak kaynak tamamlanr. Srtnme ss i parasnn ara yzey scakln hzla artrarak ergime derecesinin altnda bir deere getirir ve plastik scaklk orannda snan blgeye uygulanan basncn etkisi altnda birletirme meydana gelir. 2.1.6.1 Srtnme Kayna Uygulama Prensipleri Kat-hal birletirme tekniklerinden olan srtnme kaynanda birletirme ergimeye bal olmadan birletirilecek paralarn ara yzeylerinde meydana gelir. Srtne kayna aamada gerekleir. Birinci aamada malzeme ara yzeyleri dk yk altnda temas haline getirilir ve deformasyon ilemi srtnme anmas ile ynlendirilir. kinci gerilme aamada uygulanan ykler yavaa artrlr, kaynaklanacak boyunca nemli lde srtnme ss oluur ve ara paralarn ara yzeyleri

sertlemesi ve yumuamas ilemlerinin bir deerine ulalr. nc malzemeye uygulanan gerilme yavaa altndadr. Kaynak

aamada ise srtnme ss retimi sona erer, kaynaklanacak paralarn yzeylerinin her iki tarafnda snan artrlr ve apaklar alnr. Yntemin balangcndan bitimine kadar ara yzey basn tarafnda salanr.

esnasnda uygulanan basn sabit para, hareketli para veya dnen her iki para

Srtnme kayna

ileminde genelde

scaklk arttnda kesme ve akma

mukavemetleri der. Srtnme kaynanda yzey tabakalar krlp atldnda nemli bir plastik akma olur. Sonutaki scaklk blgesel ergimenin balad scakla ular. Bu olaylarn hepsi saniyeler ierisinde meydana gelir. Btn ergitme kaynaklar kalnt gerilmelerin retilmesine sebep olmaktadr. Bu scaklndan daha dk scaklklardaki sl gerilmeler malzemenin ergime evrimlerden kaynaklanmaktadr.

ekil 2.35

2.1.6.2

Srtnme Kaynak eitleri

2.1.6.2.1 Srekli Tahrikli Srtnme Kayna Srekli tahrikli srtnme kayna, direk srtnme kayna olarak da bilinmektedir. Gerekli olan enerji srekli bir tahrik grubu tarafnda salanr. Paralardan biri motor nitesine balanr ve sabit bir hzda dner, dier para eksenel bir basnla temas ettirilir. Yeterli derecede s girdisi salandnda dnme frenleme etkisi ile mmkn olduka ksa srede durdurulur. Kaynak kuvveti yma maksadyla artrlr ve numune soumaya braklr. Bu yntem genelde Avrupa'da kullanlmaktadr. 2.1.6.2.2 Volan Tahrikli Srtnme Kayna Volan tahrikli srtnme kayna, atalet kayna olarak da bilinmektedir.

Paralardan biri volana balanr. Volan belirlenen hzda ivmelendirilir. Bylece dnme enerjisi bu volan zerinde toplanm olur ve srtnme kaynann kendi kendine frenlemesiyle paraya iletilir. Kaynak kuvveti eksenel olarak uygulandnda dnmesi serbest braklan para dier para ile dner ve volan enerjisi para ara yzeyinde srtnmeye harcanr. Volan hz azalrken, kaynak blgesi snr ve s yaylr. Volan tama- men durdurulduktan sonra basn etki ettirilir. Bu yntem zellikle A.B.D. de uak ve uzay sanayiinde kullanlmaktadr. Tablo 2.5 de atalet kayna kaynak parametreleri grlmektedir. 2.1.6.2.3 Kombine Kaynak Yntemi Kombine kaynak yntemi atalet kaynayla direk srtnme kaynann ortaklaa kullanld bir metoddur. Byk kapasiteli paralarn birletirilmesinde kullanlr

Volan

srtnme kaynanda direk srtnme kaynana gre avantajlar aada

verilmitir. Bunlar: Daha dar bir ITAB oluur Daha seri retim yaplr Daha dk g gerekir Daha basit ekipman gerekir.

ekil 2.36

ekil 2.37

Tablo 2.5 Atalet kaynanda kaynak parametreleri (6,11)

2.1.6.3 Srtnme Kaynak Makinalar ve Malzeme Temizlii Srtnme kaynak makinalar yatay ve dey olabilen sabit; torna ve matkap gibi dnen ksmlar bulunan temel Makinann bykl talal retim makinalarna benzemektedir. kullanlan yma basnc miktarna gre deimektedir.

Makina ana gvde, tahrik nitesi, numune balama nitesi, dnme ve yma mekanizmas, frenleme sistemi, kontrol ve kumanda elemanlarnda olumaktadr. Srtnme kaynanda dier kaynak yntemlerinde olduu gibi temizlik asndan zel bir uygula- ma gerekmez. Genelde alevle kesilmi yzeyler, gres, boya ve dier bulaklar kaynan yaplmasn engellemez. Yzeyde bulunan pas ve kaplama kaynak ileminde problem oluturmaz. Ancak kaln oksit yzeyde bulunan derin izik tabakalarnn sorun temizlii nemlidir. 2.1.6.4 Kaynak Parametreleri olduu tabakalardan, oksit ve deliklerden kanlmaldr. zellikle

(Al-elik) gibi farkl metallerin kaynanda yzey

Btn kaynak yntemlerinde olduu gibi bu kaynak ynteminde de kaynak parametrelerinin kon- trolnn optimum dzeyde srtnme sresi, frenleme olmas kaynan kalitesini artracaktr. Kaynak parametreleri; dnme hz, srtnme basnc, yma basnc, sresi ve yma sresidir. Kaynak parame- treleri 1.2 m/s'nin malzeme cinsine gre deimektedir. Dnme hz ITAB 'in geniliine etki eder. elikler iin evresel hz 1.2-1.8 altndaki hzlarda yma basnc m/s arasnda nerilmektedir. dzensiz bir ylma olur. Yksek hzlarda ise kaynak

blgesi ar snr ve metalurjik dnmler meydana gelebilir. Srtnme ve malzemenin geometrisine ve malzemenin zelliklerine baldr. oksit filmlerini elimine edecek, yzeylerin bir stmay ve yzeylerde dzenli Srtnme basnc ara yzeydeki

atmosfer ile ilikilerini kesebilecek baldr.

salayacak biimde seilmelidir. Yma basnc malzemelerin akma snrna Yksek tutulduunda ar scak ekillenmeye, dk tutulduunda ise yetersiz kaynaklanmaya neden olur. Farkl malzemelerde yma basnc daha dk mukavemetli olana gre seilir. Genelde yumuak elikler iin srtnme basnc 30-60 MPa yma basnc 75-140 MPa yma basnc 100-420 MPa arasnda seilebilir. Srtnme ve yma sresi; malze- meye gre deiir. Bu sre srtnen yzeylerdeki kalnt ve pislikleri uzaklatrabilecek ayn zamanda kaynak blgesini gerekli kaynak scaklna en ksa zamanda ulamasn salayacak biimde ayarlan- maldr. Zamann az veya ok olmas malzemenin snmasn etkileyeceinden dolaysyla kaynan kalitesini de etkileyecektir. 2.1.6.5 Balanma Mekanizmas Balanma mekanizmas iki aamada gerekleir. temas noktalarnda yapma mey- dana krlr ve plak temas yzeyleri Dnme aamas (srtnme) ve ierisinde oksit filmleri arasnda kuvvetli atomsal

yma ve bask aamasdr. Dnen yzeyler arasnda bir temas salandnda farkl gelir. Sre bunlar artarak

balanma oluur. Srekli dnme ile gerilmeler oluur ve moment artar. Sonuta karlkl yzeylere metal transferi plastisitesi meydana gelir. Farkl olur. Ara yzeyde gl bir metal metallerde ise durum biraz daha bileik farkldr. yaps, karlkl

Burada malzemelerin fiziksel, mekanik, yzey ener- jisi, kristal znebilirlik ve metaller aras

olumas, balanma mekanizmasnda

nemli faktrlerdir. Difzyon ve mekanik karma

sonucu

ara yzeyde

baz

alamlar oluabilir. Kilitlenme balanmada etkili olabilmektedir. 2.1.6.6 Kullanma Alanlar ve Uygulanan Malzemeler

Srtnme kayna genellikle farkl malzemelerin kaynanda kullanlmaktadr. Bir ok demir ve demir d malzemeler srtnme kayna ile birletirilebilir. Ayrca srtnme kayna farkl termik ve mekanik zelliklere sahip metallerin kaynanda kullanlabilir ki bu malzemelerin dier kaynak yn- temleri ile kaynaklanmalar zordur. Srtnme kaynanda, dvlebilen ve kuru srtnme zellikleri iyi olmayan btn yalama salayan alam malzemeler kolaylkla kaynaklanabilir. Kuru elementleri balant blgesi kaynak scaklna

erimesini engeller. Demir bazl malzemeler, dk karbonlu elik- ten yksek alaml eliklere kadar kaynaklanabilmektedir. Paslanmaz elikler, sinterlenmi elikler verilen uygun kaynak parametrelerinde rahatlkla kaynaklanabilirler. Isl ilem grm paslanmaz elikler dier yksek alaml elikler gibi kaynatlmalar zordur. Aadaki baz snrlamalardan dolay metal ve alamlar bu yntem ile

kaynaklanamazlar. Btn dkme demirlerdeki serbest grafit srtnme scakln azaltr. erisinde % 0,3'n zerinde Pb bulunan bronz ve pirinlerde srtnme scakln snrlar. %0,3'n zerinde S ve Pb bulunan otomat elikleri srtnme scakln snrlar. Yksek derecede anizotropik malzemeler gei blgesinde krlganla yol aar. Yapsnda hazr olarak grafit, MnS, serbest Pb gibi zayflatc faz bulunan malzemeler. 1991 ylnda Manufacturing Tech. Inc. tarafndan uak motoru alamlar ve

paralar iin 200 ton- luk byk srtnme maknas tasarlanmtr. Bunun yan sra uzay endstrisi iin deiik srtnme kay- nak makinalan tasarlanmtr. Uzay sanayii kaynaklar sper alamlar, bimetalikler, paslanmaz elik- ler ve alminyum

malzemelerden yaplmtr. Bu malzemelerin bazlarnn allm yntemler ile kaynatlmalar zor veya ou zaman imkansz olabilmektedir. Ancak srtnme kayna metodu ile kay- natlmalar mmkn olmaktadr. A.B.D. de otomotiv endstrisi srtnme kayna uygulamalarndaki artta 9O'l yllarda ve endstri tarihinde nemli rol oynar. Otomotiv sanayiinde srtnme kaynak uygulamalar dengeleyici yaylar, motor valfleri, tork konventer kaplan, fren kalibretrleri, su pompalar, kumanda paralar, dingiller, eksantrik milleri, havalandrma akmlatrleri, U- birletirmeler ve bezeri almalar ierir. Srtnme kayna makinas retiminde birincil sebep olarak otomotiv endstrisi iin hava yast paralar gsterilmektedir. Bu alanda karbonlu elik ve baarl malzeme elik kombinazyonlar alminyum, dk paslanmaz

alamlardr. Srtnme kayna hava yast patlayclarnn retiminde anahtar kaynak metodu olmutur. Ksmi nfuziyet ve iyi bir ITAB elde edilmitir. Srtnme kayna gvenilir ve tekrar edilebilir bir yntemdir. Ayrca teknolojisi ve kullanmnda da byk art olmak- tadr. Otomotiv endstrisi ve hava yast retiminde iyi sonu patlayclarnda etkin veren bir ilemdir. Bu yntem gelecein hava yast rol oynayacaktr. Tablo 2.6da malzemelerin ve malzeme

kombinasyonlarnn srtnme kaynana uygunluu grlmektedir.

Tablo 2.6 Malzemelerin srtnme kaynana uygunluu

2.1.7

Gaz Tungsten Ark Kayna (GTAW) TIG Kayna

ekil 2.38 Gaz tungsten ark kaynann prensibi

TIG (Tungsten nert Gaz) veya WIG (Volfram nert Gaz) prosesi olarak da bilinen GTAW prosesi, yukar daki ekilde gsterilmektedir. Metali eritmek iin gereken enerji, bir elektrik ark huzmesi tarafndan salanmaktadr. Ark, tungsten veya tungsten alam bir elektrot ile i paras arasnda, asal veya hafif indirgeyici bir atmosfer altnda yanar. Paslanmaz elikler her zaman DCEN (doru akm elektrot negatif) veya DCSP (doru akm dz kutuplama) modunda kaynaklanrlar. Bu (% 2 ThO2) yaplan elektrot, tarz kutuplamada, elektronlar i parasna arparak nfuziyetin artmasna sebep olurlarken, genellikle toryum katkl tungstenden ok az anmaya maruz kalmaktadr. Bir dolgu metali kullanlmas gerektiinde, bu ya plak tel ubuk veya otomatik kaynak iin makaraya sarl tel biimindedir. Ark blgesini evredeki havadan koruyan asal gaz ak , ok kararl bir arkn muhafaza edilmesini salamaktadr. Koruyucu gazlar, ana malzemenin cinsine bal olarak, genelde argon (Ar), helyum (He) ve hidrojen (H2) karmlarndan meydana gelmektedir. Paslanmaz elikler iin kullanldnda, bu prosesin balca avantajlar aadaki gibi zetlenebilir:

 Dar bir erime blgesine sebep olan, konsantre bir s kayna ; ok kararl bir ark ve kk boyutlu durgun bir kaynak banyosu. Srant yok ve yardmc toz (flux) gerekmediinden oksidasyon kalntlar da mevcut deil. Bu sayede son temizlik ilemleri fazlasyla basit; Metalurjik kalite mkemmel, nfuziyet ve kaynak deseni her pozisyonda hassas biimde kontrol edilebilir; Hatasz ve gzeneksiz kaynaklar; Elektrot anmas ok az renmesi kolay Genelde i paras kalnlk aral , 0.5 mm ila 3.5 / 4.0 mmdir. [2]

3.

STENTK

PASLANMAZ

ELKLERN

ETL

KAYNAK

UYGULAMALARI VE KAYNAK BLGESNDE MEYDANA GELEN MEKANK,ISIL VE MKROYAPISAL DEKLKLER Bilindii zere AISI304 paslanmaz elikler,mkemmel bir ekillendirilebilirlik, korozyon dayanm ve kaynak kabiliyetine sahip alamlar olup endstride ok yaygn kullanlan bir malzemedir. AISI304 paslanmaz elii endstrideki kaynak uygulamalarnda genel olarak,zellik ve kimyasal bileim bakmndan kendine daha yakn olan dier paslanmaz elik serileri ya da kendisiyle ayn seri iinde olan dier paslanmaz eliklerle salkl olarak kaynak edilebilmektedirler.Ancak bu almada,AISI304 paslanmaz eliinin sadece kendi serisine ait ya da farkl serilerdeki dier paslanmaz eliklerle kayna incelenmemi,ayn zamanda bir kazan elii olan 17Mn4 (P295GH) elii ve AISI1020 karbon elii gibi kendisinden daha farkl kimyasal bileimlere ve zelliklere sahip eliklerle kayna da incelenmitir.Buradaki ama AISI304n kendisinden farkl zelliklerdeki eliklerle kaynak edilmesi sonucu nasl bir mikroyapya,korozyon dayanmna ve mekanik zellie sahip olacan grmektir. Bu almayla ilgili olarak ilk etapta AISI304 paslanmaz elii ile AISI1020 elii,Gaz Volfram Ark Kayna (TIG) kaynak yntemi ve 3 adet farkl kalitede kaynak elektrodu (AISI 308L,AISI 309L ve AISI 316L) kullanlarak kaynak edilmitir.Daha sonra bu kaynak edilen iki farkl malzemelerin kaynak ara yzeylerinin mikroyaplar, kaynakl blgenin ekme dayanmi deerleri ve korozyon davran ile ilgili deneysel veriler elde edilmitir. Bir sonraki etapta,benzer bir amala AISI304 paslanmaz elii bu kez 17Mn4 (P295GH) kazan elii ile TIG kaynayla kaynak edilmitir. Bu almada ise yalnzca ER319L kalite kaynak elektrodu kullanlmtr. 7Mn4 (P295GH); EN 10028 Ksm 2'ye uygun olarak retilen karbon-manganez eliidir ve alma scakl yksek olan buhar kazanlar, basnl kaplar,boru devreleri, vs. nin yapmnda olduka yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. ER309L, paslanmaz eliklerle alamsz ve dsk alaml eliklerin TIG kaynanda kullanlan stenitik paslanmaz elik kaynak telidir ve 300C'ye kadar isletme scaklklarna maruz kaynaklarda kullanlabilir.

AISI304 (X5CrNi18-10) stenitik paslanmaz elik malzemelerin alasmsz veya dk alasml eliklerle kayna sk karlalan bir durumdur. Kaynakl birletirme ilemi sonras kaynak blgesinde farkl akma mukavemetine sahip blgelerin bulunmas sonucu bir uyumsuzluk ortaya kar.Ayrca ergimis kaynak metalinin etkisiyle esas metalde stesiri altnda kalan blgeler (ITAB) oluur. Bu almann amac farkl blgelerde oluan uyumsuzluklarn krlma mekanii asndan incelenmesidir. Yukarda bahsedilen almalardan farkl olarak;kaln saclarn kaynak edilmesinde ska kullanlan bir yntem olan srtnme kaynann (FSW) AISI304 paslanmaz elik saclara uygulanmas sonucu kaynak blgesinde elde edilen mikroyaplar da incelenmitir. Bilindii zere, AISI304 stenitik paslanmaz elikler;s deitirgeci ve kimyasal reaktr gibi yksek scaklk bileenlerinin bulunduu enerji santrallerinde,yksek scaklkta mekanik zellikerini kaybetmemeleri ve mkemmel bir korozyon dayanmna sahip olmalar nedeniyle ok yaygn kullanlrlar. AISI304 stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda bir ekilde, s etkili sensitizasyona bal gerilmeli korozyon atlaklar ve kaynak blgesinde bozulmalar meydana gelmektedir. Srtnme kayna bize, katlamaya ve yeniden kristallemeye bal olarak meydana gelen kalnt gerilmelerin,distorsiyonun,atlaklarn ve makrosegragasyonlarn minimuma indirildii bir kaynak imkan sunmaktadr. Bu kaynak yntemi, erime scaklklar nispeten daha dk olan alminyum ve magnezyum alamlarnda uygulanm ve olumlu sonular elde edilmitir. Srtme kaynann,erime scaklklar yksek olan paslanmaz elikler ve yumuak eliklerde de uygulanabilirlii son zamanlarda derinlemesine incelenmi ve bu yntemi gelitirmeye ynelik aratrmalar yaplp raporlar sunulmutur.Bu alma sonucunda ise srtnme kayna ile birletirilen AISI304 paslanmaz eliklerin mikroyap karakteristiini ortaya kartlmtr. almada son olarak, eitli kalnlklardaki AIS304 paslanmaz elik ve dk karbonlu eliklerin,oklu paso metoduyla kendi aralarnda kaynak edilmesi sonucunda ortaya kan kalnt gerilmeler irdelenmitir.Bilindii gibi,kaynaktaki youn s kontsantrayonuna bal olarak,kaynak eksenine yakn blgeler siddetli bir

sl dngye maruz kalrlar, bu durum kaynak blgesinde,homojen olmayan plastik deformasyonlar ve kalnt gerilmelerin olumasna neden olur.Endstride farkl kalnlklarda saclar kullanlmaktadr ve bu saclar genel olarak oklu paso kaynak metodu ile kaynak edilmektedir. oklu paso kayna metodu uygulanrken,atlan her pasoyla birlikte malzeme iinde kalnt gerilmeler de artmaktadr. Bu deneysel almada, atlan her pasosuyla birlikte meydana pgelen sl dng ve apraz kalnt gerilmeler ,deneyde kullanlan 6mm,8mm ve 12mmlik AISI304 paslanmaz ve dk karbonlu elik plakalarn kaynak dikileri iin tek tek llmtr. Kalnt gerilmelerin llmesi iin X-ray krnm metodu kullanlmtr.Kaynak yntemi olarak ise Manuel Metal Ark Kayna (MMAW) yntemi kullanlmtr.Bu almada, paslanmaz eliklerin ve karbon eliklerinin kaynak dikilerinde klan en yksek scaklklar karlatrlmtr.Kaynak dikilerinin ylmasyla birlikte gelien kalnt gerilmeler,deien maksimum ekme gerilmesi deeri ve kaynak dikilerinde klan maksimum scaklar ile meydana gelen kalnt gerilmeler arasndaki ilikinin muhakemesi yaplmtr. 3.1 AISI304 stenitik Paslanmaz eliin ve 7Mn4 (P295GH) Kazan eliinin Kaynandaki Uyumsuzluun ncelenmesi almamzda; 17Mn4 (P295GH) kazan elii ve AISI304 paslanmaz elik, ER309L ostenitik numuneler zerinde kaynak elektrodu kullanlarak ekme kaynak edilmitir. Kaynak yaplmtr. Kaynak yntemi olarak TIG kaynak yntemi seilmitir. Kaynakl levhalardan karlan sertlik taramas ve deneyi blgesinde krlma tokluu davrann incelemek iin tek taraftan entikli eme deney numuneleri ile J-integrali deerleri ASTM E 1737-96 ya gre hesaplanmtr. Kaynakl numune zerinde deiik blgelere yaptrlarak tek eksenli ekme balamasnn engellendii blgeler saptanmtr. 3.1.1 Deneysel alma 150 mm x 300 mm llerinde ve 8 mm kalnlndaki elik levhalar V kaynak az alarak TIG (GTAW) yntemi ile kaynaklanmtr (ekil 1). gerinim ler (genlik duygac) ve plastik deformasyonun yaplm

ekil 3.1 Pasoda Gerekletirilen Kaynan ematik Gsterimi Kaynak parametreleri olan voltaj, akm ve kaynak hz her paso iin ayr olarak Tablo 1'de verilmitir. Tablo 3.1 Kaynak Parametreleri

Kaynak blgesinde karlalan farkl akma mukavemeti deerleri bir uyumsuzluk yaratr. Uyumsuzluk katsays M, Kaynak .Metali / Esas.Metal olarak hesaplanabilir. Bu hesaplama sonucu AISI304 iin M=1,52, 17Mn4 iin M=1,14 uyumsuzluk deerleri bulunmutur. AISI304 ile kaynak dolgu metali arasndaki uyumsuzluk 17Mn4-kaynak metali arasndaki uyumsuzluktan daha fazladr. Kaynakla birletirilmi levhalarn st ve alt yzeyleri freze ile dzeltildikten sonra tel erozyon cihaz ile kesilerek ekme ve J krlma tokluu deerlerini tespit etmek iin ASTM E 1737-96 standardna gre deney numuneleri karlmtr [2]. ekme

deneyi iin kesilen paralar tornalanarak silindirik ekme deneyi numunesi haline getirildi (ekil 3.2). ekme deneyleri ve krlma tokluu deneyleri SHIMADZU AG50kNG marka niversal test cihaz ile gerekletirildi. ekme deneyi sonular ile retici firma verileri Tablo 3.2de karlatrmal olarak verilmitir. ekil 3.2de ekme deneyi sonucu elde edilen mhendislik gerilme ekil deiimi erileri gsterilmitir. Kaynakla birletirilmi levhalarn st ve alt yzeyleri freze ile dzeltildikten sonra tel erozyon cihaz ile kesilerek ekme ve J krlma tokluu deerlerini tespit etmek iin ASTM E 1737-96 standardna gre deney numuneleri karlmtr [2]. ekme deneyi iin kesilen paralar tornalanarak silindirik ekme deneyi numunesi haline getirildi (ekil 3.1). ekme deneyleri ve krlma tokluu deneyleri SHIMADZU AG50kNG marka niversal test cihaz ile gerekletirildi. ekme deneyi sonular ile retici firma verileri Tablo 3.1de karlatrmal olarak verilmitir. ekil 3.2de ekme deneyi sonucu elde edilen mhendislik gerilme ekil deiimi erileri gsterilmitir.

ekil 3.2 ekme Deneyi Sonularna Gre Mhendislik Gerilim-ekil Deiim Erileri

ekil 3.3 Kaynakl Numune zerine Vickers Micro Sertlik Taramas

ekil 3.4 17Mn4 Kaynak Metali Gei Blgesi Eds izgisel Element Analizi

en yksek sertlie sahip olduu grlmtr. Bu sonu ekme mukavemeti ile benzerlik gstermektedir. Is tesiri altnda kalan blgelerde yani esas metalin kaynak dolgusuna yakn olan ksmlarnda sertlik deerlerinin esas metalin sertlik deerleriyle ayn olduu bulunmutur. ITAB sertlii esas metalden farkl deildir ve kaynak metaline geerken sertlik deerleri ani olarak deimektedir. Demir, krom, nikel ve mangan elementlerinin elektron mikroskobu altnda EDS (Energy Dispersive X-ray Spectroscopy) metodu ile izgisel taramas yaplmtr (ekil 3.4). Elektron mikroskobunda grnt zerinden enerji dalm yntemi ile kaynak metali ile esas metal arasnda 4 mm geniliinde bir blgede element taramas gerekletirildi. Gei blgesinde taranan elementlerin arlka yzdesi ok ani deitii iin difzyonun ok dar bir blgeyi kapsad, yani difzyonun ok snrl olduu grlmektedir. Kaynakl numunelerin yzeyleri dalandktan sonra elektron mikroskobunda (SEM) ekilen fotoraflarn esas metalin

ekil 3.5 17Mn4 Kaynak Metali Gei Blgesi kaynak metalinden keskin hatlarla ayrldn gstermesi bu durumu dorulamaktadr (ekil3.5). Krlma tokluu deneyi iin seilen numuneler zerinde tel erozyon cihaz

kullanlarak V entikler ald. entikler deiik numunelerde 5 ayr blgede 30 aya sahip 1 mm geniliinde 2 mm derinliinde olacak ekilde almtr (ekil 3.6). Krlma tokluu deneyi ncesinde entiklerin ucunda nokta eme yklemeli yorulma deneyi ile toplam balang atlak boyu (a0) 4 mm olacak ekilde yorulma atlaklar oluturuldu. Krlma tokluu deneyi, ykleme-boaltma metodu ile yaplmtr. Komplians metodu olarak da bilinen bu metotta numune nokta eme deneyindeki gibi yklenir ve ykleme srasnda atlak az alma miktarlar ekstansometre ile llr. nceden belirlenen aralklarla yk bir miktar boaltlp tekrar arttrlr. ASTM E 1737-96 standardnda tavsiye edildii ekliyle Yk atlak alma miktar erileri kullanlarak J krlma tokluu atlak ilerlemesi (Da) erileri elde edilmitir. Kaynakl birletirmelerde mukavemet uyumsuzluu nedeniyle ITAB civarnda plastik deformasyonun engellenmesini lmeye ynelik be deiik blgeye yerletirilmi gerinim ler ile ekme deneyi yaplmtr. Nominal gerilmeye bal olarak deien gerinim lerden elde edilen ekil deiimi deerleri grafik olarak gsterilmitir (ekil 3.6). Nominal gerilme; deney yknn numune kesit alanna blnmesiyle bulunan gerilme deeridir. Gerinim ler (Strain-gage) ok kk bir elektrik direncidir ve yaptrld noktadaki elastik ekil deiimi miktarn lmede kullanlr. Plastik deformasyonun balamas ile bu diren kopar ya da yapt yerden kurtulur. Plastik deformasyonun balangcn belirlemek iin be adet gerinim ler ayn numune zerine yaptrlarak ekme deneyi gerekletirildi. Tek eksenli ekme deneyi srasnda gerinim lerlerden alnan ekil deiimi deerleri sabit zaman aralklar ile ekme cihaz durdurulmadan kaydedilmitir.

ekil 3.6 Esas Metal Kaynak Metali ve Gei Blgeleri zerinde Alan entikler ve Yorukma atlayla Birlikte Toplam Balang atlann Gsterimi

ekil 3.7 Be Deiik Blgeye Ait J-ntegrali Krlma Tokluu Deerleirnin Deiimi

ekil 3.8 Nominal Gerilmeye Bal Deiik Blgelerdeki ekil Deiimi

3.1.2

Sonu

Kaynakl birletirme sonucu yaplan sertlik taramas, esas metalde s tesiri altnda kalan blgelerde sertlik deiiminin belirgin olmayacak kadar az olduunu gstermektedir. deiik biimdeki metal farkl sertlik deerlerine sahiptir ve birleim yerlerinde sertlik deerlerindeki azalma ya da artma ok dar bir alanda olmaktadr. Seilen kaynak parametreleri zellikle 17Mn4 tarafnda muhtemel yksek sertlie sahip bir blgenin olumasn engellemitir. Gerinim lerek yaplan ekme deneyi sonularna gre, ekil 9da farkl akma mukavemetlerinin yaratm olduu uyumsuzluk etkisiyle plastik deformasyon ilk nce 17Mn4 ve kaynak metalinde daha sonra bu iki blge arasndaki ITAB da balamaktadr. AISI304 ile kaynak metali arasndaki s tesiri altnda kalan blgede de plastik deformasyonun balamasnn gecikmesi gzlenmektedir. Plastik deformasyonun engellenmesi malzemenin gevrek davran gstermesine sebep olur. Bu sonu, esas metalle kaynak metali arasnda kalan blgede malzeme ierisinde var

olan veya oluabilecek bir atlak malzemenin yksek yklerde tehlikeli bir gevrek hasara uramasna sebep olacaktr. J-integrali krlma tokluu deneylerine gre atlak ilerlemesine kar en dk direnci kaynak metali gstermektedir. Kaynak metali - esas metal gei blgeleri ise kaynak metalinden daha iyi, esas metallerden daha kt bir atlak ilerlemesine kar diren gstermektedir. Bu sonu, kaynak blgesinde malzeme ierisinde var olan veya sonradan oluan bir atlan daha dk yklerde kolaylkla ilerleyip malzemeyi hasara uratacan gsterir. Deneyler sonucunda plastik deformasyonun en ok s tesiri altnda kalan blgelerde engellendii ve kaynan tam ortasnn krlma tokluu asndan en kritik blge olduu grlmtr. Bu almada seilen kaynak yntemi ve parametreleri, zellikle 17Mn4 esas metalinin s tesiri altnda kalan blgesinde olas bir martenzit dnm ve yksek sertlie sahip bir ITAB oluumu meydana getirmemitir. [3]

3.2

AISI304

Paslanmaz

eliklerde

Srtnme

Kayna

Esnasnda

Meydana Gelen Mikroyapsal Deiiklikler stenitik paslanmaz elikler;s deitirgeci ve kimyasal reaktr gibi yksek scaklk bileenlerinin bulunduu enerji santrallerinde,yksek scaklkta mekanik zellikerini kaybetmemeleri ve mkemmel bir korozyon dayanmna sahip olmalar nedeniyle ok yaygn kullanlrlar. stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda bir ekilde, s etkili sensitizasyona bal gerilmeli korozyon atlaklar ve kaynak blgesinde bozulmalar meydana gelmektedir. Srtnme kayna bize, katlamaya ve yeniden Kristallemeye bal olarak meydana gelen gerilmelerin,distorsiyonun,atlaklarn ve makrosegragasyonlarn minimuma indirildii bir kaynak imkan sunmaktadr. Bu kaynak yntemi, erime scaklklar nispeten daha dk olan alminyum ve magnezyum alamlarnda uygulanm ve olumlu sonular elde edilmitir. Srtme kaynann,erime scaklklar yksek olan paslanmaz elikler ve yumuak eliklerde de uygulanabilirlii son zamanlarda derinlemesine incelenmi ve bu yntemi gelitirmeye ynelik aratrmalar yaplp raporlar sunulmutur. Aratrmaclar

srtnme kayna ile birletirilen AISI304 paslanmaz eliklerin mikroyap karakteristiini ortaya kartp bunlar raporlarnda belirtmilerdir. 3.2.1 Deneysel alma

Bu almada ana malzeme olarak biri 2mm dieri ise 6mm olan iki adet AISI304 kalite paslanmaz plaka kullanlmaktadir.Bu malzemelerin nominal kimyasal bileenleri Tablo 1de belirtilmitir. Tablo 3.2 - 2mm ve 6mm kalnlndaki AISI304 eliklerin nominal kimyasal bileenleri

Tr AISI3 04 AISI3 04

Kimyasal Analiz Deerler (Wt%) Kalnl k Cr Ni Si Mn C P S 2mm 17,9 8,28 0,47 0,78 0,07 0,03 0,00 3 2 0 5 6mm 18,1 8,56 0,59 1,08 0,04 0,03 0,00 0 0 2 3

Srtnme kayna 2mm ve 6mmlik plakalara ayr ayr uygulanm olup,takm olarak,yatayla 3.5 derecelik aya sahip polikristal kbik boron nitrat (PCBN) takm kullanlmtr. Kaynak parametresi olarak takm ilerleme hz ve dnme devri; Dnme hz (rpm) 2mm AISI304 plaka iin; 6mm AISI304 plaka iin; olarak seilmitir. Srtnme kayna sonras kaynak blgesinde oluan mikroyaplar; optik mikroskop (OM) , transmisyon elektron mikroskobu (TEM) ve oryantasyon grntleme mikroskobu (OIM) ile gzlemlenmitir. 1300 550 lerleme Hz (mm/s) 4,5 1,3

3.2.2

Sonu ve Muhakeme

2mm ve 6mm kalnla sahip AISI304 plakalar srtnme kayna yntemiyle kaynak edilmitir. Kaynak edilen blgelerin kesit grnts bize gsteriyor ki; 2mm kalnlktaki plakamzda SZ ve TMAZ blgesinin arasnda kalan blgeyi snrlayan izginin etrafnda baz tnel-tipi kusurlar mevcuttur.Ancak 6mm kalnlndaki plakada bu tip bir hata gzkmemektedir.

ekil 3.9 - 2mmlik plakann kaynak kesit grnts

ekil 3.10 - 6mmlik plakann kaynak kesit grnts

Her iki kaynan da OIM ve TEM mikroskobuyla elde edilen grntleri bize gsteriyorki; SZ ve TMAZ blgelerinin mikroyaps,srtnmeyle ortaya kan snn elik ettii youn bir plastik deformasyon vastasyla ,srasyla yeniden kristallemesi ve dnm geirmesiyle karakteristik yapsn elde etmitir. Bu durum srtnme kaynayla birletirilmi alminyum alamlarnn kaynak blgesindeki mikro yap karakteristisliiyle byk benzerlik gstermektedir.

ekil 3.11 - 6mmlik plakann kaynak blgesindeki BM,SZ ve TMAZ fazlarnn mikroskobik grntleri Her iki srtnme kaynanda da sertlik,hi etkilenmemi blge olan BM blgesinden TMAZ blgesine doru artmaktadr. En yksek sertlik deeri ise TMAZ blgesinde llmtr. SZ blgesinin sertlii ise TMAZ blgesine gre biraz dktr. SZ blgesi BM blgesine nazaran daha ufak tane boyutuna sahiptir. TMAZ blgesi ise SZ blgesine gre daha iyi bir tane boyutuna sahiptir. Bu da; dinamik yeniden kristalleme ve dnm prosesinde oluan youn dislokasyonlarnn ve alt snrlarn, SZ ve TMAZ blgelerinin BM bgesinden daha yksek bir sertlie sahip oluunun nedenini aklamaktadir.

3.2.2.1

Srtnme Kayna Esnasnda Sigma Faz Oluumu OIM ve TEM mikroskoplar gsteriyorki , 2mmlik AISI304 plakann stenit matrisindeki SZ blgesinin ilerleme tarafnda (AS) ,tane snrlar boyunca ve bu tanelerin l kesime blgelerinde yaklak 1mlik boyutta ferrit fazlar olumutur. Bu ferrit fazlarnn srtnme kayna (FSW) esnasnda klan yksek scaklklardan dolay olutuu dnlmektedir.

ekil 3.12 OIM mikroskobu ile elde edilen 2mmlik plakann kaynak blgesi mikroyaps (beyaz blge ferrit , gri blge stenit)

ekil 3.13 - 2mm 304 plakann TEM mikroskobuyla elde edilmi kaynak blgesinde oluan delta-ferrit faz grntleri

6mmlik AISI304 plakann mikroyap karakteristiini ele alrsak,bu plakada SZ blgesinin ilerleme tarafnda oluan ferrit faz yerine sigma faz olutuu grlmektedir.Bu durumun haricinde iki plakann da mikroyap karakteristii nitelik bakmdan birbirleriyle zdetir. 6mmlik AISI304 plakada ayn zamanda SZ blgesinin ilerleme tarafnda bantl yaplarn olduu gzlemlenmitir. OIM , TEM grntleri ve EDS analizleri sonucunda ise bu bantl yapya sahip blgelerde ferritin aksine kk sigma fazlarnn ortaya kt grlmtr.

ekil 3.14 6mmlik plakann kaynak blgesinde oluan bantl yapnn optik mikroskopta, sigma faznn TEM mikroskobundaki grn 2mmlik AISI304 plakada srtnme esnasnda gzlemlenen ferrit oluumu, 6mmlik AISI304 plakada grlen sigma faznn,kaynak esnasnda stenit matrisinde oluan delta-ferrit fazndan ayrarak ortaya km olabileceini dorular niteliktedir. Bu iki plakada da kaynak blgesinin mikroyapsnda gzlemlenen ayr fazlarn olumasnn en byk nedeni kalnlklar ve bu kalnla bal olarak farkllk gsteren s dnmleridir. 2mmlik plaka daha ince olduundan souma hz daha yksektir ve ferrit hzl souma nedeniyle direkt olarak kelmektedir. Ancak 6mm kalnlndaki plaka nispeten daha yava souma hzna sahip olduundan stenit matris iindeki ferrit, ksmi olarak sigma fazna ayrmaktadr. Bu ortaya kan sigma faz kaynak blgesinin korozif zelliklerini ktletirir ancak gerilme zelliklerini ok az etkiler. [4]

3.3

Farkl Dolgu Mazlemeleri Kullanlarak ,Gaz Volfram Ark Kayna Metodu ile retilmi, AISI 304 Paslanmaz ve AISI 1020 Karbon elik Arasndaki Farkl Kaynaklarn Mikroyaps, Mekanik zellikleri ve Korozyon Davran

Bu almada gaz volfram ark kayna AISI 304 paslanmaz elii ile AISI 1020 karbon elik plakalar, AISI 308L, AISI 309L ve AISI 316L kaynak telleri kullanarak birletirmek iin kullanlmtr.Kullanlan btn kaynak tellerinde,kaynak metali ca. 350 HV olmak zere ayn derecede sertlik sergilemitir. Bu deer AISI304 paslanmaz elik ve karbon elik ana metalininkinden da yksektir.Bu da kaynak metalinin olduka gl olduunu gsterir.Kaynak metallerinin anma hareketi bir potansiyodinamik yntemle aratrlmtr.Numuneler labortuvar ortamnda 27Cde doyurulmu, 3.5 wt% NaCl ieren zeltide test edilmitir. AISI 309L kaynak teliyle retilmi kaynak metalin ukurlama potansiyeli srasyla,AISI 308L ve AISI 316L kaynak tellerinden retilmi kaynak metallerininkinden daha yksektir. Ayn zamanda kaynak metallerinin kimyasal bileenleri ve mikroyaps incelenmitir.Bu almada farkl kaynak telleriyle retilmi kaynak metallerinin ukur anma direnci,kaynak metalinin ostenit matrisi iindeki delta Ferrit ieriinden ve kimyasal bileenlerden hesaplanan ukurlama direnci edeer katsays asndan ele alnmtr. Taylandda karbon elik boru;suyu ev ve endstri kullanmna ulatrmak iin paslanmaz elikten yaplm su tanklarna kaynatlr.Farkl metallerin eklenmesinden kaynaklanan galvanik anma, elektrokimyasal ekilde meydana gelir ve suda mevcut klorid iyonlar gibi etkin iyonlar tarafndan arttrlabilir. Karbon elik ve paslanmaz elik arasndaki benzer olmayan kaynak ilemi, ayn zamanda kmrle snan kazanlarda ve dier endstri ekipmanlarnda bulunur. Kmrle snan kazanlarda nispeten dk derecede kullanlan ucuz ferritik para ve nispeten daha yksek sda kullanlan stenitik para genellikle kaynak yaplarak imal edilir. Kaynak,yksek dereceli sya maruz kaldnda karbon elik,paslanmaz eliin dnm zamanndan nce bozulmaya meyillidir. Bu kaynan yksek sdan kaynaklanan anmas,

bozulmann sebeplerinden biridir.Farkl kaynak ilemi iin konvensiyonel kaynak metodu elle yaplan metal ark kayna eklinde uygulanabilir. Srtnme kayna ve yaylma ba gibi eklenen dier teknikleri kullanma olasl zerine allmaktadr. Gaz volfram ark kayna (GTAW)paslanmaz elik kayna iin, zellikle 1 ila 6 mm civarnda kalnlk iin ve boru kaynanda salam gei olarak, en etkileyici tekniklerden biri olarak grlr. Bu almann amac, farkl metalleri, ostenitik paslanmaz elii, dk karbon elii eklemek iin GTAW metodunu kullanmaktr. Kaynak teli seimi kaynatma zelliklerinin gelitirilmesinde nemli bir rol oynad iin, zellikle anmada, 3 farkl kaynak teli kullanlr. Farkl kaynak telleriyle retilen kaynaklarn mikroyaps ve zellikleri arasndaki ilikisi, hem mekanik hem de anma safhasnda, en uygun olan seme amacyla aratrlmtr.Yksek ilenmektedir. 3.3.1 Malzemeler ve Kaynak Prosesi 2 mm kalnlnda AISI 304 paslanmaz elik ve AISI 1020 paslanmaz elik almada kullanlan ana metallerdir. Kullanlan kaynak telleri paslanmaz elikler olan AISI 308L AISI 309L ve AISI 316Ldir. Bunlarn kimyasal bileenleri tablo 1 de gsterilmektedir. AISI 309 L kaynak telinin krom ieriinin, allan dolgu malzemeleri ierisinde en yksek oran 22wt% olduu not edilmelidir. AISI 308 ve AISI 316 kaynak tellerinin krom ierikleri 17-21wt% olmak zere ayndr. Mo, 2-2.5 wt%ieriinde AISI 316L kaynak teline alamlanmtr. Ana metaller 150 1002mm3 llerinde boyutlandrlmak zere kesilmitir. Ek yeri kare izgi eklindedir. Kaynak 55-105 A ve 12+/-2 V kaynak akmyla gtaw kullanlarak yaplmtr.Koruyucu gaz,argon, 9 litre/dk ak hzyla muhafaza edilmitir.Kaynak hz 65 mm/dk da muhafaza edilmitir. Kaynak metallerinin kimyasal bileenleri emisyon spektroskopisi kullanlarak llmtr. s anmas bu proje iin sonraki alma olarak planlandndan, kaynaklarn su ile meydana gelen anma hareketi uan ki almada

Tablo 3.3: allan ana metaller ve kaynak tellerinin kimyasal bileenleri

3.3.1.1

Metalografik inceleme Kaynan mikroyapsn incelemek iin ,0.3-m Al2O3 tozunu takiben kaynak rnekleri SiC kadyla parlatlmtr. 2 %v/v nital, karbon eliin mikroyapsn ortaya karmak iin kullanlmtr. Paslanmaz eliin mikroyapsn gzlemlemek iin numuneler 100 ml damtlm suyla kartrlan, 10 gr ogzalik asit iinde 6 voltluk akmda dalanmtr.

3.3.1.2

Mekanik deney 2 N arlnda vicker sertlii deney aparat, sertlii lmek iin kullanlmtr. lmler, karbon elik ana metali, sdan etkilenen blge zerinde, karbon elik tarafnda, kaynak metalinde, paslanmaz elik tarafndaki sdan etkilenen blgede ve paslanmaz elik ana metali zerinde yaplmtr. apraz gerginlik testi iin test edilmi numunenin,dikey ekseni kaynak dikiine, kaynak metaline, iki taraftan sdan etkilenen blgeye ve ana metallere hizalanarak kesilmitir. Numunenin gerginlik testindeki ematik hali ekil 1 de gsterilmektedir.

3.3.1.3

Potansiyodinamik test Potansiyodinamik yntemi kaynak metallerinin andrc hareketini incelemek iin kullanlmtr.Kaynak metallerini ieren kaynakl numuneler, 20 30 2mm boyutlarnda kesilmitir. 0.3 m Al2O3 ieren tozu takiben, SiC kadyla numuneler potansiyodinamik deney parlatlmtr,damtlm suda durulanp ultrasonik ekilde

alkolle temizlenmitir ve havayla kurutulmutur. Polimerik kaplama, kaynak metallerinin 20 x 5 mm2 lik alan hari, numuneleri kaplamak iin kullanlmtr.Deneyde bu alan deney zeltisine maruz braklmtr ve numune daha sonra ileyen elektrot olarak i grmtr.Referans elektrodu Ag/AgCl trnde olduundan, platin kablo, kar elektrot olarak kullanlmtr. Test zeltisi 27C de 3.5 wt% NaCl ieren sulu zeltidir.

ekil 3.15 ematik olarak ekme testi numunesi ekil 3.15 ekme numunesinin ematik grnm

3.3.1.4

Sonular ve Muhakeme Mikroyap ekil 2 AISI 1020 karbon eliin ve AISI 304 paslanmaz elik ana metallerinin mikroyapsn gstermektedir.Karbon elik ana metalinin mikroyaps 0.18-wt% deerinde hipotektoid dk karbon metalinin tipik mikroyaps olan e eksenli ferrit ve perlittir.Ostenit taneleri ikizlerle, paslanmaz elik ana metalinin tipik mikroyaps olarak gzlenmitir.Bu iki metal kaynatldktan sonra, karbon elik ve kaynak metali arasndaki yzeyde,kaynak metalinde, kaynak metalle paslanmaz eliin arasndaki yzeyde, mikroyap 3. ve 4. ekillerde gsterilmitir.Bu ekillerde btn kaynak telleriyle retilmi karbon elik ana metali ve kaynak metali arasndaki snrlar aka grlmektedir.Dier yandan, mikroyapnn iinde paslanmaz elikle kaynak metali arasndaki yzeyde btn kaynak telleri iin bir sreklilik gzlenmitir.

AISI 309L kaynak teli tarafndan retilen kaynak metali iin ostenit matrisin iinde delta ferritinin devaml dendriti gzlemlenmitir. Delta ferritinin daha az kesintisiz dentriti, AISI 308L kaynak teliyle retilmi kaynak metali iinde bulunmutur. AISI 316L kaynak teliyle retilen kaynak metali durumunda, delta ferritinin krk dentritleri,ostenit matris iinde datlmtr. AISI 309 L kaynak teliyle retilen kaynak metali iindeki ostenit matris iinde, delta ferritinin krlmasnn, AISI 308L ve AISI 316L kaynak telleriyle retilen kaynak metalinden daha fazla olduu gzlenmitir. (a) (b)

ekil 3.16 AISI 1020 karbon elii(a) ve AISI 304 paslanmaz elik ana metalinin(b) mikroyaps

ekil 3.17 Karbon elik(CS) ve kaynak metali(WM) ara yzeyinde(a), kaynak metalinde(WM) ,kaynak metali(b) ve paslanmaz eliin(SS) ara yzeyindeki(c), AISI 308L(sol stun) ve AISI 309L(sa stun) kaynak telleriyle retilmi kaynaklarn mikroyaps

ekil 3.18 Karbon elik(CS)ve kaynak metali (WM) arasndaki yzeyde(a) AISI 316 kaynak teliyle retilmi kaynan mikroyaps,(b)kaynak metal, kaynak metalle paslanmaz elik (SS) arasndaki ara yzey(c)

Tablo 3.4, Emisyon spektroskopisiyle llen farkl kaynak telleriyle retilmi kaynak metallerinin kimyasal bileenlerini gsterir. Dier kaynak tellerinden retilen kaynak metallerine kyasla, AISI 309L kaynak teliyle retilen kaynak metalinin krom ieriinin 25.8 wt% olmak zere en yksek olduu grlmtr. AISI 316 kaynak teliyle retilmi kaynak metalinin krom ierii 20.5 wt% olup, AISI 308L kaynak teliyle retilen metalin krom ierii olan 18.4 wt% oranndan biraz daha yksektir. AISI 308L kaynak teliyle retilmi kaynak metalinin iinde Mo, ok kk miktarda bulunurken, AISI 316L kaynak teliyle retilm kaynak metalinde Mo, 0.76 wt% orannda bulunmutur. Tablo 3.3 ile kyaslanacak olursa, her bir kaynak teliyle retilen kaynak metalindeki krom ierii, bu kaynak teli iin tipik krom ierii aralndadr.Mo, bu kaynak teli iinde alam elementi olarak grlmemesine ramen, 0.15-wt% orannda molibden in AISI 309L kaynak teliyle retilmi kaynak metalinde bulunduu not edilmelidir.

Tablo 3.4 Farkl kaynak telleriyle oluan kaynak metallerin kimyasal bileenleri

3.3.1.4.1 Mekanik Davran ekil 3.19, farkl trlerdeki kaynak tellerinden retilmi kaynaklarn sertlik profilini gstermektedir.Bu profilde, kaynak,kaynak metali, karbon elik tarafnda sdan etkilenen blge, paslanmaz elik tarafnda sdan etkilenen blge, karbon elik ana metali ve paslanmaz elik ana metali olmak zere 5 blgeye ayrlabilir.Herhangi bir kaynak teli kullanmann, profile ayn eklini verdii anlalmtr. Bu herhangi bir blgedeki kaynak telinden retilen kaynaklarn sertliinin ayn olacan gstermektedir. Paslanmaz elik tarafnda sdan etkilenmi blge bandnn genilii 1 mm iken, karbon elik tarafnda 8 mmdir. Kaynak metallernn sertliinin 350 HV olduu grlmtr.Bu deer paslanmaz elik (200HV) ve karbon elii (150HV) ana metalinin deerinden daha yksektir.

ekil 3.19 Kaynak metalinin merkezine gre pozisyon (mm) Universal ekme testi iin stnde allan btn numunelerin krlmalar, ekil 3.19de gsterildii gibi karbon elik ana metali zerindedir. Bu ekme testi sonular her eitteki kaynak telinden yaplm kaynak metallerinin olduka gl olduunu gsterir. lgintir ki, krlma karbon elik zerindeki epey yumuak ksm olan sdan etkilenen blge zerinde gereklemez, bunun yerine karbon elik ana metalinin zerinde gereklemitir.

ekil 3.20: ekme numunesinin krlmas 3.3.1.4.2 Korozyon Davran Farkl kaynak telleriyle yaplm kaynak metallerinin kutuplama kvrmlar ekil 3.21de gsterilmektedir. Farkl eitteki kaynak tellerinden yaplan kaynak metallerinin oyulma ve korozyon potansiyelleri ekil 3.22de gsterilmektedir. Bu

iki ekilden anlalaca gibi karbon elik ve paslanmaz elik arasndaki farkl kaynak ileminde, paslanmaz elikten kaynak teli kullanmak, kaynak metalinin anma potansiyelini AISI 304L paslanmaz elik ana metalininkiyle ayn seviyeye ykseltmektedir. Potansiyelin bu deeri karbon elik ana metalinin anma potansiyelinden hayli yksektir. AISI 309L kaynak telliyle yaplm kaynak metalinin ve paslanmaz elik ana metalinin korozyona urama potansiyelleri ayndr ve AISI 308L ve AISI 316L kaynak telleriyle yaplm kaynak metallerininkinden daha yksektir. Herhangi bir kaynak teliyle yaplm kaynak metalinin oyulma potansiyelinin, AISI 304L paslanmaz elik ana metalininkinden daha dk olduu anlalmtr.AISI 309 L kaynak teliyle yaplm kaynak metalinin oyulma potansiyeli srasyla AISI 308L, AISI 316L kaynak teliyle yaplm kaynak metalininkinden daha yksektir.

ekil 3.21 AISI 304 paslanmaz elik ve AISI 1020 karbon elik ana metalinin kutulama kvrmlar (srasyla 304B ve 1020B olarak belirtilmitir.) ve AISI 308L, 309L ve 316L kaynak telleriyle yaplm kaynak metaller (srasyla 308L, 309L and 316L olarak belirtilmitir.)

ekil 3.22 AISI 304 paslanmaz elik ve AISI 1020 karbon elik ana metallerinin (srasyla 304B ve1020B olarak.) AISI 308L, 309L 316L kaynak telleriyle retilmi kaynak metallerinin 308L, 309L, 316L ukurlama ve anma potansiyelleri Bir tartma konusu olarak paslanmaz elik zellikle Cr ,Mo ve N gibi baz yararl elementlerle alamland iin ukurlama yenimine kar direnlidir. ukurlanma yenimi direncinin derecesi ve bu elementlerin ierii arasndaki iliki aadaki gibi formule edilir ve ukurlama direnci edeer katsays olarak bilinir. ukurlama direnci edeer katsays = (wt%Cr) + 3.3 (wt%Mo) + 16 (wt%N). Tablo 3.4ten AISI 309L, 316L ve 308L kaynak telleriyle retilmi kaynak metallerinin ukurlama direnci edeer saylar srasyla 25.3, 23.0 ve18.6 olarak hesaplanmtr.Rapor edilen sonulara gre 309L kaynak teliyle yaplm kaynak metali , farkl tiplerdeki kaynak telleriyle yaplm kaynak metalleri arasnda en yksek ukurlama anmas potansiyelini sergiler. Bu kaynak metali ayn zamanda en yksek ukurlama direnci edeer katsays ve ostenit matris iindeki en yksek delta Ferrit ieriine sahiptir.AISI 308 L ve AISI 316L kaynak telleriyle yaplm kaynak metallerine gelince, AISI 316 kaynak teliyle yaplm kaynak metallerine kyasla, AISI 308L kaynak teliyle yaplm kaynak metalinin ukurlama anmas potansiyelinin daha yksek olduu gzlenmitir.AISI 308L kaynak teliyle retilmi ukurlama direnci edeer says ,AISI 316L kaynak

teliyle retilmi kaynak metallerininkinden daha azdr.nceki kaynak metalinin delta ferrit ierii sonrakinden daha fazladr.Artan ukur anma direnci, kaynak metalindeki delta ferrit ieriini arttrmasndan dolay nemlidir.Mikroyap hali ise;ostenit matris iindeki delta ferrit ierii arttka ukurlama anmas potansiyelininde artt grlmektedir.Ostenit matris iindeki delta ferrit ieriinin deimesine yol aarak, lazer yzey eritme tekniiyle eritilip katlatrlan AISI 304 L paslanmaz eliin durumuyla kyaslandnda, 3.5 wt% NaCl ieren zeltide ostenit matris iindeki delta ferritinin artmasyla,ukurlama yenimi potansiyelinin artt gzlemlenemitir.Ayrica ukurlarn paslanmaz elikteki Mns kalntlarnn ortak blgelerinde balad rapor edilmitir. ukurlamann balamasn azaltmann bir yolu MNS blgelerinin azaltlmasdr. Delta ferritin iindeki slfr znrl, ostenit matrisin iindekinden daha fazla olduu iin ostenit matris iindeki delta ferriti attrlarak Mns kalntlar azaltlmaldr ve bylce ukur anma direnci arttrlmaldr.[5]

3.4

AISI 304 Paslanmaz elii ve Dk Karbonlu elikleri oklu-Paso Kayna ile Kaynanda Kaynak Dikiindeki Scaklk Dalm ve Kalnt Gerilmeler

Kaynakla birletirme yntemi gvenilir ve verimli bir metal birletirme yntemi olmann yannda hemen hemen endstrinin her alannda kullanlmaktadr. ok eitli metaller kaynak yntemi kullanlarak birletirilmektedir. Endstride kullanlan birok yapsal malzemenin arasnda; AISI304 paslanmaz elii ve dk karbonlu elikler birok cazip zelliine bal olarak en yaygn kullanm alanna sahip olan mazlemelerdir.Dier kaynak prosesleri arasnda ise Manuel Metal Ark Kayna (MMAW) prosesi ise retim,bakm ve tamiri asndan elverili olup ou endstri alannda yaygn olarak uygulanmaktadr. Kaynak esnasndaki s younluuna bal olarak kaynak izgisine yakn blgeler bir ok sl dnmlere maruz kalmaktadr. Bu sl dnmler,malzemede uniform olmayan bir snmaya ve soumaya neden olurlar.Bu durum da, kaynak blgesinde homojen olmayan bir plastik deformasyon ve kalnt gerilmelerin olumasna yol aar. Kaynak blgesinde kalnt gerilmelerin ba gstermesi kaynakl rnn hasara urama ihtimalini arttrmaktadr. Kalnt gerilmeler genel olarak zarar verici olup, kaynan yorulma hasarna urama ihtimalini arttrmaktadr. Endstride eitli kalnlklara sahip saclar kullanlmaktadr ve nispeten daha kaln olan saclar oklu paso kayna yntemiyle kaynak edilmektedir. Bir oklu paso kayna uygulamasnda , malzemenin maruz kald sl dnmler kaynakta atlan paso saysyla llmektedir. Atlan her paso ile birlikte kalnt gerilme miktar da deimektedir. Kaynak esnasnda, atlan her pasodan sonra birleme blgesindeki kalnt gerilmelerle beraber termal dnmlerin llmesi, kalnt gerilmelerin atlan her pasoyla birlikte nasl deiime uradn anlamamz asndan faydaldr. Bu durum da kaynak esnasnda uygulanacak ilemlerin ve yntemin optimizasyonunu mmkn klmaktadr. Bu almada, AISI304 paslanmaz elie ve dk karbonlu elie MMAW kayna uygulanmas esnasnda atlan pasoyla meydana gelen kalnt gerilemelerin incelenmesi asndan 6,8 ve 12mm kalnlklarnda kaynak azlar kullanlmtr. Bu

malzemelerin oda scaklndaki karakteristik zellikleri ve buna bal deerler tablo 1.2de verilmitir. Kaynak ynne dik olarak etki eden enine kalnt gerilmeler,atlan her pasodan sonra,kaynak dikiinin st ve alt yzeylerinde X-Ray krnm methodu kullanlarak llmtr. Kaynak ilemi esnasnda,atlan her pasodan sonra oluan kalnt gerilmede gzlemlenen deiimi anlamak ve aklayabilmek amacyla iki yzeye de eit mesafede olan kaynak dikiinin orta dzlemindeki sl dnmler llmtr. Bu orta dzlemde llen sl dnmler kaynan kkndeki ve st yzeyindeki scaklar ortaya karmas asndan dikkate alnabilir. Yaplan bir ok almada oklu paso kayna sonrasnda birlemede meydana gelen kalnt gerilmeler aa karlmtr.Ancak MMAW kaynak prosesine dair kalnt gerilmelerin deneysel lmlerine (kaynak ilemi boyunca atlan her pasodan sonra yaplan scaklk lmleriyle birlikte) ait raporlara literatrde rastlanmamaktadr. Gerek bir oklu paso kayna uygulamasnda,atlan bir pasodan sonra dier pasoya geebilmek iin,kaynak edilen plakann ,bir gei scakl olan 175-200Cye kadar soumasna izin verilmektedir.Yaplan bu aratrmada ise kaynak edilecek plakalarn,sonradan atlan pasonun ylmasndan nce,oda scaklna kadar soumasna izin verilmitir. Plakada atlan her pasodan sonra , gei sckl esnasnda llmeye elvrerili olmayan kalnt gerilmeler oda scaklnda llmtr. Buna bal olarak kalnt gerilme lmleri gei scaklndaki lmlere nazaran daha yksek kmtr.Ancak, oda scakl ve gei scakl arasnda, malzemenin sahip olduu kalnt gerilmelere etki eden Young modl gibi zellikerinde gzle grlr bir deiim yaanmamtr. 6,8 ve 12mmlik kaynak altklarndaki aralksz kaynak dikii ylmasna bal olarak ortaya kan scaklk dalmlarna ait deneysel lmler henz yaynlamtr. imdiki almada ise oklu paso yntemiye kaynak edilen 6,8 ve 12mmlik plakalara atlan her pasoyla birlikte meydana gelen kalnt gerilmeler boyunca oluan scaklk dalm incelenerek tartlmtr. pek fazla

3.4.1

X-Inm Krnm Yntemiyle Kalnt Gerilmelerin llmesi

X-n krnm metodu kalnt gerilimlerin bulunmasnda olduka doru sonular veren bir yntemdir. Kristal yap ierisinde bulunan atomik dzlemler arasndaki mesafe, uygulanan gerilimler veya malzeme ierisinde kalan kalnt gerilimler sayesinde uzayp ksalr. Bu mesafenin artmas o blgede oluan bir ekme gerilimi ifade ederken mesafenin azalmas ise basma gerilimlerin varlngsterir. X-n krnm ynteminde malzemeye gnderilen X-nlar malzeme ierisindeki kristal dzlemlerden yansr. Bu srada malzemeye gelen nlarn yn deitirilerek en ok yansmann olutuu a bulunur. Bulunan a ve Bragg yasas kullanlarak iki atomik dzlem arasndaki mesafe hesaplanr. Malzeme ierisinde kalnt gerilimler mevcutsa bu mesafe parann gerilim olmayan haline gre farkllk gsterir. Bu farkllk kullanlarak parann ierisinde kalan kalnt gerilimler hesaplanabilir.

ekil 3.23 X-In krnm yntemi Yntem,mikro ve makro kalnt gerilmeleri tahribatsz olarak blirleyebilen tek yntemdir. Milimetre seviyesinde yksek uzaysal znrle ve mikron seviyesinde nfuziyet znrlne sahiptir ve 50 m derinlie kadar var olan kalnt gerilmeler llebilmektedir.Daha derinlerdeki lmler iin tabaka kaldrma ilemine gereksinim duyulur. 3.4.2 Deneysel alma

Bu deneysel almada 150 x 150mm ebatlarnda (6,8 ve 12mm kalnlklarnda) 2 adet plaka aralarnda V kaynak dikii uygulanarak 282,5 x 150mm ebatlarnda bitmi bir plaka elde etmek zere kullanlmtr. Bu iki plaka boydan boya kaynatlmadan nce aralarnda 2.5mm uniform bir aklk braklarak ularndan puntalanmtr. Deneylerde kullanlan kaynak altlklarnn boyutsal detaylar ve sl dnmler lmek zere yerletirilmi termokupllarn konumlarn ekil 2de verilmitir. Deney boyunca meydana gelen scaklk deiimleri X-Y grafik kaydediciler ile kaydedilmitir.

ekil 3.24 Deneylerde kullanlan plakalarn boyutsal detaylar Hem AISI304 paslanmaz eliinde hem de dk karbonlu eliin kaynanda, 6,8 ve 12mmlik kaynak altlklarna srasyla 2,3 ve 4 adet paso atlmtr. Bu deneysel

almada birbiri ardna atlan kaynak dikileri ekil 3.25te gsterilmitir. Kaynak altklarnn arasnda bulunan eksene paralel olarak uzanan kaynak dikileri boyuna diki teknii kullanlarak elde edilmitir. A noktasnda balayan kaynak pasolar B noktasnda sona ermitir. Kk paso kayna 2.5mm apnda flux rtl kaynak eletroduyla ardn gelen dier paso kaynaklar ise 4mm kalnlnda flux rtl elektrod kullanllarak MMAW kaynak yntemi ile kaynak edilmitir. Kaynak esnasndaki voltaj ve akm ise kaynak devresine bal bir adet voltmetre ve ampermetre ile llmtr. Her kaynak pasosunun atlma sresi kaynak uzunluu zerinden kaynak hz belirlenmitir. kaydedilerek,

ekil 3.25 6,8 ve 12mmlik plakada sralanm kaynak dikileri Bu deneysel almada, kaynak alt ilk nce bir kaynak platformuna puntalanmtr. Bu dzenleme ile kaynak altnn en st yzeyinin ve en alt yzenin byk bir ksm

evresel koullarn olumsuz etkisine maruz kalmtr.Kaynak esnasnda meydana gelen sl dnmler ayrca kaydedilmitir. lk pasonun ylmasndan sonra, kaynak alt oda scaklna kadar soutulmutur. Daha sonra altlk, alt ve st yzeylerindeki kalnt gerilmelerin llmesi amacyla platformdan alnm ve daha sonra tekrar puntalanmtr. Daha sonra bir sonraki paso uygulanm ve kaynak esnasndaki scaklk dalm kaydedilmitir. Kaynak pasosu atlmas esnasndaki scaklk dalmnn llmesi ve paso atldktan sonraki kalnt gerilmelerin llmesi ile devam eden prosedr btn kaynak dikileri iin uygulanmtr. AISI304 plakaya ait kaynak parametreleri; kaynak voltaj (V), kaynak akm (I) ve kaynak hz (v)Tablo 2de gsterilmitir.Benzer deneysel parametreler ise dk karbonlu elik plaka iin Tablo 3te gsterilmitir. MMAW prosesindeki ark verimini () tetkik etmek zere kaynakta her mmde alnan s miktar; Q= VI/v bants ile hesaplanmtr. (Tablo 3.5 ve Tablo3.6) Tablo 3.5 Kaynak metalinin ylmas esnasnda AISI340 paslanmaz elik plaka iin kaynak parametreleri

Tablo 3.6 Kaynak metalinin ylmas esnasnda dk karbonlu elik plaka iin kaynak parametreleri

Ayn deneysel alma 6mm kalnlndaki ikinci bir dk karbonlu kaynak altnda da tekrarlanarak , deneysel sonularn tekrarlanabilirlii saptanmtr.

3.4.3

Sonular ve Muhakaeme

3.4.3.1 Plakalardaki Isl Dnmler Btn kaynak dikilerinin ylmas (kelmesi) esnasnda her iki plakada da (sa ve sol) sl dngler saptanmtr. kinci pasonun atlmas esnasnda,sol tarafta bulunan 12mmlik AISI304 paslanmaz plakadaki sl dngler ekil 3.26te verilmitir.

ekil 3.26 12mm AISI304 paslanmaz plakadaki s dalm (ikinci paso sol plaka)

Tablo 3.7de paslanmaz elik plakada ve Tablo 3.8te dk karbonlu elik iin elde edilen sl dnglerin gerekletii eitli pasolarda klan en yksek scaklklar verilmitir. Eer en yksek scaklk verilerinin deneysel sonularn noktasndan saptanmas enterpolasyon yntemi uygulanarak saptanabilir. klan maksimum deiimlerinin mesafeye bal olarak dzletii uygulamak mmkndr. belirli bir grafik scaklk uygun deilse, biribirine komu blgelerden

noktalarda bu enterpolasyonu

Tablo 3.7 Pasolarn atlmas esnasnda AISI304 paslanmaz elikte klan maksimum scaklklar

Tablo 3.8 Pasolarn atlmas esnasnda dk karbonlu elikte klan maksimum scaklklar

3.4.3.1.1 AISI304 Paslanmaz eliinde ve Dk Karbonlu elikte klan Maksimum Scaklklar Arasndaki Farklar 8mmlik paslanmaz elik kaynak altlnda, 1,2,3 ve 4 Nolu lm bgelerinde (Tablo 3.8), 2. pasonun atlmas esnasndaki ortalama maksimum scaklk srasyla 636,463,350 ve 305C olarak saptanmtr. 8mmlik dk karbonlu elikten kaynak altlnda ise ilgili deerler; 607,466,390 ve 337C (Tablo 3.9) llmtr.Kaynak eksenine yakn olan 1 Nolu lm noktasnda da grld gibi paslanmaz elik kaynak altlnda klan maksimum scaklk, dk karbonlu elikten daha yksektir.( AISI304 elik 636C ve dk karbonlu elik 607C). Fakat buna ramen 2,3 ve 4 Nolu lm noktalarnda dk karbonlu eliin maksimum scaklk deerleri AISI304 paslanmaz eliine gre edaha yksek kmaktadr. Bunun sebebi ise dk karbonlu eliin sl iletkenliinin AISI304 paslanmaz eliinkinden yksek olmasdr.Dk karbonlu eliin bu zelliinden dolay kaynak blgesindeki s enerjisi hzl bir ekilde dier blgelere dalarak ilk bata dk karbonlu elikteki maksimum scakln AISI304 paslanmaz elikten daha dk llmesine neden olmutur. Bu tipte bir maksimum scaklk dalm dier kaynak altlklarnn kaynak pasolarnda grlebilir. 8mmlik dk karbonlu elik kaynak altlnda, 1 Nolu lm noktasnda, 1.,2. ve 3. pasolarn atlmas esnasnda llen maksimum scaklklar srasyla 542,607 ve

610Cdir. Bu pasonun atld esnada kaynaktaki s girdisi srasyla 0.719,1.256 ve 1.581 kJ mm-1 olarak saptanmtr (Tablo 3.6). 8mmlik AISI304 paslanmaz eliinde ise 1 Nolu lm noktasnda , atlan 1.,2. Ve 3. pasolardan sonra ortalama maksimum scaklklar srasyla 543,607 ve 610C llmtr. Buradaki s girdisi deerleri ise srasyla 0.690,1.110 ve 1.258kJ mm-1 olarak saptanmtr (Tablo 3.5). Bu deerlerden grlyorki, AISI304 paslanmaz eliik kaynak altlndaki dk s girdisine ramen , dk karbonlu eliinkine nisepeten daha yksek maksimum scaklk deerlerine sahiptir. Bu da AISI304 paslanmaz eliinin, dk karbonlu elie nazaran daha dk bir sl iletkenlie sahip olmasndan ileri gelmektedir. 3.4.3.2 Plakalardaki Kalnt Gerilme Dalmlar Kalnt gerilme lmleri btn kaynak pasolar atldktan sonra uygulanmtr. rnein ekil 3.27de, ikinici paso atldktan sonra,6mm kalnlndaki AISI304 paslanmaz eliindeki kalnt gerilme lmleri grlmektir.

ekil 3.27 6mm AISI304 paslanmaz plakadaki kalnt gerilmeler (ikinci paso sonras)

Burada kaynan kk ksmndaki ve en st yzeyindeki kalnt gerilme deerleri gsterilmitir. AISI304 paslanmaz kaynak altln ve dk karbonlu elik paslanmaz kaynak altln kk kaynana ait, kaynak eksenine eitli mesafelerde olan noktalarndaki kalnt gerilme deerleri ise srasyla Tablo 3.9 ve Tablo 3.10da verilmitir. Tablo 3.9 Atlan eitli pasolardan sonra AISI304 paslanmaz elik plakada llen kalnt gerilme deerleri

Tablo 3.10 Atlan eitli pasolardan sonra dk karbonlu elik plakada llen kalnt gerilme deerleri

3.4.3.2.1 Deneysel Verilerin Tekrarlanabilirlii Deneysel verilerin tekrarlanabilirliini tesis etmek ve elde edilen sonular karlatrmak amacyla 2 adet 6mm dk karbonlu kaynak altl stnde kalnt gerilme lmleri yaplmtr.

2 numaral dk karbonlu elik kaynak altlna ait kaynak parametleri Tablo 3.6da verilmi olup, kaynak pasolar atlmas esnasnda saptanan maksimum scaklklar ise Tablo 3.8de verilmitir. Tablo 3.6dan grld zere kaynak dikilerinin ylmas esnasnda 1 ve 2 numaral 6mmlik dk karbonlu elik kaynak altlnda llen s girdisi hemen hemen ayndr. Ayn ekilde kaynak pasolarn atlma esnasnda klan en yksek scaklk deerleri de benzerdir. Son paso atldktan sonra,1 ve 2 nolu 6mm dk karbonlu elik plakadaki kalnt gerilme deerleri ise ekil 3.28de gsterilmitir.Buradan da grlmektedirki her iki plakann da kalnt gerilme deerleri birbirleriyle ok yakn bir ekilde elemektedir. Bu sonularla beraber deneysel sonularn tekrarlanabildii kantlanmtr.

ekil 3.28 Birinci ve ikinci 6mm plakadaki kalnt gerilmeler (son paso sonras)

3.4.3.2.2 Maksimum Gerilmenin Paso Saysyla Birlikte Deiimi ekil 3.26da btn AISI304 paslanmaz elik kaynak altlklarnn kk ksmndaki kalnt ekme gerilmeleri byklklerinin atlan her pasoyla birlikte yava yava dt grlmektedir. rnein 12mmlik AISI304 paslanmaz plakaya atlan 1.,2.,3. Ve 4. Pasolar sonras llen maksimum kalnt ekme gerilme deerleri srasyla;

276,248,221 ve 193 Mpa olarak llmtr (Deiik kaynak pasolar atldktan sonra 12mmlik AISI304 paslanmaz elik kaynak altnn kk tarafnda oluan kalnt gerilme dalm ekil 3.29da gsterilmitir.). Ayrca 6mmlik ve 8mmlik dk karbonlu plakalarnda kaynak dikilerinin ylmas esnasnda maksimum kalnt ekme gerilmesi deerlerinin kademeli olarak dt gzlemlenmitir (ekil 3.29) . 12mmlik dk karbonlu elik kaynak altlnda ise daha deiik bir durum gzlemlenmitir. Burada , atlan ilk paso ve ikinci paso arasnda kalnt ekme gerilme deerlerinin dt daha sonra atlan 3. pasoda bu deerlerin sabit kald ve 4. paso da ise ykseldii grlmtr.

ekil 3.29 12mm kalnlndaki AISI304 paslanmaz elik plakann kk ksmndaki kalnt gerilmeler. (1.,2.,3. ve 4. pasodan sonra) Yukardaki gzlemlerden u sonucu karyoruz ki , genel olarak ,hem AISI304 paslanmaz elik plakann hem de dk karbonlu elik palakann kk ksmndaki kaynaklarnda meydana gelen kalnt ekme gerilmesi, artarak devam eden pasolarla birlikte azalmaktadr. lk paso esnasnda kaynak dikii,kaynak altlnn kk ksmndaki yzeye yakn olarak uzanmaktadr. Bu duruma bal olarak, kaynan kk ksmndaki yzey,st yzeyle karlatrldnda kk ksmndaki sl dngler st yzeydekinden daha iddetli olacaktr. Ardndan gelen pasolarla birlikte artt gzlenen scaklk, kaynan st yzeyindeki kalnt gerilmelerin kademe kademe artmasnda ve kalnt gerilmelerin kaynak altlnda tekrar bir dalma uramasnda

barol oynamaktadr. Ayrca ilave pasolarla birlikte gzlenen bu scaklk, kaynan st yzeyinde henz meydana gelen kalntlar ksm olarak tavlamaya uratacaktr. Bu sebeplerden dolay,st yzeydeki kalnt gerilmelerin artmasna karlk kk ksmndaki kalnt gerilmeler kademeli olarak der.Bu st yzeydeki kalnt gerilmelerin art,12mmlik AISI304 paslanmaz elik kaynak altl iin ekil 3.30da gsterilmitir.

ekil 3.30 12mm kalnlndaki AISI304 paslanmaz elik plakann st yzeyindeki kalnt gerilmeler. (1.,2.,3. ve 4. pasodan sonra)

3.4.3.2.3 Kaynak Edilen Plakalardaki Kalnt Gerilme rnekleri . Atlan ilk pasonun kaynak metalinin ylmasndan sonra 6mmlik paslanmaz elik ve dk karbonlu plakalarn kaynann kk ksmnda meydana gelen kalnt gerilmeler karlatrlmtr.Ve bu karlatrmadan sonra; kalnt gerilmelerin paslanmaz elik plakada,dk karbonlu elik plakaya nazaran daha byk bir alana dald grlmtr.

Atlan ilk pasodan sonra oluan kalnt gerilmelerin,8mm ve 12mlik paslanmaz elikte,dk karbonlu elik plakadan daha byk bir alana dald Tablo 3.9 ve Tablo 3.10 nun karlatrlmasnda grlmtr. 3.2.4.3.1.1 ksmnda,kaynak eksenine yakn blgelerdeki kaynak scaklklarn paslanmaz elik plakada yksek olduu grlmt. Buna ek olarak paslanmaz eliklerin sl genleme katsays dk karbonlu eliklere nazaran daha yksektir. Bu iki sebepten dolay AISI304 paslanmaz elik plakalardaki kalnt gerilmeler daha geni blgelere yaylmtr.

Benzer ekilde,6mmlik ve 12mmlik gerilmelerin

paslanmaz elik ve dk karbonlu elik

plakalarn kaynand, son paso atldktan sonra kk ksmn meydana gelen kalnt dald blgelerin bir karlatrmas yaplabilmektir. Son paso atldktan sonra,6mmlik dk karbonlu elik plaka ve 12mmlik AISI304 paslanmaz elik plakada meydana gelen kalnt gerilmelerin dald blgelerin geniliinin hemen hemen eit olduu grlmektedir. Buradan, atlan ilk pasolardan sonra,dk karbonlu elik plakadaki kalnt gerilmelerin, AISI304 paslanmaz elikle kyaslandnda daha dar bir blgeye dald ancak son paso atlana kadar dalmn olutuu blgelerin hemen hemen birbirine eit olduu gzlemlenmitir. Bu durumun muhtemel sebebi olarak da, paslanmaz elik plaka ile kyaslandnda, dk karbonlu elik plakadaki s girdisinin kaynak esnasnda daha fazla olduu gsterilmektedir. Ayrca dk karbonlu karbonlu elik plakann sl iletkenliinin AISI304 paslanmaz elik plakadan yksek olmasna bal olarak, kaynak blgesindeki s enerjisini daha hzl bir ekilde farkl blgelere tamas da bu durumun baka bir sebebi olarak gsterilebilir.

ekil 3.31 6mm kalnlndaki paslanmaz elik plaka ve dk karbonlu elik plakann kk kaynaklarndaki kalnt gerilmeler. (ilk pasodan sonra) 3.4.3.2.4 Plaka Kalnlklarnn Kalnt Gerilmelere Etkisi ekil 3.32de , 6,8 ve 12mmlik AISI304 paslanmaz elik plakalarda kaynak esnasnda saptanm olan kalnt gerilme rnekleri ayr ayr karlatrmtr. Ayn ekilde dk karbonlu elik iin yaplan karlatrmalar ise ekil 3.33de verilmitir.

ekil 3.32 - 6,8 ve 12mm kalnlndaki AISI304 paslanmaz elik plakann kk ksmndaki kalnt gerilmeler (son paso)

ekil 3.30da ,maksimum kalnt ekme gerilmeleri,6mm ve 8mmlik paslanmaz plaka iin birbirlerine yakn gzkrken,12mmlik paslanmaz plakada bunlara nazaran daha dk olduu grlmektedir.[6]

ekil 3.33 - 6,8 ve 12mm kalnlndaki dk karbnlu elik plakann kk ksmndaki kalnt gerilmeler (son paso)

4.

KAYNAKA

[1] John M. Gerken, Damian Kotecki, (1990), Stainless Steels Properties - How to Weld Them - Where to Use Them , The Lincoln Electric Company [2] Pierre-Jean Cunat (2007), Paslanmaz eliklerin Kayna (Malzemeler ve Kullanmlar Serisi Cilt 3) Blm 2 , Euroinox The European Stainless Steel Development Association [3] Bahadr U., Dr Hakan ., Prof. Dr. Tevfik A. v.d.,(2005),ki Farkl eliin Kaynandaki Uyumsuzluun ncelenmesi , Mhendis ve Makina Cilt:48 Say:573 [4] Hiroyuki K., Seung H.C.P., Yutaka S.S. v.d.(2008),Microstructural Evolution in 304 Austenhitic Stainless Steel during Friction Stir Welding, Materials Science Forum Vols. 580-582 pp 9-12

[5] W. Chuaiphan, S. Chandra-ambhorn, B. Sornil v.d.,(2009), Microstructure, Mechanical and Corrosion Behaviour of Dissimilar Weldments between AISI 304 Stainless Steels and AISI 1020 Carbon Steels Produced by Gas Tungsten Arc Welding Using Different Consumables, Key Engineering Materials Vols. 410-411 pp 533-541 [6] S.Murugan, Sanjai K.R, P.V Kumar v.d.,(2001),Temperature Distribution and Residual Stresses due to Multi-pass Welding in Type 304 Stainless Steel and Low Carbon Steel,