T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ( SLAM MEZHEPLER TAR H ) ANAB L M DALI

KARMATLER N DOUU VE GEL M SREC

DOKTORA TEZ

Ali AVCU

ANKARA 2009

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ( SLAM MEZHEPLER TAR H ) ANAB L M DALI

KARMATLER N DOUU VE GEL M SREC

DOKTORA TEZ

Ali AVCU

Tez Danman Prof. Dr. Hasan ONAT

ANKARA 2009

NSZ Mezhepler, dini, siyas, toplumsal ve itikad artlarn etkisiyle ortaya kan kurumsallam beer oluumlardr. slm toplumunda mezheplerin etkisi sadece ortaya ktklar toplumsal evre ve zaman dilimiyle snrl kalmam, gnmze kadar devam ede gelen tarihi sre ierisinde varln srdrmeye devam etmitir. Bu sebeple Mslman corafyada ortaya km siyas-din hareketleri doru ve salkl bir ekilde anlamak, gelecein salam temeller zerine ina edilebilmesi asndan son derece nemlidir. Karmatlik konusu lkemizde genel olarak ihmal edilmi, bu ihmal neticesinde hareketin dn ve gnmze yansmalar noktasnda doru ya da yanl pek ok iddia gndeme getirilmitir. Bu sebeple hicri nc asrn ortalarndan itibaren yaklak yz elli yllk bir sre ierisinde slam lemini ciddi anlamda etkilemi olan Karmatliin dou ve geliim srecinin aa karlmas, slam dnce hayatnda kapal kalm birtakm noktalarn aydnlatlmasna nemli katklar salayacaktr. Kaynaklarda Karmat hareketin kurucusu olarak gsterilen Hamdan Karmat, hicr nc asrn ikinci yarsnda smil davetin Irak blgesinde ba d olarak grev yapm, ona nispet edilen Karmat hareket hicr drdnc asrn sonlarna kadar slm leminin eitli blgelerinde nemli faaliliyetlerde bulunmutur. Bu nedenle tezimizin snrlar genel olarak bu zaman dilimini ve bu dnemde Karmatlerin etkin olduklar blgeleri kapsayacaktr. almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde Karmat kavramn analiz ederek kavramn farkl dnemlerde kazand anlamlar ve teknik olarak ne anlam ifade ettiini tespit etmeye alacaz. Birinci Blmde ise Karmat hareketin ortaya kp yaylmasnda etkili olan sosyokltrel, siyas ve ekonomik nedenlerle; Karmat smilliine ait fikirlerin ortaya kmasnda etkili olan kadim kltrleri ve bu kltrlerin smillie aktarld kanallar analiz edeceiz. kinci Blmde lk smilliin nasl ortaya ktn, Karmat hareket asndan ne anlam ifade ettiini, Hamdan Karmat ve Karmatlerin smilliin ana bnyesinden ayrl srecini detayl olarak ele alacaz. nc Blmde ise smil davetin yayld farkl blgelerdeki Karmatlerin faaliyetlerini, blnme sonras siyas tarihlerini, edebiyatlarn ve lk smil retiye saladklar katky ortaya koyacaz.

Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci adl tez konusunu almam hususunda beni tevik edip cesaretlendiren, konunun ele aln ve karlalan glklerin almasnda desteklerini esirgemeyen tez danmanm Prof Dr. Hasan Onata, tezin her aamasnda deerli neri ve katklarda bulunan Prof. Dr. Snmez Kutluya, kaynak temininde ve konunun mzakere edilmesi noktasnda nemli katklar salayan Dr. Muzaffer Tana, bu tezin ortaya kmasnda emei geen tm hocalarma ve dostlara teekkr bir bor bilirim. Ali AVCU Ankara-2009

II

 NDEK LER

NSZ... I NDEK LER...... III KISALTMALAR.... V

GR
A. KAYNAKLAR... 1 1. 2. 3. smili Olmayan Klasik Kaynaklar....... 1 smil Kaynaklar........................ 10 ada Kaynaklar... 19

B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEM........ 23 C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES ... 26

I. BLM KARMAT HAREKET N ARKA PLANI

A. KLAS K GR...... 44 B. KARMATL N TEEKKLN HAZIRLAYAN ETKENLER.. 54 1. 2. 3. 4. Siyasi Etkenler.... 54 Ekonomik Etkenler.. 59 Sosyokltrel Etkenler............ 64 Din-Felsef Etkenler................................................................................... 72 a. Yahudi-Hristiyan Geleneinin Etkisi .................................................. 72 b. Gnostik Dncenin Etkisi ................................................................... 76 c. Hermetik Dnce ve Harran Paganizminin Etkisi.............................. 91 d. Yeni Eflatunculuun Etkisi.................................................................... 99 C. KADM KLTRLER N SM LL E AKTARIMINDA GULATIN ROL .....114

III

II. BLM KARMATL N DOUU

A. KARMATL K NCES 1. 2. 1. 2. 3. 4. SM LL K............................................................ 128 smilliin Douu.................................................................................... 128 smilliin Gizli Davet Dnemi................................................................ 140 Hamdan Karmat ve Karmatliin Douu.................................................. 146 smilliin Gizli Davet Dneminde Hamdan Karmat ve Karmatlik 153 Ubeydullahn mamet ddias ve Fatm-Karmat Blnme...................... 163 Fatm-Karmat Blnmesi ncesi smil tikad..................................... 172

B. KARMAT FARKLILAMA............................................................................. 146

III. BLM KARMATL N YAYILII

A. IRAKTA KARMATL K........................................................... 184 B. SUR YEDE KARMATL K.............................................................................. 194 C. BAHREYNDE KARMATL K......................................................................... 207 D. YEMENDE KARMATL K.............................................................................. 246 E. HORASAN-MVERNNEH RDE KARMATL K................................... 257

SONU........................................................................................................................ 283 KAYNAKA.............................................................................................................. 288

IV

KISALTMALAR
TDVY Yay. D BY b. Bkz. yy. A FY Trz. Ed. Nr. Thk. ev. ASBE A FD ss. s. S. C. MEB A. Kr. TTK KBY C FD Der. MSBE A FD H M OM FD OMSBE M : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar : Yaynlar : Diyanet leri Bakanl Yaynlar : bn : Baknz : Yzyl, Yayn yeri yok : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar : Tarihsiz : Editr : Ner : Tahkik : eviren : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Sayfalar Aras : Sayfa : Say : Cilt : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi : Karlatrnz : Trk Tarih Kurumu : Kltr Bakanl Yaynlar : Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Derleyen : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Hacettepe niversitesi : Miladi : Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Milattan nce

Haz. Ed. ng. F FD D FM st.

: Hazrlayan : Editr : ngilizcesi : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Darulfnn lhiyat Fakltesi Dergisi : stanbul

VI

GR
A. KAYNAKLAR slam Mezhepleri Tarihi alannda yaplacak olan bilimsel almalarda salkl neticelere ulaabilmek iin aratrlacak konuyla ilgili kaynaklarn bir slam deerlendirmesini yapmak son derece nem arz etmektedir. Zira konu

Mezhepleri olunca pek ok kaynakta tarafgirlik, fikirlerin tarihlendirilmemesi, zamanmekan kaymas gibi sorunlarla karlalmaktadr. Biz burada, slam Mezheplerinden bahseden Maklt, Milel-Nihal, Trh, Corafya ve Tabakt tr eserlerin genel zelliklerini verecek deiliz. Ancak bunlar bir tasnife tabi tutarak nemli olanlarn aratrmamz asndan arzettii anlam ve nemi ortaya koymaya alacaz. 1. smil Olmayan Klasik Kaynaklar Karmatlik, smiliyye mezhebi ierisinde ortaya km ve her ne kadar Fatmlerin ortaya kndan sonra onlara balanmay reddetmise de, eski smil retiye sadk kalmaya devam etmi bir harekettir. Karmatlerin tarihini aratrmak bir anlamda smillerin tarihini aratrmak anlamna geldiinden, Btnliksmillikten bahseden klasik literatr Karmatlikle ilgili yaplacak bir aratrma iin de temel malzemeyi tekil etmektedir. smillerin muhalifleri tarafndan yazlm olan kaynaklarn temel hedefi smilliin batl bir mezhep olduunu ortaya koymak ve onu reddetmektir. Bu bak asnn olumasnda bir takm unsurlar etkili olmutur. Karmatlerin 280/893lerden itibaren Abbasi iktidarna kar isyan etmeleri, haclarn yollarn keserek yama yapmalar, Kbeye saldrarak Hacerl-Esvedi karmalar, Kfe ve Basray alarak bir ara Badad kuatmalar bu etkenlerin banda gelmektedir. 297/909dan itibaren Fatmlerin Kuzey Afrikada devlet kurarak Abbasi topraklarnda hzla yaylmalar, zellikle Msr almalar ve buralara dailer gndererek mezheplerini yaymalar, Snnlerin ve Abbaslerin smilleri ciddi bir tehlike olarak grmelerine sebep olmutur. Fatmlerin zayflamas ve Karmatlerin Abbaslerle uzlaarak tehlike olmaktan kmasnn ardndan Azerbaycan-Deylem topraklar Hasan Sabahn btn davetinin merkezi olmutur. 483/1090 ylnda Alamutta fiilen devletini kuran Hasan Sabah, zellikle Seluklulara kar iddet eylemleri balatmtr. 280/893l yllardan Alamut smilliinin zayflamaya balad yaklak 597/1200l yllara kadar

Abbas topraklarnda smil hareket bir tehdit unsuru olarak srekli canl kalmtr. Dier yandan muhaliflerinden hareketle kendisini merulatrma abas ierisindeki Abbas iktidar tarafndan bu tehlike mmkn olduunca scak tutulmak istenmitir. Zira Abbasler, genelde liin, zelde smilliin karsna kendilerini yerletirerek halk nezdinde meruiyetini kuvvetlendirmeye almtr. Dolaysyla smillikle ilgili muhalif birinci el kaynaklarn smillik kart kampanyaya destek maksadyla, temelde siyasi ve mezhebi endieler zerine kaleme alnm olduu gerei gz ard edilmemelidir.1 Karmatliin aratrlmasnda Maklt tr eserler olduka nemli bir yer tutmaktadr. 286/899daki blnmeden nceki smillikle ilgili bekli de en nemli Maklt tr kaynaklarmz iki mam yazar olan Nevbaht ve Kummnin eserleridir.2 Bu iki yazarn eserlerini tetkik etmi olan Madelungun tespitlerine gre Nevbaht Fraku-asn Fatm-Karmat blnmenin gerekletii 286/899dan hemen nce yazmtr3. Ancak bu eserin blnmeden hemen sonra yazlm olabileceine dair baz iaretlerin olduunu belirtmekte yarar vardr.4 Yazar bu eserinde smilliin douu ve blnme ncesi smil itikad ile ilgili olduka kymetli bilgiler vermitir. Onun blnme ncesiyle ilgili olarak verdii bu bilgiler, blnme ncesi dnemden gnmze ulam pek az smil eser tarafndan da genel olarak dorulanmaktadr. Burada verilen bilgiler erken dnem Karmatliin itikadna nemli lde k tutmaktadr. nk blnmeden nce Karmat hareket, smil hareketin ana gvdesi olan Mbrekiyye ile birlikte hareket ediyor ve byk ihtimalle onlarn retilerini paylayordu. Kummnin Kitbul-Maklt vel-Frakna gelince, Madelungun tespitlerine gre bu eser Nevbahtnin eserinden daha sonra yazlmtr. nk onun eserinde
1

Kr. Mustafa ztrk, Kuran ve Ar Yorum, Kitbiyt, Ankara, 2003, 43. Bu zihniyetin bir rnei iin bkz. Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazl (505/1111), Btnliin yz, ev. Avni lhan, TDVY, Ankara, 1993, 2. 2 Sad b. Abdillah el-Ear el-Kumm (300/912)-Hasan b. Ms en-Nevbaht (302/915li yllar), i Frkalar Kitbul-Maklt vel-Frak-Fraku-a, ev. Hasan Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-Ramazan imek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. 3 Wilferd Madelung, mmiye Frak-Literatrne Dair Mlahazalar, ev. Ali Dere, i Frkalar ierisinde, Kumm-Nevbaht, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004, 272. 4 Fraku-ada geen ifadelere gre Mbrekiyye frkasndan Karmta adyla bilinen bir grup, bu gr kabul edip onlardan (Mbrekiyyeden) ayrld Bundan nce Mbrekiyyenin grlerini benimsemilerdi. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 201202.) Bu rivayet aka Karmtann Mbrekiyyeden ayrldna iaret etmektedir. Yazar, Karmta dnda bu dneme ait ayr bir smil gruptan bahsetmez. u halde yazarn burada Karmatlerin iinden ktklarn belirttii Mbrekiyye grubu ana smil gvde olmaldr. Muhtemelen onlarn ayrlmalar ile de kastedilen Fatm-Karmat blnmesidir. u halde eserin blnmeden hemen sonra yazlm olma ihtimali daha yksektir.

Nevbahtnin

eserinde

olmayan

kimi

ilave

bilgiler

vardr.

Eser

Bahreyn

Karmatliinin ortaya kt 286/899 ile Suriye Karmatliinin ortaya kt 289/902 tarihleri arasnda, blnmeden hemen sonra yazlm olmaldr.5 Ancak eserde blnmeden sonraki smil itikadna dair herhangi bir bilgi yoktur. Dolaysyla bu eser de smilliin ortaya k ve blnme ncesi ilk smil itikatla ilgili temel kaynaklarmzdan birisini oluturmaktadr. Erken dnem klasik kaynaklardan birisi de Earnin (324/936) Makltlslmiyynidir.6 Eserin her halkarda 286/899 ylndaki Fatm-Karmat blnmesinden sonra, muhtemelen 300/912 ylndan sonraki bir dnemde yazld anlalmaktadr.7 Ear, Karmatlikle ilgili aktard rivayetlerle zellikle kendisinden sonra gelen Ear gelenee ait eserlere kaynaklk etmitir. Yazarn, eserinde Karmta ve Mbrekiyye frkalarna ayr ayr yer vererek, Karmtay Muhammed b. smaili Mehd olarak bekleyenler, Mbarekiyyeyi de imameti Muhammed b. smilin soyundan devam ettirenler eklinde tanmlamas8 286/899daki blnmenin farknda olduunu, Mbrekiyye ile Fatm kanadn kastettiini dndrmektedir. Dier yandan eser, Kumm ve Nevbahtnin eserleri ile uyum ierisindedir. Ear, smillik ile ilgili anlatsnda ya onlarla ayn kayna kullanm, ya da bizzat bu iki eserden istifade etmi olmaldr. Ear gelenein en nemli temsilcilerinden olan Badd (429/1037) el-Fark beynel-Frakn
9

V./XI. yzyln balarnda yazm olmaldr. Eser, hicr beinci

yzyln hemen banda Fatmlerin soyunun Meymun el-Kaddaha dayand ve onlarn Mecus-Senev itikada sahip olduklar ynndeki Abbas bildirisinin hemen sonrasna denk gelmektedir. Yazarn temel kayna Ear olmasna ramen, muhtemelen bu bildirinin de etkisiyle o olduka ar bir dil kullanr. Bunun dnda
Kummnin yazd dnemde artk Karmta, Nevbaht dnemindekinin aksine glenmi, Kufe Sevadnda, Yemende, Bahreynde, Katifte, Ummanda, Yemmede ve civar deniz blgelerinde yaylmtr. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 207.) Karmta Bahreynde 286/899dan nce zuhur etmemiti. Yine Yemme, Eb Sad el-Cennb tarafndan 290/903ten nce kesinlikle fethedilmedi. Dier taraftan yazar 289/902de ortaya kan Suriyedeki Karmat hareketten sz etmez. Bu da eserin 289/902den nce yazldn gstermektedir. (Bkz. Madelung, mmiye Frak-Literatrne Dair Mlahazalar, 272.) 6 Ebl-Hasen el-Ear (324/935), Makltul- slmiyyn ve htilful-Musalln, ev. Mehmet Dalklmer Aydn, Kabalc Yay., st., 2005. 7 Yazarn 300/912 ylnda Mutezileden Ehl-i Snnete getii bilinmektedir. Yazarn, Ehl-i Snnetle ilgili olarak Anlattmz grlere katlyoruz ve benimsiyoruz (Bkz. Ear, Makltul- slmiyyn, 241.) ifadelerinden eseri Ehl-i Snnete getikten, yani 300/912 ylndan sonra yazdn anlamaktayz. 8 El-Ear, Makltul- slmiyyn ve, 57. 9 Eb Mansr Abdulkahir el-Badd (429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. Ethem Ruhi Flal, TDVY, Ankara, 1991.
5

yazarn smillie atfettii eser isimleri sorunludur.10 Ancak onun verdii bilgilerden yazarn Horasan-Mvernnehir
11

smillii

hakknda

bilgi

sahibi

olduunu

anlamaktayz. Bir dier Ear Maklt yazar sferyn (471/1078)nin et-Tabsri12 Baddnin eserinin hemen hemen bir tekrarndan ibarettir. Ancak yazar, FatmKarmat ilikisi asndan olduka nemli olan Ubeydullah el-Mehdnin Eb Thire gnderdii iddia edilen mektubu aynen aktararak konumuz asndan orijinal bir belge sunmutur.13 Ear gelenein sonraki dnemdeki en nemli temsilcilerinden olan ehristn (548/1153) el-Milel ven-Nihalde14 Eski Btniye kavram ile Hasan Sabbah davetine kadar olan smil hareketi kastetmektedir. Bu adan onun verdii bilgilerden Fatm-Karmat blnmesi ncesi smil itikad ile ilgili salkl bir bilgi edinmek olduka zordur. Zira onun Hasan Sabah ncesi smil itikad ile ilgili verdii bilgileri tarihlendirebilmek, bunlarn blnme ncesi ya da sonrasna ait olup olmadn anlayabilmek mmkn gzkmemektedir. Ancak onun eseri, Dvet-i Cedde adn verdii15 Alamut dnemi ile ilgili orijinal bilgiler iermektedir. Yazar bu dnemle ilgili olarak dorudan Hasan Sabbahn gnmze ulamayan eserine dayanmaktadr. Kukusuz bunlarn dnda da konumuzla alakal baz Maklt tr klasik eserleri kullandk. Bu eserler de temelde ayn kaynaklara dayanrlar ve benzer rivayetlere yer verirler. Dolaysyla elimizde bulunan Maklt tr eserlerin Karmatlikle ilgili anlatlarnn temelde Kumm ve Nevbaht ile onlarla muhtemelen ayn kayna kullanan Earye dayandn syleyebiliriz. Sonraki Maklt yazarlar, bu kaynaklardaki rivayetlere zaman zaman ksm ilaveler yapmlar, bazen da ayn rivayetlerden hareketle farkl tasnif sistemlerine girimilerdir. Dier yandan sonraki yazarlar, devirlerindeki siyasi algnn da etkisinde kalarak rivayetlere birtakm ar iddialar ilave etmeyi ihmal etmemilerdir. Bunun dnda Maklt tr eserlerdeki tarafgir bak as ve bunun getirdii sorunlarla dier temel problemler Karmatlikle ilgili rivayetlerde de dikkat ekmektedir.
10

Kr. Wladimir Ivanow, Studies in Early Persian Ismailism, 2. Bask, Bombay, 1958, 124125. Kr. Ivanow, Persian Ismailism, 124. 12 Ebl-Muzaffer el- sferyn (471/1078), et-Tabsr fd-Dn ve Temyzl-Frakin-Nciyeti anilHlikn, Thk. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983. 13 el- sferyn, et-Tabsr, 143. 14 Muhammed b. Abdilkerm e-ehristn (548/1153), el-Milel ven-Nihal, Thk. A. Fehmi Muhammed, Fustad, 1948. 15 e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 339.
11

Karmatliin tespiti noktasnda Btnlik ve Karmatlie yaplm reddiyeler nemli bir yer tutmaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla Karmatlie ilk reddiyeyi bir mm olan Fadl b. dn (260/873) yazmtr.16 ayet Fadln Karmatlie reddiye yazd rivayeti doruysa bu durumda Karmatliin reddine dnk eserlerin de Maklt tr eserlerle ayn dnemde, hatta onlardan daha nce yazlmaya balandn syleyebiliriz. Mesd (346/957) kendisinden nceki dnemde Karmatlie reddiye yazm olan yazarlarn isimlerini yle sralamaktadr: Kudme b. Yezid en-Numn (360/971), bn Abdikel-Crcn (360/971 civar), Ebl-Hasen b. Zekeriya elCrcn, Eb Abdillah Muhammed b. Ali b. Rizam et-T (IV./X. yzyln ortalar), el-Kf ve Eb Cafer el-Kilb er-Rz. Hi birisi gnmze ulamam olan bu eserler, Mesdye gre birbirinden tamamen farkl bir hikye anlatmaktadr.17 Bunlarn dnda Zeyd mam Muhammed b. Yahya el-Murtaz (310/921)nn da Karmtaya bir reddiye yazd rivayet edilir, ancak bu eser de gnmze ulamamtr.18 Bu eserlerin tamam byk ihtimalle Irak, Bahreyn ve Yemen gibi merkezlerdeki almaktayd. Bunlarn dnda belki de Horasan-Mvernnehirdeki smil hareketten ciddi anlamda ilk bahseden ve bu blgede gelitirilen felsef ierikli yeni smil fikirleri hedef alarak reddeden ilk muhalif yazarmz Mturd (333/944)dir. Eb Mun en-Nesef, Mturdnin Karmtaya iki ayr reddiye yazdn belirtir. Bunlardan birisinde o, Karmta mezhebinin usuln, dierinde ise fruunu reddetmitir.19 Bu eserler gnmze kadar gelmemitir. Ancak onun, bugn elimizde bulunan Kitbut-Tevhd ve Tevltnda yapt alntlarnn HorasanMvernnehirde gelitirilen yeni smil fikirleri hedef alm olmas, bu reddiyelerin de zellikle bu blgedeki smillii hedef aldn dndrmektedir. Bizi byle dnmeye sevk eden bir dier neden, smil dnceye ilk kez Yeni Efltuncu fikirleri sokan kii olarak kabul edilen Nesef, Saman emiri Nuh b. Nasr dneminde
16 17

smil hareketlerle yeni kurulmu olan Fatm devletini hedef

Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts (460/1067), Fihrist, Necef, Trz., 124. Ebl-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesd (346/957), et-Tenbh vel- rf, Beyrut, 1981, 359. 18 Abdsselam b. Abbas Vecih, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999, 1004. smiliyyenin reddiye gelenei ile ilgili olarak bkz. Niyazi Kahveci, ia ve Mutezilenin Reddiye Literatr zerine alma, Din Aratrmalar, C. 8, S. 23, Ankara, 2005, 82. 19 Eb Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (508/1114), Tebsratl-Edille, Nr. Hseyin Atay, D BY, Ankara, 2004, I, 472. Ayrca bkz. Snmez Kutlu, Eb Mansr el-Mturd ve Maturidi Kltr evresiyle lgili Bibliyografya, mam Mturd ve Maturidilik, Der. Snmez Kutlu, Kitbiyt, Ankara, 2003, 397.

(331-343/943-955) Buharada ldrldnde Mturdnin hayatta olmas ve Nesef gibi Mvernnehirde yaamasdr. Bu nedenle Mturd, Nesefden haberdar olmaldr ve smillikle ilgili kaynaklar arasnda Nesefnin gnmze ulamam olan Kitbul-Mahsl nemli bir yer igal etmektedir. Btnlie erken dnemde reddiye yazanlardan birisi Ebl-Ksm el-Bstdir. O, reddiyesini 400/1009 civarnda yazmtr ve eser bu gn yazma halindedir. Biz bu yazmaya ulaamadk, ancak Stern bu eserin bir ksmn Studiesinde neretmitir.20 Biz neredilen bu ksm tezimizde kullandk. Eser zellikle gnmzde bulunmayan Nesefnin Kitbul-Mahslnden yapt alntlar asndan deerlidir. Bir dier nemli reddiye Hanef yazar Irak (V./XI. asr)nin el-FrakulMfterikasdr.21 O da eserini V./XI. asrda kaleme almtr. Yazar HorasanMvernnehir dailerinden bahseder; Bahreyn, Irak, Suriye ve Msrdaki faaliyetlere ise yervermez. Bu nedenle eserde geen rivayetlerin zellikle Horasan-Mvernnehir Karmatliini ilgilendirdiini dnebiliriz. V./XI. asrn ortalarna doru yazlm olan bir dier reddiye Muhammed b. Mlik el-Yemen el-Hammdnin Kef Esrril-Btniyyesidir.22 Yazar, Fatmlere bal olan Suleyhlerin itikadn renmek iin onlarn mezhebini kabul etmi gibi gzkerek gizli srlarna vakf olduunu iddia etmektedir.23 Ancak eserdeki pek ok ar iddia smil kaynaklarla uyumaz. Yazar muhtemelen devrin ar iddialarndan etkilenerek onlarla ilgili asl olmayan kimi bilgilere eserinde yer vermitir. Gazlnin bizzat halife Mustazhirin emriyle yazd
24

Fedihul-Btniyye

Nizmlmlkn ldrlmesinden yl sonra 488/1095 ylnda yazlmtr.25 Eser smillie ak bir reddiye olmasna ramen Gazl eserde eriatn neshinden bahseder, ancak ar iddialara iltifat etmez. Eserdeki baz rivayetleri Btnlerin iine girip onlarn srlarna vakf olmu kimselerden aldn belirtir.26
20

Ebl-Ksm smil b. Ahmed el-Bst (V./XI.y.y. balar), Kef Esrril-Btniyye ve avar Mezhebihim, Studies in Early Ismailism ierisinde, S. M. Stern, E. J. Brill, 1983, 315320. 21 Eb Muhammed Osman b. Abdullah el-Irak (V./XI. asr), el-Frakul-Mfterika beyne Ehliz-Zey vez-Zendka, Thk. Yaar Kutluay, A FY, Ankara, 1961. Eser, Kutluay tarafndan Trkeye de kazandrlmtr. Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, Ankara, 1962. 22 Muhammed b. Mlik el-Yemen el-Hammd (V./XI. asrn ortalar), Kef Esrril-Btniyye ve Ahbril-Karmta, Ahbrul-Karmta ierisinde, Thk. Sheyl Zekkar, am, 1987, 349382. Eser smail Hatib Erzen tarafndan Btnliin ve Karmatliin yz adyla Trkeye evrilmitir. (Ankara, 1948). 23 El-Hammd, Kef Esrril-Btniyye, 39. 24 El-Gazl, Btnlerin yz, 3. 25 El-Gazl, Btnlerin yz, X. ( lhann nsz). 26 El-Gazl, Btnlerin yz, 20.

smillere ynelik nemli bir reddiye de Yemen (VI./XII. asrn ortalar)nin Akids-Selse ves-Sebne Frkasdr.27 Yemen, dier muhalif yazarlara oranla smiliyyeye kar daha bilimsel bir dil kullanmay tercih etmitir. Yazar pek ok smil kitab eserinde kullanm ve kulland kaynaklarn da adn vermitir.28 O, kendi kaynaklarndan ald bu grleri bilimsel olarak reddetmeye almtr. Ancak o da denildi ki tarzndaki ifadeleri ile dier muhalif kaynaklardaki baz ar iddialara yer vermektedir. Yazar eserini 540/1145 ylnda yazmtr.29 Bir dier Yemenli Zeyd lim olan Deylem (VIII:/XIV. asrn balar) Kavidu Akidi li Muhammed adl eserinin 5. blmne Beynu Mezhibil-Btniyye ve Butlnih adn vermi ve eserin bu ksm Strothmann tarafndan neredilmitir.30 Deylem, smillikle ilgili alntsn bugn elimizde olmayan Mahall (653/1255)nin Hismul-Bitr li Mezhebil-Karmtatil-Kffr adl eserinden zetlediini belirtmektedir.31 Mahallden aktarlan rivayetlerin Gazlnin rivayetleri ile byk oranda uyumas, Mahallnin temel kaynann Gazl olduunu dndrmektedir. Son olarak Eb me el-Makdis (665/1266)nin kulland ancak gnmze ulamadn dndmz iki eserin adn vermekte yarar grmekteyiz. Kefu m Kne Aleyhi Ben Ubeyd minel-Kfri vel-Kizbi vel-Mekri vel-Keyd adl eseri yazar kendisi yazmtr. Onun atfta bulunduu dier kaynak ise Abdurrahman b. Ali b. Eb Nasr e-nin er-Red all-Btniyyesidir.32 Bunun dnda Mutezil lim Ali b. Sad el-Istahr, halife Kdir Billh (381422/9911031) iin er-Red alelBtniyye adl bir eser yazm,33 ancak bu eser de gnmze ulamamtr. Btnlie ve Karmatlie yaplm olan reddiyelerin temel zellii reddiyeci bir mantkla yazlm olmalardr. Erken dnem Maklt tr kaynaklara oranla bu eserlerde daha ar bir dil kullanlmtr. Bu nedenle bu tip eserlerdeki ar iddialarn dier kaynaklarla, zellikle de erken dnem kaynaklarla mukayese edilmesinde byk yarar vardr. Bunun dnda bu eserlerde reddiyeci mantn bir sonucu olarak
27

Eb Muhammed el-Yemen (VI./XII. asrn ortalar), Akids-Selse ves-Sebne Frka, Thk. Muhammed b. Abdullah el-mid, Medine, 1993. 28 El-Yemen, Akids-Selse, 521, 525, 659, 720, 666, 694, 530, 614, 596. 29 El-Yemen, Akids-Selse,232233. 30 Muhammed b. Hasan ed-Deylem (VIII./XIV. asrn balar), Beynu Mezhibil-Btniyye ve Butlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammed ierisinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz. 31 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 102. 32 sml b. brhm el-Makdis Eb me (665/1266), Kitbur-Ravzateyn f Ahbrid-Devleteyn, Thk. brhm ez-Zeybek, Beyrut, 1997, II, 221, 222. 33 Ebl-Feth Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk velmem, Thk. Sheyl Zekkar, Beyrut, 1995, VII, 134.

elikiler, baz tutarsz genellemeler, bilinli olarak bilgi arptmalar, zaman-mekan kaymalar ve benzeri sorunlar gze arpmaktadr. zellikle V./XI. Asrn balarndan sonra yazlan Maklt tr eserlerin bu tip ar iddialardan etkilendiklerini ve bu dnemden sonraki gerek Maklt tr eserlerin, gerekse reddiyeci eserlerin birbirine olduka yakn bir dil kullanmaya baladklarn grmekteyiz. Oysa Kumm-Nevbaht ve Ear gibi ilk Maklt yazarlarnn eserlerinde bu tr reddiyeci bir dil kullanlmamaktadr. Reddiyeci eserlerin ilk rnekleri bize ulamad iin onlarda nasl bir dilin kullanldn bilmemekteyiz. Ancak IX.-X. yzyln ortalarnda yazan bn Rizam ile birlikte reddiye tr eserlerde muhatabna kar gittike sertleen bir dil kullanlmaya balanld kesin bir gerek olarak nmzde durmaktadr. Karmtann zellikle tarihi geliimini ortaya koymada tarih, corafya ve dier klasik erken dnem kaynaklar nemli bir yer tekil etmektedir. Sonraki muhalif tarihilerin Karmatlik anlats genel olarak iki kaynaa irca edilebilir: Birincisi temelde Muhammed b. Davud b. Cerrah (296/908) rivayetine dayanan Taber (310/922)nin Trhidir.
34

kincisi ise bn Rizam-Eh Muhsin rivayetidir. Tabernin

en nemli ravisi olan Muhammed b. Davud b. Cerrahn anlats Suriyeli Karmat dsi Zikreveyhin tutuklu olan bacanann anlattklarna dayanmaktadr.35 Muhammed, Muktedirin ordu komutanlarndan birisiydi.36 Dolaysyla o, muhtemelen Zikreveyhin isyan ile ilgili resmi soruturmay yrten kiiydi ve bu soruturma 291/903 tarihinde yaplmt.37 O, bu soruturmalardan hareketle Kitbu AhbrilKarmta adl elimizde olmayan bir eser yazm38 ve 296/908 ylnda lmtr.39 Yemenli Zeyd imam Yahy b. Hseyinin hayatn yazan Ali b. Muhammed el-Alev (327/938den sonra)nin Sretl-Hd ilel-Hakk40 Yemen smillii ile ilgili birinci elden bilgiler vermektedir. Eser bu blgedeki smil hareketle ilgili en temel kaynamz oluturmaktadr.

Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. Muhammed Ebul-Fadl brhim, Beyrut, Trz. 35 Et-Taber, Trh, X, 25. 36 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 342. 37 Farhad Daftary, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001, 139. 38 Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta, Drul-Kevser, Riyad, 1989, 174. Muhammed b. Davudun yazm olduu eserlerle ilgili olarak bkz. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bnn-Nedm (385/995), elFihrist, Thk. brhim Ramadan, Beyrut, 1994, 161. 39 bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 403. 40 Ali b. Muhammed b. Ubeydullah el-Alev (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b. Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972.

34

Mesd Mrcuz-Zeheb41 ve et-Tenbhinde Karmatlikle ilgili olduka nemli bilgiler vermitir. O, Mrcu 336/947,42 et-Tenbhi ise 345/956 tarihinde tamamlamtr.43 Bunun dnda Hazind-Dn ve Srrul-lemn adl bir eser daha yazdn ve bu eserde Karmatlikle ilgili geni malumat verdiini belirtmektedir.44 Ancak bu eser gnmze ulamamtr. Mesdnin en nemli kaynan muhtemelen kendileriyle yz yze grt Karmatlerin anlatlar oluturmaktadr.45 Karmatlerin tarihini renmek asndan Tabernin Trhini devam ettiren tamamlayc almalar nemlidir. Arb b. Sad (331/942den sonra)n Slas bunlardan birisidir46 ve eserde 291320/903932 yllar arasndaki olaylar ele alnr. Yazarn Karmatlikle ilgili en nemli kayna 333336/944947 yllar arasnda ld rivayet edilen Sldir.47 Sabit b. Sinan (365/973)n Trhinin gnmze ulaan paralar ierisinde belki de en hacimli ksm Karmatlikle ilgilidir.48 Zekkar, Bernard Lewisin elinde olan bu ksm alarak neretmitir.49 Eser, Tabernin brakt yerden itibaren Karmatlerin tarihini 339/950 ylna kadar gtrmektedir. bn-i Kesr (774/1372) onun eserinin 363/971 yl olaylarnda sona erdiini belirtmektedir.50 Tabernin Tarihini tamamlamak zere yaplan ve istifade ettiimiz bir dier alma da Hemedn (521/1127)nin Tekmilesidir.51 Erken dnem kaynaklarn en nemlilerinden birisi de Kad Abdlcebbr (415/1020)n Tesbt Delilin-Nbvvesidir.52 Yazar, bu eserde Karmatlikle ilgili kendisinden nceki kaynaklarda bulunmayan bir takm bilgiler vermektedir. zellikle Horasan-Mvernnehirde smil davetin yaylmas ile ilgili bilgi veren az saydaki
41

Ebl-Hasen Ali b. Hseyin el-Mesd (346/957), Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk. Sad Muhammed el-Lahham, Beyrut, 1997. 42 El-Mesd, Mrc, IV, 383384. 43 El-Mesd, et-Tenbh, 344, 361, 362. 44 El-Mesd, et-Tenbh, 358. 45 Bernard Lewis, The Origins of Ismlism, Cambridge, 1940, 4. 46 Arb b. Sad el-Kurtub (331/942), Slatu Trhit-Taber, Trhut-Taber ierisinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Khire, 1967, XI, (10184 aras). 47 Zeheb, Slnin 333te ldn belirtirken, Ebl-Fid 335te, bn-i Kesr de 336da ldn belirtmektedir. Bkz. Eb Abdillah emsddn Muhammed ez-Zeheb (478/1347), Trhul- slm, Thk. mer Abdusselam Tedmr, Beyrut, 1993, XXV, 38; mdddn smil Ebl-Fid (732/1331), elMuhtasar f Ahbril-Beer, Drul-Merif, Beyrut, Trz., II, 96; sml b. Umer bn-i Kesr (774/1372), el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, Msr, Trz., XII, 219. 48 Zekkar, Ahbrul-Karmta, 158. 49 Sbit b. Sinan es-Sbi (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. Sheyl Zekkar, AhbrulKarmta ierisinde, Riyad, 1989, (183247 aras). 50 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 277. 51 Muhammed b. Abdlmelik el-Hemedn (521/1127), Tekmilet Trhit-Taber, Trht-Taber ierisinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Kahire, 1967, XI, 185458. 52 Kad Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn(415/1020), Tesbt Delilin-Nbvve, Thk. Abdlkerm Osman, Beyrut, Trz.

kaynaktan birisidir. Yazarn ifadelerinden eserin Fatm halifesi Aziz Billh (365 386/975996) dneminde yazld anlalmaktadr.53 Suriye Karmatlii ile ilgili olarak bnl-Kalnis (555/1160)nin Zeyli54 ile bnl-Adm (666/1267)in Buyett-Talebi55 olduka deerli bilgiler iermektedir. bnl-Kalnis Karmatlikle ilgili rivayetlerinde bn-i Ezrak, Sbtu bnil-Cevz ve Zehebye dayanrken, yapmtr.56 almamzda sonraki dneme ait genel tarih kitaplarndan da istifade etmeye altk. Zehebnin Trhi, bn Haldn un Mukaddimesi ve beri, bn Kesrin elBidyesi, bnl-Cevznin Muntazam bunlardan bazlardr. Bunlarn dnda Nizmlmlk (485/1092)n Siyasetnamesi57 de kullandmz nemli eserlerden birisidir. Bu eserin orijinal yn, davetin Horasan-Mvrnnehirde yaylmasyla ilgili en detayl bilgiyi gnmze ulatrm olmasdr. Yazarn temel kayna gnmze ulamam olan Trh-i Isfahandr.58 Bunun dnda o, Tecribl-mem ve Ahbru Hulefyi li Abbas
59

bnl-Adm elimizde olmayan baz eserlerden alntlar

adl

kitaplar

da

kulland

nemli

eserler

arasnda

gstermektedir.

Brn (440/1048)nin srul-Bkiyesi de Karmatlikle ilgili

nemli bilgiler iermektedir.60 Yazar, Karmatlikle ilgili Ahbrul-Mbeyyida velKarmta adl bir eser yazdn belirtmektedir. Kitabn isminden hareketle yazarn, Horasan-Mvernnehir blgesindeki Mbeyyida ile Karmatlii karlatrdn dndmz bu eser gnmze ulamamtr. 2. smil Kaynaklar lk Karmatler Fatm-Karmat blnmesinden nce smil davete mensup birer d olduklar ve blnme ncesine ait retiyi blnmeden sonra da savunduklar iin blnme ncesinde smil evrelerde gelitirilmi olan edebiyat ayn zamanda Karmatlerin de edebiyatn oluturur. Ancak blnme ncesine ait ok az eser gnmze ulaabilmitir. Blnmeden sonra ise bir taraftan Fatm edebiyat oluturulurken, dier taraftan zellikle Horasan-Mvernnehirde felsef bir Karmat
53 54

Kad Abdlcebbr, Tesbt, II, 596. Eb Yal Hamza bn-i Kalnis (555/1160), Zeyl Trh-i Dmek, Beyrut, 1908. 55 mer b. Ahmed bnl-Adm (666/1267), Buyett-Taleb f Trh-i Haleb, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1988. 56 bnl-Admin kaynaklar ile ilgili olarak bkz. Zekr, Ahbrul-Karmta, 173-175. 57 Eb Ali Hasan et-Ts Nizmlmlk (485/1092), Siyasetnme, Dergah Yay., st., 2003. 58 Nizmlmlk, Siyasetnme, 214, 264. 59 Nizmlmlk, Siyasetnme, 264. 60 Ebr-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn (440/1048), el-srul-Bkiye anil-Gurnil-Hliye, Thk. Eduard Sachau, Leipzig, 1923.

10

edebiyat oluturulmutur. zlerek belirtmeliyiz ki, Fatmler ierisinde erimesi sonucu Karmat davete ait edebiyat Fatmlerce tahrif edilmi ya da yok edilmitir. Bu nedenle zellikle Fatmlere muhalif olduklar dnemle ilgili Karmat kaynaklarn neredeyse hibirisi gnmze ulamamtr. 286/899daki Fatm-Karmat blnmesinden ncesine ait gnmze ulam belki de ilk eser Kitbur-Rd vel-Hidyedir. Eser Kmil Hseyin tarafndan neredilmitir.61 Eserin bn Heveb (302/914)e aidiyeti kesin deildir, ancak 297/909da Fatm devleti kurulmadan nce yazld hemen hemen kesindir.62 Iwanova gre eserin 290/902de Suriyede ortaya kan Karmat hareketten bahsetmemesi bu tarihten nce yazldn gsterir.63 Her halkarda eser Yemen davetine aittir ve Fatmlerden nce yazlm olmas kuvvetle muhtemeldir. ayet blnmeden sonra yazlm olsa bile eserde Ubeydullah el-Mehdnin retide gerekletirdii fikirlerden herhangi birisine rastlanmaz. Bu adan, Hseyinin de belirttii gibi, eser ilk smillikle ilgili retinin ana hatlarn renebileceimiz en eski kaynaklardan birisidir. Dier yandan eser, muhalif evrelerde gndeme getirilen pek ok ar iddiann da aslsz olduunun ak bir kantdr.64 Blnme ncesi dneme ait bir dier smil alma Cfer b. Mansr elYemen (350360/960970 civar)e atfedilen Kitbul-lim vel-ulmdr.65 Eserde, kitabn yazld dnemde can korkusu dolaysyla Allahn delillerinin gizli olduu ifade edilir.66 Yine bir baka yerde Allahn evliyalarna yardm edilirse zuhur edecekleri belirtilir.67 Bu ifadeler, eserin Fatm devleti kurulmadan nceki gizli davet dneminde yazldn aka gstermektedir. Bu kadar erken dnemde yazlm olmas eserin Cafer b. Mansura aidiyeti noktasnda kuku uyandrmtr. Bu nedenle eserin, babas Mansur el-Yemene ait olabilecei de dnlmektedir68 ki bu daha makul gzkmektedir.
Hseyin b. Heveb b. Zzn el-Kf Mansr el-Yemen (302/914), Kitbur-Rd vel-Hidye, Ed. Kmil Hseyin, Collectanea ierisinde, Leiden, 1947. 62 Kamil Hseyin, Collectanea, E. J. Brill, Leiden, 1947, 186; Abbas Hamdn-Franois De Blois, A Re-Examination of al-Mahds Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs, Journal of the Royal Asiatic Society, (1983), 184. 63 Iwanov, Persian Ismailism, 21. 64 Hseyin, Collectanea, 186187. 65 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-lim vel-ulm, Thk. James w. Morris, London, 2001. 66 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 8889. 67 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 92. 68 Tartmalar iin bkz. Iwanov, Persian Ismailism, 10, 61; Wilferd Madelung, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961), 5158.
61

11

Cafer b. Mansra atfedilen bizim amzdan belki de en nemli eser KitbulFeriz ve Huddud-Dndir.69 Eserin nemi, Ubeydullah el-Mehdnin Yemene gnderdii mektubun anlam olarak neredilmi olmasdr. Mektubun ne zaman ve kime gnderildii belli deildir. Ancak Cafer, mektubun Ubeydullah el-Mehdnin Mehdiyeye geldii 308/921 tarihinden sonra gnderildiini belirtir.70 Hangi tarihte yazlm olursa olsun mektubun bizim amzdan nemi, Karmatlerin Ubeydullah elMehdye kar tavr almalarna sebebiyet veren Ubeydullahn ne srd yeni iddialarn bu mektupta aka ortaya konularak savunulmu olmasdr. Yine mektupta, Ubeydullah ncesinde davet taraftarlarnn hangi inanlara sahip olduklar noktasnda pek ok ipucu vardr. Bu mektup bn Rizam-Eh Muhsin rivayetlerinde ne srlen Fatm-Karmat blnmesiyle ilgili iddialarn doruluunu ortaya koymaktadr. Erken dneme ait bir dier eser Cafer b. Mansra atfedilen KitbulKeftir.71 Ancak Daftary, Caferin bu eserin sadece editr olduu, eserin farkl kiiler tarafndan yazld kanaatindedir.72 Eserde, asrn imamnn Kim Biemrillh Muhammed Ebl-Ksm olduu aka belirtilmektedir.73 u halde eser Kim Biemrillh dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr.74 Eser, Ubeydullah tarafndan retide yaplan deiiklikleri grmezden gelir ve zellikle kozmolojiyle ilgili konularda eski retiye yakn bir dil kullanr. Bu adan eserdeki kozmolojiyle alakal bilgiler nemlidir. Cafer b. Mansra atfedilen Serir ve Esrrun-Nutek Fatm devletinin kurulduu 297/909dan sonra yazlmtr.75 Yine bu eserin Kitbul-Keften sonra yazldn anlamaktayz.76 Eserde Hasan el-Askernin lmnn zerinden 120 yl
69

lk

smillerin kozmoloji retilerini tamamlamak asndan

Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Feriz ve Huddud-Dn, Thk. Hseyin Hamdn, F Nesebil-Hulefil-Ftmiyyn ierisinde, Kahire, 1958. 70 Hseyin Hamdani, On the Geneology of the Fatimid Caliphs, Cairo, 1958, 8. Ancak Abbas Hamdn mektubun Mehdnin Rakkdeye geldii 297/910 tarihinden sonra yazlm olabileceini dnmektedir. Bkz. Hamdn-De Blois, A Re-Examination, 174. 71 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. 72 Farhad Daftary, The Earliest Ismls, Arabica, 38, (1991), 230231. 73 Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 100101. 74 Daftary bizim bu kanaatimizi paylarken, Halm eserin Fatmler ncesi bir dneme ait olduu kanaatindedir. Bkz. Daftary, smaililer, 178; Heinz Halm, Kzmlciyyetl- smliyyn minelAhdi m Gablel-Ftm, Nr. Farhad Daftary, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Beyrut, 1999, 88. 75 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. 76 Kr. Cafer b. Mansr, Serir, 93.

12

getii ifade edilir.77 Hasan el-Asker 260/874 ylnda ldne gre eserin 380/990 ylnda yazlm olmas gerekmektedir. Baz deliller Caferin Muiz dneminde (341 365/952975) hayatta olduunu gstermektedir.78 Ancak onun 380/990da hayatta olduuna dair hibir iaret yoktur ve onun bu tarihte hayatta olmas zayf bir ihtimal olarak gzkmektedir.79 nk onun 300/912 yllarnda yetikin olduu bilinmektedir ki bu durumda yz yann zerinde bu eseri yazm olmas gerekmektedir. Dier taraftan eserin Cafer b. Mansura ait olduuna dair bir kayt vardr.80 Iwanov bu mantkszl gidermek iin 380/990da yazann Cafer deil, onun olu olduu, Cafer tarafndan yazlan versiyonun daha eski olduu tezini ne srmtr.81 Eserin savunduu fikirler de eseri daha nceki bir dneme gtrmemizi mantkl klmaktadr. nk eserde savunulan fikirler Muiz dnemi sonrasnda gelitirilen immet teorisi ile rtmemektedir. Ancak her halkarda Kitbul-Keften sonra yazldna gre eser en erken Kim dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr. Ubeydullahn Suriyeden Kuzey Afrikaya gp Fatm devletini kurmas ve Suriye Karmatleri ile ilikisine dair en nemli kaynamz Yemen (IV./X. asrn ikinci yars)nin yazd Sret Cafer el-Hcibdir.82 Eser muhtemelen Aziz dneminin balarnda (365386/975996) yazlmtr.83 Cafer el-Hcib, yolculuu boyunca Ubeydullaha refakat etmitir ve eser onun anlattklarna istinat etmektedir. Fatmlerin erken dnemine ait bir dier eser de bn Heysem (350/961 civar)in Kitbul-Mnzartdr.84 Yazar bu eserde, Ubeydullah el-Mehd gelmeden nceki dnemde Kuzey Afrikada Eb Abdullah e- ve kardei Ebl-Abbas ile yapt mnazaralara yer vermektedir. Eser bu dnemin tarihiyle alakal olduka kymetli bilgiler ierir. Eserde geen bilgiler onlara ynelik muhalif evrelerde gndeme getirilen ar iddialarn gereki olup olmadn grmek asndan da nemlidir ve sonraki dnem smil yazar drisnin nemli kaynaklarndan birisidir.85 bn Heysemin, Cafer es-Sdk dnemine ilikin kayna muhtemelen Hiam b.
77 78

Cafer b. Mansr, Serir, 254. Kad Numan, Muiz dneminde Caferi evinde ziyaret etmitir. Bkz. mduddn b. Hasan b. Abdullah el- dris (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1986, VI, 50. 79 Wladimir Iwanov, Rise of the Fatmids, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, 18. 80 Cafer b. Mansr, Serir, 118. 81 Iwanov, Rise, 18. 82 Muhammed b. Muhammed el-Yemen (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer el-Hcib, Nr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 184223. 83 Iwanov, Rise, 10. 84 Eb Abdullah Cafer b. Ahmed b. Esved bn-i Heysem (350/961 civar), Kitbul-Mnzart, Ed. Wilfred Madelung-Paul Walker, London, 2001. 85 bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 46. (nsz)

13

Hakem (190/805 ?)in Kitbul- mmesidir.86 Eserin Eb Abdullah e- dneminden sonra yazld anlalmaktadr. nk yazar, eserinde Mehdnin ardndan olunun baa getiinden,87 zamann imamnn Ebl-Ksm olduundan bahseder.88 Yine Fatmlere kar ayaklanan Eb Yezid el-Hricden bahsetmesi 334/946dan nce yazmadn gstermektedir. nk Eb Yezidin isyan bu yl kmtr.89 Kim 334/945te ldne ve Eb Yezidin isyan da bu yl ktna gre eser bu yl yazlm olmaldr. zellikle Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin Fatm saflarna katlmasnda halife Muiz Lidnillhn nemli bir etkisi olmutur. Muiz, hilafeti dneminde muhalif Karmat smilleri kendi saflarna ekmek iin harekete gemitir. O, bunu gerekletirmek iin imamet retisinde birtakm deiiklikler yaparak Karmatlerin savunduu eski imamet retisi ile Fatm retiyi uzlatrmaya almtr. Onun bu faaliyetleri zellikle Horasan-Mvernnehirde kabul grm ve Sicistn gibi baz Karmat dler Fatmlere katlmtr. Muizin retide meydana getirdii deiiklikleri ve Karmat politikasn anlayabilmek iin en nemli kaynamz, onun ba kadln yapan Kad Numan (363/974)dr. Kad Numann pek ok eseri gnmze ulamtr ve o, eserlerinin ounu Muiz dneminde ve onun emri ile yazmtr. Kad Numan, bu dnemde yazd btn eserleri Muize gtrm ve onun dzeltmelerini dikkate alarak tashih etmitir. Kad Numann Kitbul-Himmesini tarihlendirmek mmkn gzkmemektedir.90 Muhtemelen onun elimizdeki en erken tarihli eseri UrczetlMuhtradr. Eser, Kim el-Mehd dneminde (322334/933945) yazlmtr.91 Yazar, bir dier eseri Deiml- slmda Mansur Billhtan sz eder,92 ancak Muizden sz etmez. u halde bu eserin halife Mansur Billh dneminde yazldn syleyebiliriz. Ancak Muiz, Deimdeki fikirleri aka desteklemi ve bu eserin oaltlmasn emretmitir.93 Kad, Essut-Tevlini Deimden sonra yazmtr.
86 87

bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 62. (nsz) bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 127. 88 bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 128. 89 bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 47. (nsz). 90 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Himme f dbi Etbil-Eimme, Thk. M. Kmil Hseyin, Kahire, Trz. 91 Kad Numan b. Muhammed (363/974), el-Urczetl-Muhtra, Thk. smil Poonovala, Montreal, 1970, 195. 92 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Deiml- slm, Thk. Ali Asar Feyzi, Kahire, 1951, 55. 93 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Meclis vel-Msyert, Thk. Habib el-Fakbrhim ebbh-Muhammed el-Yalev, Tunus, 1978, 305306.

14

Yazar bu eserinde Deimdeki zahiri bilgilerin btn hakikatlerini aklayacan belirtir.94 Yazar daha sonra Tevld-Deimini byk ihtimalle Fatm halifesi Muiz dneminde yazmtr.95 Kad, bir dier eseri htilfu Uslil-Mezhibi Muizin istei ile96 343/954 tarihinde yazmtr.97 Yazar, eseri yazdktan sonra Muize sunmu, onun talimatlar dorultusunda eseri tamamlamtr.98 smil yaznnda belki de ilk ve en nemli tarih kitab olan ftithud-Daveyi yazar Muiz dneminde, 346/957 ylnda yazmtr.99 Eser bu yla kadarki smil tarihini ele almaktadr.100 Kitbul-Meclis vel-Msyert Muizin imamet anlaynn ekillendirilmesinde kullandmz en nemli eserdir. Kad Numan bu eseri, Muizin meclislerinde ve gezintilerinde dinledikleri eylerden oluturmutur. Yazar, yazd her gnlk malzemeyi Muize gstererek onun dzeltmelerine uygun olarak yeniden yazmtr.101 Eserde Muizin 351/962 yl etkinliklerinden bahsedilir.102 Ancak Muizin Msra intikalinden sonraki dnemle alakal herhangi bir bilgi yer almaz.103 u halde eser 351/962den hemen sonra yazlm olmaldr. Kad Numann elimizde olan bir dier eseri erhulAhbrdr. eriinden bu eserin de Muiz dneminde yazld anlalmaktadr.104 Bunlarn dnda Nisabr (V./XI. Asrn Balar)nin stitrul- mm ve sbtul- mmesi de Fatm izgisini Karmatlerle karlatrmak asndan olduka deerli eserlerdir.105 Muhtemelen stitr Muiz dneminde,106 sbtul- mmeyi de Hkim Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazmtr.107 Horasan-Mvernnehirde farkl bir smil edebiyat gelimitir. Bu blgede blnmeden sonra hem Fatm hem de Karmat davetin srdrld anlalmaktadr.
Kad Numan b. Muhammed (363/974), Essut-Tevl, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 23-24. Eserde Muizin immetini desteklemeye dnk bir immet anlayna yer verilmektedir. Bkz. Kad Numan b. Muhammed (363/974), Tevld-Deim, Thk. M. Hasan el-Azam, Kahire, 1982, III, 112. 96 Kad Numan b. Muhammed (363/974), htilfu Uslil-Mezhib, Thk. M. Glib, Beyrut, 1983, 46. 97 Kad Numan, htilf, 51. 98 Kad Numan, htilf, 28. 99 Kad Numan b. Muhammed (363/974), ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970. 100 Wladimir Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, Royal Asiatic Society, London, 1933, 40. 101 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 47, 297. 102 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 556. 103 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 19. (nsz). 104 Yazar eserde Muiz dneminden bahseder. Bkz. Kad Numan b. Muhammed (363/974), erhulAhbr, Beyrut, 1994, 431. 105 Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), sbtul- mme, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. Onun stitrul- mm elimizde yoktur. Ancak eserin Karmatleri ilgilendiren ksmlarn Zekkar neretmitir. Bkz. Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), stitrul- mm, Nr. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (269284 Aras). 106 Zekkr, Ahbrul-Karmta, 163. 107 Nsbr, sbtul- mme, 85te dokuzuncu imamdan bahseden ki bu Hkim Biemrillhtir. Bu nedenle biz bu eserin Hkim dneminde yazldn dnmekteyiz. Ancak Ivanow, eserin bir nceki halife Aziz dneminde bittii kansndadr. Bkz. Ivanow, Rise, 7.
95 94

15

Ancak daha ok temsil edilen ve edebiyat brakan Karmat daveti olmutur. Bu blgedeki Karmat dleri dierlerinden ayran en nemli zellik onlarn Yunan felsefesinin zellikle Yeni Efltuncu versiyonunu smil retileri ile mezcetmeleridir. Yunan felsefesini smil retisine dhil eden ilk Karmat dsi Nesef (332/943)dir. Onun gnmze ulamam Kitbul-Mahsl adl eserinden yaplan alntlar, eserin Yeni Efltuncu bir bak asna sahip olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca eserde yedinci dnemde eriatn nesh edilmi olduu fikri felsef bir temele oturtulmaya allmtr. Baz ada aratrmaclara gre Mahsl IV./X. yzyln balarnda yazlmtr.108 Nesefnin ne srd yeni fikirler smil evrelerde byk bir infiale sebep olmu ve Eb Htim er-Rz (322/934) Kitbul-Islh109 yazarak Nesefnin eserini dzeltmeye almtr. Eb Htim 322/934te ldne ve Islh, Mahsle reddiye olarak yazdna gre bu eser Mahslden sonra yazlm olmaldr. Biz, Eb Htimin bu eseri 319/931 ylndan hemen sonra yazd kanaatindeyiz. Eser, gerek Nesefnin kayp olan Mahslndeki fikirlerin bir ksmnn aktarlm olmas, gerekse HorasanMvernnehir smilliinin itikad yapsn tanmak asndan son derece deerlidir. Eb Htim er-Rznin Kitbuz-Znesi almamz asndan son derece nem arz etmektedir. Eserin nc cildi smil bir yazar tarafndan yazlm ve gnmze ulam muhtemelen ilk maklt tr eserdir.110 Yazar, tasnifinde 73 frka hadisine riayet etmez ve Karmta tanmlamasn hi kullanmaz. Ancak smiliyye, Mbrekiyye ve Hattbiyye kavramlarna yer verir ve Hattbiyyeyi gulat frkalar arasnda deerlendirir. Eserin birinci ve ikinci ciltleri Hseyin Hamdn tarafndan neredilmitir.111 Bu ciltlerde baz kelimelerin etimolojik anlamlar zerinde durulur. Yazarn heyl, nefs gibi smil itikadnda zel bir yeri olan kavramlarla ilgili yapt aklamalar olduka deerlidir. Hseyin Hamdnye gre eser Kumm ve Nevbahtnin eserlerinden nce yazlm ve onlara kaynaklk etmitir.112 Ivanow ise

108

Paul Walker, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993, 55. Tmir de bu kanaattedir. Bkz. Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 6. (nsz). 109 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbul-Islh, Thk. Hasan Minehr-Mehdi Muhakkik, Tahran, 2004. 110 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. Abdullah Sellm, Badad, 1988. 111 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, I-II, Thk. H. Hamdn, Kahire, 1957, 1958. 112 Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zn, I, 2324. (nsz).

16

eserin 322/934te Kimin baa gemesinden hemen sonra yazld kanaatindedir.113 Ancak her iki grn de isabetli olmadn dnmekteyiz. Bize gre eser Eb Htimin davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz teekkl aamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr.114 Eb Htim Almun-Nbvveyi Eb Bekr Zekeriya er-Rzye kar yazmtr. Onun, Zekeriya er-Rz ile bir beldenin yneticisinin evinde eitli mnazaralar yapt rivayet edilmitir.115 Kirmn, bu reisin Merdavic olduunu belirtmektedir.116 Merdavic 318/930 ylnda Rey ve Deylem blgesine sahip olduu iin117 tartmann bu tarihten sonra yaplm olmas gerekir. Dolaysyla eser 318/930 ile Eb Htimin ld 322/934 yllar arasnda nbvveti desteklemek zere yazlm olmaldr. Eserde, onun smil itikadna iaret eden nemli ayrntlar vardr. Horasan-Mvernnehir Karmatliinin itikadn ortaya karacak en nemli Karmat d Sicistn (360/970ten sonra)dir. O, hocas Nesefnin yolundan giderek Yeni Efltuncu felsefeyi smil itikadna dhil etmeye devam etmi ve bu alanda pek ok eser yazmtr. Dier taraftan Sicistn, Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin Fatm davay benimsemesinde ve Fatm davetin Yeni Efltuncu felsefeyi kendi itikadna dhil etmesinde de dnm noktas olmutur. nk Sicistn balangta Fatm daveti benimsemeyip Nesefnin at yoldan ilerlerken, Muizin Karmatlere ynelik politikasndan etkilenerek mrnn sonlarnda Fatm daveti benimsemitir. Ancak onun fikirleri Karmat evrelerde retilen felsef smillik olarak kalmaya devam etmitir.
113 114

Ivanow, A Guide, 32. nk yazar mmiyyenin 11. imamnn lmnn ardndan taraftarlarnn 11 frkaya ayrldndan bahseder. (Bkz. Eb Htim er-Rz, Zn, III, 292-293.) Daha sonra bu frkalarn kendi dneminde iki ana gvdede toplandklarn haber verir. Buna gre bir frka Hasann ocuunun (Mehd) imametini ne srerken, dieri ise immeti Cferin ocuklarnda devam ettirmitir. (Bkz. Zne, III, 293.) Bu ifadelerden eserin yazld dnemde mm evrelerin, Hasan el-Askernin lmnden sonraki ilk oku atlatp iki ana gvdede toplandklarn; ancak henz Muhammed el-Mehdnin gaybeti dncesi etrafnda tam bir birlik salayamam olduklarn, ihtilafn hala canl olduunu anlamaktayz. Oysa Kumm ve Nevbahtye baktmzda onlarn dneminde ayrln daha canl olduunu ve Znede iaret edildii gibi henz iki ana gruba ayrlmadklarn grmekteyiz. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 243-269.) Buradan hareketle Znenin Kumm ve Nevbahtden sonra yazldn dnmekteyiz. Dier yandan Eb Htimin Reyde davetin bana gemesi IV./X. yzyln ilk on ylnda olmutur. Eserin zellikle evreleri davete kazandrmaya dnk politikann bir rn olduunu grmekteyiz. Bu nedenle eser, onun davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz teekkl aamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr. 115 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Almun-Nbvve, Thk. Salah es-Sv-Gulam Rz Avn, Tahran, 1977, 25. 116 Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), el-Akvluz-Zehebiyye, Thk. Salh es-Sv, y.y., 1976, 2-3. 117 Mesd, Mrc, IV, 376; Ebl-Hasen Ali b. Muhammed bnl-Esr (630/1223), el-Kmil ftTrh, ev. Ahmet Araka, Bahar Yay., stanbul, Trz., VIII, 159165.

17

Sicistnnin ilk eserlerden birisi, Eb Htime kar Nesefyi desteklemek iin yazd Kitbun-Nusradr. Yazar bu eserini Muizin davetine katlmadan nce yazmtr. Eser, byk ihtimalle Fatm evrelerin sansrne urayarak gnmze ulamay baaramamtr. Ancak bu eser Kirmnnin er-Riydnda byk oranda korunmutur. Buradan hareketle yazarn Fatm ncesi dnemde sahip olduu kimi fikirleri renme ansna sahibiz. Onun bir dier erken dnem eseri KeflMahcbdur.118 Elimizde bulunan Farsa nsha muhtemelen Arapa orijinalinin bir zetidir119 ve yazarn nceki kanaatlerini iermektedir.120 Yazarn, felsef ierikli nemli eserlerinden birisi de Kitbul-Meklddir.121 Sicistn, bu eserini KitbunNusradan sonra,122 Kitbul- ftihardan nce123 yazmtr. Yine Sllemn-Nect da Mekldten sonra yazmtr.124 Muhtemelen onun son eserlerinden birisi sbtunNbtdr. nk yazar, Kimin halifelerinin 7 kii olduundan bahseder125 ki yedinci halife Muizdir. Dolaysyla eser Muiz dneminde yazlm olmaldr. Yine bu almasnda Kmil isimli bir eser yazacandan bahseder.126 Ancak byle bir eser yazdna dair elimizde bir bilgi yoktur. u halde bu eseri yazdktan ksa bir sre sonra lm olmaldr. Walkere gre Sicistnnin son eseri ftihrdr.127 Yazar bu eserinde iki kez Hz. Muhammedin lmnn zerinden 350 ksr yl getiini belirtir.128 Dolaysyla eser 360/970ten ksa sre sonra yazlm olmaldr.129 Horasan-Mvernnehirdeki ilmi durumu grmek, davet hiyerarisini anlamak ve mezheb durumu idrak etmek iin belki de en nemli eser Kirmnnin Riyddr. Yazar bu eserde Eb Htim, Nesef ve Sicistn arasndaki tartmalar ele
118

Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin, Pris/Tahran, 1988. 119 Walker, Early Philosophical Shiism, 164. 120 Walker, Early Philosophical Shiism, 165. 121 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Mekld, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismaelienne iinde, Tahran/Pris, 1961. 122 El-Kirmn, Kitbur-Riyd, 93. 123 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul- ftihr, Thk. Mustafa Glib, Drul-Endels, 1980, 30, 107. 124 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Sllemn-Nect, Nr. Mohamed Abualy Alibhai, Ab Yaqb al-Sijistani and Kitab Sullam al-Najat ierisinde, Ph. D., Harvard University, 1983, 192. 125 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbu sbtin-Nbt, Thk. Arif Tmir, Drul-Merk, Beyrut, 1982, 186. 126 Es-Sicistn, sbtin-Nbt, 28. 127 Walker, Early Philosophical Shiism, 21. 128 Es-Sicistn, Kitbul- ftihr, 82, 111. 129 Sicistnnin bir dier nemli eseri Tuhfetl-Mstecbndir. Ancak bu eserin, mevcut bilgiler nda hangi dneme ait olduunu belirlemek mmkn gzkmemektedir. Eser iin bkz. Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasili smiliyye ierisinde, Beyrut, 1983.

18

alr ve tartlan meseleler hakknda kendi grn ortaya koyar. Eser Hkim Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazlmtr.130 Horasan-Mvernnehir smilliinin ortaya konulmasnda Kitbuecerenin nemli bir yeri vardr. Eser rif Tmir tarafndan Abdana atfedilerek neredilmitir.131 Ancak eserin Abdana aidiyeti mmkn gzkmemektedir. nk yazar, eserde Abdan sonrasna ait Karmat dsi Nesefnin Mahslnden sk sk alnt yapar132 ve Nesefnin rencisidir.133 Dolaysyla onun, Sicistnnin ada olmas muhtemeldir ve ecerede verilen ieriin IV./X. yzyln ortalarna ait olduu ynndeki Walkerin kanaati134 gerei yanstmaktadr.135 Yemen, eceretd-Dn ve Burhnil-Yakn adl eseri Eb Temmma atfetmektedir.136 Walker de farkl delillerden hareketle bu kanaati paylamaktadr.137 Sonu olarak Kitbu-ecerenin yazar kesin olarak Abdan deildir. Eser IV./X. asrn ortalarna aittir ve Nesefnin rencilerinden birisine, muhtemelen de Eb Temmma aittir. Eser HorasanMvernnehirdeki Karmat edebiyatna uygun bir dille yazlmtr ve Karmat literatr ierisinde deerlendirilebilir.138 3. ada Kaynaklar smillik ve Karmatlik konularnda ilk bilimsel almalar batda balamtr. Batda Karmatlii ilk defa ciddi anlamda tez konusu yapan aratrmac Michael de Goeje (1909)dir.139 Yazar zellikle Bahreyn Karmatlii zerine younlamtr. Onun almas Karmatlikle ilgili erken dnem literatrn dikkatli bir incelemesini iermektedir. Ancak o, kendisinden nce smillik konusunda uzmanlam olan de Sacy (1838), Quatremere (1852), Von Hammer (1856), Defremery (1883) ve Dozy (1883)nin bak asndan kurtulamamtr. Bu bak as genel olarak klasik muhalif kaynaklar merkeze alr. Buna gre smillik Meymun el-Kaddaha dayanmaktadr ve
El-Kirmn, Riyd, 230. Eb Temmm (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982. 132 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 55, 58, 90, 93, 116, 120, 147, 154. 133 Paul Walker, Rivyetn smiliyyetn min Edebil-Frakil-Gliyye havlel-Frakil- sneyn vesSebnel-Htie, el- smiliyyn fl-Asril-Vast iinde, Thk. Ferhad Daftary, Beyrut, 1999, 166. 134 Walker, Early Philosophical Shiism, 173. 135 Eserde Kim devrinin yedinci halifesinden bahsedilir ki o Muizdir. (Bkz. Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 48, 89.) Dolaysyla eser Muiz dneminde ya da ondan ksa bir sre sonra yazlm olmaldr. 136 Yemen, Akids-Selse, 662. 137 Walker, Early Philosophical Shiism, 173. 138 smil literatrle ilgili geni bilgi iin bkz. Ivanow, A Guide; Ismail Poonawala, Biobibliography of Isml Literatre, Malibu, California, 1977; Farhad Daftary, Isml Literatre: A Bibliography of Sources and Studies, London, 2004. 139 M. J. De Goeje, Memoire Sur les Carmathes de Bahrein et Las Fatimides, Leiden, 1886.
131 130

19

onlar ia kisvesi altnda slam mmetini bozmak isteyen malup olmu Yahudi, Mecus ve Zndklarn bakiyeleridir. De Goejenin almasndan sonra dorudan Karmatlik zerinde allmadn grmekteyiz. Ancak smillie ilgi duyan pek ok yazar smilliin bir kolu olarak Karmatlii de almalarnda deerlendirmitir. smil almalarn aama kat etmesinde Ivanow (1970)un zel bir yeri olmutur. Yazar 1918de Rusyadan ayrlm, hayatnn geri kalann smil aratrmalarna adayarak zellikle ran ve Hindistanda geirmitir. Onun giriimleriyle pek ok smil yazma neredilmitir. Yazar bu almalar neticesinde smillie bak asnda da yeni bir r amtr. Onun Studies in Early Persian Ismailismi, Ibn al-Qaddah,140 Rise of the Fatmidsi ve A Guide to Ismaili Literaturesi, yazarn meseleye getirdii yenilikleri grmek ve bu eserlerde nerettii metinleri kullanmak asndan olduka yararl olmutur. 1967de len Stern, Ivanowdan sonra Karmatlik konusuna yeni bir bak as getirmesiyle dikkat ekmektedir. Yazar, Studies in Early Ismlism141 adl eserinde, Fatm-Karmat ilikisine dnk bir makale yazmtr.142 Yine onun Horasan-Mvernnehir smillii zerine yazd The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania adl makalesi hala ciddi anlamda alamamtr.143 Sternden sonra Karmatlik aratrmalarnda en nemli r Wilferd Madelung amtr. O, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre144 adl hacimli makalesinde smillere ait kaynaklar tarihlendirmeye alarak smil imamet anlayndaki deiimi ortaya koymutur. Madelungun at yoldan ilerleyen aratrmaclardan birisi Paul Walker olmutur. Onun Early Philosophical Shiism adl eseri Eb Yakb es-Sicistn zerine yaplm kapsaml bir aratrmadr. Yazar bu eserde, Sicistnnin smil retiye dhil ettii Yeni Efltuncu felsefeyi ortaya koymaya almtr. Onun dier almalar da arlkl olarak HorasanMvernnehirdeki smil hareketin felsef arka plann ortaya koymak zerinedir. Karmatliin arka plann ortaya karmada bu almalardan istifade edilmitir.
140

Wladimir Ivanow, Ibn al-Qaddah, Bombay, 1957. S. M. Stern, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983. 142 S. M. Stern, Ism ls and Qarmatians, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983. 143 S. M. Stern, The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983. 144 Madelung, Das Imamat, 43135.
141

20

Madelungun en nemli takipilerinden birisi Farhad Daftarydir. Yazar Madelungun tezlerini benimseyerek, bu erevede smil tarihini ortaya koymaya almtr. Bu anlamda onun en nemli almas, Trkeye smaililer: Tarih ve Kuram adyla evrilmi olan eseridir. Eser, balangcndan gnmze bir smil tarih denemesidir ve A Short History of the Ismilis bu eserin bir zetidir.145 Onun Carmatians146 maddesi ile A Major Schism in the Early Isml Movement147 adl makalesi Karmta kavramnn belirlenmesi ve blnme ncesi smil itikadnn ortaya karlmas asndan olduka deerlidir. lkemizde smillik ve Karmatliin incelenmeye balanmas cumhuriyet dneminin balarna kadar gtrlebilir. Yaltkayann yazd Ftmler ve Hasan Sabah,148 Btnlik Tarihi,149 Nsr Hsrev,150 Karmta ve Sinan Reidddn151 adl makaleler ilk rnek olmalar asndan deerlidir. Halid, smillerin ada durumuyla ilgili smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar152 ve Pamir smailleri Akdelerine Aid153 adl makalelerini yazmtr. lkemizde smillik konusunu bilimsel bir tez konusu yapan ilk aratrmac Mustafa z olmutur. O, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi154 adl doktora tezi ile smillerin gnmzdeki durumlarn ele almtr. Eser klasik kaynaklara yapt kimi referanslar ve smil literatr tantmas asndan olduka faydal olmutur. Meseleyi bilimsel bir teze konu yapan ilk aratrmaclardan birisi de Muzaffer Tandr. Yazar Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi155 adl bir yksek lisans tezi hazrlam ve doktora tezinde de bu konuya devam etmitir.156 Bu son almasnda yazar, Fatm-Karmat blnmesine kadarki ilk smilliin teekkl srecini ele alm, smilliin teekkl ile ilgili Meymn elKaddah ve benzeri rivayetleri deerlendirerek gizli davet dnemini aydnlatmaya

145 146

Farhad Daftary, A Short History of the Ismilis, Edinburg, 1998. Farhad Daftary, Carmatians, Encyclopaedia Iranica, IV, Ed. E. Yarshater, Newyork-London, 1990. 147 Farhad Daftary, A Major Schism in the Early Isml Movement, Studia Islamica, No: 77, 1993. 148 erafettin Yaltkaya, Ftmler ve Hasan Sabah, D FM, Yl: 1, S. 4, ( st. 1926), 1-20. 149 erafettin Yaltkaya, Btnlik Tarihi, D FM, Yl: 2, S. 8, ( st. 1928), 1-22. 150 erafettin Yaltkaya, Nsr Hsrev, D FM, Yl: 2, S. 5-6, ( st. 1927), 1-21. 151 erafettin Yaltkaya, Karmta ve Sinan Reidddn, D FM, Yl: 2, S. 7, ( st. 1928), 26-27. 152 Halil Halid, smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar, D FM, Yl: 4, S. 14, ( st. 1930). 153 Halil Halid, Pamir smailleri Akdelerine Aid, D FM, Yl: 2, S. 7, ( st. 1928), 81-88. 154 Mustafa z, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi, Doktora Tezi, MSBE, st., 1986. 155 Muzaffer Tan, Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi, Yksek Lisans Tezi, ASBE, Ankara, 2000. 156 Muzaffer Tan, smaililiin Teekkl Sreci, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005.

21

almtr. almann zengin bibliyografyas bizim iin ayrca nem arz etmektedir. Abdullah Ekinci Karmatlii
157

doktora

tezi olarak alan lkemizdeki ilk

aratrmacdr.

Yazar meseleye daha ok tarih adan bakm; Karmta kavramnn

tanm, Fatm-Karmat ilikisi ve Karmat itikad gibi sorunlara tatmin edici cevaplar vermemi, Horasan-Mvernnehirdeki Karmat faaliyetlerden bahsetmemitir. Eser, Karmatlii alacak olan sonraki aratrmaclara yol haritas sunmaktadr. Son dnemde yaplan bir dier alma da Mustafa ztrkn Kuran ve Ar Yorumudur. Yazar eserindebtn kavramn, Btnlerin tevil doktrinlerini ve bu gelenein izdmlerini ortaya koymaya almtr. Eser zengin literatr ve metodolojisi ile istifade ettiimiz bir almadr. M. Kemal Kksaln yksek lisans almas158 ile Nihat Yazltan doktora almas159 da konumuz asndan deerlidir. slam Komncleri ad altnda Karmatlii ele alan Faik Bulut ise,160 bilimsellikten ziyade kendi ideolojik yaklamnn arka plann Karmatlik zerinden oluturmaya almtr. Bunlarn dnda bata Bykkara, Tan ve Ekincinin makaleleri olmak zere yabanc dillerden konuyla alakal yaplan eviriler ve Mezhepler Tarihi kitaplarndaki konu balklar lkemizin Karmatlik konusunda geldii seviyeyi gstermesi asndan nemlidir. slam leminde de Karmatlik konusu zellikle son dnemlerde aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Ancak zlerek belirtmeliyiz ki, aratrmaclarn nemli bir ksm meseleyi bilimsel olarak ele almak yerine, kendi siyas, sosyal, kltrel ve benzeri arka planlarnn ak bir etkisi altnda kalmtr. Arif Tmir ve Mustafa Glib gibi smil yazarlar meselenin aydnlanmas asndan pek ok klasik smil yazmay nerederek nemli bir hizmette bulunurken, konuyla ilgili yaptklar almalarda aka smil arka planlarnn etkisinde kalmlardr. smil Mir Ali161 gibi bazlar ise, Faik Bulutun yapt gibi, kendi sosyalist arka planlarn Karmatlikte aramaya almlardr. Yine bazlar klasik Snn bak asn meseleye yanstma yanlnda bulunmu, konuyla ilgili rivayetlerin doruluunu ciddi bir szgeten geirmemitir. Sonu olarak slam leminde yaplan almalar genel olarak birbirinden kopuktur ve bilimsel bir sre takibi sz konusu deildir. Ancak biz
157

Abdullah Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri, FSBE, Elaz, 2002, (Doktora Tezi). 158 Mustafa Kemal Kksal, Fatmi Devletinin Kuruluu, Yksek Lisans Tezi, MSBE, st. 1989. 159 Nihat Yazlta, Ftm Devletinde Trkler, Doktora Tezi, GSBE, Ank. 2003. 160 Faik Bulut, slam Komncleri, Doruk Yaynlar, Ankara, 1997. 161 smil Mir Ali, el-Karmta vel-Hareketl-Karmatiyye ft-T rh, Beyrut, 1983.

22

zellikle Sheyl Zekkar bu deerlendirmemizin dnda tutacaz. nk o, Ahbrul-Karmta adl eseri ile almamza nemli bir katk salamtr. Yazar bu eserinde gerek nerettii metinler, gerekse meseleye yaklam ile konuya zgn bir boyut kazandrmtr. Yine Bedev Mezhibul- slmiyyn adl almasnda smillie zel bir nem vererek olduka deerli bilgi ve belgeleri okuyucularn istifadesine sunmutur.162 Son olarak Karmatlikle ilgili slam leminde yaplm olan ve aratrmamzda faydalandmz ada almalarn bazlarn vererek meseleyi sonlandrmak istiyoruz. Karmtas Tadrus
164

Taradn

el-Hareketl-Karmtas163, el-Karmtas
165

Arif

Tmirin Glibin

elel-

Hasan

Bezznun

Mustafa

Karmtas166, Ahmed el-Hatbin el-Hareketl-Btniyyesi167, Mahmud kirin elKarmtas168 kullandmz ada literatrn bir ksmn oluturmaktadr. B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEM Bilim, en temelde, insan rn olan, ancak dier bilgi trlerine gre doruluu, salaml ve gvenilirlii daha n planda olan bir bilgi trdr.
169

Bilimde esas olan gvenilebilir, salam bilgi elde etmek ve bu salam bilgiye dayal olarak yeni bilgiler ve yeni fikirler retmektir. Bilginin salaml ya da gvenilirlii kaynak, ierik ve bilginin retim sreleri asndan tespit edilebilir. Kaynak ve retim srelerinin ak seiklii, doru/salam bilginin gvenilirliini artrr.170 Sz konusu Karmatlik olunca bilimsel bilgiye ulamak olduka zor ve meakkatli olmaktadr. Pek ok slam Mezhebinde olduu gibi Karmatlik konusunda da karlalan ilk sorun isimlendirme sorunu olmutur.171 Karmatliin ne olduu sorusuna verilebilecek cevaplar okunan gerek klasik gerekse ada almalarn
162 163

Abdurrahmn Bedev, Mezhibul- slmiyyn, Beyrut, 1973. Tadrus Tarad, el-Hareketl-Karmta fl-Irak ve-m vel-Bahreyn ve EhemmiyyethtTrhiyye, Dmek, 2002. 164 rif Tmir, el-Karmta beynel- ltizm vel- nkr, Dmek, 1996. 165 Hasan Bezzn, el-Karmta beyned-Dn ves-Sevr, Lbnan, 1997. 166 Mustafa Glib, el-Karmta beynel-Medd vel-Cezr, Beyrut, Trz. 167 Ahmed el-Hatb, el-Hareketl-Btniyye fl-lemil- slm, Amman, 1984. 168 Mahmud kir, el-Karmta, Beyrut, 1984. 169 Hasan Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, Ed. Halis Albayrak, slam Bilimlerinde Yntem, litam, Ankara, 2005, 11. 170 Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, 11. Bilimsel yntem ve lhiyat almalarnn bilimsellii ile ilgili olarak bkz. Hasan Onat, Bilgi, Bilimsel Yntem ve slm/ lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye) Yntem Sorunu, Modern Dnemde Din limlerin Temel Meseleleri, sam Yay., st., 2007, ss. 41-56. 171 Mezhepler Tarihindeki isimlendirme sorunuyla ilgili olarak bkz. Snmez Kutlu, slam Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 397; Mehmet Ali Bykkara, Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhebleri Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 445-457.

23

saysna bal olarak eitlilik arzetmektedir. Birbirinden olduka farkl bu rivayetler ierisinde boulmamak iin Karmta kavramnn kapsam ve snrlarnn bilimsel yntemlerle analiz edilerek tespit edilmesi ncelikli sorunumuzu tekil etmitir. Tespitlerimize gre Karmatlik bir smil harekettir. smil hareketlerde de gizemli bir gnostik bilgi ve bu bilginin gizli yollardan elde edildii bir sre sz konusudur. Bu gizlilikten dolay smillerin gnmze ulam olan kaynaklarnn kime ve hangi dneme ait olduunu tespit edebilmek olduka zordur. Son tahlilde gnmze ulam smil eserlerin zellikle erken dneme ait olanlar yazarlarna tahmin olarak atfedilmektedir. Bu nedenle biz, eserlerde aktarlan fikirlerden hareketle, eserle ilgili mevcut atflar da gz nnde bulundurarak, bu kaynaklar tarihlendirmeye ve bu sayede eserin en azndan hangi dneme ait olduunu tespit etmeye altk. Eserlerin Ftm-Karmat blnmesinin gerekletii 286/899 ylndan nce mi sonra m yazld, Fatm evreye mi Karmat evreye mi ait olduu eserler zerinden birtakm sonulara gidebilmek asndan zellikle nemlidir. nk fikirlerin tarihlendirilebilmesi ve fikr deiim srecinin takip edilebilmesi byk oranda eserlerin tarihlendirilebilmesine baldr. smil davetin znde var olan gizemli yap onlarla ilgili muhalif yazarlarn da salkl bilgi elde etmelerine engel olmutur. Bu nedenle muhalif kaynaklarn hemen hepsinde farkl bir Karmat tarihi ve itikad sz konusudur. Dier yandan smillerde srr yap asl olduu iin ve onlar bu srr anlaya itikad bir deer atfettikleri iin, neredeyse kendi tarihleriyle alakal hibir tarih eser yazmamlardr.172 smil tarihinden bahseden birka eser hari onlarn eserlerinin ancak satr aralarndan baz tarihi malumata ulamak mmkn olmaktadr. Bu artlar altnda Karmatliin ne olduunu, ne zaman ortaya ktn, tarihini ve itikadn bilimsel yntemleri kullanarak ortaya karmak olduka zordur. Biz bu zorluktan kurtulmak iin dnemin en erken smil ve muhalif kaynaklarn karlatrmal bir ekilde okuduk. Bu okumalarmz neticesinde birtakm analiz ve sentezler yaparak baz sonulara ulatk. Kukusuz, bu sonulara ulamada birtakm ltlerimiz olmutur. Mezhepler tarihi ile ilgili aratrmalarda lkemizde Hasan Onat tarafndan kullanlan, btn fikirlerin, siyas, itima, dini ve iktisad birer vehesi olduundan fikirlerle bu hadiseler arasnda bir ban olmas gerektii eklinde zetlenebilecek fikir-hadise
172

Kad Numann ftithud-Davesi ve drisnin Uynul-Ahbr bunun iki nemli istisnalardr.

24

irtibat anlayn173 bu sonulara ulamada azami lde kullandk. Frkalar veya fikirleri, Maklt trnden eserlerde izlenen metodun aksine, iinde doup gelitikleri hadiselerden tecrit etmeden anlamaya altk. Aksi takdirde yanl neticelere ulamamz kanlmaz olurdu.174 nk Maklt tr eserlerin yazarlar kendi dnemlerinin kavramlaryla gemii, gemiin kavramlaryla kendi dnemlerini tasvir etmeye almaktadrlar. Bu da, Mezhep veya Frka adlarnn ilk defa ne zaman ortaya ktn ve zamanla hangi anlamlar kazandn tespit edebilmeyi zorlatrmaktadr.175 almamzda nem verdiimiz bir dier nokta da fikirler ve ahslar zerinde derinleme ilkesi olmutur. zellikle Fatm ve Karmat dlerini birbirinden ayrt edebilmek iin bu tutum kanlmazdr. Zira pek ok d baz kaynaklarda Karmat, bazlarnda ise Fatm olarak gsterilmektedir. zellikle Horasan-Mvernnehir dlerinin hayatlar ile ilgili fazla bilgimiz olmad iin onlarn fikirlerinden hareketle siyas eilimlerini belirlemeye altk. Dier yandan Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmatler yerel hareketler olarak n plana kmlar, bu da blgeler arasnda ciddi itikadi farkllklarn olumasna sebebiyet vermitir. Dolaysyla Karmatleri incelerken blgeler arasndaki itikad ve sosyal farklara dikkat etmek daha da nemlidir. Bu nedenle Karmat hareketleri birbirleriyle mukayese ederek ve blgesel farklar gz nnde bulundurarak incelemeye altk. Mezhepler Tarihi almalarndaki en nemli hususlardan birisi de kaynak kritiine nem verilmesidir.176 Kaynaklarda smillikle ilgili olduka farkl ve elikili rivayetlerle karlalmaktadr. Bu rivayetlerin dorusunu yanlndan ayrmann en nemli yntemlerinden birisi rivayetler zerinde derinlemektir. Bu erevede rivayetin ilk kaynann kim olduunu, hangi gayeyle sylenmi
173

Onat, slm/ lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye) Yntem Sorunu, 55. Onatn bu yntemi kullanmasyla ilgili olarak bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, Ankara, 1993, 1220. 174 Sabri Hizmetli, tikad slam Mezheplerinin Douuna ctima Hadiselerin Tesiri zerine Bir Deneme, A FD, XXVI, (1983), 653. bn Haldn da haberlerin doru ve gerek olann yalan olanndan ayrmann en iyi yolunun, sosyal hayatn karakterini ve doasn bilmek olduunu belirtir. Ona gre bu, haberi nakleden ravilerin gvenilir olup olmadklarnn aratrlmasndan daha nemlidir. Bkz. Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn (808/1405), Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara, 2004, II, 70, 72. 175 Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDVY, Ankara, 2000, 26. Mezhepler tarihi aratrmalarnda karlalan sorunlar ve mezhepler tarihi aratrclnda usul sorunu ile ilgili olarak bkz. Kutlu, slam Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu, 391-440; Mehmet Ali Bykkara, slam Mezhepleri Aratrmalarnda Terminolojiyle likili Sorunlar, slm Aratrmalar , 19, S. 2, (2006), ss. 257271. 176 Bkz. Hasan Onat, Trkiyede slm Mezhepleri Tarihinin Geliim Srecinde Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalnn Yeri, Ethem Ruhi Flalya Armaan, Vadi Yay., Ankara, 2002, 246-249.

25

olabileceini, sonraki kaynaklarda ne gibi ilave ve eksiltmelere maruz kaldn tespit etmeye altk. Bu almalarmz neticesinde ilk kayna sahih olan pek ok rivayetin sonraki kaynaklarda, yazld dnemin siyasi anlaynn da etkisiyle, deiime tabi tutulduunu, smilleri ktleyecek kimi ilavelerin rivayete eklemlendiini ve sonraki dnemlerde rivayetin ilk orijinalinden olduka farkl bir hal aldn tespit ettik. Rivayetlerdeki bu deiimi gz nnde bulundurarak menkulde makul arama ilkesine nem verdik. almamzda dikkat ettiimiz hususlardan birisi de altmz mezhebin doup gelitii III.-IV./IX.-X. asrlara bir yolculuk yaparak; dnemin sosyal, siyas, itikad ve benzeri artlarn gz nnde bulundurmak olmutur. Bu sayede Karmatlii kendi dnemi ve artlar ierisinde deerlendirme frsat elde edilmitir. Bu tutum, bizi gnmz kavram ve bak alarn gemie gtrme yanlndan alkoymutur. Bu ilkeye dikkat edilmeyen kimi almalarda Karmatlik sosyalist bir hareket olarak deerlendirilmekte ya da sapkn bir mezhep olarak grlmektedir. Bizim yapmaya altmz ey Karmatliin ne olduunu, fikirlerini, ahslarn, geliim srelerini ve edebiyatn o dnemin koullar ierisinde belli bir sre takibine dayanarak tasvir/betimleyici bir yntemle ortaya koymaktr. C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES Karmta kavramyla ilgili olarak ada aratrmalarda farkl yaklamlar sergilenmtir. Bu yaklamlar birka grupta tasnif edilebilir. Bunlardan birincisi smillie muhalif klasik kaynaklar esas alarak bu kaynaklardaki bak asn merkeze alan yaklamdr. XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln balarnda hakim olan bu anlaya gre, slam savala yok edemeyeceklerini anlayan Mecs, Yahudi ve Zndklar ia kisvesi altnda faaliyete geerek Karmatlii ina etmilerdir. smillik, Karmatlik ve Btnlik slam d unsurlara dayanan ve tek bir gaye iin alan ayn hareketin farkl isimleridir. Yurdaydn gibi lkemizdeki baz aratrmaclarla, konuyu ilk olarak ele alan batl yazarlar De Sacy, Dozy, Hammer, Quetremere, Guyard, Blocket, De Goeje ve Massignon bu tr bir anlay benimsemilerdir.177 Bu yaklamdan ilk ciddi ayrlk smil kaynaklarn bilim dnyasna kazandrlmasnda ciddi katklar olan Ivanowda grlr. Onun yaklam temelde
177

Kr. Lewis, The Origins, 20; L. Massignon, Karmatler, MEB A, C. 6, stanbul 1995, 358.

26

smil-Karmat ilikisini reddetme zerine kurulmutur. O, bunu delillendirmek iin nemli kanta dayanr. Buna gre lk smiller ile Karmatler arasnda derin itikad farklar vardr. Bunun dnda lk Fatm yazarlar Karmatlere kar dmanca bir tavr sergilemi ve muhalif yazarlarn onlar hakknda kulland ifadelere benzer kavramlar kullanmlardr.178 Bir dier neden ise hibir Fatmnin kendisi iin Karmat adn kullanmam olmasdr.179 Ivanowun tezinin deeri Karmatlerin smillikle olan ilikisini ciddi anlamda ilk kez tartmaya am olmasdr. zellikle XX. Yzyln ortalarndan itibaren Karmatlikle ilgili temel tartma konusu onlarn smillikle ve Fatmlerle olan ilikisi olmutur. Picklay, Ivanowa yakn bir kanaat belirterek Karmatlerin, smillerden mstakil bir frka olduunu savunmutur.180 Bernard Lewis ise Karmatleri smillerin bir kolu olarak deerlendirmi, ancak onlarn davetin ana kolu olan Fatmlerle olan ilikisinden kuku duymutur.181 Ona gre Karmatler, davetin ana merkezi ile balarn koparm mstakil bir harekettir. Ancak bu hareket smiliyye mezhebine bal kalmaya devam etmitir.182 Karmatlik kavramyla ilgili bir dier yaklam Ftm-Karmat blnmesini merkeze almasyla dikkat ekmektedir. Stern bu noktay ciddi anamda ilk vurgulayan kii olarak ne kmaktadr. Ona gre Karmat ismi ilk kez Hamdan Karmatn hareketine verilmi, kavram daha sonra anlam genilemesine urayarak dier smil hareketler iin de kullanlmtr.183 Yazara gre smil ve Karmat kavramlar eanlamldr ve farkl bir yapy referans gstermez. Her iki ismin verildii hareket tarihte blnmeyle ayrlm ve Karmat ismi ounlukla hareketin ana gvdesi ile ters den Bahreyn Karmatleri iin kullanlmtr. Yine de Karmat kavram srf onlar iin deil, herhangi bir smilyi belirtmek iin de sklkla kullanlmtr.184 Sternin tespitlerini merkeze alan Madelungun yaklam, Karmta kavramnn anlam erevesiyle ilgili batdaki algya son eklini vermitir. Onun yaklamnda Ftm-Karmat blnmesi merkez bir yer igal eder. Bu anlaya gre
Bkz. Ivanow, A Guide, 1. Bkz. Ivanow, A Guide, 1. Onun Karmta kavramyla ilgili gr iin bkz. Lewis, The Origins, 21. 180 A. S. Picklay, History of the Ismailis, Bombay, 1940, 12. Picklay da aka smillii Fatmlere hasretmi gzkmektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi bu ak bir hatadr. 181 Bernard Lewis, smiller, MEB A, C. V, S. 2, st., 1933, s. 1121. 182 u ifadesi bu kanaatimizi dorular: Karmatler olarak adlandrlan bir gruba mensup smil silahl eteleri. Yazar burada aka Karmatler iin smil kavramn kullanmaktadr. Bkz. Bernard Lewis, Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yay., st., 2003, 147. 183 Stern, Ismls and Qarmatians, 291292. 184 Stern, Ismls and Qarmatians, 289.
179 178

27

Hamdan Karmat smiliyyenin Kfe Sevadndaki ba dsidir ve Karmta ismi ona istinaden verilmitir.185 Ancak smil davetin bana geen Ubeydullah el-Mehd kendisinden ncekilerin gelitirdii davette birtakm deiiklikler getirmitir. O, eskiden olduu gibi Muhammed b. smailin mehd olarak beklenilmesine kar km ve kendisinin imamlarn soyundan gelen bir imam olduunu ne srmtr. Hamdan Karmat ve taraftarlar bu yeni iddialar benimsemeyerek davete ara vermilerdir.186 286/899daki bu blnmeden sonra Karmta terimi genellikle Ftm kart olan ve Fatm halifelerinin immet iddialarn kabul etmeyi reddeden smil gruplar iin kullanlmtr. Kavram bazen alaltc bir sfat olarak Fatmlerin imametini destekleyenler iin de kullanlm;187 sonraki dnemlerde Hamdan Karmat tarafndan organize edilmeyen hareketler de bu isimle adlandrlmtr.188 Madelungun yapm olduu bu Karmat tanmlamas gnmzde halen geerliliini srdrmektedir. Onun yaklamn benimseyenlerin balcalar Walker,189 Daftary190 ve Nomotodur.191 lkemizde son yllarda yaplan almalarda da genel olarak Madelungun tezleri geerliliini srdrmektedir. Bykkara,192 ztrk193 ve Tann194 yaklamlar bu tezin rnekleri olarak grlebilir. Bu anlaylarn dnda meseleye ideolojik kayglarla yaklaanlar da olmutur. Mir Ali ve Bulut bu tr yaklam sergileyenlerdendir. Onlara gre Karmatler
185

Wilferd Madelung, Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. IV, E. J. Brill, (1978), 660. 186 Wilferd Madelung, Hamdan Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. III, E. J. Brill, (1986), 123124. 187 Madelung, Karmat, 660. 188 Madelung, Hamdan Karmat, 123. 189 Walker, Philosophical Shiism, 11. 190 Kr. Daftary, Carmatians, IV, 1; A Short History, 47; smaililer, 127, 148149; The Earliest Ismls, 241; Emeviler Dneminde ve Abbasilerin lk Dnemlerinde ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, ev. Mehmet Atalan, Kelam Aratrmalar, C. 4, S. 2, (2006), 153. 191 Shin Nomoto, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim alRz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999, 13, 26, 82. 192 Kr. Mehmet Ali Bykkara, smillere Atfedilen Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, lam Aratrma Dergisi, C. III, S. 2, (1998), 35. 193 Kr. ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 44. 194 Kr. Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 125126. slam leminde son yllarda Karmatlik zerine pek ok eser kaleme alnmtr. Bu aratrmalarda kavramn ele aln ile ilgili olarak bkz. Bezzn, elKarmta, 139-140; Ali Nuh, el-Hitbul- smil, Drul-Yenb, Dmek, 1994, 5459; Tarad, elHareketl-Karmatiyye, 9, 91, 129, 406; Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 59, 67, 159; brhim HasanTah Ahmed eref, el-Muiz Lidnillh, Kahire, 1948, 105; kir, el-Karmta, 7; Muhammed bid elCbir, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay., st., 1997, 321; Arif Tmir, Ubeydullah el-Mehd, Drul-Mesre, Beyrut, 1990, 6667, 214; el-Karmta, 52, 74, 77, 126-127; Glib, elKarmta, 435; Trhud-Davetil- smiliyye, Beyrut, 1965, 4; Hareketl-Btniyye fl- slm, Beyrut, 1982, 131132, 134, 143, 163.

28

komnizmin

slam toplumundaki ilk ncleridir. Karmatler iin din, sosyal

hedeflerine ulamak iin kullandklar bir klftan ibarettir. 195 Karmta kavramnn nereden tretildiiyle ilgili olarak klasik kaynaklarda birbirinden olduka farkl rivayetlere rastlanmaktadr. Baz rivayetlere gre Karmat ismi, ayn ad tayan bir kabile ya da slam d bir mezhepten alnmtr. Bu tip bir yaklam sergileyen Makriz, Karmata denilen slam d bir mezhebin varlndan bahseder. am beldelerinde kyam eden Karmat dleri Shibl-Cemel ve ShiblHl nesep olarak Ben Karmat b. Cafer b. Osmana dayanrlar ve bu slam d mezhebin taraftarlardrlar.196 ettiklerini belirtir.
197

bnl-Adm de baz aratrmaclarn buna iaret

Taber ise 255/869 yl olaylarn anlatrken Zenc isyanna destek

veren Karmatiyyn adl bir gruptan bahseder.198 Mesd ve Makdis Karmat isimli bir Sdan halk olduunu rivayet ederler.199 Tm bu rivayetler Karmatliin ortaya kmasndan nce bir halk ya da slam d mezhep iin Karmat isminin kullanldn gstermektedir. Ancak mevcut rivayetlerden hareketle Karmta isimlendirmesinin bu mezhep ya da halkla balantl olduuna dair bir ey syleyebilmek mmkn deildir. kinci grup rivayetlere gre Karmat ismi, kiisel zellikleri gstermek zere muhtemelen Nebat-rm lehesinden alnarak Arapalatrlm olan bir kelimedir. Bu rivayetlere gre Karmat kelimesi Nebticede Krmz gzl anlamna gelen Kermta kavramndan tretilmitir. Karmatliin kendisine nispet edildii Hamdan Karmat krmz gzl olduu iin bu adla lakaplandrlm, kelime daha sonra Arapaya uydurularak Karmat ekline dntrlmtr.200 Bir dier gre gre kavram, Nebticede kt anlamna gelen Karmtn kelimesinden tretilmitir.201 Massignon ve Zekkr, kavramn farkl bir anlamna iaret etmilerdir. Bunlara gre Karmat kavram Vasttaki mahall rm lehesinden202 alnmtr. nk bu yrede kurmata203 kelimesi bugn hala gizleyen anlamnda kullanlmaktadr.204

Bulut, slam Komncleri, 197; Mir Ali, el-Karmta, 116, 130-132. Takiyyddn Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), Kitbul-Mukaff el-Kebr, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 599. 197 bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 929. 198 Et-Taber, Trh, IX, 419. 199 El-Mesd, Mrc, II, 20; Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Makdis (375/985ten sonra), Ahsent-Teksm, Leiden, 1909, 242. 200 Et-Taber, Trh, X, 24; Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 55; bnl-Esr (630/1223), el-Kmil, VII, 373. 201 Glib, Hareketl-Btniyye, 133. 202 Zekkar kavramn Sryanice kkenli olabileceini belirtir. Bkz. Zekkr, Ahbrul-Karmta, 121. 203 Zekkra gre Karame. Bkz. Zekkr, Ahbrul-Karmta, 121. 204 Massignon, Karmatler, 353; Zekkr, Ahbrul-Karmta, 121.
196

195

29

Tm bunlarn dnda kavramn Arapa orijinli olduu iddias da gndeme getirilmitir. Buna gre Karmat ismi Sevad blgesindeki Ben Ukayln kolu Ben Karmattan gelmektedir ve Hamdan Karmat Arap aslldr.205 bn-i Manzr, karmata fiilinin kiinin admlarn birbirine yakn atmas anlamna geldiini belirtir. Kiinin admlar birbirine yakn olduunda admlar ksa olur. Admlarn ksa ksa atlmas ve bu nedenle birisinin Karmat olarak adlandrlmas ayn zamanda o kiinin kibirli olduuna iaret eder. nk byle yrmek kibrin gstergesi olarak kabul edilir. Karmta blk, nesil, a gibi anlamlara gelir, tekili karmatdir.206 Bir dier bak asna gre Karmat kelimesi yaz sanatyla ilgili bir kavram ifade etmek zere kullanlmaktadr. Buna gre kavram karmakark yaz yazan adam anlamna gelmektedir.207 Nizmlmlkn rivayetinde ise kavram tam tersine ssl bir yaz sanatna ad olarak verilmektedir. O, Karmatn, Muhammed b. smailin Hicazl Mbrek denilen klesinin bir lakab olduunu belirtir. nk Mbreke, Makramit denilen ince ve ssl yaz sanatn bildii iin Karmat denilmitir.208 Tm bunlarn dnda Karmta kavramnn Irakn gneyinde Kermta ya da Kermta eklinde kullanlmakta olup, ifti ya da kyl anlamna geldii, bu kavramn Karmta olarak Arapalatrld da iddia edilmektedir.209 Aratrmaclarn byk ounluunun kavramn kaynan Kufe Sevadnda kullanlan Nebat-Aram lehesine balama eiliminde olduunu grmekteyiz. Karmta kavramnn kkeni gerekten bu leheye ait olabilir mi? Kavram, Karmatlere muhaliflerince verildii iin bunun mmkn olabileceini dnmekteyiz. Onlar, hareketin slam d olduunu belirtmek, ya da gizli boyutuna iaret etmek veya hareketin liderinin zelliine vurgu yapmak iin bu sfat kullanm olabilirler. Ancak bn-i Manzrun aklamalarndan kavramn Araplar arasnda da bilindiini ve kullanldn anlamaktayz. Bu durumda kavram tamamen Arapa bir kkenden de tretilmi olabilir. Bu rivayetlerden birisini tercih etmemiz bir tahminden teye gitmeyecektir. Ancak, balangta hangi anlamda kullanlm olursa olsun, kavram sonraki srete olumsuz bir anlam kazanm ve hibir Karmat kendisi iin bu
205

Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. Cemluddn e-eyyl, Kahire, 1948, I, 156. 206 Cemlddn Muhammed b. Mkrem bn Manzr (711/1311), Lisnl-Arab, Beyrut, Trz., VII, 377. Kr. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 929; Ahmed b. Abdilvehhb en-Nuveyr (733/1332), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. Muhammed Cbir Abdll el-Hn, Khire, 1984, XXV, 187. 207 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 208 Nizamlmlk, Siyasetnme, 235. 209 Ivanow, Rise, 6869.

30

ad kullanmamtr. Dier taraftan yukardaki rivayetler, ister bir Arap kabilesi iin olsun, ister Sudanl slam d bir rk iin olsun, isterse de Nebat-Arm lehesinde olsun, kavramn Hamdan Karmat ncesinde slam leminde bilinmekte olduunu gstermektedir. Hamdan Karmat ile birlikte bu kavram smilliin Irak Sevadndaki belirli bir kolunu tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr. Kavramla ilgili belirlememiz gereken hususlardan birisi de terimin ilk defa teknik anlamda bir grubu belirlemek iin ne zaman kullanlddr. Tespit edebildiimiz kadaryla Karmta kavramn ilk kullanan Fadl b. dn (260/873) olmutur. Onun Kitbur-Redd All-Btniyye vel-Karmta adl bir eser yazd rivayet edilir,210 ancak eser gnmze ulamamtr. Madelunga gre, ayet rivayet doruysa, bu durumda ya Hamdann davete balamas kaynaklarda verilen 261/874 tarihinden nce olmutur; ya da onun Karmat lakab daha nceden de kullanlmakta olup, ona mezhebin isminden dolay verilmitir.211 Ancak biz, sadece bu delilden hareketle Karmta kavramn Hamdan Karmat ncesine gtrmenin doru olmayaca kanaatindeyiz. ncelikle yazara yaplan bu atf yanl olabilir. nk eserden herhangi bir atfta bulunulduuna rastlamadk. Eer bu nispet doruysa bile yazarn, bu eseri mrnn sonlarna doru yazdn ve Hamdan Karmatn, bilinenin aksine 260/873l tarihlerden daha nce faaliyette bulunduunu varsayabiliriz. Dolaysyla sadece bu delil, Karmta kavramn Hamdan ncesine gtrmemiz iin yeterli bir veri oluturmaz. Klasik kaynaklarn hemen tamamnn Karmat hareketi Hamdan Karmat ile balattklarn, aralarndaki baz kk ihtilaflarn Hamdann ismi ile alakal olduunu da burada belirtmekte fayda vardr. Sonu olarak smillie bir ad olarak, ya da smilliin bir kolu olarak Hamdan Karmat ncesinde Karmta kavram kullanlmamtr. Karmta kavramnn anlam erevesinin ortaya karlabilmesi asndan zerinde durmamz gereken noktalardan birisi de Karmat olmakla itham edilen smillerin kendileri iin hangi ismi kullandklardr. Fatmlik ncesinde yazldn dndmz Kitbur-Rd vel-Hidyede yazar kendi hareketi iin ed-DavetlHakkul-Btn adn kullanr. Eb Htim ise kendi mezhebi iin Ehll-Hak velAdl212 ve Ehll-Hak213 kavramlarn tercih eder. Sicistn de mensubu olduu
210 211

Ts, Fihrist, 124. Madelung, Karmat, 660. 212 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 33, 41. 213 Eb Htim er-Rz, Islh, 165, 166.

31

grubu Ehl-i Hak, Ehl-i Hakik ve Ehl-i Btn olarak adlandrmtr.214 Karmat izgiyi takip ettii anlalan Eb Temmm kendi mezhebini Ehl-i Btn olarak adlandrr.215 Fatm yazarlarn balangta sadece, Ubeydullah el-Mehdnin ailesini katleden Zikreveyh hareketi iin Karmat isimlendirmesini kullandklarn grmekteyiz. Sret Cafer el-Hcibde216 ve stitrda217 Zikreveyhin oullar iin Karmat isimlendirmesi kullanlr. dris de Cafer el-Hcibden yapt alntda yine ayn hareket iin Karmat kavramna yer verir.218 Fatmler kendileri iin ise EhllHak ve benzeri isimler kullanrlar.219 smillerin her iki kanadnn, yani Fatm ve Karmatlerin, kendileri iin Ehli Hak, Ehl-i Hakik, Ehl-i Btn gibi isimler kullandklarn, Karmta isimlendirmesini kesinlikle kabul etmediklerini grmekteyiz.220 u halde Karmta isminin, karalamak ve yermek amacyla muhalifleri tarafndan onlara verildii aktr. Fatmler de, imamlar Ubeydullahn ailesine saldran Zikreveyh ve oullar iin bu kavram kullanmlardr. Dolaysyla bu kavram, Karmatler iin sadece Snn ve Zeyd muhalifler tarafndan deil, ayn mezhebe bal olduklar Fatmler tarafndan da erken dnemden itibaren aalayc bir anlamda kullanlmtr. Bize ulaan eserlere kronolojik olarak yaklatmzda Karmta kavramn ilk kullanan kiinin mm maklt yazar Nevbaht, ondan hemen sonra da Eb Halef elKumm olduunu grmekteyiz. ayet, bir mm olan Fadl b. dn onlardan nce Karmatlere gerekten bir reddiye yazmsa bu reddiyeyi Nevbaht ve Kummnin grm olduunu varsayabiliriz. Kumm ve Nevbaht immetin Cafer es-Sdktan olu smile getiini iddia eden ve smilin lmediini, Kim olduunu; yeryzn adaletle doldurmadka da lmeyeceini savunan Hlis smiliyye frkasndan bahseder.221 Onlara gre bu frka Hattbiyyedir. Mbarekiyye ise, smilin ldn ve yerine olu Muhammedin baa getiini ne srenlerdir.222 Onlarn Hlis smiliyye olarak adlandrdklar Hattbiyyenin bir ksm, Ebl-Hattabn
Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 6; Kitbul- ftihr, 19, 29; Walker, Philosophical Shiism, 44. Eb Temmm (IV./X. asrn ortalar), Bbu-eytn min Kitbi-ecere, Ed. Wilferd MadelungPaul Walker, Leiden-Boston-Kln, 1998, 8. 216 El-Yemen, Sret Cafer, 188. 217 En-Nsbr, stitr, 276, 281. 218 El- dris, Uyn, V, 90. 219 Kad Numan, Kitbul-Himme, 35. 220 Kr. Glib, el-Karmta, 295; Hareketl-Btniyye, 133. 221 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 196. 222 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197.
215 214

32

ldrlmesinden sonra Mbrekiyyeye gemitir.223 Hattbiyyenin geri kalan ise Ebl-Hattpla ilgili ar fikirler ne srerek224 smil evrelerden uzak kalmlardr. Bu bilgilerden hareketle her iki yazarn da Halis smiliyye adn verdii ve Hattbiyyenin temsil ettii anlayn devamnn olmadn syleyebiliriz. Onlar ya ar iddialara sapmlar, ya da Mbrekiyye ierisinde erimilerdir. Dolaysyla bu iki yazarmza gre Karmat kavramnn ilk kez kullanld III./IX. asrn ortalarnda smil hareketin ana gvdesini Mbrekiyye oluturuyor olmaldr. Onlarn Karmtann aka Mbrekiyyeden ktnda hemfikir olmalar225 da bu tezimizi dorular niteliktedir. Karmataveyh Yine onlar, Karmta isminin Enbatn Sevadndaki liderlerinden hareketle onlara verildii adyla bilinen

kanaatindedirler226 ki, zikri geen Karmataveyh sonraki kaynaklarca Hamdan b. Eas el-Karmat olarak belirtilen kii olmaldr. Nevbaht Karmatlerin daha fazla Kfe ve Yemende bulunduklarn belirtir.227 Ondan daha sonra yazan Kumm ise onlarn Kfe, Yemen, Yemme ve deniz sahillerinde oaldklarn belirtir.228 Bu ifadelerden her iki yazarn da kendi dnemlerindeki smil hareketin tamam iin Karmat adn kullandklarn anlamaktayz.229 Onlar smiliyye ya da baka bir kavramla ayr bir smil gruptan bahsetmezler. Ancak burada aa kavuturulmas gereken husus udur: Yazarlarmza gre Karmta Mbrekiyyeden ayrldna gre230 bu blnmenin ardndan Mbrekiyye frkas mensuplar hangi grleri savunmulardr? Yazarlarmz, Karmat blnmesinden sonraki Mbrekiyye smilleri hakknda bir gr belirtmezler. Karmta kavram ile de tm

kastettiklerine gre burada bir kavram dejenerasyonu ile kar karya kaldmz ne srebiliriz. Buna gre muhtemelen daha nce Mbrekiyye kavram ile tanmlanan smil hareket, yazarlarmzca Karmta olarak adlandrlm gzkmektedir. Onlar aka Karmta kavramn Mbrekiyye kavramnn yerine koymular, daha olumlu bir anlam ieren Mbrekiyye kavram yerine daha olumsuz anlamlar artracak olan Karmta kavramn tercih etmilerdir. Oysa onlarn da ifade ettii gibi Karmta
Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197, 200. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 200. 225 Onlar u ifadeyi kullanrlar: Mbrekiyye frkasndan Karmta adyla bilinen bir grup, bu gr kabul edip onlardan ayrld. Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 201202. 226 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. 227 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 207. 228 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 207. 229 Son dnemdeki pek ok yazar bu kanaati paylamaktadr. Bkz. Stern, Ismls and Qarmatians, 292; Daftary, smaililer, 139; The Earliest Ismls, 231; ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 34. 230 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 201202.
224 223

33

adlandrmas, balangta hareketin sadece Kfe Sevadndaki Karmat lakapl dsi iin kullanlyordu.231 Kumm ve Nevbahtden hemen sonra yazan Eb Htim er-Rz, KummNevbahtnin kavramlatrmasn benimsememitir. Ona gre smiliyye, Cfer-i Sdkn iareti ile smil b. Cferin immetini iddia edip, smilin ardndan immeti olu Muhammed b. smile intikal ettirenlerdir.232 Mbrekiyye ise Cfer es-Sdk hayattayken Muhammed b. smilin immetine inananlardr. Bunlarn tamam daha sonra smiliyyeye katlmtr.233 Eb Htim Kumm ve Nevbahtden farkl olarak ana gvde iin Mbrekiyye deil de smiliyye ismini tercih etmitir. Karmta kavram Mturd Maklt geleneinde de olduka erken bir dnemde kullanlmaya balanmtr. 318/930da len Mekhl en-Nesefnin Karmta ve smiliyye kavramlarn kullanmadn grmekteyiz.234 Ancak Mturd bu gelenek ierisinde belki de Karmta kavramn ilk kullanan kiidir.O, KitbutTevhdinde ve Tevltnda Btnlik ve Karmatlik kavramlarna yer verir, smil kavramn ise kullanmaz. Onun bu eserlerdeki kullanmlarndan her iki kavram birbirinin yerine kullandn anlamaktayz.235 Yine bu eserlerde yaplan alntlar Horasan-Mvernnehirde gelitirilen felsef smillik ile tam bir uyum ierisindedir. Dolaysyla onun Karmat ve Btn kavramlarn bu blgedeki smil hareket iin e anlaml olarak kullandn syleyebiliriz. Ancak onun yapm olduu alntlardan hareketle smil hareketin tamam iin bu ismi kullanp kullanmadn tespit edebilmek mmkn gzkmemektedir.236
231

Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. Onlarla ayn gelenee mensup olan Nevnul-Himyer meseleyi biraz daha farkl alglamtr. Ona gre smiliyye, smil babas hayatta iken lnce iki kola ayrlmtr. Birinci frka smilin lmediini ne srerken, ikinci frka ise smilin lmnden sonra yerine olu Muhammedin getiini iddia etmi ve Mbrekiyye olarak adlandrlmtr. Daha sonra Mbrekiyye de iki kola ayrlmtr. Bir grup Muhammedin lmediini iddia ederken, ikinci frka onun ldn ve immetin onun soyundan devam ettiini ne srmtr. Bu ikinci grup Ftmlerdir. (Eb Sad Nevnul-Himyer (573/1178), el-Hrul-yn, Thk. Kemal Mustafa, Kahire, 1948, 162-163.) Dolaysyla ona gre de Fatm-Karmat blnmesinden nceki ana grup Mbrekiyyedir. 232 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 287. 233 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 289. 234 Eb Mut Mekhl en-Nesef (318/930), Kitbur-Redd al Ehlil-Bida vel-Ehv, Nr. Marie Bernard, Annales Islamologiqes, C. 16, (1980), ss. 39126. 235 Mturdnin her iki kavramla ilgili olarak yapm olduu alntlar iin bkz. Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mturd (333/944), Kitbut-Tevhd, Thk. Bekir Topalolu-Muhammed Arc, sam Yay., Ankara, 2003, 98, 149, 150; Tevltu Ehlis-Snne, Thk. Ftma Ysuf el-Hyem, Beyrut, 2004, I, 185. Mturdnin hayat ve fikirleri iin bkz. Snmez Kutlu (Ed.), mam Mturd ve Maturidilik, Kitbiyt, Ankara, 2003, 147281; Ahmet Ak, Mturd ve Mturdlik, stanbul, 2008, 3386. 236 Mturd gelenee ait olan Eb Mun en-Nesef (508/1114)nin Btnlik ve Karmatlik ile ilgili alntlar Mturd ile paralellik arz etmektedir. Yazar her iki kavram birbirinin yerine kullanmtr. (Bkz. Eb Mun en-Nesef, Tebsra, I, 193, 252; II, 86, 244.) Sbn de ayn yolu takip etmi

34

Zeyd Maklt gelenei daha batan itibaren Yemendeki smil hareket iin Karmta kavramn kullanmay tercih etmitir. 310/921de len imam el-Murtaz Muhammed b. Yahyya Kitbur-Redd all-Karmta adl bir eser isnat edilmektedir.237 327/938den hemen sonra yazlm olan Sretl-Hd ilel-Hakkta Yemendeki Ali b. Fadl238 ve Mansr el-Yemenin hareketi iin Karmat kavram kullanlmaktadr.239 Karmta kavramn ilk kullananlardan birisi de Taberdir. Yazar, kavramn balangcn krmz gzl olduu iin kermta diye lakaplandrlan birisine dayandrr240 ki, bu dier kaynaklarda Hamdan Karmat olarak bilinen kiidir. Yazar Karmat faaliyetler olarak Kfe Sevadndaki smil hareketleri, Bahreyn Karmatlerini ve Zikreveyh hareketini ele almaktadr.241 Yapm olduu bu alntlarndan yazarn Karmtay Hamdan Karmata bal bir hareket olarak grdn ve Fatm-Karmat blnmesinden haberdar olmadn syleyebiliriz. Tabernin bu yaklam, onun Trhini devam ettiren Sbit b. Sinanda da grlr. O da Karmtay Kfe Sevadndan balatr ve Bahreyn, Suriye ve Kfe Sevadndaki hareketler iin Karmta kavramn kullanr. Muiz ve Fatmler iin ise bu kavram kullanmaz.242 Karmat kavramnn anlam erevesinin belirlenmesinde nemli ke talarndan birisi Eardir. Earnin smiliyye, Karmta ve Mbrekiyye tanmlamalar Kumm-Nevbaht ile byk bir benzerlik gstermektedir. Muhtemelen Ear kendi kavramlatrmasnda onlar ya da onlarn kulland bir kayna temel almtr. nk Kumm ve Nevbahtde olduu gibi243 ona gre de smiliyye, immetin Cfer-i Sdktan sonra olu smile getiini ve onun, babas hayatta iken

gzkmektedir. (Bkz. Nreddn Ahmed b. Mahmd es-Sbn (580/1184), el-Bidye f Uslid-Dn, Thk. Bekir Topalolu, Ankara, 2000, 26.) Dolaysyla Mturd izgideki yazarlarn genel olarak onun kavramlatrmasna sadk kaldklarn syleyebiliriz. Hanef-Mturd gelenee mensup olan Irak ise kavrama daha farkl yaklamtr. O, Karmta kavramn Muattla mezhebinin dier bir ismi olarak ele alr. Ona gre Muattlann dier isimleri Cehmiye, Zendka ve Karmtadr. (Bkz. El-Irak, elFrakul-Mfterika, 87.) Onun kavramlatrmasnda Hamdan Karmat ise Batniyye ve Melhideye mensup bir ahsiyet olarak karmza kmaktadr. Bkz. Irak, el-Frakul-Mfterika, 100-101. 237 Abdsselam b. Abbas Vecih, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999, 1004. mamn hayat ile ilgili olarak bkz. Yusuf Gkalp, Zeydlik ve Yemende Yayl, ASBE, Ankara, 2005, (Yaynlanmam Doktora Tezi), 138. 238 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hak, 330, 340, 341. 239 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hak, 402. 240 Et-Taber, Trh, X, 24. 241 Bkz. Et-Taber, Trh, X, 2327, 121136; XI, 1115, 118119. 242 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 183237. 243 Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 195196.

35

lmediini, i bana geene kadar da lmeyeceini savunanlardr.244 Yine Ear, Mbrekiyyenin imameti Karmatler gibi Muhammed b. smile atfettiklerini, ancak Muhammed b. smilin ldn kabul ederek imameti onun soyunda devam ettirdiklerini belirtir.245 Karmta ise Muhammed b. smilin ldn kabul etmez ve onun Mehd olarak dneceine inanr.246 Dolaysyla ona gre Mbrekiyye ve Karmta Muhammed b. smilin lp lmedii noktasnda birbirinden ayrlmtr. Ear ile Kumm ve Nevbahtnin anlattklar birbirini tamamlamaktadr. Buna gre smiliyye, Cafer-i Sdktan sonra immetin smile getiini, onun lmediini ve Kim olarak dneceini ne srenlerdir. Kumm ve Nevbahtden bunlarn devamllnn olmadn anlamaktayz.247 Mbrekiyye ise erken dnem smil hareketin ana gvdesini temsil eden hareketin addr.248 Bu hareket Karmat blnmesinden sonra Fatm kol tarafndan temsil edilmitir. Karmta ise Mbrekiyyeden, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak dneceini ne srerek ayrlm bir frkadr. Dolaysyla Karmta ile ilgili en erken kavramlatrma faaliyeti mm izgiye irca edilebilir. Ear bu izgiyi byk oranda takip etmi, sonraki Ear kaynaklar Karmtay genellikle slam d grdkleri Btniyye kavram ierisinde deerlendirseler de, smiliyye ve Mbrekiyye kavramlarn Ear ile benzer anlamda kullanmaya devam etmilerdir.249 350/961li yllardan nce muhalifleri tarafndan smil hareket iin smil kavramnn tercih edilmediini, bunun yerine Karmatlik ncesi srete Mbrekiyye teriminin tercih edildiini, ancak Kfe Sevadnda Hamdan Karmatn smil bir d olarak hrete kavumasndan sonra Karmta kavramnn hareketin geneli iin kullanlr olduunu syleyebiliriz. Kendisi de bir smil olan Eb Htim er-Rz, Znesinde davet iin aka smiliyye kavramn tercih etmitir.250 Muhtemelen onun bu kullanmnn da etkisiye 350/961li yllardan itibaren yava yava Karmta kavramnn yerine baka
244 245

El-Ear, Maklt, 56. El-Ear, Maklt, 57. 246 El-Ear, Maklt, 57. 247 Onlarn ifadelerine gre bunlarn bir ksm Mbrekiyyeye katlrken, bazlar da Ebl-Hattb ile ilgili ar iddialar ne srmlerdir. Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 195200. 248 Nizmlmlkn, Kfede hareketin Mbrekiyye olarak bilindiini belirtmesi hareketin en eski isminin Mbrekiyye olduuna dair bir atf olmaldr. Bkz. Nizmlmlk, Siyasetname, 258. 249 Mlt (377/987) Karmta kavramyla ilgili olduka farkl bir portre izer. Ona gre Karmta Rafz mezhepler ierisindedir. Bunlar Allah nur olarak gren, nur ve zulmet ayrmna inanan, insann ruh ve bedenden mteekkil olduunu, ruhun kurtulua ermesi gerektiini iddia eden, ibaha ve benzeri arlklar caiz gren bir frkadr. (Bkz. Ebl-Hseyn Muhammed b. Ahmed el-Mlt, (377/987), etTenbh ver-Redd al Ehlil-Ehv vel-Bida, Nr. M. Zhid b. El-Hasan, Beyrut, 1968, 2022.) 250 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 287289.

36

kavramlarn da tercih edilmeye balandn grmekteyiz. rnein bn-i Nedm (385/995) Fihristinde Karmta kavramna hi yer vermez. Bunun yerine o, smiliyye ve davet kavramlarn tercih eder ve Hamdan Karmat da bu hareket ierisinde ele alr.251 Yine 400/1009a doru len Makdis, Btniyye kavramnn Karmatiyye kavramna galip geldiini belirtir.252 Onun bu ifadesinden ve bn-i Nedmin kullanmndan hareketle, artk 300/912li yllarn sonlarna doru Karmta kavramnn yerine smiliyye ve Btniyye kavramlarnn tercih edilmeye balandn syleyebiliriz. Karmta kavramyla ilgili bu deiiklik, sonraki dnemde ciddi bir kavramsal kargaay da beraberinde getirmitir. zellikle bn-i Rizam-Eh Mhsin rivayetlerinin yaygnlamas ve Fatmlerin glenmesi karsnda Abbaslerin, Fatmlerin soylarnn Meymn el-Kaddha dayandna dair 400/1009dan hemen sonra bir genelge yaynlamalar kavram daha da iinden klmaz bir hale sokmutur. Bu gelimelerin etkisiyle Karmta, smiliyye ve Btniyye terimlerinin anlamlar mmkn olduunca geniletilmi ve ilikilendirilir olmutur. 400/1009dan sonra ld anlalan Bst, davet iin Btniyye ve Karmta kavramlarn kullanr. O, Btniyye kavramn smilliin geneli iin kullanr ve Btniyyenin kkenini ategedenin hizmetisi olan ve slam ierisinde Mecuslie uygun bir frka gelitirmek isteyen Bermek el-Belhye dayandrr. Onun yerine olu Kaddah gemi, ardndan onun olu Meymn, ondan sonra da Abdullah b. Meymn baa geerek grnte slm ancak gerekte Mecus olan btn daveti ina etmilerdir. Hamdan Karmat bu davetin Kfe Sevadndaki ba dsidir.253 Bstnin kavrama ykledii bu slam d olumsuz anlam byk oranda bn-i Rizam Eh Muhsin rivayetlerine borluyuz. Sonraki dnemdeki yazarlarn hemen tamam bu izgiyi devam ettirmilerdir. Erken dneme ait nemli kaynaklarmzdan Kad Abdulcebbr (415/1020) da Bstde olduu gibi Btniyye ve Karmta kavramlarn tercih etmektedir. O, iki kavram arasnda fark gzetmez ve FatmKarmat blnmesine de yer vermez. Yazar, Horasan-Mvernnehirdeki Nesef, Eb Htim gibi dlerin Ubeydullah el-Mehd adna davette bulunduklar kansndadr254 ve Bst gibi, Karmat hareketi slam dman olarak grr.255
bn Nedm, Fihrist, 172, 232233. El-Makdis, Ahsent-Teksm, 37. 253 El-Bst, Kef Esrril-Btniyye, 317320. 254 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 599.
252 251

slam d unsurlar ve Gl frkalarla

37

Ear gelenein nemli temsilcilerinden olan Badd (429/1038) smiliyye ve Mbrekiyyeyi mmiyye emsiye kavram altnda deerlendirir. O da, Ear ve Kumm-Nevbaht gibi smiliyyeyi, Cfer-i Sdktan sonra immetin olu smile getiini iddia edenler olarak tarif etmitir. Mbrekiyye ise Muhammed b. smilde imameti devam ettirenlerdir.256 Ancak yazar Earden farkl olarak, muhtemelen dnemindeki smiliyye aleyhtar ar fikirlerin de etkisiyle Btniyyeyi slamdan olmad halde slama atfedilen frkalar ierisinde deerlendirmitir. Ona gre Karmta, btn dlerden birisi olan Hamdan Karmata ad olarak verilmitir.257 Yazar, Hrremiyyeyi de btn davete dhil eder.258 Onun bu yaklam sonraki Ear gelenek iin de bir dnm noktas olmutur. 471/1078de len sferyn onunla benzer bir tasnif sistemine gitmitir.259 Ear ve Kumm-Nevbahtnin tasnifinde Karmatlik, Mbrekiyye ile balants olan Mslman bir frka olarak ele alnr. Badd ve takipileri ise Btniyye kavramn n plana kararak, kavramn smiliyye ve Mbrekiyye ile olan ilikisini koparmlardr. Bu yeni tasnife gre Btniyenin kollar olan Karmatlik ve Fatmlik tamamen slam d bir harekettir. Bu anlayn bir devam olarak Badd ve daha sonraki muhalif yazarlar Bbekkiyye ve Mukanniyye gibi ok daha nceki hareketleri de btnlie dahil etmilerdir.260 Baddnin Btniyye kavramna yapt vurgu sonraki Ear gelenekte karlk bulmu ve Btniyye emsiye kavram olarak dierlerinden daha fazla tercih edilir olmutur. Gazl (505/1111) genel anlamda Baddnin izgisini devam ettirmi ve emsiye kavram olarak Btniyye kelimesini tercih etmitir. O, Btniyyenin eitli devirlerde on isimle lakaplandrldn belirtir. Bunlar: Btniyye, Karmta, Karmatiyye, Hrremiyye, Hrremdniyye, smiliyye, Sebiyye, Bbekiyye, Muhammira ve Talmiyyedir. Bunlarn hepsi ayn hareketin farkl adlardr.261 O da Badd gibi Hrremiyye ve Bbekiyyeyi Btn harekete dhil eder, Karmta kavramn ise Hamdan Karmata atfeder.262

255 256

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 339. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 4748. 257 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 258 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 221. 259 El- sferyn, et-Tabsr, 23, 135, 140-142 260 rnek olarak bkz. Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 55. 261 Gazl, Btnliin yz, 7. Kr. Ebl-Feth Abdurrahman b. Ali bnil-Cevz (597/1200), Telbs bls, Thk. M. Emn el-Hnec-M. Mnr ed-Dmek, y.y., 1921, 108-112; Muntazam, VII, 232; edDeylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 5. 262 El-Gazl, Btnliin yz, 7.

38

ehristn, (548/1153) Ear izgiye uygun olarak, Cfer-i Sdktan sonra imamn smil olmas gerektiini savunanlara mmiyyenin bir alt kolu olarak smiliyye demitir.263 Ancak yazar, kendisinden nceki Badd, Gazl gibi yazarlarn Btniyye adn verdii hareket iin de smiliyye kavramn kullanmtr. Yazar bunlarn en mehur lakaplarnn Btniyye olduunu, ancak mezhep taraftarlarnn kendilerini smil olarak adlandrdklarn belirtir.264 Bu rivayet yazarn smiliyye kavramn Btniyye kavramna tercih etmesini de aklamaktadr. O, Karmta isimlendirmesini kullanmaz. Sadece bir yerde Irakta smil harekete verilen lakaplardan birisinin de Karmta olduunu belirtir.265 Sonraki kaynaklarda Btniyye kavramnn urad anlam genilemesini en gzel zetleyen yazarlardan birisi Fahreddn er-Rz (606/1209)dir. O, Btniyyenin frkalarna seleflerinden farkl olarak Sabbhiyye ve Nsr Hsreve atfen Nsriyyeyi dhil eder; Bbekiyye ve Mukanniyyeyi de Btniyyenin frkalar arasnda sayar.266 Deylem (707/1307) ise Mazdekiyyeyi de btn frkalara dahil ederek267 kavrama en geni anlam vermitir. Sonraki yazarlar Btniyye terimi ile baz felsefecileri ve mutasavvflar da ifade etmeye balamlardr. Deylem bunlardan birisidir. O, felsefecilerin ve mutasavvflarn baz alardan btn olduklarn belirtir.268 bn Teymiyye (728/1328) ise smilliin btn boyutunu vurgulamak iin el-Karmta el-Btniyye kavramn kullanrken,269 Btniyye kavramnn anlamnn ierisine bn Arab gibi tasavvufular da dhil etmitir.270 Daha sonraki kaynaklar da smiliyye, Karmta ve Btniyye kavramlarn birbirlerinin yerine kullanmlardr. Yine bu kavramlara Hrremiyye, Mukanniyye Keysniyye, Nusayriyye gibi olmayan hareketler ilikilendirilmeye devam edilmitir.
263 264

smillik ile alakas Karmta kavram son

271

E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 278279. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 333335. 265 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 335. 266 Fahreddn er-Rz (606/1209), tikadtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, Thk. Mustafa Bek Abdurrzk, Beyrut, 1982, 7681. 267 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 21. 268 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 93. 269 Takiyyuddn Ahmed b. Abdlhalm bn Teymiyye (728/1328), Minhcus-Snnetin-Nebeviyye, Thk. Muhammed Read Slim, y. y., 1986, VIII, 258. 270 bn Teymiyye, Minhcus-Snne, VIII, 11. O da Btnliin lakaplar arasna Karmta, smiliyye, Melhide, Nusayriyye, Hrremiyye gibi frkalar dhil etmitir. Bkz. Takiyyuddn Ahmed bn Teymiyye (728/1328), Mecmu Fetv, Thk. A. Muhammed b. Ksm, Riyad, 1971, XXXV, 152. 271 Sonraki kaynaklarn yaklamyla ilgili bkz. Ali b. Hasan el-Hazrec (812/1409), Asecedl-Mesbk, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 615620; Ali b. Muhammed el-Fahr (IX./XV. Asr), Telhsul-Beyn f Zikri Fraki Ehlil-Edyn, Thk. Red el-Bender, London, 1994, 127,

39

haliyle bataki anlamndan olduka uzaklam, Btniyye ve smiliyye kavramlar ile e anlaml olarak kullanlr olmutur. Bu kavram arasnda herhangi bir fark gzetilmez olunmu, hatta pek ok sonraki yazar, Mukanniyye ve Hrremiyye kavramlarn, zaman zaman da Keysniyye kavramn Karmta ile e anlaml olarak kullanmtr.272 Bu son haliyle Karmta, gerekte slam d olan, ancak Mslmanlar aldatmak ve onlar kendi Mecus ve Yahudi dinine ekmek iin Mslman gibi gzkm takiyyeci ve slam d bir mezheptir. Kukusuz Karmta olarak belirtilen tm bu hareketlerin hepsine birden teknik anlamda Karmat adlandrmasn vermek doru olmayacaktr. Kavramn belirlenmesi asndan ilk olarak kavramn kime, ne zaman ve niin verildiinin nemli olduunu dnmekteyiz. Btn kaynaklar az birlii etmiesine Karmta kavramnn, bugn smiliyye olarak bilinen hareketin Kfe Sevadndaki dsine veya bu dnin, evinde kalp daveti yayd ev sahibine ad olarak verildiine iaret etmektedir. Kaynaklarn hemen hepsi, bu dnin Karmat lakabndan dolay, buradaki davet taraftarlarna bu ismin verildiini belirtmektedir. htilaf sadece Karmat olarak lakaplandrlan bu kiinin gerek adnn ne olduu noktasndadr. ounluk bu kiinin Hamdan Karmat olduu noktasnda uzlamaktadr.273 Bu bilginin belki de tek istisnas Nizmlmlkte geer. Ona gre Muhammed b. smil b. Cafer es-Sdkn Mbrek isimli klesine, Makramit denilen ince ve gzel yaz trn bildii iin Karmat deniliyordu.274 Bu bilgi sadece bnl-Cevz tarafndan dorulanmtr. O, Karmat isminin kkeni ile ilgili iddialardan bahsederken, bazlarna gre Karmatn smil b. Caferin klesi olduunu iddia ettiklerini belirtir.275 Her iki rivayet ayn kaynaa dayanyor olmaldr ve grebildiimiz kadaryla dier kaynaklarda bu bilgi yer almamaktadr. Daha nce
144151; Ali b. Ahmed b. Sad bn Hazm el-Endels (456/1064), el-Fasl fl-Milel vel-Ehv venNihal, Thk. M. brhim Nasr-Abdurrahmn Umeyr, Beyrut, 1996, V, 48. 272 Balangta bu bilgi yanll muhtemelen bilinli olarak gndeme getirilmiken, sonraki yazarlar bu dejenerasyonun etkisiyle Bbekkiye ve Hrremiyye gibi hareketlerle Karmtanin haberlerini birbirine kartrmlardr. Kr. Bedev, Mezhibul- slmiyyn, II, 92. 273 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; Gazl, Btnliin yz, 7; bnl-Cevz, Telbs bls, 110; Muntazam, VII, 235; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 373; er-Rz, tikadt, 79; Eb Sad Abdlkerm b. Muhammed es-Semn (562/1166), el-Ensb, Thk. A. Umer el-Brd, Beyrut, 1988, IV, 479; bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 929; ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 22; Ebl-Mel Muhammed el-Hseyn (500/1107 civar), BeynulEdyn, ev. Yahya el-Haab, Mecelletl-Klliyetil-Edeb ierisinde, C. 19, S. 11, (1957), 30; emsddn Ahmed b. Muhammed ibn Hallikn (681/1282), Vefeytul-Ayn ve Enbu EbnizZamn, Thk. M. Muhyiddn Abdulhamd, Kahire, 1948, I, 412; Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 187; Sabri Hizmetli, Karmatler, D A, C. 24, ( st., 2001), 510; Mustafa z, smiliyye, D A, C. XVI, ( st. 1997), 128. 274 Nizamlmlk, Siyasetname, 235. 275 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 235.

40

de belirttiimiz gibi smillerin ana gvdesi III./IX. yzyln ortalarna kadar Mbrekiyye ismi ile anlmtr. ayet batan itibaren Mbreke Karmat denmi olsayd, balangta da bu isim tercih edilebilirdi. Dier yandan erken dnem smillii ile ilgili en yetkin aratrmaclarmz olan Kumm ve Nevbaht, Karmatlerin Mbrekiyyenin ierisinden doduunu belirtirler. Dolaysyla bu rivayet, sonraki dnemde Mbrekiyye-Karmatlik ilikisinden hareketle yanllkla gndeme getirilmi olmaldr. Tpk Meymn el-Kaddhn Cafer-i Sdk dneminden koparlarak Hamdan Karmatla ada yaplmas gibi, Mbrek ile Karmat kavram da erken dneme ait bir kavram olarak grlmtr. Dolaysyla Karmta kavramnn ilk defa Kfe Sevadnda, lakab Karmat olan Hamdan b. elEas iin kullanldn syleyebiliriz. Hamdan, smillerin nderi olan Selemiyedeki kiiye balyd ve bu hareketin Kfe Sevadndaki ba dsi idi.276 Bu dnemde Karmatlik, onun nderliinde yrtlen Kfe Sevad ve evresindeki smil davete ad olarak verilmiti. Dolaysyla onun mezhebi smilydi ve kavram bu haliyle farkl bir mezhep ya da frkaya iaret etmiyordu. Karmta kavramnn belirlenmesinde nemli noktalardan birisi de 286/899 yl civarnda gerekleen Karmat-Fatm blnmesidir. Eh Muhsinin rivayetine gre Hamdan Karmat, davetin Selemiyedeki nderi ile yazyordu. Ancak yazt lider lp yerine olu geince, Hamdana bir mektup gnderdi. Mektupta nceki liderin sylediklerinden farkl iddialar vard. Durumu aratrmak zere Hamdan, dsi Abdan Selemiyeye gnderdi. Abdan, yeni lider Ubeydullahn kendisini imam olarak grdn rendi. Daha nceki liderler dneminde Muhammed b. smilin gaybette olduu ve Mehd olarak dn bekleniyor; Selemiyedeki liderlerin Mehdnin huccetleri olduklarna inanlyordu. Oysa Ubeydullah aka kendi immetini ne sryor, Muhammed b. smilin insanlar davete kazandrmak iin kullanlan bir figr olduunu belirtiyordu. Davetin liderleri, Abbslerin tehditlerinden dolay kendilerini imam olarak ilan etmemiler, bunun yerine Muhammed b. smilin Mehd olarak dnn ve kendilerinin de onun hccetleri olduklarn ne srmlerdi. Abdan, Karmata dnerek durumu haber verdi. Hamdan Karmat, Ubeydullahn bu iddialarn kabul etmeyerek kendi blgesinde davete son

276

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 229.

41

verdi ve Kelvedya giderek ortadan kayboldu. Abdan da daveti brakmt, ancak ksa sre sonra kendilerine bal bir d olan Zikreveyh tarafndan ldrld.277 Hamdann kaybolmas ve Abdann ldrlmesi ile basz kalan Kfedeki Karmatler Ubeydullaha muhalefeti srdrmlerdir. Ubeydullhn bu iddialar sadece Irakta deil, davetin dier blgelerinde de ciddi bir krize sebebiyet vermitir. Hamdann Suriyedeki dsi Zikreveyh balangta Ubeydullaha bal kalp, Abdan ldrdyse de, daha sonra ona muhalefet ederek kar kmtr. Hamdann Bahreyn dsi Eb Sad el-Cennb de Ubeydullaha kar kp eski retiyi savunanlardand. Yemende Ali b. Fadl balangta Ubeydullaha sadk kalrken sonraki dnemde kar kt, Mansr el-Yemen ise ona balln srdrd. Horasan-Mvernnehirde ise Eb Htim ve Nesef gibi dler Ubeydullahla balarn koparrken, ona bal kalan baz dler de vard. Sonu olarak davetin byk ounluu Ubeydullahn retide getirdii deiiklikleri kabul etmeyerek eski retiye sadk kalmaya devam ettiler. Bu noktada sorgulamamz gereken husus bu yeni tavryla Karmat hareketin yeni bir mezhep mi, yoksa siyas bir ayrlk m olduudur. Kumm-Nevbahtye bakarsak Karmatler, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olduunu iddia ederek Mbrekiyyeden ayrlmlardr.278 Mbrekiyye ise imameti Muhammed b. smil soyundan devam ettirmitir.279 Eer durum byleyse, Karmatlerin yeni bir reti ile smillerin ana bnyesinden ayrldklarn ve yeni bir mezhep olarak deerlendirilmeleri gerektiini dnebiliriz. Ancak bu bilginin yanl olduu noktasnda birtakm iaretler vardr. Az nce zetlediimiz Eh Muhsin rivayetine gre retide deiiklik yapan kii Karmatler deil, Ubeydullah el-Mehddir. O, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak beklenmesi ynndeki eski retiyi deitirerek kendi imametini iddia etmitir.280 Dolaysyla Karmatlerin Muhammed b. smili Kim el-Mehd olarak beklemekle yaptklar yeni bir reti ortaya koymak deil, eski retiyi savunmaktr. Belki de Kumm-Nevbahtyi yanltan nokta, onlarn davetin merkeziyle ilikilerini koparm olmalardr. Kald ki biz bugn Ubeydullah el-Mehdnin retide yapt deiiklikleri ieren bir mektubuna sahibiz. Ubeydullah burada, Eh Muhsinin ifade ettii gibi, Muhammed b. smilin nceki liderler dneminde Kim el-Mehd olarak beklendiini, ancak bunun gerei yanstmadn
El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 229232. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. 279 Bkz. El-Ear, Maklt, 57. 280 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 229232.
278 277

42

belirtmektedir. Ona gre Muhammed b. smilin Mehdlii ile ilgili iddia, davetin liderlerinin kendilerini Abbs zulmnden kurtarmak iin bulduklar bir zmdr.281 Ubeydullahn mektubu Nuveyryi hakl karmak iin yeterli bir kant oluturmaktadr. Buna gre Karmatler davette deiiklik yapmamlar, ancak Ubeydullahn immet iddiasn kabul etmeyerek Muhammed b. smilin Kim elMehd olarak beklenmesi ynndeki eski inanlarn devam ettirmilerdir. u halde 286/899daki Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmta kavram, smil davetin nderi Ubeydullahn immetini kabul etmeyen muhalif smiller iin siyasi bir ad olarak kullanlm, bu dnemdeki Karmatlerin mezhebi smil olarak kalmaya devam etmitir. Ancak davetin ba ile ilikilerini koparmalar onlar birbirinden byk oranda bamsz lokal hareketler ekline sokmutur. Bu durum Karmat gruplar arasnda zaman ierisinde blgeler arasnda ciddi itikad ve sosyal farklarn ortaya kmasna sebebiyet vermitir. Her blge kendi corafyasnn siyas, sosyal, kltrel ve benzeri artlarndan etkilenerek daveti ona gre organize etmitir. Yapm olduumuz deerlendirmelerden hareketle Karmatlii yle tanmlayabiliriz: Karmatlik, smiliyyenin Kfe Sevadndaki ba dsi Hamdan b. el-Easa ilk defa ad olarak verilen, daha sonra immet iddiasnda bulunan smil davetin nderi Ubeydullah el-Mehdnin imametini kabul etmeyip, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak beklenmesi eklindeki eski savunmaya devam ederek hareketleri tanmlamak iin kullanlan siyas bir addr. almamzda, smiliyye terimini, gerek Fatm-Karmat blnme ncesinde, gerekse blnmeden sonra davetin Fatm ve Karmat kollarn kapsayacak ekilde genel bir emsiye kavram olarak kullanacaz. Mbrekiyye ise Hamdan Karmat ncesi smil hareketi ifade etmek iin kullanlacaktr. Fatm kavram ise, smiliyyenin Fatm kolunu ifade eden siyasi bir kavram olarak kullanlacaktr. Btniyye kavram ise smilliin dnda zahir-btn ayrmna nem veren birtakm sf hareketleri de ierecek ekilde smillikten daha genel bir emsiye kavram olarak kullanlacaktr. smil retiyi smil smilliin ana bnyesinden ayrlan lokal

281

Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 914.

43

I. BLM KARMAT HAREKET N ARKA PLANI

Dini-toplumsal ve dini-politik hareketlerin ortaya klarnn bir ok nedenleri vardr. Karmatlik de bir ok nedene bal olarak teekkl etmitir. Biz, Karmatliin daha iyi anlalmasna yardmc olaca dncesiyle slam toplumunda byle bir hareketin ortaya k sebeplerini ana hatlaryla analiz etmeye alacaz. ncelikle muhalif kaynaklarn Karmatliin kkeniyle ilgili iddialarn ele alacak, daha sonra bunlarn eletirisi zerinde duracaz. Ardndan Karmat dncenin oluumuna tesir ettiini dndmz din ve mezheb oluumlar tahlil edeceiz. A. KLAS K GR Karmatlikten bahseden ilk yazarlardan olan Kumm ve Nevbaht ile Ear Karmatleri slam mezhepleri ierisinde ele alm ve onlar herhangi bir slam d din ya da mezheple irtibatlandrmamlardr. Ancak gnmze ulaan mevcut rivayetleri gz nne aldmzda tespit edebildiimiz kadaryla smil hareketi slam d unsurlarla ilk irtibatlandrann bn-i Rizam-Eh Muhsin anlats olduunu syleyebiliriz. bn-i Rizamn eserini alntlam olan Eh Muhsin, smillere atfettii Kitbus-Siysenin yazarnn yle dediini iddia etmitir: Mecusler ve Sbile bize ( smiller) en yakn ve en dost mmettir.282 Muhtemelen erken dnem smil itikadnn Mecs283 ve Sbi284 inanlarna yaknln vurgulamay hedefleyen bu ifade, sonraki srete smilliin Mecs kkene dayand ynnde transformasyona uramtr. zellikle V./XI. asrn balarndan itibaren neredeyse konuyla ilgili btn belgelerde smillik slam d unsurlara balanmtr. Bunun en nemli nedenlerinden birisi smillerin IV./X. asrn balarndan itibaren siyasi bir g haline gelerek zamanla Snn corafya iin tehdit unsuru oluturmaya balamalardr. V./XI. yzyln balarndan itibaren, Abbaslerin onlara kar bir bildiri yaynlayarak Fatmlerin soyunu Meymn el-Kaddha dayandrmas ve
El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 220. Zerdtln Mitraizmden sonraki devrini oluturan Mecslik iin Zrvanzm ismi de kullanlr. (Bkz. Baki Adam, Dinler Tarihi, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir, 2000, 129-131.) slam kaynaklar Mecslik bal altnda genellikle Zerdtl ele almtr. 284 Klasik slam kaynaklarnda kullanlan Sbi teriminden Paganist Harrnler kastedilmi, o dnemde Vast ve evresinde yaayan asl Sbiler kastedilmemitir. Vast civarndaki Sbiler ile Harrnler arasndaki fark ancak sonraki Mslman yazarlar tarafndan fark edilmitir. Geni bilgi iin bkz. inasi Gndz, Sbiler Son Gnostikler, Vadi Yay., Ankara, 1999, 26-35.
283 282

44

Meymn el-Kaddh da Deysn ve Yahudi bir kkene balamas285 ile birlikte smilleri slam d unsurlara atferme gayreti tamamen meru ve yaygn bir hal almtr. smillikle ilgili pek ok ar iddiaya kaynaklk eden Baddye gre Btniyye, lemin kdemine inand ve yaratlmlarn arzuladklar her eyin mbah olduunu savunduu iin eriat ve peygamberi inkar eden maddeci, dehr, zndk bir hareket olarak tanmlanmaldr.286 O, Ubeydullah el-Mehdnin, Eb Thir Sleymana es-Siyse vel-Belul-Ekyd ven-Nmsul-Azam adl bir mektup yazdn iddia etmitir. Daha sonra dzmece olduunu ortaya koyacamz bu mektupta ahiret ve ceza iptal edilmi; cennet dnya nimetleri, azap da eriata uyanlarn namaz, oru, hac ve cihatla megul olmalar eklinde aklanmtr. Ayrca yazar, mektupta getiini iddia ettii Dehrlere ikram et. nk biz onlardan, onlar da bizdendir. ifadesini Btniyye ile Dehriyye arasndaki yaknln bir gstergesi olarak grmtr.287 Karmtay Dehrlie dayandran gr, bu hareketin maddeci tabiatna ve lemin kadm olduuna inandklarna vurgu yapmaktadr. Ancak Karmatler lemin kdemine inanmazlar. Aksine Allah her trl madd unsurlardan tenzih etmek iin, ondan her eyi soyutlayarak madd eylerin varln Kn-Kader, Kalem-Levh ya da Akl-Nefs adn verdikleri birinci ve ikinci varlklara atfederler.288 Baddnin bir dier nemli delili onlarn eriat nesh etmi olmalardr. Karmatlerin byk ounluunun gerekten de eriat nesh ettiklerini grmekteyiz. Ancak eriat inkr etmi olmalar onlarn Dehr olarak adlandrlmalar iin yeterli bir delil oluturmaz. eriat nesh etmeleri tamamen smil devir nazariyesi erevesinde gereklemi bir harekettir. Onlarn inancna gre 7. Ntk olan Muhammed b. smilin gaybete girii ile Hz. Muhammedin eriat nesh edilmi ve eriatszln hkim olduu yedinci devir balamtr.289 Dolaysyla onlarn eriat nesh etmi olmalar Dehr olmalarndan deil, smil itikadna sk skya ballklarndan kaynaklanmtr. Baddnin, Ubeydullah el-Mehdnin Karmat Eb Thir Sleymana yazdn ne srd mektubun shhati de doru gzkmemektedir. nk bu mektup muhtemelen
Bkz. bnl-Esr, el-Kmil, IX, 190. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 228. 287 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 228. 288 rnek olarak bkz. Eb Htim er-Rz, Islh, 39; el-Kirmn, Riyd, 139; es-Sicistn, ftihr, 47-52. 289 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 56; Kr. Madelung, Karmat, 662; Daftary, smaililer, 269; A Short History of the Ismilis, 55.
286 285

45

Fatmlerle Karmatler arasnda siyas ve itikad birliin devam ettiini ne sren sonraki muhalif yazarlarca uydurulmu sahte bir vesikadr. Karmatlerin Yahudi kkenli olduklarn ne sren rivayete gre smil davetin kendisine atfedildii Meymn el-Kaddh Yahudiydi, ancak kendisini Mslman gibi gsteriyordu. O, Hamdan Karmat ile ayn dnemde ortaya kt iin onlar Karmtaya nispet ettiler. nk ikisi birleerek kendi aralarnda anlatklar bir srra davette bulundular.290 Karmatlii Yahudi kkene balayan kaynaklarda Karmatlik ile Yahudilik arasnda ne gibi benzerlikler olduu noktasnda hibir bilgi yoktur. Rivayetlerin tek ortak zellii smillii Yahudi kkene balamasdr. Bu ban kurulmasnn temel nedeni Fatmlerin, kendilerini Hz. Ali soyuna dayandrarak immet iddiasnda bulunmu olmalardr. Onlarn soylarnn Hz. Peygamber ile alakasnn olmadn ortaya koymak iin Meymn el-Kaddh hikayesi muhalif yazarlarca gndeme getirilmi ve Fatmlerin soyu Yahudilie dayandrlarak ktlenmek istenmitir. smillikle ilgili en nemli iddialardan birisi de onlarn Mecs kkene ait olduklardr. Baddye gre kelamclarn ou, Kuran ve Snnete dayandrdklar yorumlardan hareketle Btniyyenin Mecslie ait olduu kanaatine ulamtr. Bu grlerine delil olarak, Btnlerin ilk reisleri Meymn b. Deysnn Ehvaz esirlerinden bir Mecs olduu ve olu Abdullahn da halk babasnn dinine uymaya ardn ileri srmlerdir.291 Bu rivayetlere gre Hz. Muhammedin dini galip gelince Mecs, Senev, Mlhit ve filozoflardan bir cemaat toplanarak Hz. Muhammedin dinini bozmak iin gr alveriinde bulundular. Mslmanlarla savamann fayda salamayacana, bu nedenle Mslman grnml bir mezhep icat etmeleri gerektiine karar verdiler. Bunun iin en uygun yol olarak Rfzay setiler ve hedeflerine ulamak iin smil b. Cafere intisap ettiler. Sonra eytan onlara bazsn Mecslikten, bazsn felsefeden aldklar gr ve mezhepleri sevdirdi.292

290 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 5. Kr. Makdis, Kitbur-Ravzateyn, II, 216. Bu iddia son dnemlere kadar taraftar bulmaya devam etmitir. rnek olarak bkz. Ahmet Hamdi Akseki, Gizli Tarikatlar Nasl Balad: Batnlik ve Karamitann yz I ve II, Seblrread, S. 2425, ( st. 1948), I, 381, II, 386. 291 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 227. 292 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 232; Telbs bls, 1415; el-Irak, el-Frakul-Mfterika, 100; Takiyyuddn Ahmed b. Abdlhalm bn-i Teymiyye (728/1328), Deru Teruzil-Akl ven-Nakl, Thk. M. Read Slim, y.y., Trz., 305. Muhalif yazarlar Mecslikle Keysniyye, Mazdeklik, Eb Mslim ve Bbekiyye arasnda ba kurarak bu hareketleri Meymn el-Kaddha balamaya almlardr. Bkz. bn Nedm, Fihrist, 234235; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 241; el-Bst, Kef Esrr, 317320.

46

Muhalif kaynaklarn smillii Mecslie balama nedenleri daha ok itikad sebeplerle aklanabilir. Zira onlar smillikteki Sbk-Tl anlay ile Mecslikteki Nur-Zulmet anlaylarn mukayese ederek smillerin Mecslikteki Nur ve Zulmetin yerine Sbk ve Tlyi koyduklarn iddia etmilerdir.293 Mecslikte Yezdn ve Ehrimenin birlikte lemi dzenlemeleri gibi smillikteki Sbk ve Tl de lemi birlikte dzenlemilerdir.294 Onlarn Mecslikten tek fark bu dzenleyicilere Yezdn ve Ehrimen yerine Sbk ve Tl demeleridir.295 Bst ilave olarak, smillerin nurun zulmetten kurtulmas ile ilgili grlerinin de Mecslerle ayn olduunu belirtir.296 Horasan-Mvernnehir yresinin Karmat yazarlar arasndaki ilm tartma konularndan birisi Mecsler olmutur. Nesef, Mecslerin nc Ntk Hz. brhimin devrine ait olduklar kansndadr.297 Eb Htim ise buna kar karak onlarn Ms devrine ait olduklarna iaret eder.298 O, Hz. Alinin rivayetinden hareketle Mecsliin kitab dinlerden birisi olduuna inanr299 ve bu nedenle onlarn hukuk statlerinin Yahudi ve Hristiyanlarnki ile ayn olduunu belirtir.300 Zerdt bir Lhkt, ancak getirdii kitap eriat deil hikmettir ve taraftarlar Zerdtn bu kitabn tahrif etmilerdir.301 Onlarn dalizm iddiasnda bulunmalarnn ve neblerin kendilerine getirdiklerinden sapmalarnn temel nedeni Fisagorun rencilerinden birisinin Fars topraklarna gelerek onlar kendi itikadna dndrmesidir.302 Sicistn ise, Mecslerle ilgili olarak Nesefnin iddialarn desteklemi303 ve Mecsleri aka dalalete dmekle sulamtr.304 Dolaysyla Horasan-Mvernnehirdeki Karmat yazarlarn, baz farklar olmakla birlikte, Mecsleri dalalete dm Ehl-i
293

bn Teymiyye, Mecmul-Fetv, XXXV, 136; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 222, 227. 294 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 222, 227. 295 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 222. 296 El-Bst, Kef Esrril-Btniyye, 316. Baz ada yazarlarn klasik kaynaklardaki bu iddialar desteklediklerini gryoruz. Ner, Karmta, Han ve dier Btn gruplar zerinde Zerdtln byk etkisi olduu kansndadr. (Bkz. Ali Sami en-Ner, slmda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman Tun, nsan Yay., st., 1999, I, 264.) Bulut ise smillikteki yedi devir nazariyesinin kkeninin Zerdtle dayandn belirtir. (Bkz. Bulut, slam Komncleri, 82.) 297 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 148. 298 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 164; Stern, Studies, 34. Eb Htimin delilleri iin bkz. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 148153; Stern, Studies, 3639. 299 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 176; Kitbul-Islh, 165. 300 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 162. 301 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 156. 302 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 160. 303 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 8283. 304 Eb Yakb shak b. Ahmed Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Yenb, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismailienne iinde, Tahran-Paris, 1961, 6162.

47

Kitap olarak grdkleri sonucunu karabiliriz. Buradan hareketle onlarn Mecs olduu ynndeki idialarn smil kaynaklarca desteklenmedii sonucunu karabiliriz. Mesd kendi dneminde Irak, Fars, Kirman, Sicistan, Horasan, Taberistan, Cibal, Azerbaycan ve er-Rn blgelerinde Mecslerin kutsal saydklar ate tapnaklarnn okluundan bahsetmektedir.305 Yine Bahreyn Karmatlerinin merkezi olan Hecerde Hz. Muhamed dneminde Mecslerin bulunduunu grmekteyiz.306 Eb Htim er-Rz dneminde bunlarn bir ksmnn hala varln devam ettirdii anlalmaktadr. nk onun rivayet ettiine gre Himyer kabilesi Mecslii iddia ediyordu ve Yemen ile Bahreyndeki Mecs kalntlar onlardand.307 Buradaki Mecslerin Karmat harekete katldna dair ak bir iaret yoktur. Ancak Bahreynde smil daveti ina eden Cennb ailesi Gney Farsn bir beldesi olan Cennbedendir ve ran kkenlidir. Byk ihtimalle de onlar Mecs bir kkene sahiptirler. Nitekim Bahreyn Karmatlerinin lideri Eb Sad el-Cennbnin slam beenmedii, gerek dinin Mecuslik olduunu iddia ettii rivayet edilmektedir308 ki bu rivayetler onun Mecusi kkeniyle alakal olmaldr. Dier yandan Bahreyn Karmatlerinin Mecslie olan yaknlklarn ksmen destekleyen Yalanc Mehd olayyla ilgili rivayetlere de sahibiz. Buna gre Mehdnin geliinin yakn olduunu dnen Bahreyn Karmatlerinin lideri Eb Thir Sleyman, Zekeriya el-Isfahanyi zuhurunu bekledikleri Mehd zannederek davetin bana geirmitir. Ancak smil itikadnn bir gerei olarak eriatlarn gizli srlarn aklamas beklenen Mehd, onlara aka Mecs itikadn nermitir. Yapt hatay anlayan Eb Thir, bir hile ile sahte Mehdyi ldrtmtr.309 Bu rivayet bir taraftan Bahreyn Karmatlerinin Mecslie olan yaknln gsterirken, dier taraftan Mecs olmadklarnn delili olarak da yorumlanabilir. Zira onlar bir taraftan Mecs birisini Mehdi zannederek baa geirirken, dier taraftan baa geirdikleri bu sahte Mehd kendilerine Mecs itikadn nerdii iin onu ldrmlerdir. smillikte Mecs etkinin varln gsteren baka birtakm hususlar da mevcuttur.
305 306

Mevcut

rivayetlerden,

Mecslerin

Mehd

beklentisi

ierisinde

El-Mesd, Mrc, II, 258. Ahmed b. Yahy b. Cbir b. Dvud el-Belzur, Fthul-Buldn, ev. Mustafa Fayda, TCKBY, Ankara, 2002, 113-114, 116. 307 Eb Htim er-Rz, Zne, I, 148. 308 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 8182. 309 El-Mesd, et-Tenbh, 355; Zeheb, Trhul- slm, XXV, 1617.

48

olduklarn,310 beklenen Mehdnin, yanndaki gvenilir kimselerle birlikte Horasanda byk bir kalede ikamet etmekte olduuna inandklarn grmekteyiz.311 Mecslikteki bu anlayn Katmatlerdeki Drul-Hicre geleneinin ilk nvesini oluturduunu ne srebiliriz. nk Karmatler, kendi yandalar iin bir kale ina ederek bu kalelere Drul-Hicre adn vermiler ve Drul-Hicreye gmeyi gerekli grmlerdir.312 Drul-Hicreler Mehdnin zuhurunun gerekleecei yerlerdir.313 Mecsliin zellikle Bahreyndeki Karmat dncenin oluumuna baz etkilerinin olabileceini kabul etmekle birlikte, Karmat dncenin temelde Mecs olduu ve dlerin gizliden gizliye Mecs itikadn yaydklar ynndeki klasik kaynaklardaki iddialarn gerei yanstmadn dnmekteyiz. Nitekim Kad Abdlcebbr Mecsliin yaylmac bir politika gtmediini aka ifade etmektedir.314 Yaylmac bir politika izlemeyen ve cihat gibi bir gayeleri olmayan bu dinin taraftarlarnn a klf altnda gizli gizli slam itikadn bozmaya altklarn iddia etmek tutarl gzkmemektedir. Klasik kaynaklarda Karmatliin kayna olarak gsterilen bir dier din de Seneviyyedir. Rivayete gre Senev olan Abdullah b. Meymn el-Kaddh, Hamdan Karmata gelerek mezhebini retmitir.315 Yine Karmatlii Maniheizmin316 ya da Zendkann317 yolu olarak grenler vardr. slm itikadnn bozulmas iin yaplan istiare toplantsnda Mazdekiyyeden bir cemaatin de bulunduu belirtilmitir.318 402/1011 ylnda hazrlanan Ubeydullahn mezhebi ile ilgili beyannamede onun soyunun Berdeysana balandn hatrlatmakta da yarar vardr.319 Tm bu hareketler gnostik tabiatlar ile n plana kmaktadr.
310

E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 72; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 179180. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 179180. 312 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 205. 313 Bahreyn Karmatleri Mehdnin kendi Drul-Hicreleri olan Bahreynden zuhur edeceini umuyorlard. Bkz. Nsr- Hsrev (481/1088), Sefername, ev. A. Terzi, MEB, st., 1985, 130. 314 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 185. 315 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 221222, Gazl, Btnliin yz, 6, 10; bnl-Cevz, Telbs bls, 14; Muntazam, VII, 232; Irak, el-Frakul-Mfterika, 100. 316 El-Mlt e-fi, et-Tenbh, 22. 317 Eb Abdillh b. Muhammed ez-Zeheb (748/1347), el- ber f Haberi men aber, Thk. Muhammed es-Sad, Beyrut, 1985, I, 399. 318 bnl-Cevz, Telbs bls, 14; el-Gazl, Btnliin yz, 10. 319 Bkz. Alaaddn Ata Melik Cveyn (681/1283), Trih-i Cihan Ga III, ev. Mrsel ztrk, KBY, Ankara, 1988, 106. slam kaynaklarnda Mecslik ad altnda genellikle Zerdtlk ele alnrken, Senevlik bal altnda ise ounlukla Maniheizm anlatlmtr. Bu kaynaklarda Mecslik ile Senevlik arasndaki temel ayrm noktas Her ne kadar Mturd Mecslii de Seneviyyeye dhil etmise de- Mecslikte Nur kadm, zulmet hdis iken; Seneviyyede Nur ve Zulmetin kadm olarak kabul edilmesidir. Yine bu kaynaklarda Zndk teriminin de ounlukla Maniheizm iin kullanldn
311

49

Klasik kaynaklar smiliyye ile Seneviye arasndaki iliki ile alakal olarak ounlukla smillerin Sbk-Tlsi ile Senevlerin Nur ve Zulmeti arasnda benzerlik olduu noktasndan hareket etmilerdir. Bu iddiay ne srenlere gre Seneviyenin Nur ve Zulmetin iki kadm ilah olduunu benimsemesi gibi320 smiliyye de birinin dierine zamanda ncelii olmakszn iki kadm ilah olduunu, ancak onlardan birisinin dierinin varlnn illeti olduunu iddia etmitir.321 Aralarndaki fark sadece smillerin kavramlarda deiiklik yapm olmalardr.322 Senevlere gre Nur sadece hayr temsil eder ve ondan er sdr olmaz. Zulmet ise errin temsilcisidir ve her ikisi de kadimdir.323 smillerdeki Sbk ve Tl ise, onlarn aksine, hayrn temsilcisidir. smiller erri lk Mbdi dedikleri yaratcdan tenzih etmilerdir. nk ondan sadece hayr sadr olur. Bu nedenle lk Mbdiden ilk zuhur eden varlk olan Sbkta er bulunmaz, o mutlak hayrdr. Ondan, onun faydalarn kabul eden Tl domutur. Tl, mutlak hayr olan Sbktan doduu iin zat itibar ile tamdr, ancak ameli itibar ile tam ve mutlak hayr deildir. Yani kudret olarak Sbktan aadr ve Tlnin hareketinde bir miktar er vardr.324 Ancak Sbk mutlak bir er ya da karanlk deildir. er, sadece hayrn azalmasdr. Bu bak asna gre yukar lemden aa aleme doru gidildike maddi unsurlar oalmakta ve buna bal olarak da er artmaktadr. Bu anlay gnostik tabiatl Senev hareketlerin iddialarndan olduka farkldr ve lk smilliin SbkTlsi k ve karanln kozmik dalizmini karlamaz.325 Ancak onlar, ruh-beden ilikisi, kurtulu ve benzeri retilerinde bu gnostik tabiatl akmlardan etkilenmilerdir. Mazdekiyye ile Eb Mslimiyye, Mukanniyye ve Bbekiyye-Hrremiyye hareketleri de smil davetle irtibatlandrlmtr.326 slam geldikten sonra HorasanMvernnehirde iktidara kar ortaya kan isyanlar iki grupta toplamak
ifade etmekte yarar vardr. Bkz. Melhem Chokr, slmn Hicr kinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev. Aye Meral, Anka Yay., st., 2002, 67-71. 320 Mekhl en-Nesef, er-Redd alel-Bida, 88; Mturd, Kitbut-Tevhd, 57, 143, 144, 150, 175; eehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 72; el- sferyn, et-Tabsr, 142; es-Sbn, el-Bidye, 21. 321 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 238. 322 El-Gazl, Btnliin yz, 25. 323 Mekhl en-Nesef, er-Redd alel-Bida, 88; el-Mturd, Kitbut-Tevhd, 57, 143, 144, 150, 175; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 72; sferyn, et-Tabsr, 142; Sbn, el-Bidye, 21. 324 Es-Sicistn, Kitbul-Yenb, 63. 325 Daftary, A Short History, 5556. 326 bn Nedm, Fihrist, 234; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 241; el- sferyn, et-Tabsr, 141142; elHammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 5052, el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 221; el-Gazl, Btnliin yz, 7; ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 21.

50

mmkndr. Birinci grupta Bihferd, Snbaz, shak, stadsiz ve Mukann tarafndan 129/746 ile 159/775 tarihleri arasnda zellikle kyller tarafndan desteklenen hareketler yer almaktadr. Bu hareketler zellikle Abbs davetine destek vermi olan Eb Mslimin ad etrafnda ortaya kan birtakm ar grl Keysn gruplarn etkisinde domutur. kinci grupta ise Hrremiyye, Hrremdniyye ya da Muhammira olarak adlandrlan hareketler vardr.327 Bu ikinci grup muhtemelen hala Mazdek inanlara sahip kyllerdi.328 Ancak Arap kartlyla dikkat eken bu hareketler senkretik bir yap arz etmi, zellikle gulat evrelere ait kimi ar retileri ve Mehd ile ilgili iddialar kendi itikatlarna dhil etmilerdir.329 Mazdekliin genel zelliklerinden birisi senkretik bir yap arz etmesidir330 ve Mecs kkene dayand gr benimsenmektedir.331 Ancak senkretik yapsndan dolay hareketin zellikle Maniheizmin gnostik ilkelerinden etkilendii anlalmaktar.332 Mazdekliin bu yar gnostik senkretik yaps Hrrem-Bbek hareketler tarafndan da devam ettirilmi, ancak bunlar slm dneminde ortaya ktklar iin baz slm unsurlar da senkretik yaplarna dhil etmilerdir. lk smillik ortaya ktnda Hrrem hareketler Horasan-Mvernnehirde hala varlklarn srdrdkleri iin smil itikadnn onlarn bu yar gnostik senkretik yaplarndan etkilenmi olmas muhtemeldir. Mazdekiyye ve Hrremiyye ile zellikle Bahreyn Karmatleri arasndaki ciddi benzerlik Karmatlerin bu hareketlerden etkilenmi olabilecei ynndeki tezimizi dorulamaktadr Mazdekyye ve onun devam niteliindeki Hrremiyye ile ilgili
327

Chokr, Zndklk ve Zndklar, 6263. Bu hareketlerle ilgili geni bilgi iin bkz. Mesd, Mrc, I, 276; II, 32; Fahreddn er-Rz, tikdt, 79, 89; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 200, 206, 221; Nizmlmlk, Siyasetname, 233, 261-263-264; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 71; Mutahhar b. Thir el-Makdis (355/964), el-Bed vet-Trh, Nr. Clement Huart, Badad, Trz., II, 8283, 87, 112-114; el- sferyn, et-Tabsr, 141-142; bn Nedm, Fihrist, 417; Daftary, ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, 146-147; Stern, Studies, 4346; Lewis, Tarihte Araplar, 136; Cem Zorlu, Abbs Devletine Kar lk Silahl Hareketler, Marife, S. 1, (Konya 2001), 112; Henry Laoust, slmda Ayrlk Grler, ev. E. Ruhi Flal-S. Hizmetli, Pnar Yay., st., 1999, 111. 328 Mehmet Azimli, Abbasiler Dnemi Babek syan, lhiyt, Ankara, 2004, 33; Chokr, , Zndklk ve Zndklar, 63.; Daftary, ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, 145. Ekinci Mazdekiyye ile Hrremiyye kavramlarnn e anlaml olduu kanaatindedir. Hrremiyye kavram ile mezhebin bir blm deil, Mazdek hareketi kast edilmitir. Bkz. Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 57. 329 Daftary, ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, 145. Ancak Hrremiyyede Mazdek unsurlarn daha n planda olduunu vurgulamak gerekir. 330 Daftary, ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, 140. 331 bnl-Cevz, Telbs bls, 112; Hidayet Ik, slam Bilginlerinin Seneviyye Ad Altnda Dualist Dinlere ve Mezheplere Yaklam, Din Aratrmalar, C.6, S. 18, (Ankara 2004), 167. 332 ehristn Mazdekliin iki oluum ve iki asl konularndaki grlerinin pek ok ynyle Maniheizme benzediine iaret etmektedir. Bkz. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 84.

51

nemli iddialardan birisi onlarn mal ve kadn ortak kullanmay savunduklar ynndedir.333 Ssnler dneminde ortaya km olan Mazdek hareketinin kyllerden cidd bir destek grm olmas Ssnlerdeki sosyal tabakalar arasndaki makasn olduka alm olduuna iaret etmektedir. Mazdekin, sermayenin toplumun katmanlar arasnda eit bir ekilde datlacan iddia etmesi bu nedenle onlara cazip gelmi olmaldr. Dolaysyla Mazdekin hareketi, toplumun ezilen kesimlerinin iktidara kar bakaldrd sosyal ierikli bir hareket olarak tanmlanabilir. Sosyal vurgular hakim olan bu hareketin halkn gzndeki deerini drmek isteyen Sasan iktidarnn, onlarla ilgili kadnlar ortak kullandklar iddiasn gndeme getirmi olmas muhtemeldir. Zira bu yntem, muhalif yazarlar tarafndan smil hareketlerin geneli iin kullanlmtr. Muhalif Mazdek hareketine kar Ssnler dneminde gndeme getirilen bu karalama geleneinin slam dneminde de Mazdek hareketlerin devam niteliindeki Hrrem hareketler iin kullanldn grmekteyiz. Mazdeklikteki maln ortak kullanmna yaplan zel vurgunun zellikle Karmat evrelerde de iddetle gndeme getirildiini grmekteyiz. Karmatler de tpk bu hareketler gibi kadn ortak kullanmakla itham edilmitir. Bu hareketlerle Karmatlik arasndaki en nemli benzerliklerden birisi de her iki hareketin de kyllere ve toplumun alt tabakasna hitap etmesidir. Mazdekiyye hareketi Ssn devletindeki gelir adaletsizliine kar kyllerden destek bulan bir bakaldr hareketi olarak gzkmektedir. Bu hareketin devam niteliinde ortaya kan Abbslere kar giriilen hareketlerde buna bir miktar Araplara kar olma duygusu da eklenmitir.334 Ekincinin Friedlaendere dayanarak gndeme getirdii, Hrrem gruplarn yayld blgeler ile Karmatlerin yayld blgelerin ayn olduu335 ynndeki iddiann da doru olmadn belirtmekte yarar vardr. Karmta

333

Rivayete gre Mazdek, taraftarlarna haramlar helal saym, btn ktlklerin kayna olarak kadn ve mal grd iin bunlarn herkesin ortak mal olmas gerektiini iddia etmitir. Onlara gre isteyen istedii kadnla birlikte olabilir ve isteyen istedii mala sahip olabilir. (Bkz. El-Mlt, etTenbh, 92; el- sferyn, et-Tabsr, 135; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 85; Nizamlmlk, Siyasetname, 217218; Ebl-Mel, Beynul-Edyn, 26.) Bu iddialar baz ada aratrmaclarca da desteklemilerdir. (Bkz. Near, slmda Felsef Dnce, 270; Ik, slam Bilginlerinin Dualist Dinlere ve Mezheplere Yaklam, 166; W. Bartold, slm Medeniyeti Tarihi, ev. Fuad Kprl, Ankara, 1977, 12; Fuad Kprl, zah ve Dzeltmeler, slm Medeniyeti Tarihi ierisinde, ev. Fuad Kprl, Ankara, 1977, 175, Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 56.) Lewis, onlarn mlkiyet ortakln kesin olarak getirse de, kadnn ortak kullanmn getirdiinin tartmal olduunu belirtmektedir. (Bkz. Lewis, The Origins, 96.) 334 Kr. Azimli, Babek syan, 32, 87; Zorlu, lk Silahl Hareketler, 108109; Lewis, Tarihte Araplar, 138. 335 Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 59.

52

daha ok Kfe Sevad, Irak, Suriye, Bahreyn ve Yemende yaylmtr. Horasan Mvernnehirde ise ciddi bir halk destei bulamam, ynetici snf ierisinde tutunmaya almtr. Oysa Hrrem hareketler daha ok ranllar ierisinde, HorasanMvernnehir blgelerinde yaylmtr. slam sonras Horasan-Mvernnehirdeki bu hareketlerde ranllk olgusunun ksm bir etkisi vardr.336 Oysa Karmatler ve genel anlamda smiller bir soya dayal hareketin taraftar olmamlardr. lk smiller arasnda Araplar Farsllardan daha fazla bir yekn tutmutur.337 Horasan-Mvernnehirdeki Hrrem-Bbek hareketler ve Gulat hareketlerle ilgili olarak gndeme getirilen bir dier iddia da onlarn eriat nesh ettikleri ynndedir.338 Mazdek, Hrrem ve Eb Mslimi takip eden gulat hareketlerin tamamnn eriat nesh ettii anlalmaktadr. Bu hareketlerde var olan eriatn neshi olgusunun farkl gerekelerle de olsa Karmatlikte de sz konusu olduunu belirtmeliyiz. Irak, Suriye ve Bahreyn Karmatlerinin zellikle kyl ve alt tabakadan destek grdn, bu hareketlerde var olan maln eit datlmasna dnk iddialarn bir benzerinin zellikle Bahreyn Karmatleri iin de sz konusu olduunu grmekteyiz. Bu hareketlerin Karmatlerle benzer olduu bir dier nokta da hareket tarzlaryla alakaldr. Bu hareketler isyanlarn da balarnda balatmlar ve gvenlik amacyla da balarnda gvenli kaleler yaparak oralarda ikamet etmilerdir.339 Bu gelenek nce Karmat smiller, daha sonra da Alamut smilleri tarafndan srdrlmtr. smiller bu gelenee Drul-Hicre kavram adyla itikad bir anlam da yklemilerdir. Yine Mazdekiyyenin aa ve yukar lem arasndaki ilikiyi aklamak iin 4, 7 ve 12 saylarna ykledii anlamn340 smil itikadnda da zel bir yer igal ettiini grmekteyiz. smillikte de drdnc Ntkn dierlerinden stn olduunu iddia eden baz grler olduu gibi, yedi devir nazariyesi ve on iki Nakb dncesi gelitirilmitir.
336

Kr. Nizamlmlk, Siyasetname, 234. Burada sz konusu olan Araplara kar ran milliyetilii yapmak deil; Araplarn aalamalarna kar Mevlnin, zellikle de ranllarn eitliini savunmaktr. Bkz. Chokr, Zndklk ve Zndklar, 239250; Lewis, Tarihte Araplar, 136. 337 Montgomery Watt, slm Felsefesi ve Kelm, ev. Sleymen Ate, Pnar Yay., st., 2004, 139. 338 Hidiyye, Mukanniyye ve Hrremiyye gibi ar gruplarn eriat nesh ettikleri rivayet edilir. Bkz. N el-Ekber, (293/905), Mesill- mme ve Muktetaft minel-Kitbil-Evsat fl-Maklt, Thk. Joseph Vann Ess, Beyrut, 1971, 33; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 200-201, 206-207; elsferyn, et-Tabsr, 131, 135; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 64-65, 249; Nizamlmlk, Siyasetname, 259, 264-265; el-Gazl, Btnliin yz, 9; bnl-Cevz, Telbs, 109110. 339 Mukann Naheb dolaylarnda muhkem bir kaleye sahipti. Yine Bbek, Abbs glerine yenilince muhkem bir kaleye snmtr. Bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 200; Nizamlmlk, Siyasetname, 260. 340 -ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 86.

53

Sonu olarak Mazdekiyye, Mukanniyye, Hrremiyye ve benzeri hareketlerle Karmta arasnda yukarda belirttiimiz hususlarda benzerlik ve etkileim olsa bile341 bunlardan hareketle smillik, Mazdek-Hrrem hareketlerin devam olarak grlemez.342 Her ne kadar zellikle Bahreyn Karmatleri ile bu hareketler arasnda ciddi benzerlikler varsa da her iki hareketi birbirinden ayran nemli farklar vardr. ncelikle belirtmek gerekir ki Karmtann yayld dnemlerde bu hareketler Karmtadan bamsz olarak varlklarn devam ettirmeyi srdrmlerdir.343 Abbaslerin ilk dnemlerinde etkili olan bu hareketlerin ilerleyen dnemlerde etkileri giderek azalm, bu blgelerde Samanler gibi Fars kkenli devletlerin kurulmas ile bu etki tamamen ortadan kalkmtr. Karmatlerin ortaya kt III./IX. yzyln ikinci yarsnda bu hareketler etkisini iyice yitirmiti. B. KARMATL N TEEKKLN HAZIRLAYAN ETKENLER 1. Siyasi Etkenler slm dnyasnda ortaya km siyas ve itikad oluumlar incelerken siyasetin bu oluumlar ynlendirmede ve seyirlerini belirlemede oynad rol dikkate alnmadka yaplan her trl analiz eksik kalacak, sonular yanltc olacaktr.344 Karmat hareketin doup gelitii III./IX. ve IV./X. asrlarn genel zellii halifelerin glerini kaybetmeleri ve nfuzlarnn hzla azalmasdr.345 Halifenin gcnn azalmasna paralel olarak askerlerin ve askerlerin desteini alan vezir ve benzeri ahslarn nfuzlar artmtr. Hatta bu dnemde halifeleri tayin ve azledenler genellikle askerler olmutur.346 Merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak farkl blgelerdeki yerel emirler nfuzlarn artrarak hilfet merkezinden bamsz hareket
341

smiliyyenin Mazdek-Hrrem hareketlerden etkilendiini baz ada aratrmaclar da kabul etmektedir. Bkz. Azimli, Babek syan, Near, slmda Felsef Dnce, 280; Lewis, The Origins, 31; Bezzn, el-Karmta, 119120. 342 Daftary, ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, 148. 343 bn Nedm kendi dneminde Bihferdin taraftarlarnn Horasanda bulunduunu belirtir. Hrremiyye el-Muhammira ise Cibalin nahiyelerinde, Azerbaycan ve Ermeniye arasndaki yerlerde, Deylemde, Hemedan ve Dneverde, Isfahan ve Ehvaz arasndaki yerlerde bulunmaktadr. (Bkz. bn Nedm, Fihrist, 418.) N el-Ekber Hrremiyyenin kendi dnemde varlna iaret eder. (Bkz. N elEkber, Mesill- mme, 35.) Badd ise kendi dneminde Hrrem Mziyr taraftarlarnn Crcan evresindeki kylerde bulunduunu belirtir. Bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 207. 344 Cabiri, Arap Aklnn Oluumu, 492493. 345 Metin Bozku, Bveyhler ve ilik, Vizyon Yay., Sivas, 2003, 71; Zekkr, Ahbrul-Karmta, 59. Abbaslerin erken dnem sosyopolitik durumlaryla ilgili olarak bkz. Muharrem Akolu, Mihne Hadiseleri ve Mutezilenin Tarihi Seyrine Etkisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, ESBE, Kayseri, 2001, 32-69. 346 Kr. bn Haldn (630/1223), Mukaddime, I, 216; Muhammed b. Ali b. Tabatab bnut-Tiktak (660/1262), Kitbul-Fahr, Msr, 1896, 220; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 9798; Zekkr, AhbrulKarmta, 59; W. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, Birleik Yay., st., 1998, 315.

54

etmeye balamlardr.347 Bveyh hkimiyetinin balamas ile birlikte ise bir taraftan halifenin manev otoritesi korunmaya ve artmaya devam ederken, dier yandan ynetim tamamen Bveyh emirlerin eline gemitir. Bu dnemde halifenin fonksiyonu sadece Bveyh emirlerin icraatlarn tasdik etmek ve onlarn ynetimine meruiyet salamaktan ibaret olmu, Bveyhler halifenin manev otoritesini kendi menfaatleri dorultusunda kullanmlardr. Bu dnemde sadece asker glenmemi, ayn zamanda kadlk ve vezirlik gibi merkez kurumlar da glerini artrmlardr.348 Bu dnemde halifelerin durumu gerekten iler acsyd. Mtevekkili (234 250/847861) komutan Kk Boa ldrtmtr.349 Yerine geen Mstani 252/863 ylnda Sad b. Slih ldrtmtr.350 Onun dneminde fitne ve fesadn artt rivayet edilmitir.351 Onun ardndan baa geen Mutez 255/866 ylnda hapiste ldrlmtr.352 Ondan sonra gelen Muhted, nfuzunu artrmak iin mevlden bazlarn ldrnce Trk askerler onu grevden almlar ve 256/867 ylnda grd ikenceden dolay lmtr.353 Yerine geen Mutemid, Mesdye gre, hevas ve zevkinin peinden gitmi, devlet ilerini ihmal etmi ve 279/892de zehirlenerek ldrlene kadar bu ekilde devam etmitir.354 Yerine geen Mutezd 286/899 ylna kadar bata kalm, iyi bir ynetim gstermitir.355 Daha sonraki dnemde de benzer sahneleri grmekteyiz. Ksa sreli halifeler ynetimde sz sahibi olamam ve hemen hepsi ldrlmtr. Komutanlar memnun olmadklar halifeye kar darbe giriiminde bulunmular,356 ounda da baarl olmulardr. Halifeler toplanan
347 348

Bozku, Bveyhler ve ilik, 71. Bkz. Adam Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, ev. Salih aban, nsan Yay., st., 2000, 259, 269, 104, 115; Watt, slm Felsefesi, 69 349 Mesd, Mrc, IV, 179180. Halife Mutez, Kk Boay 254/865 ylnda ldrtmeyi baarmt. Halife, Boa hayattayken doru drst uyku uyuyamaz, ondan korktuu iin silahn gece gndz yanndan ayrmazd. Boa m benim kellemi alacak, ben mi onun, bunu renmeden bu halim devam edecek. Boann gkten zerime inmesinden ya da yerden zerime kmasndan korkuyorum derdi. Bkz. Mesd, Mrc, IV, 179. 350 Mesd, Mrc, IV, 166. 351 bn Tiktak, Fahr, 219. 352 Mesd, Mrc, IV, 168, 180; bn Tiktak, Fahr, 221. Mutez, halife olunca mneccimleri arm ve hilfetinin ka yl olacan sormutu. lerinden birisi onaTrklerin istedii kadar. cevabn vermi, toplantda ona glmeyen kimse kalmamt. Bkz. bn Tiktak, Fahr, 220. 353 bn Tiktak, Fahr, 223; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 88. Mesd ise onun ldrldn belirtir. Ona gre halife kendisine kar kan Baykiyal (Ya da Baykibek?) ile yapt sava kaybederek Samarraya snmtr. Halktan yardm istediyse de ona kimse yardm etmemi ve ald kl darbesi ile ldrlmtr. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV,184, 187188. 354 Mesd, et-Tenbh, 334335; Mrc, IV, 229. 355 bn Tiktak, Fahr, 231. Mesd onun zehirlendiine dair rivayetlerin olduunu belirtir. Bkz. ElMesd, Mrc, IV, 272273. 356 rnein 296/908 ylnda halife Muktedire kar komutanlar darbe giriiminde bulunmulard. Bkz. El-Mesd, et-Tenbh, 343344; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 395396.

55

vergilerin yetersizlii sebebiyle askerlerin maalarn deyemiyorlar, askerler de maalarn almak iin sk sk isyan karyorlard.357 Yine sk sk vezir deitirilir olmutu358 ve her vezir belli bir askeri grup tarafndan destekleniyordu. ktidardaki vezirin grevden alnacayla ilgili dedikodular nedeniyle, onu destekleyen asker gruplar huzursuzluk karyorlard.359 bn Tiktakya gre Halife Rad dnemi (322 329/933940) Abbas hilafetinin tamamen zelil olduu, halifenin ynetimden tamamen el etek ekip sadece basit ilerle urat bir dnem olmutur.360 Ynetimi brakp 333/944 ylnda Musula kamak zorunda kalan halife Mttaknin saray ve dier nde gelenlerin evleri yamalanm, olaylarda on bin civarnda insan lmtr.361 333/944 ylnda Mstekf dneminde Bveyh emiri Muizzddevle Badada girmi ve bundan sonraki dnemde ileri Bveyhler yrtmtr.362 Bu sre ierisinde zellikle Horasan-Mvernnehir blgesinde Abbslerden byk oranda bamsz Thirler ve Samanler gibi devletler ortaya kmtr.363 Bunlarn merkezle olan balants her geen gn azalm, Abbaslerle olan ilikileri bir sre sonra ara sra vergilerin denmesi, Cuma hutbelerinde halifenin adnn anlmas ve paralarda halifenin adnn yer almasndan ibaret olmaya balamtr.364 Bu yeni durum zellikle Horasan-Mvernnehirde gl ynetimlerin ortaya kmas sonucunu doururken, karkln zirvede olduu Abbas bakentine yakn yerlerde, Bahreyn, Yemen ve Kuzey Afrika gibi blgelerde kargaa ve huzursuzluun hakim olduu bir ortamn olumasna sebebiyet vermitir. smil dler bu blgelerde rahata davetlerini yayma imkn bulmular, iktidar kendi i sorunlarndan zaman bulup ykselen bu yeni tehlike ile yeterince megul olamamtr. Karmat ve Fatm tehlikelerini ancak kendisine kar cidd bakaldrlara giritiklerinde idrak edebilmi, ancak bu defa da merkez ynetimdeki baboluk ve ekonomik imknszlklar yznden yine onlarla yeterli mcadeleyi yapamamtr. Abbas iktidarnda ortaya kan bu ynetim zafiyeti kukusuz beraberinde ekonomik ve sosyal sorunlar da getirmitir. Sorunlu blgelerin banda merkeze
rnek olarak bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 199. Mesela Muktedir, iktidar boyunca 12 vezir kullanmtr. Bkz. El-Mesd, et-Tenbh, 344345. 359 Bunun bir rnei iin bkz. Et-Taber, Trh, XI, 121. 360 bn Tiktak, Fahr, 254. Kr. El-Mesd, et-Tenbh, 362. 361 El-Mesd, et-Tenbh, 360. 362 El-Mesd, et-Tenbh, 362; Mrc, IV, 370; bn Tiktak, Fahr, 258. 363 Kr. Watt, slm Felsefesi, 72; Muhammed bid Cbir, slmda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, Kitabevi, st., 1997, 650. 364 Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 88.
358 357

56

yakn yerlerde kurulmu olan Kfe, Basra gibi kozmopolit bir yerleimin olduu ehirler gelmektedir. Bu anlamda patlak veren ilk ciddi sosyal hareketin Zenc isyan olduunu grmekteyiz.365 syann Karmat hareketin hemen ncesinde ve aa yukar ayn blgelerde km olmas isyan Karmatlik asndan olduka nemli klmaktadr. Mutezin hilafeti dneminde (252255/863866) 252/863 ylnda Basrada Billler ile Sadler arasnda fitne ortaya km ve bu isyan 255/866 ylnda Basrada Zenc isyannn ortaya kmasyla sonulanmtr.366 Hareketin lideri kendisini Hz. Ali soyuna dayandrarak367 Basra ve nahiyelerinde, zellikle es-Sabhta ikamet etmekte olan Zencilerden bir grubu yanna alarak Dicle Nehrini ap Dinarde karargah kurmutur.368 Daha sonra Bahreyne, gitmi ve Ben Temme snarak burada ciddi bir destek elde etmi, Basra civarnda olduka etkili olmutur.369 Zenc isyan 14 yl devam etmitir. 256/869 ylnda Ubullay370, 257/870 ylnda Basray371, 259/872 ylnda Ehvaz,372 260/873 ylnda Kfeyi373, 264/877 ylnda Vast374
375

alarak

yamalamlar;

270/883

ylnda

Shibu

Zenc

ldrlmtr.

Zenc isyan Karmat hareketten farkllk arzeder. Ancak hareket

tarz, yntemi, yayld blgeler ve dier baz hususlarda Karmat hareketle ciddi benzerlikler gstermektedir. Bu anlamda Karmat hareketin Zenc hareketinin kalntlarndan ciddi destek grdn syleyebiliriz.376 Shibu Zencin ashabnn kpek eti yemesi,377 266/879 ylnda Kbeye saldrarak Kbenin rtsn almalar, Hac kafilelerine saldrmalar, Rmehrmz mescidini yakmalar378 gibi hususlar zellikle Bahreyn Karmatleri iin de sz konusu olmutur. Yine Shibu Zencin Eb Huseyb nehri yaknlarnda bir ehir ina ederek
365 366

Kr. Levis, The Origins, 92. El-Mesd, Mrc, IV, 183. 367 El-Mesd, Mrc, IV, 195196; bnl-Esr, Kmil, VII, 172; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 178; bn Tiktak, Fahr, 226227. Nesep limleri onun nesebinin doru olmadn belirtmilerdir. Buna gre Shibu Zenc Rey blgesinden Verzenn denen bir kydendir. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 196; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 178. 368 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 178; bnl-Esr, Kmil, VII, 172; bn Tiktak, Fahr, 227. 369 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 178; bn Tiktak, Fahr, 227. 370 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 92. 371 bnl-Esr, Kmil, VII, 205206. 372 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 121. 373 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 125. 374 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 153. 375 Mesd, Mrc, IV, 196; et-Tenbh, 335; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 185; bnl-Esr, Kmil, VII, 342; bn Tiktak, Fahr, 227. 376 Abdullah Sar, Abbasi Dneminde Zenci Hareketi, MSBE, st., 2002. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 377 El-Mesd, Mrc, IV, 207. 378 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 167.

57

etrafna hendekler kazdrd ve salam bir sur yaptrarak taraftarlarn buraya yerletirdii rivayet edilir.379 Ayn yntemi Karmatler de kullanarak buralara DrulHicre adn vermilerdir.380 Zencilerin sava tekniklerinin de Karmatler tarafndan rnek alndn dnmekteyiz. Zira Zencilerin zellikle Dicle ve Frat nehirlerine yakn yerlerde ikamet ettikleri, sktklarnda bataklklara kaarak kendilerini kurtardklar, Frat ve Dicle zerinde kayklar kullanarak saldrlarda bulunduklar rivayet edilir.381 Ayn taktikleri Karmatler de kullanmlardr. Yine Shibu Zencin nucm hesabna gre hareket ettii rivayet edilir.382 Karmatler de bu yntemi mehdnin zuhurunun yakn olduunu delillendirmek iin kullanmlardr.383 Hem Karmatler hem de Zenclerin gelirlerinin byk bir ksmnn yama yoluyla elde edildiini de vurgulamakta fayda vardr.384 ki hareket arasndaki benzerliklerden birisi de her iki hareketin de kendilerini Hz. Ali soyuna dayandrmalardr.385 Ancak Zenc isyannda itikad unsurlarn daha arka planda olduunu varsayabiliriz. Hareket ncelikle sosyal meselelerle ilgileniyordu. Liderlerinin kendisini Hz. Ali soyuna dayandrmas o dnemin muhalif hareketlerinin genel bir zelliiydi ve meruiyet salama amac gtmekteydi. Oysa smiliyye bu sosyal sorunlardan ok daha nce ortaya km, Karmatlik de bu mezhep ierisinde zuhur etmitir. Karmat hareket bu itikad yap zerine kurulmu ve Karmatler sosyal sorunlar mezhebin geliimi iin kendi lehlerinde kullanmlardr. Zencilerin lideri Ali b. Muhammedin ise bu tip uzun vadeli bir projesi yoktur. O, bir taraftan Zencileri klelikten kurtarmay vaat ediyor, dier taraftan onlara bol bol kle ve cariye sz veriyordu.386 Dolaysyla o, kleliin kaldrlmas gibi ezilen kesimlere ait sorunlar zmeyi deil, mevcut klelerin durumlarnn iyiletirilmesini vaat ediyordu. Tm bunlardan anlald gibi Karmta ile Zenc isyan arasnda dorudan
bnl-Cevz, Muntazam, VII, 171172. Ebl-Ksm Muhammed bn-i Havkal (367/977), Sretl-Arz, Nr. J. H. Kramers, Leiden, 1928, I, 27; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; Eb Bekr b. Abdullah b. Aybek bnd-Devadar (713/1313), Kenzd-Drer, Thk. Salahaddn el-Mneccid, Kahire, 1961, VI, 53. 381 rnek olarak bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 159. 382 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 102. 383 El-Brn, srul-Bkiye, 213; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. 384 Her iki hareket de girdii ehirleri yamalam, daha sonra ehirden karak kendi ina ettikleri gvenli merkezlere dnmlerdir. Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 88. 385 Shibu Zenc kendi soyunu Hz. Aliye dayandrrken, Karmatler zuhuru beklenen Mehdnin nesebini Hz. Ali soyuna dayandryorlard. Ancak baz Karmatlerin kendilerini Hz. Ali soyuna dayandrdklarna dair bilgiler de mevcuttur. Bkz. bnl-Esr, Kmil, VII, 206. 386 bnl-Esr, Kmil, VII, 175; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 79.
380 379

58

bir iliki yoktur. Ancak Karmatler, zellikle Irak, Suriye, Bahreyn ve Gney ran dolaylarnda Zencilerin oluturduu istikrarszlktan istifade etmi, Abbaslerle savamak ve taraftar toplamak iin onlarn kullandklar yntemleri kullanm ve onlarla benzer bir tabandan destek bulmulardr.387 Hamdan Karmatn ksa srede Kfe Sevadnda nemli baarlar elde etmesinin arkasndaki temel neden Zenc isyandr. Yaklak 15 yl sren (255270/869883) bu isyanlar blgenin istikrarszlamasna ve Hamdan Karmatn davetinin uzun sre dikkatlerden kamasna sebebiyet vermitir.388 Rivayete gre Hamdan Karmatn daveti Kfe Sevadnda yaylmaya balaynca bir grup Badada gelerek durumu halifeye bildirmitir. Onlar, halifeye Karmtann slam dininde olmayan eyler ihdas ettiklerini, kendilerinden olmayan mmet-i Muhammede klcn gerekli olduunu dndklerini haber vermiler, ancak halife onlara iltifat etmemi ve onlar dinlememitir.389 Abbaslerin siyasi olarak acizliklerini gsteren bu durum Karmatlerin Kfe Sevadnda ksa srede nemli bir siyasi g olmalar sonucunu dourmutur. 2. Ekonomik Etkenler slmn yayld dnemde Dou Roma imparatorluunda ar vergi yknn hemen tamam orta snfn zerine yklenmiti.390 Devletin her alanda olduu gibi ekonomik alanda da artan mdahaleleri sz konusuydu. zellikle tarm alanlarnda artan mdahaleler neticesinde, ilenen tarm alanlarnda bir azalma yaanmt. Devletin, topraklarn terk eden toprak sahiplerini ve kylleri maddi olarak ve baka baz zendirmelerle topraklarnda kalmaya ikna etme abalar ve bu konudaki kayglar kanunlarna da yansmt.391 Ayn durum Ssnler iin de geerlidir. Onlarda da sk bir kast sistemi vard.
392

Bu sistem ierisinde ar bir vergi yknn olduunu, ancak Mslmanlarn

buralar ele geirmesi ile birlikte blge halknn memnun kalaca bir vergi sisteminin gelitirildiini grmekteyiz. Hz. mer Fars topraklarn ele geirince onlardan cizye
387

Taberde geen, Hamdan Karmatn Zencilerin lideri ile grt ve itikadi konularda anlaamadklar iin onlara destek vermekten vazgetii ynndeki rivayet iki hareketin itikad yaps ve hedefleri asndan farkl olduunun ak bir gstergesidir. (Bkz. Et-Taber, Trh, X, 191; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 191.) 388 El-Markiz, ttiz, 113; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 228229; Daftary, Carmatians, 2. 389 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 189. 390 De Lacy Olery, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Y. Kutluay-H. Yurdaydn, Pnar Yay., st., 2003, 69. 391 Bernard Lewis, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Arkada Yay., Ankara, 2005, 40. 392 Olery, slm Dncesi, 69.

59

alm ve eski vergi dzenini devam ettirmitir.393 Ancak Fars krallarnn onlardan ald Nevruz ve Mihrican hakk, ksur ve cret, hazine hakk ve benzeri pek ok kesintiyi de kaldrmtr.394 Balangta Roma ve Ssn imparatorluklarnn ar vergileri altnda ezilen halklar iin Mslmanlarn sunduu yeni ekonomik dzen olduka cazipti ve iyi artlar sunmaktayd. Emev ve Abbaslerin ekonomik ve siyasi anlamda gl olduu dnemlerde bu memnuniyetin genel anlamda devam ettiini syleyebiliriz. Ancak Karmatliin ortaya kt III./IX. asrn ikinci yarsndan itibaren devletin ekonomik koullarnn giderek bozulmaya baladn grmekteyiz. Mesd Mtevekkil dneminde (234250/847861) ekonomik refahn st dzeyde olduunu belirtir.395 Ancak ondan sonraki asker vesayetin artt dnemde ekonomik durum, halifelerin otoritelerinin azalmas ve siyasi durumun bozulmasna paralel olarak hzla ktye gitmitir. Abbaslerin benimsedii brokratik Ssn devlet modeli devletin harcamalarn hzla artrmtr. En sk karlalan sorunlardan birisi askerlerin ve dier memurlarn maalarnn ekonomik imknszlklar nedeniyle geciktirilmesi ve denememesiydi. Bu durum sk sk ordunun ayaklanmasyla sonulanmaktayd.396 Ordunun ekonomik ve siyasi nedenlerle ayaklanmas ve halifeleri deitirmesi, beraberinde merkez otoritenin iyice zayflamasna sebebiyet vermitir.397 Devletin saltanata dnmeye balad byle dnemlerde devletin bandakiler daha ok vergi elde etmek iin iftilerin ve dier kesimin zerindeki vergi ykn artrma yoluna giderler.398 Abbslerin bu dneminde de fiilen bu yaplmtr.399 Vergi gelirleri byk oranda tarma dayand iin yk zellikle iftinin srtna yklenmitir. Bu durumun doal sonucu retimin ve halkn gelirinin azalmasdr.400 Dolaysyla vergilerin artrlmas gelirlerin artmasna katk salamad
393

ayet belde barla ele geirilmise genellikle o beldeden cizye alnm; savala ele geirilmise, halk Mslmanl sese bile, cizye ve hara alnmtr. Bkz. El-Belzur, Fthul-Buldn, 384, 651. 394 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbivve, II, 327328. 395 El-Mesd, Mrc, IV, 125126. 396 253/864 ylnda ordu mensuplar emir Vasif et-Trkden rzklarn istemi, Vasifin maalar deyememesi zerine onu ldrmlerdir. (Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 65.) Yine halife Mutezin grevden alnp ikence edilerek ldrlmesinin nedeni de ordunun maan zamannda deyememesi idi. Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 7374; VIII, 43. 397 Elias H. Tuma, lk Dnem Arap Ekonomi Politikalar, ev. Ali Dere, C FD, S. 4, (Sivas 2000), 272. 398 bn Haldn, Mukaddime, I, 369. 399 bn Haldn, Mukaddime, I, 372. 400 Tuma, lk Dnem Arap Ekonomi Politikalar, 283, 285.

60

gibi, zellikle alt ve orta gelir grubunda ciddi sosyal sorunlar beraberinde getirmitir. Bu dnemde alnan gelir artrc dier bir nlem de halkn mallarnn zorla msadere edilmesi uygulamasdr.401 Bir dier yntem ise Kfe Sevadnda ve dier yakn yerlerdeki devlet arazilerinin maalar denemeyen ordu mensuplarna ikta edilmesidir. Bu komutanlar elde ettikleri arazileri verimli bir ekilde iletip gelirlerini artrarak makam ve mevkilerinden dolay haksz rekabete yol amlardr. Yine askerler, siyas otoritenin zayflamasna bal olarak kylere giden su kanallarnn tamir edilmesi ve yollarn dzeltilmesi gibi grevlerini ihmal etmeye balamlar, bu yollarn ou harap olduu gibi, su kanallar da kapanm ve tarm ciddi bir sekteye uramtr.402 Komutanlardan ikta sahibi olanlarn hizmeti ve kleleri de etraf tahrip ederek toplanmas gereken hara ve dier vergileri tahsil etme konusunda ikenceye bavurur olmulardr. Bu komutanlarn arazileri oaldka onlara verilen arazilerin vergisi azalyordu. nk onlar srekli zarar gsteriyorlar, onlara hibir kuvvet itiraz edemiyor, itiraz eden olursa da ona dmanlk besliyorlard.403 Artan ekonomik ve sosyal sorunlar nedeniyle zellikle merkeze yakn yerlerde isyanlar ba gstermeye balamtr. Karmatlerin hemen ncesinde ortaya kan en ciddi isyan hareketi Basra civarndaki bataklklar kurutma ilerinde alan Zencilerin isyandr. Bu isyan 270/883 yl civarnda bastrlm, fakat bu tarihlerden itibaren bu kez Karmat isyan ba gstermitir. Bu isyanlar bastrmak iin daha ok askeri gce ve ekonomik harcamaya ihtiya duyulmu, zaten iyi olmayan ekonomi isyanlarn da etkisiyle kangren halini almtr.404 syan kan yerlerden dzenli vergi alnamam, bu da gelirlen daha da azalmasna sebebiyet vermitir.405 Bu dnemde vergi gelirlerinin de azald anlalmaktadr.406 Azalmann balca nedeni ordu komutanlarnn, mltezimlerin ve tara yneticilerinin aldklar

Arb el-Kurtub, Sla, 110111. el-Mesd, halife Mktefnin emsiye nahiyesinde kendisine bir saray yaptrmaya karar verdiini, bunun iin bu nahiyelerdeki pek ok araziye fiyatn demeksizin el koyduunu, ona bu nedenle pek ok kiinin beddua ettiini ve bu beddualar neticesinde saray bitmeden ldn belirtir. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 280. 402 bnl-Esr, Kmil, VIII, 390. 403 bnl-Esr, Kmil, VIII, 390391. 404 317/929 ylnda Badadda 12 bin atl birlik bulunuyordu ki bunlarn aylk maa 500 bin dinard. Yaya birlikleri ise 20 bin kii idi ve bunlarn maa da 120 bin dinar tutuyordu. (Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 92.) Oysa rnein Mutezd ldnde beytlmalde 10 bin dinar, 10 bin dinar deerinde mal ve mcevher ile bir miktar alet edevat vard. (Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 340.) Mktef ldnde ise 8 bin dinar, 25 bin dirhem, 9 bin ba hayvan vard. (Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 279280.) Bu miktarlarn sadece ordunun maalarn karlamak iin bile yetmeyecei ortadadr. 405 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 95. 406 Kr. El-Belzur, Fthul-Bldn, 277278; bn Haldn, Mukaddime, I, 253.

401

61

paylardr.407 Bunun yannda zellikle Horasan-Mvernnehir blgesinde hilafet merkeziyle balarn byk oranda koparm olan408 devletlerin yneticileri, topladklar vergileri kendileri kullanmaya balamlardr. stelik baz ehirlerin halklar, merkezi otoritenin zayfln grnce vergisini bazen vermi, bazen da vergi vermemek iin savamtr.409 Abbas ihtilali balangta kyllere ok geni mlkiyet haklar ve adil bir vergi sistemi getirmiti. Bu sisteme gre vergi tespit edilmi sabit bir miktar yerine rnn yzdesi zerinden alnyordu.410 Ancak zamanla ikta edilen ve devlete ait olan arazilerin oalmas, vergilerin artmas, byk arazi sahibi ve tccarlarn oalmas gibi nedenlerle iftilerin durumu ktlemitir. Buna ynetimin zayflayp aristokrat kesimin birtakm imtiyazlar elde etmesi de eklenince toplumdaki sosyal snflar arasndaki uurum gittike artmtr.411 Sermaye az saydaki kiilerin ellerinde toplanmaya balam, ynetimdeki baboluk ve ekonomik imknszlklar nedeniyle pek ok arazi toprak aalarnn eline gemitir.412 Bu durumun doal sonucu tarmla uraan geni halk kesimlerinin ve kyllerin nemli bir kesiminin byk aalarn iileri durumuna dmeleri, arazilerini satmak zorunda kalmalar ya da ekip biememeleridir.413 Ekonomik durumun bozulmasnn kk arazi sahipleri zerindeki en nemli etkisi arazilerini ekip bimekten vazgemek veya cz bir gelir karsnda toprak aalarna ya da devlete vermek zorunda kalmalar olmutur.414 Bunun pek ok rnei vardr. Mesela halife Reid dneminde Filistinde hilafete ait baz topraklar terkedilmiti. Bunun zerine halife Reid bu topraklarn iletilmesi iin Herseme b. Ayeni gnderdi. Herseme, alnan hara miktarnn azaltlmas art ile toprak sahiplerinin bir ksmn yeniden dnmeye ikna etmitir.415 Yine Kazvin yaknlarndaki Kkzandaki r topraklarn ileyen kyller arazilerini valiye teslim etmilerdir.416
407 408

Lewis, Ortadou, 178. El-Mesd, et-Tenbh, 362; Lewis, Ortadou, 169. 409 rnein Taberistan halknn dzenli vergi vermedii, zaman zaman vergi dememek iin savat rivayet edilir. Bkz. El-Belzur, Fthul-Bldn, 486. 410 Lewis, Tarihte Araplar, 120. 411 Avni lhan, Btniye, D A, C. 5, ( st. 1992), 191. 412 Zekkr, Ahbrul-Karmta, 58; Bernard Lewis, Haler, ev. Kemal Sarszen, Kap Yay., st., 2004, 42. 413 Kr. Lewis, Haler, 42. 414 Azimli, Babek syan, 30. Safarler zamannda Farstan ok sayda hara mkellefi g etmi; hkmet g edenlerin vergilerini kalanlara yklemiti. Bkz. Mez, slm Medeniyeti, 140. 415 El-Belzur, Fthul-Bldn, 205. 416 El-Belzur, Fthul-Bldn, 464.

62

Arazilerin terk edilmesinin ya da devlete braklmasnn tek nedeninin vergilerin okluu ve kr paynn dkl olmadn grmekteyiz. Merkezi hkmetin zayflamasna bal olarak gvensizliin artmas ve halkn mahsullerinin korunamamas da bu durumun sebepleri arasndadr. Memun dneminde Cebel blgesindeki Sser halk halifenin yoluna karak ona serkelerin yamaclklarndan dert yanmlardr. Onlar halifeye, kendilerini kuvvetlendirmesi, hrsz ekyalardan ve bakalarndan korumas artyla topraklarn halifeye vermeyi ve bu topraklarda onun iftileri olarak kalmay kabul ettiklerini bildirmilerdir. Memun onlarn bu nerilerini kabul etmi, bylece buras halifenin iftlii olmutur.417 Karmat hareketin ilk ortaya kt Kfe ve civarnn ekonomik adan zel bir nemi vardr. nk Sevad arazileri Hz. mer tarafndan Mslmanlar adna devletletirilerek blge halk zimm yaplm, arazilerinden de cizye ve hara alnmtr.418 Mehd dneminde bu topraklar r toprana evrilerek hara kaldrlmtr.419 Ayrca o, halkn bu topraklar yarclk esasna gre ekmesine izin vermitir.420 Yine Basradaki baz zel arazi sahipleri vergilerin okluundan dolay arazilerini yarclk esasna gre halife er-Redin olu Aliye vermiler, Ali buralar r topra yaptrmtr.421 Buradan hareketle Karmatlerin ortaya kt dnemde Kfe Sevad ve Basradaki arazilerin byk ounluunun ya devlet mlkiyetinde olduunu ya da vergilerin yksekliinden dolay devlete verilmi araziler olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla buralarda tarmla uraan geni bir ii kesimin varl kanlmaz bir durumdur. Devletin elindeki bu araziler, ynetimde askerin tesirinin artmas, merkez ynetimin zayflamas ve devletin maalara kar ikta etmesi sonucu askerlerin ellerine gemeye balamtr.422 Askerlerin siyasi gcnn artmas ile birlikte keyfi uygulamalarn da artmas kanlmaz olmu, bu arazilerde alan iftiler blgedeki memnuniyetsiz kitlelerin ban ekmilerdir. Dier yandan Kfe ve Basrada bataklklarn kurutulmas ve kanallar alarak sulu tarmn gelitirilmesi neticesinde ciddi bir gelir elde ediliyor423 ancak kanallar sel ve deprem felaketleri ile sk sk bozuluyordu. Merkezi ynetimin zayflamas, bu ilerde istihdam edilen
417 418

El-Belzur, Fthul-Bldn, 446. El-Belzur, Fthul-Bldn, 380. 419 El-Belzur, Fthul-Bldn, 532. 420 El-Belzur, Fthul-Bldn, 389. 421 El-Belzur, Fthul-Bldn, 537. 422 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 390391. 423 Abl-Ferec Gregory, Abl-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, TTK Basmevi, Ankara, 1945, I, 195.

63

klelerin isyan etmesi ve sorumlu askerlerin grevlerini ihmal etmeleriyle bu gelir ciddi anlamda sekteye uram, bu durum blgedeki iftilerin daha da fakirlemelerine yol amtr424 Ekonomik durum Horasan-Mvernnehirde de iftiler asndan ok farkl olmamtr. rnein Samanler dneminde Buhara harac tm nahiyelerde azalm, baz gelir getiren araziler batm ve Sultan bu arazilerden harac kaldrmak zorunda kalmtr. Beykent ve dier pek ok merkezde durum bu ekilde cereyan etmitir.425 Alt tabakann maruz kald bu ekonomik zorluklar, skntlar zmeyi vadeden iktidar kart muhalif hareketlerin bu insanlar arasnda kolayca yaylmasna zemin hazrlamtr. nce Zenc hareketi, daha sonra Karmatler mevcut iktidardan memnuniyetsiz olan bu kitlelere dayanmlardr. zellikle Bahreyn Karmatleri onlara cazip gelecek birtakm zm nerileri de sunmutur. Onlar maln eit bir ekilde paylalmasn neriyor, zengin iktidar yandalarnn mallarn yamalayarak fakirlere vermeyi vaat ediyorlard. 3. Sosyokltrel Etkenler Karmat davet slam leminin ok farkl blgelerinde, farkl kabile ve milletler arasnda taraftar bulmutur. Karmatliin ilk ortaya kt Kfe Sevadnda hareket zellikle Arap kabileleri arasnda yaylmtr. O dnemde Kfe Sevad ve Basra civarnda Temim ve Kays kabileleri younluktayd.426 Blgedeki Rfa ve Dabbe kabileleri genel anlamda Karmat davete muhalefet etmemitir. Rivayete gre burada bulunan byk kabilelerin alt kollarndan az ya da ok bu davete destek vermeyen boy kalmamtr. Ben eybndan Ben Abs,427 Zhel, Aneze, Teymullah, Ben Sal ve dier boylar harekete katlmtr.428 Bahreynde davetin ana destekisi Arap asll lu Senbar kabilesi429 ve bedevlerdir. Suriyede ise Zikreveyhin hareketi byk oranda Yemen asll Kelb kabilesinin, zellikle de Uleys boyunun fakirlerinden destek grm,430 Esed kabilesinin boylarndan da harekete katlm olmutur.431
bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 390. Eb Bekr Muhammed b. Cafer en-Narh (348/959), Trhu Buhra, ev. E. Abdlmecd BedevNasrullah Mbeir, Khire, Trz., 54. 426 bn Havkal, Sretl-Arz, I, 24. 427 Ebl-Mel, Beynul-Edyn, 22. 428 El-Makriz, ttiz, I, 209210; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 192193; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 226; Hizmetli, Karmatler, 510. 429 Glib, Hareketl-Btniyye, 146. 430 bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 938; Zekkr, Ahbrul-Karmta, 136137; Glib, HareketlBtniyye, 137138. 431 El-Zeheb, Trh, XXII, 52.
425 424

64

Kaynaklarmz Karmat harekete katlanlarn zellikle toplumun alt kesimine mensup insanlar olduunu belirtmilerdir.432 Dava Irakta, Kfe Sevadndaki kyller, bir lde de gebe boylar arasnda yaylmtr. Bahreyn ve Suriyede hareketin omurgasn Bedev Araplar oluturmutur. Yemende ise dava dalarda yaayan boylarca desteklenmitir. Horasan-Mvernnehirde de davet nce krsal kesimlerde balatlm, ancak yeterli baar salanamaynca taktik deiiklie gidilerek ynetici elit tabaka hedef kitlesi olarak seilmitir.433 Dolaysyla Karmatler ncelikle kyllere ve gebelere hitap etmi ve esas olarak onlarn desteini almtr. Bu nedenle uzun bir sre hareketin kentlerde ciddi bir tesiri olmamtr.434 Hareketin alt tabakadan insanlar arasnda yayldnn kantlarndan birisi 286/899 ylnda Abbaslerin Sevad blgesi valisi Tnin klesi Bekrin Karmatlerin zerine yryp onlar Meysn ve evresinde yenmesiyle ilgili olarak anlatlan rivayettir. Bu rivayete gre Bekr, onlara ldrc bir darbe vuracakken, Karmatlerin ou iftilikle urat iin Sevadn harap olacan dnerek onlarn zerine daha fazla gidememi, yalnzca reislerinden birisini yakalatp ldrtmtr.435 smillik balangta yeralt yaamna zorland ve gizli hareket ettii iin farkl corafyalardaki yerel unsurlardan etkilenmitir.436 zellikle Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmatler basz kalmlar, her blgenin ba daisi byk oranda kendi blgesindeki daveti bamsz olarak srdrmeye devam etmitir. Bu durum yerel unsurlarn Karmat hareket ierisinde daha fazla nem kazanmasna sebebiyet vermitir. Dolaysyla Karmatlii tek bir btn olarak deil de, ama birlii dnda birbirinden byk oranda bamsz lokal hareketler olarak ele almak ve anlamaya almak daha doru bir yaklam olacaktr.437 Karmat hareketi destekleyen Arap kabilelerinin genellikle Yemenli Ezd kabilesi ile Rebann kollarndan olmas kabile asabiyetinin bu harekette ksmi etkisinin olduunu gstermektedir. Badd hakl olarak buna iaret eder. Ona gre Btnlie destek veren snftan birisi, Hz. Muhammed aralarndan kt diye
El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 232233; el-Gazl, Btnliin yz, 20. Gazlye gre Btnlie katlanlar Zenciler, kara cahil bedev Araplar, Krtler ve Acemlerin ayak takm ile genlerin serserileridir. (Bkz. El-Gazl, Btnliin yz, 20.) 433 Stern, Ism ls and Qarmatians, 290291; Daftary, smaililer, 156157; Klasik smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, slam nanlarnda Hz. Ali ierisinde, Haz. Ahmet Yaar Ocak, TTKY, Ankara, 2005, 56; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 111. 434 Daftary, smaililer, 156; Galib, Hareketl-Btniyye, 172; Massignon, Karmatler, 352. 435 bnl-Esr, Kmil, VIII, 416. 436 Daftary, smaililer, 27. 437 Kr. Daftary, smaililer, 28; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 26, 31.
432

65

Mudara kin besleyen Rebann kt aklllardr. Abdullah b. Hzim buna iaret etmek iin Horasandaki hutbesinde yle demitir: Dorusu Reba, Nebsini Mudardan gnderdi diye Allaha daima kzmtr.438 Karmat hareketin nemli unsurlarndan birisi olan Bedevler slm geldikten sonra da le yakn blgelerde gebe bir hayat srerek hayvanclkla uramaya devam etmilerdir. Bunlar ehirlerden uzak olduklarndan ve gebe bir hayat srdklerinden III./IX. yzylda bile slm yeterince zmseyememilerdi.439 Kad Abdlcebbra gre, Karmta slm bilmeyen bu bedev topluluklar kendi grne davet etmi, onlar da bu davete kolayca kanmlardr.440 Bedevliin nemli zelliklerinden birisi zor tabiat artlarna alk olmaktr. Bu durum onlarn daha cesur ve gz kara olmalarna sebebiyet verir ve ehirlilerden oluan dzenli ordu birlikleri ile yapacaklar savalar kazanmaya daha yakndrlar.441 Gebelie alm olan bu insanlara her trl otoritenin sknt verecei de dier bir gerektir.442 Karmatler zellikle Bahreynde bedevlerden destek grmler ve buradaki faaliyetlerinde bedevlerin hareket tarzlarn kullanmlardr. Bahreyn Karmatlerin eline gemeden hemen nce, tpk daha sonra Karmatlerin yapt gibi bedevlerin de hac kafilelerinin yolunu keserek yama yaptklarn,443 Kbeye saldrarak rtsn alp katklarn grmekteyiz.444 Karmatler, bedevlerin bu faaliyetlerini aynen devam ettirmilerdir. Onlar, Ehl-i Kblenin sorgusuz sualsiz kltan geirilmesine, ldrlmesine, kanlarnn aktlmasna, mallarnn alnmasna ve kfre girdiklerine ahitlik edilmesine cevaz vermilerdir.445 Ancak bedevlerden farkl olarak, bu faaliyetlerini itikad bir temele dayandrarak merulatrmlardr. Buna gre yedinci Ntk Muhammed b. smail ilk geliinde Hz. Muhammedin eriatn neshederek gaybete girmitir. O, yeniden gelip eriatlarn ierisindeki gizli hakikatleri aklayarak kyameti ilan edene kadar eriatszlk dnemi hkim olacaktr.446
438

El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 233. Abbsler ncesi kabile asabiyetinin etkilerini grmek iin bkz. brhim Saram, Emev-Him likisi, TDVY, Ankara, 1997. 439 Rivayete gre Ali b. Muhammed el-Isfezn hacca gitmiti. Karmta onu esir etmi, sonra serbest brakm; ancak dnerken bedevilerin eline gemiti. Onlara Raslullahtan bahsetmi, ancak onlar Biz onun adn hi duymadk demiler; Isfezn buna hayret etmiti. Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delil, II, 521522. 440 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 521522. 441 bn Haldun, Mukaddime, I, 168, 187, 205. 442 Lewis, Ortadou, 82. 443 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 179. 444 bnl-Esr, Kmil, VII, 280. 445 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 206207. 446 Daftary, A Short History, 55.

66

Bu felsef anlayn bedevler tarafndan anlalmasn beklememeliyiz. Onlar daha ok hareketin kendilerine salad ekonomik ve sosyal haklarla ilgilenmiler, Karmat nderler de bedevlerin sava ve cesur kimliklerinden istifade etmilerdir. Bu bedevler smil mitolojiyi sonraki nesillere aktaracak ve yeniden yorumlayp gelitirebilecek kltrel derinlie ve gelenee sahip deillerdi. Bedevlie dayanan Arap geleneinde hibir siyas lider, bizzat Hz. Muhammed bile, Arap olmayan ilerin Hz. Aliye atfettikleri imajla alglanmamtr.447 Bu noktada Karmat hareketin iki farkl ynyle kar karyayz. Bir tarafta ounluu alt tabakaya mensup kyl ve bedev Arap kabileleri hareketin siyasi boyutunu yrtrken, hareketin kltrel boyutuna ve edebiyatna ciddi bir katk salayamamlardr. Bu geni halk kitleleri, smil itikad kendi bnyelerine uysun uymasn, harekete geni katlm gstermilerdir. Bunlar smilliin kendilerine sunduu ya da sunaca daha ok ekonomik ve sosyo-kltrel haklarla ilgili gzkmektedirler. Ancak balangta harekete daha az destek veren HorasanMvernnehirdeki smiller, Karmat smilliinin edebiyatna ve gelimesine daha fazla katk salamlardr. Zaten sonraki dnemlerde sosyal artlarn deimesi ile smil itikat zellikle Farsllar ve Hintliler arasnda yaylrken, balangta geni destek grd bedev ve kyl Araplar arasndan neredeyse tamamen silinmitir. Abbaslerin iktidara gelmesi ile birlikte Arap kltrndeki sultan ideolojisi genellikle Fars sultan ideolojisinden nakledilmitir. Bylelikle ilk Abbas andaki Arap toplumunun durumu, daha nce Fars toplumunun durumunun gelitii yne doru gitmitir. Bu, hilafet devletinden sultan devletine doru bir giditir. Bu dnmn en belirgin zellii, halife ile halk arasnda sekinlerin douudur.448 Bu dnemde belirgin stat ortaya kmtr: Halife, devlet byklerinden oluan ynetici snf ve bunlarn dnda kalan geni halk snf.449 Sekinlerle geni halk kesimi arasndaki sosyo-ekonomik fark giderek artm, zellikle kle, ii ve kyl snf arasnda huzursuzluk oalmtr.450 Tpk alt tabakann memnuniyetsizliinden dolay Ssn rannda Mazdek isyannn olmas gibi, Abbas iktidarnda da nce Zenc, ardndan Karmat isyanlar ba gstermitir. Karmatler, bu ezilmi kitlelerin
447

Kr. Ahmet Yaar Ocak, slam nanlarnda Hz. Ali, TTKY, Ankara, 2005, XV. (Sunu Yazs). bn Haldun, Araplarn, bedevliinden dolay, teslim ald kltrel miras ve hadar kltr daha geriye gtrdnden bahseder. Bkz. bn Haldun, Mukaddime, I, 206. 448 Cabiri, slmda Siyasal Akl, 666667. 449 Cabiri, slmda Siyasal Akl, 651. 450 Mir Ali, el-Karmta, 145, 141.

67

haklarn savunmay kendilerine iar edinmilerdir. Irakta Karmat bir ayaklanma karan sa b. Musann yenilmesinden sonra ele geirilen bayraklarnda u ayet yazyordu:451 Yeryznde ezilenlere iyilikte bulunmay, onlar imam ve miras yapmay istiyoruz.452 Karmatler, aka bir Kuran ayetinden hareket ederek fakir ve ezilen halk kesimlerinin yannda yer aldklar mesajn vermeye alyorlard. Ancak ezilen kitleleri kurtarma iddiasyla ortaya kan Karmatlerin kendileri de, talan, vurgun ve yama yaparak kendilerinden olmayanlar ezme yolunu semilerdir. Karmat hareket, sadece din ierikli bir hareket olmad gibi, sadece sosyal ierikli bir hareket de deildir. Balangta din vurgusu ar basan smillik, III./IX. asrn ortalarndan itibaren toplumsal ikyetler ve eitsizliklere zel bir dikkat gstermi, bylelikle bir toplumsal protesto hareketi nitelii kazanarak, gelimekte olan Abbas dzenine kar ciddi bir tehdit unsuru haline gelmitir.453 slamn ilk dnemlerindeki ihtilalci hareketler aka sosyal ve iktisadi bunalmlar ve arzulardan hareket ediyorlarsa da, herhangi bir sosyal veya iktisad reetelerinin olduunu ne srmek gtr.454 Ancak Karmatler toplumun karsna kendilerince bir zm nerisiyle kmlardr. Buna gre kiisel sermaye birikiminin nne geilecek, sermaye toplumun katmanlar arasnda mmkn olduunca eit datlacak, ynetimde uraya dayal bir sistem kurulacaktr.455 Karmat hareket ortaya ktnda mmlerin 11. imam henz yeni lmt. Pek ok mm kaynan da belirttii gibi Hasan el-Asker, yerine geecek kiiyi aka ilan etmemiti.456 Soruna zm yollar arayan mezhep taraftarlar ister istemez farkl zm yollarna ynelmiler ve kaynaklarn belirttiine gre ondan fazla gruba ayrlmlardr. Ancak onlarn byk ounluu bir Mehdnin gelmesi fikrini benimsemitir.457 Bu durum aka mm evrelerde imametle ilgili zihni kargaay ve ciddi bir krizin varln gsterir.458 smil dler bu durumu kendileri iin bir
451 452

28/Kasas, 5. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 86. 453 Kr. Daftary, smaililer, 156. 454 Lewis, Haler, 35. 455 Baz aratrmaclar Karmat harekette sosyal vurgunun din vurgunun nnde olduuna iaret etmilerdir. Bkz. Mir Ali, el-Karmta, 144; Lewis, Tarihte Araplar, 145; The Origins, 91. 456 Abdlaziz Sachedina, Islamic Messianism, Albany, 1981, 39; Mostafa Vaziri, The Emergence of Islam: Prophecy Imamate and Messianism in Perspective, New York, 1992, 160. 457 Kad Numn, erhul-Ahbr, 310315;Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 241269; ehristn, elMilel ven-Nihal, I, 284-288; Eb Htim er-Rz, Zne, III, 292-293. 458 mmlerdeki imamet krizi ve gaybet teorisi ile ilgili olarak bkz. Cemil Hakyemez, Gaybet nanc ve ilikteki Yeri, Yksek Lisans Tezi, ASBE, Ankara, 2006; ada Gaybet nanc ve Gaib On kinci mam, sam Yay., st., 2009, 13-236; Metin Bozan, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl

68

frsata dntrmek istemilerdir. Onlar hedef kitle olarak zellikle bunalmda olan mmleri semiler, bu nedenle balangta kendilerini olarak gstermilerdir.459 Hasan el-Asker sonras srete yaanan buhran gstermesi asndan en nemli rneklerden birisi Mansr el-Yemendir. nceleri kendisi de bir mm olan Mansr, 11. imamn, yerine imam tayin etmeden lmesinden sonra byk bir boluk ve skntya dtn belirtmitir. smil dler onun bu durumundan istifade ederek Mansru davete kazandrmlardr. Yine bir olan ve Hz. Hseyinin kabrini ziyaret eden Ali b. Fadl da burada smil dler tarafndan davete kazandrlmtr.460 Mansr el-Yemen, smil hareketin nderi tarafndan Yemene gnderildiinde buradaki lerin Mehdnin yakn zamanda gelecei ile ilgili beklentilerinin ne kadar byk olduunu grmtr. O, Sanann bir kyne uradnda, kydeki bir limin Mehdnin dsinin bu kye geleceini savunduuna ahit olmutur. Seyahat esnasnda bir mescitte ayak ayak stne atp dinlenirken, yal bir gelerek ona Mehdnin dsinin de onun oturduu yerde bu ekilde oturacan sylemitir.461 Cenede geldiinde namaz kld mescitte gecelemek istemiti. Ancak ia kartlar iann, bu mescitte Mehdnin dsinin geceleyeceine inandn belirterek onu mescitten zorla karmak istemilerdir.462 O Cenedden ayrlrken bir adam ona gelerek ryasnda Raslullah grdn, Raslullahn kendisine Mehdnin dsinin beldelerine geldiini ve onu burada bulabileceini haber verdiini syleyerek Mansr el-Yemenin Mehdnin dsi olduunu iddia etmitir.463 Mansr, Adene pamuk tccar klnda vardnda Msa Oullar, Mehdnin dsinin buraya geleceini ve onun bekledikleri kii olduunu, nk onda Mehdnin dsinin sfatlarnn olduunu sylemiler, bunun zerine Mansr onlardan biat almtr.464 Aden-i Lda ise bir lim Mehdnin dsinin Mansrun geldii yl geleceini ne srmekteydi. Bunu haber alan Yemen valisi bn Yafr limi hapsetmi ve o, hapiste iken lmtr.465
Sreci, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2004, 155189; Mehmet Atalan, iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2004, 21-52; Ali Avcu, mamiyye iasnda mamet Anlaynn Douu, Yksek Lisans Tezi, OMSBE, Samsun, 2002, 115125. 459 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 106107; II, 443. 460 Kad Numn, ftithud-Dave, 3540. 461 Kad Numn, erhul-Ahbr, 404405. 462 Kad Numn, erhul-Ahbr,407408. 463 Kad Numn, erhul-Ahbr,409410. 464 Kad Numn, erhul-Ahbr, 411; ftithud-Dave, 4445. 465 Kad Numn, erhul-Ahbr, 412. lerin o dnemdeki Mehd mitolojisi ve beklentisinin ykseklii ile ilgili benzer rnekler iin bkz. Kad Numn, ftithud-Dave, 4754.

69

Ayn beklentinin Kuzey Afrika leri arasnda da mevcut olduunu grmekteyiz. Eb Abdullah e- Kuzey Afrikaya gelmeden nce Hulvn ve Eb Sfyn adnda iki bu blgede lii yaym ve onlara Mehdnin ahir zamanda geleceini mjdelemilerdi. Eb Abdullah e- oraya vardnda, Mehd zuhur ettiinde onun iin harcamak zere mal toplam olan Hulvnnin ashab ile karlamt.466 Eb Abdullah blgede davete balaynca halk onun Hulvnnin mjdeledii kii olduuna karar vermitir.467 lerin youn olduu Kfe ve Basra gibi dier yerlerde de ayn beklentinin hkim olduunu syleyebilir. Mesela Ebl-ays el- cl adl bir airet reisi smil harekete katlm, ancak daha sonra bundan vazgemitir. smillie girmesiyle ilgili bir kitap yazarak onlar Mehdnin ashab ve ia zannettiini belirtmitir.468 smil dler lerin iinde bulunduklar bu buhranl durumdan istifade etmek iin onlar hedef kitle olarak belirlemilerdir. Hareketin III./IX. yzyln ikinci yarsnda ksa srede byk baar gstermesinde bu strateji olduka etkili olmutur.469 Karmat ve Fatmlerin yayld yerlerde ciddi bir nfusun olmas da bu tezimizi dorulamaktadr. Kufe Sevad, Basra, Yemen gibi yerleim blgelerinde bandan itibaren lik kuvvetli olmutur. Karmatliin ciddi bir halk destei bulamad Horasan-Mavernnehir blgesinde ise o dnemde Snnlik olduka kuvvetlidir.470 Karmatlerin ortaya kt dnemde mmler arasnda var olan Mehd beklentisinin dnda, toplumun genelinde kyametin yaklat ynnde bir beklenti hakimdi. Yldzlarla ilgilenenler Deccln kyla ilgili bir takm hesaplamalar yapyorlar, onun Isfahandan kacan sylyorlard.471 Mslmanlarn dndaki topluluklar da genel olarak yakn bir tarihte Mehd beklemekteydiler. Yahudi ve Hristiyanlar Cmmel hesabn kullanarak evrenin mrn hesaplyorlard.472 Yahudiler skender takvimine gre 1335473 yl tamamlandnda Mesihin geleceini
466

Kad Numn, ftithud-Dave, 132133. Kad Numn, ftithud-Dave, 69. 468 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 392393. 469 Pek ok ada yazar da mmlerin iinde bulunduu durumun, smil hareketin ksa srede elde ettii baardaki etkisine dikkat ekmitir. Bkz. Daftary, smaililer, 149; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 134; kir, el-Karmta, 26; Heinz Halm, Shiism, Edinburg, 1991, 166. 470 liin bandan itibaren ran topraklarnda kuvvetli olduu tezi doru deildir. Safevlerin iktidara gelmesinden nce ran topraklarnn hkim grubu Snnlerdi. Bkz. Daftary, smaililer, 20; R. Nelson Frye, Orta a Baars Buhara, ev. Hasan Kurt, A FD, C. XLI, (Ankara 2000), 453. 471 El-Brn, el-srul-Bkiye, 212. 472 El-Brn, el-srul-Bkiye, 1415; el-Mesd, Mrc, II, 266. 473 Bu tarih 400/1009 yllar civarna denk gelir. Hristiyanln bininci ylnn da bu dneme denk geldiini gz ard etmemeliyiz.
467

70

sylyorlard.474

kinci binin bana yaklald gnlerde Avrupa, tarihinin en

karanlk dnemini yayordu. Herkes 1000 ylnn Avrupa iin felaket getireceine inanyordu. Kutsal Metinlerdeki Yuhannann Ryas blmnde Mesihin lmnden 1000 yl sonra kinatn sonunun gelecei haber verilmiti. Bu nedenle byk halk kitleleri bir kyamet beklentisi ierisindeydi.475 Maniheistlerin nderlerinden Eb Ali Sad 271/884 ylnda, kurtulu vaktine 300 yl kaldn belirtiyordu ki bu tarih 571/1175 ylna denk gelmektedir.476 Karmatlerin ortaya kt dnemde Mecusler de benzer inanlara sahiplerdi. Onlar bir adamn zuhur edecei, Mecus devletini yeniden kuraca, btn yeryzn ele geirecei, Araplarn ve dierlerinin hkmlerinin sona erecei, btn mahlkatn tek bir dinde birleecei tarihin yaklat kansndaydlar. Eb Abdullah b. Adiy bu devir ve krnt hesaplarn yapanlardan birisiydi. Ona gre 17. krandan sonra Araplardan bir melik ynetime sahip olamayacakt. Onun iaret ettii vakit Mktef ve Muktedir dnemlerine (289320/901932 aras) denk gelmektedir.477 Karmatler de, ayn hesaplamalar yaparak, Mehdnin zuhurunun 3. ate ann 7. krannda gerekleeceini iddia ediyorlard.478 Bu tarih Mecslerin iddialar ile paraleldi. Bu hesaplamalarn da etkisiyle Bahreyndeki Eb Thir Sleyman, iktidar Mehd olduunu dnd Isfahanl birisine teslim etmitir. Brnye gre bu tarih, Zerdtn lmnn 1500. ylna, Zerdt ve Camaspa nispet edilen kehanetlerde Mecslerin tekrar iktidarlarna kavuacaklar tarih olarak verilen skender takvimiyle 1240 senesine denk geldii iin seilmiti.479 Ancak Isfahanl Mehdnin ksa srede Mecus dinini iddia ettii anlalm ve ldrlmtr.480 Hicr 300400 yllar civarnda Mecus, Yahudi ve Hristiyan toplumlarn Mehd-Mesih beklentisi ierisinde olduklarn grmekteyiz. Eb Thirin, zellikle Mecslerin hatta Yahudi ve Hristiyanlarn, Mehd-Mesih bekledikleri tarihlerde Isfahanl birisini mehd olarak ne srmesi, Karmatlerin toplumda var olan Mehd ve kyametin yakn olduu beklentilerini kendi retileri dorusunda kullandklarna iaret eder. Onlar Hristiyanlk, Yahudilik, Mecuslik ve slamda, zellikle ler
474 475

El-Brn, el-srul-Bkiye, 15. Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yaynclk, st., 2004, 49. 476 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 83. 477 El-Brn, el-srul-Bkiye, 213; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. 478 El-Brn, el-srul-Bkiye, 213; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. 479 El-Brn, el-srul-Bkiye, 224. 480 Wilferd Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, ev. Muzaffer Tan, Din Aratrmalar, C. 9, S. 25, (Ankara, 2006), 285.

71

arasnda yaygn olan, Mehdi-Mesih beklentisine uygun olarak, dnn bekledikleri Muhammed b. smilin Mehd-Kim olarak zuhurunun yakn olduuna inanmlardr. Sonu olarak Karmat hareket kendi dnemindeki sosyo-kltrel olaylarn etkisinde kalm, bu olaylar Karmat dncenin oluturulmasnda ve gelitirilmesinde belirleyici bir yere sahip olmutur. Onlar, davetlerini yayma konusunda toplumun memnuniyetsizliklerini, dnce ve itikatlarn iyi takip etmi, blgeler arasndaki sosyo-kltrel farklar da gz nnde bulundurmulardr. 4. Din-Felsef Etkenler Karmatliin dou ve geliim srecinde o dnemde slm leminde tannan pek ok din ve felsef akmn etkisi olmutur. Zira smillik z itibar ile senkretik bir yap arz etmektedir ve farkl kltrlerle etkileime ak olmutur. Klasik gr bal altnda, klasik kaynaklarda smil dnceye etki ettii dnlen din-felsef hareketleri ele alm ve tartmtk. Burada ise bunlarn dnda kalan ve smilliin temel grlerinin olumasnda etkili olduunu dndmz ana unsurlar belirlemeye alacaz. a. Yahudi-Hristiyan Geleneinin Etkisi smillik ortaya ktnda slam leminin pek ok yerinde Yahudi ve slamn geldii Hristiyanlar vard. am civarnda, Kfede, Yemende, rdn ve Filistinde, Trablusta, Kudste, Hmsta, Horasanda Yahudiler vard.481 dnemlerde Arabistan ve evresinde Hristiyan devlet olarak Suriyede Gassnler, Irakta Hreliler (Lahmler) ve Yemende de Necranllar bulunuyordu. Bunlardan baka Hz. Peygamber dneminde, Yarmadada Eyle (Akabe), Dmetl-Cendel, Man, Teym, Tebk, Vdl-Kur ve Yesribde kk Hristiyan topluluklar bulunmaktayd.482 Bunlar, buralarn Mslmanlarn eline gemesinden sonra da varlklarn byk oranda devam ettirmilerdir. Baz ada yazarlara gre, Yahudi-Hristiyan geleneinin smil dnce zerindeki en nemli etkisi, btn tevil geleneinin onlarn fikirlerinden uyarlanm olmasdr.483 Bu iddiaya gre tevilin kayna Yahudilie dayanr ve Yahudi kutsal
481

El-Belzur, Fthul-Buldn, 181, 192, 227; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 2830; Ner, slmda Felsef Dnce, I, 85; 482 Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, 89. Kr. El-Belzur, Fthul-Buldn, 192, 403; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 44; Near, slmda Felsef Dnce, I, 130. 483 Lewis, The Origins, 95. Bu iddiay gndeme getirenlerin delilleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. (ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 143153.) ztrk de smil tevilin Yahudi tevil geleneinden etkilendii kansn kabul etmi gzkmektedir. Bkz. ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 154156.

72

kitabna tevili ilk uygulayan Yahudi Philodur.484 Philonun alegorik yorum nazariyesi Hristiyan yorum geleneine intikal etmi, zellikle Clement ve Origenes tarafndan devam ettirilmitir.485 Bu noktada sorgulamamz gereken husus Milad IV. yzyldan ncesine ait olan bu dnrlerin fikirlerinin smillere hangi yolla aktarlm olduudur. Bu dnrlerin smillerce dorudan tanndna ya da smil dncenin ortaya kp teekkl ettii dnemde onlarn fikirlerinin ciddi anlamda bilindiine dair bir iaret yoktur. Ancak Yahudi gelenek ierisinde Philonun yorum nazariyesi gelitirilerek slam dnemine aktarlm olmas muhtemeldir. Zira Mslman kaynaklarda, slm topraklarnda baz btn Yahudi frkalarnn varlndan bahsedilir. Fahreddn er-Rz, Hemedanda bulunan Yahudi Mediyye frkasndan bahseder. Ona gre bu frka Yahudilik ierisinde, aynen slm ierisindeki Btnlik gibidir.486 Yine ehristn ve Fahr, Hemedanda bulunan Yahudi Yodniyye frkasndan bahsederler. Mezhebin kendisine nispet edildii Yodn, Tevratn zahir ve btnnn, tenzil ve tevilinin olduunu iddia ediyordu.487 Yodn, tevilleriyle Yahudilerin cumhuruna muhalefet etmi, onlarn tebihle ilgili iddialarn da kabul etmemiti.488 Bu rivayetler slm leminde btn tevili savunan baz Yahudilerin olduunu gstermesi asndan deerlidir. Bunlarn daha sonra Yahudilik ierisinde gelitirilen Kabbalistik gelenekle alakalarnn olduunu dnebiliriz. u halde Yahudi Kabbalistik gelenein smil tevil gelenei zerinde tesirinin olup olmadnn aydnlatlmas gerekmektedir.489 smil tevilin Yahudi Kabala geleneinden hareketle oluturulduunu iddia etmek gerei tam olarak yanstmamaktadr. ncelikle Kabala dncesinin teekklnn, smilliin tevil anlaynn oktan teekkl ettii 597/1200l yllardan sonraki bir dnemde tekemml ettiini belirtmeliyiz.490 Dier yandan
484

Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 32. Philonun gelitirdii tevil anlaynn detaylar iin bkz. ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 145149; Hasan Hseyin Tunbilek, Monoteist nanlarda Ulhiyet Anlay, Marife, Yl: 3, S. 1, (Konya 2003), 129130; Near, slmda Felsef Dnce, I, 9394; Olery, slm Dncesi, 27. 485 ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 149152; Olery, slm Dncesi, 3536, 124; Hatb, elHareketl-Btniyye, 32. 486 Fahreddn er-Rz, tikdt, 83. 487 El-Fahr, Telhs, 204; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 26. 488 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 26. 489 Kabala kltnn smil tevil anlaynn oluturulmasnda etkili olduu baz ada yazarlar tarafndan ileri srlmtr. Bkz. Necip Taylan, slm Felsefesi, Ensar Neriyat, st., 1997, 144; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 130; Hainz Halm, el-Ahdl- sml ve Meclisl-Hikme ZamanelFtmiyyn, Thk. F. Daftary, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Beyrut, 1999, 88; Daftary, The Earliest Ismls, 242. 490 Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, letiim Yay., st., 1994, 156.

73

smillikteki tevil anlay daha ok gnostik bir formda ele alnmtr. Buna gre tevil, gnostiin dm olduu madd lemden kurtuluunu salayan ilah hakikatlerin gizlendii bir srdr. Tevil yoluyla bu srra eren gnostik, dm olduu aa lemden kurtulur ve ilah zne dner.491 Dolaysyla smiller btn tevili daha ok gnostik dncelerin etkisiyle oluturmu olmaldrlar. Bu tevil gelenei smillerden nce baz boyutlaryla Gulat frkalar arasnda savunulmu ve Hattbiyye gibi Gulat hareketler vastasyla smillie aktarlmtr.492 Kukusuz smilliin tevil anlaynda harf ve say gizemcilii gibi Kabbalistik bir form dikkati ekmektedir.493 Ancak bu unsurlarn dorudan Yahudi dini salikleri ya da eserleri vastasyla deil de, Yahudiliin kendilerine tesir ettii Gnostik hareketler ve Hermetizm yoluyla girdiini kabul etmek daha makul gzkmektedir. smilliin Yahudi-Hristiyan geleneiyle etkileimi sadece btn tevil anlayna irca edilemez. Yahudilikte ricat anlay nemli bir yer tutmutur.494 Bu idia gulat evrelerde zellikle Peygamber soyundan gelenlerle ilgili olarak gndeme getirilmi, buradan da smillie aktarlmtr. Karmatlerin temel tezlerinden birisi, gaybette olan Muhammed b. smailin yakn zamanda Kim- el-Mehd olarak yeniden dnecei beklentisidir.495 Eb Htim er-Rzde Yahudi-Hristiyan gelenein etkisini aka grmekteyiz. Onun meleklerle ilgili yapm olduu Kerbiyyn-Rhniyyn ayrm496 aka Yahudi-Hristiyan gelenekten etkilenmi gzkmektedir. Bu kavram ya brniceden tretilmi, ya da direk Yahudi veya Hristiyanlktan alnmtr.497 Kerbiyyn, Yahudi ve Hristiyanlktaki melek grubunun ad olmaldr.498 Bunun dnda o, kutsal kitap olarak adlandrd eserlerden Hz. Muhammedin nbvvetine
491 492

Es-Sicistn, ftihr, 60; Daftary, smaililer, 169170; A Short History, 5253, 57. Farhad Daftary, smailler Arasnda Entelektel Hayat: Bir zet, Haz. F. Daftary, slmda Entelektel Gelenekler ierisinde, ev. Muhammed eviker, nsan Yay., st., 2005, 108. 493 Daftary, The Earliest Ismls, 242; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 130; Halm, elAhdl- sml, 88. 494 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, 1314. 495 ehristn, Yahudiliin temel meseleleri arasnda ricata cevaz vermelerini de gsterir. (Bkz. Eehristn, el-Milel ven-Nihal, 12.) O, Yahudierin ahir zamanda zuhur edecek bir Mehdnin geliine de inandklarn belirtir. (Bkz. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, 32.) seviyye isimli Yahudi frkann kurucusu Eb snn kendisini beklenen Mesihin elisi olarak grdn, ona gre Mesihin dem Olunun en stn olduunu belirtir. (Bkz. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, 24.) Ner ise Gulat- a tarafndan kullanlan ricat, bed, mehd ve esbt gibi kavramlarn Yahudilikten geldii iddiasndadr. Bkz. Near, slmda Felsef Dnce, I, 86. 496 Eb Htim rahmet melekleri iin Rhniyyn, azap melekleri iin Kerbiyyn demitir. Bkz. Eb Htim er-Rz, Zne, II, 168. 497 Stern, Studies, 20. 498 Stern, Studies, 26.

74

delil getirmitir. Onun kutsal kitap olarak adlandrp delil getirdii kitaplar Tevrat, ncil, Zebur, Kitbu aya, Kitbu Danyal, Kitbu Eremya ( rmiya)499, Kitbu Yua500, Kitbu Nahumdur.501 Yazar bu kitaplarn shhatini sorgulamak yerine, bunlarla Kuran arasnda var olan ihtilaflarn zahire mahsus olduunu, batnda ise bu kitaplar arasnda eliki bulunmadn delillendirmeye alr.502 O, Tevratta geen ve zahiren Kuranla eliir gzken kimi Tevrat hkmlerini ele alr ve bunlar arasndaki elikinin temsil iin sylenmi olmasndan kaynaklandn belirtir.503 Yine Hristiyanlarn Mesihe Allahn olu demelerinin tevilde bir yanlg olduunu belirtir. nk Mesih, ncilde kendisinin Allahn olu olduunu sylemitir. Bununla kastedilen fizik bir baba-oul ilikisi deildir. Bununla o, Allahn kendisini setiini, derecesini ykselttiini ve kendisine yaklatrdn belirtmek istemitir.504 Dolaysyla yazara gre ncilin ya da Tevratn metninde bir tahrif sz konusu deildir. Ancak onlar tevilde yanlarak haktan uzaklamlardr.505 Eb Htimin, nceki kutsal kitaplar tevil ederek Kuranla uzlatrma giriiminin Horasan-Mvernnehirdeki dier Karmatler tarafndan destek grmediini anlamaktayz. Sicistn, Tevrat, ncil ve Zebur gibi kitaplarn

mteabihlerini tevil etmenin bir faydasnn olmadn, nk bu kitaplarn mensuh olduunu belirterek506 aka Eb Htimi hedef alm gzkmektedir. Ona gre bu gerei idrak edene mmin denir.507 Sonu olarak Yahudi ve Hristiyan gelenein smillik zerindeki dorudan etkisi daha ok sriliyt yoluyla olmutur. Buradaki etkileim, Mslmanlarn dier kesimleriyle benzer olarak, daha ok insann yaradl, ahiret ve benzeri hususlardaki metinlerin ve rivayetlerin kullanlmasna dayanmaktadr.508 Ancak bir btn olarak smil dnce sistemi balangta daha ok Hermetik-Gnostik bir yap arz eder ve Yahudi-Hristiyan dncesinden olduka farkldr. Yahudi-Hristiyan gelenei smil dnceye daha ok Hermetik ve Gnostik gelenekler zerinden aktarlm
499 500

Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 97100, 195198. Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 100. 501 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 102103. 502 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 104. 503 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 117122. 504 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 160. 505 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 165. Eb Htimin Tevrat ve ncildeki elikili unsurlarla ilgili dier batn yorumlar iin bkz. Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 141142, 163169. 506 Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 221. 507 Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 221. 508 Kr. bn Haldn, Mukaddime, II, 615; Cabiri, Arap Aklnn Oluumu, 204.

75

olmaldr. Bunun dnda Yahudilerle Karmatler arasnda dorudan bir ilikinin olduu, Yahudilerden bir ahs ya da grubun smillie katld ynnde herhangi bir bilgi mevcut deildir. b. Gnostik Dncenin Etkisi slam geldiinde baz gnostik ve yar gnostik din ve mezheplerin slam topraklarnda mevcut olduu anlalmaktadr. Mslmanlar zellikle eski Bbil topraklar olan Irak, Fars, Suriye ve Msrda Gnostik tabiatl bu hareketlerin kalntlaryla karlamlardr.509 slamn ilk yzyllarnda Marsiyonculuun510 hala hayatta olmas muhtemel gzkmektedir. Fahr, Marsiyoncular kendi dneminde varln devam ettiren Mecus frkalar arasnda deerlendirir.511 bn Nedim ise kendi dneminde onlarn Horasanda bulunduunu, Hristiyanlklarn gizlediklerini belirtmektedir.512 nceleri Irakta Babil topraklarnda da bulunan Marsiyoncular douya, Horasana g etmi olmaldrlar.513 Onlarn sonraki sreleri ile ilgili slam kaynaklarnda bilgi yoktur. slam geldikten sonra Deysnlerin514 de varlklarn srdrdklerini anlamaktayz. II./VIII. asrda Deysnlerin Iraktaki varlklar inkr edilemez bir gerektir.515 Bunun dnda onlar Sind ve Horasanda da mnferit olarak varlklarn devam ettirmekteydiler. Ancak herhangi bir cemiyetleri ve biat ettikleri bir nderleri yoktu.516 Hicr II./VIII. asrn nl mm si Hiam b. Hakemin arkada Eb kir,

Kr. Near, slmda Felsef Dnce, I, 74, 273. Marsiyon milad 144 ylnda fikirlerinden dolay Hristiyanlktan aforoz edildikten sonra kendi kilisesini kurmutur. Gnostik akmlar Hristiyanln basklar sonucu sonraki yzyllarda dalmaya balarken Marsiyonizm talya, Msr ve Mezopotamya gibi geni bir corafyada yaylmtr. Bu topraklarda IV. ve V. yzyllarda hala Marsiyoncu kiliseler gelimeye devam etmekteydi. ada bilim Marsiyonun tam bir gnostik olmadn, ancak rencisi Apelles ile birlikte Marsiyonculuun daha gnostik bir tabiata brndn ortaya koymutur. Marsiyonculukla ilgili geni bilgi iin bkz. ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 93; bn Nedm, Fihrist, 412; Giovanni Floramo, Gnostisizm Tarihi, ev. Selma Aygl Ba-Bilal Ba, Litera Yay., st., 2005, 300-304; Sarkolu, Dinler Tarihi, 278. 511 El-Fahr, Telhsl-Beyn, 220. 512 bn Nedm, Fihrist, 412. bn- Nedmin anlatsndan Marsiyoncularn kitaplarnn evrilmedii ya da en azndan onun bu ynde bir bilgi sahibi olmad kansna ulaabiliriz. (Bkz. bn Nedm, Fihrist, 412.) Ancak Mesd Marsiyoncularn da baz kitaplarnn evrildii kansndadr. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 315. 513 Chokr, Zndklk, 48, 83. 514 Marsiyondan hemen sonra Urfada ortaya kan Berdeysan (M. 222) da Gnostisizmle ilikilendirilen bir kiiliktir. Tpk Marsiyon gibi Berdeysann hareketinin de mutlak anlamda gnostik olmad yaplan bilimsel almalarla ortaya konulmutur. Geni bilgi iin bkz. bn Nedm, Fihrist, 411; E. R. Hayes, Urfa Akademisi, ev. Yaar Gnen, Yaba Yay., st., 2002, 81, 84, 103-104; Barthold, slam Medeniyeti, 10; inasi Gndz, Anadoluda Paganizm Antik Dnemde Harran ve Urfa, Ankara Okulu, Ankara, 2005, 96. 515 bn Nedm, Fihrist, 412; Chokr, Zndklk, 302; Hayes, Urfa Akademisi, 105. 516 bn Nedm, Fihrist, 412.
510

509

76

Deysn idi ve slama girmemiti.517 slam topraklarndaki Deysnlerin kitaplarnn bir ksmnn Arapaya da tercme edilmi olduunu grmekteyiz. bn Nedm, bn Deysana atfedilen baz kitaplarn mevcut olduunu belirtmektedir. Bunlar KitbunNr vez-Zulmet, Kitbu Rhniyyetil-Hakk, Kitbul-Mteharrik vel-Cemddr. O, bunlarn dnda kendilerine ulamam pek ok kitaplarnn olduunu belirtir.518 slam topraklarnda yaygn olarak varln srdren Gnostik akmlardan birisi de Maniheizmdir.519 slamn zellikle ilk iki asrnda onlar slam topraklarnn hemen her blgesinde yaylmlard. Ancak bu asrdan sonra hzl bir ekilde saylarnn azaldn grmekteyiz.520 Onlarn reisleri nceleri Bbilde bulunurken daha sonra Semerkandda oturmaya balamtr.521 bn Nedm, Mani ve taraftarlarna ait Arapaya evrilmi onlarca kitabn ismini vermitir.522 Mslmanlarn Maniheistlere gsterdii reaksiyon bn-i Nedmin verdii bilgileri dorulamaktadr. 311/923 ylnda Badatta Maninin resmi ve 4 adet Maniheist kitap yaklmtr.523 Hiam b. Hakemin (199/816) er-Redd alez-Zendka ve er-Redd al Ashbil- sneyn adl reddiyeleri524 Maniheizmin ne kadar erken bir dnemde Mslman yazarlar tarafndan tannp tehlike olarak alglandn gstermesi asndan dikkat ekicidir. Manihezmin etkisi altnda kaldna iaret ettiimiz Mazdeklik de slam dneminde muhtemelen kimi Gnostik unsurlar bnyesinde barndrmaktayd.525 Eb Htim Mazdek, Mani ve Berdeysan birlikte deerlendirerek526 Mazdekliin
Chokr, Zndklk, 303. Ivanow bu ilikinin lk lik ile Gnostik hareketler arasnda dokmana dayal bir veri oluturduunu dnmektedir. (Bkz. Ivanow, Ibn Al-Qaddh, 85.) Madelung ise, Hiamn bu ilikinin sonucu olarak Deysn fikirlerden etkilendiini belirtir. Bkz. Wilferd Madelung, iilik ve Hariciliin Eari ncesi Kelma Katklar, ev. Blent nal, Din Ekoller ve Mezhepler ierisinde, zmir, 2001, 108. 518 bn Nedm, Fihrist, 412. 519 Maniheizmin kurucusu Mani (277), Babilde bulunan Vaftizci bir Gnostik mezhep olan Elkeslere mensup birisiydi. Onun lmnden onra ranl gelenek Maniheizme kar km ve onlar Zndk olarak muamele grmlerdir. Gnostik bir hareket olarak grlen Maniheizm V. yzylda Sasn imparatorluunda ortaya kan Mazdek hareketinin esin kaynan oluturur. Geni bilgi iin bkz. bn Nedm, Fihrist, 399400, 410; el-Mesd, Mrc, I, 262; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 74; Chokr, Zndklk, 52; Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, ev. Ali Berkay, Kabalc Yay., st., 2003, II, 433434, 441; Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 211; Sarkolu, Dinler Tarihi, 131. 520 bn Nedm Muizzddevle dneminde onlarn Mednets-Selamda 300 kii olduklarn, ancak eserini yazd dnemde sadece be kii kaldklarn belirtir. Bkz. bn Nedm, Fihrist, 410. 521 bn Nedm, Fihrist, 411. Mesd de Maniheistlerin Cilan, Urusene, Semerkand, Fergana, a, sfcb ve Faryab civarnda yaadklarn belirtmitir. Bkz. El-Mesd, Mrc, I, 142. 522 Bu kitaplarn listesi iin bkz. bn Nedm, Fihrist, 409410. 523 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 44. Kr. Mez, slam Medeniyeti, 211. 524 bn Nedm, Fihrist, 217. 525 Chokr, Babilde Gnostik akmlarn Hristiyanlardan ziyade Mazdekler ve Paganlar tarafndan desteklendiini belirtir. (Bkz. Chokr, Zndklk, 46.) Neara gre Mazdek hareketler mutlak Gnostisizm iermektedir. Bkz. Near, slmda Felsef Dnce, I, 269, 280. 526 Eb Htim er-Rz, Islh, 160.
517

77

Maniheizme olan yaknlna iaret etmitir. Mazdek her ne kadar zahiren Mecuslik iddia etmise de btnda onun itikad Mecslik'ten farkldr ve onun yolu Mani ve Deysann yoluna benzemektedir.527 ehristnye gre Mazdek frkalar Ehvaz, Fris, ehrazur, Sod, Semerkant ve lak nahiyelerinde bulunmaktadr.528 Gnostik unsurlar tayan Sbilik529 de slam geldiinde Vastta ve Kfe Sevadndaki nehir kylarnda yaamaktayd.530 Kapal bir cemaat olarak varln devam ettiren bu din hakknda slam kaynaklarnda dorudan bir bilgi bulmak zordur.531 Onlarla ilgili temel bilgilerde bile yanllklar vardr.532 slam limlerinin Sbilii bir tehdit unsuru olarak grmediklerini ve onlarla diyalog kurarak ciddi bir etkileim ierisine girmediklerini syleyebiliriz. Ancak bu, toplumun tamamnn Sbilikten bihaber olduunu gstermez. Abbasi bakentinin hemen dibinde ve iliin yaygn olduu Kfe ve Basra civarnda yaayan Sbiliin kimi gnostik unsurlarnn zellikle grlerin temellendirilmesinde kullanldn syleyebiliriz. slam toplumunda varln devam ettiren gnostik ve yar gnostik akmlarn slam toplumundaki etkisini gstermesi asndan Mesdnin syledikleri olduka ilgintir. Ona gre bn Mukaffa gibilerin Mani, bn Deysan, Marsiyon ve bn Eb Evc, dierlerinden yaptklar alntlarla Farsa ve Pehleviceden Arapaya yaplan tercmeler sebebiyle bu akmlar slam toplumunda tannmtr. almlar, bylece bu fikirler slam toplumunda yaygnlamtr.533 smil yazarlara baktmzda gnostik akmlarla ilgili farkl tavrlar gelitirdiklerini grmekteyiz. Eb Htim er-Rznin verdii az saydaki bilgiden onun Gnostik akmlarla ilgili detayl bilgi sahibi olmadn grmekteyiz.534 O, Maniheistlerin nbvveti Mslmanlar gibi ikrar ettikleri kansndadr.535 Ancak Hammad Acred ve benzerleri bu akmlarn grlerini teyit eden eserler kaleme

527 528

Eb Htim er-Rz, Islh, 159. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 8789. 529 Sbiler gnostik bir dalizme dayal teolojisi, Demiurg inanc, ruh tasavvuru, kutsal gizli bilgi (Gnosis) ve kurtarc (redeemer) doktrinleriyle derli toplu tipik bir Gnostik gelenei temsil eder. Geni bilgi iin bkz. El-Mesd, Mrc, I, 235; inasi Gndz, Gnostik Dinler, Dinler Tarihi ierisinde, Ekrem Sarkolu, Kardelen Kit., Isparta, 1999, 130139; Sbiler, 26-34, 89. 530 El-Brn, srul-Bkiye, 206; Gndz, Sbiler, 65. Bugn hala Sbiler ayn blgede varlklarn srdrmektedir. Bkz. Gndz, Gnostik Dinler, 118. 531 Gndz, Sbiler, 25. 532 Gndz, Sbiler, 3031. 533 El-Mesd, Mrc, IV, 315. 534 Stern, Studies, 34. 535 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 311.

78

onlar her ne kadar nbvveti ikrar etseler de itikatlarna bidat kartrmlardr.536 Nesefnin Gney Irak Sbilerini biliyor olmas ve onlarn Maniheistler ve dier gnostiklerle benzerliklerinin farkna varm olmas muhtemeldir.537 Zira o, Mani, Deysan ve Marsiyonu Sbilerin liderleri ve bu itibarla da beinci Ntk sann taraftarlar olarak nitelemitir.538 Dolaysyla o, bu dinlerin birbirlerine olan yaknlna atfta bulunmaktadr. Nesefnin rencisi olan Sicistnnin Mani, Bihferd, Mazdek, Deysan ve Marsiyonla539 ilgili olarak hocasna gre daha olumsuz bir anlaya sahip olduunu grmekteyiz. Ona gre bunlar akllar ve hisleri ile sz syleyenlerdir.540 Pek ok ada smilyye uzman, blnme ncesi ilk smillerin kendilerine has bir gnostik gelenek oluturduklar kansndadr.541 Bu sistemin iki temel unsuru, devr tarih anlay ve mitolojik kozmoloji retisidir.542 Bu etkileimle smil sistemin tam bir gnostik anlay yanstm olduunu kastetmiyoruz. Erken smilliin arlkl olarak gnostik bir ierie sahip olduunu sylemeye alyoruz. smillerin yapmaya alt ey, slm gnostik bir formda yeniden yorumlamak olmutur. Bu okuma esnasnda slamla uyumas mmkn olmayan hayr ve errin gnostik dalizmi ve benzeri kimi anlaylar sisteme dhil edilmemi ya da gz ard edilmitir.543 Gnostisizmle uyumayan bu noktalar daha sonra Nesef ve Sicistn gibi Horasan-Mvernnehir smillerince Yeni Efltuncu bir okumayla yeniden yorumlanarak, sistemin boluklar giderilmeye allmtr. Gerek Hristiyan-Yahudi gerekse ran tipi Gnostik akmlarn genel zellii Helenistik kltrn de etkisiyle ok kltrl senkretik bir yap arz etmeleridir. Deysanlik pagan ve Hristiyan dncelerini harmanlayp
544

ran

dinlerinin

dalizminden etkilenen bir hareket olarak karmza kmaktadr.

536 537

Marsiyonizmde

Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 261. Stern, Studies, 33-34. 538 Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, 286. 539 Muhakkik metinde geen Markn tabirini yanllkla Farkn olarak okumutur. Bkz. EsSicistn, sbtn-Nbt, 159. 540 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 159. 541 Daftary, A Short History, 58; smil nancnda Hz. Ali, 63; The Earliest Ismls, 244; smailler Arasnda Entelektel Hayat, 112; Muhammed bid el-Cbir, Arap- slam Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, Kitabevi, Ankara, 1999, 353; Near, slmda Felsef Dnce, I, 75, 287, 297; Halm, Kzmlciyyetl- smliyyn, 90; Hatb, elHareketl-Btniyye, 37. 542 Daftary, smaili nancnda Hz. Ali, 63. 543 Ivanow bu nedenle smilliin gnostik bir hareket olmad kansndadr. Bkz. Ivanow, Ibn alQaddah, 109. 544 bn Nedm bunlarn grlerinin Maniheizme yakn olduunu belirtir. Bkz. bn Nedm, Fihrist, 412.

79

Hristiyanlk, Deysniyye ve Maniheizmden daha belirgin olsa da545 harekette ran kkenli dalist akmn etkisi aktr. Maniheizmdeki senkretik yap daha belirgindir. Mani, Helen, Yahudi-Hristiyan, Hint ve ran din geleneklerini harmanlayarak evrensel bir din kurmak istemitir.546 Bu dinin arlkl tonunun gnosisin ranl davurumu olduu sylenebilir.547 Yine Irak topraklarnda yaamakta olan Sbilik, Yahudi-Hristiyan ve Mecus inanlarnn karm bir dindir.548 Bu din ve akmlarn ortak zellii muhalif bir yap arz ederek, iinde bulunduklar devletlerin resmi ideolojileri tarafndan reddedilmi olmalardr. slamn ilk dnemlerinden itibaren tpk bu hareketlerde olduu gibi slamla dier dinleri uzlatrmaya alan senkretik yaplar ortaya kmaya balamtr. Gulat hareketlerde gzlemeye baladmz bu anlay smillerce de srdrlm, slam ncesi pek ok din ve inan slam itikad ile harmanlanmaya allmtr. Gnostik dinlerin en nemli zelliklerinden bir tanesi Tanrnn her eyin kendisinden kt, alglanamaz, tasvir edilemez, yorumlanamaz bir varlk olarak dnlmesidir.549 lk smillikte de Tanr bu ekilde tasvir edilmitir.550 Yahudi ve Hristiyan gnostik dncesine gre d Tanrnn kendini dnmesiyle balamtr.551 Ondan kan ilk tezahrn genellikle dii olduu dnlr ve bu dii ilkeye hikmet anlamna gelen isimler (Sophia) verilir.552 lk smiller de bu gnostik mitolojiye benzer ekilde Tanrdan kan ilk iki varla Kurn kavramlar olan Kn ve Kader isimlerini vermiler, evrenin oluturulmas iini bunlara havale etmilerdir. nce erkek ilke Kn olumu, sonra onun dii versiyonu olan Kn, Knden zuhur etmitir.553 Daha sonra Nesef ve Sicistnnin nclk ettii Karmat izgi bu tanmlanamaz, tasvir edilemez Tanr anlayn Yeni Efltuncu bir formda yeniden formle edecektir. Gnostik anlayn temelinde dalist dnya gr yatmaktadr. Ikla karanlk, iyilikle ktlk, hakikatle yalan, ruhla beden ve benzeri her konuda var olduu
bn Nedm, Fihrist, 412. Eliade, Dinsel nanlar, II, 435436; Bulut, slam Komncleri, 47; Kprl, zah ve Dzeltmeler, 87; Ik, Seneviyye, 158159. 547 Eliade, Dinsel nanlar, II, 436. 548 El-Yemen, Akids-Selse, 739; Gndz, Sbiler, 31. 549 Floramo, Gnostisizm, 129131. 550 Es-Sicistn, ftihr, 23, 31; Sllemn-Nect, 193; Eb Temmm, ecetetl-Yakn, 83, 116117. 551 inasi Gndz, Gnostik Mitolojide D Motifi ve Demiurg Dncesi, OM FD, S. 9, (Samsun 1997), 127. 552 Gndz, Demiurg Dncesi, 127, 132. 553 Es-Sicistn, ftihr, 4749; Daftary, A Short History, 57; Carmatians, 4. Corbin de smillerin Tanr anlaylarnn gnostiklere dayandn belirtir. Bkz. Corbin, slam Felsefesi, 162163.
546 545

80

dnlen kartlk, gnostik dncenin her safhasna egemen olan bir husustur.554 ran tipi gnostik geleneklerde karanlk ve ktlk leminin de tpk k lemi gibi mahhas bir varlnn olduu kabul edilmitir.555 Oysa Suriye-Msr tipi gnostik gelenekler (Yahudi-Hristiyan gelenekler) karanlk lemin varlk itibar ile k lemi gibi ezeli bir mevcudiyete sahip mahhas bir lem olmadn kabul etmilerdir.556 Mevcut rivayetlere gre btn smil evrelerde Allahtan baka her varln ift kutuplu yaratld anlaynn egemen olduunu syleyebiliriz.557 evrelerde Nur-Zulmet Asr ayrmnn yapldn grmekteyiz.
558

lk

smil

Fatm evrelerde

Hz. dem ve blisin birbirlerinin zdd olduu, Hz. demin nuru, blisin zulmeti temsil ettii ifade edilir.559 Ancak blis, Kurana uygun olarak, ran kkenli gnostik anlaylarn aksine, nce nurun temsilcisi iken daha sonra zulmete dmtr.560 Dolaysyla smil evrelerde de iyi ile ktnn ayrt dalist bir anlay vardr. Ancak onlarn anlaynda ran tipi Gnostiklerden farkl olarak zulmet nurdan km bir varlk olarak dnlmtr. Eb Htim er-Rznin dalist anlaynn eski retiye ve Fatm evrelerdeki anlaya yakn olduunu grmekteyiz.561 O, bir taraftan Nur-zulmet ayrmna giderken dier taraftan da Akl ve Nefs konusunda kendisi gibi dnmeyenlerin Seneviyyenin anlayna sahip olacaklarn belirtmektedir. nk Senevler (Maniheistler) nur ve zulmeti iki ilah olarak kabul etmilerdir.562 O, bu dnceleriyle gnostik gelenein karsnda yer alm gibidir. Ancak eski retideki dalist bak asnn onun retisinde de savunulduunu grmekteyiz. Ona gre yukar lem eref ve fazilet, bu
K. Rudolph, Gnosis: The Nature and History of Ancient Religion, Trc. R. Wilson, Edinburg, 1983, 5960; inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu, Ankara, 2004, 111; Gnostik Dinler, 114. 555 Gndz, Demiurg Dncesi, 125. Maniheizm ve Sbiliin dnda Marsiyonizm ve Deysnliin de ran tipi bir dalizmi benimsemi olduklar anlalmaktadr. (Bkz. El-Mturd, Kitbut-Tevhd, 249, 260, 261; en-Nesef, Tebsra, I, 134135; Fahreddn er-Rz, tikdt, 88, 89; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 9091, 9192; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 301; Eliade, Dinsel nanlar, II, 426; Near, slmda Felsef Dnce, 265; Hayes, Urfa Akademisi, 101.) Maniheizmin gnostik dalizmi iin bkz. (el-Mturd, Kitbut-Tevhd, 144; en-Nesef, Tebsra, I, 132; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 74 76; bn Nedm, Fihrist, 400; el-Mlt, et-Tenbh, 92.) Sbiliin gnostik dalizmi iin bkz. Gndz, Sbiler, 9293; Gnostik Dinler, 121. 556 Gndz, Demiurg Dncesi, 124. 557 Kad Numann, lemdeki her eyin bir einin (zevc) olmas gerektii ynndeki anlay btn smillerce paylalmtr. Bkz. Kad Numan, Esst-Tevl, 29. Kr. Es-Sicistn, sbtun-Nbt, 125. 558 Fatmler ncesine ait olan Kitbur-Rd vel-Hidye ilk halife dnemini zulmet asr olarak tanmlar. Bkz. Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 209. 559 Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 6669; Kitbus-Serir, 47. 560 Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 33, 37. 561 Walker, Early Philosophical Shiism, 54. 562 Eb Htim er-Rz, Islh, 28.
554

81

lem ise zulmet ve bulanklk lemidir.563 Onun Hz. Sleyman ile ilgili kanaati nurzulmet ayrmn ve bu ikisi arasnda srekli bir mcadelenin varln benimsediinin ak bir gstergesidir. Ona gre Hz. Sleymann srlarn ele geiren eytan onun makamn elde etmi; ancak Allahn Hz. Sleymann tevbesini kabul etmesi ile yeniden eski konumuna ykselmitir.564 Bu anlay nura ait bilgileri elde eden zulmetin bu sayede kendi konumunu ykseltebildiini gstermektedir. Dolaysyla onun anlay, nuru ele geirmek iin onun ilah bilgisini elde etmeye alan zulmetin, nur ile srekli mcadele halinde olduu ynndeki gnostik anlaya uygundur. smillikte var olan Gnostik dalizm balangta ran modeline daha yakn iken, daha sonra muhtemelen felsef kkenli gnostik hareketlerin etkisiyle daha yumuak bir gnostik anlay benimsenmitir. Ancak dikkat edilmesi gereken husus ilk ve sonraki smil evrelerde savunulan gnostik ayrm daha ziyade dnya hayatyla ilgilidir ve zulmet balangta nur iken sonradan zulmete dnmtr. Gnostik dinlerde var olan tanrlar lemindeki acmasz sava ve kavgalara dayal mitolojik tasvirlere smil retide yer verilmemitir. smillerin nur ve zulmeti daha ok orta ve aa lemlerle alakaldr. Yine smil dnce evrenin yaratlmasnda dii ilkeye olumsuz bir anlam yklememitir. Aksine dii ilke olan Nefs, Akldan kt iin tam, madde ile diyalog kurduu iin fiil ynnden eksiktir. Ancan sonuta onlar da dii ilke olan Nefsin erkek ilke olan Akldan her zaman iin daha alt konumda olduunu, ayn durumun aa lemde de geerli olduunu belirtirler.565 smiller Ruh-Beden ayrm noktasnda gnostisizme olduka yakn bir duru sergilerler. Gnostiklere gre insanda beden, nefs ve ruh olmak zere unsur vardr. Bunlardan beden ve nefs bu leme, ruh ise ilahi leme aittir. Ruh, ilahi lemden bu leme dm bir cevherdir.566 Onlara gre beden ierisindeki bu ruh, hapishanedeki bir tutsak gibidir. Zira ruhu epeevre kuatan beden, onu elden karmamak amacyla tutsak etmitir.567 Beden, ruhun arnmasn gerekletirdii geici bir ikametghtr.568 Eb Htim insanln, buraya ait olmayan ilahi bir cevherle bu lemden stn olduunu belirtir. Ancak bu cevher ilahi leme ait deil, o lemin bir eseridir569
563

Eb Htim er-Rz, Islh, 30; el-Kirmn, Riyd, 111. Eb Htim er-Rz, Islh, 264265. 565 rnek olarak bkz. Eb Htim er-Rz, Islh, 145. 566 Gndz, Demiurg Dncesi, 134; Sbiler, 128; Pavlus, 118. 567 Gndz, Gnostik Dinler, 115. 568 Chokr, Zndklk, 49. 569 Eb Htim er-Rz, Islh, 32, 43; el-Kirmn, Riyd, 152.
564

82

diyerek kendisini Gnostik anlaytan uzaklatrmaya almtr. Sicistniye gre insan akl ceset ile kark deil, bedenden ayr bir varla sahiptir.570 Ona gre gnostik akmlarda olduu gibi insanda akl, nefs ve beden olmak zere unsur bulunur. lahi lemdeki her eyin dnyevi lemde bir yansmas olduu iin insan bedenindeki Akl, ilahi lemdeki Kader ya da Akln yansmasdr ve ondan gelmitir. Nefs ise ilah lemdeki Kn ya da Nefsin yansmasdr. Tpk ilahi lemde olduu gibi Nefsin bir yn Akla, dier yn maddeye yani bedene dnktr. Akln grevi Nefsi, tabii ve cismani eyann hakirlii ve ztl konusunda uyarmaktr. Akl, Nefse asl lemini hatrlatarak onun uyanmasn salar.571 Ona gre beden zulman ve kesiftir.572 Nefs, mkemmellie ermek iin kt yolculuunda bu zulman bedende mahsur bir haldedir.573 Nsr Hsrev onun insan bedenini cehennem olarak grdn belirtir. Nefisler, Kyamet Sahibi gelene kadar bu lemde dolar dururlar. Sonra iyi amelli olan Nefs teyide ulaarak akl leme ykselir. Oras Nefsin cennetidir. Kt amelli Nefs ise teyide ulaamaz ve cisman lemde kalr. Bu lem onun iin cehennem olur.574 Dolaysyla Sicistnnin ruh ve beden ayrmyla ilgili grleri Gnostik bak asnn ak bir tesiri altndadr. Gnostik akmlara gre tanrlar lemindeki mcadele sonucunda maddi eyaya bir miktar ilah unsur ya da nur karmtr.575 smiller de maddede bir miktar nur olduunu kabul etmilerdir. Eb Htime gre Hz. demin bedeni yaratldnda bu beden zarar ve fayday birlikte barndryordu.576 Ancak insandaki bu unsur ilah lemin bir paras deil eseridir. Sicistnye gre de maddede bir miktar nur vardr. Bu nur Kim el-Mehdnin kyam etmesi ile ona iman eden ve onu bekleyenlere katlr.577 Tm bunlar Karmat smillerinin ruh-beden ayrm ve madde ile ilgili dncelerinin gnostik bir anlay sergilediini gstermektedir. Onlar bir taraftar slm endielerle ktln kaynan Allaha balarken, dier taraftan maddeyi hakir ve kt grerek kurtuluu ruhun madde hapishanesinden kurtulmas olarak grmlerdir. Ancak yine de maddeye kar gnostikler kadar acmasz deillerdir.
Es-Sicistn, Yenb, 30. Es-Sicistn, Yenb, 33. 572 Es-Sicistn, sbtun-Nbt, 96. 573 Es-Sicistn, ftihr, 60. 574 Nsr Hsrev, Hnul- hvn, ev. Mehmet Kanar, nsan Yay., st., 1995, 161. 575 El-Mturd, Kitbut-Tevhd, 239. 576 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 280. 577 Es-Sicistn, Kitbul- ftihr, 75. Ancak Sicistnye gre bu nur maddeye, ilahi lemdeki Nur ve Zulmetin atmas neticesinde deil de ilah hikmet gerei karmtr. Bkz. Es-Sicistn, ftihr, 75.
571 570

83

Gnostik hareketlerin bir dier ayrt edici grleri d ve Demiurg anlaylardr. Gnostik dinlerin d inanlarna gre Ik ve Karanlk lemleri arasndaki savan bir neticesi olarak ilk insann bedeninin yaratcs Yce Tanr deil, karanln gleridir. lk insan demin ruhu ise Ik gleri tarafndan verilmitir. Karanlk gleri demin gcn fark ederek ondaki Ik unsurunu ele geirmeye alacak; Ik gleri ise Karanln yaratt bedene hapsolmu Ik ruhunu tekrar ilahi leme dndrmeye alacaktr. Bu mcadelenin sonucu insann yeryzne dyle sonulanacaktr.578 Gnostiklerin yaratmayla ilgili Demiurg anlaylar da son derece nemlidir. Yce varln dnda bir yaratc tanr tasavvurunu ifade eden Demiurg dncesi btn gnostik hareketlerin temel karakterlerinden birisidir.579 Maniheist gelenek dndaki gnostik dnceye gre Demiurg, lanetli, kt tabiatl, ehvetperest, acmasz ve korkun grnml bir varlk olarak nitelenir.580 Bu dnceye gre Demiurg, Yce Tanrdan kaynaklanmas mmkn olmayan maddenin yaratcsdr. Demiurg, evreni ve insann maddi varln yaratan gtr.581 Gnostik geleneklerin byk ounluunda Demiurg, iledii bir hata, tanrdan uzaklama ve gnahn nihai safhasnda karanlk leminde teekkl eden, dm bir Ik varl olarak dnlr.582 Ancak Demiurg, btn bu olumsuz niteliklerine ramen kken itibaryla hala bir Ik varl olarak grlr.583 Hatta Yahudi-Hristiyan gelenee ait gnostik akmlarda Demiurg melekle zdeletirilmitir.584 Karmat Eb Htimin kozmolojik anlaynda Demiurg Kelime olarak alglanmtr. Onun Cfer es-Sdka dayandrd bu anlaya gre Allah Kelimeyi var edince ateten yaratt Cin ve zulmetten yaratt Hin taifelerini yeryzne indirmitir. Kelime onlarn yeryznde yaayabilmeleri iin gerekli olan tohumlar, rmaklar ve benzeri eyleri yaratmtr. Cinler hayvanlar kullanmay, Hinler ise ekip bimeyi renmilerdi. Sonra birbirlerine haset ederek aralarnda savamaya baladlar. Allah onlara Yardm denilen bir varl gndererek Korku denilen bir ordu
578

Bkz. bn Nedm, Fihrist, 402403; Gndz, Demiurg Dncesi, 155156; Gnostik Dinler, 124125, 135; Eliade, Dinsel nanlar, II, 438; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 177178, 185. 579 Gndz, Gnostik Dinler, 113. 580 Gndz, Demiurg Dncesi, 159. 581 Gndz, Gnostik Dinler, 114. 582 Gndz, Demiurg Dncesi, 148. 583 Gndz, Demiurg Dncesi, 164. 584 Gndz, Demiurg Dncesi, 156. Marsiyonculukta Melek olarak dnlen Demiurg olumsuz niteliklere sahip deildir. Bkz. Gndz, Demiurg Dncesi, 157; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 301.

84

yaratmtr.585

yi ile ktnn mcadelesinin yanstld bu anlay insanolu

yeryzne indikten sonra da devam etmitir. eytan, insan ve cinlerin zorbalk yapp haktan uzaklatranlardr. eytann insan ve cin neslinden mnferit bir temsilcisi yoktur. Bu isim onlardan ktlk yapanlarn ortak sfatdr.586 Dolaysyla onun anlaynda yeryz iyi ile ktnn mcadele ettii bir sahneden ibarettir. Tarihin farkl dnemlere blnmesini ifade eden devr tarih anlay hemen hemen btn gnostik hareketlerce kabul edilen bir anlaytr ve ranl bir gelenee dayanmaktadr.587 Sethian gnostikler gnostik tarihi 4 evreye ayrmlardr.588 Sbiler ise tarihi yedi eit dneme ayrarak her bir dnemi bir gezegene atfetmilerdir. Bu dnemlerden sonuncusu ise on iki paraya ayrlmakta ve her bir ksm bir burcun adyla anlmaktadr.589 smiller de gnostikler gibi devr bir tarih anlayn savunmular, bu anlay gnostik kozmolojik grle gl bir ba kurmutur.590 Sicistn yedi devir nazariyesinde aka Sbilerden esinlenmi gzkmektedir. O da Sbiler gibi yedi devri yedi gezegene nispet eder591 ve her devri bir Natka atfeder. Birinci devrin sahibi dem, yedinci devrin sahibi ise Kimdir.592 Yedinci devre, ceza ya da kef devri adn vermitir. Kef devri on iki melek tarafndan yrtlmektedir. Kef devrinin ismi on iki burca tebih olmak zere on iki melek yaplmtr.593 Bu anlay aka Sbilerin yedi devir nazariyesini andrmaktadr. stelik bu devr anlay gnostik bir bak asyla temellendirilmitir. Zira Sicistnye gre mkemmellie ermeyi arzulad iin kt yolculuunda zaman ahslar iinde mahsur kalan Nefs,594 her bir Natkn devrinde ilah hakikatlerle ilgili baz srlara vakf olacaktr. Bu sayede her devirde ilah bilginin bir ksmn elde ederek yedinci devirde kurtuluu iin gerekli olan btn srlara vakf olarak tekrar asli vatanna dnecektir.595 Gnostisizme adn veren Gnosis bilgi anlamna gelen Yunanca bir kelimedir. Ruhun sfli lemden kurtulabilmesi iin sahip olmas gereken bu bilgi kutsal bir
Eb Htim er-Rz, Zne, II, 171. Eb Htim er-Rz, Zne, II, 180. 587 Hseyin Hamdani, A Compendium of Isml Esoterics, Islamic Culture, Vol. 11, (1937), 217. 588 Bu evreler iin bkz. Floramo, Gnostisizm Tarihi, 189. 589 Gndz, Sbiler, 147148. 590 Halm, Shiism, 169. 591 Es-Sicistn, ftihr, 60. 592 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 168, 181182, 193. 593 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 183. 594 Es-Sicistn, ftihr, 60. 595 Kr. Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 80. Benzer bir anlay Fatm gelenekte de mevcuttur. Bkz. Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 21, 25.
586 585

85

bilgidir ve ilah lemin merkezinde yer alan yce Tanrdan kaynaklanr. Kayna ve menei ilah nur lemidir. Bu bilgi kazanlan, alnp ulalabilen bir bilgi deil, verilen, bahedilen ve balanan bir bilgidir. Tecrbe dnyamza ait duyu ve alglarmzla bu bilgi kavranamaz, anlatlamaz ve ifade edilemez.596 Gnostik bilgi iteki adamn kurtuluu, manevi varln saflatrlmas ve ayn zamanda btnn bilgisidir.597 Gnostik bilgi bize kim olduumuzu, kendisinden srldmz yeri, nelerden uzaklatrldmz, yaratmann ve yeniden yaratln ne olduunu aklar.598 Gnostik kurtarc bilgi, ncelikle bir gizli tarihin aklamasndan oluur: Dnyann kkeni ve yaratl, ktln kkeni, insanlar kurtarmak iin yeryzne inen tanrsal kurtarcnn dram ve akn tanrnn nihai zaferi.599 Gnostik, kendi bana bu bilgiyi elde edip kurtulua ermeye ehil deildir. Bu nedenle o, bir ilham vericiye, (gnostik soter) ihtiya duyacaktr.600 Bu ilahi eli gnostii davet etmek, dnyevi uyku ve sarholuundan uyandrmak ve daha nce kmak zorunda kald ilah vatanna geri gtrmek iin iner.601 Fatm ncesi dnemde yazlan Kitbur-Rd vel-Hidyede ilmin ancak ilim sahibine balanlarak elde edilebilecei belirtilmitir. Bir kimse ilim sahibi birisine ahitle balanmamsa blis konumundadr.602 Dolaysyla ilim sahibi birisinden ilah ve gizli ilimler elde etmeden kurtuluun gereklemesi sz konusu deildir. Tevhidin kemale ermesi ntklardan yedincisinin gelmesine balanmtr. Yedinci Ntk ile din tamamlanm olur.603 Bu anlay aka kurtuluun gereklemesi iin ilah srlarn bilgisinin tamamna ulalmas gerektii ynndeki gnostik anlaya uygundur. lk smiller muhtemelen kurtulua erdirecek ilah bilginin yedinci natk ile tamamlanacana inanmaktaydlar. Sicistn genel olarak lk smillerin gnostik hikmet anlayn srdrmtr. Ona gre Allahn kuluna bir eyi vermesi ancak saflklar, erefleri ve temiz nefisleri ile latif yce leme kp ruhan letafet ve nuran metalardan tayan resuller vastas
Gndz, Gnostik Dinler, 116; Pavlus, 105; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 99. 598 Floramo, Gnostisizm Tarihi, 99. 599 Eliade, Dinsel nanlar, II, 422. 600 Floramo, Gnostisizm Tarihi, 204, 206; inasi Gndz, Nag Hammadi Literatr ve Ademin Vahyi, OM FD, S. 7, (Samsun 1993), 112. 601 Floramo, Gnostisizm Tarihi, 100. Gnostik bilginin dm olan ruhlarn kurtuluu iin gerekli olduu tezi btn gnostik geleneklerde olmazsa olmaz bir unsurdur. rnek olarak bkz. Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 314; Near, slmda Felsef Dnce, I, 298; Gndz, Nag Hammadi Literatr, 112; Sbiler, 131132. 602 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 211212. 603 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 196.
597 596

86

ile mmkn olur.604 Bu nedenle Allah yedi devirde gizli ve hikmetli bilgileri be eriat vastas ile gndermitir. Bu eriatlardan herhangi birisi olmasayd ruhun mkemmellemesi salanamazd.605 Allah her Ntk ile nefsin kurtuluunu salayacak bilgileri ve hikmetleri gnderir. Bu nedenle sonra gelen Ntk, ncekine oranla daha ok hikmetli bilgiye sahiptir ve ncekilerden stndr. Kurtuluu salayacak olan hikmet yedinci devirde kemale erecektir.606 Ancak Allah, muhtemelen blis ve yandalarnn eline gemesin diye, kurtuluu salayacak yce bilgi ve hikmeti birtakm lafz ve ibarelerin altna gizlemitir. Bu gizli bilgi zaman gelip artlar olutuunda Kim tarafndan aklanacaktr.607 Kim, eriatlarn ierdii eylerin gizli hakikatlerini aklamakla grevlendirilmi haddir.608 Bylece daha nce gnderilmi be eriat kuvve halinden fiil haline dnm olur. Bu dnemde aa kmam hibir gizli ilim kalmaz.609 Bu eriatlarn kabuklar atlp gizli hakikatleri aa knca Nefs usanma, bkknlk ve yorgunluktan kurtulmu olur.610 Gnostik bilginin nemli unsurlarndan birisi herkesin elde edebilecei bir bilgi olmamasdr. Gnostik bilgi zahirin iinde gizli batn hakikatler olarak alglanmtr. Zahirde gizli bu batn bilgi nura, ilah k tanrsna aittir ve kurtuluun anahtardr. Batn tevili ancak Allah tarafndan grevlendirilmi ehil olan kimseler anlayabilir.611 Gnostik bir din olan Sabilikte kutsal kitaplarnn ifade ettii soyut ve kutsal mesaj ancak kendilerinden olanlar bilip anlayabilir.612 Yine Mani, kendisinin nceki kutsal kitaplarda gizli olan batn hakikatleri aklad iddiasyla ortaya kmtr.613 Dier gnostik dinlerde de bulunan bu batn anlayn bir gerei olarak ifreli ibareler ve formllere, aritmetik speklasyonlar ve say gizemciliine bavurulmutur.614 Bu gizemli ve srr yapy ancak Allah tarafndan gnderilen bir eli aklayabilecektir. Gerek lk smiller, gerekse Fatm ve Karmat smilleri kendi retilerinde tevile mutlak bir nem atfetmilerdir. Fatmlik ncesi bir dneme ait olan KitburEs-Sicistn, sbtn-Nbt, 144. Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 241. 606 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 166. 607 Es-Sicistn, Yenb, 67. 608 Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 247. 609 Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 271272. 610 Es-Sicistn, Yenb, 68. 611 Kr. Floramo, Gnostisizm Tarihi, 270; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 34; Mez, slm Medeniyeti, 334. 612 Gndz, Sbiler, 90. 613 El-Brn, srul-Bkiye, 208. Eski Fars dilinde kutsal kitab tevil eden anlamna gelen Zend, Farsllarca Mani iin kullanlm, Arapaya Zndk olarak girmitir. Bkz. El-Mesd, Mrc, I, 264. 614 Gndz, Sbiler, 90; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 308.
605 604

87

Rd vel-Hidyeye gre Resul tenzil ve zhir ile konuur. Bu zahirin ierisinde bir btn ve tevil vardr. Zahir ona uyan herkese zahir olarak ular. Resul tevili ise Vassine gizlice intikal ettirir. Sadece zahire tutunup tevilden bihaber olanlar kurtulua eremezler.615 Tevil ise ilah hakikatleri ierir ve kurtulu vesilesidir.616 Nefisleri kurtulua erdirecek olan tevili nce Vas, daha sonra onu takip eden imamlar Allahn onlara verdii baz yetiler sayesinde yaparlar.617 Sradan inananlar ise tevil yapma yetki ve gcne sahip deillerdir.618 Sicistnnin retisinde tevil mutlak hakikat ifade etmektedir. eriatn zahiri yeni bir devir gelip o eriatn nesh edilmesi ile yok olur. Zira eriatlar dnyev ilerin nizama konulmas iin zorunludur. Tevil ise kiinin kendisini kurtarp ilah zne kavumas iin gereklidir. Bu nedenle zahir eriatn yok olmas ile tevil yok olmaz. nk o, zatlar ile kaim ilimler ve hakikatlerdir.619 Bu nclden hareketle Sicistn, cenneti btn ilimlerin srrna vakf olmak olarak tanmlamtr.620 nk ancak bu srlara vakf olarak Nefs kurtuluunu gerekletirebilir. Btn srlarn elde edilmesi sadece vekil tayin edilmi, hidayet eden bir limin aracl ile olabilir. Sicistn bu anlaynn bir gerei olarak sadece zahire uyup zahirle yetinmeyi de cehennem olarak tanmlamtr.621 Btn, Yce Allah tarafndan nefsin kurtuluu iin gnderilirken, Ntklar bu hakikatleri, zulmet yandalarnn ellerine gememesi iin, zahirin kabuu ile gizlemilerdir. Dolaysyla sadece zahire taklp onun iindeki batn kurtulu reetelerini elde edemeyenlerin nefislerinin kurtulmalar mmkn olmayacak ve zahir onlar iin cehennem olacaktr. Gnostik anlayn gizli bilgi ve btn tevil retisinin doal sonucunun gizli ve srr bir anlay gerektirmesi kanlmazdr. Zira nuru zulmetin esaretinden kurtarmak zere gelen eliler kurtulu reetesi olan batn hakikatleri zahirin kabuu ile gizlemiler ve bylece zulmetin eline gemesini engellemeye almlardr. Ancak yine de eliler tarafndan yaplan tevillerin zulmet yandalarnn eline geme ihtimali

615 616

Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 211. Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 190. 617 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 202, 204, 210. 618 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 190. 619 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 93. 620 Es-Sicistn, Yenb, 6769. 621 Es-Sicistn, Yenb, 6769.

88

vardr.622 Bu nedenle gnostik akmlarn ounda kurtuluun reetesi olarak grlen batn teviller gizli tutulmaya allm ve srr cemiyetler eklinde rgtlenilmitir.623 smiller de batn hakikatlerin gizlenmesinin zorunluluuna inanmlardr. Kurtulu iin gerekli olan btn ilim kyamete kadar ifa edilmez. Onu ancak Kyamet Sahibi olan Kim ifa edecektir.624 Drul-Hicreler bu ilah hakikatlerin gizlendii, kurtulua erecek olanlarn topland meknlar olarak tasvir edilmitir.625 Sicistnye gre hakikatlerin Ehl-i Zhir arasnda neredilmesi eziyet grmemeleri ve tannmamalar iin yasaktr. Kim zuhur edince ve mminler gizlilikten kurtulduklarnda kendi mezheplerini ifa etmeye g yetirirler, gizlilik ve ketumluun kabuu olan zahir eriatlar da kaldrlr.626 Gnostik tasavvura gre kurtulu, dm varlk olan ruhun mcadeleyi kazanarak yeryz ve beden hapishanesinden kurtulup kendi anavatanna, ilah k lemine tekrar ykselmesiyle gerekleecektir.627 Ruhun ykselebilmesi iin gerekli ortamn ve artlarn salanmas gerekir.628 ncelikle gnostik, kendi bana kurtulmay beceremeyecei iin bir kurtarcnn (Redeemer) gelerek onu aydnlatmas arttr.629 Yeryznde grevini tamamlayan kurtarc, daha sonra yeniden ilah leme ykselir.630 Kurtarcnn gelii ile btn ruhlar gnosisi elde ederek kurtulur. Gnostik geleneklerde sadece ruhlarn kurtulaca dncesi, gnostisizmde hayati derecede nemli olan ruhun ilah leme, bedenin ise sfl leme ait olduu tasavvurundan kaynaklanmaktadr.631 lmle birlikte ruhun ilah Ik lemine doru ykselmesi tasavvuru zellikle Maniheizm ve Sbilik gibi gnostik geleneklerin karakteristik zelliklerinden birisidir.632 Ruh, lmyle cesetten ayrldktan sonra yeryz ile yce Ik lemi arasnda bulunduuna inanlan gezegenleri birer birer trmanmak ve en
622

Gndz, Sbiler, 132. rnein Sbilikte dinin herhangi bir gereinin dardan birisine aktarlmas byk gnah, hatta kfr olarak grlmtr. (Bkz. Gndz, Sbiler, 79; Gnostik Dinler, 129.) Gizlilik prensibi gereince Sbilik taraftarlar iki isim kullanmlardr. Birisi astrolojik isim (Malvaa) olarak adlandrlan gizli isim, dieri ise dnyev isim ya da lakaptr. Bkz. E. S. Drower, The Mandeans of Iraq and Iran: Their Cults, Customs, Magic Legends and Folklore, Oxford, 1937, 3032. 624 Kad Numan, Tevld-Deim, 63. 625 Cafer b. Mansr, Serir, 3839. 626 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 179. 627 Gndz, Gnostik Dinler, 115; Eliade, Dinsel nanlar, II, 436. 628 Gndz, Demiurg Dncesi, 138. 629 Gndz, Gnostik Dinler, 116. 630 . Gndz-Y. nal-E. Sarkolu, Dinlerde Ykseli Motifleri, Vadi Yay., Ankara, 1996, 14; Gndz, Pavlus, 107. 631 Rudolph, Gnosis, 109116; Gndz-nal-Sarkolu, Dinlerde Ykseli Motifleri, 18. 632 Rudolph, Gnosis, 171; Gndz-nal-Sarkolu, Dinlerde Ykseli Motifleri, 1314.
623

89

sonunda Ik lemine ulamak durumundadr.633 Bu ykseli esnasnda Sbilere gre iyi olan ruhlar ykselilerine devam ederek Ik lemine ykselirler; kt, gnahkr ve isyankr olanlar ise kyamet kopana kadar gezegenlerde cezalarn ekerler.634 Cezalarn tamamlayan ruhlar Ik lemine ykselerek kurtulularn tamamlarlar.635 Eb Htim, lemin sonunun insann kemale ermesine bal olduunu belirtir. Beerin kemale ermesi lemin sonunun gelmesi demektir.636 Onun burada kastettii ey, insan kurtulua erdirecek bilginin tamamnn lemin sonunda elde edileceidir. nsan ilah kaynaktan gelen bu bilgi sayesinde kurtularak ilah vatanna geri dnecektir. Karmat olan Nesefnin olu Dihkan, cehennemin tabi nefs olduunu belirtmitir. nsanlarn nefisleri tabi leme bal kaldka cehennemden kurtulamazlar ve tabiatn stne kamazlar.637 Karmat fikirlere sahip olan eceretl-Yakne gre ise kurtuluun yolu kiinin ruhan suretinin melek derecesine ulamasdr.638 Sicistnye gre kyamet basit, latif nefislerin diriltildii byk bir gndr.639 Dirilme sadece nefisler iin sz konusudur.640 Bedenler ise yaratldklar asli unsurlar olan toprak, su, hava ve atee dnerler.641 Sicistnnin tevil ettii cennet; ruhlarn, ilk ktklar yer olan Kelime, Sbk ve Tlye, derecelerine gre birlemeleridir.642 Dier smillerde olduu gibi Sicistnnin kurtulu ve ahiret telakkisi de aka gnostik bir tabiat arz eder.643 Ancak smil sistem, gnostik dinlerdekinin aksine monist bir yaklam sergiledii iin, sadece ruhun deil bedenin dn ile de ilgilenir. Oysa gnostik anlaylarda ruh asli vatanna dnerken, beden maddenin kaosuna geri dnecek ve ebed olarak orada kalacaktr.644
633

bn Nedm, Fihrist, 408; I. Gardner, The Eschatology of Manichaeism as a Coherent Doctrine, The Journal of Religious History, Vol. 17, No: 3, (1993), 267; Gndz-nal-Sarkolu, Dinlerde Ykseli Motifleri,16. 634 Gndz, Sbiler, 162. Maniheistlerin ruhun ykseliiyle ilgili benzer grleri iin bkz. ( bn Nedm, Fihrist, 408; en-Nesef, Tebsra, I, 133; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 7780; elBadd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 208209.) Dier gnostik geleneklerde de ruhlarn ilah vatanna ykselmesi tezi savunulmutur. Bkz. inasi Gndz, Arkonlarn tabiat zerine, OM FD, S. 9, (Samsun 1997), 178; Nag Hammadi Literatr, 101; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 22, 222, 224. 635 Gndz, Sbiler, 164. 636 Eb Htim er-Rz, Islh, 34. 637 Nsr- Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 159-160. 638 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 71. 639 Es-Sicistn, Yenb, 84. 640 Es-Sicistn, sbtun-Nbt, 185; ftihr, 8687. 641 Es-Sicistn, ftihr, 90. 642 Es-Sicistn, ftihr, 9596. 643 ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 328. Halma gre Fatm ncesi smil kozmolojisi Maniheizm ve Sbilikteki kurtulu retisinden etkilenmitir. Bkz. Halm, Kzmlciyyetl- smliyyn, 8991. Daftary ise Maniheizmin etkisinin olabileceini belirtir. Bkz. Daftary, smaililer, 96. 644 H. Hamdn, A Compendium of Isml Esoterics, 219220.

90

Sbi gelenekte kurtuluun gerekleebilmesi iin kiinin ilah bilgiyi alabilecei uygun ortam hazrlamas gerekmektedir. Bu da ancak doru iman ve ibadetlerle mmkn olur.645 Karmat dncede de Kimin gelerek eriatlarn gizli hakikatlerini aklayp kyameti ilan edebilmesi iin uygun ortamn hazr olmas gerekir. Bahreyn ve Irak Karmatleri uygun ortam hazrlamann yolunu Sbiler gibi asketik bir yaantda deil de, tm dnyay Karmat itikadna balamada aramlardr. Gnostik bir dille ifade edecek olursak, Kim el-Mehdnin gelecei ortam kt ve karanlk ruhlardan temizlemeye almlardr. Maniheist anlaya gre her doan ocuk ruhun kurtuluunu geciktirmektedir. Maniheistler bu nedenle evlilie mesafeli davranmlardr.646 Karmatler ise Kim el-Mehdnin gecikmesini ztlarn okluuna ve hakimiyetine balamlardr. Kimin geliini, dolaysyla nefislerin kurtuluunu abuklatrmann yolu, ztlar ldrerek Kimin gelii iin inananlardan oluan bir Drul-Hicre kurmaktan gemektedir. Sonu olarak ilk smil itikad Gulat kanalyla aktarlan gnostik fikirlerin mutlak tesiri altndadr. Ancak onlar herhangi bir gnostik hareketin fizik bir devam olarak kabul etmek mmkn gzkmemektedir. Onlarn, balangta ran tipi gnostik hareketlerden daha ok etkilenmi gibi gzkseler de, daha sonra Yahudi-Hristiyan gnostik geleneklerin tek tanrc anlaylaryla da irtibata geerek daha monist bir anlay gelitirmeye altklarn syleyebiliriz. stelik onlarn savunduklar pek ok gnostik ilke daha nce zellikle gulat gruplar ierisinde savunulmutur. Muhtemelen evrelerden alnan gnostik fikirler sistematik hale getirilerek belki de slamdaki gnostik tabiat ar basan ilk sistemli hareket kurulmutur. c. Hermetik Dnce ve Harran Paganizminin Etkisi Antik Yunanda hatiplerin, ticaretin ve hrszlarn tanrs olarak kabul edilen Hermes,647 Msrdaki Helenistik Ptolemeler dneminde648 Msrn yerel tanrs Totla karlaarak ayn tanrsal figre dnmtr.649 Bu durum, antik Yunan ve Msr
Gndz, Sbiler, 132; Gnostik Dinler, 125. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 187; Eliade, Dinsel nanlar, II, 439. 647 Colette Estin-Helene Laporte, Yunan ve Roma Mitolojisi, ev. Musa Eren, Tbitak, Ankara, Trz., 136-137. 648 M. . 332de skenderin Msr ele geirmesi ile balayan Ptolemeler dnemi, M. . 31 ylnda Romallarn Msr almasyla sona ermitir. Bkz. bn Haldn, Mukaddime, 504;, Sibel zbudun, Hermesten drise Bir Dinsel Gelenein Dnm Dinamikleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, HSBE, Ankara, 2000, 8889. 649 Seyyid Hseyin Nasr, slamda Dnce ve Hayat, ev. Fatih Tatllolu, nsan Yay., st., 1988, 147. Hermesle zdeletirilmeden nce Msrn yerel tanrs Tot, tpk Babilli Sin gibi, bir ay tanrsdr. Ancak o sadece bununla snrl deildir. Ayn zamanda, Msrda szcklerin, ilah Kelamn, kutsal
646 645

91

kltrlerinin birbirine kararak Hermetizm denilen senkretik bir yapnn ortaya kmasna sebebiyet vermitir. Msrda kurulan Hermetik Okul hzla yaylarak M. S. I. yzylda skenderiyedeki en nemli bilimsel ve felsef okullardan birisi haline gelmitir.650 slamn Hermetizmle karlamas dorudan Msr yerine daha ok Harran Paganizmi zerinden olmutur. Bu nedenle Harrnlik ile Hermetizmi birlikte deerlendirmenin daha isabetli olacan dndk. Haranllar zerinde Hermetik dncenin tesiri aktr. Harran, Helenistik kltrn etkisine girdikten sonra Hermetik gelenek onlarn inan sistemleri ierisinde yer etmeye balamtr.651 Hermetik literatrde Hermesin hocas olarak kabul edilen Agathodaimonun ve bilfiil Hermesin Harrnlerin inan sisteminde yer almas bu etkileimin bariz rneklerinden birisidir.652 Kind Makltun li Hermes ft-Tevhd adl bir eser grdn, bu eserin Harranllarn fikirlerine ok benzediini belirterek653 bu etkileime iaret edenlerden birisidir. Harrnler skender zamanndan itibaren Helenistik kltrn etkisine girmi ve Romallar Hristiyanlatklar zaman buras eski Yunan dini iin bir snak olarak kalmtr. Dier yandan Harran, eski Asur-Bbil din kalntlarna da sahipti. Ancak bu, Yeni Efltunculuun tesiri altndaki paganizmin gelimesiyle kuvvetini kaybetmitir. Yine Yeni Pisagorcu bir felsefe ve Gnostisizm de bu itikada eklemlenerek senkretik bir yap oluturulmutur.654 Senkretik Harrn itikadnda M. S. III. yzyldan itibaren gnostik dalizm ar basm,655 ancak onlar eski gezegen kltlerine dayal itikatlarn da korumulardr.656 Harrnlerin oluturduu senkretik yapnn ayrt edici zelliklerinden birisi Yunan felsefesinin de bu itikat ierisine eklemlenmi olmasdr.657 Milattan sonra VI. yzylda Atina akademisinin kapatlmas
yaznn, ilimlerin, kitaplarn yaratcs, efendisi, kalplerin derinliklerini bilenidir. Bkz. zbudun, Hermesten drise, 107. 650 Nasr, slamda Dnce ve Hayat, 150. 651 Gndz, Sbiler, 33. 652 Gndz, Anadoluda Paganizm, 74; Ramazan een, Harran Tarihi, TDVY, Ankara, 1996, 42. 653 bn-i Nedm, Fihrist, 389. eene gre Harran Hermetik felsefenin vatandr. Bkz. een, Harran, XI. 654 Olery, slm Dncesi, 5152; Seyyid Hseyin Nasr, slm ve Bilim, ev. lhan Kutluer, nsan Yay., stanbul, 2006, 11; Kzm Sarkavak, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, TDVY, Ankara, 1997, 27; Corbin, slam Felsefesi, 55; zbudun, Hermesten drise, 168. 655 Eliade, Dinsel nanlar, II, 336. Fakat bu, Harranliin gnostik bir akm olduu anlamna gelmez. Bkz. zbudun, Hermesten drise, 122. 656 Gndz, Anadoluda Paganizm, 33. 657 Kr. bn Nedm, Fihrist, 387; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 229230; Gndz, Anadoluda Paganizm, 7475.

92

zerine Yunanistan terk eden Yeni Efltuncu birok dnr Pers hkimiyetindeki dou blgelerine g etmi,658 bunlarn bir ksm Harrana yerlemitir. G edenlerin etkisiyle Harranda slam ncesi dnemde Yeni Efltuncu bir felsefenin etkisi artmtr. Bu felsefenin etkisi ile Paganist Harran kltryle Yeni Efltuncu anlay arasnda senkretik bir yapnn olutuunu grmekteyiz.659 u halde biz slam geldii dnemde Harranda, Hermetik, Gnostik ve Yeni Efltuncu fikirlerle bezenmi, eski Pagan ve Politeist anlaylar da muhafaza eden bir senkretik inan sistemiyle kar karya bulunmaktayz.660 Hermetik metinleri iki kategoriye ayrmak mmkndr: Halk Hermesiliine ait metinler (astroloji, by, simya, gizli ilimler) ve sekin Felsef Hermetik klliyat.661 Hermetik edebiyat slam lemine zellikle iki kanalla girmitir. Birincisi, skenderiye ve onun Filistindeki muhtemel uzantlar vastasyla gereklemitir. kinci kanal ise Harrandr.662 skenderiye zerinden slam alemine nakledilen Hermetik literatr daha erken bir dnemde gereklemitir ve daha ok astroloji, by, simya ve gizli ilimler gibi Halk Hermesiliine ait metinler bu kanal vastasyla aktarlmtr.663 Bu literatrn ilk aktarm Emev halifesi Yezid b. Muaviyenin olu Halid dnemine kadar gtrlebilir. Stefan adl bir Hristiyann skenderiyede Hermesin kitaplarn incelediini grmekteyiz. Marianus onun renciliini yapm, hocas lnce Kuds yaknlarndaki bir manastra kapanmtr. Daha sonra Halid b. Yezid (85/704), Marianusun talebesi olmu ve ondan tp, simya ve astronomi renmitir.664 Helenistik mirasn slam kltrne aktarlmasnda nemli bir yer igal eden felsef Hermetik literatrn665 en nemli tayc kanaln Harrnler oluturmutur.666
658

Memun ncesi dnemde ve Helenistik ada Aristonun hkmnn olmadn hatrlamalyz. Zira Helenistik ada Hermesilik ve Yeni Efltunculuk hkimdir. Bkz. Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 331. 659 Gndz, Anadoluda Paganizm, 52; zbudun, Hermesten drise, 183. 660 Near Harran medresesinin Yeni Efltuncu olduunu belirtir. Bkz. Near, slmda Felsef Dnce, I, 295. 661 Halk Hermesiliine ait metinler M. . III. yzyla kadar gtrlr. Felsef Hermetik metinler ise zellikle M. S. II. yzylda yaygnlamtr. Bkz. Eliade, Dinsel nanlar, II, 336. 662 Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 228. 663 Kr. Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 271. 664 bn Nedm, Fihrist, 300, 302; Olery, slm Dncesi, 83. Cbir Halk Hermesiliinin slama aktarld kanal yle belirlemitir. skenderiye Hermetik Eserleri, Marianus ve hocas, Rahip Stefan, Halid b. Yezid b. Muaviye, Cabir b. Hayyan, Zekeriya er-Rz. Bkz. Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 272. 665 Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 298. 666 Nasr, slamda Dnce ve Hayat, 156; Eliade, Dinsel nanlar, II, 341; zbudun, Hermesten drise, 163.

93

Dolaysyla Harran zerinden aktarlan Hermetik literatr Helenistik, Gnostik, Paganist ve Yeni Efltuncu dnceleri ieren senkretik bir yap arz etmitir.667 Felsef Hermetik literatr Arapaya aktaranlarn banda gelen Sabit b. Kurr (288/901) Hermesin Kanunlar668 adl Hermetik eseri Arapaya aktarmtr. Harrnler sadece evirdikleri eserlerle deil, ayn zamanda kendi Hermetik itikatlarn slam lemi ierisinde koruyarak da bu kltrn tannmasnda etkili olmulardr. brhim b. Hilal es-Sbi lene dek kendi dininde kalmtr.669 Yine Abbas saraynda doktor olan Sinan b. Sbit halifenin zorlamas ile Mslman olmutur.670 Hicr IV. asrda Arapaya evrilmi Hermetik literatrn muazzam bir boyut kazandn grmekteyiz. Yldz ilimleri, havs, tlsm ve dier Hermetik konularda Hermese atfedilen onlarca eser ismi rivayet edilmektedir.671 Ancak Harran zerinden aktarlan felsef Hermetizmin daha ziyade eviri hareketleriyle birlikte yaygn bir ekilde Arapa literatre dhil edildiini unutmamalyz. Dolaysyla felsef Hermetizm, Emevler dneminde tannmaya balayan halk Hermetizminin aksine, ciddi anlamda Abbasler dneminde tannmaya balanmtr. Bu nedenle felsef Hermeizmin smillik zerindeki etkisi en erken Nesef-Sicistn izgisinde smillik zerinde sz konusu gelitirilen Horasan-Mvernnehirdeki felsef

olmutur. Hikmetin hiyerarik azal ile ilgili Hermetik dnce muhtmelen ilk defa Sicistn tarafndan smil anlaya dahil edilmitir. Ancak smillikte grlen bu etki, mutlak bir Hermetik etki deil, Gnostik ve Yeni Efltuncu fikirlerle karm senkretik bir etkidir. smillikte zel bir nem verilen yedi ve on iki saylarnn kkeni yldz ve gezegen kltne dayanmaktadr. Zira bu Paganist anlayn temelini gkyznde yedi gezegen ve on iki burcun bulunmas oluturmutur. Gnostik dinlerde yedi gezegene zel bir nem verilerek bunlar d ve kurtuluun merhalelerini oluturan istasyonlar olarak alglanmtr.672 Eski Asur-Bbil uygarlklarnda da yldz-gezegen kltne dayal anlaylara yer verilmitir. Babilliler dneminde yedi gezegen adna yaptrlm
zellikle Yeni Efltuncu felsefenin hkim olduu felsef eserlerin Arapaya evrilmesinde Harran ve Harranllar merkez bir yer elde etmilerdir. Bkz. Gndz, Anadoluda Paganizm, 44. 668 Abul-Ferec Gregory, Abl-Farac Tarihi, I, 245. 669 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 313. 670 bn Nedm, Fihrist, 364. 671 Bkz. bn Nedm, Fihrist, 329, 379,433; Ahmed b. Yahy bn-i Fadlallh el-Umer (749/1348), Meslikl-Ebsr f Memlikil-Emsr, Thk. Bessam Muhammed Brd, y. y., Trz., IX, 14-15. slam dneminde dolamda olan Hermetik literatr iin bkz. zbudun, Hermesten drise, 291-295. 672 Kr. Floramo, Gnostisizm Tarihi, 225.
667

94

yedi tapnaktan bahsedilir.673 Babil kral Dahhak bu tapnaklardan Utarit Tapna adn verdii mabedi Hermese hasretmitir.674 slam yazarlarna gre Hintli Paganistler de yedi gezegene nispetle yedi tapna kutsal saymlardr.675 Yldzgezegen kltnn Arap kltrlerinde de baz yansmalarnn olduunu grmekteyiz. Kbenin yedi gezegen adna yaplan yedi tapnaktan birisi olduuna inanlmaktayd.676 Baz Araplar Nev denen yldz gruplarna inanrlar ve buna gre hareket ederlerdi.677 Yine Yemenin Sana ehrinde Babil kral Dahhak tarafndan Zhre adna amdan tapna ina edilmiti. Burada Zhreye tapyorlar ve ona ibadet ediyorlard. Bu tapna Hz. Osman yktrmtr.678 slam ncesi dnemde yaygn olan yldz gezegen klt Hermetik dnce tarafndan da benimsenmitir. Babilliler tarafndan yedi tapnaktan birisine adanan Babilli Hermesin679 Hermesten birisi olarak Hermetik literatr tarafndan kabul edilmi olmas680 bunun ak bir gstergesidir. Yldz gezegen kltne dayal anlaytan hareketle zamanla tlsm, sihir, kehanet, mneccimlik, cincilik, muskaclk ve benzeri ilimler ihdas edilmi681 ve bu ilimler slam ncesi dnemde byk oranda Hermetik literatr ierisinde temsil edilmitir. Harrnler, kendilerine aktarlan yldzgezegen kltne dayal bu anlay devam ettirerek, yldz ve gezegenleri yce tanrsal glerle insanlar arasndaki arac varlklar olarak grmlerdir.682 Onlara gre insan tabiat Utaritin tabiatna benzemektedir.683 Onlarn da tpk dier Paganist geleneklerde olduu gibi yedi gezegene atfettikleri yedi tapnaklar vardr.684 bn-i Nedm onlara yedi ilah nispet eder ki685 bunlar yedi gezegen olmaldr. Dolaysyla yldz-gezegen kltne dayal felsef Hermetik anlayn en nemli aktarclar
bn Nedm, Fihrist, 331. bn Nedm, Fihrist, 295296. am Emev Camii muhtemelen bu tapnaklardan birisidir ve Hristiyanlk ncesinde Mteri (Jpiter) gezegeni adna yaptrlmtr. Bkz. El-Mesd, Mrc, II, 259. 675 El-Mesd, Mrc, II, 238242, 250; bn Nedm, Fihrist, 422; Ebl-Mel, Beynul-Edyn, 28; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, III, 255256. 676 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, III, 255. 677 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, III, 269272. 678 El-Fahr, Telhsul-Beyn, 241. 679 bn Nedm, Fihrist, 295296. 680 Kr. bn Fadlallh, Meslikl-Ebsr, IX, 18; bn Nedm, Fihrist, 431432; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 202; el-Brn, srul-Bkiye, 206; bn Teymiyye, Mecmul-Fetv, XXXV, 179; Nasr, slm ve Bilim, 198. 681 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, III, 207211. 682 Gndz, Anadoluda Paganizm, 62. 683 bn Nedm, Fihrist, 391. 684 El-Mesd, Mrc, II, 246247; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 58; Gndz, Anadoluda Paganizm, 66. 685 bn Nedm, Fihrist, 391392.
674 673

95

Harranllar olmaldr. Yedi gezegenle alakal Gnostik bir dnce de

slama

aktarlmtr. Ancak Gnostik dncelerin ounda gezegenlerin yneticileri ounlukla kt niteliklerle anlan dm Demiurgcu glerdir. Oysa Paganist ve Hermetik anlayta gezegenlerin yneticileri herhangi bir olumsuz vasfla nitelenmez ve yce tanrsal figrler olarak karmza kar. Gezegenler bu dncede Ruhn varlklarn bedenleri olarak alglanr.686 smillikte de gezegenlerin Hermetik Harran dncesindekine benzer ekilde olumlu niteliklerle vasflandrldn grmekteyiz. Her gezegenin bir yneticisi vardr ve her bir yneticiye kn-kader harflerinden birisi verilmitir. Bu yedi yneticinin tabi lemdeki yansmas yedi Ntktr.687 Dolaysyla smillerin d ve ykseli dncelerindeki duraklar olan yedi gezegenle ilgili dncelerinin daha ok Hermetik kkene dayandn syleyebiliriz. Cabir smillikteki mesel-memsul ilikisini Hermetizmdeki analojiye benzetmitir. Ona gre smillikteki analoji insan kk bir lem, lemi byk bir insan gren Hermetik ilkeye dayanmaktadr.688 Ancak bunun gerei yanstmadn dnmekteyiz. smillikteki mesel-memsul ilikisi insanla evren arasnda olmaktan ziyade dnyev lem ile ilah lem arasndadr.689 smillerin bu anolojisi ise Efltunun ideler lemi-grnler lemi ayrmna kadar geriye gtrlebilir ve Hermetik bir kkene dayandrlamaz. Hermetizmin mead anlay ile smillerin felsefe ile bulutuktan sonraki anlaylar arasnda benzerlikler gze arpmaktadr. Hermese atfedilen Corpus Hermeticuma gre ldkten sonra beden dalarak kendi unsurlarna dnerken, ruh da ilah zne ulaaca yolculuuna balar; yedi gezegende kirlerinden arnarak sonunda yce varlkla birleir.690 Benzer bir dnceyi Sicistnde grmekteyiz. Ona gre kyamet gn sadece nefisler dirilecektir.691 Bedenler ise kendi asl unsurlar olan toprak, su, ate ve havaya dnerler.692 Ruhlar ise ilk ktklar yer olan Kelime, Sbk ve Tlye derecelerine gre birleirler.693 Sicistnnin anlaynn Hermese atfedilen
E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 111117, 207. Eb Htim er-Rz, Islh, 62; es-Sicistn, ftihr, 60. 688 Cbir, Arap- slm Kltrnn Akl Yaps, 401. 689 smillerde yaygn olan anoloji ilah lem ile dnyev lem arasndadr. Eb Htim Hermetik gelenekteki insann kk lem olarak grlmesi ilkesine kar kar. nk insan lemden stndr. Bkz. Eb Htim er-Rz, Islh, 4445. 690 Hermes, Corpus Hermeticum, ev. Cbir, Arap slam Kltrnn Akl Yaps ierisinde, Kitabevi, st., 348349; Floramo, Gnostisizm Tarihi, 260. 691 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 185; ftihr, 8687. 692 Es-Sicistn, ftihr, 90. 693 Es-Sicistn, ftihr, 9596.
687 686

96

metinle yaknl ortadadr. Ancak Sicistnnin Hermetizme uygun gzken bu anlaynn tm smiller iin sz konusu olmadn da belirtmekte fayda vardr. Halk Hermetizmine ait Hermetik literatr erken dnemde zellikle evrelerde yaylmtr.694 Daha balangtan itibaren Hermetik literatre smillerce olumlu yaklaldn grmekteyiz. Cafer es-Sdkn rencisi olan Cabir b. Hayyan el-Cuf (160/776?)695 slamda simyann en nemli ke talarndan birisidir ve erken dnemlerden itibaren smillerce sahiplenilmitir.696 Cabir klliyat bata Hermetik Simya olmak zere neredeyse btn bilgi alanlarn iine alr. Kitbus-Sebn ve Kitbul-Mizn bu klliyat ierisinde yer alan ve slam simyasnn temellerini atan eserler olarak kabul edilir.697 Arapa yazlan bu simya eserleri byk oranda skenderiye Hermetik mirasnn rndr.698 Cabir tarafndan sahiplenilen Hermetik mirasn sonraki smillerce de genel anlamda kabul grdn syleyebiliriz. Eb Htim lm-i Nucmun aslnn dris peygambere dayandn, Hermesin
699

dris

olduunu

ve

onun

smillerin

imamlarndan birisi olduunu belirtir.

IV./X. asrn sonlarnda yazlan ve smil

evrelerle irtibat kuvvetle muhtemel olan hvn- Saf risaleleri Cbir klliyatndan etkilenmitir ve pek ok hermetik unsur iermektedir.700 Karmatleri Harrnlerle ilikilendirebileceimiz hususlardan birisi de Kfede Bakliye olarak bilinen Karmat bir grupla ilgili rivayetlerdir. Rivayete gre Zutt kabilesinden Eb Htim ez-Zutt denen bir adam ortaya karak taraftarlarna soan, sarmsak, prasa ve turp yemeyi yasaklamtr. Bu nedenle onun taraftarlarna Baklaclar anlamnda Bakliye denilmitir.701 Hareketin lideri olan Eb Htimin kabilesi Zutt, Sind kkenli bir kabiledir.702 Ancak slmdan nce onlarn bir ksm
694

Corbin, slam Felsefesi Tarihi, 236. emseddn b. Muhammed bn Tln (953/1546), el-Eimmetl- sn Aer, Thk. Selahaddn elMneccid, Beyrut, 1958, 85. Cbirle ilgili iddialar iin bkz. bn Nedm, Fihrist, 435. 696 Kad Numan onu gvenilir bir ravi olarak grr ve ondan alntlar yapar. Bkz. Kad Numan, Kitbul-Himme, 34. 697 Nasr, slm ve Bilim, 199, slamda Dnce ve Hayat, 155. Cbire atfedilen eserler iin bkz. ( bn Nedm, Fihrist, 435.) Cabir klliyatn oluturan risalelerden birisi Tyanal Apolloniusa atfedilen Tabula Smaragdina adl Hermetik metindir. Bkz. zbudun, Hermesten drise, 242243. 698 Olery, slam Dncesi, 119. 699 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 277, 280. 700 Sarkavak, Urfa ve Harran, 83; Macit Fahri, slm Felsefesi Kelam ve Tasavvufuna Giri, ev. ahin Filiz, nsan Yay., st., 1998, 79; zbudun, Hermesten drise, 282-283; Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, Elis Yay., Ankara, 2003, 110; Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 282-283. 701 El-Makriz, ttizul-Hunef, 238; Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 275. 702 Zuttlular Sindin Khan ehrinde oturuyorlard. Bkz. Belzur, Fthul-Bldn, 649.
695

97

Farsllar tarafndan esir alnarak kleletirilmilerdi.703 slam geldiinde onlar Ehvaz, Tafuf ve civarnda yayorlar ve hayvanclkla urayorlard.704 Hz. mer dneminde Mslman olarak Basraya yerletirildiler.705 Zuttlularn eski dinleri ve soan, sarmsak gibi bitkileri yiyip yemedikleri ile ilgili bir bilgi mevcut deildir.706 Ancak biz Harrnlerin, tpk Bakliye gibi soan, sarmsak, bakla ve benzeri eyleri yemediklerini grmekteyiz.707 Bu detin eski pagan geleneiyle alakal olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira Harranllara gre bakla felein dmandr. nk bakla keli iken, felek ise krevdir.708 Yine ehristnye gre Harrnlerin inancnda semav kuvvet bitkilere de tamtr. Bitkiler bu kuvvet sayesinde ta paralayp delmeye g yetirebilir.709 Dolaysyla Paganist gelenekte bitkilere kutsiyet atfedildii ve soan, sarmsak ve bakla gibi bitkilerin yenmesinin bu tip bir kutsiyetten hareketle yasaklanm olduu anlalmaktadr. Her halkarda Pagan dininin bir uygulamas olduu anlalan bu gelenek Sind kkenli Pagan gelenekte de mevcut olmaldr. Brn, Hindistandaki Sbilerin (Paganistler) kalntlarnn kendi dneminde Harranda bulunduunu belirterek710 Harrandaki Paganist gelenekle Hint Paganistleri arasnda ba kurmaktadr. Dolaysyla Sind kkenli olan Zuttlularn bu Paganist gelenein baz kalntlarna sahip olduklarn ve bu inanlarn Karmat dnceye intikal ettirdiklerini ne srebiliriz. Yine Zuttlularn slama girdikten sonra 205220/820835 yllar arasnda Abbaslere kar ayaklandklarn ve bunun neticesinde Suriye taraflarna Ayn Zerbe ve Hnikne srldklerini grmekteyiz.711 241/856 ylnda Rumlar Ayn Zerbeyi alnca buradaki Zuttlular Rum beldelerine gtrmlerdir.712 Zuttlularn gerek Suriyede yaadklar esnada, gerekse Rum topraklarna gtrldklerinde Harranllarla temas kurarak onlardan bu dnceyi alm olmalar da ihtimal dhilindedir.

703 704

Belzur, Fthul-Bldn, 543. Belzur, Fthul-Bldn, 541, 546. 705 Belzur, Fthul-Bldn, 543. Zuttlular daha sonra Antakya ve am taraflarna gnderilmitir. Bkz. Belzur, Fthul-Bldn, 232, 545. 706 Ekinci bakla yememe detinin Hint kltrne uygun olduunu belirtse de bu ynde bir rivayet tespit edemedik. Bkz. Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 4748. 707 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 163; bn Nedm, Fihrist, 388; Brn, srulBkiye, 205; ehristn, el-Milel ven-Nihal, 230. 708 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 163. 709 ehristn, el-Milel ven-Nihal, 139. 710 Brn, srul-Bkiye, 204. 711 El-Belzur, Fthul-Bldn, 544; Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, I, 223; bnl-Cevz, Muntazam, VI, 241242, 287288, 295. 712 bnl-Cevz, Muntazam, VI, 485.

98

Sonu olarak Hermetizm ve Harrnilerin senkretik kltrleri

smillik

zerinde nemli bir etki brakmtr. Ancak Cbir gibi smillii salt Hermetik bir hareket olarak grmek de doru gzkmemektedir. Daha ok skenderiye zerinden slama intikal eden halk Hermetizmi daha erken bir dnemden itibaren smillik zerinde etkili olmuken, Harran zerinden slama giren felsef Hermetizmin ise ancak smillerin felsefe ile megul olmaya baladklar Nesef ve sonrasnda etkili olmaya baladn grmekteyiz. Dolaysyla lk smilliin temel fikirleri, her ne kadar halk Hermetizminden etkilenmi gzkse de, gnostik bir bak asyla temellendirilmitir. Dier yandan Harran zerinden gelen felsef Hermetik etki Gnostisizm ve Yeni Efltunculukla i ie girmi bir haldedir. Bu nedenle Harranler kanalyla gelen etkiyi saf Hermetik bir etki olarak nitelemek isabetli deildir. d. Yeni Eflatunculuun Etkisi Romallar Hristiyanl kabul edince Yunan felsefesini de yasaklamlar, Yulyanus dnemi hari tm krallar bu yasa devam ettirmilerdir.713 431 Efes Konsilinde zndk ilan edilerek 439da Kral Zenon tarafndan Urfa okullar kapatlan Nasturler Sasani kral Frza snmlardr. Kraln destei ile Nusaybinde bir okul aan Nasturler, kendi retilerini desteklemek iin Yunan felsefesine ynelmilerdir. Bu nedenle onlar, Aristonun ve arihlerinin eserlerini Sryaniceye evirmilerdir.714 Onlarn elindeki malzeme byk oranda Aristonun Yeni Efltuncu arihlerinin eserleridir.715 Bu Sryanice eserlerin slam lemine aktarlmasnda Nastur ve Yakub okullarnn nemli bir yeri olmutur.716 slam lemindeki nemli evirmenlerden Huneyn b. shak ve shak b. Huneyn Nasturdir.717 Harrandaki Paganistler de Helenistik kltre ait felsef mirasn Arapaya aktarlmasnda nemli bir rol oynamlardr.718 III./IX. yzylda Helenistik felsefenin yaad nemli merkezlerden

bn Nedm, Fihrist, 300; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, I, 161163; Abul-Farac Gregory, Abl-Farac Tarihi, I, 137. 714 Olery, slam Dncesi, 4244. Re Aynl Sergius bu evirmenlerden birisidir. Bkz. Abul-Farac Gregory, Abl-Farac Tarihi, I, 131. 715 Olery, slam Dncesi, 60. 716 Olery, slam Dncesi, 50; Taylan, slm Felsefesi, 134. Ancak Yakub ve Nastur Hristiyanlarn ellerindeki Sryaniceye evrilmi olan felsef eserlerin olduka snrl olduu unutulmamaldr. Onlarn Yunan felsefesine vukufiyetleri Mslmanlarn bu eserleri evirtmeleri ile gereklemitir. Ebul-Ferec Gregory Mslmanlarn Yunan felsef eserlerini tercme ettirmeleri sayesinde felsefeye vakf olduklarn ve bu ilme yneldiklerini itiraf etmektedir. Bkz. Abul-Farac Gregory, Abl-Farac Tarihi, I, 173. 717 Olery, slam Dncesi, 58. 718 Gndz, Anadoluda Paganizm, 90; Cristina Dancana, Grek into Arabic: Neo Platonism in Translation, Arabic Philosophy ierisinde, Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Cambridge, 2005, 20.

713

99

birisi olan skenderiyedeki felsef okuldan ayrlan bilginlerin bir ksm Harrana yerlemitir. Bu bilginler Badada skenderiye ve Harrann felsef birikimlerini aktarmlardr.719 Felsefenin slama aktarlmasndaki nemli duraklardan birisi de skenderiyedir. Buradaki felsefenin arlkl tonu Yeni Efltuncu olmutur.720 Emeviler devrinde skenderiye okulunun kapanmas zerine buradaki felsefeciler Antakya ve Harrana gmlerdir.721 Bylece skenderiyedeki felsef mirasn nemli bir ksm Harran zerinden Arapaya aktarlmtr. Felsefenin aktarlmasnda nem arzeden Cndiapur okulu ise asl nn, Bizans imparatoru Jstinyenin 525te son Atina okulunu kapatmasyla buradaki bilim adamlarna Sasani kral I. Hsrevin kucak amas ile kazanmtr.722 Okulda Porfiryos ve Yeni Efltunculuun retileri allmaktayd. eviri hareketinin babas Huneyn b. shak bu okulda almt.723 Yunan felsefenin slam lemine girii Emevlere kadar gtrlebilir. Yahy en-Nahv Msrda yaayan bir Yakubi idi. Teslis inancna kar kt iin kiliseden uzaklatrlmt. Amr b. As, Msr alnca ona ikramda bulunmu ve konumunu iade etmitir. Nahv, Aristonun kitaplarna erhler yazmtr.724 Hiam b. Abdlmelikin ktibi Slim, Aristonun baz risalelerini Arapaya nakletmitir.725 Yine Hiam b. Hakemin Kitbun al Aristotls ft-Tevhd adl bir eserinden bahsedilir.726 Tm bunlar Emevler dneminde ve Abbslerin ilk yllarnda Yunan felsefesinin allmaya ve evrilmeye balandn gstermektedir. Ancak bu veriler ilm evrelerde henz yaygn bir eviri hareketinin baladn ve Yunan felsefesinin yeterince tanndn gstermek iin yeterli deildir. Yunan felsefesinin evrilmesine resmiyet kazandran kii Abbas halifesi Memun (198218/813833)dur. O, eviri iinin yrtlmesi iin Badadda 215/830 ylnda Beytl-Hikmeyi kurmutur.727 Antik a felsefesinin Efltunculuktur.
728

slma aktarlmadan nceki son izgisi Yeni

slama aktarlan Aristo eserleri dorudan onun eserleri olmak

yerine ounlukla Aristoya yaplan erhler olmutur. Bylece Aristo, Afrodisyasl

719

Ian Richard Netton, slam Felsefesinde Yeni Efltunculuk, ev. Grbz Deniz, Din Aratrmalar, C. 7, S. 19, (Ankara 2004), 352. 720 Olery, slam Dncesi, 2425. 721 Ahmed b. Ksm bn Eb Usaybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, Kahire, 1883, I, 116. 722 Karla, slam Dncesi, 217; Olery, slam Dncesi, 51, Netton, slam Felsefesinde Yeni Efltunculuk, 351; Nasr, slm ve Bilim, 11; Corbin, slam Felsefesi Tarihi, 50. 723 Netton, slam Felsefesinde Yeni Efltunculuk, 351. 724 bn Nedm, Fihrist, 314. 725 bn Nedm, Fihrist, 149. 726 bn Nedm, Fihrist, 218. 727 Fahri, slam Felsefesi, 21; Watt, slm Felsefesi, 73. 728 Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, Vadi Yay., Ankara, 1999, 11.

100

skender ve Temistius gibi arihler araclyla; Platon ise Yeni Efltuncularn fikirleri dorultusunda tannmtr.729 nemli Aristo arihlerinden Afrodisyasl skender (M. III. Yzyl Balar) hari hepsi Yeni Efltuncu idi.730 Ancak Afrodisyasl skender de fikirleriyle bir Aristocu olmaktan ziyade yeni Efltunculua daha yaknd ve Yeni Efltunculuun ortaya kmasnda onun fikirlerinin nemli bir yeri vard.731 smilliin Yeni Efltunculuktan etkilenmesinde bu erhlerin yannda yanllkla Aristoya atfedilen Plotinusun Enneadlar ile Proklus ve Porfiryos gibi Yeni Efltuncularn eserlerinin erken dnemde Arapaya evrilmesi de etkili olmutur. Plotinusun ad Mslmanlar tarafndan bilinmemesine ramen, Enneadlarn IV-VI. Blmleri 226/840 gibi erken bir tarihte Aristoya atfedilerek Theology ad altnda Arapaya tercme edilmitir. Eser, Enneadlara Humuslu Nim tarafndan yaplm ksa bir erhten ibarettir732 ve slamdaki yeni Efltunculuun temeli olmutur.733 Bir dier Yeni Efltuncu olan Porfiryosun sgcsi Eb Osman ed-Dmek tarafndan Arapaya evrilmitir.734 Yine onun Tarih kitabnn iki makalesi Arapaya evrilmitir.735 Dier bir Yeni Efltuncu Proklusun Liber de Causisi Kelam f Mahdil-Hayr ad altnda Aristoya atfedilerek Arapaya evrilmitir.736 Onun De Mundi Aeternitate adl kayp eseri Yahya en-Nahv tarafndan bu esere yaplan reddiyede byk oranda korunmutur.737 Onun dier kitaplar Kitbu Tefsri Vesy Fisras ez-Zehebiyye ve Kitbu Proklusun birka sayfas evrilmitir.738 Olduka erken bir dnemde Arapaya evrilen Plotinusun Enneadlar ve Proklusun Kelam f Mahdil-Hayr ile dier Yeni Efltuncu eserler felsef kavramlarn belirlenmesinde ve gelimesinde etkili olmutur.739
729

El-Mesd, Mrc, II, 247; Olery, slam Dncesi, 2829; Abul-Farac Gregory, Abl-Farac Tarihi, I, 128; Nasr, slm ve Bilim, 910. 730 Peter Adamson-Richard C. Taylor (Ed.), Arabic Philosophy, Cambridge Un. Press, Cambridge, 2005, 4. 731 Olery, slam Dncesi, 3132; Near, slmda Felsef Dnce, I, 220. 732 Karla, slam Dncesi, 228; Halm, Shiism, 203; Olery, slam Dncesi, 114; Corbin, slam Felsefesi, 56. 733 Fahri, slam Felsefesi, 21; Corbin, slam Felsefesi, 5657. 734 bn Nedm, Fihrist, 313. Eser Eyyb b. Ksm er-Rakk tarafndan da Sryaniceden Arapaya evrilmitir. Bkz. bn Nedm, Fihrist, 303. 735 bn Nedm, Fihrist, 304. 736 Corbin, slam Felsefesi, 58; Fahri, slam Felsefesi, 22. Eserin Proklusun mu, yoksa Enneadlarn bir evirisi mi olduuyla ilgili bir tartma iin bkz. Richard C. Taylor, A Critical Analysis of the Kalm f Mahd al-Khair (Liber de Causis), Neoplatonism and Islamic Though iinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, 1131. 737 Karla, slam Dncesi, 229. 738 bn Nedm, Fihrist, 312. 739 Dancana, Grek into Arabic, 21.

101

Belirttiimiz nedenlerden dolay Efltuncu izgide olmu; anlalabilmitir.

741 740

slamda felsefenin ilk geliimi Yeni

Aristo bu ilk eviri hareketlerinden en az bir asr sonra

Felsefeyi ilk kullanan Horasan-Mvernnehir Karmatleri

felsefenin bu Yeni Efltuncu tonuyla tanmlardr. smil evrelerde Aristocu etki ancak Kirmnde dikkat ekmeye balamtr.742 u halde ilk smil dncede Yeni Efltuncu felsefenin etkisinden bahsetmek mmkn deildir. smillikteki Yeni Efltuncu etki Fatm-Karmat blnmesinden sonraki bir sre iin szkonusudur.743 Yeni Efltuncu felsefeyi smil evrelerde ilk kullananlar Horasan-Mvernnehir Karmatleridir.744 Bunlar, daha nceki Gnostik karakterli retilerini felsefenin dilini kullanarak yeniden formle etmiler, Kuran zellikle sudr nazariyesinin bak asyla btn bir yoruma tabi tutmulardr.745 Bu yeni haliyle Fars smillii Gnostik-Yeni Efltunculuun bir trdr.746 Bilinemeyen-kavranamayan tanr anlay, sudur nazariyesi ve varlklarn hiyerarik zinciri gibi konularda Yeni Efltuncu bir duru sergileyen bu yeni smil anlay, slamla uyumadn dnd kimi noktalarda ise Yeni Efltunculuktan ayrlr. zellikle metafizik, kozmoloji ve antropoloji konularnda kendine has bir reti gelitirerek Yeni Efltuncu dnceyi slm bir karaktere brndrmlerdir.747 Onlarn yeni Efltunculua olan ilgileri entelektel bir merak deil, kendi inan ve itikatlarna dayanak bulmak iindir.748 Bu yeni reti ancak Muiz dneminden itibaren kimi dzeltmelerle birlikte Fatmlerce kabul grmeye balayacaktr.749 Horasan-Mvernnehir smillerinin Yeni Efltuncu felsefeyi hangi kaynaktan ya da kaynaklardan ald aka belli deildir.750 Proklusun Kelam f
Near, slmda Felsef Dnce, I, 219; Perviz Morowedge, Neoplatonism and Islamic Though, Albany, 1992, 12. 741 Cbir, Arap Aklnn Oluumu, 308. 742 lk slam filozoflar olan Kind, Farab ve bn-i Snda da Yeni Efltuncu grler ar basmaktadr. Bkz. Watt, slm Felsefesi, 78, 88; Netton, slam Felsefesinde Yeni Efltunculuk, 353; Laoust, slmda Ayrlk Grler, 121; Daftary, smaililer, 272. 743 Kr. Halm, Shiism, 163, 178. 744 Halm, Shiism, 180. Kr. Walker, Philosophical Shiism, 14; Daftary, Entelektel Hayat, 114. 745 Fazlurrahman, slm, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000, 250. 746 Frye, Orta a Baars Buhara, 454. 747 Daftary, smaililer, 272; Wilferd Madelung, Aspects of Isml Theology: The Prophetic Chain and the God Beyond Being, Isml Contribution to Islamic Culture iinde, Ed. S. H. Nasr, Tahran, 1977, 56. 748 Aziz Esmail-Azim Nanji, The Ismls in History, Isml Contribution to Islamic Culture iinde, Ed. S. H. Nasr, Tahran, 1977, 243. 749 Daftary, Klasik smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, 67. 750 Paul Walker, The Universal Soul and the Particular Soul in Isml Neoplatonism, Neoplatonism and Islamic Thought iinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, 150.
740

102

Mahdil-Hayr Sicistn ve dierlerinin muhtemel kayna gibi gzkmektedir.751 Yeni Efltuncu bir kaynak olan Pseudo Ammonius Eb Htimin AlmunNbvvesinin iki blmnde etkin olarak kullanlmtr.752 Eb Temmmn Kitbu-eceresinde bu eserin pasajlar vardr. Eb Temmm muhtemelen Nesefnin rencisidir ve onun Kitbul-Mahslne sk sk referansta bulunur. Dolaysyla Nesefnin de bu kayna kullanm olmas kuvvetle muhtemeldir.753 Sicistn ve dierleri de bu eseri kullanm olmaldr.754 Onlarn dier Yeni Efltuncu metinleri de kullanm olduunu syleyebiliriz. Ancak bu kullanm dorudan metin nakli eklinde deil, kavram ve anlam benzerlii asndandr.755 smil evrelerde Yeni Efltuncu etkinin inkr edilemeyecei ilk eser Nesefnin Mahsldr.756 Eser muhtemelen IV./X. asrn balarnda yazlmtr.757 Eser gnmze ulamamsa da Horasan-Mvernnehir smilliinin itikad geliiminde belirleyici bir rol oynamtr. Nesef ile ada olan Eb Htim er-Rz de dneminin felsef mirasn bilmekteydi.758 Ancak onun eserlerinde felsef etki snrldr ve onda ak bir Yeni Efltuncu etki grlmez. Eb Htim felsefeyi bilmesine ramen geleneksel smil itikadna daha sadk kalmtr. Nesefnin rencisi olan Sicistn hocasnn yolundan giderek Yeni Efltuncu felsefenin bak as ile lk smil itikadn aklama faaliyetini devam ettirmitir. Ancak o, buna ramen felsefeyi hakikat olarak grmez ve kendisini bir felsefeci olarak da nitelemez.759 Ancak onun eserlerinin basit bir incelemesi ondaki Yeni Efltuncu etkiyi grmek asndan yeterli olacaktr.760 Kitbul-Yenbin blmleri ton ve ierik olarak tam anlamyla Yeni Efltuncudur.761 Onun Plotinusun Enneadlarn ieren, ancak yanllkla Aristoya Longer Teologia olarak nispet edilen eserden haberdar
751

Walker, Philosophical Shiism, 39. Walker, Philosophical Shiism, 39. 753 Walker, Philosophical Shiism, 3940. 754 Walker, Philosophical Shiism, 40. 755 Walker, The Ismls, Arabic Philosophy ierisinde, Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Cambridge, 2005, 76. 756 Walker, Philosophical Shiism, 13; The Universal Soul and the Particular Soul, 151; The Ismls, 74; Halm, Shiism, 178; Daftary, smaililer, 272. 757 Walker, Philosophical Shiism, 55; Daftary, smaililer, 268. 758 Yazar Puroklusun, Demokritin ve Balinasn kitaplarndan alntlar yapmtr. (Bkz. Eb Htim erRz, Almun-Nbvve, 107). Onun grlerine yer verdii filozoflardan bazlar ise unlardr: Sokrat, Efltun, Tales, Kisinopenes, Plutarkos, Epikr, Anaksigoras, Proklus, Fisagor, rakliyus, Aristotales, Moznu ve dierleri. Bkz. Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 133147. 759 Es-Sicistn, ftihr, 20; Walker, Philosophical Shiism, 32. 760 Walker, Philosophical Shiism, 31. 761 Walker, Philosophical Shiism, 22.
752

103

olduu anlalmaktadr. Zira Walker onun Mekldi ile Longer Teologia arasnda ciddi benzerlikler olduunu tespit etmitir.762 Ancak iki eser arasnda dikkate deer farklar da mevcuttur.763 Enneadlar ile Sicistnnin eserlerindeki bu benzerliklerten hareketle Alibhai onu Mslman Yeni Efltuncularn en Plotinusularndan birisi764 olarak tanmlamtr. Ancak onun mutlak bir yeni Efltuncu olmadn belirtmek gerekir. O, zellikle kozmosun yaratlndaki hiyerarik yaplandrmasnda ve dier konularda bir taraftan ilk smil retinin ana atsna sadk kalmaya alrken,765 dier yandan gelitirdii retinin slamla uyumunu salamak iin slm kavramlar kullanma gayreti ierisindedir.766 Dolaysyla Plotinusun sadeliine nazaran Sicistnnin retisi daha kark ve senkretik bir yap arz eder.767 Ondan hemen sonra gelen ve bir Fatm smilsi olan Kirmn daha Aristocu bir yol takip etmitir.768 Fatm kanat, Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin aksine, balangta felsefeye mesafeli durarak eski retiye daha sadk kalmtr. Eb Abdullah e-nin kardei Ebl-Abbas gibi baz Fatmler felsefeyi bildikleri halde769 retilerinde kullanmamlardr. Muizin politikalar neticesinde Horasan-Mvernnehirdeki Karmatlerin retileri ksmen merulatrlm, ancak felsefenin Fatm snrlar ierisinde kabul edilmesi ancak V./XI. yzyln balarnda gereklemitir.770 Yeni Efltunculuun ayrt edici zelliklerinden birisi Tanr anlaydr. Bu anlaya gre varlklardan nce, basit ve kendinden sonra gelenlerden farkl bir eyin olmas gerekir. Bu basit ey kendi bana vardr, kendinden sonra gelenlere karmaz, ancak baka varlklarda baka bir tarzda bulunur. Bu basit ey gerek Birdir, nce
762

Walker, Sicistnnin Mekldi ile Longer Teologiay karlatrr ve iki eser arasndaki benzerliklere dikkat eker. O, iki eser arasndaki metin benzerliine u rnei verir: Longer Teologia: Ve ennen-nefse cevhern mteharrikn hareketn ruhaniyyetn munsabiun bi esbair-rhniyyti mstefdn mimmen fevgah mfdetn limen dneh. Meklddeki metin: Ve ennen-nefse cevhern mteharrikn bkiyyun mtesabbiun bil-esbair-rhniyyti mstefdetn mimmen fevgah limen dneh. Bkz. Walker, Philosophical Shiism, 170. 763 Farkl noktalarn rnekleri iin bkz. Walker, Philosophical Shiism, 41. 764 Mohamed A. Alibhai, The Transformation of Spirital Substance into Bodily Substance in Isml Neoplatonism, Neoplatonism and Islamic Though ierisinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, 167. 765 Paul E. Walker, lk Dnem smili Dncesinde Kozmik Hiyerariler: Eb Yakub es-Sicistaninin Gr slam Mezheplerine Dair Baz Kavramlar ierisinde, ev. Blent nal, zmir, 1997, 112. 766 Walker, lk Dnem smili Dncesinde Kozmik Hiyerariler 103104. 767 Walker, lk Dnem smili Dncesinde Kozmik Hiyerariler 101. 768 Walker, The Ismls, 77. 769 Onun ada bnl-Heysemin anlattklarndan Ebl-Abbasn felsefeyi iyi bildii sonucunu karabiliriz. rnek olarak bkz. bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 104. 770 Halm, Shiism, 180.

104

baka bir ey iken sonradan Bir olmamtr. Hatta bu yce yaratcya Bir demek bile yanltr. O, szn ve bilimin konusu deildir. Bir, basit ve her eyin ilki olduu iin kendi kendine yeter; nk sonra gelen nce gelene muhtatr.771 Her eyin zerindeki bu ilk ilke ayet dnseydi onun bir yklemi olacakt. Bu durumda ilk olmayacak, ikinci olacakt; Bir olmayacak, ok ve dnd her ey olacakt. O halde dnme ve Akl ondan sonraki varlklardr.772 Treten varlk (Bir) Akln tesinde olduundan tremi varlk Akl olmaldr. Akl, tanrnn bizatihi kendisinden deil, onun ilkesi olan dnceden ortaya kar. Bylece o, dnce ve akl da dhil, her eyin tesindedir.773 Plotinus tanrnn ne olduundan deil ne olmadndan bahseder. Plotinusa gre ondan aa olan eylerden hareketle Biri tanmlamaya alyoruz. O, szle anlatlamaz, hakknda ne sylerseniz syleyin herhangi bir ey olduunu sylersiniz. Tanrnn ad yoktur, nk onun ad olsayd bu ad ondan baka bir ey olacak ve Tanrnn dnda bir ezelilii olacakt.774 Yine de tanry tanmlayabilmemiz iin ona mecburen bir ad vermeliyiz. Verdiimiz adn bizi blnemez bir kavrama gtrmesi ve ruhumuzu birletirmesi iin, ona Bir diyoruz. Ancak onun nokta ve saysal birlik anlamnda bir ve blnmez olduunu sylemiyoruz. Bizim kastettiimiz anlamda bir, niteliin ilkesidir. ayet nce cevher ve cevherden nce gelen ey, yani Bir olmasayd nitelik varolamazd.775 Tm bunlara ramen Biri kavramak imknsz deildir. Saf Akla ulatmz zaman Birin Akln gerek z olduunu anlarz.776 Nesef ve sonras Horasan-Mvernnehir yresi smil yazarlarn Tanr tasavvurlarnn Plotinusun sk sk Bir ya da yi olarak adlandrd tanmlanamaz tanr anlayyla byk lde rttn grmekteyiz.777 smiller fizik lemin fizik olmayan bir Allahtan yaratln mantkl bir ekilde izah edebilmek iin Yeni Efltunculuun ve zellikle Plotinusun aralarn kullanmlardr.778 Bu felsefeyi

771

Plotinus, Enneadlar, ev. Zeki Aslan, Asa Kit., Bursa, 1996, 39; Plotinus, The Enneads, London, 1962, 400. 772 Plotinus, Enneadlar, 4546; ng: 416417. 773 Plotinus, Enneadlar, 4042; ng: 401402. Kr. ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 421424; Cevdet Kl, Felsef Dncede Bir Kavram, Din Aratrmalar, C. 9, S. 25, (Ankara 2006), 198; Alferd Weber, Felsefe Tarihi, ev. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., st., 1998, 112; Walker, Philosophical Shiism, 72. 774 Plotinus, Enneadlar, 71; ng: 395. Kr. Weber, Felsefe Tarihi, 121. 775 Plotinus, Enneadlar, 87; ng: 619. 776 Plotinus, Enneadlar, 73; ng: 396. 777 Daftary, smiller, 273; smailler Arasnda Entelektel Hayat, 115; ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 300301; Hamdani, A Compendium, 213. 778 Alice Hunsberger, Nasr Hsrev: Ftm Entelektel, slmda Entelektel Gelenekler ierisinde, Der. Farhad Daftary, ev. Muhammet eviker, nsan Yay., st., 2005, 140.

105

muhtemelen ilk kullanan Nesef, tanry yaratma eyleminin dnda tutarak mutlak anlamda soyutlamtr. O yaratc iin Mbdi kavramn kullanr. Mbdi eyin779 ve akl, vehm, fikr ve mantk olarak ey olmayanlarn kaynadr.780 eyleri var eden Mbdi sadece eylerden olmayan deildir, ayn zamanda onunla birlikte hibir ey yoktur, olmad da. O, kendisiyle birlikte ey olmayandr dediimizde eyi ve ey olmayan nefyetmi ve bu ikisini yaratlm hale getirmi, btn basit ve mrekkep suretleri Mbdiin hviyetinden uzaklatrm oluruz. Bylece sz sylenen ya da sylenmeyen her eyi hakikatle illetlenmi yaratlm varlklar haline getirmi oluruz.781 Eb Htim de O (Allah) tektir, ancak say ynnden deil diyerek782 Plotinusun grlerini desteklemitir.783 Eb Htime gre hesap ilminde bir; ondan nce herhangi bir say yoktur; aksine bir, tm saylardan ncedir demektir. Bir, tm saylardan ncedir ve onlarn dndadr. Tm saylar birden kt halde ondan hibir ey artmaz ve azalmaz. Bir birdedir denir ve bire hibir ey ilave edilmez. Birin yars birin yarsdr denir. Lafz birden bakas deildir. Bu, ondan nce bir ey olmadn gsterir. Ondan nce bir ey olmaynca onun eyleri ihdas eden olduunu anlarz. O eyleri var eden olunca buradan, onun eyleri yok eden olduunu da anlarz. Onun eyleri yok eden olduunu anlaynca buradan, ondan sonra hibir ey olmadn anlarz. Ondan nce ve ondan sonra bir ey olmaynca o ezelden beri birlenendir. Bunun iin o bir ve tektir denildi.784 Eb Htimin Allah mutlak anlamda soyutlamak iin kulland Bir saysyla ilgili argmanlarn kayna Fisagorcu retiye kadar gtrlebilir. Bunu sistematik halde kullanan Plotinustur ve Eb Htimin yukardaki ifadelerinden, Plotinusun fikirlerinden haberdar olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Sicistn de selefi Nesef gibi yaratc iin yoktan var eden anlamna gelen Mbdi kavramn kullanr. Mbdi, Sbkn (Ona Akl da der) varlyla bildii kiidir. Sbkn kendisini yoktan var edeni kendi varl ile bilmesi Mbdiin hviyeti olmutur. Burada Mbdi iin var olan bir hviyet sz konusu deildir, yok olan bir
779

ey kavram slam felsefesinde genellikle duyu organlaryla idrak edilebilenleri tanmlamak iin kullanlmtr. smil filozoflar da kavram bu anlamda kullanrlar. ey olmayan ise Nesefnin sisteminde sanki eylere verilmi isimler ve tanmlamalar iin kullanlm gibidir. Nesefnin rnek bir kullanm iin bkz. El-Kirmn, Riyd, 214215, 217. 780 El-Kirmn, Riyd, 214215. 781 El-Kirmn, Riyd, 217. 782 Eb Htim er-Rz, Zne, II, 47. 783 Plotinus yle demitir: ona Bir diyoruz. Ancak onun nokta ve saysal birlik anlamnda bir ve blnmez olduunu sylemiyoruz. Bkz. Plotinus, Enneadlar, 87; ng: 619. 784 Eb Htim er-Rz, Zne, II, 3233.

106

hviyet de sz konusu deildir. Mbdi yoktan var edilenler gibi O o deildir.785 (Yoktan var edilenlere dediimiz gibi Mbdie O Odur diyemeyiz.) O, O deildir deildir786 de diyemeyiz.787 Mbdiden hviyetleri nefyetmemiz gerekir. nk her hviyet illet gerektirir. Mbdi ise illet sahibi deildir.788 Bu ifadeler aka Sicistnnin Plotinus dncesinden etkilendiini gstermektedir. Ancak o, kimi noktalarda Plotinusa isim vermeksizin kar kmaktadr. O, Allah meknda deildir, meknda deil de deildir. Bir meknda olan, ya da mahlkatn btn meknnda olan yaratc olamaz.789 diyerek Plotinusa muhalefet etmi gibi gzkmektedir. Zira Plotinus, sudur nazariyesinin bir sonucu olarak tanry btn evrenle btnlemi olarak grmektedir. Onun Biri varln ve birliin, etki ve eylemin kendisidir. Monoteist dinlerde olduu gibi lemi hilikten yaratmamtr.790 Sicistn bu sorunu amak iin kll ftrat ve cemaatl-hilkat kavramlarn gelitirmitir. Ona gre varl her yerde olan Mbdiin kendisi deil kll hilkat (hilkatin tamam) ve cemaatl-ftrat (ttratn btn)tr. Dolaysyla bunlar Mbdiin dndadrlar ve yaratc deillerdir.791 Sicistnnin Plotinusa ve Eb Htime kar kt bir dier nokta yce yaratcya Plotinusun Bir adn vermi olmasdr. Sicistnye gre yaratcya Bir demek doru deildir. nk bir ikiyi, ve dier saylar gerektirir. stelik btn saylar yaratlmtr. Bu nedenle Sicistn yle der. Biz Mbdiimizi saylardan ve saylanlardan takdis ettik ve onun saylarla iliki kurmasn tenzih ettik, saylarn onunla iliki kurmasn da tenzih ettik. Dedik ki O bir tektir. (Vhidul-Ehad) Bir tek olan ise, oalmayan, artmayan eydir. Halis Bir ise Bir tek olan Mbdiin kendisiyle evreni ina ettii ve mahlkat yoktan var ettii ( bd) Emridir. Burada Sicistn, Plotinusun her eyin kendisinden sudr ettii Birini kendi sisteminde Emr ile aklam, Mbdii bu hiyerarik yapnn dnda tutmutur. Bu tutumun doal sonucu olarak Mbd ona gre illet ve cevher olmaktan uzaktr.792 Plotinusa gre Birden ilk kan ey Akldr. Akl, Bire benzedii iin gcn da aktmak suretiyle tretir. Akln meydana getirdii ey bizzat kendisinin
L hve hve. Bkz. Es-Sicistn, Yenb, 16. Vel hve l hve. Bkz. Es-Sicistn, Yenb, 16. 787 Es-Sicistn, Yenb, 16. 788 Es-Sicistn, Yenb, 17. 789 Es-Sicistn, ftihr, 24. 790 Tunbilek, Monoteist nanlarda Ulhiyet Anlay, 128; Weber, Felsefe Tarihi, 116. 791 Es-Sicistn, ftihr, 24. 792 Es-Sicistn, ftihr, 30; Sllemn-Nect, 16.
786 785

107

bir imajdr. Akldan kan bu fiil Ruhtur. Bu treme esnasnda Akl hareketsiz kalr, ancak Ruh hareketsiz kalmaz ve kendisinin bir suretini tretmek iin hareket eder. Bu hareketiyle bitkilerde, tabiatta ve dierlerinde kendi suretini tretir.793 Mutlak anlamda basit ve ilk ilke olan Bir, kendi kendine yeter ve hibir eye ihtiyac yoktur. kinci sradaki ilke olan Akl da kendine yeter, fakat onun kendine ve kendini dnmeye ihtiyac vardr.794 Dolaysyla Bir Akldan stndr. Akl da Ruhtan farkl ve stndr. Varlklar hiyerarisinin ilk basamaklarnda yer alan varlklar kendi kendilerine yeterler ve yetkindirler. Yetkin olmayan varlklar sudr hiyerarisinin sonraki basamaklarnda yer alanlardr. Yetkin olmayan ocuklarn ergenlik ana ulam ve yetkin olmu babalarndan tremeleri gibi. Buradan Akln zorunlu olarak Ruhtan nce olduunu anlamaktayz.795 Ruhtan ise madde kar ve madde Ruhtan daha aadadr.796 Dolaysyla tanrdan uzaklatka varlklarn mkemmellikleri de azalmaktadr. Treyen eyin sras kendisini treten eyin konumundan aadadr. Plotinus kozmolojik anlayn i ie olan dairelerle aklar. Merkezde Akl dairesi vardr ve hareketsizdir. Onun etrafnda ona evk ve itiyak duyan Nefs (Ruh) dairesi vardr. En dta ise sfl lem dairesi vardr. Her biri kendisinden yukardakine evk ve itiyak duyar.797 Akl nasl bir yerde deilse Ruh da bir yerde deildir. Nefs, Akla bal ve onu evreleyen bir k gibidir.798 Ruh bu hiyerarik yaplanmada Akl ile madde arasndadr. Dolaysyla onun bir yn Akla dnk iken, dier taraf maddeye dorudur.799 Ancak Plotinusu gnostiklerden ayran nemli bir fark vardr. Gnostikler Ruhu ya da Nefsi bedenin iine hapsolmu ilah bir varlk olarak grrken, Plotinus Ruh-Beden btnlne nem vermitir. Plotinusa gre Ruh herhangi bir yerde deildir; aksine her yerdedir.800 Bu nedenle Ruhun bedene hapsolmas sz konusu olamaz. Horasan-Mvernnehir smillerinin Akl-Nefs ve kozmoloji anlaylar Plotinusun yukarda zetlediimiz grlerine olduka yakndr. Eb Htime oranla Nesefde bu Yeni Efltuncu etki daha aktr.801 Eb Htim, Nesef ve Sicistnden
Plotinus, Enneadlar, 22; ng: 380. Plotinus, Enneadlar, 72; ng: 395. 795 Plotinus, Enneadlar, 2829; ng: 436437. 796 Weber, Felsefe Tarihi, 115. 797 Es-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 421. 798 Plotinus, Enneadlar, 64; ng: 390. 799 Plotinus, Enneadlar, 61; ng: 388. 800 Plotinus, Enneadlar, 23; ng: 381. 801 Walker, The Universal Soul and the Particular Soul, 153.
794 793

108

farkl bir yol takip ederek insan nefsinin Evrensel Nefsin bir paras olduunu inkar eder. Ona gre bireysel nefs Evrensel Nefsin bir yansmasdr. Bu anlay Yeni Efltuncu dnceye uygun gzkmemektedir.802 Sicistnnin Akl ve Nefs konularndaki grleri Yeni Efltunculuun ak bir etkisi altndadr.803 Nesef ve Sicistnnin zellikle Plotinusun grlerinden etkilendikleri anlalmaktadr.804 Sicistn lk smillerin Sbk-Tl dedikleri ilk yaratlm tanrsal varlklara Plotinusun felsefesine uygun olarak Akl ve Nefs adn verir. O, dier adlandrmalara kar kmaz; ancak Akl ve Nefsin daha Kurn bir kullanm olacan baz ayetlere dayandrarak805 aklamaya alr.806 O, Plotinusta olduu gibi Sbk, Tl ve Mbdiin mekandan uzak olduunu belirtir.807 Yine Plotinusa uygun olarak Akln hareketsiz ve skn halinde olduunu ne srer.808 Akl ve Nefs arasndaki iliki tpk Plotinusta olduu gibi evk ve itiyak ilikisidir. Nefs, Akla srekli itiyak halindedir.809 Sicistnde Nefsin pozisyonu da Plotinusa uygun olarak iki ynldr. Onun bir yn Akla bakarken, dier yn maddeye dorudur.810 Ona gre insandaki cz nefs kll nefsin bir parasdr.811 Ancak birbirinden kopuk cz nefslerden bahsedilemez. Cz nefsler kll olan czlerdir. O kll tabi lemi kuatan kll nefstir.812 Akl her yerdedir denemez. Aksine btn meknlar ve meknda bulunanlar onun snrlarndan bir snr ierisindedir.813 Dolaysyla Sicistn, lk smillerde de byk oranda hkim olan Akl ve Nefsin beden hapishanesinde mahkm olduu ynndeki dnceye kar km gzkmektedir. O, bunu yaparken Plotinusun argmanlarn kullanm,814 Akl ve Nefsin bedene hapsolmayacak kadar snrsz ve kll olduunu, aksine bedenin Akl ve Nefs dairesinde hapis olduunu ne srmtr.
802 803

Walker, The Universal Soul and the Particular Soul, 153. Walker, Philosophical Shiism, 87, 95. Hatta Walkere gre Sicistn Nefs retisinde Kurandan ziyade Yeni Efltuncudur. Bkz. Walker, Philosophical Shiism, 9596. 804 Walker, Philosophical Shiism, 100. 805 Es-Sicistn, Akl ve Nefs kavramlarnn Kuranda Krs-Ar, Kalem-Levh gibi dier isimlere tercih edildiini belirtir ve buna delil olarak u ayetleri getirir: 16/Nahl, 67; 3/li mran, 28, 30, 190; 89/Fecr, 5; 67/Mlk, 10. 806 Es-Sicistn, ftihr, 4142. 807 Es-Sicistn, Yenb, 52. 808 Es-Sicistn, Yenb, 27. 809 Es-Sicistn, Yenb, 33. 810 El-Kirmn, Riyd, 65. 811 Es-Sicistn, Yenb, 46. 812 Es-Sicistn, Yenb, 44. 813 Es-Sicistn, Yenb, 53. 814 Plotinusun bu konudaki grleri iin bkz. Plotinus, Enneadlar, 3134; 106, 110, 114122; ng, 438440, 523, 525, 527532.

109

Ancak Sicistn mutlak anlamda Plotinusun bir takipisi deildir. Onun, Mbdii her eyden soyutlamak iin Plotinusun aksine yce tanrya Bir adn vermediini ve bunu doru bulmadn belirtmitik. Sicistn Mbdie kullanmay uygun bulmad Bir saysyla ilgili Plotinusu delillendirmeyi Emr ve Akl iin kullanmtr. Ona gre Akl, saylardan bire benzer. Bir bilkuvve ve bilfiil tam bir saydr ve baka bir saynn ierisinde deildir. Tpk bunun gibi Akl da bilkuvve ve bilfiil birlikte zuhur etmitir. Btn saylarn birden oald gibi btn mahlkat da Akldan zuhur etmi ve oalmtr.815 u halde Sicistnnin Akl-Nefs ve kozmoloji anlay byk oranda Plotinusudur. Ancak o, Mbdii Plotinustan daha ok soyutlad iin Plotinusun Bire nispet ettii kimi zellikleri Akla tamtr. Yine Nesef-Sicistn izgisindeki smillerin, Plotinusun her eyin Birden kt sudur teorisini de ksmen dzelttiini grmekteyiz. Onlar Sudr teorisi yerine her eyin yoktan yaratld ibd formln gelitirmilerdir.816 Bu anlayn bir gerei olarak Sicistn Mbdii yaratma eyleminin tamamen dnda tutmutur. Gerek ilk smillerin, gerekse sonrakilerin iddialarna gre aa/hiss lem yukar/yce lemin bir yansmasdr. smiller her eyin ift yaratldn ne srerek Allah dndaki her eyin bir eini aramlardr. Bu anlayn bir gerei olarak yukar lem olarak tanmladklar ilah yaratl hiyerarisindeki varlklarn hepsinin aa lemde bir yansmasnn olduunu ne srmlerdir. Bu anlayn ilk rnei Platona kadar gtrlebilir. Zira ona gre iki lem vardr: Akl rnekler ve ruhan suretlerin bulunduu akl lemi. Hiss ahslar ve cisman suretlerin bulunduu hiss/dnyev lem.817 Ona gre duyularla alglanan lemde bulunan her mahhas varln, akl lemde mahhas olmayan bir misali vardr.818 smillikte mesel-memsl ilikisi olarak tanmlanan bu ayrm Yeni Efltunculukta da kabul edilmitir. Buna gre grnr/hiss lemdeki her varln akl lemde kendisine karlk gelecek bir idesi/ilk rnei/sureti vardr. Grnr lemde ne kadar birey varsa akl lemde o kadar ide vardr. Bireylerin rnekleri/suretleri olan ideler tanrnn ilk yaratt varlk olan Aklda belli ve deimez sayda bulunurlar.819 Hermetik metinlere de ksmen yansm olan bu Pltoncu-Yeni Efltuncu anlay smil sistemin en nemli

815 816

Es-Sicistn, Yenb, 23, 29. Madelung, Aspects of Isml Theology, 310. 817 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 304. 818 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 302. 819 Weber, Felsefe Tarihi, 114.

110

unsurlarndan birisi haline gelmitir. Henz Yeni Efltuncu felsefe smillerce benimsenmeden nce daha ilk smil evrelerde bile bu anlayn savunulduunu grmekteyiz. Muhtemelen erken dnemde Gulat ve smil evreleri etkilemeye balayan ve skenderiye zerinden gelen halk Hermetizmine ait metinler ve fikirler sayesinde yaylm olan bu anlay Yeni Efltuncu metinlerle tanlmas ile daha da sistemli hale getirilmitir.820 Fatm ncesi dneme ait olan Kitbul-lim vel-ulma gre dnya ve iindeki her ey bir btnn zhiridir.821 Dnyadaki her ey bir meseldir ve btn olan ahirettekilerin zhiridir. Ahiret dnyann ruhu ve hayatdr.822 Ancak yazar Havvy mesel-memsul ilikisinin dnda tutmutur. Yazarn tam olarak kimi ve neyi kastettii ak olmayan Havv, bir memsule mesel olmaktan daha byktr. O, sema ve arzdan daha byktr ve Allahn meselinin olmadna iarettir. O en byk meseldir. Havvdan nce Evn (?) vard. Evn, Allahn onun vastas ile yaratt ve dilediini emrettii iradesidir.823 Sicistn Mbdiin dndaki tm ilah varlklarn yeryznde bir meseli olduu kansndadr. Ona gre varlklar yeryznde ortaya kmadan nce latif nefislerde ekillendirilmilerdir. Yeryzndeki varlklar bu suretlerin meselleri ve yansmalardr.824 Dolaysyla tabi lem ilah lemin bir benzeri ve meselidir. lah lemdeki en yce varlk olan Akln yeryzndeki karl Rasul ya da Ntktr.825 Ancak tabi lemdeki varlklar ilh lemdekilerle ayn konumda deil, onlarn sadece meselleridirler. Bu nedenle Ntk, Akl gibi tamamiyet ve mkemmellii elde etmi deildir.826 lh lemdeki Nefs ya da Tlnin karl Esastr.827 Kn-Kader iftinde toplanm olan yedi ulv harfin yeryzndeki meselleri yedi Ntktr.828 Bu mesel-memsul ilikisi en alt hiyerarik yaplanmaya kadar devam eder.829 Grld

el-Hatb, skenderiye zerinden gelen, birtakm fikirlerin baz sembollerle ifade edilmesi ynndeki Yeni Efltuncu anlayn smil fikirlerin oluturulmasnda olduka etkili olduunu belirtir. Bkz. ElHatb, el-Hareketl-Btniyye, 31. 821 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 20. 822 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 21. 823 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 2425. 824 Es-Sicistn, Yenb, 71. 825 Es-Sicistn, Yenb, 72; sbtn-Nbt, 57. 826 Es-Sicistn, Yenb, 72. 827 Es-Sicistn, Yenb, 92. 828 Es-Sicistn, Tuhfetl-Mstecbn, 16. 829 Sicistnnin pek ok grnde eski gnostik reti ile Yeni Efltuncu bak asnn izlerine rastlanabilir. Yazar Yeni Efltuncu bak asyla smil itikad yeniden yorumlamaya alrken eski gnostik reti ve kavramlar byk oranda korumaya gayret gstermitir. Bu durum onun eserlerinde

820

111

gibi Horasan-Mvernnehirdeki Karmat

smiller, kendilerinden nceki ilk

smillerin gelitirmi olduu gnostik ve ksmen hermetik anlay genel olarak koruyarak Yeni Efltuncu bir bak asyla yeniden yorumlamlardr. Yeni Efltunculuun zellikle saylarla ilgili teorilerinin oluturulmasnda da etkili olan Fisagorculuun smil dncedeki yansmalarn da unutmamak gerektii kansndayz. Schimmele gre slmdaki saylara ve saylarn zelliklerine gsterilen ilginin kkeni Fisagorcu felsefeye dayanr.830 Fisagorun saylarla ilgili gelitirdii felsefe Yahudi Filon tarafndan Eski Ahite dayandrd fikirleriyle birletirilmi, bylece ortaadaki say gizemciliine dayal ncil yorumlarnn n almtr.831 Daha sonra Platon, baka alardan Fisagorcular eletirmesine ramen, saylarn doann srlarn zecek belli ifreler ierdii konusunda bu ekoln fikirlerine katlmtr. Fisagorcu ve Platoncu fikirler daha sonra Yeni Efltunculua ve gnostik sistemlere aktarlm ve mstakil bir say gizemcilii ortaya kmtr.832 Mslmanlar zellikle eviri hareketleriyle birlikte Fisagorcu gelenekle de tanmlardr. Nikomahos (M. I. yzyl) ve Yeni Efltuncu gelenekten gelen Jamblikhos (M. 330) Suriye orijinli iki nemli Yeni Fisagorcudur. Nikomahosun Kitbul-Medhal il lmil-Aded adl kitab Sbit b. Kurr tarafndan Arapaya evrilmitir.833 Yine Aristoya atfedilen Tabiat ve Tabiat tesi adl eser Fisagorun slam leminde tannmasnda etkili olmutur.834 Ancak Fisagorculuk slam lemine Yeni Efltunculukla karm bir halde aktarlmtr.835 Near, Yeni Efltunculukla karm vaziyetteki bu yeni retiye Yeni Fisagorculuk adn verir.836 Bu yeni reti Efltunculukla Fisagorculuk karm bir eydir ve Efltunun Fisagordan aktard dnce zerine kurulmu bir okuldur.837 Yeni Fisagorculuk zellikle, smil kkeni kuvvetle muhtemel olan hvn- Saf zerinde etkili olmutur.838

zaman zaman iki farkl eilimin olumasna sebebiyet vermitir. Bu nedenle onun ayn konuda hem gnostisizmi andran, hem de Yeni Efltunculuu andran grlerine rastlanabilmektedir. 830 Annemarie Schimmel, Saylarn Gizemi, ev. Mustafa Kpolu, Kabalc Yay., st., 2000, 21. 831 Schimmel, Saylarn Gizemi, 27; Near, slmda Felsef Dnce, I, 169. 832 Schimmel, Saylarn Gizemi, 27. 833 Fahri, slm Felsefesi, 77, een, Harran Tarihi, 61. 834 Near, slmda Felsef Dnce, I, 171. 835 Near, slmda Felsef Dnce, I, 169. 836 Near, slmda Felsef Dnce, I, 168. 837 Near, slmda Felsef Dnce, I, 168. 838 Near, slmda Felsef Dnce, I, 174; een, Harran Tarihi, 61.

112

ehristnnin Fisagor hakknda anlatt eylerin839 Plotinusun grleri ile paralel olduunu, hatta bir miktar Hermetik gre de yer verildiini syleyebiliriz. Dolaysyla Fisagorculuun etkisinin dorudan olmaktan ziyade Gnostisizm, Yeni Efltunculuk ve Hermetizm gibi zellikle say ve harf gizemciliine kendi retilerinde yer veren akmlar vastasyla gerekletiini syleyebiliriz. Fisagorun saylarla ilgili ifadelerini merkeze alan pek ok dnce, ebced ve cmmel hesab gibi say ve harf gizemciliine dayal pek ok gizemli bilgi edinme yntemi gelitirmitir. slam geldii dnemde Yahudiler Kurandan Elif, Lm, Mm ayetini duyduklarnda bunu Ebced hesabna gre hesaplamlardr.840 Bu hesap sistemine dayal teviller smillerin yorum geleneinde de nemli bir yer tekil etmitir.841 Fatm ncesi dneme ait olan Kitbur-Rd vel-Hidyede yazar Cmmel Hesab ve Ebcedi;842 Sicistn ise Cmmel Hesabn kullanmtr.843 smillerin uzmanlatklar alanlardan birisi harf ve say gizemciliidir.844 smil sistemde btn zhirde gizli olduu iin Kuran harflerine zel bir nem verilerek altndaki gizli hakikatler anlalmaya allmtr. Kitbur-Rd velHidyeye gre Bismillah yedi harften oluur ve yedi Ntka delalet eder. Yine besmele on iki ubeye ayrlr ki bu da Ntkn on iki nakbinin olduuna delalet eder. er-Rahmn er-rahmde on iki harf vardr. Bunlarn on dokuz ubesi vardr ki bu her Ntktan sonra yedi imam ve on iki huccet olduuna iaret eder.845 Harf ve say gizemcilii Sicistnde de barizdir. Ona gre insanl kurtaracak kutsal harf Kn-Kader iftinde bulunan yedi harftir. Rasuller ve Ntklar bu harfleri kullanarak eriat getirirler.846 Yine Allah ismindeki Elif Sbka, birinci Lam Tlye, ikinci Lam Ntka, H ise Esasa delalet eder.847 smil eserlerde buna benzer pek ok rnek bulunabilir. smiller bu dnceyi muhtemelen erken dnemde karlatklar Gnostik geleneklerden ve skenderiye kaynakl halk Hermetizminden almlardr. Yeni Efltunculuk ve Hermetizm ile i ie girmi Yeni Fisagorculuun etkisi ise eviri faaliyetlerinin balamas ile tarihlendirilebilir.
839

ehristnnin Fisagorculukla ilgili rivayetleri iin bkz. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, II, 268280. 840 bn Haldun, Mukaddime, I, 437. 841 ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 394. 842 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 199. 843 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 184. 844 El-Gazl, Btnliin yz, 41. 845 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 189. 846 Es-Sicistn,- ftihr, 4752. 847 Es-Sicistn, Yenb, 9.

113

smillik tm bu fikir akmlarn etkisinde kalarak senkretik bir mezhep oluturmutur. Ancak Yunan felsefesi ve Felsef Hermetizm dndaki etkiler daha erken kaynakldr. Dolaysyla dalist ran dinlerinin, Yahudi-Hristiyan gelenein, Halk Hermetizminin ve zellikle de Gnostisizmin ilk smil fikirlerin oluturulmasnda ok nemli bir yeri olmutur. Ancak bu fikirlerin nemli bir ksm smillik ncesindeki Gulat frkalar ve Keysniyye ierisinde savunulmu, bu fikirlerin smillie aktarmnda Gulat nemli bir yer edinmitir. C. KAD M KLTRLER N SM LL E AKTARIMINDA GULATIN ROL muhalefet, daha bandan itibaren eski miras kendi ideolojisi iin kullanmak istemi, hatta din ve siyas felsefesini onunla oluturmaya almtr.848 slam geldikten sonra Mslmanlarn karlatklar din-mezheb akmlarn bir ekilde mslmanar etkilemesi kanlmaz bir sosyolojik gerektir. Bu etkileim en ciddi etkisini lokal Gulat849 hareketler zerinde gstermitir. zellikle Maniheist ve Deysan anlaylarn baz yansmalar bu hareketler ierisinde ortaya kmaya balamtr. Bu etkiyi gstermek iin Wasserstrom Gulat slm gnostiklerin ilkiydi ifadesini kullanmtr.850 lk Gulat hareketler ierisinde Hz. Ali ve Hz. Muhammede birtakm ilah vasflar yklenmesi gnostik anlayn bir yansmasdr. Gulat onlar Gnostisizmin yaratc ilah gc Demiurg olarak alglamtr.851 Gulatn gnostik fikirlerinin en nemli kayna Maniheistlerdi. Yine slam dnemine kadar varlklarn srdren Deysnler de bu etkileimin ana kaynaklarndan birisiydi.852 Tpk Hristiyanln gelmesi ile milad I. asrn sonlar ve II. asrda ortaya kp, eski geleneklerin yeni din yap ierisinde kendini tanmlamaya almas gibi Gulat da eski geleneklerin slam ierisinde yeniden tanmland bir yap oluturmutur.853 Gulatn itikad Gnostisizmin yannda Hermetik unsurlar da iermitir. Bu ideoloji tanrnn kutsal ruhunun veya gnostiklerin Sema deminin ruhunun
Cabiri, Arap Aklnn Oluumu, 495. lk dnem kaynaklarnda Gulat kavramnn nasl ele alnd ile ilgili olarak bkz. R. B. Buckley, lk Dnem i Gulat, ev. Mehmet Atalan, F FD, C. 10, S. 2, (Elaz 2005), 137-159. 850 Steve Wasserstrom, The Moving Finger Writes: Mughra b. Sads Islamic Gnosis and the Myths of Its Rejection, History of Religion, Vol. 25, No: 1, 1985, 15. 851 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 18. 852 Chokr, Zndklk, 95. 853 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 2. Ancak Gulatla ilgili kaynaklarn muhaliflerce yazlm olmasndan hareketle ilk iki asrda Gulat ierisinde gnostik fikirlerin varlndan phe edilmesi gerektiini ne sren bir grn varln da belirtelim. Bkz. Tamima Bayhom-Daou, The Second-Century Gulat were They Really Gnostic?, Journal of Arabic and Islamic Studies, C. 5, (London 2003), 2161.
849 848

114

aktarld imamn ahsiyetini merkez almaktayd. mam bir Hermesti; btn ilimleri ve ilah srlar bilen ve tabiatst bir gce sahip bilge bir peygamber-krald.854 Yine muhtemelen Gnostisizm ve Hermetizmle irtibatl olarak Fisagorcu bir anlayn da Gulat etkilediini syleyebiliriz. Onlarn zellikle saylar ve harflerle ilgili dncelerinde bu etki aka grlebilir.855 Balangta Gulat frkalarn Keysn gruplar ierisinde yer alarak Muhammed b. el-Hanefiyyenin imameti merkezli bir dnceye sahip olduklarn ve daha sonra Abbas ihtilalini desteklediklerini grmekteyiz. Bu dnemde Hz. Hseyin soyunun imametini devam ettiren ler arasnda ar fikirlere sahip cidd bir grubun olmadn grmekteyiz. Abbas zaferinin ardndan Eb Mslim ile yandalarnn Abbaslerce ldrlerek Abbslerin kendilerini Keysn gruplardan uzaklatrmas Gulat Keysn gruplarn kendilerine farkl yollar aramalarna sebebiyet vermitir.856 Byk ounluu Eb Mslim taraftar olan Horasan ve Mvernnehirdeki gulat ler genellikle Hrrem gruplarn ierisine kararak ar iddialarna devam etmilerdir. Kfe civarndaki Gulatn ise zamanla Hz. Hseyin soyunun imamlar olan Muhammed el-Bkr ve Cfer-i Sdkla ilgili iddialara yneldiklerini grmekteyiz.857 Sistematik bir reti gelitirmekten uzak bir ekilde yollarna devam eden lokal Gulat hareketler zamanla daha sistemli fikirlere sahip dier ler ierisinde erimeye balamlardr. 150/767li yllardan itibaren gulat hareketlerin hzla tarih sahnesinden ekilmeye baladklarn syleyebiliriz.858 Ancak bir taraftan onlarn bakiyelerinin smillik, mmlik gibi daha sistemli hareketlere katlarak bu mezheplerin fikirlerin olumasnda etkili olduklarn; dier yandan daha hicr I. asrn sonlarndan itibaren gelitirdikleri fikirlerle daha sistemli geleneklerin kurulmasna fikr katk saladklarn ne srebiliriz.859 slamda ar fikirler ne srd iddia edilen ilk kii varl ve fikirleri tartmal olan Abdullah b. Sebedir.860 Hicr I. asrn sonlarndan itibaren Keysn861
854 855

Chokr, Zndklk, 28. Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 37. 856 Lewis, Ortadou, 87 857 Kr. Daftary, smaililer, 109. 858 Chokr, Zndklk, 200. 859 Deylem Gulat ile smiliyye ve sn Aeriyyenin usullerinin pek ok noktada birbirine karm olduunu belirterek bu etkileime dikkat eker. Bkz. El-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 2. 860 Geni bilgi iin bkz. Sdk Korkmaz, Tarihin Tahrifi bn Sebe Meselesi, Aratrma Yay., Ank., 2005. 861 Keysann kimlii ile ilgili kaynaklarda birbirinden farkl rivayetler mevcuttur. Bu farkl rivayetler iin bkz. El-Mesd, Mrc, III, 88; Kad Numn, el-Urczetl-Muhtra, 224; el-Fahr, TelhsulBeyn, 132; el-Yemen, Akids-Selse, 481.

115

gruplar ierisinde ar fikirlerin yaylmaya balad bilimsel olarak ortaya konulmutur.862 Keysnlerin Gnostik ve skenderiye kkenli Hermetik dncenin ak bir etkisi altnda olduklarn syleyebiliriz.863Keysniyyeden Eb Amrann taraftarlarnn, daha sonra smillerce de benimsenerek kendi sistemleri ierisinde gelitirilecek olan, Smit-Ntk imam anlayn ne srdklerini grmekteyiz. Onlara gre imamet Ntk imam gizlendiinde Smit/Susan imama devredilir.864 Yine zellikle Fatm-Karmat blnmesinden sonraki bir dnemde benimsenmeye baland anlalan mstekar ve mstevda imam (gerek ve vekil imam) anlaynn ilk izlerinin Keysniyye ierisinde ortaya ktn grmekteyiz. Keysnlere gre kendileri, sahip olduklar ilmin emanetisidirler (mstevda). Bu ilmin gerek sahibi (mstekar) ortaya karak kendilerindeki bu ilmi isteyecektir.865 Keysnler tarafndan ilmin tanmas ve aktarlmas iin gndeme getirilen mstekarmstevda ayrm smillerce gelitirilerek takiyyenin ve imam gizlemenin bir gerei olarak ne srlmtr. Keysniyyenin imametle alakal gndeme getirdii nemli hususlardan birisi de Kim/Mehd anlaydr. Keysn frkalar Muhammed b. el-Hanefiyyenin Muhammed ailesinin Kimi ve Nebnin mjdeledii Mehd olduunu iddia etmilerdir.866 Onlara gre bu Kim/Mehd ahir zamanda gelerek yeryzn adaletle dolduracaktr. Kmeyd b. Zeyd el-Esed ve Kusayyir b. Abdirrahmn el-Huz (105/723) bu iddiay ilk dile getirenlerdendir.867 Yine Eb Kerb ed-Darrin taraftarlar da bu iddiay dillendirmilerdir.868 smil sistemde ok nemli bir yer edinen yedi ve on iki saylaryla ilgili ilk speklasyonlara Keysnler arasnda rastlandn grmekteyiz. Hamza b. Umre kendisine gkyznden yedi hikmet indiini ve bu hikmetler sayesinde yeryzne hkim olacan iddia etmitir.869 Eb Himin Horasana gnderdii davetiler Merv er-Rza yerlemilerdi. Buradaki davet on iki nakb tarafndan yrtlmtr.870 12 Nakb ve 70 dye dayal ynetim esas Hz.
liin ve fikirlerin douu ile ilgili olarak bkz. Onat, Emeviler Devri i Hareketleri. Kr. Hasan Onat, Eb Him, D A, ( stanbul 1994), X, 146. 864 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 105. 865 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 249. 866 N el-Ekber, Mesill- mme, 26; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 108120. 867 N el-Ekber, Mesill- mme, 26. 868 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 111112; el-Ear, Maklt, 50; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 32. 869 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 120. 870 el-Makdis, el-Bed vet-Trh, 60. Abbas ihtilalini hazrlayan bu davet organizasyonu ile ilgili olarak bkz. Nahide Bozkurt, Oluum Srecinde Abbas htilali, Ankara Okulu, Ankara, 2000, 21-40.
863 862

116

Muhammedin dayandrlmtr.

Medine
872

dnemindeki

ynetim

modeline871

ve

Kurana

mamn bilgisi ile alakal Gizli lim nazariyesinin de ilk defa Keysniyye ierisinde gndeme geldiini grmekteyiz.873 Onlar naslar btn tarzda yorumlama geleneinin de ncleri olmulardr.
874

Bu frka mensuplar Keysann btn ilimlere

vakf olduunu, tevil ve batn ilimlerinin btn srlarn, fk ve enfs ilminin inceliklerini Hz. Ali ve Muhammed b. el-Hanefiyyeden elde etmi olduunu iddia etmilerdir.875 ddialarna gre her tenzilin bir tevili, her zhirin bir btn, her ahsn bir ruhu vardr. D dnyadaki her meselin br lemde bir hakikati mevcuttur. D dnyadaki hikmet ve srlar bir insann ahsnda toplanr.876 118/736 ylnda Merv erRuda Abbas dsi olarak atanan877 Hidn kurduu Hidiyyenin namaz, oru, hac gibi ibadetlerin batn tevillerini yaptn grmekteyiz.878 Bu nedenle Makdis (355/964) Hidan yeryznde Btniyye davasn ilk ihdas eden kii olduunu sylemitir.879 Bu rivayetlerden, daha sonra smillerin sistematik hale getirecekleri zhir-btn ayrm ve tevil doktrininin ilk rneklerinin Keysn evrelerde gndeme getirildii sonucunu karabiliriz. smillerce mesel-memsul analojisi eklinde sistemletirilen D dnyadaki her meselin yce lemde bir hakikati mevcuttur anlaynn ilk rnekleri de bu evrelerce gndeme getirilmitir. Keysn frkalarn bazlar gizli ve batn ilimle ilgili iddialarnn bir sonucu olarak eriatn neshini savunmulardr. Sonraki srete Karmat evrelerde de slam eriatnn nesh edildii gr farkl gerekelerle ne srlecektir. Beyan b. Semann taraftarlar onun,
880

Hz.

Muhammedin

eriatnn

bir

ksmn

nesh

ettii

kanaatindeydiler.

Cenhiyye de, muhtemelen tevilin bir neticesi olarak, marifet elde

edildiinde insanlarn er sorumluluunun kalkacan iddia ediyordu.881 Hamza b.

Moshe Sharon, Black Banners from the East, Jerusalem-Leiden, 1983, 190. Onlarn dayand ayetler 5/Mide, 12 ve 7/Arf, 155tir. Bkz. Sharon, Black Banners, 191-192. 873 Bu durumun en nemli nedeni muhtemelen Eb Himin immeti Abdullah b. Muviyeye vasiyet ettiinin iddia edilmesidir. Eb Him ldnde Abdullah kk bir ocuktu. Abdullahn bu eksikliini gidermek iin her eyi bildii, ilmin ona miras brakld iddia edilmi, bylece onun immetinin caiz olduu ortaya konulmak istenmitir. Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 129. 874 ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 170.Kr. Daftary, smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, 62. 875 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 236. 876 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 243. 877 El-Makdis, el-Bed vet-Trh, II, 60. 878 N el-Ekber, Mesill- mme, 33. 879 El-Makdis, el-Bed vet-Trh, II, 61. 880 El- sferyn, et-Tabsr, 124. 881 Fahreddn er-Rz, tikadt, 59.
872

871

117

Umre ise imam bilmenin er sorumluluklardan kurtulmak iin yeterli olacan belirtmiti.882 Hid da farzlarn terk edilmesini emretmi olanlardan birisiydi.883 Keysnler bu fikirleriyle, kendilerinden sonraki gulat veya mutedil lerin temel fikirlerinin olumasnda ve kadim kltrn onlara aktarlmasnda nemli bir rol stlenmilerdir. Keysnler Abbas ihtilalini destekledikleri halde, Abbaslerin iktidara geldikten sonra kendilerinden uzaklamalar ile genellikle iki ana kolda varlklarn devam ettirmilerdir. Horasan-Mvernnehirdeki Keysnlerin nemli bir ksm Mazdek-Hrrem hareketlerin kalntlarna kararak ar iddialarn devam ettirmilerdir. Bunlarn smiliyye ile fizik bir ban kurabilmek mmkn gzkmemektedir. Iraktaki Keysnlerin kalntlar ise zellikle Muhammed el-Bkr ve Cfer-i Sdkn ad etrafnda ar iddialarn srdrmeye devam etmilerdir. drisye gre Iraktaki Keysnler Muhammed b. el-Hanefiyye ile ilgili iddialarndan Cfer-i Sdk dneminde vazgemi ve Cferin imametini benimsemilerdir.884 Badd de Keysn gruplarn Zeydiyye ve mmiyye ierisinde kark vaziyette bulunduuna iaret etmitir.885 Ayn imamlarn ad etrafnda ar iddialarda bulunan Mure b. Sad el- cl, Eb Mansur ve Ebl-Hattabn Keysn gelenein bir devam ve yansmas olduunu ve onlarla ayn kaynaklardan beslendiklerini syleyebiliriz. Bunlar gerek smil hareketin ilk ortaya kt Kfede zuhur etmi olmalar, gerekse smilliin ortaya kmasndan hemen nce tarih sahnesine km olmalar asndan smillikle bu hareketler arasnda fizik bir ba kurmak mmkndr. Ar fikirlerin merkezi olduu anlalan Irakta886 Keysniyye sonras ar fikirlerin, her ne kadar azalm olsa da, devam ettiini grmekteyiz. Bunlardan birisi Kfede isyan eden ve 119/737 ylnda Hlid b. Abdillah el-Kasr tarafndan ldrlen Mure b. Sad el- cldir. O, muhtemelen balangta Muhammed el-Bkrn taraftarlar arasndayd. Ancak kendi imametini ne srnce Muhammed el-Bkr ondan uzak olduunu aklamtr.887 Mureye atfedilen fikirler olduka nemlidir.
882 883

Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 122. Kr. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 236. Makdis, el-Bed vet-Trh, II, 61; N el-Ekber, Mesill- mme, 33. 884 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 247. 885 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 53. 886 zellikle Kfe Gulatn merkezi olmutur. smiliyye ncesi Kfe merkezli Gulat hareketler iin bkz. Yusuf Benli, Hicr kinci Asrda Kfe Merkezli Gult Hareketler, Yaynlanmam Doktora Tezi, anlurfa, 1999, 202-247. 887 Kad Numn, Urczetl-Muhtra, 222; el- dris, Uynul-Ahbr, IV, 247248. Kad Numan bir baka yerde Cfer es-Sdkn ondan teber ettiini belirtir. (Kad Numn, Deiml- slm, 49.) Murenin, Muhammed el-Bkrn lmnden daha sonra ldn ve Cfer es-Sdkn da ondan babas gibi ar fikirlerinden dolay teber ettiini bir varaym olarak syleyebiliriz.

118

nk o, bir taraftan lk smillerin ortaya kt Kfede ve muhtemelen onlarla ayn evreler ierisinde faaliyette bulunmuken, dier taraftan zellikle gnostik fikirleriyle n plana kmtr. Onun ve Eb Mansurun ne srdkleri gnostik arlkl fikirlerin Hattbiyye kanalyla lk smillere intikal ettiini syleyebiliriz. Murenin kozmolojik mitolojisi gnostik mitin btn ayrntlarn vermese de mevcut paralardan onun gnostik bir dinin etkisinde olduu aka fark edilmektedir. Wasserstroma gre Murenin kozmolojisi Sbi kozmolojinin bir yansmasdr.888 Murenin kozmolojisinde gnostik mitolojiye aykr gzken en nemli husus, muhtemelen Yahudi dncesinin etkisiyle, Allah ile ilgili tebih ve tecsime dayal iddialardr. Allahn ilk olarak nur ve zulmeti yaratmas gnostik dalizmin nemli hususlarndan birisidir. Bu anlayta dnya iyi ile ktnn savat bir arenadr ki Murenin de bu anlayta olduunu grmekteyiz. Zira o, nurun temsilcisi olan Ali ve Muhammedin karsna Eb Bekir ve meri koyarak,889 Wasserstromun ifadesi ile Gnostik kozmolojinin motiflerini slam ierisinde reel olarak ortaya koymutur.890 Daha sonra bu dalist karlatrma ilk smillerce de gndeme getirilecektir. Murenin gnostik kozmolojisinin bir dier zellii de Kuran ayetlerini tevil ederek891 evren anlayn slam bir izgiye getirmek istemesidir ki tevil benzer gayelerle daha sonra smillerce de kullanlacaktr.892 Kummnin rivayetinden Murenin harf ve say gizemciliine bavurduunu ve muhtemelen Ebced hesabn da kullandn anlamaktayz. Ona gre Allahn Ebced harfleri kadar azas vardr. Arap alfabesindeki Elif Allahn ayana benzemektedir.893 Buradan hareketle onun Kurann harflerine zel bir kutsiyet atfederek ebced hesabna dayal birtakm tevillerde bulunduunu syleyebiliriz. Onun Allah Arap alfabesinin harfleri ile tasvir etmesi smillerde grlmez. Ancak smiller de kozmolojik anlaylarnda Kn-Kader iftinde bulunan yedi harfe zel bir nem atfederek kozmolojik anlaylarnda harf gizemciliine nemli bir yer vermilerdir. Onlar, Murenin aksine Allah deil de insan Arap alfabesinin harflerine benzetmiler, Muhammed kelimesindeki harflerin insana benzediini ne
888 889

Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 11. E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 296297. 890 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 17. 891 Bkz. 87/Alak, 1. ayetle ilgili yukardaki yorumu. 892 Daftary, smaililer, 101. Daftary bu kozmolojideki gnostik dalizmin zellikle Maniheist unsurlar ierdii zerinde durur. Bkz. Daftary, smaililer, 101. 893 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 191.

119

srmlerdir. Her iki anlay da zahir naslarn tesinde btn hakikatlerin olduu ynndeki Gnostik-Hermetik anlayn bir uzantsdr. Murenin sisteminde say gizemciliine de yer verildiini grmekteyiz. O, zellikle yedi saysnda bulunan gizli ilimleri ve srlar izhar etmi ve kendisiyle birlikte ayakland arkadalarnn saysn da bu srrn bir gerei olarak yedi kii ile snrl tutmutur.894 Yedi says smil sistemde de en nemli ke talarndan birisi olacaktr. Murenin tevil konusunda da ciddi bir mesafe kat ettiini grmekteyiz. Kaynaklarn belirttiine gre o, bir tefsir yazarak buna btn ilmi adn vermitir. O, Kurnn tamamnn misaller ve rumuzlardan ibaret olduunu ve insanlarn onun anlamlarn ancak imamn teyit kuvveti ile anlayabileceini iddia etmitir.895 Bu iddialar smil immet anlaynn ilk nveleri olarak grlebilir. Murenin Mehd dncesi ve gaybet teorisi de gelitirerek bu noktada smillere nclk ettiini grmekteyiz. Ona gre Mehd, Muhammed b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlibdir. O, hayattadr ve Hcir taraflarnda bir dada gaybettedir. Ortaya kana kadar orada gizlenecektir. Onun gaybeti dneminde Mure imamdr ve Mehd ortaya kana kadar onun imameti devam edecektir.896 Murenin ana hatlaryla gnostik olan retisinin muhtemelen Sbilikten etkilendiini syleyebiliriz. Gerek Sbilik, gerekse Murenin anlay Yahudi, Gnostik, Maniheist ve Mezopotamya mitolojilerini ieren ve vaftizci bir ierie sahip olan senkretik bir itikattr.897 Mure ve dier Mslman gnostikler slam ncesi mitleri alarak slmletirmeye girimilerdir.898 Bu haliyle Murenin isyan, slm evrelerde Gulatn Gnosisi politize etmesinin anlaml rneklerinden birisidir.899 Murenin lmnden sonra frkasnn bir sre daha hayatta kaldn anlamaktayz. Eb Htimin verdii bilgiye gre Mure, imamlar ve kendisi ile ilgili birtakm ar iddialar ortaya atnca taraftarlarnn bir ksm ondan uzaklaarak Cfer b. Muhammedin imametini savunmulardr. Bu nedenle Mure onlara ayrlanlar anlamnda Rfza demitir.900 Rfza kavramnn ilk kez kimin iin kullanld tartmaldr. Ancak bu rivayetten hareketle Murenin taraftarlarndan bir ksmnn
894 895

El-Taber, Trh, VII, 129. N el-Ekber, Mesill- mme, 41. 896 El-Ear, Maklt, 55; el-Yemen, Akids-Selse, 469. Kr. El-Fahr, Telhs, 121122. 897 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 14. 898 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 28. 899 Wasserstrom, The Moving Finger Writes, 15. 900 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 302.

120

Cfer-i Sdkn ashabna katldn ve onun etrafndaki Gulat temsil ettiini iddia etmek mantkl gzkmektedir. Bunlarn ksa sre sonra ortaya kan Hattbiyye ile fizik balarn kurmak mevcut delillerden hareketle olduka zor gzkmektedir. Ancak Muriyye ve Hattbiyyenin ayn coraf evrenin rn olduklar ve ayn kltrden beslendikleri aikrdr. Earnin, smil evrelerle ilikisi muhtemel olan ve sonraki smillerce de benimsenen Cabir el-Cufyi Murenin taraftarlarndan birisi olarak gstermesi901 Kfedeki gulat evrelerin smillikle olan ilikisini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Mure ile hemen hemen ayn dnemde ve ayn blgede ortaya kan bir dier gulat ahs da Eb Mansrdur. O, balangta kendisini mam Bkra nispet etmiken, Bkrn ondan uzak olduunu aklamas zerine kendi adna immet iddiasnda bulunmu ve kendisine davet etmitir. 121126/738743 yllarnda Kfe valilii yapan Yusuf b. mir tarafndan ldrlmtr.902 Eb Mansra atfedilen grler de gnostik bir temele dayanmaktadr. Onun nur ile zulmetin ebed bir mcadele halinde olduu gnostik bir dalizme sahip olduunu grmekteyiz. O, tpk kadim gnostikler gibi insann nur ve zulmetin karm olduunu ne srm;903 cennet ve cehennemi tevil ederek gnostik anlaynn bir paras haline getirmitir. Ona gre cennet, kendisini sevmekle emrolunduumuz zamann imamdr. Cehennem ise imamn, kendisine dmanlk beslemekle emrolunduumuz dmandr.904 Dolaysyla ona gre dnya iyi ve ktnn gnostik mcadelesinin sahnelendii bir alandr. Eb Mansr gelitirdii immet retisi ile kendisinden sonraki smiller iin nemli bir rnek oluturmutur. Kaynaklarn belirttiine gre Eb Mansr kendisini Muhammed el-Bkrdan sonraki neb ve resl olarak grmtr. Nbvvet onun neslinden devam edecek, yedincisi ve sonuncusu Kim olacaktr.905 Eb Mansrun kendisini neb ve resl olarak deil de imam olarak grdn sylemek daha tutarl gzkmektedir. Muhtemelen muhalif kaynaklar, onun imametle ilgili iddiasn nbvvet olarak deitirip onun deerini drmeye alm olmaldrlar.906 Her
901 902

El-Ear, Maklt, 38. El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 287. 903 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 146. 904 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 299. 905 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 144. 906 Baddnin, onun balangta kendisini Muhammed el-Bkrn halifesi olarak grdn belirtmesi bu grmz destekler niteliktedir. Bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 187.

121

halkarda Eb Mansrun, smillerdeki yedi devirle ilgili kozmolojik anlayn ilk rneklerinden birisini ne srd anlalmaktadr. Yine Mansriyyenin imamet anlay ierisinde, ilk rneklerine Keysn gruplar ierisinde rastladmz ifade ettiimiz, IV./X. asrdan sonraki smillikteki mstekar-mstevda imam teorisinin ilk rneklerinden birisinin gelitirildiini grmekteyiz. Eb Mansr ldkten sonra taraftarlarnn bazlar onun gerek (mstekar) deil emaneti (mstevda) imam olduunu ne srmlerdir. Onlara gre Ntk mam olan Muhammed b. Abdullah b. Hasan zuhur edene kadar Smit imam olan Eb Mansrun konuma yetkisi yoktur.907 Dolaysyla onlar Ntk-Smit imam ayrmna immet retilerinde yer vermilerdir. smiller onlarn bu retilerini kendi immet anlaylarna daha farkl bir ekilde adapte edeceklerdir. Mansriyye de Muriyye gibi tevile retilerinde nemli bir yer vermitir.908 Eb Mansr, daha sonra smillerce de benimsenecek olan tenzil-tevil ayrmn sistematize etmitir. Ona gre Hz. Muhammed tenzille; kendisi ise teville gnderilmitir.909 Kurandaki er yasaklarla ilgili ayetleri tevil ederek pek ok yasa kaldrd ve bu ayetleri dost edinmenin yasakland kimseler olarak tevil ettii sylenir.910 Ancak gerek onun, gerekse Murenin bu tevilleri ile zahiri inkr etmemi olabileceklerini unutmamak gerekmektedir.911 Mure ve Eb Mansrun lmeyi ve ldrmeyi din bir vazife olarak grdkleri anlalmaktadr. Birinci grup kurbanlarn tahta sopalarla ldrmeyi bir gereklilik olarak grrken, ikinci grup kendirle bomay prensip haline getirmitir.912 ldrmeyle ilgili bu radikal anlayn yansmalar daha sonra zellikle Karmatler ve Alamut smilleri arasnda grlecektir.913 Eb Mansr, tpk daha sonraki Karmatler gibi, kendilerine muhalefet eden herkesi kafir olarak grm, taraftarlarna da ganimetlerin bete birini kendileri iin ayrmalarn emretmitir.914 Fikirleri Muriyye ile paralellik arz eden Mansriyyenin, Eb Mansrdan sonra da cidd bir destek grd anlalmaktadr.915 Ancak sonraki sreleriyle ilgili
Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 146. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 146; el-Ear, Maklt, 40; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 299; el-Irak, el-Frakul-Mfterika, 41; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 187. 909 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 145. 910 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 146; el-Ear, Maklt, 40; e-ehristn, el-Milell, I, 299. 911 Zira eriat nesh eden Karmatler dnda kalan smiller, eriat inkr etmedikleri halde zahirle ilgili yaptklar batn teviller nedeniyle eriat inkr ettikleri eletirisiyle kar karya kalmlardr. 912 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 145. 913 Kr. Lewis, Haler, 183. 914 Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 145. 915 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 145.
908 907

122

elimizde net bir bilgi yoktur. Onlarn byk ounluunun nce Hattbiyye, sonra da smiliyye ierisinde erimi olmas kuvvetle muhtemeldir. Fakat ayn ehirde birbirlerinin ard ardna ortaya kmalar ve benzer grler ileri srmeleri dnda bu hareketleri birbirlerinin devam olarak gsterecek salam delillere sahip deiliz. Mansriyyeden ksa bir sre sonra Kfede Ebl-Hattbn nclk ettii Hattbiyye hareketinin ortaya ktn grmekteyiz. Muhtemelen 138/755 ylnda Kfede ldrlen Muhammed b. Eb Zeyneb el-Ecda el-Hattab balangta Cfer esSdkn nde gelen dlerinden birisidir. Ancak ya bandan itibaren ya da daha sonra gulat evrelerle diyaloga geerek Cfer es-Sdk hakknda birtakm ar fikirler ne srmeye balamtr.916 Kad Numan onun Mureyi rnek aldn belirtir917 ki onu ya da en azndan onun taraftarlarn ve fikirlerini tanm olmas kuvvetle muhtemeldir. Ebl-Hattbn, Kfedeki gulat fikirlerin etkisinde kaldn syleyebiliriz. Zira burada ar fikirlerin tarihi ve sosyokltrel bir zemini vardr.918 Muhtemelen Sdk rahatsz eden hususlardan birisi onun Kurandaki zina, arap, namaz, oru, hac gibi hkm ayetlerle ilgili tevile bavurarak bu ayetlerin ahslara delalet ettiini ne srmesidir. Sdk ona bir mektup yazarak bu konudaki dncelerinin yanl olduunu belirtip onu uyarm ve bilgisizlikle sulamtr.919 Bu kavramlarn ahslara delalet ettiini sylemekle kast edilen muhtemelen zin, arap ve benzeri olumsuz anlamlar ieren kavramlarn Eb Bekir ve mer gibi lerce tasdik edilmeyen kiiler; namaz, oru gibi olumlu bir anlama sahip kavramlarn ise Hz. Ali ve dier imamlar ve nde gelenler olarak tevil edilmesidir. Bu anlay aka kendisinden nceki gnostik dalizmi savunan gulat evrelerin ve zellikle Mansriyyenin bir rndr. Onun bu ve buna benzer ar iddialar Caferi rahatsz etmi ve onu kfrle itham ederek ondan teberr etmitir.920 Sdkn ondan teberr etmesi muhtemelen taraftarlar arasnda rahatszla neden olmu, bu nedenle farkl gruplara ayrlmlar, ancak pek ou ar iddialarda bulunmaya devam etmitir.921 Ebl-Hattb, s b. Msnn Kfe valisi olduu dnemde byk ihtimalle 138/755
El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 287. Kad Numn, Deiml- slm, 49. 918 Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 49. 919 Muhammed b. Hasan b. Ferrh es-Saffr (290/902), Besirud-Deractil-Kbr f Fedili li Muhammed, Kum, 1374, 531; Muhammed b. mer el-Ke (IV./X asrn ortalar), htiyru MarifetirRicl, Thk. Mehdi er-Rec, Kum, 1404, 577578; Muhammed Bkr el-Meclis (1110/1697), BihrulEnvr, Thk. Lecnetn min Ulem, Beyrut, 1992, XXIV, 301. 920 Kad Numn, Kitbul-Meclis, 84; dris, Uynul-Ahbr, IV, 288. 921 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 149.
917 916

123

ylnda ayaklanm; ancak ayaklanma baarszlkla sonulanm ve Ebl-Hattb ve taraftarlar ldrlmtr.922 Hattbiyyenin Cfer es-Sdk ve ondan nceki imamlarla ilgili ulhiyet iddiasnda bulunduu rivayet edilmitir.923 Ancak ona gre Cafer ve dier imamlara hull eden ilahn, bizzat yaratcnn kendisi olmadn syleyebiliriz. Zira o, Allahn duyularla alglanamayan ve grlemeyen mutlak soyut bir varlk olduuna inanmtr.924 Dolaysyla imamlara hull eden tanrsal g daha sonra smillere de kabul edilecek olan ikinci ve nc derece tanrsal gler olmaldr. Onun yeryzn iyi ile ktnn mcadele ettii bir alan olarak grdn dndmzde, burada kastedilenin gnostik dnceye uygun olarak kt ile mcadele etmek zere yeryzne inen tanrsal bir figr olduunu syleyebiliriz. Hattbiyyede Mansriyyenin gelitirmi olduu Ntk-Smit mam ayrmna da yer verildiini grmekteyiz. Ebl-Hattba gre her vakit biri Ntk, dieri Smit iki resuln olmas zorunludur. Ntk Hz. Muhammeddir, Smit ise Hz. Alidir.925 Ntk-Smit imam/resul dncesi Cfer es-Sdka kadar devam etmitir. Cfer esSdk Ntk, Ebl-Hattb Smittir. Sdk ldkten sonra Ebl-Hattb Ntk olacaktr.926 Ebl-Hattb sisteminde tevile zel bir nem vererek namaz, oru, zekat, hac, zina gibi kavramlarla ilgili hkm ayetleri tevil ederek, bu ayetlerin btnnn kiilere iaret ettiini belirtmitir.927 Yine onlar ilk defa Keysn gruplar ierisinde gndeme getirilen imamn bilgisiyle ilgili teoriyi de gelitirmilerdir. Gnostik dinlerin nemli zelliklerinden birisinin de insan kurtulua erdirecek gizli bir bilginin varlna inanmalar olduunu daha nce ifade etmitik. Bu anlayn bir yansmas olarak onlar Cfer es-Sdkn kendilerine, iinde gaybla ilgili ihtiya duyduklar her trl bilgiyi ihtiva eden bir kitap verdiini, bu kitaba cefr adn verdiklerini ve onun iinde bulunanlar ancak kendilerinin okuyabildiklerini ileri srmtr.928
922

N el-Ekber, Mesill- mme, 41; el-Ear, Maklt, 42; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 198 199. 923 El-Ear, Maklt, 4143; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 300; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191; Fahreddn er-Rz, tikdt, 58. 924 E-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 300301. 925 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 149; el-Ear, Maklt, 41; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191; el-Fahr, Telhs, 116117; el-Irak, el-Frakul-Mfterika, 41. 926 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191192. 927 Es-Saffr, Besirud-Deract, 531; el-Ke, Ricl, 577578; el-Meclis, Bihrul-Envr, XXIV, 301. 928 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 196.

124

Hattbiyyede gnostik ve Hermetik dncenin bir yansmas olan say ve harf gizemciliinin baz yansmalarnn olduunu grmekteyiz. O, muhtemelen Murenin fikirlerinin bir yansmas olarak, sm-i zama zel bir kutsiyet atfetmi ve Allahn kendisine sm-i zam rettiini iddia etmitir.929 Bylece Murenin teolojisinde nemli bir yer edinen sm-i zam dncesinin Ebl-Hattb tarafndan da devam ettirildiini grmekteyiz. Bu anlayn yansmalarnn smillere de getiini, onlarn bismillah, Allah gibi kavramlardan hareketle baz itikatlarn temellendirmeye altklarn grmekteyiz. Ebl-Hattb, kendisinden nceki Mure ve Eb Mansrun ldrmeye verdii kutsall da devam ettirerek savamak iin tahta kamlara manev bir anlam yklemitir. Ona gre bu tahta paralarna dmanlarn kllar tesir etmeyecektir. Ancak yle olmam ve Ebl-Hattb ve taraftarlarndan sadece bir kii yaral olarak kurtulabilmitir.930 Tm bunlardan hareketle Ebl-Hattbn, tpk kendisinden nceki gulat ler gibi gnostik tabiatl bir dnce sistemi gelitirdiini syleyebiliriz. Hatta Daftarya gre Ebl-Hattb, tmyle batn yani ezoterik ve gnostik tipte bir hareket kuran ilk dir.931 Hattbiyyenin smiliyye ile ilikisini ortaya koyan ilk yazarlarmz Kumm ve Nevbahtdir. Onlara gre Hlis smiliyye Cfer es-Sdktan sonra imametin olu smile getiini ileri srerek smilin lmediini ve Kim olduunu iddia etmitir.932 Bu iddiay dile getirenler Ebl-Hattbn taraftarlardr. Ancak onlarn bir ksm daha sonra smailin ldn kabul ederek Muhammed b. smilin immetine balanmlar ve onun immetine bal kalmlardr.933 Kumm ve Nevbahtye gre Muhammed b. smailin immetini ne srenler Mbrekiyyedir934 ve Mbrekiyye daha sonra smiliyye olarak adlandrlacak olan frkann ana gvdesini temsil etmitir. Belh de Hattbiyyenin bir grubunun Mbrekiyyeye katlarak Muhammed b. smaili imam olarak kabul ettiini belirtmitir.935 Yine tanrsal ruhun imamdan imama intikal ettiini ne sren Hattbiyyenin bir dier kolunun imameti
Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 149. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 198199. 931 Daftary, smaililer, 115. Bayhom-Daou, Hiam b. Hakeme dayandn syledii Hattbiyye rivayetlerinin Ebl-Hattb ve taraftarlar arasnda gnostik doktrinlere herhangi bir referans iermediini belirtir. Bkz. (Bayhom-Daou, The Second-Century Gulat were They Really Gnostic?, 43.) 932 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 195196. 933 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197198, 200. 934 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197. 935 El-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 24.
930 929

125

Muhammed b.

smailin evlatlarnda devam ettirdii rivayet edilmektedir.936 smil ile iliki

Dolaysyla Hattbiyyenin iki ayr kolunun Muhammed b.

kurduklarn grmekteyiz. Bir kol, ilah nurun onda ve evlatlarnda devam ettiini ne srerek onunla ilgili gulat fikirleri devam ettirmi gzkmektedir. Dier grubun ise Mbrekiyyeye katlarak smiller ierisinde eridiklerini anlamaktayz. Ancak smillik salt Hattbiyyenin devam olarak grlemez. smil harekete bir miktar Hattbnin katlm olduu, Hattbiyye ve ondan nceki gulat lerin gelitirmi olduklar Gnostik ve Hermetik retinin genel olarak smillerce de benimsendii bir gerektir. Ancak onlar Hattbiyyenin ve dier lerin ne srd ulhiyeti andracak fikirlerden, tebih ve tecsimden iddetle uzak durmulardr.937 Dolaysyla Hattb fikirlerden smillik domam, aksine smiller kendi retilerini gelitirmek iin Gulat ve Hattb fikirleri kullanmlardr.938 Gulat evrelere ait malzemenin sonraki nesillere aktarmnda Mufaddal b. mer nemli bir rol stlenmitir.939 smiller, Gnostik ve Hermetik temele dayanan retilerini gelitirmede gulat evrelerdeki bu hazr malzemeyi kullanarak daha sistemli ve evrensel lekli bir itikat gelitirmilerdir. Sonu olarak gulat evrelerde gelitirilen malzeme byk oranda gnostiktir. Bu gnostik malzeme, slamn ilk dnemlerinde Kfe ve Basra gibi merkezlerde mevcut olan ve daha sonra Horasana g ettikleri anlalan Mazdekler, yine Vast civarnda yaayan Sbiler ve zellikle Fars topraklarnda yaayan Maniheistler kanal ile elde edilmi olmaldr. Yine Fars dncesindeki dalizmi benimsemi olan yar gnostik Deysniyye ve Marsiyoniyyenin de bu malzemenin elde edilmesinde etkisi olmutur. Zira Gulat ierisindeki gnostik malzemede Yahudi-Hristiyan gnostik geleneklerde mevcut olan vasflanamaz, tanmlanamaz bir tanr anlay dncesinin dikkat ekmediini, aksine Fars kkenli gnostik hareketlerdeki dalist anlaylarn daha dikkat ekici olduunu grmekteyiz. Gulatn kulland malzeme ierisinde baz Hermetik literatrn varl da sezilmektedir. Dikkat eken nokta bu malzeme
Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 200; Eb Htim er-Rz, Zne, III, 289. lk smillerin Hattbiyyeyi benimsediine dair somut bir delil yoktur. Ancak ilk Fatmler arasnda Ebl-Hattbn kabul grmediini anlamaktayz. Bkz. (Kad Numan, Deiml- slm, 49; Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 257.) Ancak sonraki dnemde, zellikle Alamut dneminde EblHattbn smiller arasnda kabul grmeye baladn grmekteyiz. Bkz. El-Cveyn, Trih-i Cihan Ga III, 93. 938 Kr. Daftary, The Earliest Ismls, 226. Stern, Hattbiyye ile lk smiller arasndaki ilikinin ok daha az olduu kansndadr. Bkz. Stern, Ismls and Qarmatians, 290. 939 Daftary, smaililer, 132.
937 936

126

ierisinde Yeni Efltuncu bir bak asnn olmaydr. Gulat ierisinde mutlak anlamda soyut bir tanrnn varlna dnk bir itikadn gelitirilmemi olmas bunun en nemli kantlarndan birisidir. Bu durum Yeni Efltuncu malzeme ile cidd anlamda eviri faaliyetleri ile karlald ynndeki tezimizi dorular niteliktedir. Gulatn kulland malzeme ierisinde zellikle tebih, tecsim ve ricat gibi konularda bir miktar Yahudi etkisinin olduu da not edilmelidir. smiller, gulatn iyi ile ktnn mcadele halinde olduu gnostik dalizm, batn tevil, bu tevile dayal harf ve say gizemcilii, devr tarih anlay, imamet ve nbvvet gibi konulardaki grlerini kendi retilerini oluturmada hazr bir malzeme olarak kullanmlardr.

127

II. BLM KARMATL N DOUU

A. KARMATL K NCES 1. smilliin Douu SM LL K

Mstakil bir hareket olarak smilliin douu 148/765 ylnda len940 Cfer es-Sdkn yerine kimin imam olarak geeceiyle ilgili mm evrelerde ortaya kan tartmalara kadar geriye gtrlebilir. Zira Cfer-i Sdkn lmnn ardndan taraftarlar 6 frkaya ayrlm, bu frkalar da kendi ilerinde farkl grler ileri srmlerdir.941 Cfer-i Sdkn, smili imam tayin etmesi ve smilin, Cferden nce lmesi ile birlikte smilin ad etrafnda speklasyonlar yaplmaya balanmtr. Kumm ve Nevbahtye gre Hlis smiliyye, Cfer-i Sdktan sonra olu smilin imam olduunu ileri srerek smilin, babas hayatta iken ldn kabul etmemitir. Zira Cfer-i Sdk, Abbs iktidarnn takip ve tehdidinden korktuu iin olu smilin ldn iddia etmi ve onu gizlemitir. O, zuhur edip yeryzn adaletle dolduruncaya kadar lmeyecek olan Kimdir. Onu bu makama babas Cfer es-Sdk atamtr.942 Onlardan hemen sonra yazan Ear de bu bilgiyi dorulamakta, ancak bu gruba sadece smiliyye adn vermektedir.943 Kumm ve Nevbaht, smille ilgili bu iddiay gndeme getirenlerin Hattbiyyeye mensup kiiler olduunu belirtmektedir.944 Hattb kkene mensup olan bu kiilerin tamam smilin Kim olduu fikrini devam ettirmemi; onlarn bir ksm Muhammed b. smilin imametini benimseyerek smilin, babas Cferin salnda ldn kabul etmitir.945 Dolaysyla smiliyyeden bahseden ilk Maklt yazarlar smiliyye kavramn smil b. Cferin Kim olduunu iddia eden Hattb evreler iin kullanmlardr. IV./X. asrn ilk yarsnda yazan bnl-Heysemin belirttiine gre balangta Muhammed b. smilin immeti fazla destek grmemi, ounluk smilin Kim olduu fikrini benimsemitir.946

940

Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 194; Kad Numn, erhul-Ahbr, III, 307; bn Tln, elEimmetl- sn Aer, 85. 941 Bu frkalar iin bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 194218; bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 3536; Cafer b. Mansr, Serir, 248254. 942 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 196. 943 El-Ear, Maklt, 56. 944 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197. 945 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 198; el-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 24. 946 bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 36.

128

Muahhar maklt yazarlar sonraki

smillik iin kullanlan

smiliyye

kavramn hareketin doduu Cfer-i Sdk dnemine kadar gtrerek bu kavram merkeze almlardr. Bunlara gre smiliyye adlandrmas Cfer-i Sdktan sonra smilin imam olmas gerektiini savunanlar iin gndeme gelmitir. smilin lm zerine bu frka iki kola ayrlmtr. Bir grup smilin lmeyip Kim olduunu iddia ederken, dier grup smilin ldn ve immetin olu Muhammede getiini savunmutur.947 Dolaysyla ilk maklt yazarlarmz smiliyye kavramn sadece smili Kim olarak grenler iin kullanrken; sonraki yazarlarmz smiliyyeyi emsiye kavram haline getirmiler ve smili Kim olarak bekleyenleri bu kavramn bir alt kolu olarak ele almlardr. Dolaysyla ilk Maklt kaynaklarnda kullanlan smiliyye ya da Hlis smiliyye kavramlarnn daha sonra Btniyye, Karmta gibi kavramlarla adlandrlacak olan hareketin ilk temsilcilerini iermediini ve farkl bir kullanma sahip olduunu syleyebiliriz. Kumm ve Nevbahtye gre Mbrekiyye adl frkann taraftarlar Cfer b. Muhammedden sonra Muhammed b. smilin immetine inanmlardr. Onlara gre Cfer es-Sdk kendi yerine olu smili vasiyet etmiti. Ancak smil babasndan nce lnce Cfer es-Sdk, torunu Muhammed b. smili immete tayin etmitir. Dolaysyla imamet onun hakkdr ve ondan bakasnn imameti caiz deildir. nk imamet Hasan ve Hseyinden sonra kardeten kardee gemez. Bu grte olanlarn nderi smil b. Cferin mevlas Mbrektir ve ona nispetle onlara Mbrekiyye denilmitir.948 Hattbiyyenin bir ksmnn Ebl-Hattb ldrldkten sonra Muhammed b. smilin immetini benimsediklerini grmekteyiz.949 Hattbiyyenin bir dier grubu Cfer es-Sdkn ruhunun Ebl-Hattaba getiini, Ebl-Hattbn gizlenmesinden sonra da Muhammed b. smile hulul ettiini ileri srmtr.950 Onlar Cfer-i Sdkn ruhunun Muhammed b. smilin ocuklarnda devam ettiini ne srmlerdir.951 Dolaysyla tanrnn imamlara hulul ettii ynndeki Hattb iddialarn Muhammed b. smilin ad etrafnda srdrld anlalmaktadr.952
947

El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 47; el- sferyn, et-Tabsr, 38; e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 29, 279280; el-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 2324; Eb Abdullh Muhammed b. Sad el-Kalhat (1205/1781), el-Kef vel-Beyn, Thk. smil Kif, y. y., 1980, II, 463. 948 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197. 949 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 200. 950 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 200. 951 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 200; Eb Htim er-Rz, Zne, III, 289. 952 Bunlarn dnda Muhammed b. smille ilgili pek ok iddiann gndeme getirildiini grmekteyiz. Muhammed b. smilin ld ve daha sonra tekrar kyam edecei; Muhammed b. smilin canl

129

lk smillikle ile ilgili rivayetlerden hareketle erken dnemde Muhammed b. smilin ad etrafnda immetle ilgili birtakm fikirlerin ne srldn, zellikle smilin mevlas Mbrekin ban ektii Mbrekiyye adl bir frkann ne ktn ve bu frkaya Hattbiyyeden bir grubun da dhil olduunu syleyebiliriz. Mbrekiyyenin bu en erken dneminde hangi fikirleri savunduu ve sonraki geliiminin nasl olduu noktasnda gvenilir hibir bilgiye sahip deiliz. Ancak Karmtann ortaya kt III./IX. asrn ikinci yarsnn balarnda Kumm ve Nevbahtnin Mbrekiyye adn verdii frkann varln devam ettirdiini, Fatm ve Karmat smillerin bu frkann devam olduunu grmekteyiz.953 Yine bu dnemde onlarn savunduklar kimi fikirlerden haberdarz. Ancak bu fikirlerin bandan itibaren savunulduunu syleyebilmek iin elimizde salam bir delil yoktur. Kumm ve Nevbaht Karmtann nce Mbrekiyyenin fikirlerine sahipken daha sonra onlara muhalefet ederek yle dediini belirtirler: Hz. Muhammed son peygamberdir, ancak ondan sonra u yedi imam gelir: mam ve Resul olan Ali b. Eb Tlib, Hasan, Hseyin, Ali b. Hseyin, Muhammed b. Ali, Cfer b. Muhammed, imam, kim ve mehd olan Muhammed b. smil b. Cfer. Muhammed b. smil b. Cfer ayn zamanda resuldr.954 Kumm ve Nevbahtnin Hz. Aliyi resul olarak tanmlamalar Karmatleri sapkn olarak tantmak istemeleri ile alakal olmaldr. Zira Ear, Karmatlerin Hz. Aliyi sadece imam,955 Muhammed b. smili de sadece Mehd956 olarak grdklerini vurgulamaktadr. Bu noktada sorgulamamz gereken husus Karmtann Mbrekiyyeden ne zaman ayrlddr. Kumm ve Nevbaht Mbrekiyyeden ayrlan ve Karmta denen frkann bu isimle adlandrlmasnn nedenini Kfe Sevadnda yaayan ve Karmataveyh (Karmatya) denen reislerine dayandrrlar.957 Bu Karmataveyh dier kaynaklarda Hamdan Karmat olarak geen ve III./IX. asrn ikinci yarsnda faaliyette bulunan kii olmaldr. Dolaysyla 286/899 yl civarnda Karmtann smilliin
olduu ve Abdullah b. Meymn b. Mslim b. Akilin onun bab (kaps) olduu gibi iddialar rnek olarak verilebilir. ( bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 36.) Ancak bu iddialarn tamamnn erken dnemde gndeme getirildiini syleyebilmek zordur. Klasik kaynaklarmz meseleleri kronolojik olarak ele almad iin sonraki bilgilerle ncekilerin birbirine kartrldn grmekteyiz. 953 246/860 ylnda len Ressnin Mbrekkiyyeden bahsetmesi Mbrekkiyye frkasnn Karmatlerin ortaya kt dnemden ok daha nceleri Maklt yazarlar tarafndan bilindiini gstermektedir. Bkz. Ksm b. brhim er-Ress (246/860), Mecmu Ktb ve Resil, Thk. A. Ahmed Cedebn, Drul-Ktbil-Yemniyye, Yemen, 2001, 534. 954 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. 955 El-Ear, Maklt, 57. 956 El-Ear, Maklt, 57. 957 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202.

130

ana merkezinden ayrld ynndeki bilgiler Kumm ve Nevbaht tarafndan da dorulanm gzkmektedir. Buradan hareketle her iki yazarmzn da Fatm-Karmat blnmesinden haberdar olduklarn syleyebiliriz. u halde Karmatlerin Mbrekiyyeden Muhammed b. smil ya da ondan hemen sonraki bir dnemde ayrldn syleyebilmek iin elimizde ciddi bir delil yoktur. Yukardaki rivayetler Mbrekiyyenin smilliin ana gvdesini oluturduunu, Fatm ve Karmat kanadn bu ana gvdenin kollar olduunu gstermektedir. Ancak Mbrekiyyenin liderlerinin blnmeden sonra Fatm kanadn nderleri olduunu belirtmeliyiz. Karmatler Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak dnn bekleyerek Mbrekiyyeden ayrldlarsa Mbrekiyyenin immetle ilgili farkl bir teorisinin olmas gerekmektedir. Kumm ve Nevbaht, Mbrekiyyenin Muhammed b. smilin immetini savunduunu belirtmekle yetinerek, blnmeden nce ya da sonraki srete imamet noktasnda hangi fikirlere sahip olduklarna iaret etmezler. Ancak Earnin, Kumm ve Nevbahtnin eksik brakt resmi tamamlam olduunu ne srebiliriz. Ona gre Mbrekiyye Muhammed b. smilin ldn, bu nedenle imamlk yetkisinin kendisinden sonra ocuklarnda olduunu iddia etmitir.958 Kumm ve Nevbahtnin, Karmtann Mbrekiyyeden ayrld ynndeki rivayetlerini bu balamda deerlendirdiimizde onlarn blnmeden haberdar olduklarn, ana gvdeden ayrlanlar Karmatler olduu iin retiyi deitirenin Karmatler olduunu zannettiklerini syleyebiliriz. Oysa Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak beklenmesi Mbrekiyyenin blnme ncesinde savunduu fikirdir. Karmta bu fikri savunmakla yeni bir reti gelitirmemi, aksine Ubeydullahn imametle ilgili yeni iddialarna kar kmtr. u halde Kumm ve Nevbaht her ne kadar blnmenin farkndalarsa da, Ubeydullahn retide meydana getirdii deiikliklerden haberdar gzkmemektedirler. Mbrek ile ilgili olan smil iddialarn irdelenmesinde konunun daha iyi aydnlatlmas asndan fayda olduu kansndayz. 334/945 yl civarnda yazlm bnl-Heysemin Kitbul-Mnzartnda Cfer es-Sdkn Mbreke, Horasanda Kbil ile Kandahar arasnda Drul-Hicre edinmesini emrettii rivayet edilir. Cfer es-Sdk, Mbrek lnce yerine Muhammed b. Mbreki vasiyet etmitir.959 Bu rivayetten hareketle Mbrekin, smil b. Cfere verilmi bir mstear
958 959

El-Ear, Maklt, 57. bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 36.

131

isim olduunu ne srebiliriz. bnl-Heysemden sonra yazan Sicistnnin de benzer bir bak asna sahip olduunu grmekteyiz. O, Mbrekin Muhammed devri imamlarnn altncs olduunu ve onun ardndan Kimin geleceini belirtir.960 Yine Cfer-i Sdkn imameti Mbreke vasiyet ettiini belirtir.961 Buna gre onun Mbrekten kastettii kii de smil olmaldr. Bu anlay daha sonraki smillerde de genel olarak kabul grmtr.962 Bu durumda smillie muhalif kaynaklarn Mbrekiyye tanmlamas ile smillerin tanmlamalar arasnda baz farklar olduu ortadadr. Muhalif yazarlar Mbrekin smil b. Cferin mevlas olduunu belirtirken, smil yazarlar onun smile verilmi mstear bir isim olduunu ve bu isimle kendisini Abbas zulm ve takibatndan gizlediini iddia etmilerdir. Eb Htim er-Rz kendisinden sonraki smillerce ileri srlen iddialar benimsememi gzkmektedir. Ona gre Mbrek, smil b. Cferin mevlasdr ve Mbrekiyye, onlarn reisleri olan Mbreke ad olarak verilmitir. Ancak muhalif yazarlardan farkl olarak o, Mbrekiyyeyi deil, smiliyyeyi ana gvde olarak grmektedir. Mbrekiyye daha sonra smiliyyeye katlmtr.963 Zneden nce yazldn dndmz Kitbul-lim vel-ulm ile Kitbur-Rd velHidyede de Mbrekle ilgili sonraki smil iddialar gndeme getirilmemitir. u halde Mbrekle ilgili smil iddialarn bandan beri gndeme getirilmeyip, sonraki dneme ait bir kanaat olduunu syleyebiliriz. Muhtemelen Mbrekin mstear bir isim olduunu smil evrelerde ilk dillendiren Ubeydullah el-Mehd olmutur. Zira o, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak beklenmesiyle ilgili eski retiyi reddetmek iin imamlarn takiyye gerei Mbrek, Meymn ve Sad gibi knyeler kullandklarn, yine Muhammed ve smil isimlerinin de gerek imam olan Abdullah ve olunu gizlemek iin kullanldn belirtmitir. Gerekte smil ve Muhammed b. smil yoktur; gerek hak sahibi imam Abdullah b. Cferdir.964 Ubeydullahn Mbrek ile ilgili iddialarnn Eb Htim tarafndan benimsenmedii aktr. O, Ubeydullahn kendi nesebini dayandrd Abdullah b. Cferin erkek ocuunun olmadn belirterek965 Ubeydullahn iddialarnn
960 961

Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 250253. Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 190. 962 Sonraki anlayn bir rnei iin bkz. mdddn b. Hasan el-Kura el- dris (872/1467) ZehrulMen, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1991, 199. 963 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 289. 964 Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 910. 965 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 287.

132

karsnda yer almtr. Dolaysyla o, Ubeydullahn muhtemelen smil evrelerde Mbrekle ilgili ilk kez gndeme getirdii fikirlerden haberdardr, ancak bu iddialara itibar etmemitir. Fakat Ubeydullahn bu dncesi Fatm evrelerde kabul grerek gelitirilmitir. Bu noktada Ubeydullahn dillendirdii bir hususun da belirtilmesi gerekir. Ona gre imamlarn gerek isimlerini, takiyye gerei, imamn taraftarlarnn sadece en gvenilir olan bir aznl biliyordu.966 Dolaysyla Mbrekle ilgili Ubeydullahn iddialarnn, imamlarn en yaknndaki gvenilir birka kii tarafndan bilindii, bu nedenle ilk smillerin ou tarafndan bu fikirlerin bilinmedii ileri srlebilir. Ancak bu iddiann da ilk kez Ubeydullah tarafndan gndeme getirildiini ve tarihin geriye doru bir ina faaliyeti olabileceini hatrda tutmak gerekir. smilliin douu ile ilgili tartlmas gereken hususlardan birisi de Meymn el-Kaddah meselesidir. Meymn el-Kaddah ve onun smilliin teekklndeki rolyle ilgili birbirinden farkl pek ok rivayet sz konusudur. ster Snn, ister olsun Nevbaht, Kumm, Taber, Arb b. Sad gibi smillikten bahseden ilk eserler Meymn el-Kaddahtan bahsetmezler ve ona smilliin kurulmasnda herhangi bir misyon atfetmezler.967 Mevcut kaynaklara gre Meymn el-Kaddh hikyesini ilk kez gndeme getiren kii IV./X. yzyln ilk yarsnda yaayan968 bn Rizam olmaldr.969 Dorudan bn Rizamdan alntladn belirten bn Nedmin rivayetine gre Meymn el-Kaddah ve olu Abdullah Ehvazldr. Abdullah uzun mddet kendi nbvvetini iddia etmi, grlerinden dolay gizlenerek oradan oraya dolamtr. Selemiyeye geldiinde Hamdan b. el-Eas el-Karmat ona katlmtr. Abdullah b. Meymn elKaddh 261/874 ylndan sonra lnce yerine olu Muhammed b. Abdullah gemi, Muhammed lnce ise taraftarlar ihtilaf etmilerdir. Bazlar kardei Ahmetin baa getiini iddia ederken, bazlar da olu Hseyinin baa getiini ne srm ve onu Eb elala diye adlandrmlardr. Sonra baa Said b. Hseyin b. Abdullah b. Meymn (Ubeydullah el-Mehd) gemitir. O, yerine Muhammed b. soyundan olduunu iddia ettii Ebl-Ksm Kim Biemrillh brakmtr.970 bn Rizamn iddialarnn IV./X. yzyln ikinci yarsnda yaad anlalan Eh Muhsin tarafndan da genel olarak takip edildiini grmekteyiz. Ancak o,
966 967

smilin

Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 9. Daftary, The Earliest Ismls, 237. 968 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 343. 969 Lewis, The Origins, 61; Daftary, The Earliest Ismls, 237; smaililer, 144; Hamdani-De Blois, A Re-Examination of al-Mahds Letter, 195; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 81. 970 bn Nedm, Fihrist, 232233.

133

Meymn el-Kaddahn Senev Deysann ocuu olduunu ilave ederek971 Fatmlerin nesebini slam d unsurlara balama projesini tamamlamtr. Eh Muhsine gre zellikle Abdullah b. Meymn el-Kaddh dier dinlerin karm smil fikirleri oluturmada barol oynamtr.972 bn Rizam ve Eh Muhsin rivayetlerinde dikkati eken husus Meymn el-Kaddh ve olunun Hamdan Karmat, Hseyin el-Ehvz gibi III./IX. asrn ikinci yarsnda faal olan ahslarla ada olmasdr. Ancak rivayette Hamdan Karmat ile ada olan Ubeydullah el-Mehd ile Abdullah b. Meymn arasna Muhammed ve Ahmed isimli iki gizli imam daha yerletirilmitir ki bu durumda Hamdan Karmat ile Abdullah b. Meymnun ada olma ihtimali zayflamaktadr. bn Rizam-Eh Muhsin rivayetlerinin daha sonraki muhalif yazarlarca da devam ettirildiini, ancak rivayete baz ilave ve katklarda da bulunulduunu syleyebiliriz. Badd, Irak ve Hammd, Btniyye davasn Abdullah b. Meymn el-Kaddh ve Hamdan Karmatn birlikte balattklarn syleyerek973 seleflerine genel olarak katlmlardr. Dier baz mellifler ise bn Rizam-Eh Muhsin rivayetlerindeki Ubeydullah el-Mehd ile Abdullah b. Meymn arasndaki imamlar kaldrarak Abdullah b. Meymnu Ubeydullah el-Mehdyle, Meymn el-Kaddh ise onun babas ile zdeletirmilerdir.974 Deylem ise muhtemelen Meymn el-Kaddah ve olunun Muhammed el-Bkr ve Cfer-i Sdk dnemlerinde yaadklar ynndeki mm rivayetlerin farkna varm ve farkl bir senaryo gelitirmitir. Ona gre Meymn el-Kaddah, Cfer-i Sdkn elleri ile Mslman olmutur. Dolaysyla o, II./VIII. yzyln ilk yarsna ait bir figrdr. Olu Abdullah ise Hamdan Karmat davete kazandran ve III./IX. asrn ikinci yarsna ait bir ahsiyet olan Hseyin elEhvz ile adatr. Ondan sonra baa geen olu Ahmed, Karmat davete kazandrmtr ki bu Karmat, Karmatliin kurucusu Hamdan Karmatn babasdr.975 Bu noktada Muhammed b. Hseyin Dendan el-Isfahnnin kimliinin netletirilmesi gerekmektedir. bn Nedme gre Dendan, Felsefe ve Nucm ilminde maharetli birisiydi ve Meymn el-Kaddha daveti intikal ettiren kiiydi.
971

976

Bkz. bnd-Devdr, Kenz, VI, 17; el-Markiz, ttiz, 2526. bnd-Devdr, Kenz, VI, 1718; el-Markiz, ttiz, 2728. 973 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 19;el-Irak, el-Frakul-Mfterika, 100101; elHammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 52. 974 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 5052; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 616. 975 El-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 2021. 976 bn Nedm, Fihrist, 235.
972

134

Baddye gre ise Muhammed b. Hseyin Dendan, Cfer-i Sdkn klesi olan Meymn el-Kaddah ile Irak valisinin cezaevinde buluarak Btniyye davasn kurmutur.977 Yani ona gre Dendan II./VIII. asrn ilk yarsna ait bir figrdr. Oysa yaplan bilimsel aratrmalar Dendann sn Aariyye geleneine mensup olduunu ve III./IX. yzyln ortalarnda ldn gstermitir.978 Muhalif kaynaklar Meymn el-Kaddah ve olunun ne zaman yaad konusunda olduka elikili rivayetler vermektedirler. Aslnda onlar, Meymn ve olunun ne zaman yaadklarnn ilgilendirildii de sylenemez. Onlar asl ilgilendiren Fatm soyunu ktlemek ve balamaktr. zellikle smillii slam d bir kaynaa mm kaynaklara baktmzda Meymn el-Kaddah ve

olunun imam Muhammed el-Bkr ve Cfer es-Sdktan hadis rivayet eden ahslar olduklarn grmekteyiz.979 Nec, Abdullah b. Meymnun sika birisi olduunu belirtmitir.980 Muhammed el-Bkrn ondan vgyle bahsettii rivayet edilir.981 Kaynaklarda Meymna nispet edilen bir kitap yoktur. Ancak Nec Abdullahn iki kitabna yer verir. Bunlar Mebasun-Nebiyy ve Ahbruh ile Kitbu SftilCennedir.982 Yine bn Nedm, Abdullah imamlardan fkh rivayet eden limler arasnda sayar ve onun Kitbu Abdillah b. Meymn el-Kaddh adl bir eserinin olduunu belirtir.983 Meymn el-Kaddah ve olunu Muhammed el-Bkr ve Cfer esSdk ile ilikilendirenler sadece mm kaynaklar deildir. Sonraki dneme ait dier baz muhalif yazarlar da bu ilikiyi fark etmilerdir. Maarr984 ve Bst985 Meymn ve Abdullah Sdk ve Muhammed b. smil ile ilikilendirmektedirler. Abdullah b. Meymnun kendilerinden hadis rivayet ettii ahslara baktmzda genellikle 140150/757767 yllar civarnda vefat ettiklerini grmekteyiz. Abdullahtan hadis rivayet eden ahslar ise 240250/854864 yllar civarnda vefat etmilerdir.986 Dolaysyla Abdullahn bu iki nesil arasnda lm
El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 219. S. M. Stern, Abl-Qsm al-Bust and his Reftation of Ismlism, Studies in Early Ismlism ierisinde, E. J. Brill, Leiden, 1983, 314. 979 Meymn el-Kaddah ve olunun rivayet ettii hadisler iin bkz. Ivanow, Ibn Al-Qaddah, 2453. 980 Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbas en-Nec (450/1058), Riculun-Nec, Nr. Ms ez-Zencn, Kumm, 1318, 213214. 981 El-Ke, Ricl, 514, 687. 982 En-Nec, Ricl, 214215. 983 bn Nedm, Fihrist, 271. 984 Ebl-Al Maarr (449/1057), Risletl-ufrn, Thk. Bint-t, Msr, 1950, 407408. 985 El-Bst, Kef Esrril-Btniyye, 318319. Rz ve Yemende de bunu destekleyen bilgiler mevcuttur. Bkz. El-Yemen, Akids-Selse, 94; Fahreddn er-Rz, tikadt, 7677. 986 Geni bilgi iin bkz. Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 163164.
978 977

135

olduunu ne srmek son derece mantkl gzkmektedir. Buradan hareketle Tan, onun lmnn
987

II./VIII.

asrn

son

eyreinde

gereklemi

olabileceini

belirtmektedir.

u halde Meymn el-Kaddah ve olu Abdullah, Muhammed el-Bkr ve Cfer es-Sdk dnemlerinin mm kiilikleri olarak karmza kmaktadr. ayet onlar smiliyye ya da Gulat bir hareketle irtibat kurmu olsalard mm kaynaklarmzn onlara kar son derece kat davranmalar beklenirdi. mm yazarlarn onlara kar olumlu bak as Meymn el-Kaddah ve olunun smillikle irtibat kurmu olmas ihtimalini zayflatmaktadr. ayet onlarn smillerin ilk ncleri ile irtibat olmusa bile, bu irtibatn smil dncenin geliiminde dikkate deer bir etkisinin olmad ortadadr. yazarlarn smillikten ilk bahseden Kumm-Nevbaht, Ear ve Taber gibi smil fikirlerin oluumunda onlara hi yer vermemi olmas ve

Meymniyye frkasna ilk maklt yazarlarnca yer verilmemesi de bunun ak bir kantdr. Dolaysyla Fatm soyunu ve itikadn ktlemek iin muhtemelen ilk kez bn Rizam tarafndan dzenlenen Meymn el-Kaddah mitolojisinin sonraki muhaliflerce gelitirilerek devam ettirildiini ve bu mitolojinin shhatinin olmadn syleyebiliriz. Bu noktada Maarrnin rivayetini dikkate almamz gerektii kansndayz. Her ne kadar Ivanow, Abdullah b. Meymnun herhangi bir gulat harekete kartna dair bir delil olmadn sylese de988 Maarr, Abdullah b. Meymnun Cfer es-Sdkn ashabndan olduunu belirterek; mmlerin baz eyhlerinin, kendilerinin ondan rivayette bulunduklarn, ancak onun sonradan irtidat ettiini sylediklerini belirtmitir.989 Burada mm eyhlerin irtidattan kastettikleri pekl Abdullahn smilyyeye katlmas olabilir. Ancak Maarrnin 400/1009 ylndan sonraki bir dnemde yazdn dndmzde, onlarn onun irtidat ettiini dnmeleri muhtemeldir. bn-i Rizamn smillikle ilgili gelitirdii mitolojide neden Meymn elKaddah setii ve sonraki smillerce Meymn el-Kaddahn, her ne kadar muhaliflerinkilerden farkl kurgulansa da, niin merulatrld sorununu da smiliyye muhaliflerince sistemletirilmi olan Meymn el-Kaddah mitolojisinden etkilenerek

Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 164. Ivanow, Abdullahn 160/777 ile 180/787 yllar arasnda lm olabileceine iaret eder. (Bkz. Ivanow, Rise, 129.) Massignon ise Abdullahn en ge Kfede 210/825 ylnda lm olabileceini belirtmitir. Bkz. Massignon, Karmatler, 354355. 988 Ivanow, Ibn Al-Qaddah, 69. 989 Maarr, Risletl-ufrn, 407408.

987

136

zmemiz

gerekmektedir.

Fatm-Karmat

blnmesinden

nce

yazldn

dndmz Kitbur-Rd vel-Hidye ile Kitbul-lim vel-ulmda Meymn el-Kaddah ve oluna yer verilmez. Ancak Ubeydullah el-Mehd retide meydana getirdii deiiklik esnasnda, muhtemelen ilk kez, smil evrelerde Meymnun mstear bir isim olarak imamlar tarafndan kullanldn iddia etmitir.990 bn Rizamn Meymn el-Kaddah ve olunu smilliin kurucular olarak sunmasnda ve Fatmlerin nesebini ona balamasnda Ubeydullahn yeni grlerinin etkisinin olmas muhtemeldir. nk Ubeydullahn imamlarla ilgili kurgusu meseleyi olduka kark bir hale sokmu ve farkl kurgularn yaplmasn msait hale getirmitir. Ubeydullahn kendisini imam olarak sunmak iin gelitirdii teoride Meymn sadece imamlarn kendilerini gizlemek iin kullandklar mstear isimlerden biriyken; bn Rizam onu kurgusunun merkezine yerletirmitir. Dolaysyla bn-i Rizamn kurgusunun kayna rahatlkla Ubeydullahn yeni iddialarna dayandrlabilir. Ubeydullahn etkisiyle gelitirildiini dndmz Meymn el-Kaddah teorisinin Muizden nceki smillerce desteklendiine dair bir kant yoktur. Muiz, tpk Ubeydullah gibi, imamlarn kendilerini gizlemek iin rumuzlar kullandklarn kabul etmitir.991 Ancak Ubeydullahn iddialarndan sonra imamlarn gizli davet dneminde mstear isim kullandklarna dair Fatm imamlardan bamsz olarak pek ok iddiann gndeme getirildiini anlamaktayz. Cezirelerden birinden Muize gelen d ona atalarnn gizli isimlerini sormu, Muiz onun bildiinden farkl isimler syleyince d yle demitir: (Senin byle farkl isimler sylemen) bize imamn yedi farkl ismi vardr denmesinden dolaydr. Bunlar: Cismn isim, nefsan isim, ruhan isim, tabi isim, hakik isim, zahir isim ve btn isim. Muiz onun bu iddiasna hayret etmitir.992 Dolaysyla bir taraftan Ubeydullahn imamlarn mstear isim kullandklarna dair iddias, dier taraftan gizli davet dnemindeki imamlarn isimleri noktasndaki ihtilaflar mezhep taraftarlarnn mstear isimle ilgili pek ok iddia gndeme getirmesine sebebiyet vermitir. Yine Muiz dneminde cezrelerde immetin imamlardan birisinden sonra Meymn el-Kaddaha getiini iddia edenler vard. Bunlardan birisi iddiasn Muize bir mektupla ulatrm, Muiz bunu iddetle reddetmitir. Muize gre imamet mstekar ve mstevda imamlar sayesinde kesintisiz olarak srdrlr. Ancak gerek hak sahibi olmayan mstevda (emaneti)
Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 910. Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 500. 992 Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 409.
991 990

137

imam, mstekar (gerek) imamn en yaknndaki kiilerden olur. Oysa Meymn elKaddah imamlara yakn birisi deildir.993 Yine ayn mektuptaki iddiaya Muiz yle demitir: Evet! Hak sahibi Meymn el-Mbrek es-Sad hak akman akan kiidir.994 Muiz bu ifadesiyle bir taraftan Meymn el-Kaddahn smil fikirlerin teekklndeki etkisini reddederken; dier taraftan imamlarn Meymn, Mbrek ve Sad gibi isimleri lakap olarak kullandklar ynndeki Ubeydullahn iddiasna vurgu yapmaktadr. Dolaysyla o, Meymn el-Kaddah mitolojisinin imamlarn kulland bu isimlerle alakal yanl bir yorum olduunu vurgulamaya alm olmaldr. Yine Sind dsine gnderdii mektubunda Muiz, Meymn el-Kaddah mitolojisini aka reddetmi ve atalarnn gizli imam Abdullah b. Muhammed b. smile vg amacyla bazen Abdullah b. Meymn en-Nakbe dediini belirtmitir.995 Meymn el-Kaddahn Muiz dneminden sonraki smillerce genel olarak benimsendiini grmekteyiz. drisye gre Meymn el-Kaddh, imam smil b. Cferin hucceti idi. Olu Abdullah ise Muhammed b. smil ve oullarnn huccetiydi ve onlara davet ediyordu.996 smilliin teekkl ile ilgili rivayetlerde merkez bir yer edinen smilin, smil fikirlerin oluumundaki tarih rol ok net deildir. Onunla ilgili rivayetler ounlukla mm evrelere aittir ve daha ok sulayc niteliktedir. Ancak yine de satr aralarndan smilin siyas birtakm faaliyetlerde bulunduunu ve bu faaliyetleri neticesinde Abbaslerce hapse atldn anlamaktayz.997 O, hapisten muhtemelen babasnn aracl ile kurtulmu olmaldr.998 Onun Hattbiyye gibi ar evrelerle irtibat halinde olmas999 hapse atlmasnn nedeniyle ilgili ipucu vermektedir. Muhtemelen o, ar gruplarla girdii bu diyalog yznden tutuklanmtr. smillere gre gemitir. mm
1000

smilden sonra imamet makamna olu Muhammed onunla ilgili de olumsuz bir bak as

kaynaklar

sergilemilerdir.

Ancak baz rivayetlerden hareketle onun Abbas iktidarna kar

muhalif bir tavr sergilediini syleyebiliriz. Onun Hrun er-Reid ve Memun dnemlerinde Kerh, Isfahan ve civar ehirlere kendi adna davette bulunduu
Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 409411. Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 411. 995 El- dris, Uynul-Ahbr, VI, 136. 996 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 159. smilliin douu ile ilgili olarak bkz. Ahmet Balolu, nan Esaslar Asndan Drzlik, Ankara Okulu, Ankara 2004, 41-46. 997 El-Ke, Rical, 514. 998 Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 3839. 999 El-Ke, Rical, 612. 1000 Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 5354.
994 993

138

mektuplar gnderdii rivayet edilir. Bu mektuplardan birisi halife Memunun eline gemitir.1001 ayet bu rivayet doruysa onun zellikle dou blgelerinde rgtlendii sylenebilir. smil kaynaklar daha farkl bir Muhammed b. smil portresi izerler. Cfer b. Mansra gre smil ldnde Muhammed 14 yandayd.1002 Abbas halifesi Mansur dneminin sonuna kadar ounlukla dedesi Cfer es-Sdkn evinde gizlenmi, onun varln imamn ok yaknndakiler dnda kimse bilmemitir.1003 Daha sonra Abbslerin kendisini yakalamasndan endie ederek merkezden uzak blgelere kamtr. Cveyn ve Reidddne gre o, Cfer es-Sdk hayatta iken nce Cibal taraflarna, Reye gitmi; daha sonra Demvenddeki Semle (alabana?) kasabasna yerlemitir. Burada ocuklar olmu, ancak iktidardan korktuklar iin ailece Horasana, oradan da Sindin bir vilayeti olan Kandehara gitmilerdir.1004 drisye gre Muhammed b. smil nce Reye gitmi; Hrun er-Red bunu haber alnca Rey valisinden onu tutuklamasn istemi, bunun zerine valinin da yardm ile Muhammed, olu Abdullahla birlikte oradan ayrlarak Cebel blgesindeki Nihavend kalesine gitmitir. O, buraya gitmeden nce iki daisini gndermi, onlar burada davette bulunmulardr.1005 Ancak halifenin bizzat Reye gelerek onun Nihavendde olduunu renmesi zerine buradan Sabur ehrine gitmitir.1006 Muhammed b. smil civar blgelerde daveti yaydktan sonra1007 lm ve Ferganaya defnedilmitir. Onun lm tarihi tartmaldr. Hrun er-Reid dneminde ldne dair baz iaretler olduu gibi, Memun dneminde ld de rivayet edilmitir.1008 Muhalif yazarlar onun erkek bir ocuunun olmadn ne srmlerdir.1009 Ancak

1001

Hibetullah b. Muhammed bn Ebl-Hadd (656/1258), erhu Nehcil-Bela, Kum, 1404, XVI, 111. 1002 Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 259. Seyyidin el-Hattb (533/1138)a gre ise ocuk yatayd. (Bkz. Seyyidin el-Hattb (533/1138), Gyetl-Mevld, The Rise of the Fatimids ierisinde, Thk. Iwanov, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, 36.) Glibe gre ise babas ldnde Muhammed 26 yandayd. Bkz. Glib, Trhud-Davetl- smiliyye, 138139. 1003 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 351352. 1004 Reidddn, Cmiut-Tevrh, 516; Cveyn, Trih-i Cihan Ga III, 90. 1005 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 353354. 1006 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 356. 1007 Tmire gre Hulvn ve Eb Sfyan davet iin Maribe gnderen odur. Bkz. Tmir, Ubeydullah el-Mehd, 29. 1008 Geni bilgi iin bkz. Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 5859. Daftary onun Hrun er-Red dnemi ya da 179/795ten hemen sonra ld kansndadr. Bkz. Daftary, The Earliest Ismls, 227. 1009 rnek olarak bkz. Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 53; Semn, Ensb, 156.

139

bu, muhalif yazarlarn bir bilgi dezenformasyonu olabilir.1010 Zira drisye gre onun Abdullah ve Hseyin isimli iki ocuu vardr ve bunlar d olarak kullanmtr.1011 Sonu olarak mevcut rivayetlerden hareketle Muhammed b. smailin hayatn ve smil retiye yapt katklar tespit edebilmek imknszdr. Ancak kesin olan husus, daha sonraki smillerin, smail ve Muhammedin ad etrafnda birtakm fikirler gelitirdikleridir. smil ve Muhammedin bizzat smil davetin bandaki kiiler olarak birtakm faaliyetlerde bulunduklar ynndeki smil evrelerin tezleri ise ihtiyatla karlanmaldr. 2. smilliin Gizli Davet Dnemi smilliin gizli davet dnemi, hakknda hemen hemen hibir ey bilmediimiz bir devirdir. Sonraki smillere gre gizli davet dnemi, Muhammed b. smilin lmyle balayarak Ubeydullah el-Mehdnin imamete gemesiyle son bulan II./VIII. asrn ikinci yars ile III./IX. asrn sonlarn kapsayan bir sretir. Erken kaynaklarda bu srele ilgili somut bir bilgi bulabilmek zordur. Bu konuda en nemli kaynaklarmz sonraki dneme ait smil eserlerdir. Muhalif yazarlarn pek ou da III./IX. asrn ortalarndan nceki smillikle ilgili bir ey sylemezler. Bu konuda sz syleyen baz muhalif aratrmaclar ise genel olarak smillerin iddialarn tekrar etmekten teye gitmemilerdir. Dolaysyla ilk Kfeli smiller ile III./IX. asrn ikinci yarsnda ortaya kan hareketi birbirine balayan devam edegelen bir nazar gelenein varlna dair elimizde kesin bir delil yoktur.1012 Ancak yine de Kumm ve Nevbahtnin Karmtann iinden ktn iddia ettii ve ilk dnemde Mbrekiyye adyla ortaya kan hareketin, varln nc hicr asrn ortalarna kadar srdrdn syleyebiliriz.1013 Ancak bu srecin tek tanklar sonraki smiller olduu iin bu srele ilgili kurgumuzu byk oranda bu yazarlardan hareketle yapmak durumundayz. Blnmeden nce yazlm olan Kitbur-Rd vel-Hidyede Hz. Alinin neslinden yedi imam gelecei, sekizincisinin yedinci devrin Ntk, Mehd olaca belirtilir. Mehdnin ismi Muhammeddir.1014 Bu Muhammedin, Muhammed b.
1010 1011

Ivanow, Studies, 125. El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 356. 1012 Madelung, smllik, 281. 1013 Stern, lk smillerin bakiyesinin III./IX. asrn ortalarna kadar kalm olabileceini kabul eder. Ancak ona gre bunlar mezhebin retisini, organizasyonunu ve amacn ciddi anlamda gelitirerek ilk mezhepten farkl bir yap ortaya karmlardr. Bkz. Stern, Ismls and Qarmatians, 291. 1014 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 199.

140

smil olduunu ne srebiliriz. Bu eserde Muhammed b. smilden sonra daveti yrtenlerin kendileri iin hangi sfat kullandklar ok ak deildir. Ancak Cfer b. Mansrun, Kim dneminde yazd Kitbul-Kefte imam Muhammed b. Ahmedin, kimliini aa karmamak iin kendisini imama iaret eden bir huccet olarak gsterdii belirtilir.1015 Dolaysyla Ubeydullah ncesinde Muhammed b. smilin Mehd olarak beklendiini ve daveti yrtenlerin kendilerini huccet olarak tanttklarn syleyebiliriz. Benzer bir dnce Karmatlerce de srdrlmtr. Karmat iken Muizin davetini kabul eden Sicistn, eski retide ksm bir dzeltme yaparak, Muhammed b. smilden sonraki gizli davet dneminde ve Fatmler dneminde davetin banda bulunanlar iin halfe adn kullanmay tercih etmitir.1016 Ubeydullah el-Mehdnin mektubunda gizli davet dneminin varl aka kabul edilmitir. Ona gre Cfer es-Sdk dneminde mihne artp takiyyenin gereklilii artnca o, takiyye gereince kendisinden sonra ocuklarndan kimin imam olacan gizlemitir. mamete kimin hak sahibi olduunu sadece Cfer es-Sdkn ashabndan en yaknndakiler renmilerdir. Sdk bu tutumunu u szyle merulatrmtr: Takiyye benim ve atalarmn dinidir. Takiyyesi olmayann dini yoktur. Sdkn bu tutumu nedeniyle, kendisinden sonra taraftarlar pek ok frkaya ayrlarak onun drt olunun hepsiyle ilgili imamet iddiasnda bulunmulardr.1017 Gizli davet dnemiyle ilgili Ubeydullahn bu iddialarnn sonraki dnemlerde de smillerce genel kabul grdn anlamaktayz. Cafer b. Mansra gre imamlar belirtilen dnemde takiyye maarasna girmilerdir. Ancak onlar, daveti yaymak iin yeryznn farkl blgelerine dler gndermiler, Firavunlardan korktuklar iin gizlilik ve ketumluu emretmilerdir. Tm bunlar snabilecekleri bir Drul-Hicre edinebilmek ve hayatlarn srdrebilmek iindi.1018 Ubeydullah el-Mehdnin iddialarnn Kad Numan tarafndan UrczetlMuhtrada aynen benimsendiini grmekteyiz.1019 Sonraki yzyllarda dris de bu anlay devam ettirmitir.1020 Dolaysyla gizli davet dneminin varl ve bu dnemde davetin devam ettii dncesi bandan itibaren smiller tarafndan kabul edilmi bir gerektir. lk smil vesikalardan itibaren bu dncenin benimsenmi
1015

Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 98. Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 255260. 1017 Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 9. 1018 Cafer b. Mansr, Serir, 254, 263. 1019 Kad Numn, Urczetl-Muhtra, 191. 1020 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 159.
1016

141

olmas byle bir dnemin fiilen var olduunun kant olarak kabul edilebilir. Dolaysyla en azndan bu srecin sonlarnda Muhammed b. smilin Mehd olarak dnnn propaganda edildii hiyerarik bir yaplanmadan bahsedebiliriz. smiller arasnda gizli bir davet srecinin yaanm olduuyla ilgili bir kuku yokken, asl tartma bu dnemde daveti yrten kiilerin kimlii zerindedir. Davetin bu dnemde gizli yrtlm olmas sonraki smiller arasnda birbirinden farkl imam silsilelerinin oluturulmasna sebebiyet vermitir. Sonraki smiller, bu durumu aklamak iin baz gerekeler ne srmlerdir. drisye gre gizli imamlar kimliklerini aa karmamak iin kendilerini farkl isimlerle adlandrmlar, bu da mezhep taraftarlar arasnda farkl iddialarn ne srlmesine neden olmutur.1021 Yemendeki rivayete gre smil bir devlet kuran Suleyhlerin banda bulunan Ali b. Muhammed, kendisine gizli imamlarn isimleri ile ilgili farkl rivayetler olduunu ne sren bir kiiye yle demitir: Biz bu gizli imamn cevab ile ilgili sana Nebnin u szn syleriz: Gndzn nn karanln rtsn yakamayaca ard ardna gecenin gelii kyametin artlarndandr. Nebnin buradaki iareti eserleri, haberleri ve isimleri gizli olan bu imamadr.1022 Gizli davet dneminde Muhammed b. smilin Mehd olarak beklenmesi sz konusu iken, Ubeydullah el-Mehd bu eski retiyi reddetmitir. Ona gre immet Abdullah b. Cfer es-Sdk soyundan devam etmitir. Ubeydullahn iddiasna gre kendisinden nceki gizli imamlar yledir: Muhammed b. Ahmed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Cfer es-Sdk. Sonra Muhammed b. Ahmed imameti kardeinin olu Sad b. Hseyine vermi, imamet ondan da Ubeydullah el-Mehdye gemitir. Ubeydullah Sadin kardeidir, ancak Muhammed b. Ahmedin de manev oludur.1023 Ubeydullahn imamet silsilesi ile ilgili bu iddias kendisinden sonraki smillerce kabul grmemitir. Onun ada olan Eb Htim er-Rz Abdullah (b. Cfer es-Sdk) babasndan sonra 70 gn yaad ve erkek evlat brakmad1024 diyerek meseleye Ubeydullahtan farkl yaklamtr. Yine Kad Numn1025 ve dris1026 de

1021 1022

El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 393394. El-Yemen, Akids-Selse, 581. 1023 Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 1011. 1024 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 287. 1025 Kad Numn, erhul-Ahbr, III, 310. 1026 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 335.

142

Abdullahn soyunun devam etmediini belirtmilerdir. Hatta onlara gre Abdullahn soyundan imametin devam ettiini iddia eden hi kimse kalmamtr.1027 Cfer b. Mansr Sret Mansr el-Yemen adl eserinde imameti Muhammed b. smil soyundan devam ettirmitir. Ona gre mam Abdullah b. Muhammed b. smil gizlenmi, onu taraftarlarndan ve hadlerinden hi kimse tanmamtr. Daveti onun vassi araclyla yrtmlerdir. Onun ardndan baa olu Ahmed gemitir.1028 Yazar belli olmayan Kitbut-Tertbde de imamet Muhammed b. smil soyundan devam ettirilir. Bu esere gre gizli imamlarn ilki Muhammed b. smilin olu Rad idi.1029 O, Abdullah olarak belirtilen kiidir. Yine muhtemelen Muiz dneminde yazlan stitrul- mamda gizli imamlarn ilki olarak Abdullah kabul edilmitir. mamet onun ardndan Ahmede, ondan da olu Hseyine gemitir. Hseyin ldnde kardei Said, Ubeydullah kk olduu iin imameti emaneten zerine alm, daha sonra imamet gerek hak sahibi olan Ubeydullaha gemitir.1030 Bu anlay sonraki smillerce genel olarak kabul grerek benimsenmitir. Hmid gizli davet dnemindeki imamlar silsilesini Hz. Peygambere isnat ettii bir hadise dayandrarak1031 bu konudaki tartmalara son noktay koymak istemi gibidir. Onun ne srd hadise gre gizli davet dneminin imamlar Abdullah b. Muhammed b. smil, olu Ahmed ve onun olu Hseyindir. imdi bu imamlar dneminde mezhebin gelimesinin seyrini smil eserlerden hareketle ksaca ortaya koymaya alalm. Muhammed b. smilin Horasana giderek burada faaliyette bulunduunu daha nce belirtmitik. Onun lmnn ardndan yerine geen olu Abdullah er-Rad Nihvende dnerek burada Mansur b. Cun amcasnn olu Hamdann kzyla evlenmitir. mamn ondan Ali ve Ftma isimli iki ocuu olmutur. Abdullah davetin bana geince Abbaslerin onlar tutuklama konusundaki istekleri artm, bunun zerine o yerine olunu vekil brakarak gaybete girmitir. Dleri, hadleri ve taraftarlarnn nde gelenleri onun adna daveti yrtmlerdir. mam 32 dsi ile
1027

1028

Kad Numn, erhul-Ahbr, III, 310; e- dris, Uynul-Ahbr, IV, 335. Hseyin b. Ali b. Muhammed b. Veld (667/1268), er-Risletl-Vahde f Tesbtil-Akde, An Early Fatimid Source on the Time and Authorship of the Rasail Ihwan al-Safa ierisinde, Abbas Hamdani, Arabica, XXVI, 1979, 64, 75. 1029 Mehul D, Kitbut-Tertb, 289. 1030 En-Nsbr, stitrul- mm, 273274. 1031 Ona gre imamlarn bu silsilede devam edeceini Hz. Muhammed sylemitir. Bkz. Htim b. brhim el-Hmid (596/1199), Meclis, Rise of the Fatmids ierisinde, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, 107109.

143

birlikte Deyleme gelerek yerlemi, burada Alev bir kadnla evlenmi ve Ahmed adn verdii bir ocuu olmutur. Bu dnemde onun daveti yaylm, ancak imamn gerek kimliini sadece en yakn dleri bilmitir.1032 mam, daveti yrtmek zere yerine kardei Hseyin b. Muhammed b. smili brakmtr. Hseyin, tccar klnda Samarrada davette bulunmu, daha sonra Ehvaza gelerek yerlemitir. mam Abdullahn dier kardei Ali ise Nihavendde daveti yaym, ancak ava kt bir srada Abbasler tarafndan ldrlmtr.1033 mam Abdullah olanlar duyunca Ehvazdan hareket ederek olu Ahmed ile birlikte Samarraya varm ve sa olduunu taraftarlarna bildirmitir. Daha sonra tccar klnda ama giderek Selemiyeye yerlemitir.1034 Nsbrnin rivayetine gre mam kaybolunca dler babo halde kalmlard. Bunun zerine onlarn nde gelenlerinden yedi d Asker Mkremde topland. Bunlar beldelere dalarak imam aramay kararlatrdlar ve belli bir zamanda, belirli bir yerde yeniden toplanmaya karar verdiler. mam Maarratnnumnda Sereler Kilisesinde gizlenmiti. Dler aratrmalar

neticesinde imamn burada olduunu renerek onu buldular. Daha sonra imamn emriyle Selemiyeye giderek burada onun iin ev ve arazi satn aldlar. mam Selemiyeye gelerek kendisi iin satn alnan eve yerleti.1035 mamn nemli dlerinden birisi olan Hrmz ve olu Mehd b. Hrmz, imam iin topladklar drt bin dinar imam Selemiyede bularak ona teslim ettiler. Abdullah b. Muhammed kalan mrn Selemiyede geirmi ve yerine olu Ahmedi vasiyet ettikten sonra burada lmtr.1036
1037

Onun

lm

Glibe

gre

212/827

yl

civarnda

gereklemitir.

Abdullahtan sonra yerine geen olu Ahmed dneminde de davetin yaylmaya devam ettiini grmekteyiz. O, Selemiyeden etrafa dler gndermi ve burada evlenmi, bu evlilikten Hseyin isimli bir ocuu olmutur. Onun dneminde davet glenmiti, ancak dlerin ou gerek hak sahibi imamn kim olduunu bilmiyorlard. mam Ahmed, gizlilik ve takiyye ierisinde bazen Kfe ve Deyleme, bazen Selemiyeye, bazen da Asker Mkreme gidip gelerek davetin yaylmasna
El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 358. El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 363364. 1034 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 366. 1035 En-Nsbr, stitrul- mm, 272273. 1036 En-Nsbr, stitrul- mm, 273, el- dris, Uynul-Ahbr, IV, 366. 1037 Glib, el-Karmta, 163.
1033 1032

144

bizzat katkda bulunuyordu. Kitbut-Tertbe gre o, kendi kimliini gizlemek iin yerine Meymn el-Kaddh ve olunu geirmitir.1038 Ahmedle ilgili bir dier iddia da onun hvn- Saf Risalelerini yazd ynndedir.1039 Ancak bu kadar erken bir dnemde felsef ierie sahip olan risalelerin yazlm olmasn ihtimal dhilinde grmemekteyiz. Ahmed, olu Hseyini amcasnn kzyla evlendirmi ve imameti ona vasiyet etmitir.1040 Onun Said isimli bir ocuu daha vard.1041 mam Ahmed Selemiyede lm ve buraya gmlmtr.1042 Ahmedden sonra baa geen Hseyin de daveti gizli bir ekilde yrtmeye devam etmitir.1043 Mansr el-Yemen ve Ali b. Fadl Yemene d olarak gnderen odur.1044 Hseyinin lm yaklanca Sadl-Hayr lakapl kardei Muhammedi, olu Mehd Billha vasi tayin etmi ve Mehdyi ona teslim etmitir. nk Mehd o dnemde henz ocukluk andadr. Ancak Sadl-Hayr imameti kendi ocuklarna geirmek ve imameti Mehdden almak istemitir. Fakat Sadl-Hayrn, kendisinden sonra imamete iaret ettii her ocuu ksa bir sre ierisinde lm, sonunda hi erkek ocuu kalmamtr. Bu artlar altnda Sadl-Hayr Muhammed imameti Ubeydullah el-Mehdye teslim etmek zorunda kalmtr.1045 Rivayete gre imam Hseyinin kabri Asker Mkremdedir. nk o, Karmta Selemiyeye yaklat iin oradan ayrlm ve Asker Mkreme gitmitir.1046 Ancak onun Selemiyeden ayrlmasn Karmtann buraya yaklam olmasna balamak doru deildir. nk Karmtann Selemiye zerine yrmesi Hseyinin lp Ubeydullah el-Mehdnin retide birtakm deiiklikler yapmasndan sonra gereklemitir. Tmir, Hseyinin lm tarihini 281/894 yl olarak verir.1047 Bu tarih muhtemelen doru olabilir. nk Ubeydullah el-Mehd dneminde blnmenin gerekletii tarih 286/899 yl
1038 1039

Mehul D, Kitbut-Tertb, 289. El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 367; bn-i Veld, er-Risletl-Vahde, 64. 1040 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 367, 394. 1041 El-Nsbr, stitrul- mm, 273. 1042 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 394. 1043 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 395. 1044 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 396402. 1045 En-Nsbr, stitrul- mm, 273274; el- dris, Uynul-Ahbr, IV, 403. Kitbut-Tertbde bu konuyla ilgili farkl bir rivayetle karlamaktayz. Buna gre imam Ahmetin imameti Mehdnin amcasna vermesi takiyye gereiydi. Mehd imameti, amcas hilafeti yrtyordu. Ancak Mehdnin amcas imameti kendi soyuna geirmek istemi, bu nedenle imameti oullarna vasiyet etmitir. Fakat onun vasiyet ettii her ocuu lm, sonunda imameti hak sahibi olan Mehdye vermek zorunda kalmtr. (Bkz. Mehul D, Kitbut-Tertb, 289290.) Buradaki hikye Ubeydullah iin deil, ondan nceki imamla ilgili olarak gndeme getirilmitir. 1046 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 404. 1047 Tmir, Ubeydullah el-Mehd, 33.

145

civardr. Yine Hseyin ldkten sonra kardei Muhammedin bir sre davetin banda bulunduunu yukardaki rivayetten anlamaktayz. Dolaysyla Hseyin, blnmeden sonra ortaya kan Karmat saldrsndan yllar nce lm olmaldr. Onun SadlHayr lakapl kardei Muhammed de Selemiyede lm ve oraya defnedilmitir.1048 Sonu olarak smil davetin, Muhammed b. smilin lmnden sonra gizli bir rgtlenmeyle devam ettirildii ve III./IX. asrn ortalarndan itibaren davet taraftarlarnn yaygnlat sylenebilir. Ancak kesin olan hususlardan birisi daveti yrten kiilerin imam deil, imamn hucceti olarak grlddr. ayet Ubeydullah el-Mehdnin, daveti yrten kiilerin aslnda Muhammed b. smil soyundan gelen imamlar olduklar, ancak kendi kimliklerini aa karmamak iin Muhammed b. smil adna davette bulunduklar iddias doruysa bile, bu iddiay imamn en yaknndaki birka kiiden bakas bilmemitir. Dolaysyla smil dler Muhammed b. smilin mehd olarak dnn gizli davet dneminde byk bir inanla savunmular ve eserlerinde ilemilerdir. Yine bu dnemle ilgili dikkat eken hususlardan birisi, erken dnem dlerin gizli davet dnemindeki imamlarn isimlerini kullanmaktan iddetle kanm olmalardr. Bunu ilk kullanan Ubeydullah el-Mehd olmu, ancak onun imamet halkas kabul grmemi, V./XI. asrdan nce gizli davet dnemindeki imamlarn kimler olduklar hususunda bir uzla salanamamtr. B. KARMAT FARKLILAMA 1. Hamdan Karmat ve Karmatliin Douu Karmat hareketin balangc ile ilgili olarak kaynaklarn hemen tamamnn uzlat nokralardan birisi Kfe Sevadna bir smil dnin gelerek davet faaliyetinde bulunduudur. Bu d Hseyin el-Ehvzdir. Hseyin, Asker Mkremde oturuyordu, sonra Selemiyeye gitmi ve bir sre orada kalm, daha sonra Iraka d olarak gnderilmitir.1049 Hseyin el-Ehvznin Kfe Sevadna hangi imam zamannda ve hangi tarihte gnderildiini tespit edebilmek olduka zordur.1050 bn Rizama gre Hseyin el-

El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 404. El-Markiz, Mukaff, 590. 1050 En-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 189. Glib, kendilerinde gizli olan birtakm smil kaynaklara dayandn belirterek Hamdan Karmat ve Karmatliin douu ile ilgili bir hayli farkl rivayetlere yer verir. Ona gre Hseyin el-Ehvz imam Abdullah b. Muhammed b. smil tarafndan Iraka ba d olarak atanmtr. (Bkz. Glib, el-Karmta, 36.) Onun buraya tayininin 208/823 ylnda yaplan bir toplantda karara balandn, ancak bu toplantlar gizli yapld iin tarihin doru olma ihtimalinin dk olduunu belirtir. (Bkz. Glib, el-Karmta, 1820.) Tmir de kaynak belirtmeksizin Hseyin el1049

1048

146

Ehvznin Kfe Sevadna gnderilmesi 261/874 yl civarnda gereklemitir.1051 Eh Muhsinin rivayetindense onun 264/877 yl civarnda buraya gelmi olduu sonucunu kartabiliriz.1052 Ancak Eh Muhsinin, Hseyin el-Ehvznin Kfe Sevadna gizli imamlardan Ahmed b. Abdullah tarafndan gnderildiini belirtmesi1053 de ilgintir. Zira imam Ahmedin faaliyette bulunduu dnem olarak sonraki kaynaklarda 189229/804843 yllar gsterilmitir. Dolaysyla Eh Muhsinin rivayetini esas alacak olursak Ehvznin en ge 229/843 tarihinde Kfeye gelmi olmas gerekir. Bu durumda ya imam Ahmedin Ehvzyi Kfeye gnderdii bilgisi yanltr, ya da imam Ahmed belirtilen tarihlerten daha sonra lm olmaldr. Bize gre mam Ahmedin daha ge bir tarihte lm olmas muhtemeldir. ayet o belirtilen tarihte lmse bu durumda Ehvzyi onun deil de, yerine geen Hseyin b. Ahmedin gndermi olabileceini kabul etmek daha makul olacaktr. nk Ehvz, Kfeye geldiinde ilk olarak Hamdan Karmatla karlam ve onun evinde kalmtr. u halde Hamdan evli birisidir ve muhtemelen en azndan yirmili yalardadr. Dier yandan o, 286/899 yl civarnda gerekleen Fatm-Karmat blnmesinden hemen sonra ortadan kaybolmutur, yani bu tarihte hayattadr. ayet Ehvz 229/843 ylndan hemen nce Hamdan Karmatla karlam olsa bile Hamdann doum tarihinin en ge 200/815 yl civarnda olmas gerekecektir. Bu durumda onun blnme esnasnda seksenli yalarn zerinde olmas gerekecektir ki bu ok makul gzkmemektedir. u halde Ehvznin imam Hseyin tarafndan III./IX. asrn ortalarnda gnderilmi olmas daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu noktada Eh Muhsin ve bn-i Rizamn belirttii 260/873 yl civarnn yaklak olarak doru olduunu varsayabiliriz. Dier taraftan Tabernin rivayetinde Karmatn Shibu Zenc ile davetlerini birletirme konusunda grtkleri belirtilir. Bu rivayetteki Karmat, Hamdan Karmat deil, Hseyin el-Ehvzdir. nk onun rivayetinde Karmat lakab Ehvz iin verilmitir ve Hamdan Karmatn davetteki rol Ehvzyi evinde misafir etmekten teye gitmez.1054 ayet Ehvznin Shibu Zenc ile grt ynndeki bu rivayet doru ise Ehvznin, Shibu Zenc faal iken blgede davette bulunmakta

Ehvznin imam Ahmedden sonraki gizli imam Hseyin b. Ahmed olduunu ve onun, babas Ahmed tarafndan 214/829 ylnda Kfeye gnderildiini belirtir. Bkz. Tmir, el-Karmta, 77. 1051 bn Nedm, Fihrist, 233. 1052 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 191. 1053 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 189. 1054 Et-Taber, Trh, X, 2327.

147

olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla Tabernin rivayeti de Ehvznin 260/873 yl civarnda blgeye gnderilmi olabileceini dorulamaktadr. Hseyin el-Ehvznin Kfe Sevadna gelerek Hamdan Karmat ile karlamas ve onu davete kazandrmas ile ilgili rivayetler temelde ana kaynaa irca edilebilir. Bunlardan birincisi bn Rizamn rivayetidir. kinci rivayet temelde bn Rizama dayanan Eh Muhsin rivayetidir. Dieri ise Tabernin ashabmzdan bazlarnn anlattna gre diyerek aktard rivayettir. Onun rivayetleri, Zikreveyhin tutuklanan adamlarndan bir eyhi sorgulayan Muhammed b. Davud elCerraha dayanmaktadr. bn Rizmn rivayetine gre Abdullah b. Meymn Selemiyeye geldikten sonra Kfe Sevadna dler gndermi, burada yaayan Hamdan b. el-Eas kendi blgesindeki dye katlmtr. Bacaklarnn ksalndan dolay Karmat diye lakaplandrlan Hamdan iftilik ve hayvanclkla meguld. Daha sonra Hamdan bu blgedeki davetin bana gemitir. Onun davetine, kendisine pek ok kitap atfedilen, ancak bunlarn ou ona bakalar tarafndan isnat edilmi olan Abdan katlmtr. Abdan, Kfe Sevadna dler gndererek daveti yaymtr. Blgede davetin balamas 261/874 ylndayd.1055 Eh Muhsin rivayeti daha ayrntldr. Buna gre Abdullah b. Meymn elKaddah yedi aamal ve Muhammed b. smile davet eden bir mezhep ortaya karmtr. Asker Mkremde davetini yayarken ia ve Mutezile ona kar km, bunun zerine o Hseyin el-Ehvz ile birlikte Basraya kamtr. Bu esnada hretleri artm ve gvenlik gleri onlar aramaya balam, bunun zerine Selemiyeye kaarak burada gizlenmilerdir. Burada onun Ahmed isimli bir ocuu dnyaya gelmitir. Abdullahn lmesinden sonra yerine bu Ahmed gemi ve Hseyin el-Ehvzyi Iraka gndermitir.1056 Eh Muhsin rivayetine gre el-Ehvz Kfe krsalna geldiinde Kass Behram denen kye ynelmi, yolda Hamdan b. el-Eas denen adamla karlamtr. Ehvz onunla karlatnda Hamdan kzlerini otlatyordu. Ehvz ona Kassu Behrama nasl gidebileceini sordu. Karmat Oras benim kym ve oraya gidiyorum. dedi. Bunun zerine o ikisi yolda oldular. Birlikte bir saat yrdkten sonra Karmat ona Ben senin uzun bir yolculuk yapm olduunu gryorum. u kzme bin. dedi.
1055 1056

bn Nedm, Fihrist, 233. El-Makriz, ttiz, 2530; bnd-Devdr, Kenz, VI, 1719.

148

Hseyin ona Bana bu emredilmedi dedi. Bunun zerine Hamdan Zannediyorum sen, sana emredilen bir grevi yerine getiriyorsun dedi. Ehvz Evet dedi. Hamdan Sana emir verip yasak koyan kim? diye sorunca Ehvz Benim ve senin sahibin, dnya ve ahiretin sahibi dedi. Hamdan bu cevaba ararak ona bakakald. Sonra ona Sen ne diyorsun! Dnyann Allahtan baka sahibi yoktur. dedi. Ehvz Doru syledin. Allah mlkn dilediine verir. karln verdi. Hamdan Bana sorduun kyde ne yapacaksn? diye sordu. Ehvz yle cevap verdi: Bana iinde Allahn srlarndan olan gizli bir ilmin bulunduu bir torba verildi. Bu kyn halkna bu srlar retmek, onlar zenginletirmek ve kurtarmakla emrolundum. Ehvz, Karmatn kendisine meylettiini grnce ona davette bulunmaya balad. Hamdan Karmat ona Bana bu byk gizli ilimden biraz vermez misin? diye sordu. Ehvz Banyo yapp temizlenmeden ve Allahn, nebilerinden ve resullerinden ald sz ve misak senden almadan vermem caiz olmaz. dedi. Bunun zerine bir nehre geldiler. Karmat ykand ve Ehvz ondan ahit ve misak ald. Karmat ona kendi evinde kalmasn, evde kardeleri olduunu, onlardan da sz ve misak almasn teklif etti. Ehvz onunla birlikte gitti. Burada insanlardan ahit ald ve Karmatn evinde kald. Olduka takval bir grnt veriyor, gndzleri oru tutuyor, geceleri de ibadet ediyordu. Oradakiler iin elbise dikiyor ve geimini bununla salyordu. Onun terziliini beeniyorlard. Meyveler yetiince Kfenin nde gelenlerinden birisi olan Muhammed b. mer toplanm olan hurmalarn koruyacak birisine ihtiya duydu. Kendisine Ehvz tavsiye edildi. Ehvz bu grevi en iyi ekilde yerine getirdi ve emanete gsterdii sadakat yznden halk arasnda takdir grd. Bu 264/877 ylnda gerekleti. Bu ekilde daveti bu civarda yayld. lm vakti yaklanca yerine Hamdan Karmat geirdi. O olduka zeki birisiydi. Etrafa dler gndererek hzla daveti yayd.1057 Taber, Kfe Sevadna gelen dnin ismini vermez. Ancak Eh Muhsin onun Hseyin el-Ehvz olduunu belirtmitir. Tabernin rivayetine gre smil d Kfe krsalna gelerek Nehrayn denilen yere yerlemi ve tpk Eh Muhsin rivayetinde olduu gibi zht, takva ve yoksulluk izhar etmitir. Bu ekilde uzun sre devam ederek kendisine birisi geldiinde ona zht ve takvaya ynelik eyler anlatmtr. Bu konuda o kadar ileri gitmiti ki bir gnde farz olan namazn be deil elli vakit
1057

bnd-Devdr, Kenz, VI, 4446; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 187191; el-Makriz, ttiz, 204206. bnl-Cevz bu rivayete Ehvznin Hamdana daveti rettiini ve onu eittiini ilave eder. (Bkz. bnl-Cevz, Muntazam, VII, 235.) Deylem ise genel olarak Eh Muhsin rivayetini zetlemitir. Bkz. Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 2021.

149

olduunu sylyor, bu sayede insanlar dindarlndan dolay ona sayg duyuyorlard. O, konumunu salamlatrnca onlara Ehl-i Beytten bir imama davet ettiini bildirdi. Zamanla davetini salamlatrd ve etrafnda byk bir cemaat olutu.1058 Tabernin buraya kadar anlattklarnn Eh Muhsin rivayetini tamamladn grmekteyiz. Eh Muhsin rivayetinde bir anda olmu bitmi intiba veren davetin yaylma sreci burada daha salkl bir ekilde ortaya konulmu gzkmektedir. Buna gre Ehvz balangta zht ve takvaya dayal bir hayat srerek kendisini insanlara sevdirmi, daha sonra Ehl-i Beytten bir imama davet ettiini iddia etmeye balamtr. Eh Muhsin onun Muhammed ailesinden raz olunan birine davette bulunduunu belirtir.1059 Onun Muhammed b. smilin adn aka dillendirmi olmas muhtemeldir. Hikyenin bundan sonraki ksmnda Taber Eh Muhsin ile rtmektedir. Onun rivayetinde de Ehvz toplanan hurmalar korumakla grevlendirilmitir. Ancak Ehvznin hurmalar korumas esnasnda niin insanlarn gvenini kazandnn detaylarn Taberden renmekteyiz. Buna gre o, gndzleri oru tutar, akamlar da muhafaza ettii hurmalarla orucunu aard. Hurma sahibinin hakkna girmemek iin de yedii her hurmann ekirdeini bakkalda biriktirirdi. Hurma toplama ii bitince Ehvz ka tane ekirdek biriktiini renmek iin bakkalla konuurken hurma sahipleri onun konumalarn duymulard. Onun kendi hurmalarn ve ekirdeklerini sattn zannederek onu tartaklamaya baladlar. Ancak bakkal sahibi onlara durumun byle olmadn, onun yedii hurma saysn bilmek iin hurma ekirdeklerini biriktirdiini ve ka tane yemise cretini mal sahiplerine demek iin kendisiyle konutuunu syledi. Bunun zerine o, emanete gsterdii hassasiyetle halk arasnda hret kazand.1060 Tabernin rivayetine gre Hamdan Karmatn Ehvz ile yaknlamas bu aamadan sonra olmutur. O, hastalanm ve yol kenarnda baygn vaziyette kalmt. O esnada kzlerini gden Hamdan Karmat onu alarak evine gtrd. Muhtemelen bundan nce Ehvz bakkalda ya da bakkaln ardiyesinde snt olarak yayor olmaldr. nk hikyenin nceki ksmlarnda onun bakkalla olan yakn ilikisi sz konusudur. Ancak hastalanmas zerine bakkal, Hamdan Karmattan onu evine gtrmesini rica etmitir. Zira bakkal kesinde onun salna kavumas biraz zor
1058 1059

Et-Taber, Trh, X, 23; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 187. rnek olarak bkz. El-Makriz, ttiz, 28, 29. 1060 Et-Taber, Trh, X, 2324; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 187188.

150

olacaktr. yileene kadar Karmatn evinde kalm, bu esnada ky halk onun davetine katlmtr. Kendisine katlan her fertten imam adna bir dinar alyordu. Onlardan on iki Nakb edinerek, insanlar kendi mezhebine armalarn istedi.1061 Ehvznin belde halkna elli vakit namaz emretmesi ilerin yavalamasna sebebiyet vermiti. Kyn arazilerinin byk bir ksmna sahip olan ve ky halknn ounun emrinde alt anlalan Heysem isimli Aa, ilerin yavalamasnn sebebini aratrnca ona Ehvznin hikyesi anlatld. Bunun zerine Heysem onu yakalayp hapsetti ve ldrmeye karar verdi. Ehvzyi bir odaya kilitlemi ve anahtar da kendi yatt yastn altna koymutu. Ancak Heysem iki iip sarho olunca hizmetilerinden birisi yastn altndan anahtar alarak Ehvzyi serbest brakt. Daha sonra anahtar tekrar yerine koydu. Heysem sabah kalktnda Ehvznin yerinde olmadn grd. Bu olay ky halk arasnda duyulunca pek ok kii onunla ilgili keramet haberleri yaymaya balad. Onun ge ykseltildiini iddia ettiler. Ehvz baka bir nahiyede ortaya kp adamlar ona bu olay sorunca o, kendisine hibir ktln ulamasnn mmkn olmadn syledi. Onun bu cevab Ehvzyi halkn nazarnda daha da bytt. Daha sonra canndan endie ederek ama kat, bir daha da izine rastlanmad. Kendisine, evinde kald Karmatn lakab verildi. Daha sonra Zikreveyhin ashabna da bu lakap verildi.1062 Makriz ve bnd-Devdrde geen bir rivayete gre Sevadda hurma bekleyip karlnda cretini alan kii, yani blgeye daveti getiren kii Hseyin elEhvz deil, Mihreveyh isimli d idi.1063 bnd-Devdr onun hikyesinin Taberde getiini belirtir.1064 Dolaysyla onlar Tabernin rivayetindeki kiinin Mihreveyh olduunu dnm olmaldrlar. Zira Taber bu hikyedeki kahramann Mihreveyh olduunu belirtmez. Sadece bir adam geldi eklinde bahseder. Eh Muhsin rivayetine gre ise bu kii Hseyin el-Ehvzdir. Dolaysyla bu kiinin Mihreveyh isimli d olduu ile ilgili rivayet bir ngrden ibaret olmaldr. Muhalif kaynaklarda Hamdan Karmat olarak geen kiinin Fatm kaynaklarda Eb Ali olarak gemesi1065 de Hamdan Karmatn kimliini aydnlatmak asndan olduka nemlidir. Erken dnem Fatm yazar olan Yemende geen rivayete gre
1061 1062

Et-Taber, Trh, X, 24; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 188. Et-Taber, Trh, X, 2425; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 188189; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 233235; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 372374. 1063 bnd-Devdr, Kenz, VI, 54; el-Makriz, ttiz, 213214. 1064 bnd-Devdr, Kenz, VI, 54. 1065 bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 6. (Walkerin nsz)

151

Eb Ali Kfe dsi iken Eb Abdullah e- ve kardei Ebl-Abbas onun yannda yaayan suf kiilerdi. Bu rivayete gre Eb Abdullah ve kardei, Eb Ali sayesinde davete katlmlard. Rivayetten Eb Alinin Msra tayin olduunu anlamaktayz. mamlarn yannda st bir konuma sahip olan Frz, Eb Alinin kaynpederiydi. Eb Ali Msra tayin olunca imam, Eb Abdullah Yemene Mansr el-Yemenin yanna; kardei Ebl-Abbas da Msra, Eb Alinin yanna gnderdi. Daha sonra Eb Abdullah Yemenden Kuzey Afrikaya geti.1066 Rivayete dikkat ettiimizde Eb Abdullah davete kazandrlrken Eb Alinin Kfe dsi olduunu grmekteyiz. O, Msra gnderildiinde Eb Abdullah henz Kuzey Afrikaya gitmemitir. Dolaysyla Eb Alinin Kfeden Msra gemesi blnmeden nceki bir dnemde ve muhtemelen 3. gizli imam Hseyin dneminde olmutur. Oysa muhalif kaynaklarda Hseyin el-Ehvzden sonra baa geen Hamdan Karmat 286/899 ylndaki blnmeden sonra ortadan kaybolmutur. Dolaysyla onun blnmeden nce Kfeden ayrlp Msra grevlendirilmi olmas mmkn deildir. Ancak Abbslerin basklarndan korkarak Suriyeye kaan Irak ba dsi Hseyin elEhvznin Eb Ali olmas ihtimali mmkndr. nk o, blnmeden nce Iraktan ayrlm ve ama kat rivayet edilmitir. mamlar da Suriye topraklarna dhil olan Selemiyede olduuna gre onun Selemiyeye gittiini, buradan da Msra ba d olarak grevlendirildiini syleyebiliriz. Kald ki Taber rivayetini esas aldmzda Karmat, Iraka gnderilen smil dden bakas deildir. u halde Irakta grevlendirilen Eb Ali ya Hseyin el-Ehvznin lakaplarndan birisidir ya da Ehvznin emrinde alm alt dlerden birisidir. bn Havkaln rivayeti bize Eb Alinin Hamdan Karmat olarak mehur olduunu belirtmektedir.1067 Dolaysyla Eb Ali, Eh Muhsinin Hseyin el-Ehvz dedii kiinin ta kendisi olmaldr. Bu durum Hamdan Karmatla ilgili tezimizin gvenilirliini ortadan kaldrmaz. Zira gerek Eh Muhsin gerekse Taber rivayetinde Karmat ismi smil dnin evinde kald kiiden dolay gndeme gelmitir. u durumda gerek Taber gerekse Eh Muhsinin rivayetlerinin doru olduunu syleyebiliriz. Balangta Kfe Sevadna gelen smil d Eb Ali ya da Hseyin el-Ehvzye evinde kald kiiden dolay Karmat lakab verilmi, ancak o ortadan kaybolup yerine Hamdan b. el-Eas baa geince onun iin de Karmat lakab kullanlmtr. Dolaysyla Karmat lakabn iki kii
1066 1067

El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 206. bn Havkal, Sretl-Arz, 96.

152

kullanm gzkmektedir. Birincisi Kfede daveti balatan Eb Ali ya da Hseyin elEhvz; dieri Karmat lakabnn gerek sahibi Hamdan b. el-Eas. Sonu olarak smil daveti Kfe krsalnda III./IX. asrn ortalarnda ilk balatan d Eb Ali ya da Hseyin el-Ehvz denen kiidir. Ehvznin Iraktan ayrlmak zorunda kalmasndan sonra yerine Hamdan Karmat gemitir. Karmat ismi muhtemelen hem Eb Ali ya da Hseyin el-Ehvz iin kullanlm hem de Hamdan b. el-Eas iin kullanlm, bylece kavram bu blgedeki smil davet iin ad olmutur. 2. smilliin Gizli Davet Dneminde Hamdan Karmat ve Karmatlik Hamdan Karmatn davetin bana ne zaman getii net deildir. Ancak baz akl yrtmelerden hareketle onun baa geiini yaklak olarak belirleyebiliriz. Taberde geen bir rivayete gre Karmat, Shibu Zence giderek onunla birlikte hareket etmeyi mnazara etmi, ancak onun davetinin kendi davetinden farkl oduunu anlayarak ondan uzaklamtr.1068 Daha nce ifade ettiimiz gibi Taberdeki rivayetlerde Karmat, Eh Muhsinin Hseyin el-Ehvz dedii kiidir. Dolaysyla Shibu Zenc ile gren Hamdan Karmat deil, daveti Kfe Sevadna getiren Hseyin el-Ehvzdir. u halde Hseyin el-Ehvznin, Shibu Zencin isyana balad 255/869 ylndan sonraki bir dnemde Kfe Sevadnda hala faaliyette olduunu syleyebiliriz. Dier yandan Fatm-Karmat blnmesinin gerekletii 286/899 ylnda davetin banda Hamdan Karmatn olduu kesindir. Ayrca Kfe Sevadnda davetin yaylp g kazanmas kaynaklarda Hamdan Karmata nispet edilir. Bu nedenle onun, daveti bu kadar bytebilmesi iin 286/899 ylndan ok nceleri davetin bana gemi olmas gerekmektedir. u halde Hamdan Karmatn davetin bana gemesi 260270/873883 yllar civarnda gereklemi olmaldr. Taberdeki rivayete gre davet Kfe Sevadnda blge valisi Ahmed b. Muhammed et-Tnin bilgisi ve izni dorultusunda yaylmtr. T, davete katlanlardan erkek olanlardan ylda bir dinar vergi topluyor, bu sayede byk bir gelir elde ediyordu. Bunun karlnda o, Karmat davetin yaylmasna izin veriyordu. Tnin uygulamas halifeye bildirildi. Ona, Karmatlerin slamn dnda bir din ihdas ettikleri, kendilerinden olmayanlarn kann helal kabul ettikleri sylendi. Ancak halife onlara iltifat etmedi. ikayette bulunanlardan bir adam uzun sre Tnin korkusundan memleketine gidemedi.1069 in ilgin yan, Tnin Karmatlere ak
1068 1069

Et-Taber, Trh, X, 27; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 191. Et-Taber, Trh, X, 25; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 189; bnl-Esr, Kmil, VII, 374.

153

destei halifeye bildirildii halde Tye herhangi bir yaptrm uygulanmamasdr.1070 Ylmaza gre bu tutumun temel sebebi Tnin vergi toplamadaki baarsdr. Hilafet merkezi, vergi gelirlerinin sekteye uramamas karlnda Tye destek olmaya devam etmitir.1071 Mutezdn Karmatlere ve Tye kar msamahakr tavrnn bir dier nedeni de iktidarnn ilk yllarnda Karmatleri ynetime kar ciddi bir tehlike olarak grmemesidir. 284/897 ylnda Eb Him b. Sadaka nderliindeki bir grup Karmatnin Kfe Sevadnda tutuklanarak Badada gnderilmesi1072 bu tarihlerde artk Karmatliin ciddi bir tehlike olarak alglanmaya balandn gstermektedir. Hamdan Karmatn nemli dleri Mihreveyh b. Zikreveyh es-Selmn, Clend er-Rz, krime el-Bbil, shak el-Brn, Utayf en-Nl idi.1073 Ancak onun en nemli dsi ve yardmcs Abdand. O, ilim sahibi birisiydi. bn Ebs-Seyyid, bnl-Am, Eb Zer ve Cevher diye biliniyordu.1074 Abdan davet iini yrtm ve etrafa pek ok d gndermitir. Zikreveyh ona uyanlardan birisiydi ve Abdan tarafndan Hed nehri kysndaki kylere d olarak atanmt. Onun Frat nehri kylarndaki kylere gnderdii dsi ise Hasan b. Eymendi.1075 Ebl-Fevris ve Reba kabilesine bal Dubeya b. clden iki kii onun grevlendirdii dlerdendi. Rabh ve Yal b. Yakb adl bu iki dyi Vast snrnda Cbeyl denilen yere ve evresine gndermiti. Bunlarn dnda Bekr b. Vilden Seyyid isimli bir dsi vard. Bylece Kfe Krsalnda Karmatn davetine katlmayan hibir Arap kabilesi kalmamt.1076 bn Nedme gre Yemen, Fris ve Ahs dlerini de Abdan gndermiti.1077 Fris dsi Abdann kardei Memundu. Onun ismine izafeten buradaki davete Memuniyye deniliyordu.1078 Abdan, dlerini farkl kademelere ayrmt. Dler hiyerarisinin en tepesinde Hasan b. Eymen, Brn, Velid ve Ebl-

1070

Geni bilgi iin bkz. Saim Ylmaz, Mutazd ve Mktefi Dneminde Abbsler, Kayhan Yay., stanbul, 2006, 236-238. 1071 Ylmaz, Mutazd ve Mktefi Dneminde Abbsler, 238239. 1072 Et-Taber, Trh, X, 64. 1073 bnd-Devdr, Kenz, VI, 46; el-Makriz, ttiz, 209. 1074 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355. Abdana pek ok kitap isnat edilmitir. Eb Firs ona Kitbul-Mzn adl bir eser isnat eder. Bkz. ihbeddn Eb Firs (937/1530), Metliu-ums f Marifetin-Nfs, Erbau Rasili smiliyye ierisinde, Thk. rif Tmir, Selemiye, 1952, 52. 1075 El-Makriz, ttiz, 209. 1076 El-Makriz, ttiz, 209210; Mukaff, 590; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 192; bndDevdr, Kenz, VI, 4648. 1077 bn Nedm, Fihrist, 234. 1078 Ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 21.

154

Fevris yer alyordu. Bunlarn emri altnda alan bir sr d vard. Her d kendi iini yrtyor, Abdan ayda bir kez onlarla toplant yapyordu.1079 Abdann ynetimindeki planl proraml ve sistemli davet faaliyetleri neticesinde gc hzla artan Hamdan Karmat taraftarlarndan vergi toplamaya balad. Onlara ncelikle Fitre adn verdii bir dirhem vergi demeyi emretti. Aradan belli bir sre getikten sonra hicret adn verdii ahs bana bir dinarlk vergiyi art kotu. O, buna delil olarak Allahn u szn getirdi: Onlarn mallarndan kendilerini temizleyecek ve mallarn artracak bir sadaka al.1080 Ona gre hicret vergisi bu ayetin teviliydi. Hamdan, ald paralarla fakirlere yardm etti. Aradan belli bir sre getikten sonra onlara bla adn verdii bir vergiyi emretti. Bunun miktar her fert iin yedi dinard. Ona gre bu verginin delili Allahn: ayet doru sylyorsanz burhannz getirin1081 ayeti idi. Bu vergiyi verenler Allahn Kuranda mjdeledii nde gidenler olacaklard: ncekiler nde gidenlerdir. Onlar (Allaha) yaklatrlanlardr.1082 Daha sonra lezzetli yemekler yaptrd ve bu yemekleri kurun tencerelere koydu. Bu yemein cennet ehline ait olup, cennetten imama inmi olduunu iddia ediyordu. Piirilen yemekleri taraftarlarna gnderiyor, karlnda yemek gnderdii her dden yedi dinar alyordu. Bunun ardndan Hamdan, taraftarlarna sahip olduklar mallarn ve giydikleri elbiselerin bete birini farz kld. Onlara u ayeti okudu: Bilin ki ganimet aldnz eylerin bete biri Allaha aittir.1083 Taraftarlar sahip olduklar varlklar hesaplayarak bete birini ona verdiler. Kadnlar eirdiklerinin bete birini, erkekler kazandklarnn bete birini ona verdiler. Hamdan bunun ardndan onlara lfeti emretti. lfet, insanlarn mallarn tek bir merkezde toplayarak birbirlerine kar madd stnlk salamadklar tek bir rnek (lfet) olmalaryd. Onlara bunun delili olarak u ayeti okudu: Allahn size olan nimetini hatrlayn. nk birbirinize dmandnz ama Allah kalplerinizi yumuatt. Onun nimetiyle karde olarak sabahladnz.1084 Yine u ayeti de delil olarak kulland: Yeryzndeki her eyi balasaydn onlarn kalplerini yumuatamazdn. Ancak Allah onlarn arasn buldu. O aziz ve hakmdir.1085 Onlara yanlarndaki mallara
1079 1080

El-Makriz, ttiz, 209. 9/Tevbe, 102. 1081 2/Bakara, 111. 1082 66/Vka, 1011. 1083 8/Enfal, 41. 1084 3/li mran, 103. 1085 8/Enfal, 63.

155

ihtiyalar olmayacan, nk yeryznn tamamnn kendilerinin olacan bildirdi. Yine mallarn almakla nasl davranacaklarn grmek iin bir imtihan yaptn syledi. Taraftarlarna 276/889 ylnda silahlanmalarn ve hazr olmalarn emretti.1086 Hamdann bu emri zerine dler, inek, koyun, ziynet eyas ve dierlerini toplamak zere her kye bir gvenilir kii grevlendirdiler. Toplanan mallarla plaklar giydirildi, geliri yetersiz olanlara yardm edildi, aralarnda muhta, fakir ve a kimse kalmad. Herkes iyi bildii mesleini yapyordu. Kadnlar eirdiinden kazandn, ocuklar tarlalardan ku kovalama cretlerini biriktirdiler ve bunu davete verdiler. Onlarn kl ve silahndan baka hibir eyleri yoktu. Bu i de hallolunca Hamdan, kadnlarn belli bir gecede toplanmalar ve erkeklerle karmalarn emretti. Bu, aralarndaki dostluk ve lfetin shhati iin gerekliydi. Rivayete gre Hamdan, bunun ardndan onlardan eriat kaldrm, onlara mallar, ferleri serbest etmi, farzlardan saknmamay mbah klmtr. Muhaliflerinin mallar ve kanlar onlara helaldir. Shibul-Hak olan Muhammed b. smili bilmek eriatlardan kurtulmak iin yeterlidir. Dler biat onun iin almaktadr ve mallar onun adna toplamaktadrlar1087 Rivayette geen, Karmatlerin kadnlar belli bir gecede topladklar ve erkeklerle kartrdklar iddias gerei yanstmamaktadr. Bu iddia iki nedene irca edilebilir. Birincisi onlarn eriat nesh ettiklerinin dnlmesi bu iddiann gndeme getirilmesinin nedenlerinden birisi olmaldr. Zira eriat kabul etmeyenin her trl eyi mbah grecei karm doal bir sonutur. Dier yandan Karmatlerin tam da bu iddialarn gndeme getirildii srada Drul-Hicre yapmak iin anlatklar haber verilir. Bunun nedeni kendileri iin bir vatan edinmek ve orada toplanmakt. Kfe Sevadnda, Frat Nehri kysnda halifenin Ksmiyyt denilen arazisine ait olan Mhtembz kyn Drul-Hicre olarak setiler. Buraya byk kayalar getirdiler. Mhtembzn evresine bu kayalarla salam bir sur yaptlar. Surun evresine byk bir hendek kazdlar. Kurduklar kalenin ierisine byk binalar yaptlar. Drul-Hicre tamamlannca buraya her taraftan kadn ve erkekler hicret ettiler. Buraya Drul-Hicre (Hicret Yurdu) adn verdiler. Bu 277/890 ylndayd. Bu esnada halifenin Hariclerin bakiyesi ve Shibu Zenc ile urayor olmas onlarn Drul-Hicreyi herhangi bir engelle
1086

El-Makriz, ttiz, 209211; bnd-Devdr, Kenz, VI, 4849; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 193194. 1087 El-Makriz, ttiz, 212; Mukaff, 592; bnd-Devdr, Kenz, VI, 5051; en-Nuveyr, NihyetlEreb, XXV, 195.

156

karlamakszn ina etmelerine sebebiyet verdi.1088 Dolaysyla Karmatler Mhtembzdaki Drul-Hicrede kadn-erkek toplanmlar ve daveti buradan yaymlardr. Muhtemelen onlara duyulan nefret ve kinin de etkisiyle onlarn DrulHicrelerde, eriat da nesh ettikleri iin, kadn erkek kartklar ve birbirlerinin kadnlaryla birlikte olduklar yorumu yaplm olmaldr. Bulut, Drul-Hicrelerin eitim amacyla yapldn, eitimin Drul-Hicrelerde yapldn belirtmektedir.1089 Ekinci buna Drul-Hicrelerin alternatif ibadet merkezleri olarak ina edildiklerini de ilave eder.1090 Ancak her iki iddiay destekleyecek hibir cidd delil yoktur. Yukarda aktardmz rivayet Karmatlerin Drul-Hicreyi aka yaayabilecekleri, vatan edinebilecekleri ve muhaliflerinin iftira ve saldrlarndan korunabilecekleri bir snak olarak ina ettiklerini aka ortaya koymaktadr. Karmatler buraya kk bir ehir kurmulardr. Buralarda dier faaliyetlerin yannda eitim faaliyetinin de yaplmas son derece normaldir. Dier yandan Mhtembzdaki Drul-Hicre blnmeden nce yaplmtr. Karmatlerin blnmeden nce slam eriatna bal kaldklarn daha sonra ortaya koyacaz. Karmatlerin blnmeden sonra slamdan farkl bir eriat benimsediklerine dair de hibir bilgi yoktur. Aksine onlarn bazlar eriat kaldrarak eriatszlk dnemini yaamlardr. Dolaysyla onlarn Drul-Hicreleri alternatif bir ibadethane olarak kurduklar tezi aslsz bir faraziyedir. Kitbus-Seririn yazar yle demektedir: Nebler ve Vasler Drul-Hicre edinmeden ve hkm sahibi olmadan kl kuanmadlar.1091 Bunun anlam Drul-Hicrelerin, mezhep taraftarlarnca siyas bir birlik kurmak ve g elde ederek muhaliflerine kar bir devlet kurabilmek iin ina edilen, onlar devletlemeye gtren ilk basama temsil eden yaam alanlar olduudur. Davet taraftarlar muhaliflerine kar ba kaldrabilmenin ilk art olarak herhangi bir yerde Drul-Hicre kurmay gerekli grmlerdir. Bu anlamda Bahreyndeki Hecer, Kuzey Afrikadaki Marib birer Drul-Hicredir. Ancak buralar ne srf eitim verilen birer okul, ne de alternatif bir ibadetin yapld ibadethanelerdir.

1088

E-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 228229; el-Makriz, ttiz, 113; Mukaff, 592; bndDevdr, Kenz, VI, 53. Makriz bu olayn gerekletii yl olarak 297/909 tarihini verir. Ancak Makriz gibi Eh Muhsin rivayetini kullanan Nuveyr 277/890 tarihini verir. Rivayette olayn Shibu Zencin isyan srasnda gerekletii belirtilir. Bu, Nuveyrnin verdii tarihin doru olduunu gstermektedir. 1089 Bulut, slam Komncleri, 147. 1090 Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 222. 1091 Cafer b. Mansr, Kitbus-Serir, 239.

157

Tabernin, Karmatlerin mezheb grlerinin toplandn iddia ettii Ferec b. Osman rivayetinin tartlmas gerektii kansndayz. Ferece gre Karmat itikadnda Mehd, Ahmed b. Muhammed b. el-Hanefiyyedir. Ferece, Mesih s grnm ve ona tazimde bulunmutur. Ona gre namaz drt rekttr ve namazlarda okunan sureler de farkldr. Kble Beytl-Makdisedir ve hac oraya yaplr. Toplu ibadet gn pazartesidir. Ylda iki gn oru farzdr. Cnplkten ykanmaya gerek yoktur.1092 bn Haldun bu rivayeti iinden iyice klmaz hale getirmitir. Ona gre buradaki Ferec b. Osman Karmat denilen kiidir. Bu Karmat, zamanla Zikreveyh b. Mihreveyh lakabn kullanmtr.1093 Taberdeki orijinal rivayette Ferec b. Osmann Karmat denen kii olduuna dair en ufak bir atf yoktur. Ancak bn Haldun rivayete byle bir ilave yapmtr. Yine Ferec b. Osmann Zikreveyh b. Mihreveyh lakabn kulland da orijinal rivayette yokken bn Haldun tarafndan ilave edilmitir. Ferec b. Osman ismi Taber kaynakl bu rivayetin dnda ne muhalif ne de smil yazarlarca Karmatlik ve smillikle ilikili olarak kullanlr. Yine Karmatlerin Ahmed b. Muhammed b. el-Hanefiyyeyi Mehd olarak bekledii tezi bu rivayetin dnda hibir yerde ne srlmez. Kald ki Muhammed b. elHanefiyyenin Ahmed isimli bir ocuu olduuna dair hibir ensap kitabnda bilgi de yoktur. Yine Karmat topluluklarn Muhammed b. el-Hanefiyyenin soyuyla ilgili imamet iddiasnda bulunduklarna dair bir bilgi sz konusu deildir.1094 Aksine bata Eh Muhsin rivayeti olmak zere hemen tm ilk dnem kaynaklar Karmat hareketin kendilerini Cfer es-Sdk soyuna baladklarn belirtir. u halde bu rivayetin Karmat evrelerle alakas olmamaldr. ayet rivayetin Karmat evrelerle bir alakas varsa bile, bu sadece Keysniyyenin Kfe civarndaki kalntlarnn Karmat davete katlm olduu eklinde yorumlanabilir.1095 Yoksa belirtilen retilerin Karmat evrelerde benimsendiine ve devam ettirildiine dair hibir iaret yoktur. Gizli davet dnemiyle ilgili olarak zerinde durulmas gereken hususlardan birisi de muhalif kaynaklarda yer alan davet aamalaryla ilgili rivayetlerdir. Konuyla ilgili muhalif yazarlarn ne srd iddialara gre Karmatlerin elinde el-BelusSeba1096, el-Belul-Ekber ven-Nmsul-Azam1097 ya da Kitbus-Siyse1098 gibi
Et-Taber, Trh, X, 2526; bnl-Esr, Kmil, VII, 374375. Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn (808/1405), Kitbul- ber, Msr, 1863, IV, 11. 1094 Wilferd Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Nr. F. Daftary, Trc. Seyfeddn Gasr, Beyrut, 1999, 40. 1095 Kr. Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, 41. 1096 bn Nedm, Fihrist, 235.
1093 1092

158

adlarla anlan bir eser vard. bn Nedme gre el-Belul-Evvel halk iindir. elBelus-Sn halkn biraz st mertebesi iindir. el-Belus-Slis mezhebe bir yl ierisinde girenler iindir. el-Belur-Rb mezhebe iki yl nce girenler iindir. elBelul-Hmis mezhebe yl nce girenler iindir. el-Belus-Sdis mezhebe drt yl nce girenler iindir. el-Belus-Sbi ise mezhebin sonudur ve eserin bu ksmnda en byk keif vardr.1099 Dolaysyla bn Nedime gre eser yedi blmden olumakta ve her bir blm mezhebe davet edilecekler iin kademeli bir yapdan olumaktadr. bn Nedim bu eseri okuduunu, eserde sakncal eylerin mbah grldn ve eriatn aalandn belirtmektedir.1100 Ancak aktr ki bn Nedmin ifadeleri eserde kadnlarn ortak kullanld, eriatn kaldrld ve benzeri iddialara yer verildii anlamna gelmez. Kad Abdlcebbra gre bu eseri Ubeydullah el-Mehd Bahreyndeki Karmat dsi Eb Thir iin yazm ve ona gndermitir. Ona gre eser, davetin inceliklerini bildiriyor; Eb
1101

Thire

Mslmanlar

ldrmesini,

Mushaflar

yakmas

emrediyordu.

Kad Abdlcebbrn bahsettii bu eserin, bn Nedimin belirttii

eserin ayns olduunu farz edebiliriz. Ancak o, eseri Fatmlerin yazdrdn belirterek Bahreyn Karmatleri ile Fatmler arasnda iliki kurmaya almtr. Kad Abdlcebbrn Fatmleri ktlemek iin muhtemelen grmedii bir eseri onlara isnat ettiini syleyebiliriz. Oysa bn Nedim bu eseri okuduunu aka belirtmektedir. Dier yandan Eh Muhsin de eseri grdne iaret eder. O, eserde blnmeden nceki eski davetin anlatldn ve dlere baz nasihat ve tavsiyelerin yer aldn belirtir.1102 u halde muhalif yazarlarca farkl isimlerle anlan bu eser dlere daveti nasl yrteceklerine dair bilgiler ieren bir eser olmaldr. Zira her yazar da eserde davet sistemiyle ilgili bilgilerin yer ald noktasnda hemfikirdir. bn Nedm ile Eh Muhsinin rivayetleri birbiriyle uyumludur. Ancak Kad Abdlcebbr, muhtemelen devrindeki Fatm dmanlnn da etkisiyle, blnme ncesi fikirlere sahip olduu ifade edilen bu eseri Fatm halifesi Ubeydullahn yazdrdn ne srmtr. O bununla da kalmam, eserde Mslmanlar ldrmenin ve Mushaflar

1097 1098

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 601. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 220. 1099 bn Nedm, Fihrist, 235. 1100 bn Nedm, Fihrist, 235. 1101 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 601. 1102 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 220.

159

yakmann emredildiini belirterek eseri gren daha nceki muhalif yazarlardan ayrlarak, eserle ilgili yeni bir kurguya gitmitir.1103 Eh Muhsin bu eserde eski retinin yer aldn belirtmektedir.1104 Dolaysyla bu eserin, retide ciddi bir deiiklie gitmi olan Fatm evrelerde kabul grm olmasn zayf bir ihtimal olarak grmekteyiz. Ancak eski retiye sadk kalan Karmat evrelerde eserin bulundurulmaya devam edildii anlalmaktadr. Zira bn Nedmin verdii bilgilerden zellikle 350/961li yllardan itibaren bu ve dier Karmat eserlerin eskisi kadar tedavlde olmadn, ancak hala geerliliini koruduunu anlamaktayz.1105 Bu bilgi ayn zamanda belirtilen tarihlerde davetle ilgili olan bu eserin neminin azalm olduu eklinde de yorumlanabilir. Mevcut kaynaklar ierisinde yedi, dokuz ya da on iki aamal bir davet srecinin varln ilk kez bn Rizam-Eh Muhsin anlatsnn gndeme getirdiini grmekteyiz.1106 smillikle ilgili anlatsn genellikle bn Rizama dayandran bn Nedmin eserde yedi blm olduunu belirtmesi davetin yedi aamadan olutuunu gstermektedir.1107 Ancak eseri okuduunu belirten Eh Muhsine gre eserde yedi deil, dokuz aama bulunmaktadr.1108 bn Nedm gibi o da bu aamalar arasnda davette kdemin asl olduu kansndadr. Ona gre davetin birinci kademesi, muhataba Kurann zahirinin arkasnda bir batn hakikati olduunu, bu hakikati sadece Allahn izin verdii kiilerin bilebileceini kavratacak sorular sorarak onun kafasn kartrmak ve ondan ahit almaktr.1109 kinci aamada muhataba immetin gereklilii benimsetilir. nc aamada imamlarn saylarnn yedi olduu ve yedi imamn kimler olduu retilir. mamlarn yedincisinin Muhammed b. smil olduu ve onun gizli ve btn ilimlere sahip olduu anlatlr. Drdnc aamada aynen imamlarn says gibi yedi devir sahibi yedi Ntkn olduu, her Ntkn kendisinden nceki devrin eriatn nesh ettii, yedinci Ntkn Kim olan Muhammed b. smil olduu anlatlr. Beinci aamada saylarn nemi ve lemin yaratl, yedi ve on iki saylarnn hikmeti, davetin bu saylara gre tekilatlandrlm olduu anlatlr.
1103

Bykkara da Eh Muhsinde bu eserle ilgili geen rivayetlerin sonraki yazarlarca kendilerine gre ekillendirildii ve kurguland kansndadr. Bkz. Bykkara, Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, 45. 1104 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 220. 1105 bn Nedm, Fihrist, 235. 1106 Daftary, smaililer, 265. 1107 bn Nedm, Fihrist, 235. 1108 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 195216, bnd-Devdr, Kenz, VI, 97107. 1109 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 195202.

160

Altnc aamada namaz, oru, zekt gibi ibadetlerin btn anlamlar anlatlr. Yedinci aamada Kn-Kader iftinin anlam ve nemi anlatlr. Sekizinci aamada Kn ve Kaderin zerinde tanmlanamaz, tasvir edilemez bir yaratcnn olduu, Kn ve Kaderin Sbk ve Tl olduu ve bunlarn lemin yaratclar olduu anlatlr. Dokuzuncu aamada akl, nefs, heyul gibi kavramlar kavratlarak Muhammed b. smilin zuhurunun ruhan lemde gerekleecei, bu lemde ise onun zuhurunun evliyalarnn lisanlar aracl ile olduu retilir.1110 bn Nedm Beldaki davet derecelerinin yedi olduunu belirtirken Eh Muhsin neden bunu dokuza karmtr? Oysa her iki yazar da eseri okuduunu belirtmektedir. Eh Muhsin, aklad bu aamalarn davetin eski retisi olduunu; davetin Marib, Msr ve am beldelerinde yayldktan sonra (Fatmler) deitiini, buralarda, aklad eski retinin kaldrldn belirtmektedir.1111 Gerekten de Eh Muhsinin ilk yedi aamasnn, dier delilleri de gz nnde bulundurduumuzda, eski retiye uygun olduunu syleyebiliriz. Ancak sekizinci ve dokuzuncu aamalarn blnmeden sonraki dneme ait fikirler olduunu ve blnmeden nceki bir dneme ait olan Belda yer almasnn mmkn olmadn syleyebiliriz. Zira Eh Muhsinin sekizinci aama olarak verdii tanmlanamaz, tasvir edilemez bir tanr anlay; Kn-Kaderin Sbk ve Tl olarak ele alnmas; dokuzuncu aamada ele alnan akl, nefs, heyl gibi kavramlar felsefenin smil evrelerde benimsenmeye balanmasndan sonra gndeme gelerek sistematik hale getirilmitir. smil evrelerde Yunan felsefesinden ilk etkilenen kiinin Nesef olduu ve onun KitbulMahsulnn felsef etki ile yazlm ilk eser olduu ada aratrmaclarca ittifakla kabul edilmektedir. Mahsul ise kesin olarak blnmeden sonraki bir dnemde, muhtemelen 300/912 yl civarnda yazlmtr. u halde blnmeden nceki dneme ait olan Belda felsef kavramlarn kullanlm olmas mmkn gzkmemektedir. Dolaysyla IV./X. yzyln ikinci yarsnda yazm olan ve dnemindeki smil felsefeden haberdar olduu anlalan Eh Muhsin, sekizinci ve dokuzuncu aamalar eserin orijinalinde olmad halde esere ilave etmitir. bn Nedmin eserin yedi blmden olutuunu belirtmesi bunun ak bir gstergesidir. Eh Muhsinin verdii aamalardan ilk yedisi eski reti ile tamamen uyumlu gzkmektedir ve muhtemelen bu eserin bir zetini iermektedir. Ancak onun esere ilave ettiini dndmz
1110 1111

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 202215. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 216.

161

sekiz ve dokuzuncu aamalar Horasan-Mvernnehirde gelitirilen felsef smilliin grlerini yanstmaktadr. Dolaysyla bu aamalar her ne kadar eserde olmasa da smil orijinlidir. Dier yandan eserde davet aamalar bu kadar net olmayabilir. bn Nedmde eserin adnn el-Belus-Seba olarak gemesi, eserin yedi blmden olutuunu, her blmde de davet edilecek konularn ele alndn dndrmektedir. bn Nedmin aka belirttii gibi eserin yazar davetin insanlarn sosyokltrel durumlarna gre anlatlmasn nermektedir.1112 u halde Eh Muhsin, eserin yazarnn dlere nerdii tedric davet yntemini kavramlatrarak dokuz aamal bir davet ynteminin uygulandn ortaya koymaya alm olmaldr. Eh Muhsinden ksa sre sonra yazan Kad Abdlcebbr, her ne kadar bu eserden bahsetse de, davetin yedi ya da dokuz aamadan olutuuna yer vermez. Ancak Badd davet dereceleriyle ilgili yeni bir kavramlatrmaya gitmitir. Ona gre davetin dokuz aamas unlardr: Teferrs, tens, tekk, talk, rabt, tedls, tess, iman, misak ve ahd, hal ve selh.1113 Baddnin bu kavramlatrmasn Gazl hemen hemen aynyla benimsemitir.1114 Hammd de davetin dokuz aamas olduunu belirtir.1115 Ancak artk bu dokuz aama ierisinde eriatn nesh edildii, kadnn ortak kullanld ve mum snd yapld1116 ynnde asl olmayan iddialar geleneksel hale gelmitir. Oysa dokuz aamal daveti muhtemelen ilk ortaya atan Eh Muhsinin rivayetinde ve onun kendisine dayand Kitbul-Belda bu iddialarn hibirisine yer verilmez. Davet srecinin smillerce yedi ya da dokuzla snrlandrldna dair herhangi bir bilgi yoktur.1117 Dokuz aamal davet sreci ile ilgili rivayetler smil yaylmac politikalara duyulan fkenin dozajnn artmasna bal olarak daha da iddetlenmitir.1118 Sonu olarak blnme ncesi ve sonras smil davet sisteminde yedi ya da dokuz aamal bir davet srecinin olduu bilgisi doru gzkmemektedir. Eh Muhsinin, blnme ncesi dneme ait smil bir esere dayanarak gelitirdii dokuz aamal davet sreci sonraki yazarlarca kendi dnemlerinin siyasi anlayna uygun
1112 1113

Bkz. bn Nedm, Fihrist, 235. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 230. 1114 El-Gazl, Btnliin yz, 13. 1115 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 4048. 1116 Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 4248. 1117 Kr. Bykkara, Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, 47; Daftary, smaililer, 265. Sonraki dneme ait bir smil olan Ali b. Muhammed bn Veld, kendilerine ynelik yedi ya da dokuz aamal davet srecini aka inkr etmitir. Bkz. Ali b. Muhammed bnl-Veld (612/1215), Dmiul-Btl ve Hatful-Mndl, Nr. Mustafa Glib, Beyrut, 1982, I, 95. 1118 Kr. Bykkara, Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, 46.

162

olarak gelitirilmi; sonuta Eh Muhsinin dokuz aamal davetin ierii ile ilgili verdii bilgilerle sonraki eserlerdeki bilgiler neredeyse tamamen farkl hale gelmitir. Sonraki yazarlarn tek derdi, smil dlerin bu davet sreci ierisinde Mslmanlar nasl dinden kardklar ve ahlakszla tevik ettiklerini ortaya koymak olmutur. Eh Muhsinin bu anlaynn, kulland smil eserde var olduu anlalan tedric davet ynteminden mlhem olduunu ne srebiliriz. 3. Ubeydullahn mamet ddias ve Fatm-Karmat Blnme Hseyin b. Ahmedin 281/894 ylnda lmesinden sonra smil davet ierisinde baz ihtilaflar ortaya kmtr. drisnin, Fatm halifesi Mustansr Billha dayandrd rivayet sonraki smillerce genel kabul grmtr. Buna gre nc gizli imam olan Hseyin b. Ahmedin ahirete intikali yaklanca Sadl-Hayr lakapl kardei Muhammed b. Ahmedi olu Ubeydullah el-Mehdnin vassi yapmtr. Ancak imam Hseyin lnce Muhammed imameti kendi nesline geirmek istemitir. Lakin onun imam olarak atad her ocuu ksa sre ierisinde lm, sonunda imam atayacak ocuu kalmamtr. aresiz kalan Muhammed Sadl-Hayr imameti Ubeydullaha vermek zorunda kalmtr.1119 Hseyin ldkten sonra Sadl-Hayrn davetin banda vekleten ne kadar kaldn bilmemekteyiz. Ancak 286/899 ylnda gerekleen blnmenin msebbibinin davetin banda bulunan Ubeydullah el-Mehd olduunu grmekteyiz. Bu nedenle Ubeydullahn davetin bana gemesinin ok zaman almadn syleyebiliriz. Fatm-Karmat blnmesinin ilk izlerine Kumm-Nevbahtde rastlamaktayz. Onlara gre Karmatler nce Mbrekiyye frkasnn grlerini kabul etmilerdi. Ancak daha sonra onlara muhalefet ederek farkl birtakm iddialarda bulundular.1120 Burada sz edilen farkllama Ubeydullahn retide gerekletirdii deiiklikler neticesinde ortaya kan blnme olmaldr. Ancak onlarn, Ubeydullahn retide gerekletirdii deiikliklerin farknda olmadklarn grmekteyiz. Bu nedenle onlar, ana bnyeden ayrlan taraf Karmatler olduu iin farkl grler ne srenlerin Karmatler olduunu dnmlerdir. Dier yandan onlar, sonraki smilliin ana gvdesini oluturduunu dndkleri Mbrekiyyenin kendilerinden ayrlan Karmatlerden ne gibi farkl dncelere sahip olduklarna da deinmezler.

1119

El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 403. Hammd, Ubeydullahn ortaya knn 276/889 ylnda olduunu belirtir. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 50. 1120 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202.

163

IV./X. yzyln ilk yarsnda Ubeydullahn lmnden sonra eserini yazm olan bn Rizamn, Ubeydullahn retide deiiklie gitmesi ile ilgili herhangi bir bilgi sahibi olmadn grmekteyiz. Zira ona gre Ubeydullah, kendi yerine gemek zere Ebl-Ksm (Kim Biemrillh) Muhammed b. smilin soyuna mensup birisi olarak sunmutur.1121 Bu iddia Ubeydullahn tezine aka aykrdr. Ancak bn Nedmin kendisinin, blnmeden haberdar olduuna dair baz iaretlere sahibiz. Ona gre kendi dneminde dler blgelerde dank vaziyettedirler.1122 Bu, blnmeden sonraki Karmat dlerin babo kalm hallerine bir iaret olmaldr. Yine o, Cebel ve Horasan blgesinde davetin eski haliyle devam ettiini, Msrda ise davetin deitirilmi olduunu belirtir.1123 Bu ifadeler onun davetteki blnmenin farknda olduunu, ancak blnmenin nasl ve niin olduuyla ilgili bir fikrinin olmadn dndrmektedir. Ubeydullah el-Mehdnin davette birtakm yeni iddialar gelitirdiini ve bu nedenle Hamdan Karmat ve yandalarnn davetten ayrldklarn muhtemelen ilk ortaya koyan Eh Muhsin olmutur. Ona gre Ubeydullahtan nceki eski davet Muhammed b. smilin Mehd olarak geri dnecei tezine dayanyordu. Dler biat onun adna alyorlar ve onun zuhuru iin mal topluyorlard. Bu eski davet Ubeydullahn Sicilmseden Maribe kamasna kadar devam etmitir. O, burada Mehd lakabn alm, imam olduu ve nesebinin smil b. Cfer soyundan geldii iddias gndeme getirilmitir. O, bu iddialar ne srmeden nce eski reti Muhammed b. smilin canl olduu, lmedii, ahir zamanda zuhur edecek Mehd olduu ynndeydi. Ancak Ubeydullah yeni iddialar ne srnce taraftarlar da ayrla dmlerdir.1124 Selemiyeden kamadan nce Ubeydullah ve atalar kendilerini Ali b. Eb Tlib soyuna balamyorlar, Muhammed b. smilin lmediini ve Mehdliini ne srryorlard.1125 Eh Muhsine gre Karmat Selemiyedeki tut (imam Hseyin) ile yazyordu. Ancak onun yazt kii lp yerine olu geince Hamdan Karmata bir mektup yazd. Mektup Karmata ulap iindekileri okuyunca mektuptaki fikirleri
1121

bn Nedm, Fihrist, 233. Ancak ibn Rizamn blnmenin farknda olmasnn da ihtimal dhilinde olduunu belirtmekte yarar vardr. Zira yukardaki rivayet Ubeydullahn, mrnn sonlarna doru imametle ilgili yeni iddialarndan vazgetii ve yeniden eski retiye dnd eklinde de okunabilir. 1122 bn Nedm, Fihrist, 235. 1123 bn Nedm, Fihrist, 235. 1124 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 216; 228. 1125 El-Makriz, ttizul-Hunef, 34.

164

kabul etmedi. Mektuptan, baa geen yeni kiinin eski retide baz deiikliklere gittii anlalyordu. Karmat, dlerinden bn Mleyhe Selemiyeye giderek neler olduunu aratrmasn istedi. Ancak bn-i Mleyh bunu yapmaktan kanarak zr beyan etti. Bunun zerine o, dier bir dsi olan Abdan bu i iin grevlendirerek neler olup bittiini ve davette niin deiiklie gidildiini renmesini emretti. Abdan, Selemiyeye geldiinde ona kendisiyle yazt liderin ld, yerine olunun getii haber verildi. Abdan ona huccetin ve kendisine davette bulunduklar imamn kim olduunu sorunca oul ona mam kimdir? diye sordu. Abdan u cevab verdi: mam, babann kendisine davette bulunduu Muhammed b. smil b. Cfer Shibuz-Zamandr. Baban da onun huccetiydi. Huccetin olu bunu inkr ederek dedi ki: Muhammed b. smil gerek deildir. Babam onun hucceti deil, imamd. Ben onun makamn devam ettiriyorum. Huccetin olu Abdana btn hikyeyi anlatt. Ona Muhammed b. smilin bu davet iinde hakikati olmadna dair gerekelerini sralad. Muhammed b. smilin insanlar elde etmek iin ne srldn syledi. Bunun zerine Abdan, Karmata dnerek bandan geenleri anlatt. Karmat, ona dleri toplamasn, ortaya kan yeni durumu onlara bildirmesini ve davete son vermesini emretti. Abdan bu emre uyarak kendi blgelerindeki daveti sonlandrd. Kendi blgelerinin dnda daveti kesme imkn bulamadlar. nk davet dier blgelerde de yaylm ve erri artmt. Dler Selemiyedeki nderleri ile yazmay kestiler.1126 Bu 286/899 ylnda gereklemiti.1127 Eh Muhsinin, Ubeydullahn retide gerekletirdii deiikliklerle ilgili iddialarn destekleyen birinci el bir kaynaa sahibiz. Cfer b. Mansr el-Yemen, Ubeydullah el-Mehdnin Yemen dsine retide yapt deiikliklerle ilgili gnderdii bir mektubu anlam olarak muhafaza etmitir. Mektubun gnderili tarihi belli deildir. Ancak Cfer, mektubun Ubeydullahn Mehdiyeye geldikten sonra gnderildiini belirtir ki onun Mehdiyeye gelii 308/921 ylnda olmutur.1128 Dolaysyla mektup ya bizzat Caferin kendisine, ya da Mansr el-Yemenin 303/915 ylnda lmnden sonra Yemendeki davetin bana geen Abdullah b. Abbas e-

1126 1127

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 229230. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 232. 1128 H. Hamdn, On the Geneology, 8. Daftary, mektubun 297/910 ile 322/934 tarihleri arasnda gnderilmi olabileceini belirtir. Bkz. Daftary, A Major Schism, 124.

165

virye gnderilmi olmaldr.1129 Hamdan Karmata gnderilen mektubun ierik olarak bu mektubun bir benzeri olduunu farz etmek hatal olmasa gerektir. Ubeydullahn Yemene gnderdii mektuba gre Cfer es-Sdk dneminde mihne artp takiyye iddetlenince, Sdk ocuklarndan hangisinin kendi yerine imam olacan gizlemitir. Gerek imamn kim olduunu sadece taraftarlarndan en gvenilir olan etrafndaki birka kii bilmi, bu nedenle taraftarlar onun drt erkek ocuundan her birisiyle ilgili imamet iddiasnda bulunmulardr. Ancak onun ocuklarndan hak sahibi olan gerek imam Abdullah b. Cfer idi. Onun hak imam olduunu takiyye gerei bblar ve gvenilir kimseler biliyordu. Sdkn ocuklarndan gerek hak sahibi olan imamlar mnafklarn nifak karmasndan korktuklar iin kendi isimlerini gizleyerek baka isimler kullandlar. Onlarn kullandklar bu isimler huccet makamnda olanlarn isimleriydi. Onlarn aldklar bu mstear isimler Mbrek, Meymn ve Said idi. Hak imam Abdullah b. Cfer takiyye gerei smil adn ald. Kendisine davet edilen Mehdnin isminin de Muhammed b. smil olduunu iddia ettiler. nk Muhammed, smil ad verilmi olan Abdullahn ocuuydu. Kendileri adna davette bulunanlardan bir cemaat (Karmatler) nifak kararak smil ve Muhammed b. smile davet etmeye devam ettiler. Oysa o ikisinin gerekte asl yoktur. Muhammed b. Abdullahdan sonra kim imam olursa ona Muhammed ad verilmitir. Bu, Muhammed b. smile iaretti ve smilden kast Abdullaht. Shibu Zuhr ortaya kana ve takiyye kalkana kadar bata bulunan herkes Muhammed adn kullanmt. Ubeydullah, kendi nesebini bu mektupta yle ortaya koymutur: Ali (Ubeydullah) b. Hseyin b. Ahmed b. Abdullah b. Cfer esSdk. Onun zahir ismi ise Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammeddir. nk o, batn olarak Muhammed b. Ahmedin oludur. Yine o, her iki ntk arasnda kl sahibi bir imamn olmas gerektiini iddia ediyordu. Bu mektupta kendisini Hz. Muhammed ile Shibul-Kyme arasnda Mehd olarak gsterdi.1130 Mektubun smil evrelerde saklanm olmas, Fatm taraftar olan ve Ubeydullah el-Mehdnin hizmetinde de bulunan Cfer b. Mansr tarafndan yazlm olmas mektubun shhatinden phe etmememiz iin yeterli sebeplerdir. Mektup, blnmeyle ilgili Eh Muhsinin rivayetini dorulamaktadr. u halde Eh Muhsinin,

1129 1130

H. Hamdn, On the Geneology, 8. Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 914.

166

Ubeydullahn mektubundan ya da retide gerekletirdii deiikliklerden haberdar olduunu ve anlattklarnn gerei yansttn syleyebiliriz. Ubeydullahn imamet silsilesini Abdullah b. Cfer es-Sdka dayandrmas, muhtemelen onun soyunun olmadyla ilgili rivayetler yznden, sonraki smil evrelerde taraftar bulmamtr. 1131 Daha Ubeydullahn son dnemlerinde ya da onun lmyle birlikte bu iddiadan vazgeilmi, Ubeydullah gizli imamlar kanal ile Muhammed b. smile balanmtr.1132 Eb Htim, Abdullahn erkek ocuu olmadn belirterek Ubeydullahn iddialarn benimsememi gzkmektedir.1133 Ubeydullah dneminin dlerinden birisi olan Cfer b. Mansr el-Yemen yedinci Ntkn Muhammed el-Mehd olduunu belirtir.1134 Ona atfedilen Serir ve EsrrunNutekya gre immet Muhammed b. smil soyundan devam etmitir1135 ve Kim Muhammed b. smildir.1136 Kad Numn da Abdullahn soyunun devam Tayyib ve Nizr kollarda da
1138

etmediini, kendi dneminde Abdullahn imametini iddia eden kimse kalmadn belirtmektedir.1137 Daha sonraki dnemde Ubeydullahn ne srd imamet silsilesi kabul grmemitir.

Eh Muhsinin blnme ve eski retiyle ilgili iddialarn tek dorulayan kaynak Ubeydullahn mektubu deildir. Blnmeden nce yazldn dndmz Kitbur-Rd vel-Hidye de genel anlamda Eh Muhsinin eski retiyle ilgili rivayetlerini dorulamaktadr. Bu eserde de Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak grldne dair iaretler vardr. Esere gre Aliden sonra ocuklarndan yedi imam gelir. Sekizincisi yedinci Ntk olan Mehddir. Mehd, Muhammedin ismidir. Onun iki ismi vardr: Muhammed Mehd.1139 Yedinci Ntk yeni bir eriat getirmeyecektir. Aksine o, daha nce gelmi olan btn eriatlar tasdik edecektir. Yedinci Ntk olan Mehd rislet ve vesyet mertebelerini sonlandracaktr.1140 Yedinci Ntkn zuhuruyla kyamet saati gelecektir.1141 Buradan hareketle KitburRd vel-Hidyede Muhammed b. smilin yedinci ntk olarak grldn, onun
1131 1132

A. Hamdn-De Blois, A Re-Examination of al-Mahds Letter, 182. A. Hamdn-De Blois, A Re-Examination of al-Mahds Letter, 195. 1133 Eb Htim er-Rz, Zne, III, 287. 1134 Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 101. 1135 Cafer b. Mansr, Serir, 246. 1136 Cafer b. Mansr, Serir, 39. 1137 Kad Numn, erhul-Ahbr, III, 310. Ayn iddiay dris de tekrarlar. Bkz. El- dris, UynlAhbr, 335. 1138 A. Hamdn-De Blois, A Re-Examination of al-Mahds Letter, 187. 1139 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye,199. 1140 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 198. 1141 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 195.

167

Kim el-Mehd olarak zuhurunun beklendiini syleyebiliriz. Dolaysyla bu eser de eski itikatla ilgili Eh Muhsinin iddialarnn genel olarak doruluuna iaret etmektedir. Ubeydullah ncesi eski retide davetin banda bulunanlarn imam deil de huccet olarak grldklerine dair nemli delillere sahibiz. Ubeydullahn mektubunda aka imamlarn kendilerini gizlemek iin huccetlerin isimlerini kullandklar belirtilir.1142 Her ne kadar Ubeydullah bunu davetin bandaki kiilerin imametine iaret iin delil olarak kullanmsa da davetin bandakilerin davet taraftarlarnca huccet olarak grldnn ak bir delilidir. Fatm halifesi Kim dneminde yazlan Kitbul-Kefte, gizli davet dneminde davetin banda bulunan Muhammed b. Ahmedin takiyye yaparak kendisini imama iaret eden huccet olarak gsterdii belirtilir.1143 Eh Muhsinin rivayetinde Ubeydullahn, Abdana babasnn kendisini Muhammed b. smilin hucceti olarak gsterdiini ifade etmesi,1144 Ubeydullahtan nce davetin banda bulunan kiinin kendisini dlerine huccet olarak tanttn gstermektedir. Tm bunlar Ubeydullahtan nceki davet nderlerinin kendilerini gib imamn hucceti olarak gsterdiklerini ortaya koymaktadr.1145 lk Fatm yazarlar, Hamdan ve Abdann isimlerine eserlerinde kesinlikle yer vermemilerdir. Bunun nedeni, bu iki liderle hareketin merkezi liderlii arasndaki gr ayrl olmaldr.1146 Bu nedenle ilk Fatm kaynaklarnda Fatm-Karmat blnmesiyle ilgili ok ak ifadeler grememekteyiz. Ancak kimi kapal ifadelerde blnmeyle ilgili baz delillere rastlamaktayz. Kad Numann Kim Biemrillhn yazsna dayandrd rivayetine gre Ubeydullah el-Mehd dneminde baz dler pheye kaplm, Mehd onlar pheleri nedeniyle ayplamt. Onlardan birisi Mehdye, gerei bilmedikleri iin pheye dtklerini iddia etmitir.1147 Dnin dt phe Ubeydullahn imametle ilgili yeni iddialar olmaldr. Ancak bu dnin sonradan ikna olarak onun iddialarn kabul ettii anlalmaktadr. Dier bir rivayette Muiz, nceden davete dhil iken sonradan pheye den ve nifak karan bir kavimden bahsetmitir. Onlardan bazlar Ubeydullah el-Mehdye Bize ayetini gster demiler; Allah onlara ayetini gsterince bu defa da: Sen Mehdsin, senden
Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 910. Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 98. 1144 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230. 1145 Kr. Daftary, Carmatians, 5. 1146 Daftary, smaililer, 150. 1147 Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 323.
1143 1142

168

sonra immet yoktur. demilerdir.1148 Muizin bu ifadeleri de Ubeydullah dneminde bir ayrln gerekletiinin ve bu ayrln onun imamet iddiasyla alakal olduunun bir delili olarak grlebilir. Kad Numan Deimul- slm adl eserinde blnmeyle ilgili daha somut ifadeler kullanmtr. Ona gre Mehd Billh dneminde dinde basiret ehli olan baz kimseler Ubeydullaha muhalefet etmilerdi. Bunlar Allaha ve velsine davette bulunan dlerdi ve baka kimsenin eriemedii ilm bir dereceye ulamlard. Ancak eytan onlar zelil kld. Nifak ve dalalet ierisinde ldler ve dinden tamamen ktlar. Bunlar davetten ayrlmadan nce basret sahibiydiler, velayet ve salih amelleri vard. Sonra byk gnah ilediler ve haramlar helal saydlar, farzlar iptal ettiler, dini hafife aldlar. Mehd Billh onlar en iddetli ekilde cezalandrd. Bunlar yznden Mehd uzun sre davetin kapsna kilit vurmak zorunda kald.1149 Burada bahsedilen kiilerin muhalif Karmatler olduunu rahatlkla syleyebiliriz. O, bu dlerin daveti terk ettikten sonra farzlar iptal ettikleri, oysa davete bal iken salih amel iledikleri iddiasyla blnmeden sonra eriat nesh eden Karmatleri kast ediyor olmaldr. Sret Cfer el-Hcibin yazar, Zikreveyhin oluna Eb Mahzl lakabn takmtr. O, Eb Mahzln babasnn (Zikreveyh) daha nceden imamn dlerinden birisi olduunu belirtmektedir. Eb Mahzl ve kardei, davette babalarnn makamn elde etmek istemiler, ancak imam bunu kabul etmeyince davetten ayrlmlardr. Onlar bu ayrlktan sonra slam eriatn terk eden Karmta mezhebine slam eriatn reddettiini belirterek girmilerdir.1150 Srenin yazar burada, Zikreveyhin nceleri davet ierisinde bir d iken sonradan Karmatlie getiini ve blnmenin gerek olduuna ve Fatm-Karmat ilikisinin blnmeden sonra ortadan kalktna ak bir delalette bulunmaktadr. Yemen, onlarn bu kullanmndan hareketle Fatmlerin haramlar nemsemeyenleri Karmat olarak adlandrdklarn belirtmektedir.1151 Dolaysyla Karmatlerin Ubeydullah el-Mehdden nce smil davet ierisinde yer aldklarn, ancak Ubeydullahn imametle alakal yeni iddialarn kabul etmeyerek davetin ana merkezine ballklarna son verdiklerini rahatlkla syleyebiliriz.

Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 497. Kad Numn, Deimul- slm, 54. 1150 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 9092. 1151 El-Yemen, Akids-Selse, 712.
1149

1148

169

Blnmeden sonra gerekleenleri en ayrntl biimde yine Eh Muhsinde bulmaktayz. Ona gre Selemiyede bulunan imam, olunu Tlikana d olarak atamt. Hamdan Karmatn Ubeydullahtan nce bu d ile yaztn anlamaktayz. Ubeydullahn iddialar ortaya knca bu d ile yazmalar doal olarak kesildi. Bunun zerine d durumu tetkik etmek iin Tlikandan Kfeye Hamdan Karmatla grmek zere yola kt. Karmatn Kelvedya gittiini renen d bunun zerine buraya yneldi. Ona Karmatn ortadan kaybolduu ve nereye gittiinin anlalamad sylendi. Bunun zerine d Kfe Sevadna giderek Abdan buldu. Abdan ona daveti braktklarn, davete dnmeyeceklerini, babasnn kendilerini aldattn1152 syledi. Madelunga gre Tlikanda yaayan bu d Ubeydullahtr.1153 Ancak bu dnin Ubeydullah olduunu kabul ettiimiz takdirde davette deiiklie gidenin Ubeydullahn babas olduunu kabul etmemiz gerekir ki bu, mevcut rivayetlere uygun dmemektedir. Zira yukardaki rivayette Abdan, Tlikandan gelen dye babasnn kendilerini aldattn belirtmektedir. ayet gelen d Ubeydullah olsayd Sen bizi aldattn demesi gerekirdi. D, ondan midi kesince Zikreveyh b. Mihreveyhe giderek ona Abdann durumunu anlatt. Zikreveyh onu byk bir muhabbetle karlad. Bunun zerine d, onu babas Mihreveyhin yerine d olarak atad. Ona mal ve adam toplama yetkisi verdi ve yle dedi: Bu i Abdanla birlikte yrmez. nk o btn beldelerin dsidir ve civardaki dler onun tarafndan atanmtr. Bu nedenle dler onun emrindedir. Bunun zerine Abdan ldrmek iin bir tuzak hazrladlar. Zikreveyh adamlarn toplayarak onlara yanndaki kiinin huccetin olu olduunu, huccetin ldn ve yerine olunun getiini belirtti. Bunun zerine ona byk bir tazim gsterdiler. D onlardan Abdann ldrlmesini istedi. Bunun zerine Abdan geceleyin ldrdler. Onu ldrten Zikreveyh, Abdann emrindeydi ve onu Abdan d yapmt. Zikreveyhin Abdan ldrd duyulunca Abdann taraftarlar intikam almak iin onu aramaya baladlar. Bunun zerine Zikreveyh gizlendi. Ona kendi davet ehlinin dnda herkes muhalefet etmiti. artlarn ktletiini gren

1152

Buna gre dnin Ubeydullahn olu olmas gerekir. Ancak Ubeydullahn 260/874 ylnda doduu rivayet edilir. Blnme 286/899 yl civarnda gerekletiine gre henz o yirmili yalardadr. Bu nedenle bu dnin Ubeydullahn olu olmas mmkn gzkmemektedir. 1153 Madelung, Karmat, 660.

170

Tlikandan gelen d kendi adna ahit alamadan 286/899 ylnda Tlikana dnmek zorunda kald.1154 Zekkara gre Hamdan Karmat ile merkez liderlerin arasnn almasnn nedeni Hamdann, toplad mallar davet merkezine gndermeyip taraftarlarna datmasyd.1155 Ivanowa gre ise ayrln temel nedeni len imamn yerine kimin geeceiydi.1156 Benzer ekilde blnmenin temel nedeninin Ubeydullahn nesebinden pheye dlmesi olduu da ifade edilmitir.1157 Ancak Madelungun da belirttii gibi Eh Muhsinin rivayeti Fatmlerle Karmatler arasndaki birliin siyas deil, itikad bir birlik olduunu ortaya koymaktadr.1158 ayet onlar siyas bir birliktelie sahip olsalard yeni liderin iddialarna da fazla kulak asmazlar, siyas hedeflerine ulamaya alrlard. Oysa Karmatler, tamamyla zmsedikleri ilk smil retinin Ubeydullah tarafndan deitirilmesini kabul edemeyecek kadar mezheplerine ballard. Bu nedenle her trl siyas baarszl gze alarak daveti iptal etmilerdir. Ayn keskin tavr gizli davet dneminde Shibu Zenc ile birlikte hareket ettiklerinde de gsterdiklerini syleyebiliriz. Shibu Zenc ile siyaseten birlemeleri belki de onlara ok ciddi ekonomik ve siyas baarlar salayacakken, onlar itikad uyumazlktan tr Shibu Zenc ile birlikte hareket etmemilerdir. u halde Karmatler iin itikad unsur siyas ve ekonomik unsurlarn bir adm nnde yer almtr.1159 Ubeydullah el-Mehdnin kendisini imam olarak grp retide birtakm deiiklikler yapmasyla smil davet ciddi bir krizin iine dmtr. teden beri Muhammed b. smilin Mehd olarak dnn bekleyen ve davetin nderlerini Mehdnin huccetleri olarak gren dler ve mezhep taraftarlar Ubeydullahn yeni iddialar karsnda adeta ok olmulardr. Blgelerde davette bulunan dlerin bu yeni durum karsnda farkl tepkiler gelitirdiklerini grmekteyiz. Mansr el-Yemen ve Eb Abdullah e-nin Ubeydullahn iddialarn kabul ettikleri ve davetin nderlerine bal kalmay srdrdkleri anlalmaktadr. Irak, Bahreyn ve HorasanMvernnehirdeki dlerin ise eski retiye sadk kaldklarn syleyebiliriz.
1154

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230232. Kr. S. M. Stern, Abdn, Encyclopaedia of Islam, (Nem Edition), Ed. B. Lewis-C. Pellat-j. Schacht, C. I, (E. J. Brill 1986), 96. 1155 Zekkr, Ahbrul-Karmta, 131. Kr. Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 124125. 1156 Ivanow, Rise, 59. 1157 Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 68. 1158 Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, 5758. 1159 Kr. Bezzn, el-Karmta, 123124.

171

Suriyede faal olan Zikreveyh ise nceleri davetin merkezine balln srdrp daveti sonlandran, kendisinin de bal olduu, Abdan ldrrken; daha sonra o da davetin nderleri ile ilikiyi kesmitir. Yemendeki Ali b. Fadl ise balangta davet merkeziyle ilikiyi srdrmeye devam ederken, daha sonra onlardan ayrlm, kyameti ilan ederek eriat kaldrmtr.1160 Bu nedenle Karmta kavram Hamdan Karmat ve ona bal olan Zikreveyh, Eb Sad gibi dlerin ban ektii Ubeydullahn iddialarna kar eski retiyi savunanlar belirtmek iin ad olarak kullanlmtr.1161 Bu dnemde Karmatler Ubeydullahn imametini benimseyenlere oranla ounluktaydlar.1162 Merkez liderlikten yoksun olan bu Karmat topluluklar ok gemeden eski retiden uzaklamaya, smil retide var olan Mehd beklentisini kendilerine ynlendirmeye; eriatn neshi ve kyametin ilan gibi teden beri savunulan iddialar pratikte uygulamaya koyulmulardr. Fatmler ise mehdlik kavramnda dzeltmeye gitmek zorunda kalmlardr. Buna gre artk Mehdnin grevi slam eriatn kaldrp btn dnyada adalet dzenini kurmak deil, kl vastasyla slam savunmak olarak yeniden tanmlanmtr.1163 4. Fatm-Karmat Blnmesi ncesi smil tikad Blnme ncesi Karmatlik, smilliin Irak kolunu oluturmu ve buradan civar blgelere yaylm bir harekettir. Ubeydullahn retide meydana getirdii deiikliklere kadar bunlar smillerin ilk retisini savunmular ve blnmeden sonra da bu retiye sadk kalmlardr. Ancak blnme sonrasnda farkl Karmat evrelerde zamanla baz yeni grlerin gndeme getirilmeye balandn grmekteyiz. Bu nedenle Karmatlerin sonraki retilerinin salkl bir ekilde tespit edilebilmesi iin davetin ana gvdesinden ayrlmadan nceki retilerinin ortaya konulmas gerekmektedir. Erken dnem smil retisiyle ilgili en nemli kaynaklarmzdan ikisi1164 blnmeden hemen sonra yazan Kumm ve Nevbahtdir. Her iki yazarmz da blnmenin farkndaym gibi gzkse de, onlarn Ubeydullahn retide gerekletirdii yeni fikirlerden haberdar olmadklarn anlamaktayz. Bu nedenle bu
1160 1161

Kr. Madelung, smllik, 284. Daftary, The Earliest Ismls, 241; Carmatians, 1; smailler Arasnda Entelektel Hayat, 111; Walker, The Ismls, 7374; Philosophical Shiism, 11; Madelung, Karmat, 660; Stern, Ismls and Qarmatians, 289, 296; Nomoto, Early Isml Thought, 82; Hizmetli, Karmatler, 510. 1162 Akbaralli Meherally, A History of the Agakhani Ismailis, Canada, 1991, 109. 1163 Kr. Daftary, smaililer, 160; A Major Schism, 138; Madelung, Das Imamat, 65, 7173. 1164 Daftary, Carmatians, 4.

172

eserlerin Karmatlere atfettikleri fikirler genel olarak blnme ncesine ait fikirlerdir. Ancak bu eserlerdeki baz grlerin blnme sonrasna ait Karmat fikirler olma olasln da gzden karmamak gerekmektedir. Kumm ve Nevbahtde Karmatlere atfedilen grlerin daha sonra Eh Muhsin rivayetinde de genel olarak dorulandn grmekteyiz. Eh Muhsin smil davet sistemiyle ilgili bilgiler veren Kitbus-Siysede eski retinin yer aldn belirtmitir. Dolaysyla Eh Muhsinin bu eserden yapt alntlar eski retinin belirlenmesi asndan nemlidir. Bunun dnda Ubeydullah el-Mehdnin mektubunda da eski retiye kimi atflar vardr. Mektuptaki bu atflar sayesinde eski retinin baz ynlerini birinci azdan renme imkan bulmaktayz.1165 Blnme ncesinde yazldn belirttiimiz Kitbur-Rd vel-Hidye ile Kitbul-lim velulm da eski retiyi tespit edebilmek asndan olduka deerlidir. Ancak bu kaynaklarda ortaya konulan smil reti blnmeden hemen nceki dneme ait itikad iermektedir. Dolaysyla bu eserlerden hareketle Cfer es-Sdk dneminden Ubeydullaha gelene kadar smil retinin nasl teekkl ettiini ortaya koyabilmek ve bu teekkl sreci ierisinde fikirlerin tarihlendirmesini yapabilmek imkanszdr. Bu nedenle burada eski reti olarak vereceimiz bilgiler smillerin blnmeden hemen nceki itikad anlaylarn gstermektedir. lk smil retideki tevhit inancn tespit edebilmek zordur. Onlar muhtemelen Allah her eyden soyutladklar iin kozmolojik anlaylarna KnKader ifti ile balamlardr. Ancak onlarn Allah yaratma iinin tamamen dnda tuttuklarn, fakat Yeni Efltuncu felsefenin etkisine giren sonraki HorasanMvernnehir smilleri gibi Allahn tanmlanamazl ve tasvir edilemezlii noktasnda ar bir anlay gelitirmediklerini syleyebiliriz. Eh Muhsinin rivayetine gre Sbkn kendisinden olduu ilk varln ismi ve sfat yoktur. Birinin onu tasvir etmesi mmkn deildir.1166 Horasan-Mvernnehirdeki smiller Yeni Efltuncu felsefeden hareketle kozmolojik anlaylarn yeniden kurgularken, eski kozmolojik anlaya daha sadk kalan ilk Fatm smillerinin eserlerindeki bilgiler bize smilliin blnme ncesindeki Tanr anlaylaryla ilgili ipular vermektedir. Fatmlerin ilk dneminde yazlan Kitbus-Serire gre Allah yeryznn nurundan bir rt yaratm ve
1165 1166

Mektubun bir deerlendirmesi iin bkz. H. Hamdani, On the Geneology, 521. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 212.

173

yaratt rtlerin her birine kendi adlarndan birini vermitir. Yine Cfer es-Sdka Muhammed Rabbini grd m? diye sorulduunda o: Evet. Onu iki kez grd. Onu bir kez kalbi ile bir kez de gzyle grd. demitir.1167 Ancak eserin baka yerlerinde Allahn sfatlar, keyfiyeti, nasll, nicelii gibi konularda akledilemez ve sorgulanamaz olduu belirtilmitir.1168 Dolaysyla Allahn vasflanamaz, tanmlanamaz, kavranamaz bir varlk olduunun blnme ncesinde de kabul edildiini, ancak erken dnemdeki soyut Tanr dncesinin Yeni Efltunculuun etkisindeki anlay kadar ileri gtrlmediini syleyebiliriz. smilliin erken dnem kozmoloji anlay Halma gre Maniheizm ve Sbilikteki gnostik kurtulu retisinden etkilenmitir.1169 Bu anlayta birtakm slm kavram ve terminolojiye yer verilmi olmasna ramen reti daha az slm, hatta daha az bir zellik tamaktadr.1170 Buna gre Allahn kn olan Emrinden ilk ilah varlklar olan Kn ve Kader kmtr. Bunlardan nce olan (Sbk) madd evrenin ilk prototiplerini (sretlerini) ina ederken, sonra olan (Tl) bu suretlere ekil ve dzen vermitir. Sbk kendiliinden olurken, Tl Sbktan meydana gelmitir. Ancak Eh Muhsine gre mezhep taraftarlarnn hepsi bu fikirde deildir. Onlardan bazlar Allah kendisiyle ilgili dnceye dald iin Sbkn var olduunu; daha sonra Sbkn dnceye daldn, ondan da Tlnin meydana geldiini iddia etmilerdir. Bazlarnn iddia ettiine gre ise Tanr, kendisinin bir benzerini var edip edemeyeceini dnm, bu dnce neticesinde ilk varlk meydana gelmitir.1171 Onlarn anlaylarna gre evrendeki her ey kaynan Sbk ve Tlden almtr. Varlklar Sbk ve Tlden uzaklatka ilah deerlerini kaybetmektedirler. Dolaysyla kiinin dnyaya gelii aa doru bir yolculuun ve dn neticesinde gereklemitir. Bu nedenle kurtulu tersine bir yolculuun balamas ile mmkn olacaktr. Varlklar amellerine devam ederek kendilerinden stteki konumlar elde edebilirler. Tl alarak Sbk konumuna ykselebilir. Yeryzndeki en stn varlk olan Ntk alarak Tl rtbesine ykselebilir. Esas1172

Cafer b. Mansr, Serir, 5053. Cafer b. Mansr, Serir, 5455. 1169 Halm, Kzmlciyyetl- smliyyn, 8991. 1170 Madelung, smllik, 283. 1171 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 210-212. 1172 Eh Muhsin bu kavram Ss olarak vermi ancak baka bir ey de olabileceini belirtmitir. Kavramn dorusu Esas olmaldr.
1168

1167

174

alarak kendisinden bir st mertebede olan Ntk seviyesine ykselebilir. D alarak Esas olabilir. lemin dzeni bu ekilde akp gider.1173 Eh Muhsinin anlatsnda bir miktar abart sz konusu olduunu syleyebiliriz. Ancak bu rivayetten genel olarak ilk smillerin yaratma iini Kn ve Kader iftiyle ilikili olarak akladklarn anlamaktayz. Evrendeki her ey Kn ve Kaderden kmtr. Bu anlayta dnyann ve dnyadaki her eyin ilahi lemde bir karlnn olduu kabul edilmitir. Dolaysyla dnya ilahi lemin bir yansmasndan ibarettir. Onlar dnyay zahir, ilahi lemi btn olarak grmlerdir. Yani tpk hakikat zahir deil de onda gizli olan btn olduu gibi, hakiki lem de dnya lemi deil, ahiret lemidir.1174 Bu anlaya gre yeryzndeki her eyin ilah lemde bir karl vardr. Ancak Allahn nurdan yaratt Havvy bunun dnda tutmulardr. Havv bir memsule mesel olmaktan daha byktr. O, sema ve arzdan daha byktr. O, Allaha benzer hi kimsenin olmadna delildir ve en byk meseldir. Havvadan nce Evn vard. Evn, Allahn kendisiyle yaratt ve dilediini emrettii iradesidir.1175 Kitbul-limdeki bu rivayetten, ilk varlklarn yaratlmas ile ilgili baz ayrntlar daha ortaya koyabiliriz. Buna gre Havv, yazarn Evan diye adlandrd iradeden sonra Allah tarafndan ilk var edilen varlk olan dii ilke Kndir. Kn ak bir ekilde gnostik dinlerde Demiurg olan yaratc g Sophiann ilevini stlenmektedir. Evn ise Allahn Havvy ya da Knyi yaratt iradesinin dier addr. Bu anlaya gre Knnin Allahn Emrinden ilk zuhur eden varlk olduunu syleyebiliriz. lk smillerin maddeye gnostikler kadar olumsuz bakmadklarn grmekteyiz. Kitbul-lim vel-ulma gre dnyay ktlemek sz konusu deildir. Dnyay ancak cahil kimseler ktleyebilir. nk dnya yaratcnn bir fiilidir ve insan yaratcnn fiilini ktleyemez.1176 lk smillerin yayd grler temelde vahyin devr bir tarihi ve gnostik evren anlayndan ibaretti.1177 Onlar devr tarih anlaylarnn bir gerei olarak dnya
1173 1174

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 212. Cfer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 2021. 1175 Cfer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 2225. 1176 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 18. 1177 Madelung, smllik, 282. Devr tarih anlayyla ilgili geni bilgi iin bkz. Muzaffer Tan, On the Ismaili Understanding of History: A Doctrine of Cyclical Time, Journal of Islamic Research, Vol. 1, No: 2, (2008), 97-107.

175

hayatn yedi devre ayrmlardr. Her bir devir Ntk adn verdikleri Ulul-Azm peygamberler tarafndan balatlm ve her devir sahibinin adyla anlmtr. Her devirde birbiri ardna yedi imam-nebi gelir. mamlarn yedincisi Ntk mertebesine ykselerek nceki Ntkn getirdii eriat nesh eder ve yeni bir eriat getirir. Natklarn yedincisi ise kendisinden nceki btn eriatlar nesh edecek olan Kyamet Sahibidir. Bu Ntklarn ilki demdir. Onun Esas (Vas) ittir. Onun ardndan demin eriatna susan (Smit) yedi tamamlayc (Mutim) gelir. kinci Ntk Nuhtur. Onun Esas Samdr. nc Ntk brhim, Esas smil; drdnc Ntk Ms, Esas Harun; beinci Ntk s, Esas emun; altnc Ntk Hz. Muhammed, Esas Ali b. Eb Tlibdir. Yedinci Ntk Kimuz-Zaman olan Muhammed b. smildir. O, devir sahiplerinin sonuncusudur.1178 Muhammed b. smilin Mehd olarak gaybette olduu, yedinci Ntk olarak zuhur edip kyameti ilan edecei dncesinin lk smillerin anlay olduundan kuku duymak mmkn gzkmemektedir.1179 Bununla ilgili en nemli delillerden birisi Ubeydullahn mektubudur. Ubeydullah kendisinden nceki dnemlerde davetin Muhammed belirtmektedir. b.
1180

smilin

Mehd

olduu

tezi

zerine

yapldn

aka

Yine Davet edilenlerden bir grup nifak kard.

smil ve

Muhammed b.

smili zikrettiler. diyerek muhtemelen kendi retisini kabul

etmeyen Karmatleri kast etmektedir. Kitbur-Rd vel-Hidyede de Muhammed b. smilin Mehd olarak beklenildiine dair iaretler vardr. Bu esere gre Hz. Aliden sonra onun soyundan yedi imam gelir. Bunlarn sekizincisi Ntklarn yedincisi olacak olan Mehddir. Onun ismi Muhammed Mehddir.1181 Eserde belirtilen Mehdnin Muhammed b. smil olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Yedinci Ntk yeni bir eriat getirmeyecektir. Aksine o, daha nce gelmi olan btn eriatlar tasdik edecektir. Yedinci Ntk olan Mehd rislet ve vesyet mertebelerini sonlandracak;1182 Mehdnin zuhuruyla kyamet saati gelecektir.1183
1178

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 205206. Kumm-Nevbaht yanllkla Hz. demi yedi Ntk arasnda saymazlar. Bunun yerine onlar Hz. Aliyi yedi Ntk arasna dhil ederler. (Bkz. KummNevbaht, i Frkalar, 203.) Ancak bu doru gzkmemektedir. Zira onlarn anlaylarnda her Ntk arasnda yedi imam gemelidir. Oysa Hz. Muhammed ile Hz. Ali arasnda byle bir ey sz konusu olamaz. 1179 Kr. Daftary, smaililer, 138, 203; The Earliest Ismls, 230231; Walker, Philosophical Shiism, 10; Stern, Ismls and Qarmatians, 293; Ivanow, Rise, 49; z, smiliyye, 130. 1180 Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 10. 1181 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 199. 1182 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 198. 1183 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 195.

176

Kitbul-Mnzartn yazar bnl-Heysem, smil olmadan nce Kuzey Afrikada yaptklar mnazarada Eb Abdullah e-nin nemli adamlarndan Eb Msnn kendisine imamn Muhammed b. smil olduunu sylediini belirtir.1184 Bu konuma Eb Abdullahn meclisinde muhtemelen blnmeden sonra yaplmtr ve byk ihtimal Ubeydullahn kimliini ak etmemek iin bnl-Heyseme imamn Muhammed b. smil olduu sylenmitir. Ancak Ubeydullah gizlemek iin bile olsa Muhammed b. smilin imam olarak sunulmas dikkat ekicidir. Bu, blnme ncesi eski alkanln Ubeydullahn kimliini gizlemek iin srdrldne iaret etmektedir. Ear de Karmatlerin Muhammed b. smilin Mehd olduunu, lmediini ve yeryzne hkim olmadka da lmeyeceini iddia ettiklerini belirtmektedir.1185 O, Kumm ve Nevbahtye uygun olarak Karmta kavramyla blnme ncesindeki smilleri kasteder. Eh Muhsin de ak bir ekilde Muhammed b. smilin Ubeydullah ncesi retide Mehd olarak beklendiini belirtir. Ona gre Ubeydullah imametle ilgili yeni fikirler ne srmeden nce davet taraftarlar Muhammed b. smil b. Cfer es-Sdka davet ediyorlar, onun canl olduuna ve lmediine inanyorlard.1186 O, ahir zamanda ortaya kacak olan Mehddir ve biat onun adna almaktadrlar.1187 Hamdan Karmat da ona davet ediyordu.1188 Ancak Eh Muhsin anlatsnda farkl bir rivayetle daha karlamaktayz. Onun Kitbus-Siyseye dayandrd bilgiye gre blnme ncesi smiller Muhammed b. smilin ruhan olarak kyam edeceine ve mahlkatn ona ruhan olarak dneceine inanyorlard.1189 Bu rivayetin tm smillerce kabul grdn sylemek mmkn gzkmemektedir. Blnme sonras Karmatler hala Muhammed b. smilin fizik olarak dnn bekliyorlar, taraftarlarna onun zuhurunun yakn olduunu sylyorlard. Bu nedenle onun manev olarak dnecei iddias Kitbus-Siysenin yazarnn farkl bir grn yanstyor olmaldr. Gizli davet dneminde davetin bandaki kiiler grebildiimiz kadaryla davet taraftarlar tarafndan imamn, yani Muhammed b. smilin huccetleri olarak grlyorlard. Kim Biemrillh dneminde yazlan Kitbul-Kefte gizli davet
1184 1185

bnl-Heysem, Kitbul-Mnzart, 56. El-Ear, Maklt, 57. 1186 El-Makriz, ttiz, 34. 1187 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 277, el-Makriz, ttiz, 28, 29, bnd-Devdr, Kenz, VI, 19. 1188 El-Makriz, Mukaff, 592; ttiz, 209. 1189 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 223.

177

dneminde bata bulunan Muhammed b. Ahmedin, kimliini gizlemek iin kendisini imama iaret eden bir huccet olarak gsterdii belirtilir.1190 Yine Eh Muhsin rivayetinde Ubeydullahla tartan Abdan ona yle demitir: Babann kendisine davet ettii kii Muhammed b. smil b. Cfer Shibuz-Zamand. Baban onun huccetiydi.1191 Ubeydullah mektubunda, atalarnn kimliklerini gizlemek iin kendilerini huccet konumunda gsterdiklerini belirtmektedir.1192 Tm bunlar Muhammed b. smilin yokluunda davetin bandaki kiilerin kendilerini Mehdnin Hucceti olarak gsterdiklerini ortaya koymaktadr. Bunun anlam, dnya Tanrnn yeryzndeki kant olmadan bir an bile var olamayaca iin, imamn yokluunda Tanrnn iradesini ifa etme grevini onun temsilcilerinin yerine getireceidir.1193 Kaynaklarda gaybetteki yedinci Ntk Muhammed b. smilin ilk smil dncedeki fonksiyonuyla ilgili nemli bilgiler mevcuttur. Eh Muhsin rivayetine gre Muhammed b. smil, kendisinden nceki ilimlerin son halkasdr.1194 Bunun anlam onun kendisinden nce gelmi olan btn eriatlar ve ilimleri kaldracadr. O, bu eriatlardaki btn batn hakikatleri kefedecek ve bilecektir.1195 Bu bilgi sadece Kaim el-Mehd dnemindeki insanlar deil, btn insanl kurtaracak hikmet (gnosis)tir. Gnosis sayesinde insanlk kurtuluu iin gerekli olan bilgiye kavuacak ve ait olduu yere, daha nce dmek zorunda kald ilah lemine geri dnecektir. Bu nedenle yedinci Ntkn kendine ait bir eriat olmayacaktr. Mehd rislet ve vesyet rtbelerini sona erdirecek haddir ve varln sonudur.1196 Dolaysyla yedinci Ntkn zuhuru kyamet saatinin gelmesi anlamn tamaktadr.1197 O, kyameti ilan ederek insanl kurtaracak ve tm devirler sona erecektir. Altnc devir olan Hz. Muhammed ann imamlaryla ilgili de birtakm bilgilere sahibiz. Kumm ve Nevbahtnin rivayetlerine gre Karmatler, Hz. Muhammedden sonra yedi imamn geleceini iddia etmilerdir.1198 Onlar Hz. Muhammedin risaletinin, salnda Gadir Humda Ali b. Eb Tlibi insanlara imam atamasyla birlikte sona erdiine inanmaktaydlar. Bu tarihten itibaren risalet Ali b.
1190

Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 98. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV,230. 1192 Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 910. 1193 Kr. Daftary, smaililer, 159. 1194 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 206. 1195 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 206. 1196 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 198199. 1197 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 195. 1198 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202.
1191

178

Eb Tlibe intikal etmitir. Onlar bu konuda Ben kimin mevlas isem Ali de onun mevlasdr. szn delil getirirler. Zira onun bu sz, risaleti ve nbvveti braktn, Allahn emri ile risaleti Ali b. Eb Tlibe teslim ettiini ifade etmektedir. Hz. Peygamber bu gnden itibaren Aliye tabi olmu ve onu huccet kabul etmitir.1199 Dolaysyla imamlarn ilki Hz. Alidir. Ancak ilgin olan Kumm ve Nevbahtnin Ali b. Eb Tlibin Karmatlerce resul ve imam olarak grldn sylemeleridir. Kumm ve Nevbaht ayn rivayetin devamnda Karmatlerin yedi Ulul-Azm peygamber olduuna inandklarn belirtirler. Bu yedi Ulul-Azm peygambere Hz. Aliyi dhil ederek Hz. demi karmlardr.1200 Daftary bu bilgiden phe etmeyerek Hz. Alinin Karmatlerce, dolaysyla ilk smillerce imam-resul olarak grldn kabul etmitir.1201 Ancak Kumm ve Nevbahtde geen bu bilginin doru olmad kansndayz. nk erken dnem smil sisteminde yedi devir nazariyesine bal olarak yedi Ntkn (Resul) benimsendiini yukarda ifade etmi ve her Ntk arasnda da yedi imamn geldiini sylemitik. Altnc Ntk Hz. Muhammed olduuna gre onun ardndan gelecek alt imamdan sonra yedinci imam olarak Hz. Ali gelmelidir ki Ntk olabilsin. Ancak bu, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ayn zamanda yaad iin fiil olarak mmkn deildir. Dier yandan Ear Hz. Muhammed dneminin yedi imamn sayarken Hz. Aliyi sadece imam olarak vererek Kumm ve Nevbahtnin dncesini benimsememi gzkmektedir.1202 Kumm ve Nevbaht tarafndan ne srlen bu iddiann doru olduuna dair sonraki kaynaklarda da hibir bilgi yoktur. stelik eski reti konusunda son derece donanml olan Eh Muhsin Hz. Aliyi sadece birinci imam olarak grmtr.1203 Yine o, yedi Ntk ierisinde Hz. Aliye deil de Hz. deme yer vermitir.1204 Dolaysyla Kumm ve Nevbahtnin Karmatlerin Hz. Aliyi Ulul-Azm peygamber olarak grdkleri rivayeti ayet bir bilgi yanl deilse, kendi dnemlerinde hzla yaylan ve kendilerine alternatif tekil eden bir hareketi karalama dncesinden baka bir ey deildir. Zira Hz. Aliyi peygamber olarak gstermek hareketin sapk ve gulat olarak grlmesi iin yeterli bir sebep tekil edecektir.

Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 203. 1201 Daftary, Klasik smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, 61. 1202 El-Ear, Maklt, 57. 1203 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 203. 1204 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 205206.
1200

1199

179

Erken dnem smil itikadnda Hz. Aliden sonra srasyla u imamlar gelir: Hz. Hasan ve Hseyin, Ali b. Hseyin, Muhammed b. Ali el-Bkr, Cfer es-Sdk. Ancak her Ntktan sonra yedi imam gelecei tezinden dolay skntya dmlerdir. Zira Cfer es-Sdk altnc imamdr. Bu nedenle onlarn bazlar smil b. Cferi saymadan direk Muhammed b. smile gemiler ve onun Kim el-Mehd olduunu iddia etmilerdir. Ancak bazlar imamet halkasna smil b. Cfer es-Sdk da katmlardr ki bu durumda sekiz imam olmaktadr.1205 lk smil anlayta yeryz on iki blgeye ayrlm, her blgeye bir d, her dye bir yardmc, her yardmcya da bir el (yed) verilmitir. Elin anlam Hz. Peygamberin delilleri gibi delil ve burhanlar olan ve bunlar gsterebilen ahstr.1206 mamlarn grevi Hz. Peygamberin ortaya koyduu tenzili ve eriat aklamaktr. Onlar Kurann batn hakikatlerini ortaya koyarlar. Natktan sonraki ilk imama Vas denir. Dolaysyla Hz. Peygamberin Vassi Hz. Alidir. Ntklar zhirle, imamlar btnla konuurlar.1207 Onlara gre insan kurtulua erdirecek olan bu btn ilmini kii kendi bana elde edemez. Btn ilminin (gnosis) elde edilebilmesi iin ilim sahibi birine balanmak (ahit) gerekir. Bu ahit olmadan kiinin zahirin altnda gizli btn bilgiyi elde edebilmesi mmkn olamaz. Bu nedenle ahdi olmayan blis konumundadr.1208 lk smillerin dnyay zahir, hireti ya da ilah lemi btn olarak grdklerini ifade etmitik.1209 Bu zhir-btn, mesel-memsl ayrmnn bir sonucu olarak onlar tevil ilmine ynelmilerdir. Buna gre Resul zhir ile konuur, btn ile konumaz. Kurann tevilini yapmak Vasnin, yani Hz. Alinin grevidir. Vas Resln yardmcsdr.1210 Btn ilmini Vasden sonra imamlar devam ettirirler. Sradan inananlarn (Mmin) tevil yapma kudretleri sz konusu deildir.1211 Ntk Resuln 12 Nakbi vardr. Bunlar sadece tenzilin zhirini anlatmakla grevlidirler. mamlarn da on iki hucceti vardr. Resul tevil ile konumaz ve onu anlatmaz. Ancak tevili Vassine retir. Vas de bu tevili kendisinden sonra imam olacak olan huccetine atar. Huccet, Vasden ald tevil ile konuur ve insanlar ona davet eder. Huccetler
1205

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 203204; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202; el-Ear, Maklt, 57. 1206 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 204. 1207 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 210. 1208 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 211212. 1209 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 2021. 1210 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 204. 1211 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 190.

180

btn ilmini kendilerinden nceki Vasden miras alrlar.1212 Resuln getirdii zahirin iinde tevil de gizlidir. Resuln getirdii tenzilin zahirini herkes elde edebilir. Ancak Resul tevili Vassine gizlice vererek ona Allahn emri ile teville konumas iin vasiyette bulunur. Bu nedenle tevili sradan insanlar elde edemezler. Kim btn olmadan sadece zahire tutunursa kurtulua eremez. nk insan kurtulua erdirecek gizli bilgi onun btnndadr. Hz. Muhammed tenzil sahibidir; Hz. Ali ise tevil sahibidir. Resul ve Vas konum olarak birbirine yakndr.1213 Onlar bu anlayn bir gerei olarak Kurann tamamn tevil etmilerdir. Onlarn tevilleri ounlukla immet, vesayet, Ntk, Kn, Kader gibi kendi retilerinde var olan eyleri temellendirmeye dnktr. rnein onlara gre Bakara suresinin bandaki Elif, Lam, Mimdeki Elif Ntka, Lam Vasye ve Mim mama iaret eder.1214 Yedinci devrin sahibi Kim zuhur ettiinde tm eriatlar kaldraca ve yeni bir eriat getirmeyecei iin onun Vassinin insanlara aktaraca bir tevili olmayacaktr.1215 lk smillerin gelitirdii tevil anlay onlar harf ve say gizemciliine sevk etmitir. Onlar btn zhirin iine gizlenmi bir hakikat olarak grdkleri iin bu hakikate ulamak uruna Kuran harflerine zel bir nem atfetmilerdir. Yedi ve on iki saylarna dayal itikatlarn bu harf gizemciliinden hareketle Kurn bir temele oturtmaya almlardr. rnein Bismillah yedi harftir ve yedi Ntka delalet eder. Bismillahn on iki ubesi vardr. Bu da her Ntkn on iki Nakbi olduuna delalet eder. Yine er-Rahmn er-Rahmde on iki harf vardr. Bu harflerin de on dokuz ubesi vardr. On dokuz says ise her Ntktan sonra yedi imam ve on iki Huccet geldiine iarettir. Bunlarn toplam on dokuz eder.1216 Onlar yedi devir, yedi imam ve on iki Nakb gibi yedi ve on iki saylarna dayanan itikatlarn sadece Kurana dayandrmazlar. Onlara gre kinattaki dzen, bu saylarn ulv deerinin olduunun iaretidir. Zira gkyznde yedi gezegen vardr. Gkyz yedi kattan oluur. Haftada yedi gn vardr. Burlar on iki tanedir. Bir ylda on iki ay vardr.1217 Tm bunlar kinattaki hibir eyin tesadf olmadnn iaretleridir. Bu ilah hikmetin bir gerei olarak imamlarn ve natklarn saylar yedidir, nakiplerin saylar on ikidir.
1212 1213

Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 202. Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 211. 1214 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 190. 1215 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd, 199. lk smillerin tevil anlaylar iin bkz. Muzaffer Tan, Erken Dnem smaililik ve Temel Grleri, Ekev Akademi Dergisi, S. 39, Erzurum 2009, 8284. 1216 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 189. 1217 Kr. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 198, 203.

181

lk smiller, Kuran ayetlerinin altndaki srlara vakf olmak iin Cmmel hesabn da kullanmlardr.1218 Kumm ve Nevbahtde geen nemli iddialardan birisi de Karmatlerin eriat kaldrdklar ynndedir. Onlar eriatn iptal edildiini delillendirmek iin Cfer esSdktan u rivayette bulunmulardr: Kimimiz ortaya karsa Kuran yeniden renirsiniz. slam garip domutur, garip olarak devam edecektir. Ne mutlu gariplere!1219 Gerekten blnme ncesinde Karmatler eriat nesh etmi olabilirler mi? smil evrelerde ortaya kan metinlere gre blnme ncesi smiller eriat uygulamaya devam etmilerdir.1220 Nitekim Kitbul-lim vel-ulmda eriatn nesh edilmediini aka grmekteyiz. Esere gre zahir ve btn/eriat ve din birbirlerinin tamamlayclardr. Bu nedenle eriatn zahiri ancak btn ile kvamn bulur. nk btn, zhirin nuru ve anlamdr. Btn, eriatlardaki hayat ruhudur. Zhir, ancak kendisiyle grebilecein dnya ilmi, btn ise ancak kendisiyle grebilecein ahiret ilmidir.1221 Ayn yazar bir baka yerde yle der. Hadlerin ilki Kitabn (Kurann) zahirini ve eriatn ikame etmek ve bunlarla bildiin kadar amel etmektir.1222 Bu rivayetlerden hareketle lk smillerin eriat nesh etmediklerini rahatlkla syleyebiliriz. u halde Kumm ve Nevbaht Karmatlerin eriat nesh ettiklerini sylemekle hata m etmilerdir? Onlarn blnme ncesi ile sonrasna ait bilgileri kark halde verdikleri anlalmaktadr. Zira Karmatlerin bazlar smilliin ana bnyesine ball braktktan sonra eriat nesh etmilerdir. Kad Numann rivayetinden Karmatlerin blnmeden sonra eriat nesh ettiklerini anlamaktayz. O, Ubeydullah el-Mehd dneminde davetin nde gelenlerinin bazlarnn velayet ve salih amel sahibi olduklarn belirtir. Ancak bunlar Ubeydullaha itaati sonlandrdktan sonra byk gnah ilemiler, haramlar helal saymlar, farzlar terk etmiler ve dini hafife almlardr.1223 Kad Numnn onlarn balangta velayet ve salih amel sahibi olduklarn ifade etmesi bu dlerin Ubeydullaha balandklarna ve eriata uyduklarna iarettir. Ancak bunlar Ubeydullahtan uzaklatktan sonra eriat nesh etmilerdir. Dolaysyla Karmatlerin baz gruplar blnmeden sonra eriat nesh

Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 199. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 203204. 1220 Daftary, A Short History, 52. 1221 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 17. 1222 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 12. 1223 Kad Numn, Deiml- slm, 54.
1219

1218

182

etmilerdir. Bu nedenle Kumm ve Nevbahtnin Karmatlerin eriat nesh ettiklerini sylemeleri blnmeden sonra ahit olduklar durumu yanstmaktadr. Sonu olarak blnme ncesi smil retisi insann kurtuluunun nasl gerekleeceini gstermeyi hedeflemitir. Bu, insann kendi znn ve Tanrdan ayrlnn nedenlerinin bilgisinin (gnosis) farkna varmas ile mmkn olacaktr. Kurtuluu salayacak olan bu bilgi ilah lemden Ntklar sayesinde elde edilir. Birinci Ntktan itibaren insanln kurtuluunu salayacak olan ilah bilgi artarak elde edilmeye devam eder. Nihayet yedinci Ntk geldiinde insanln kurtuluu iin gerekli olan tm ilah kaynakl bilgi elde edilmi olur. Bylece insanlk kurtulur ve nefisler ait olduklar yere geri dnerler. Bu anlay Gnostik bir bak asnn rndr. Ancak blnmeden sonra Horasan-Mvernnehirde ortaya kan Karmat dler, Yeni Efltuncu felsefeyle bu grleri yeniden yorumlayacaklardr.

183

III. BLM KARMATL N YAYILII

A. IRAKTA KARMATL K Ubeydullah el-Mehdinin eski retiyi deitirerek kendisinin imam olduunu ne srmesinden sonra Hamdan Karmat ortadan kaybolurken, Abdan kendi dlerinden birisi olan Zikreveyhin adamlar tarafndan ldrld. Zikreveyhin Abdan ldrd duyulunca Abdann taraftarlar intikam almak iin onu aramaya balamlar, bunun zerine Zikreveyh saklanmtr. Tlikandan gelen ve Zikreveyhe Abdan ldrten d de kendi adna ahit alamadan 286/899 ylnda Tlikana dnmek zorunda kalmtr.1224 Bu olay zerine Iraktaki davetin basz kaldn grmekteyiz. Hamdan Karmat gizlendikten sonra bir daha ortaya kmamtr. Abdan da ldrlnce onlara bal dlerin kendi blgelerinde daveti srdrmeye devam ettikleri anlalmaktadr. Bu dler nderleri Hamdan ve Abdan gibi Fatmlerin yeni iddialarna kar kmaya devam ederek onlarla her trl ilikiyi kesmilerdir. Bu esnada Bahreyndeki davetin ksa srede baar elde etmesi zerine Irak Karmatlerinin nemli bir ksmnn Bahreyne balandklarn grmekteyiz.1225 Abdann ldrlmesinden sonra yeeni sa b. Musa Karmatlerin bir ksmna nderlik ederek davetin Irakta yaamaya devam etmesini salamtr.1226Ancak onun Iraktaki tm gruplar temsil etmediini de sylemeliyiz. Blnmenin ardndan muhtemelen Abbaslere kar ilk bakaldr Vastla Kfe arasndaki Cnbldaki Karmatler tarafndan 287/900 ylnda gerekletirilmitir. Cnbl Karmatleri vali Bedre saldrarak kadnlarn ve ocuklarn da bulunduu bir grup insan ldrm ve evlerini atee vermiti. Bunun zerine Bedr harekete geerek blgedeki Karmatleri etkisiz hale getirmitir. Ancak Karmatlerin hemen tamamnn blgedeki ifti ve iilerden olumas sebebiyle Bedr onlar tamamen ortadan kaldrma yoluna gitmemitir. Blgenin harap olmasndan ve tarm gelirlerinin azalmasndan korkan Bedr, onlarn sadece reislerini ele geirerek ldrtmtr.1227 Halife Mutezd, bu olaydan bir sre sonra 289/901
1224 1225

Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230232. Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, 66. 1226 Daftary, smaililer, 161. 1227 Taber, Trh, X, 82.

184

ylnda, Sevad valisi Ahmed b. Muhammed et-Tnin olu1228 (ya da klesi)1229 ibli onlarn zerine gnderdi. ibl onlar yenerek reislerinden ve Abdann dlerinden olan Ebl-Fevrisi tutuklam ve Mutezda gndermitir. Mutezdla yapt tartmadan bilgili birisi olduunu anladmz Ebl-Fevris, Mutezdn emriyle ikence grm ve daha sonra ldrlmtr.1230 Badat halknn Ebl-Fevrisin ldrlmesiyle ilgili birok dedikodusu sz konusu olmutur. Boynu vurulmak zere getirildiinde Ebl-Fevrisin orada bulunan halka krk gn sonra dneceini syledii iddia edilmiti. Bu nedenle halkn bir ksm onun asld direin dibine gelerek dnn bekliyor ve bu konuda birbirleriyle tartyorlard. Krk gn geip de geri dnmeyince bazlar onun ldn kabul etti. Ancak bazlar ldrlenin bakas olduunu, Ebl-Fevrisin hayatta olduunu iddia etti. nsanlar ancak dalmalar iin ar yapldktan sonra tartmay brakarak oradan ayrldlar.1231 Iraktaki Karmatlerin nde gelen dlerinden birisi Eb Htim ez-Zutt idi. Bu d 295/907 yl civarnda ayaklanmtr. Taraftarlarna soan, sarmsak, prasa ve turp gibi eyleri
1232

yemeyi

yasaklad

iin

onun

grubuna

Bakliye

ad

verilmitir.

Bu ad daha sonra Muhammed b. smilin Mehdliine inanmay smil hareketi de Bakliye ismiyle

srdren Gney Irak Karmatlerinin tm iin kullanlr olmutur.1233 Hatta bn Havkal Azerbaycan-Deylem yresindeki Ancak zikretmitir.1234 Hareketin lideri olan Eb Htimin kabilesi Zutt, Sind kkenlidir.1235 slmdan nce onlarn bir ksm Farsllar tarafndan esir alnarak kleletirilmilerdi.1236 slam geldiinde onlar Ehvaz, Tafuf ve civarnda yayorlar ve hayvanclkla urayorlard.1237 Daha sonra Hz. mer dneminde Mslman olarak Basraya yerletirildiler.1238 Bunun ardndan Zuttlularn 205220/820835 yllar arasnda Abbslere kar ayaklandklarn ve bunun neticesinde Suriye taraflarna,

1228 1229

Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 197. bnl-Esr, Kmil, VII, 427. 1230 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 197; el-Mes d, Mrc, IV, 268269; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 427. 1231 El-Mesd, Mrc, IV, 269. 1232 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; el-Makriz, ttiz, 238239; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90; M. S. G. Hodgson, Bakliye, Encyclopaedia of Islam, C. I, (E. J. Brill 1986), 962. 1233 Daftary, smaililer, 165. 1234 bn Havkal Azerbaycanda ciddi bir Btn nfus olduunu belirtir ve onlara el-Btniyye elBakliyye adn verir. Bkz. bn Havkal, Sretl-Arz, II, 349. 1235 Zuttlular Sindin Khan ehrinde oturuyorlard. Bkz. El-Belzur, Fthul-Bldn, 649. 1236 El-Belzur, Fthul-Bldn, 543. 1237 El-Belzur, Fthul-Bldn, 541, 546. 1238 El-Belzur, Fthul-Bldn, 543.

185

Ayn Zerbe ve Hnikne srldklerini grmekteyiz.1239 241 ylnda Rumlar Ayn Zerbeyi alnca buradaki Zuttlular Rum beldelerine gtrmler;1240 ancak Zuttlularn bir ksm Basra ve Kfe civarnda kalmtr. Eb Htim ez-Zutt 295/907 yl civarnda ayaklanmtr. O, g elde etmek iin Abdann dlerinden olan ve Brniyye isimli grubun lideri olan shak el-Brnnin taraftarlarna ynelmitir. Eb Htim, blgedeki dier dlerden farkl olarak taraftarlarna soan, sarmsak, prasa ve turp gibi eyleri yemeyi yasaklamtr. Yine hayvan kan aktmay yasaklayarak eriatn terk edilmesini emretmiti.1241 Eb Htim yaklak bir yl kadar Sevad blgesinde kaldktan sonra ortadan kaybolmu, Kfe Sevadndaki kyllerden oluan taraftarlar onun ardndan ihtilafa dmlerdir. Onlardan bazlar Zikreveyhin lmediini iddia ederek onun dnn beklerken, dier bir grup Muhammed b. smilin Allahn hucceti ve canl olduu iddiasnda bulunmutur.1242 Bu olaydan hemen sonra Ben clden Muhammed b. Kahtabe (Kutbe) denen Karmat bir d zuhur etmitir. Etrafna yaklak yz kii toplayarak Vasta bal Cmideye gitmi, burada yama ve talan yapmtr. Blgenin emiri onlar yakalayarak ldrmtr.1243 300/912 ylnda bir grup Karmat Basra arsna saldrarak talan ve yama yapp insanlar ldrmlerdir. Muhammed b. shak elKndck baz adamlarn onlarn zerine gndermi, ancak Karmatler onlar yenmitir. Bunun zerine onun adamlar ehri terk etmek zorunda kalmtr. Halife, Muhammed b. Abdullah el-Frukyi destek iin gndermi, ancak onun ordusu Basrada ikamet ederek Karmatlerin zerine saldrmamtr.1244 307/919 ylna gelindiinde Irak Karmatlerinin Kerhte kendi aralarnda anlamazlk yaadklarn grmekteyiz. Anlamazln nedenine dair bir bilgi yoktur. Ancak Karmatlerden pek ok kiinin bu anlamazlk srasnda ld rivayet edilmektedir.1245 Hemen tamam kk apl olan bu olaylar, blnmeden sonra Irak Karmatlerinin tamamen ndersiz kaldklarn ve birbirlerinden bamsz olarak
1239

El-Belzur, Fthul-Bldn, 544; Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, I, 223; bnl-Cevz, Muntazam, VI, 241242, 287288, 295. 1240 bnl-Cevz, Muntazam, VI, 485. 1241 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; el-Makriz, ttiz, 238239; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90. 1242 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; el-Makriz, ttiz, 238239; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90. 1243 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; el-Makriz, ttiz, 238239; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90. 1244 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 41. 1245 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 19.

186

hareket ettiklerini gstermektedir. Bu isyanlar srasnda kendisinin Muhammed b. smil olduunu iddia edenler de olmutur. 312/924 ylnda Kfe ile Badad arasnda kendisinin Muhammed b. smil olduunu iddia eden bir adam ortaya kmtr. Araplardan ciddi bir destek gren bu adamn zerine Vezir Ebl-Ksm el-Hkn, hcibi Ahmed b. Sadi gndermi, emrine 500 atl ve 1000 yaya birlik vermitir. Mehdlik iddiasnda bulunan Karmatnin ashabndan bir ksm ldrlm, kalanlar dalmtr.1246 Bu olaydan bir yl sonra 313/925 ylnda halife Muktedire Rfzann Badaddaki Barasa camiinde topland ve sahabeye kt sz syledii haberi ulat. Barasa Camii ilk kez bu yl lerin toplant yeri olarak zikredilmitir.1247 Halife onlar tutuklamas iin Nziki gnderdi. Camide Cuma vaktinde namaz klan otuz kii buldular. Onlar Abbas halifesi Muktediri imam kabul edenlerden uzak olduklarn sylyorlard. Nzik onlar tutuklad. Yaplan sorgulamada onlarn nderlerinin Kak denen bir adam olduu ortaya kt. Bu d, taraftarlar iin beyaz kilden yaplm mhrler yaptrmt. Mhrlerin zerinde Muhammed b. smil elmm el-Mehd, Allahn Velsi yazyordu. Bunun zerine tutuklananlarn hepsini hapsettiler. Vezir Hkn limlerden fetva alarak Barasa Camisini ykmak iin halifenin huzuruna kt. ayet cami yklmazsa burasnn dlerin ve Karmatlerin sna haline geleceini halifeye bildirdi. Halifenin izin vermesi zerine cami ykld ve mezarla evrildi.1248 Muhammed b. smilin mehdliini aka bekleyen bu grubun Karmat olduunda phe yoktur. Ancak bunlarn Cuma namaz klmalarndan eriat nesh etmedikleri anlalmaktadr. Dolaysyla Iraktaki Karmatlerin eriatn neshi konusunda farkl tavrlar gelitirdiklerini syleyebiliriz. Eb Htim ez-Zutt gibi bazlar eriat nesh ederken, bazlar nesh etmemitir. 315/927 ylnda Badadda oturan bir adam, vezir Ali b. sya komularndan bir adamn Karmtaya mensup olduunu ve Eb Thire Badadla ilgili haberleri ilettiini syledi. Adam tutuklanarak sorgulanm; Eb Thir ile ayn mezhepten olduklarn, bunun dnda onu tanmadn sylemiti. Adam kendisinin Mehd bekleyen Rfza gibi olmadn, kendi imamlarnn Muhammed b. smil soyundan birisi olduunu ve onun Maribde oturduunu haber verdi. Vezir ondan Badadda bulunan mezhep taraftarlarnn listesini istedi. Ancak o konumad. kence edilmesi,
1246 1247

bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 59; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 150151. Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, 86. 1248 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 6566.

187

a ve susuz braklmas sonucu gn sonra ld.1249 Rivayeti esas alacak olursak Karmatlerin Fatmlere bal olduu sonucunu karabiliriz. Ancak tm gstergeler Karmatlerin blnmeden sonra da Muhammed b. smilin Mehd olarak dnn beklemeye devam ettiklerini ve Ubeydullahn iddialarn benisemediklerini gstermektedir. Dnemin muhalif yazarlar ve halk arasnda Fatmlerle Karmatler arasnda bir fark grlmediini, Fatmlere de Karmat olarak bakldn grmekteyiz. Bu nedenle, tutuklanan bu dnin Bahreyndeki Karmatlere deil de Fatmlere bal olduu ak olduu halde, komusu onun Eb Thirle yaztn ne srmtr. Oysa d zamanndaki imamn Maribde yaamakta olduunu aka belirtmektedir ki o, Fatmlerin banda bulunan Ubeydullah el-Mehd olmaldr. Yine Eb Thirle ayn mezhepten olmann tesinde bir diyaloglarnn olmadn belirtmesi Iraktaki Fatm dleri ile Eb Thir arasnda bir iliki olmadnn bir gstergesidir. 316/928 ylnda Eb Thir el-Cennb Badada yryerek ehri kuatmt. Bundan cesaret alan Iraktaki Bakliye olarak bilinen Karmatler Kfe Sevadnda toplandlar. Reisleri Mesut b. Hureys, Eb Seyyidin Karmat lakapl olu ve Abdann kz kardeinin olu s b. Ms idi.1250 Sbit b. Sinana gre hareketin reisi Mesut b. Hureysi, Eb Thir komutan olarak tayin etmiti.1251 Vst Sevadnda toplanan Karmatler on binden fazlayd. Onlarn ounluu Ben Zhel ve Ben Rifadand. Kalanlar ise Tafuf, Cnbl ve Tel Fihr nahiyelerinde oturan bn Nefs oullaryd.1252 Ayn Temr ve nahiyelerinden de harekete katlm olmutu.1253 Vast emiri onlara kar direndiyse de bir sre sonra yenildi. Bu galibiyetle silah ve adam tedarik eden Karmta daha da glendi. Ayn Temrdeki grubun banda sa b. Musa vard. O, Mehd adna davette bulunuyordu.1254 Onun davette bulunduu bu Mehd Muhammed b. smil olmaldr. s b. Musa Kfeye yryerek Kfe aklarna yerleti. Hara toplayarak Sevada amiller gnderdi. Kfe valisi onlar gelmeden kamt. Btn Sevada kendilerine hicret etmelerini sylemeleri iin grevliler gnderdiler. Onlarla ayn dnenlerle onlardan korkanlar davete katldlar.
1249 1250

Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 220221. Et-Taber, Trh, X, 119; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 354. Eh Muhsin rivayetine gre hareketin komutan sadece Mesut b. Hureysti. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294; bn Kesr, el-Bidye, XII, 158. 1251 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223. 1252 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355. 1253 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223. 1254 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294.

188

Airetlerin nde gelenlerini kendi airetlerinin bana geirdiler. bn Ebl-Bevdye Kfe haracn verdiler ve baz Reba boylarn sava komutan tayin ettiler. Beldelerde birka gn kalarak hep birlikte Cuma namaz kldlar.1255 Daha sonra Kufeye vekil tayin ederek ehri terk ettiler. Onlarn ehri terk etmesi zerine halk onlarn braktklar grevlileri yendi. Bazlarn ldrdler, bazlar da ehirden kat. Bunu haber alan Karmta Kfeye geri dnd. Bu esnada halifenin Badaddan gnderdii ordu da Kfeye gelmiti. Yaplan sava Karmatler kaybetti. Karmatlerin ou ldrld, bir ksm suda bouldu, bir ksm da kat. s b. Ms ve Ebl-Hasen elHusayb denilen Am lakapl dler onlara savata iirler sylyorlard. Kfenin nderlerinden ve Abbas ordusunun komutan yardmcs Eb Ali bir ev ina ederek onlar hapsetti.1256 El-Muvaffakde bulunan Hureys b. Mesud burada bir Drul-Hicre ina etmiti. Blgeye tamamen hkim olarak etrafta yama yapmaya, insanlar esir almaya ve ldrmeye balad. Bu esnada Vastta komutan olan Benn b. Nefs onlarla savatysa da yenildi. Bunun zerine halife Muktedir, Hureysin zerine Harun b. Garibi gnderdi. Harun buradaki Karmtay yendi, ounu ldrd, bir ksmn da esir ald.1257 Daha sonra her iki Karmat grubun esirleri Badada gtrld. Esirler Knse kapsnda ldrlerek asld. s b. Musa hapsedilmiti. Muktedir dneminin sonlarnda Badadda ordunun isyan karmas esnasnda kaarak kurtuldu.1258 O, 320/932 ylnda Badadda kan isyanda hapisten kurtulmu olmaldr. Abdann yeeni olan sa b. Musa pek ok kitap yazyor ve bunlar Abdana atfediyordu. Eh Muhsin kendi dneminde Abdann davetini yrtenlerin onu halife olarak grmeye devam ettiklerini belirtir.1259 Bu bilgi bize Karmat davetin, Eh Muhsinin eserini yazd IV./X. yzyln ikinci yarsnda Fatmlerden bamsz olarak yrtldn ve Abdann bu hareket zerindeki manev etkisinin devam ettiini gstermektedir. Iraktaki bu en byk Karmat bakaldrsndan geriye kalanlarn bir ksm daha sonra Htten dnen Eb Thir ile birlikte Bahreyne gittiler. Bunlar Eb Thirin askerleri ierisinde Acemiyyn olarak biliniyorlard. nk onlarn ou Acemdi ve Kfeeki Tafuf sakinleriydi.1260 Iraktaki Karmatlerin savata kullandklar
1255 1256

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294296. 1257 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 119; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 156. 1258 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 296. 1259 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 296. 1260 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355.

189

sancaklar da ele geirilmiti. Bu sancaklar beyaz bezden yaplm olup zerinde u Kuran ayeti yazyordu1261: Yeryznde ezilenlere eman vermeyi, onlar imam ve miraslar yapmay istiyoruz.1262 Karmatler, aka bir Kuran ayetini referans almlard. Burada verilmek istenen mesaj, ezilen ve fakir halk kitlelerinin yannda yer aldklardr. Ezilen kitleleri kurtarma iddiasyla ortaya kan Karmatlerin, kendilerinden olmayan ve kendilerine destek vermeyen halk ezdikleri de bir vakadr. Bir taraftan Eb Thirin Mekkeye saldrmas, dier taraftan Iraktaki Karmatlerin saldrlar Badad ynetiminde birtakm i muhasebelerin yaplmasna sebep olmua benzemektedir. Muhalefette olan eski yneticiler iin bu yaananlar veziri sktrmak iin bulunmaz bir frsattr. Nitekim Badadn nemli simalarndan ve Munisin yakn adamlarndan Nasr el-Hcip, Ali b. sann bu olaylarda Karmatlerle yazt iddiasn ortaya atarak onu zor durumda brakmtr.1263 Bu olaydan sonra Bahreyn Karmatlerine paralel olarak Irak Karmatlerinin de siyasi glerinin zayflamaya baladn grmekteyiz. Zaten dank durumda olan ve farkl merkezlerden ynetilen Irak Karmatleri bu baarsz isyann ardndan iyice dalarak yerel kk gruplar halinde varlklarn srdrmlerdir. Onlar artk Badaddaki siyas mcadelelerde askeri g olarak farkl taraflarda yer alyorlar ve bu sayede ekonomik kazan elde etmeye alyorlard. 320/932 ylnda Badadda kan ayaklanmada Munis el-Muzaffer yenilerek Badaddan kamak zorunda kaldnda yannda Karmtadan yaklak yetmi kii vard. Munis bunlar eitli siyasi faaliyetlerinde kullanmtr.1264 Halife el-Khir saraynda elli kadar dehliz yaptrmt. 322/934 ylnda Fars blgesinde yakalanp Badada gnderilen Karmat isyanclar halife bu dehlizlerde hapsetmiti. Ancak halife Huceriyye ve Sciyye komutanlarna kar gcn artrmak iin bu Karmatleri serbest brakarak onlara ihsanlarda bulundu. Bunlar Eb Thir tarafndan gnderilen, ancak karaya ktklarnda esir alnan kimselerdi. Esirlerden birisi Bahreyn Karmatlerinin nde gelenlerinden bn Gamr idi.1265 lgintir ki Abbas halifesi, kendisine kar isyan etmi ve bu nedenle esir dm olan isyanclardan kendi konumunu glendirmek iin medet umar haldeydi.
1261 1262

28/Kasas, 5. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 156; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 86. 1263 El-Hemedn, Tekmilet Trhit-Taber, XI, 257. 1264 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 143144. 1265 bnl-Esr, Kmil, VIII, 235, 246.

190

Muhammed b. Rik 323/934 ylnda Badadda ayaklandnda yannda Karmtadan yardmc bir grup vard.1266 324/935 ylnda Badada yirmi kii ile girdiinde yannda yine Karmatler vard.1267 bn Rik 327/938de halifenin Badad terk etmesini frsat bilerek Badada girdiinde yanna bin Karmat almt.1268 Dolaysyla o, siyas mcadelesinde Karmat bir grubu kullanmtr. 330/941 ylnda Berd Badada kardeinin ordusuyla girince bn Rikin Karmtas ondan eman dilemitir.1269 Zira Karmatler sultann ordusundan bir ksmn tekil ediyordu. Bu ordu Tzne balyd1270 ve muhtemelen Berdye kar savamlard. in ilgin yan Abbaslerin bakentine saldran ve ierisinde Karmatlerin de bulunduu Tznn ordusuyla savaan Berdnin ordusunda da Karmatler vard.1271 334/945 ylnda Nsruddevle Badaddaki gemileri ele geirdiinde1272 ve 337/948 ylnda Muizzddevlenin Rey zerine gnderdii Abbas ordusunda Karmatler de vard.1273 344/955 ylnda da Saman komutan bn Mhna kar Rknddevlenin ordusunda yer aldlar.1274 354/965 ylnda Mervan isimli bir Karmat, Seyfddevle adna yollarn gvenliini salyordu. Ancak Hmsta isyan ederek yenilmi, taraftarlar ondan sonra ayrla dmlerdir.1275 320/931li ylladan sonra muhaliflerinin ordularna kk gruplar halinde katlmalar Irak Karmatlerinin 316/928 ylndaki byk ayaklanmalarndan ve ardndan Bahreynde yaanan sahte Mehd krizinden sonra Abbasler iin bir tehlike olmaktan ktklarn gstermektedir. Mehd krizi ve Iraktaki ayaklanmann baarszlkla sonulanmas Karmatleri byk bir mitsizlie ve hayal krklna sevk etmitir. Nitekim bu dnemden itibaren lokal Karmat gruplarn Badadda gl olan asker komutanlarn ordularna katldklarn, bn Rik ve Bveyh ordularnda, halifenin ordularnda, zaman zaman da isyan eden komutanlarn ordularnda yer aldklarn grmekteyiz. Artk bu aamada itikad endielerin yerini ekonomik beklentiler alm gzkmektedir. Onlar balangta eitlii ve ezilenlerin kurtuluunu
El-Mesd, Mrc, IV, 383; el-Hemedn, Tekmile, XI, 297. El-Hemedn, Tekmile, XI, 304. 1268 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 189. 1269 El-Hemedn, Tekmile, XI, 331. 1270 El-Mesd, Mrc, IV, 340. 1271 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 202; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXIV, 69. 1272 El-Hemedn, Tekmile, XI, 356. 1273 El-Hemedn, Tekmile, XI, 369. 1274 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 219. 1275 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 255.
1267 1266

191

savunuyorlard. Lakin Karmatlerin toplumun geni katmanlarn kuatacak herhangi bir ekonomik modelleri yoktu. Bu nedenle itikad ve siyasi hedeflerinden uzaklaan Karmat gruplar Abbasi yanda komutanlarn yannda yer alarak, en iyi bildikleri ie, askerlie devam etmi gzkmektedirler. Karmatlerin Iraktaki davet srelerini net olarak ortaya koyabilmek mmkn deildir. nk bu konu ile ilgili bilgiler birbirinden kopuktur. Zaten blnme sonrasnda Karmat hareket de dank bir yap arz etmitir. Ancak yine de balangta hareketin en byk kolunun Abdann yeeni sa b. Musa tarafndan ynetildiini syleyebiliriz. Rey blgesinde davetin daha dzenli yrdn ve buradan Iraka dler gnderildiini grmekteyiz. Kendisini imamn halifesi olarak gren Rey dsi Eb Yakb, Cezre blgesine Ben Hammd atamtr. Ben Hammd kitaplar yazarak Abdana nispet etmitir. Onlarn Abdana nispet ettikleri kitaplardan bazlar unlardr: Kitbul-Hakkin-Nr, Kitbul-Hakkil-Mbn, Kitbu Bismillhirrahmnirrahm. Ben Hammd ld zaman yerine bn Hamdan gemitir. bn Nedmin onu Musulda grm olmas Ben Hammdn 330 350/942961 yllar civarnda Cezre blgesinde dlik yaptn dndrmektedir. Bu bilgiden hareketle onlarn yerine geen bn Hamdann 350/961 yl civarnda Cezre dsi olduunu syleyebiliriz. bn Hamdan pek ok kitap yazmtr. KitbulFelsefetis-Sbia bunlardan birisidir.1276 Rey dsi Eb Yakb, Eb Abdullah ibn Nefsi Badada halifesi olarak grevlendirmitir. Dolaysyla o da IV./X. asrn ilk yarsnda faal olmaldr. O, dlerin en byklerinden birisiydi. Ancak onun ho olmayan baz davranlar Eb Yakba ulamt. Bunun zerine o, Acemlerden bazlarn gndererek onu ldrtmtr. bn Nefsin kitab yoktur.1277 Yine Debl isimli bir d onun yardmcln yapyordu. Debl, bn Nefsten daha uzun yaamtr ve onun da kitab yoktur. Bir dier Irak Dsi Hasanbddir. O, Badadda iki sarayn arasnda kalyordu. O, irmid edDeylemnin kendisine kastedeceini dnd iin Badaddan Azerbaycana g etmitir. Muhtemelen IV./X. yzyln ortalarnda blgede d olarak grev yapmaktayd. Bir dier d bn Nedmin arkada olan Ali b. Vasif Ebl-Hasendir.

1276 1277

bn Nedm, Fihrist, 236. bn Nedm, Fihrist, 236.

192

Badatlyd, ancak daha ok Rakkada otururdu. Daha sonra Musula tanmtr. bn Vasif, pek ok kitap yazarak Abdana atfetmi ve Musulda lmtr.1278 Tm bu dler, Irakta IV./X. yzyln ikinci yarsna kadar Karmat davetin srdrldn gstermektedir. Bu rivayetlerden Iraktaki Karmat hareketin iki nemli merkezinin olduu anlalmaktadr. Birincisi Kfe Sevadnda, Vastta, Basra ve Badadda youn olan ve ounluu Abdann yeeni s b. Msnn nderliini benimseyen Karmat hareket idi. Bu hareket zaman zaman Bahreynle birlikte hareket etmi gzkmektedir. kinci nemli merkez ise Reydir. Buradan zellikle Cezre blgesine ve Badada dler gnderildii anlalmaktadr. Ancak bunlarn dnda Fatmlere bal dlerin olduu da aikrdr. Fakat blge Hamdan ve Abdann blgesi olduu iin burada Fatm yandalarnn olduka snrl olduunu syleyebiliriz. Iraktaki Karmat davetin zellikle Bahreyndeki hareketin zayflamasna bal olarak zamanla Fatm kanada kaydna dair birtakm delillere sahibiz. Bu dnmn zellikle Muiz dneminden balayarak IV./X. asrn ortalarndan itibaren gerekletiini syleyebiliriz. Kad Abdlcebbr kendi dneminde Zencn diye bir dnin Irakta nemli birisi olduunu, ona bal olan Zeyd b. Rifa, Nehracr, Avk, Eb Muhammed el-Mneccim gibi dlerin Basrada hala (IV./X. asrn sonlar ya da V./XI. asrn balar) sa olduklarn belirtir. Bu dlerin Muiz ile konutuklarndan ve bn Rizamn kitabndan haberdar olduklarndan bahseder.1279 Dolaysyla IV./X. yzyln sonlarnda Irakta Ftm davetin olduka glendiini syleyebiliriz. Irak Karmatleri yaklak bir asr blgenin siyas, sosyal ve kltrel olaylarnda nemli etkilere sahip olmutur. Onlarn kazand kt n karalama kampanyalarnn en nemli malzemelerinden birisi haline gelmi gzkmektedir. Siyas rakiplerini zayflatmak isteyen muhteris brokratlar rakiplerini Karmat olmakla damgalarken, baz limler bu damgay haksz olarak yemekten kurtulamamtr. Zehebye gre bu tip haksz ithama maruz kalanlardan birisi Hseyin b. Rh isimli limdir.1280 Irak Karmatlerinin blnmeden sonraki serveni hayal krklklaryla doludur. Blnmenin hemen ardndan nderleri Hamdan ve Abdan kaybederek lidersiz kalmlardr. Bahreyn Karmatlerinin glenmesi ile onlara yanamlar, ancak Bahreynde yaanan Mehd kriziyle yeni bir hayal krkl yaamlardr. Bu olayn
1278 1279

bn Nedm, Fihrist, 172. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 610611. 1280 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXIV, 190191.

193

ardndan siyas hedeflerinden byk oranda vazgetikleri anlalan Irak Karmatleri artk yeri geldiinde muhalifleriyle birlikte hareket etmeye ve siyas ekimelerden rant salamaya almlardr. Saylar hzla azalan ve hedeflerinden uzaklaan Karmatler zamanla ya dier mezheplerin ierisinde erimiler, ya da Fatm saflarna gemilerdir. B. SUR YEDE KARMATL K Blnmenin ardndan Abdann dlerinden Zikreveyhin, merkez davetin nderlerinden birisinin tevikiyle Abdan ldrtt duyulunca Abdann taraftarlar intikam almak iin onu aramaya balamlar, bunun zerine Zikreveyh 286/899 ylnda gizlenmitir.1281 Zikreveyh, Abdann adamlarndan korkusu yznden 289/902 ylna kadar gizlenmeye devam etmi, bu esnada Ubeydullaha bal kalmaya da devam etmitir. Ancak baz Fatm rivayetlerine gre bu tarihten itibaren Zikreveyh ve oullaryla Ubeydullah el-Mehdnin aras almtr. Ubeydullah el-Mehdnin baa getiinde yapt ilk ilerden birisi EblHseyin el-Esvedi Suriye taraflarndaki Hama ehrine ba d olarak atamasdr.1282 Nisaburnin rivayetinden Ubeydullahn, blnmeden sonra Kfe dliine Zikreveyhin olu Ebl-Ksm Yahyy atadn anlamaktayz. Zikreveyh gizlenmi olduu iin Kfe dliini yrtt anlalan Ebul-Ksm, Hamadaki ba d EblHseyine balyd. Ancak Ebl-Hseyin gerekesini bilmediimiz bir sebepten tr onu Kfe dliinden azletmiti. Ebl-Ksm ve kardeleri buna ok kzmlar ve Ubeydullaha bir mektup gndererek Ebl-Hseyinin kendilerini gnahsz yere Kfe dliinden niye azlettiini sormulard. Ancak Ubeydullah onlara cevap vermedi. Bunun zerine karde toplanarak Selemiyeye gidip Ubeydullah ldrmeye karar verdiler. ayet becerebilirlerse Ebl-Hseyini de ldreceklerdi.1283 Zikreveyhin olu Selemiyeye hareket etmi, ancak Ubeydullahn Badad dleri Hmid b. Abbas ve bn Abd bunu haber almlard. Bir mektup yazarak imam uyardlar.1284 Dier yandan Selemiye valisi olan Sebk ed-Deylem Ubeydullahn tavrlarndan phelenmi ve onu aratrmaya balamt. Bunun zerine Ubeydullah, Badaddaki etkili dlerinden bu valinin Selemiyeden ayann kaydrlmas iin
El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230232. Kr. Stern, Abdn, 96. Eh Muhsine gre Ebl-Hseyin, Zikreveyhin, olu ile birlikte 289/902 ylnda ama gnderdii ddir. Dolaysyla Ebl-Hseyin, onun olunun yardmcsdr. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 246. 1283 El-Nsbr, stitrul- mm, 274. 1284 El-Nsbr, stitrul- mm, 274.
1282 1281

194

yetkili kiilere rvet verilmesini istedi. Dler bu yntemle valinin grevden alnmasnda baarl olmulard. Badada arlan vali, Ubeydullahla ilgili kukularn dile getirerek onu tutuklamak iin yeniden grevlendirilmesini istedi. Bu, Zikreveyhin oullarnn Selemiye zerine yrdkleri haberinin ulamasna denk gelmiti. Bunun zerine halifenin, Zikreveyhin oullarnn Ubeydullahn adam olduundan ve Selemiyede onunla buluarak g birlii edeceinden herhangi bir phesi kalmamt. Bu nedenle halife, eski valiyi yeniden grevine iade ederek Karmatlerden nce ehre girmesini ve Ubeydullah tutuklamasn istedi.1285 Ubeydullah Badad dlerinin mektubunu alr almaz yanna olu Ebl-Ksm ve birka kiiyi daha alarak hemen Selemiyeyi terk etmiti. Ubeydullahn ilk dura Dmek olmutu. Ancak burada fazla kalmayarak yryne devam etmi ve Ramleye ulamt. ehrin yneticisi Ubeydullahn sadk bir taraftar olduu iin onu ehrin dnda karlam ve onun ayaklarna kapanmt. Onlarn ehre girmelerinden ksa sre sonra Ubeydullahn vasflarn belirten ve bulunduu takdirde tutuklanmasn emreden emirname yneticiye ulat. ehrin yneticisi belirtilen vasflarda birisinin gelmediini belirten bir cevabi mektup yazd. Bu olaylar 289/902 ylnda oluyordu.1286 Bu esnada Zikreveyhin adamlar validen nce ehre gelmilerdi. Ancak Ubeydullahn ehri terk etmi olduunu grdler. Nsbrye gre Ebl-Ksm ve kardei Ebl-Mahzl Hseyin Selemiyede kalm, dier kardeleri Muhammed Iraka dnmt.1287 Ancak gerek muhalif rivayetlerden, gerekse Nsbrnin rivayetinin devamndan Ebl-Ksmn muhtemelen Selemiyeye hi gelmediini anlamaktayz. Zira Eb Mahzl, Ubeydullahla Ramlede grtnde kardeinin Dmeki kuatm olduunu ve aralarnn ak olduunu belirtmitir.1288 Nsbrnin rivayetine bakacak olursak valinin Badaddan hareket etmesi muhtemelen Zikreveyhin oullarnn Selemiyeye geliinden bir hayli sonra olmaldr. Zira Eb Mahzl Selemiyeye geldikten sonra, muhtemelen dikkat ekmemek iin, az bir adamla Ubeydullahn peine dm ve onlara Ramlede
1285

Ubeydullahn yannda yer alan Cfer el-Hcibe gre Zikreveyhin oullaryla Ubeydullah arasnda herhangi bir ba yoktu. (Bkz. El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 188189.) Ancak dier bir erken dnem Fatm dsi Nsbr, Zikreveyhin oullarnn davetle olan ilikilerine aka iaret etmektedir. Bkz. El-Nsbr, stitrul- mm, 274275. 1286 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 189193. 1287 El-Nsbr, stitrul- mm, 275. 1288 El-Nsbr, stitrul- mm, 276.

195

ulamtr. Eb Mahzl, Ubeydullaha kendilerinin Kfeden harekete gemelerinin nedeninin Ubeydullah olmadn, kardeinin Dmeki muhasara ettiini, kendisinin buraya geldiinde Dmekin dmek zere olduunu haber verdi. Ondan, geri dnerek iin bana gemesini istedi. Kendilerinin ondan raz olduklarn, skntnn kaynann kendilerini grevden alan Ebl-Hseyin olduunu syledi. ayet kendisiyle dnmeyecekse, hi olmazsa kendisini kardeinin zerine d olarak atamasn rica etti. Zira kardei kendisine kzgnd. Ubeydullah muhtemelen mecburiyetten Eb Mahzln kardeine, Eb Mahzlden raz olmas iin bir mektup yazd. Yine ba d Ebl-Hseyine de bir mektup yazarak kendi adna biriktirmi olduu vergilerden Eb Mahzule 500 dinar vermesini emretti.1289 Eb Mahzl mektupla birlikte Hmstaki Ebl-Hseyine geldi. Ancak Ebl-Hseyin ona hibir ey vermedii gibi onu huzurundan kovdu. Bunun zerine Eb Mahzl Dmeki kuatm olan kardei Ebl-Ksmn yanna giderek ona Ubeydullahn mektubunu verdi. Ebl-Ksm mektubu pp okuyunca ynetimi kardeine devretti.1290 Nsbrnin rivayetinde ok nemli bir eliki dikkati ekmektedir. O, bir taraftan Zikreveyhin oullarnn kendilerini Kfe dliinden ald iin Ubeydullah ldrme konusunda anlatklarn sylerken, dier yandan Ebl-Ksmn Ubeydullahtan gelen mektuba tazim gstererek mektuptan hareketle ynetimi kardeine braktn belirtmektedir. Ebl-Ksmn hem Ubeydullah ldrmek istemesi, hem de onun mektubuna tazim gsterip mektuptaki emre riayet etmesi elikili gzkmektedir. Dier yandan rivayet Eb Mahzul ve Ebl-Ksmn arasnn ak olduunu da belirtir. u halde Ebl-Ksmn, kendilerinden dliin alnmasndan sonra Ubeydullaha bal kalmaya devam etmeleri gerektiini savunduunu, oysa Eb Mahzln Ubeydullah ldrmeye niyet ettiini, aralarndaki soukluun bu tartmadan kaynaklandn syleyebiliriz. Nitekim Eb Mahzl kardeinin lmesinden sonra bu plann yeniden yrrle koymu, EblHseyini ve Ubeydullahn ailesinden baz kimseleri ldrmtr. Ebl-Ksmn, kardei gelmeden nce Dmekteki faaliyetleri hakknda muhalif kaynaklarda birtakm rivayetlere sahibiz. Rivayete gre Zikreveyh nce Kfe

1289

Cfer el-Hcib, Ubeydullah ile yaadklar g anlatan Sresinde bu olaydan hi bahsetmez. Muhtemelen o, Eb Mahzln davetle olan ban tamamen silmek istemektedir. O, Eb Mahzul Hric olarak grmekte ve imamla onun arasnda hibir iliki olmadn iddia etmektedir. Bkz. ElYemen, Sret Cafer, 188189. 1290 El-Nsbr, stitrul- mm, 276.

196

yaknnda bulunan Bedev Araplardan Esed ve Tay kabilelerini yanna ekmeye alm, ancak baarl olamamt. Fakat Kelb kabilesinin Ben Uleys kolunun zellikle kleleri onlara katlmtr. Bunlar 289/902 ylnda Semvede Yahya isimli Ebl-Ksma biat ederek ona eyh lakabn vermilerdi. O, kendisinin Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. smil b. Cfer es-Sdk1291 olduunu iddia etmitir.1292 Onun, hareketin etkisini artrmak iin bu iddiada bulunmu olmas muhtemeldir. eyh, lkenin eitli yerlerinde kendilerine bal yz bin kiinin olduunu iddia ediyor, bindii devenin ilah bir kuvvet tarafndan ynlendirildiini ne sryordu. Ona Ben Esbadan bir grup katlm ve kendilerine Fatmler ad verilmiti. Mutezdn klesi ibl, Rusafe nahiyesinde onlarn zerine yrm, ancak yenilerek ldrlmt. Rusafe mescidini yaktlar ve uradklar her kye saldrdlar. Onlara kar gelen Tocu defalarca yendiler.1293 290/903 yl girdiinde Toc, klelerinden Beiri onlarn zerine gnderdi. Ancak Beir yenilerek ldrld. Bu olaydan hemen sonra Karmatler Dmek zerine yryp ehri muhasara ettiler.1294 Muhtemelen Eb Mahzl bu aamada kardeinin yanna gelmi ve ona Ubeydullahn mektubunu getirmiti. Karmatlerin Dmeki muhasara ettikleri ve Tocun adamlarnn ounun Karmatlerce ldrld haberi halifeye ulatrld. Bu esnada Msrllar da Bedrin komutasnda bir orduyu Dmeke yardm iin gndermilerdi. Yardmlarn gelmesiyle zorda kalan Karmatlerin reisi Yahya, Maripli birisinin att bir mzrak ve bir neftinin att ateli okla yanarak lmt.1295 Nsbrye gre Yahya, kardei Hseyin, Ubeydullah el-Mehdnin mektubuyla gelince taraftarlarna kendisinin semaya ykselerek orada 40 gn kaldktan sonra geri dneceini, bu esnada kardeine biat etmelerini emretmitir. Muhtemelen buradan hareketle Yahynn taraftarlar onun ldrlmedii, ge ykseldii ve krk gn sonra geri gelecei iddiasnda bulunmulardr.1296 Byle dnmelerinin en nemli nedenlerinden birisi Yahynn cesedinin ller arasnda bulunamam olmasdr.1297 Yahyann lmnden sonra taraftarlar onun emri
1291

Eh Muhsin rivayetine gre o, Muhammed b. smilin soyundan gelen bir imama davet etmitir. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 246. 1292 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 196; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 426. 1293 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 196; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 426. 1294 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 197; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 436. 1295 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 197; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 436. 1296 El-Nsbr, stitrul- mm, 277. 1297 bnl-Adm ona bir ok isabet ettiinin grldn, ancak onun nann ller arasnda bulunamadn belirtir. Bkz. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 931.

197

dorultusunda kardei Hseyinin etrafnda toplandlar.1298 Hseyin, Dmeklilerle kendisine hara demeleri karlnda anlaarak kuatmaya son verdi.1299 Onun bu kararnda Hmsllarn kendisini davet etmelerinin1300 etkisi olmaldr. Hseyin 290/902 yl recep aynda Hmsa girerek minberlerinde hutbe okuttu.1301 aban aynda yanna amcasnn olu sa b. Mehd1302 geldi. Abdullah b. Muhammed b. smil diye arlyordu. Ona Mddesir knyesini takarak kendisinden sonra yerine gemesi iin ona ahit verdi. Onun Kuranda geen Mddesir1303 olduunu iddia etti. Kendi gulamna da Mutavvk adn verdi.1304 Bu esnada Hseyinin baarlarn gren Ubeydullahn Suriye ba dsi Ebl-Hseyin, Hamadan hareket ederek onun yanna geldi. Ancak Hseyinin kendisine kzgn olduunu grnce katysa da yakaland. Hseyin, yakalanan Ebl-Hseyin ve olu ile birlikte Hmstan hareket etti.1305 Hama, Maarratnnumn, Baalbek ve dier beldeleri ele geirerek halkn ldrdkten sonra Selemiyeye yrd. Selemiye halk ona kar koyunca onlara eman verdi. Bunun zerine ehrin kaplarn atlar.1306 Hseyin ehre girince yannda bulunan Ebl-Hseyini ldrerek evinde Mehd adna birikmi ne kadar mal ve para varsa hepsine el koydu. Hseyin, Selemiyeye girdiinde balangta Himlere dokunmamt. Ancak Mutavvk komutasnda gnderdii ordu, kendilerine kar gelen Ebl-Ear komutasndaki Abbas ordusunu yendiklerinde Selemiyedeki Himlerin Abbaslerden yardm istediklerine dair mektuplar ele geirdi. Bunun zerine Hseyin, Selemiyedeki 141 Himyi ldrd.1307 Ubeydullah el-Mehdye bir mektup yazarak dnmesini ve baa gemesini istedi. Ubeydullah dneceine dair bir
1298

Btn rivayetler Hseyinin Yahyann kardei olduunu tasdik eder mahiyettedir. Ancak bn EblEzherin, Yahyann katibi smil b. Numna dayandrd rivayet Hseyinin Yahyann kardei olmayabileceini dndrmektedir. Rivayete gre bn Ebl-Ezher, smile Yahyann yerine geirdiiniz kii onun kardei miydi? diye sorunca smil yle demitir: Vallahi bunu bilmiyoruz. Bu olaydan iki gn nce bize geldi. Ona Sen imamn nesi oluyorsun? diye sorduk. Ben onun kardeiyim dedi. Ancak eyhten (Yahya) bu konuda daha nce bir ey iitmemitik. Bkz. bnlAdm, Buyett-Taleb, II, 932. 1299 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 198. 1300 Hmsllar ona yazdklar mektupta Bize gel, Dmeki brak, biz sana itaat ederiz. diyorlard. Bkz. El-Nsbr, stitrul- mm, 277. 1301 Hutbede hatipler yle diyorlard: Allahm! Bizi, miras olan beklenen Mehdye, ShibulVakte, Mminlerin Emiri Mehdye ulatr. Allahm! Yeryzn onunla adalet ve dorulukla doldur. Helak et Allahm. Dmanlarmz helak et. Bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 198. 1302 Eh Muhsin onun adn sa b. Mihreveyh olarak verir ki bu rivayet daha doru gzkmektedir. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 247. 1303 74/Mddesir, 1. 1304 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 198; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 437. 1305 El-Nsbr, stitrul- mm, 277278. 1306 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 198; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 437; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 250. 1307 El-Nsbr, stitrul- mm, 278279.

198

cevap yazd. Bunun zerine Hseyin Selemiyede 291/903 ylndan itibaren drt ay Ubeydullahn dnn bekledi.1308 Bu esnada Abbas halifesi Mktef kendisine Dmek ve Msrdan gelen ikyet mektuplar zerine Karmatlerin zerine yrmeye karar vermiti. Ordusuyla Rakkaya inen halife, Muhammed b. Sleyman komutasndaki orduyu Hseyinin zerine gnderdi.1309 Bunu haber alan Hseyin, Selemiyeden bir orduyu onlarn zerine gndererek kendisi ehirde kald. Ubeydullahn dnnden midini kesmi olan Hseyin, Ubeydullahn evine girerek onun cariyesini, olu Muhammedi ve evdekileri ldrd. ldrlenler toplam 88 kiiydi.1310 Bu arada Hseyinin adamlar yaplan sava kaybetmilerdi.1311 Hseyin, ashabnn yenildiini haber alnca kardei Ebl-Fadla sahip olduklar mallar emanet ederek gvenilir bir yer bulana kadar lde ilerlemesini emretti. Hseyin, Mddesir ve Mutavvkla birlikte hareket etmiti. Ancak ihtiyalarn gidermek iin adam gnderdii Dliyede yakalandlar ve Rakkaya getirildiler. Halife onlar Badada gtrd. Shibu-me Hseyin burada 291/903 ylnda idam edildi.1312 Fatm yazarlarn iddialarna gre Hseyine niye isyan ettii sorulduunda o, Ubeydullah el-Mehdnin emriyle isyan ettiini, kendisinin Karmtadan olmadn ne srmtr. Bunun zerine onun tasvirleri dorultusunda Ubeydullahn yakalanmas iin emir kartlmtr.1313 Hseyinin kendisini kurtarmak iin byle bir iddiada bulunmu olmas muhtemeldir. Ubeydullahn bu tarihlerde iddetle aranyor olmas da bu bilgiyi dorular mahiyettedir. Balangta Eb Mahzul Hseyinden korktuu iin Selemiyeyi terk etmek zorunda kalan Ubeydullah, daha sonra Eb Mahzuln kendisini ikayet etmesiyle bu defa Abbasilerden kamak zorunda kalmtr. Shibu-me Hseyinin ldrlmesinin ardndan onun taraftarlarndan smil b. Numan, Ksm b. Smnn araclyla eman diledi. Bu adam Ben Uleysin klelerindendi. Yaklak 60 kii olan bu gruba eman verildi. Halife onlara ihsanlarda

1308 1309

El-Nsbr, stitrul- mm, 280. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 200; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 399; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 439; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 348. 1310 El-Nsbr, stitrul- mm, 280281. 1311 Et-Taber, Trh, X, 11; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 200; el-Mesd, et-Tenbh velrf, 399; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 439. 1312 Et-Taber, Trh, X, 1114; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 201202; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 251256; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 442443; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 353354; bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 932937, 942. 1313 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 92; el-Nsbr, stitrul- mm, 283284.

199

bulunarak Ksm b. Sm ile birlikte onlar Rahbeye gnderdi. Ancak onlar bir sre sonra Ksma hyanet etmek istediler ve ldrldler.1314 Eb Mahzl Hseyin kendisini Muhammed b. smil soyuna nispet ederek ve kendisi iin Mehd sann kullanarak Ubeydullah takip etmi gzkmektedir.1315 Kad Numna gre o, nsanlar kendisine yneltmek iin kendisini Raslullah ailesinin velsi olarak gryordu.1316 Dolaysyla o, Irak Karmatlerinin yapt gibi Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak dnn beklemeye devam etmemi; aksine Ubeydullahn izinden giderek kendisini Muhammed b. smilin soyundan gelen bir imam olarak gstermitir. Oullarnn lmnden sonra Zikreveyhin bir sre daha gizlendiini grmekteyiz. Zikreveyhin tutuklanan ashabna dayanan Muhammed b. Davud b. Cerrh rivayetine gre Karmatlerden bir adam Zikreveyhin kendi evinde saklandn itiraf etmiti. Zikreveyhin gizlenmesi iin yeraltnda bir kuyu kazlmt. Kuyunun zerinde demir bir kap vard. Herhangi bir pheli durum olduunda bu demir kapnn zerine ocak kurulur, evin kadn bu ocakta ate yakarak ekmek piirirdi. Zikreveyh Mutezd lene dek (289/902) drt yl bu ekilde gizlendi. Sonra bu kuyudan bir eve tand. Bu evin ierisinde gizli bir blme vard. Bu evin i kaps ald zaman bu gizli blmenin kapsn kapatyor, ieriye giren kii kapnn arkasnda kalan gizli blmenin giriini gremiyordu. Zikreveyh 293/906 ylna kadar srdrd gizlilik dneminde etrafa dler gndererek davetini yaymaya alyordu. Bu dnemde Ksm b. brhim onun halifesi olarak ileri yrtyor, kararlarn ondan bamsz olarak alyordu. l halkndan bir grup Zikreveyhe destek vermiti. Suar ky sakinleri ona secde edecek kadar balydlar. Taraftarlar onu Seyyid ve Mevla olarak adlandryordu.1317 Zikreveyh, olu Hseyinin 291/903 ylnda ldrlmesinden sonra 293/905 ylna kadar davetini gizlice srdrmeye devam etmitir. Hseyinin ldrlmesi Zikreveyhin gcn ciddi biimde azaltm olmal ki iki yl daveti gizlice srdrerek
1314

Et-Taber, Trh, X, 14; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 202; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 14; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 443444. 1315 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 256257; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 348; bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 944. Onun, kendisini Ahmed b. Muhammed b. smil b. Cfer es-Sdk olarak izhar ettii rivayet edilir. Dier rivayete gre o kendisini Ahmed b. Abdullah b. Muhammed b. Cfer es-Sdk olarak sunmutur. Yine onun Muhammed b. Abdullah b. Cfer es-Sdk olduu ya da Abdullah b. Muhammed b. smil olduu da rivayet edilir. Bkz. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 928; el-Makriz, Mukaff, 604. 1316 Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 220. 1317 Et-Taber, Trh, X, 127128; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 18.

200

toparlanmaya almtr. Muhammed b. Davud b. Cerrahn rivayetine gre Zikreveyh, olu Hseyinin ldrlmesinden sonra Fellceye bal Zabuka kynde ocuk eiticilii yapan bir dsini grevlendirdi. Adamn ad Abdullah b. Sad, knyesi Eb anim idi. O daveti gizlice yrtt iin Nasr olarak biliniyordu. O, balangta Kelb kabilelerini davet etmeye alt. Ancak bu kabileden Mikdam b. Keyyal isimli birisinden baka hi kimse onun davetine katlmad. Ancak o, Kelbin kollar olan Esba, Uleysler, Salkten pek ok kimseyi yoldan kard. Bylece gc artt. Sultann Dmek ve rdn amili Ahmed b. Kayklk, Msrda bn Halicle savayordu. Eb anim Nasr bunu frsat bilerek ama doru hareket etti. Havran ve Besniyeden Busr ve Ezriata yrd. Vali Msrda olduu iin Karmtaya kar halk savayordu. Eb anim bu ehirlerin halklarna eman verdi, ancak kendisiyle savaanlar ldrd ve mallarna el koydu. Sonra ama doru harekete geti. bn Kayklkn vekili Salih b. Fadl ona kar koyduysa da Eb anim onu ldrd ve ordusu dald. Ancak halk ehri savunduu iin Dmeke giremedi. Bunun zerine Eb anim Taberiye ehrine hareket etti. Onlara Dmek ordusundan muzdarip bir grup katld. Eb anim ile Ahmed b. Kayklkn rdn amili Yusuf b. brahim b. Boamerd savat. Karmatler onu ldrerek rdn aldlar.1318 Olanlar duyan halife, Hseyin b. Hamdan ve baz komutanlar onu tutuklamak zere grevlendirdi. Halifenin gnderdii ordu Dmek zerine yrd. Bunu haber alan Karmta Semveye doru geri ekildi. Hseyin b. Hamdan onlar takip etti. Ancak onlar iki rmak arasnda birinden dierine geiyorlar, getikleri yerdeki kprleri de bozuyorlard. Hseyin suyu geemeyince onlar takip etmeyi brakarak Rahbeye dnd. Karmta ise Hte ynelerek buray kuatt. Ancak surlarn salaml yznden buray alamadlar. Bunun zerine etraf yamaladlar, Frattaki gemileri talan ettiler, evleri yaktlar, bin deveyi mallar ve budaylaryla birlikte aldlar.1319 Bu arada Karmatleri takip etmek zere grevlendirilmi olan Muhammed b. shak b. Kndck Karmta Hitte iken onlara bir hayli yaklamt. Bunun zerine Karmatler tekrar Fratn kollarnn arasna dnerek bataklklarda kendilerini gizlemeye altlar. Muhammed onlar takip etmeye devam etti. Bu esnada halife,
1318

Et-Taber, Trh, X, 122123; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 203; Arb el-Kurtub, Slat, XI, 19. 1319 Taber, Trh, X, 122123; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 203204; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 19.

201

Hseyin b. Hamdana bir mektup gndererek Rahbe ynnden Karmtann zerine yrmesini ve Muhammed b. Kndck ile birleerek onlar sktrmasn emretti. Bylece Karmatler iki ordu arasnda sktrlacak, kama anslar olmayacakt. Durumun kendi aleyhlerine gelitiini anlayan Karmatlerden Kelb kabilesine mensup olanlarn bir ksm Eb anim Nasr ldrerek ban halifeye gnderdiler. Onlardan Zib b. Kim denen adam Eb animin ban halifeye gtrd ve ondan eman diledi. Bunun zerine halife onlara eman verdi. Ancak Eb animin ldrlmesi Karmatler arasnda i karkla sebebiyet vermiti. Birbirlerine derek kendi aralarnda ksa sreli arpmalar yaadlar.1320 Tartmann temel konusu Eb animin ldrlmesiydi. Bu olaylar yznden Eb animin ldrlmesine destek veren kabileler Ayn Temre giderek Esed Oullarna sndlar ve kendilerini affetmesi iin halifeye mazeret bildirdiler. Halife onlar affetti. Ancak her ne olursa olsun davalarndan vazgemeyen dier grup ise Meynde kalmaya devam etti.1321 Eb animin ldrlmesi zerine Zikreveyh, dsi Ksm b. Ahmed b. Aliyi onlara gnderdi. Ksm b. Ahmed onlara Zibin yaptn knad ve byle yapmakla onlarn dinden km olduklarn belirtti. Onlara zuhur vakitlerinin geldiini bildiriyordu.1322 Bu, Mehdnin zuhur edecei ve gizli davet dneminin sona erecei anlamna gelmekteydi. Zikreveyhin bu iddias aka smil itikadna uygundur. O, kendisini zuhuru beklenen Mehd olarak grm olmaldr. En azndan o, imam olarak zuhur edecek ve davet aktan yrtlecekti. Ksm b. Ahmed onlara Kfede kendilerine krk bin kiinin, Sevadda ise drt yz bin kiinin biat ettiini ileri srd. Onlara Kfeyi buluma yeri olarak belirledi ve bunu Kuranda Hz. Musa ile Firavun arasndaki durumu belirtmek zere geen zinet gn ayetine dayandrd. (Musa): Sizin bizimle buluma zamannz ziynet (bayram) gn ve insanlarn toplanaca kuluk vaktidir dedi.1323 ayetinden hareketle 293/905 yl kurban bayram sabah gne domadan Kfeye hareket etmelerini emretti. Onlara orada kendilerine
1320

Et-Taber, Trh, X, 123124; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 204; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 19. Tabernin rivayetine gre Eb Mahzul Hseyinden sonra yerine geen kardei 293/905 ylnda Dliyede ortaya km, nce Dmeke saldrm, sonra Taberiyeye saldrarak buray almtr. Ancak rivayette bahsedilen Hseyinin kardei Eb anim Nasr olmaldr. Zira Hseyinin kardei olarak belirtilen kiinin ortaya kt tarih ve sireti Eb animinki ile birebir rtmektedir. Rivayet iin bkz. Et-Taber, Trh, X, 121122; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 18. 1321 Et-Taber, Trh, X, 124; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 204; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 19. 1322 Et-Taber, Trh, X, 124; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 204; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 1920. 1323 20/Th, 59.

202

zuhurun gerekleeceini haber verdi. Ksm b. Ahmed ve beraberindekiler Kfeye kadar herhangi bir engelle karlamadlar. Karmatler 800 atl ve develere binmi bir miktar yaya birlikten oluuyordu. O dnemde Kfe valisi shak b. mran idi. Vali Karmatlere kar savat. Karmatler Ey Hseyinin kan diye baryorlard. Bununla kastettikleri Badadda aslm olan Eb Mahzuld. Beyaz bayrak kullanyorlard. Kasm b. Ahmede adr kurdular ve ona Raslullahn olu dediler. Sava ikindi vaktine kadar srd ve Karmatler yenilerek Kadisiyeye doru ekildiler.1324 shak bunun zerine halifeye bir mektup yazarak yardm istedi. Halife ona Vasif b. Sivartekin et-Trk, Fadl b. Musa, Bir el-Hdim, Afin ve dier komutanlarn emrinde bir birlik gnderdi. Kadisiyeye vardlar ve Savna indiler. Yine Ksm b. Sm ve dier Arap kabile reislerine Karmatlerle savamak zere hazrlanmalarn emretti. Halifenin ordusu, shak b. mran ehri korumak zere Kfede brakarak Kfe ile Kdisiye arasndaki Suara geldi.1325 Zikreveyh burada onlar karlad. Zira o, sakland yerden km ve iin bana gemiti.1326 Kasm, taraftarlarna: Bu sizin beklediiniz, sahibiniz, seyyidiniz, velnizdir. dedi. Taraftarlarnn hepsi bineklerinden inerek ona doru yrdler ve secdeye kapandlar. Zikreveyh iin byk bir adr yapld ve adrn etrafn tavaf ettiler. Sevad ve dier yerlerden daveti benimsemi olanlar ona geldiler ve durumu glendi.1327 Zikreveyh, Abbasi ordularn arkadan evirerek ksa srede baar elde etti. Halifenin ordusundan sadece atl birlikler ve yaral olanlar kurtulabildi. Bu olay Zikreveyhin gcn iyice artrd. Zira Abbas ordusundan ciddi bir ganimet ve sava ara gereci elde etmiti.1328 294/906 ylnn hemen banda Zikreveyh Mesniye nehrinden haclara saldrmak zere harekete geti. Onlar Selman denen rmaa ulaarak kervanlar beklemeye baladlar. Bylece kendileri ile Sevad arasna l engel olarak koymu oldular. Ancak ilk kafile, Vksaya ulatnda yre halk tarafndan uyarld iin beklenenden daha erken hareket ederek kurtuldu. Bunun zerine Zikreveyh harekete geerek nce Vksaya, sonra Zbleye gitti. Bu arada halifenin ordusu UynutTafa vardnda Zikreveyhin Selmandan ayrldn haber ald. Zikreveyh ise
Et-Taber, Trh, X, 125127; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 205; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 20. 1325 Et-Taber, Trh, X, 125; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 206; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 20. 1326 Eh Muhsine gre o, Derne denen kyde onlara katlmtr. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 265. 1327 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 266. 1328 Et-Taber, Trh, X, 126; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 207.
1324

203

Mekke yoluna giderek Akabet-eytanda Mekkeden dnen Horasan kafilesine saldrd. Aralarnda iddetli bir sava yaand. Zikreveyh onlara g yetiremeyeceini anlaynca aralarnda Sultann vekili olup olmadn sordu. Onlar ilerinde sultann vekili bulunmadn, kendilerinin hac olduklarn haber verince onlara gitmeleri iin izin verdi ve muhatabnn halife ve ordusu olduunu syledi. Ancak onlara arkalarndan saldrarak pek ounu kltan geirdi, kadnlarn ve mallarn ganimet olarak ald.1329 Bunun zerine ikinci ve nc kafile uyarlarak halifenin ordusu kendilerine ulaana kadar yola devam etmemeleri emredildi. Ancak onlar yollarna devam ettiler ve Hubeyrde ikinci kervan bekleyen Zikreveyhle karlatlar. Onlarla gn savatlar. Zikreveyh suyun ban tuttuu iin iddetli susuzluk nedeniyle teslim olmak zorunda kaldlar. Tamam kltan geirildi. Kervanda yirmi bin kiinin olduu, kaanlar, yarallardan lmeyenler ve onlarn hizmetine girenlerin dnda hepsinin ldrld rivayet edilmitir. ldrlenler arasnda Mbrek el-Kumm ve olu vard. Eb Eir b. Hamdan esir alnmt.1330 Zikreveyh buradan Zbleye gelerek nc kafileyi beklemeye balad. Bu arada nc kafile Feyde gelerek halifenin ordusunu beklemeye balamt. Bunun zerine Zikreveyh Feyde hareket etti. Feyd halkna mektup yazarak ehrin valisini ve haclar kendisine teslim ederlerse onlara eman vereceini, aksi takdirde onlarla savaacan yazd. Ancak halk bunu kabul etmedi. Zikreveyh ehri birka gn muhasara ettikten sonra oradan ayrld. Bu arada halife, Vasif b. Sivartekin komutasndaki orduyu onlarn zerine gnderdi. Ordu Huffan yoluyla Kadisiyeye ulat ve Karmta ile karlat. kinci gn halifenin ordusu Karmtay yendi. Onlarn ou ldrld, Zikreveyh yaral olarak esir edildi. Onunla birlikte olu, ei, ktibi, hassasndan ve yaknlarndan bir grup da esir alnd. Zikreveyh be gn yaadktan sonra ld. Haccn kesilmemesi iin Zikreveyhin ba 294/906 ylnda Horasana gnderildi.1331 Zira Zikreveyh, zellikle Horasan haclarna saldrm ve bu saldrlar neticesinde haccn gvenliliiyle ilgili ciddi bir kuku olumutu. Zikreveyhin yakalanmasndan sonra taraftarlarndan bir ksm ama gitmek zere kamlard. Hseyin b. Hamdan onlara yetierek hepsini ldrd. Kadnlar ve
1329

Et-Taber, Trh, X, 130131; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 206207; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 2223. 1330 Et-Taber, Trh, X, 131132; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 207208; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 23. 1331 Et-Taber, Trh, X, 133134; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 210; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 2324.

204

ocuklar esir edildi. Bu, Zikreveyhin ldrld 294/906 yl ierisinde gereklemiti.1332 Yine ayn yl Zikreveyhin ashabndan bir topluluk esir alnd ve sultann kapsna gtrld.1333 Zikreveyhin adamlarndan teslim olan ve eman dileyen Keyyal ve 60 adam Hseyin b. Hamdan tarafndan halifeye getirildi.1334 Zikreveyhin ashabndan Haddad ve Zikreveyhin karsnn kardei Mntakim Araplar tarafndan yakalanarak halifeye gnderildi. Halife onlar ldrtt.1335 Zikreveyhin komutanlarndan Utayr 299/911 ylnda yanndakilerle birlikte eman dileyerek Badada geldi.1336 Onun dier iki komutan el-Azm ve el-Aber de Badada gelerek teslim oldular.1337 Zikreveyhten sonra Suriyede Karmatler ciddi bir varlk gsteremediler. Onun lmnden sonra Suriye Karmatleri, yava yava glenmekte olan Irak Karmatlerine maddi ve manevi destek vermenin dnda kendi balarna hareket edecek bir g oluturamadlar. Irak ve Bahreyn Karmatlerinin de zayflamasyla birlikte blgede hibir etkinlikleri kalmad. Ancak 360/970li yllarda blgede etkili olan Bahreyn Karmatlerine destek vererek ksa sreli de olsa tekrar etkinlik kazandlar. Ancak bu etkinlikleri de uzun srmedi. Zikreveyhin hareketi aka Irak ve Bahreyndekinden farkllk arz etmitir. Bir taraftan o, Abdan ldrerek onun yandalarnn dmanln kazanrken, dier yandan Fatmlerin kurucusu Ubeydullaha balangta sadk kalm, daha sonra onun da dmanln kazanmtr. Ayn zamanda o, Abbasleri de karsna ald iin pek ok dman grupla kar karya kalm, smil evrelerden yeterli destek alamamtr. Onun dayand siyasi taban daha ok vurgun ve talanla megul olan Kelb boyunun ve dier kabilelerin gvenilmez bedevileri ile snrl kalmtr. Onun faaliyette bulunduu blge de Abbaslerin merkezine son derece yakn olunca ayaklanmas ksa srede ve daha az masrafla bastrlabilmitir.
1338

Onun hareketi

mahall dzeyde kalm, snrl bir baar elde edebilmitir. Kald ki hareketin, her ne
1332

Et-Taber, Trh, X, 135; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 210; Arb el-Kurtub, Sla, XI,

24.

Arb el-Kurtub, Sla, XI, 24. Et-Taber, Trh, X, 136. 1335 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 210. 1336 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 39. 1337 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 60. Suriye Karmatliiyle ilgili en nemli kaynamz Taberdir. Tabernin anlatsn merkeze alan sonraki rivayetlerle ilgili geni bilgi edinmek iin bkz. El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 340342; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 258274; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 451461; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 369370; bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 937938. 1338 Kr. Daftary, smaililer, 164165.
1334

1333

205

kadar Suriyeli memnuniyetsiz Bedev Araplarca destek grmse de, yama ve talann dnda memnuniyetsiz kitleleri mreffeh seviyeye ulatracak bir reetesi de yoktu. Onlarn yama ve talann dnda belki de tek tesellileri, tm adaletsizlikleri ortadan kaldracak bir Mehdnin ya da imamn zuhur edeceine olan inanlardr. Ancak Mehd ya da gaip imam olarak sunulan Zikreveyh ldrlnce ve hareketin gcn kendisinden ald vurgun ve talan ortadan kalknca blgede hareket hzla kan kaybetmi ve etkisini yitirmitir. Suriyedeki hareketi Iraktakinden ayran nemli bir nokta, Muhammed b. smilin Mehd olduuna vurgu yaplmam olmasdr. Bunun yerine Zikreveyhin oullar kendilerini Muhammed b. smilin soyuna nispet ederek Ubeydullah taklit etmilerdir. Zikreveyhin kendisini Muhammed b. smil soyundan gelen Mehd olarak grm olmas muhtemeldir. Ancak Suriye Karmatliinde Kim el-Mehd vurgusu Irak ve Bahreyne oranla olduka snk kalmtr. Zikreveyhin ashabnn nemli bir ksmnn ekonomik beklentilerle harekete katld sylenebilir. Ancak bata Zikreveyh olmak zere hareketin nderleri eski smil retiyi olduka iyi biliyorlard ve davetlerine olduka sadktlar. Onlarn taraftarlarnn ierisinde de davete samimi olarak balanan itikatl pek ok insann varlndan szedebiliriz. Eb Hseyinin rivayetine gre Shibu-me esir edilip Badada getirildiinde omzundan yaral olan bir kadn alyordu. Eb Hseyin kadna niin aladn sorduunda kadn unlar anlatt: Benim uzun zamandr kayp olan bir ocuum vard. Olumun Shibu-meye katldn renerek onun askerlerinin iine girdim ve olumu buldum. Kendi halimi ve kardelerinin halini anlatarak zor durumda olduumuzu ona haber verdim. Olum bana: Bunlar brak da bana dinin ne onu syle? dedi. Ona: Ey olum! Bildiin gibi slam dedim. Ey Anne! Bu dini brak ve benimle birlikte bu davete katl. Din bugn inandmz ey deil. dedi. Onun bu szlerine hayret ettim. kp gitti ve beni terk etti.1339 Muhtemelen ayn kadna bu grme esnasnda olu tarafndan klla vurulmu, kadn yaralanmt. Yanndakiler kadn olunun elinden zor almlar, kadn Badada gelmiti. Shibu-me ile birlikte esir edilenler arasnda kadnn olu da vard. Kadn ona Allah seni kurtarmasn diye beddua edecek kadar kin doluydu.1340

1339 1340

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 199; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 437. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 200; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 437438.

206

Mesdnin anlattklar Suriye Karmatlerinin davete ballklar ve Zikreveyh sonras durumlaryla ilgili nemli ipular vermektedir. O, Zikreveyhin komutanlarndan birisi olan ve kendisiyle grt Sleyman el-Celnin, mezhebine bal zht sahibi ve dirayetli birisi olduunu belirtir. Mesdnin grtn belirttii bir dier d de ona gre, marifet sahibi birisiydi. Dirayet, tahsil, zerinde olduu eyde dindarlk ve dlerle birlikte oluturulan siyasetin salamlnn gzellii ynnden onun bir benzeri yoktu. O, balangta Eb Zekeriya el-Bahrn (Brn) ile birlikteyken daha sonra Eb Sad el-Cennbye katlmt.1341 Dolaysyla Zikreveyhin dlerinin smil retiye son derece sadk olduklarn ve daveti iyi bildiklerini, onlarn en azndan bazlarnn Zikreveyhten sonra Bahreyn Karmatlerine balandklarn syleyebiliriz. Ancak Zikreveyh sonrasnda blgede sistemli bir davet hiyerarisinin devam ettiini sylemek zordur. Kendilerini Peygamber soyuna nispet ederek imtiyaz elde etmeye alan Zikreveyh ve oullar, muhtemelen Selemiyeyi ele geirdiklerinde Him soyuna mensup bir kadn cariye yaparak adamlarndan birka kiiye birden vermekten de kanmamlard. Kadn bu erkeklerden hamile kalmt, ancak ocuunun babasnn kim olduunu bilmiyordu.1342 C. BAHREYNDE KARMATL K Erken dnem kaynaklarndan smil davetin Bahreyne Eb Sad elCennbden nce girmi olduunu anlamaktayz. Zira Kad Abdlcebbra gre Eb Sad Bahreyne ilk gelen smil dsinin tarafarlarndan birisidir. Bu dnin davetine Bahreynlilerden sekiz yz kii uymutur.1343 Sbit b. Sinana gre Bahreyne daveti ilk getiren d Yahy b. Mehd;1344 Eh Muhsine gre ise Eb Zekeriy esSammdir.1345 Mesd ise onun Eb Zekeriy el-Bahrn olduunu belirtir.1346 Birbirlerine olduka yakn olan bu isimlerin ayn kiiyi ifade ediyor olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira bu isimlerle ilgili rivayetler birbirleriyle rtmektedir. Bu nedenle Eb Sadden nce Bahreynde faaliyette bulunan dnin adnn Eb Zekeriya Yahya b. Mehd es-Samm olduu ynndeki Lewisin kanaati1347 tutarl gzkmektedir.
1341

1342

El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 349. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 199; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 438. 1343 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 378. 1344 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 192. 1345 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233. 1346 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 349. 1347 Lewis, The Origins of Ismlism, 78.

207

Eh Muhsine gre Eb Zekeriyay Bahreyne gnderen kii Abdandr ve Eb Sadi de Hamdan ya da Abdan gndermitir.1348 Ancak Eb Sadin, Eb Zekeriyadan Bahreyne geldikten sonra haberdar olmas ve her ikisinin de davete Katiften balam olmalar Eb Zekeriyann Abdan tarafndan gnderilmi olma ihtimalini zayflatmaktadr. Abdan, Eb Sadden nce Eb Zekeriyay gndermi olsayd Eb Sade mutlaka orada kendilerine ait bir d olduunu haber verir; her ikisini de Katife deil de farkl ehir ya da nahiyelere gnderirdi. u halde Eh Muhsinin Eb Zekeriyay Abdann gnderdii ynndeki rivayeti salkl gzkmemektedir. Kad Numana gre Mansr el-Yemen, Yemenden Bahreyn de dahil eitli yerlere dler gndermitir.1349 Onun Bahreyne gnderdii dnin Eb Zekeriya es-Samm olduunu syleyebiliriz. Kald ki Madelung Samm nispesini Damm1350 eklinde okuyarak onun Mansr el-Yemenin faaliyette bulunduu Aden-i Laya bal Damam nahiyesinden olduuna iaret etmektedir.1351 u halde Bahreynde ilk smil davet Mansr el-Yemenin gndermi olduu Eb Zekeriya tarafndan balatlm olmaldr. Kaynaklarda Eb Zekeriyann Bahreyne geliiyle ilgili kesin bir tarih yoktur. Mesd, Eb Sadin Katifte faaliyete balamasndan 300/912 ylnda lmesine kadar yirmi yedi yl getiini belirtir.1352 Bu bilgiye gre Eb Sadin Bahreynde davete balamas 263/876 yl civarnda olmaldr. Ancak Sbit b. Sinana gre Bahreynde daveti balatan Eb Zekeriyann Katife gelii 281/894 ylnda olmutur.1353 Dolaysyla Eb Sad bu tarihten sonra blgeye gelmi olmaldr. Her iki rivayet arasnda kesin bir yargya varabilmek zordur. Ancak Eb Zekeriyann her halkarda Mansr el-Yemenin Yemene gitmesinden sonra ve 286/899 ylndaki blnmeden nce blgede faaliyete baladn syleyebiliriz. Bu noktada Madelungun verdii 273/886 tarihi1354 yaklak olarak doru olmaldr. Eb Zekeriya davet faaliyetine Katifte balam ve Ali b. Muall b. Hamdan denen adamn evine yerlemiti. Ali b. Muall Ziydlerin klesiydi ve lik konusunda ar gidiyordu. Eb Zekeriya ona, kendisinin gaybette olan Mehdnin
1348 1349

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233. Kad Numn, ftithud-Dave, 47. 1350 Madelung ilk harfi Sad deil de Dad okumutur. 1351 Madelung, Karmat, 661. 1352 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 358. 1353 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 192. 1354 Madelung, Karmat, 661.

208

elisi olduunu, buradaki leri Mehdnin emrine davet etmek iin geldiini ve onun ortaya knn yakn olduunu iddia etti. Ali b. Muall, Katifteki lere onu haber verdi ve onlara, Eb Zekeriyann Mehdye ait olduunu iddia ettii mektubunu okudu. Buradaki ler, Mehd zuhur ettiinde ona katlmay kabul ettiler. Eb Zekeriya, Bahreynin eitli kylerini de davete kazandrmay baarmt. Bunun ardndan Eb Zekeriya bir sre ortadan kayboldu ve geri dnerek Mehdnin yazdn iddia ettii bir mektup getirdi. Mektupta Mehd, onlardan alt dinar ve otuz dirhem vermelerini emrediyordu. Eb Zekeriya yine belli bir sre kaybolduktan sonra tekrar Mehdnin gnderdiini iddia ettii bir mektupla geldi. Mektupta onlara mallarnn bete birini Eb Zekeriyaya demeleri emrediliyordu. Onlar bunu da dediler. Yahy Ben Kilb, Akil ve Hurey kabilelerinden destek ald ve daveti glendi.1355 Eb Zekeriya ile ilgili olarak Kad Abdlcebbr, bnl-Esr, bn-i Kesr ve bn-i Haldn da genel olarak Sbitin rivayetlerine dayanrlar.1356 Bu rivayete gre Eb Sad el-Cennb Eb Zekeriyann ashabndan birisiydi ve Bahreyne bal Rzede un ve yemek satarak geiniyordu.1357 Ancak Eh Muhsine gre onun ad, Eb Sad b. Behram el-Cennbdir ve Fars aslldr. sminin sonundaki nispesinden de anlalaca gibi Ehvaza bal Cennbelidir.1358 Onun bu davete girmesinin nedeni Kfe Sevadna yapt bir yolculukta Ben Kassr denilen bir kavmin yannda kalmasdr. Ben Kassr blgede Hamdan ve Abdan tarafndan yrtlen Karmat davete mensuptu. Eb Sad onlar tarafndan davete kazandrlm, ona daveti Hamdan Karmat reterek Bahreyne d olarak gndermiti. Eb Sad, Katife yerleerek daveti buradan balatt. Burada un satarak geimini salad, vefa ve doruluktan ayrlmad. Ona ilk katlanlar Ben Senbardan Hseyin, Ali ve Hamdan kardelerle aralarnda kamlarn ve hamallarn da bulunduu alt tabakadan insanlard.1359 Her iki rivayet baz detaylarda birbiriyle elikili gzkse de genel olarak resmi tamamlamaktadr. Muhtemelen Sbit b. Sinann ravisi, Eb Sadin nceki durumu hakknda bilgi sahibi olmad iin onu Eb Zekeriyann taraftarlarndan birisi olarak gstermitir. Dier yandan Eh Muhsin, Eb Sadin Katife gelip
1355 1356

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 193. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 378; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 410411; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 81; bn Haldn, ber, III, 350; IV, 88. 1357 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 192; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 378; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 81; bn Haldn, el- ber, III, 350; IV, 88. 1358 -EzZeheb, el- ber, I, 411. 1359 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233; el-Makriz, ttizul-Hunef, 315; Mukaff, 594.

209

davetini glendirdikten sonra Eb Zekeriyadan haberdar olduunu ve onu ldrdn belirtir.1360 Sabit b. Sinana gre ise Eb Zekeriya ve Eb Sad bir mddet daveti birlikte yrtmlerdir.1361 Bu ikinci rivayetten hareketle her iki dnin, her ne kadar farkl blgelerden gnderilmi olsalar da, Katifte bir mddet birlikte davette bulunduklarn, Eb Sadin davetin glendii sonraki bir dnemde Eb Zekeriyay ldrdn ne srebiliriz. Dier yandan Eb Sad blnmenin gerekletii 286/899 ylndan nce siyasi bir isyan ve benzeri faaliyette bulunmamtr. Bu durum Eb Sadin siyasi bir g olarak ortaya knn 286/899 yl civarnda gerekletiini gstermektedir. Dolaysyla Eb Sadin, Eb Zekeriyay ldrmesi 286/899 yl civarnda gereklemi olmaldr. Bu durum Eb Sad ile Eb Zekeriya arasndaki temel sorunun blnme olduunu dndrmektedir. Zira Eb Sad blnmeden itibaren Fatm otoritesine kar kmken, muhtemelen Eb Zekeriya kendisini Bahreyne gnderen Mansr el-Yemene sadk kalarak davet merkezine balln srdrm olmaldr. Bu nedenle Eb Sad onu ortadan kaldrarak tm Bahreynin tek sahibi olmutur. bn-i Havkal bunu aka ifade etmektedir. Ona gre Eb Sad, efendisi Abdan ldrlene kadar Selemiyedeki imama sadk kalm, ancak Abdann ldrlmesinden sonra Eb Zekeriyay ldrerek Selemiyedeki imamla olan tm balarn koparmtr.1362 bn-i Havkaln rivayeti, Eb Sadin davetin Selemiyedeki liderleriyle ilikiyi keserek kendi bana hareket ettiine iaret etmektedir. Eb Sadin Selemiye ile ilikiyi kestiine dair bir baka kanta daha sahibiz. Buna gre Yemendeki Ali b. Fadl, Mansr el-Yemene yazd mektupta kendisinin Eb Sadi rnek aldn, nk onun Ubeydullaha itaate son vererek kendi adna davette bulunduunu belirtmitir.1363 u halde Eb Sad 286/899 ylndaki blnmenin ardndan muhalif kanatta yer alarak Eb Zekeriyay ldrm ve Bahreyndeki davetin tek nderi olmu; bu tarihten itibaren Abbaslere kar aktan saldrlarda bulunmaya da balamtr. Eb Sadin Bahreynde harekete gemesi 285/898 yl sonlar ya da 286/899 yl balarnda olmaldr.1364 Bu tarihten sonra Eb Sad, Bahreynin ky ve
1360 1361

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 193. 1362 bn Havkal, Sretl-Arz, 295. 1363 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 75. 1364 Mesd onun harekete getii tarih olarak 285/898i verirken dier kaynaklarn ou 286/899u verir. Bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 192; el-Mesd, Mrc, IV, 262; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 322; el-Makriz, ttiz, 221; ez-Zeheb, el- ber, I, 411.

210

kasabalarn tek tek ele geiriyor, yamalyor, kendisine katlanlar affediyor, katlmayanlar ise ldryordu. Pek ok belde korkudan Eb Sade katlm, sadece Hecer beldesi kar koyabilmiti. Heceri aylarca kuattysa da baarl olamad. Bunun zerine Necdeli taraftarlar ondan ayrldlar. Eb Sad ise Ahsa denen yere gelerek buraya yerleti. Burasyla Hecerin aras iki mildi. Buraya bir kale ina ederek topra ekip biti ve mamur etti. Her gn ordusuyla hayvanlarna binip Heceri kuatyor, dier yerlere de seriyyeler gnderiyordu. Ona katlan kabileler Ahsaya gelerek yerletiler. Eb Sad evrede yetien arpa, buday ve benzeri yiyecekleri toplatarak biriktirmeye balad. Kuatma yirmi ay gemiti. Bu nedenle kuatma altndaki Hecerliler a kalarak kpekleri yemek zorunda kaldlar. Eb Sad sonunda Hecere giden rman yatan deitirerek denize evirdi. Susuz kalan Hecerliler ehri teslim etmek zorunda kaldlar. Halkn bir ksm ehri terk ederken, dier ksm davete katld. Eb Sad Heceri ve kalesini tamamen ykarak harap etti. Bylece Bahreynin ana ehri, Eb Saidin kurduu Ahs oldu.1365 bnd-Devdr kendi dneminde Hecerin hala harap olduunu belirtir.1366 Eb Sadin Heceri almas 287/900 ylnda
1367

Abbaslere

kar

elde

ettii

zaferin

hemen

ardndan

gereklemitir.

Karmatler byk bir kabile olan Ben Kilb yenerek onlardan aldklar ganimetleri Ahsaya getirdiler. Eb Sad daha sonra Ben Ukayl zerine yryerek onlar da itaat altna ald. Onun glendiini gren kabileler ona savasz olarak katldlar. Bunun zerine kendisine katlanlardan daha nce ald elerini ve ocuklarn onlara iade etti. Davetine katlmayanlarn haremlerini ve drt yana ulamam ocuklarn ve onlar tayacak olan develeri iade etti. Bunun dnda kalanlar hapsetti. Tutuklu ocuklar bir evde toplayarak her trl ihtiyalarn karlad. Onlarn dier ocuklarla karmamas iin aralarn ayrd. limler bu ocuklar eiterek yetenekli olanlara ata binmeyi ve mzrak atmay rettiler. Bu ocuklar baka bir ey renmeden byyerek Eb Sadin davetini zmsediler.1368 Kaynaklarda Eb Sadin ortaya k tarihi olarak verilen 286/899 yl onun Heceri kuatp Katife hareket ettii yl olmaldr. Onun Ahsay kurmas bundan

1365

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 236238; bnd-Devdr, Kenz, VI, 5657; el-Makriz, ttiz, 315318; Mukaff, 594. 1366 bnd-Devdr, Kenz, VI, 57. 1367 El-Mesd, Mrc, IV, 264. 1368 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 236.

211

birka yl nce gereklemitir. 286/899 ylnda Katife doru harekete gemesi Abbaslerce onun Basraya hareket ettiinin dnlmesine sebebiyet vermiti. Basra madenlerinin ve Dicle beldelerinin yneticisi olan Ahmed b. Muhammed el-Vsk halifeye durumu bildirerek yardm istedi. Sultan ona on drt bin dinar gndererek ondan surlar onarmasn istedi. O da gelen parayla surlar onard.1369 Abbas halifesi Mutezd ayrca Abbas b. Amr el-anevyi Fars blgesindeki grevinden azlederek ona Bahreyn ve Yemmeyi ikta etti. Emrine de iki bin adam vererek Karmatlerle savamasn emretti. Abbas 287/900 ylnda Ahsaya doru harekete geti. Yaplan sava Eb Sad kazand ve Abbas da dhil 700 kiiyi esir ald. Abbas hari esirlerin tamamn ldrd, onu ise serbest brakarak grdklerini halifeye anlatmasn istedi. Daha sonra Eb Sad Ahsya dnd. Basra halk korkudan ehri terk etmek istediyse de vali onlara engel oldu.1370 Bir yl sonra Eb Sad Basra zerine yrdyse de ehre giremeyerek geri dnd.1371 290/902 ylnda Abbaslerin Bahreyn emiri bn-i Bn, Eb Sadin Katifteki vekilinin zerine yryerek Katifi ele geirdi.1372 Daha sonra Katif tekrar Karmatlerin eline geti.1373 301/913 ylnda Eb Sad lene kadar Bahreyn Karmatleri Abbaslere kar nemli bir faaliyette bulunmamlardr. Ancak Bahreynin ehirlerinde Karmatlerin hkimiyeti bir hayli glenmiti. Eb Sad lmeden nce Ahs, Katif ve Tif gibi ehirler tamamen Karmatlerin hakimiyetine girmiti. Bu arada Abbas veziri Ali b. sann Karmta tehlikesini fark ederek zm yollar aradn grmekteyiz. O, halifeye Karmatlerle yazmay tavsiye etmiti. Halife bunu kabul ederek Eb Sade bir mektup yazd. Eb Sadin elinde evreye yapt basknlarda ald esirler bulunduu iin mektupta yumuak bir dil kullanlmt. Halife onu kendisine itaati brakt, kfrn ilan ettii, namaz ve zekt terk ettii, dini alaya ald ve hr kimseleri esir ald iin knyor, itaat etmezse savala tehdit ediyordu. Eliler Basraya ulatklarnda Eb Sadin ld haberi kendilerine ulat. Bunun zerine durumu Ali b. saya haber verdiler. Ali, mektubun yerine geen oluna verilmesini
1369

bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 322; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 414. Mesd bu olayn 285/898 ylnda gerekletiini belirtir. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 262263. 1370 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 194195; el-Mesd, Mrc, IV, 264; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 239240; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 329; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 414 415. 1371 bnl-Esr, el-Kmil, VII,425. 1372 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 200201; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 439. 1373 Eb Sad ldnde Katif Karmatlerin elindeydi. Bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74.

212

emretti. Eliler yollarna devam ederek mektubu yerine geen oluna verdiler. Olu yazd cevabi mektupta zetle unlar sylyordu: Biz itaatten kmadk. Ancak bizim gizlice yrttmz bir davetimiz vard. Gizli davet yrtmemiz insanlarn bizimle ilgili iftiralarda bulunmalarna sebebiyet verdi ve bizi byk gnah ilemekle itham ettiler; bize svmeye ve saldrmaya baladlar. Bizi yurtlarmzdan srdler, bize eziyet ettiler ve mallarmz aldlar. Onlardan canmza eman vermelerini istedik, kabul etmediler. Beldenin yneticisi bizi ldrmek istedii iin kamak zorunda kaldk. Haremlerimizi aldlar ve kendi sulplerine geirdiler, evlerimizi yamaladlar. nsanlar Halife Mutezda giderek bizim aleyhimizde kt eyler sylediler. Mutezd onlara inanarak zerimize ordu gnderdii iin kendimizi savunduk. Bizim namaz ve dier ibadetleri terk ettiimiz iddiasna gelince bir iddia ancak delille geerlidir. Sultan bizim Allah inkar ettiimizi ne srerse bizden o Allaha itaat etmemizi nasl ister. Karmatnin mektubu ulanca Ali b. sa onlara hayr vadeden gzel bir mektup yazd. Karmat, elilere ikramda bulunarak elindeki esirleri serbest brakt.1374 Ali b. sa Karmatlere kar diyalog yolunu setii iin siyasi rakiplerince Karmat olmakla sulanmtr. Ancak sonraki srete yaanan olaylar Vezirin uygulad uzlamac politikalarn ne kadar yerinde olduunu ortaya karmtr.1375 Eb Sad 301/913 ylnda Sicilyal klesi tarafndan hamamda ldrld.1376 Eb Sad ldnde geride Ebl-Abbas Sad, Eb Thir Sleyman, Eb Mansr Ahmed, Eb shak brhim, Ebl-Abbas Muhammed, Eb Yakb Yusuf adl alt ocuk brakmt. Eb Sad, devletin nderleri olan Ben Senbar ve Ben Zrkan toplayarak onlara kendi yerine kk olu Eb Tahir byyene kadar dier olu Sadin gemesini vasiyet etmiti. Babasnn ldrlmesinin ardndan Sad 305/917 ylna kadar devleti idare etti. Sonra ynetimi kardei Eb Thire teslim etti.1377 Sbit b. Sinana gre Eb Tahirin baa gemesi Sadin ynetimde aciz kalmasndan kaynaklanm, babas her ne kadar yerine Sadi vasiyet etmise de Eb Thir ona galip gelerek ynetimi ele geirmitir.1378 Hemedn ve Yemen ise, Eb Sadden
Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 439440. 1375 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 57. 1376 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74; el-Hemedn, Tekmile, XI, 204; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 243244; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 122. 1377 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV,244; bnd-Devdr, Kenz, VI, 62. 1378 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74; bn Haldn, el- ber, IV, 350; IV, Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 67.
1374

213

sonra

dorudan

Eb
1380

Thirin

baa

getiini

belirtirler1379

ki

bu

doru

gzkmemektedir.

301305/913917 yllar arasnda Bahreyndeki Karmatlerin banda bulunan Eb Sad dneminde vezir Ali b. sann uzlamac politikasnn da etkisiyle Abbaslerle nemli bir huzursuzluk yaanmamtr. Eb Thirin baa getii ilk yllarda da ciddi bir hareketlilikle karlamamaktayz. 307/919 ylnda onun Basraya girmesi1381 dnda 310/922 ylna kadar Bahreyn Karmatlerinin sakin bir dnem geirdiklerini, nemli bir siyasi faaliyette bulunmadklarn syleyebiliriz. Ancak dier yandan Bahreyn Karmatleri, ciddi bir Mehd krizini de yaamaya balamlard. Zira birtakm hesaplamalarla 300/912 yl civarnda, muhtemelen 316/918 ylnda ortaya kacan iddia ettikleri Mehdnin gelme vakti yaklamt. 316/918 yl gelip Mehdnin gelmesi geciktike Karmatlerin skntsnn da arttn syleyebiliriz. Onlar muhtemelen Mehdnin gelmesini Hz. Muhammedin eriatnn yrrlnn ortadan kalkmasna balam olmallar ki 310/922li yllardan itibaren Hz. Muhammedin eriatn ortadan kaldracak ve bu eriatn uygulaycs Abbaslerin hkmne son verecek birtakm icraatlarda bulunmaya balamlardr. 311/923 ylnda Basraya doru harekete geen Eb Thir geceleyin bin yedi yz adamyla ehrin nne geldi. Kldan rl iplerden yaplm merdivenleri surlara atarak ehre girdiler. Basra valisi Sebk el-Mflih idi. ehre giren Karmatler insanlar kltan geirmeye balad. On gn geceli gndzl sren sava Karmat kazand ve Sebk ldrd. nsanlarn ou kamak iin Frata atlayarak bouldu. Eb Thir Basrada on sekiz gn kald. Cuma mescidinin bir ksmn ve Talhann kabristanlnda bulunan mescidi ykt. Daha sonra tamaya g yetirebildii kadar mal, eya, kadn ve ocuklar alarak Ahsya dnd. Muktedirin gnderdii yeni vali Fruk Basraya geldiinde Karmat ayrlmt.1382
1379 1380

El-Hemedn, Tekmile, XI, 204; el-Yemen, Akids-Selse, 714. Bu noktada Abbasi veziri Ali b. sann nerileriyle gnderildiini belirttiimiz yukardaki mektupla ilgili bir noktann aydnlatlmas gerektii kansndayz. Sbit b. Sinan ve bnl-Esr mektubun Eb Sadin lmesi zerine yerine geen Eb Thire gnderildiini belirtir. (Bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74.) Oysa ayn yazarlarmz Eb Sadden sonra baa Sadin getiini, ancak onun ynetimden aciz kalarak Eb Thire yenik dtn belirtirler. Dolaysyla gelen elilerin mektubu Eb Thire deil de Sade verdiklerini varsaymak daha doru olacaktr. 1381 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 19. 1382 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 212; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 346; Arb elKurtub, Sla, XI, 9798; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 225; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 121122; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276278; el-Hemedn, Tekmile, XI, 238; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 44.

214

Eb Thir Ahsya dner dnmez Hubeyre hareket ederek 311/923 ylnda hacceden haclarn dnn beklemeye balad. 312/924 ylnn ilk gnlerinde dnen ilk kafileye saldrd. Bu kafile Badad ve dier blgelerden gelen haclarn kafilesiydi. Eb Thir onlar yenerek mallarna el koydu. Dier kafile Feydde bulunuyordu. lk kafilenin bana gelenleri duyunca burada ikamet etmeye devam ettiler. Ebl-Heyc b. Hamdn onlara Feydden ayrlarak Vdil-Kurya geri dnmelerini emrederek Kfe yolundan dne geti. Haclarn ou Vdil-Kurya dnmek yollarn uzataca iin Ebl-Heyc ile birlikte Kfeye doru hareket ettiler. Ancak Eb Thir onlara saldrarak btn bineklerini, kadnlarn ve arzu ettii eyalarn ald. EblHeyc, Ahmed b. Kemerd, halife Muktedirin annesinin amcas Ahmed b. Bedr esir denler arasndayd. Eb Thir erkekleri ise lde bineksiz olarak salverdi. Bunlarn byk ounluu iddetli scan ve susuzluun etkisiyle ldler.1383 Eb Thir bu zaferi elde ettiinde henz on yedi yandayd. Onun bu gen yata elde ettii baarlar Badad galeyana getirmiti. Halk hilafet saraynn nnde toplanarak vezir bn Frat bu yenilginin ba sorumlusu olarak protesto ediyordu. Onlar yle baryorlard: Kk Karmat Eb Thir Mekkedeki Mslman haclar ldrd. Byk Karmat bn Frat ise Badaddaki Mslmanlar ldryor. Protestolar bununla da snrl kalmam, halk Cuma gn mescitlerin minberlerini krmt. Zor durumda kalan bn Frat grevi iade etmek iin halifenin huzuruna kt. Halifenin hcibi Nasr uygulamalarndan dolay onu bu hezimetin ba sorumlusu olarak ilan etti. Nasra gre bn Fratn kendisine muhalif olup Badadn en nemli silahl glerinden birisi olan Munisi Rakkaya srmesi merkezin askeri gcn zayflatan en nemli nedendi. Yine kendisini ve dier baz nderleri tutuklatm olmasn da devletin zayf dmesinin sebepleri arasnda sayyordu. olan bn Fratn Karmatye sempati duyduu, bu nedenle devleti zayflatarak Karmatnin elini glendirdii ve onunla yazt da iddialar arasndayd. bn Frat bu iddialarn hepsini reddettiyse de grevinden alnd. Nasr, are olarak hemen Munisin Badada arlmasn halifeye nerdi. Halife bu teklifi kabul etti. bn Frat tutuklanarak hapse atld, yerine halifenin sevmedii Ebl-Ksm getirildi.1384 Aslnda bn Frat

1383

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 212; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 346; Arb elKurtub, Sla, XI, 103104; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 225; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 125; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 279284; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 5758. 1384 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 212214; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 346; bnlEsr, el-Kmil, VIII, 125127; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 58.

215

kendisine yneltilen eletirilerin bir benzerini nceki vezir Ali b. saya yneltmiti. O, Ali b. sann Karmta ile Basraya yrmeleri konusunda yaztn iddia etmi, Ali sorgulanm ancak susuz bulunmutu.1385 Bu olaydan bir sre sonra vezir olan bn Frat da Karmtann adam olma gerekesiyle azledilmi oldu. Karmatler olayn ardndan ellerinde bulunan esirleri ve kafilenin komutan Ebl-Heycy serbest braktlar. Yaptklar bu iyilie karlk bir heyet gndererek hediye istediler.1386 Onlarn istedikleri hediye Basra ve Ehvazn kendilerine verilmesiydi. Ancak Muktedir bunu kabul etmedi. Bunun zerine Eb Sad 312/924 ylnda hacca gelen kafilelere saldrmak iin Ahsdan harekete geti. Bu esnada Cfer b. Verk e-eybn Kfe amiliydi ve hac yolunun emniyetinden sorumluydu. Haclar Mekkeye gitmek iin hareket edince Eb Thirden ekindii iin onlardan nce bin kiilik bir birlikle Mekkeye doru yola koyuldu. Yolda Karmatlerle karlaan Cfer yenilerek kaarken Akabeden km olan ilk kafileyle karlat. Bu kafilede halifenin alt bin kiilik bir birlii vard. Cafer, onlarn tamamn geri dndrerek Kfeye girmeye alt. Ancak Eb Thir yetierek Kfe nlerinde onlarla savaa tututu. Savan sonunda halifenin ordusu yenildi. Ancak bu esnada haclar Kfeden kamlard. Eb Thir ehre girdi. Gndz ehrin camiinde, gece ehir dnda kalyordu. Bu ekilde alt gn kaldktan sonra yklenebildii kadar ganimet yklenerek Ahsya geri dnd. Bu esnada Badad halk da korkuya kaplm ve halkn tamam ehrin dou yakasna tanmt. Bu yl Karmatlerin saldrsndan dolay hi kimse Iraktan ve Irak yolundan hacca gidemedi.1387 Sadece Msr ve amllarn hacc gerekleti.1388 bnl-Esre gre 313/925 ylnda Eb Thir haclara bir gei vergisi koyarak onlarn hac yapmalarna izin verdi.1389 314/926 ylnda ise Mekkeliler Eb Thirin kendilerine doru geldii haberini alarak haremlerini ve mallarn Tif ve dier yerlere tadlar.1390 Ayn yl yeni vezir Husayb, Yusuf b. Ebs-Sc Karmat ile savamak zere Cebelden davet etti. Yusuf Vasta gelerek yerleti. Kfe sular ile Hemedan,

1385 1386

El-Hemedn, Tekmile, XI, 238. bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 5859. 1387 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 217; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 346347; elNuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 285287; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 131132; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 313; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 106107. 1388 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 107. 1389 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 136. 1390 El-Hemedn, Tekmile, XI, 249; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 141; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 71.

216

Sve, Kum, Kn, Basra ve Msebezn beldelerinin harac ordunun ihtiyalarn karlamak ve Karmat ile savamak zere ona baland.1391 315/927 yl girdiinde Eb Thir Ahsdan hareket ederek Kfeye doru harekete geti. Bunu haber alan Yusuf b. Ebs-Sc da Vasttan hareket ederek Kfeye yneldi. Eb Thir Kfeye ulanca ehrin grevlileri katlar ve o, ehri ele geirdi. Burada bulunan ulufe ve yolluklar ald. Yusuf Kfeye Karmatden sonraki gn varabildi. Ertesi gn byk bir sava balad. Akam st Eb Thir sava kazand. Yusuf ve ashabnn ou esir dt. Haber Badada ulam, insanlar Karmtann korkusuna kaplmlard. Bunun zerine Badaddan be yz gemi gnderildi. Gemilerin ierisinde Karmatleri uzaklatracak adamlar vard. Ordunun bir bl Enbara yrd ve kpry kesti. Ancak Eb Thir adamlarnn bazlarn gemilerle Enbara gnderdi. Karmtadan yz kii karya geerek Enbar aldlar ve kpry ina ettiler. Nasr el-Hcib ve Munis Neyfte topland. Krk bin kiiydiler. Bunlarn dnda ganimet iin gelenler de vard. Badada iki fersah uzaklktaki Akarkuf yaknlarndaki Zebara nehrine vardlar. Ebl-Heyc nehir zerindeki kprnn kesilmesini istedi. Bu arada Eb Thir ve adamlar da Zebara nehrine ulatlar. Karmta kprnn kesilmi olduunu grnce karya gemeye altysa da muvaffak olamad. Bu arada daha nehrin karsnda Eb Thirin ordusunu gren Abbas askerleri kamaya ve dalmaya balamlard. Karmatler karya geemeyerek Enbara geri dndler. Bu arada Munis, Belik komutasnda alt bin savay Fratn batsndaki Karmatlerin zerine gnderdi. Hedefleri esir olan bn Ebs-Sc kurtarmak ve Karmatlerin erzakna el koymakt. Ancak Belikin askerleri yenildi. Eb Thir, bn Ebs-Sc ve btn esirleri ldrd. Karmatlerin says iki bin yedi yz kiiydi. Bunlardan be yz atlyd. Eb Thir daha sonra Hte saldrd, ancak burada byk bir darbe yiyerek geri dnd. Bunu haber alan Badad halk olduka rahatlamt. Karmatlerin saysn renen halife yle diyordu: Seksen bin kiiye Allah lanet etsin. ki bin yedi yz kiiden acizler.1392 Eb Thir Enbardan Rahbeye yrd ve oray ele geirerek nahiyelere birlikler kard. Eb Thir yaklak yedi ay Rahbede kaldktan sonra Hte ikinci kez

1391

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 217218; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 111; bnl-Esr, elKmil, VIII, 137. 1392 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 218220; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 348349; elNuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 287293; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 143146; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 7879; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 114115; el-Hemedn, Tekmile, XI, 252256.

217

saldrd. Ancak bu kez de baarl olamad ve Kfeye girdi. Bu 316/928 yl Ramazan aynda gereklemiti. Rahbede saldr ve yama yapmadan Kfelilerle birlikte kaldktan sonra 316/928 ylnn Zilhicce aynda buradan ayrlarak 317/929 ylnn ilk gnlerinde Ahsya dnd.1393 Eb Thir Badad igal etmek iin kt bu en byk seferinde bylece baarsz olmutu. O, Kad Abdlcebbrn aka ifade ettii gibi bu seyahatini ekonomik etkenlerden ziyade slam eriatn ortadan kaldrmak ve Mehdnin zuhurunu kolaylatrmak iin yapyordu. Ona destek veren Abdann yeeni sa b. Ms yle diyordu. Devlet kurmak iin gelmedik. Ancak eriat ortadan kaldrmak iin geldik.1394 Yine bu saldr esnasnda halk Fatmlerin Karmatleri desteklemek iin harekete geeceini zannediyordu. Ancak onlardan kimse harekete destek vermedi.1395 Bu durum halk arasnda Fatmlerle Karmatler arasnda siyas bir ban olduuna ve iki hareketin birlikte hareket ettiine inanldn gstermektedir. Ancak 286/899 ylndaki blnmeden sonra Fatmler ile Karmatler arasndaki siyas birliktelik ortadan kalkmt. Eb Thir tamamen bamsz bir hareketin nderiydi. Badad kuatmasnn baarszlkla sonulanmas Eb Thirin taraftarlar arasnda hayal krkl yaratmtr. Onu Veliyullah ve Huccetullah olarak gren taraftarlar onun iddialarnn gereklememesinin zntsn yayorlard. Muhtemelen Eb Thir onlara Badadn alnarak slam eriatnn tamamen ortadan kalkacan ve Mehdnin zuhur edeceini vaat etmiti. Zira yldzlar Eb Thirin halifeyi yeneceini ve mlk ele geireceini haber veriyordu.1396 Ancak bu baarszlktan sonra adamlarnn bazlar kendilerine vaat edilen Abbasi saraylarnn alnamamasnn hayal krklyla yle demeye baladlalar: Adamlarmz ldrdk, Badadn saraylarn paylatk, sonra hayal krklyla geri dndk.1397 Yine onlarn bazlar Bu szlerin ve vaatlerin bir batn vardr. diyerek kendilerini teselli ediyorlard. Bazlar da yeniden eski anl gnlerine dneceklerini sylyordu. Bazlarysa tm yaananlarn bir aldatmacadan ibaret olduunu belirtiyordu.1398 Tm bu ifadeler Badadn ele geirilememi olmasnn Bahreyn Karmatlerinin zihin
1393

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 221222, el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 349350; elNuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 293; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 152153; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 119; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 85 1394 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 383. 1395 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 383. 1396 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 381. 1397 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 384. 1398 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 384.

218

dnyasnda ciddi bir kargaaya sebebiyet verdiini gstermektedir. Aslnda temel sorun zuhur edecei sylenen Mehdnin bir trl ortaya kmamasdr. Bu saldryla Badadn alnaca ve Mehdnin zuhur edecei vaadinin gereklememi olmas Bahreyn Karmatleri iin ac sonun balangc olmutur. Eb Thir slam eriatn ortadan kaldrmak iin giritii eylemlere bu saldryla son vermemi, bu saldrnn hemen ardndan bu defa Mekkeye yrmtr. Haclarn gvenliini 317/929 ylnda Mansur ed-Deylem salyordu. Eb Thir tevriye gn Mekkeye girdi. Mekke emiri ve beraberindekiler onunla savatlarsa da yenilerek kltan geirildiler. Haclarn bir ksmn ldrerek cesetlerini zemzem kuyusuna att. Kbenin kapsn skt.1399 Kbenin rtsn alarak onu ashab arasnda paylatrd. Hacerl-Esvedi skerek yetmi deveyle beldesine gtrd rivayet edilmitir. Bu iddia muhtemelen Hacerl-Esvedin kutsallna izafeten uydurulmu mitolojik hikyelerden birisidir. Zira bir tek para tan yetmi ayr deveye yklenmi olmas mmkn gzkmemektedir. Rivayetin devamnda develerin Hacerl-Esvedi Ahsya gtrmekte ok zorlandklar ve bu nedenle oraya varana kadar ykn arlndan dolay yellendikleri belirtilir. ulamas 318/930 yl balarndayd.
1401 1400

Eb Thirin Ahsya

Mekke basknnn ardndan Karmatler 319/931 yl ramazan ay ncesinde tekrar Kfeye yrdler. ehrin hemen dnda karargh kuran Karmatler, 200 kiilik atl bir birlikle Kfeye girdiler. Burada yirmi be gn kaldktan sonra halifenin mahzenindeki sultana ve halka ait pek ok mahsul alarak Ahsya dndler.1402 Bahreyn Karmatlerinin ilerlemesinde ve gerilemesinde itikad unsurlarn olduka nemli olduunu grmekteyiz. Onlar bandan itibaren bir Mehdye davet ediyorlar, bu Mehdnin 300/912 yl civarnda ortaya karak yeryzn adaletle

1399

Bu esnada klcyla Kbenin kapsyla oynayp Ben Allahm Allah! Mahlkat ben yaratr ve ben yok ederim dedii rivayet edilir. (Bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 223.) Ancak bunun doru olmasn zayf bir ihtimal olarak grmekteyiz. Muhalif yazarlar onun Kbe gibi kutsal bir mekna saldrm olmas dolaysyla bu saldryla ilgili pek ok ar iddialara ve mitolojik hikyelere yer vermilerdir. Bu rivayet de bu trden bir iddia olmaldr. Zira Eb Thirin Allahlk iddiasnda bulunduuna dair hibir delile sahip deiliz. Onun en ileri iddias kendisini Mehdnin hucceti olarak grm olmasdr. 1400 rnek olarak bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 223224. Eb Thirin Mekkeye saldrmasyla ilgili geni bilgi iin bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 223224; Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 405406; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 350351; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 296297; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 126; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 173174; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 9293; el-Yemen, Akids-Selse, 717718. 1401 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 297. 1402 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 297; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 139.

219

dolduracan iddia ediyorlard.1403 Bu iddiada olan Eb Sad, Irak Karmatleri ile yazarak onlara iddialarn yineliyordu.1404 Abbaslerin veziri Ali b. sann Eb Sade yazd mektuba gre Eb Sad kendisini Mehdnin elisi olarak grmekteydi.1405 Ancak Kad Abdlcebbr ve dier pek ok muhalif yazar zuhuru beklenen bu Mehdnin Ubeydullah el-Mehd olduunu zannetmilerdir.1406 Oysa zuhuru beklenen Mehd eski smil retiye uygun olarak Muhammed b. smildir. Yine Eb Sad dneminde eriatn zahirinin uygulanmasna son verildiini syleyebiliriz. Zira Eb Sadden sonra yerine geen Sad, Abbaslere yazd cevabi mektupta Bahreyn halknn kendilerine iftira atarak kadnlarn ortak kullandklarn ve eriat iptal ettiklerini iddia ettiklerini belirtmitir.1407 Karmatlere ynelik itiraklik ithamlarnn temel nedeninin baz Karmat gruplarnn blnmeden sonra eriat iptal etmi olmalar olduu kansndayz. u halde Eb Sad blnmeden sonra eriat nesh etmi olmaldr. Ancak yerine geen Sdin eriatn neshiyle ilgili babasnn iddialarn
1408

kabul

etmeyerek

tekrar

slam

eriatna

dndn

grmekteyiz.

Kaynaklar Sadin ynetimde dirayet gsteremediini ve kk

kardei Eb Thirin onu ldrerek baa getiini belirtirler.1409 Eb Thirin ksa bir sre ierisinde onu ortadan kaldrarak baa gemesinin muhtemel nedeni Sadin tekrar slam eriatna dnm olmasdr. slam eriatna dnen Sade kar slam eriatnn nesh edildii ynndeki babasnn kanaatini paylaan Eb Thirin galip gelmi olmas Bahreyn Karmatleri arasnda Sadin fikirlerinin rahatszlk yarattnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Eb Sadle ilgili nemli iddialardan birisi de onun kendisini Mehd olarak grddr. 443/1051 ylnda Ahsy ziyaret eden Nsr Hsrev Eb Sadin mezar banda eyerlenmi, gemi vurulmu bir atn daima beklediini, bu atn srayla deitirildiini belirtmektedir. Onlara gre Eb Sad mezarndan kalkarak bu ata

1403 1404

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 342, 381. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 342. 1405 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 342. 1406 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 342. 1407 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II,381. 1408 Sadin, Mslman esirleri serbest brakt, slam, namaz, Kuran okumay izhar ettii rivayet edilir. Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 380. 1409 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 211; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 74; bn Haldn, el- ber, IV, 350; IV, Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 67. Sadin ldrlm olduu iddiasnn doru olmad anlalmaktadr. Zira o, pek ok kaynaa gre Eb Thirden sonra devletin bana gemitir. Bkz. ElNuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; el-Hemedn, Tekmile, XI, 345; bn Kesr, el-Bidye, XII, 208 209; Zeheb, el- ber, II, 42.

220

binecek ve Mehd olarak yeryzn kurtaracaktr.1410 Maarr (449/1057) de ayn rivayete yer verir. Ancak ona gre zuhuru beklenen kii Eb Sad deil Mehddir. Yine bu at Eb Sadin kabrinde deil, Mehdnin kmas iin ina ettikleri bir evin kapsndadr. Maarr bunu Nsr Hsrev gibi kendisi grmemi, bakalarndan rivayet etmitir. Dolaysyla Nsr Hsrevin rivayeti daha salkl gzkmektedir. u halde Bahreyn Karmatleri bandan beri Eb Sadin Mehd olarak dnn iddia etmi olabilirler mi? Bunu zayf bir ihtimal olarak grmekteyiz. Zira Eb Sadin kendi adna deil de bir Mehd adna hareket ettiini yukarda ifade etmitik. Yerine geen Sad ise aka slam eriatna dnmt. Bunun dnda Eb Thirin Karmat topluluklarnca Allahn velsi, hucceti ve Mehdnin halifesi olarak grldn grmekteyiz.1411 Eb Thir dnemindeki Karmatler kendilerini Mehdnin ashab ve ona davet edenler olarak grmekteydiler.1412 Eb Thirin iddiasnn ayns blnme ncesindeki smil davetin nderleri tarafndan da dile getirilmitir. Eb Sadin de buna benzer iddialara sahip olduunu yukardaki alntlardan karabiliriz. u halde blnme sonrasnda Bahreyn Karmatlerinin liderlerinin kendilerini blnme ncesindeki smil davetin nderlerinin yerine koyarak, Mehdnin hucceti ya da halifesi sfatyla ne srdklerini sylenebilir. Dnemin Irak Karmatleri Mehdnin Bahreynden kacana inanm olmallar ki Eb Thirin 316/928 ylndaki Badad kuatmasnn ardndan onunla birlikte Ahsya dnmlerdir. Onlar Zuhurundan nce Mehdnin beldesine hicret ederiz1413 diyerek onun Bahreynde zuhur edeceine inandklarn izhar etmilerdir. Muhtemelen Bahreynde de ayn iddia kabul grmektedir. Eb Thirin ne srd Mehdnin, babas Eb Sad olduuna dair hibir iaret yoktur. Onun iddia ettii Mehdnin Fatm halifesi Ubeydullah olmad da aikrdr. Zira o, daha sonra greceimiz gibi, 319/931 ylnda Zekeriya el-Isfahn adl birisini bekledikleri Mehd zannederek iin bana geirmitir. Dolaysyla 319/931 ylndan nce Eb Sadin Mehd olarak beklendiine dair bir iaret yoktur. Ancak Mehd zannedilerek ne srlen Zekeriya el-Isfahn olaynn tam bir fiyaskoyla neticelenmesinden sonra birtakm mezheb kayglarn artt ve Mehdnin
1410

Nsr Hsrev, Sefername, 130. Benzer bir rivayet bnl-Cevzde de geer. Bkz. ( bnl-Cevz, Telbs bls, 111.) Hammd ise Eb Sadin kendisini Mehd olarak grdn belirtir. Bkz. ElHammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 154. 1411 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II,381. 1412 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II,388. 1413 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II,381.

221

dnne dair kukularn oald anlalmaktadr. ayet Eb Sadin Mehd olarak beklendii ynndeki Nsr Hsrevin rivayeti doruysa, kafa karklnn artt dzmece Mehd olayndan sonraki dnemde Eb Sadin Mehd olarak dn beklenmeye balanm olmaldr. Bahreyn Karmatlerinin 300/912 yl civarnda bir Mehd beklediklerini ifade etmitik. Bu dnemde Mecsler de Mehdnin zuhur edecei, Mecs devletini yeniden kuraca, btn yeryzn ele geirecei, Araplarn ve dierlerinin hkmlerinin sona erecei, btn mahlukatn tek bir dinde birleecei tarihin yaklat kansndaydlar.1414 Karmatlerin, Mecslerin bu hesaplamalarndan ve beklentilerinden etkilendikleri aikrdr. Brnye gre Bahreyn Karmatleri, Mehdnin nc ate ann yedinci krannda zuhur edeceini vaat ediyorlard.1415 Badd, Eb Thirin Mekkeye giderek haclar ldrmesi ve Kbeye saldrmasn Mehdnin zuhur vaktinin gelmi olmasna balar.1416 Bst ise onlarn iktidarn Araplardan Farslara geeceine, zuhuru beklenen Kim el-Mehdnin acemlerden olacana, iktidarn onlara geeceine inandklarn belirtir.1417 Ayn inancn Abdann yeeni s b. Ms ve dier Irak Karmatlerinde de olduunu grmekteyiz. Acemiyyn olarak bilinen bu grup 316/928 ylndaki Badad kuatmas dnnde Eb Thirle birlikte Bahreyne dnmlerdir.1418 Mehd zuhur etmeden nce orada oluruz. diyorlard.1419 Yine sa b. Ms yle diyordu. Devlet kurmak iin gelmedik. Ancak eriat ortadan kaldrmak iin geldik.1420 Bu ifadeler artk Mehd beklentisinin bu yllarda iyice alevlendiini gstermektedir. Karmatlerin, Mehdnin zuhur etmesinin ok yakn olduuna samimi bir ekilde inandklar anlalmaktadr. Zira Eb Thir ve babasnn Mehdnin zuhuru iin ne srd dnemin sonlar yaklamt. Mehdnin zuhuru geciktike Katmatlerdeki sululuk duygusu da artmt. Zira onlara gre Mehdnin belirtilen vakitte (316/928 yl) gelmemesinin temel nedeni kullarn gnahlar ve onun kullara olan fkesiydi.1421 Bu nedenle Mehdnin bir an evvel gelebilmesi iin
1414 1415

slam eriatnn en ksa srede ortadan kaldrlmas

Bkz. El-Brn, el-srul-Bkiye, 213; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. El-Brn, el-srul-Bkiye, 213214. Benzer ifadeler iin bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. Brn Eb Thirin bu konuda bir iiri olduunu belirtir. iir iin bkz. El-Brn, elsrul-Bkiye, 214. 1416 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. 1417 El-Bst, Kef Esrril-Btniyye, 317. 1418 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355. 1419 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 381. 1420 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 383. 1421 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 614.

222

gerekiyordu. Bylece Mehdnin gelii iin ortam salanm olacak ve o eriatsz bir ortamda zuhur edecekti. Byle bir psikoloji ierisinde Eb Thirin Zekeriya el-Isfahnyi Mehd zannederek ynetimi ona vermi olmas son derece normal karlanmaldr. Oysa Madelunga gre Eb Thirin baa geirdii ranl Mehdnin kendiliinden Mecs bir din ina etmeye alm olmas mmkn deildir. Ona gre Isfahanl Mehd olay Eb Thir ve Karmat nderlerin hazrlam olduu bir senaryodan ibarettir. Bunun en nemli delili Eb Thirin bir ranl olmas ve ailesinde ranllk hissiyatnn gl olmasdr. Zira Eb Sadin torunlarndan en az ikisi Fars kraliyet ailesinin adlarn tamaktadr. Eb Thir, oullarndan birisine Sabur adn verirken, kardei EblKsm kendi oullarndan birine Kisr adn vermitir.1422 Madelungun iddia ettii gibi Bahreyn Karmatliinde bir miktar Fars etkisi olduu aktr. Ancak blnmeden nce tm smillerin, blnmeden sonra da Karmatlerin Muhammed b. smili Mehd olarak bekledikleri ortadadr. Mehdnin zuhur vaktinin de genel olarak IV./X. yzyln ilk eyreinde beklendiini yukarda ifade etmitik. Dolaysyla Bahreyn Karmatlerinin Zekeriya el-Isfahnyi Mehd olarak baa geirmi olmalarnn onun zuhur vaktinin geldiine dair ar beklentileriyle alakal olduunu dnmekteyiz. ayet bu olay bir kurgu olsayd Zekeriya el-Isfahnnin lmyle sonlanmazd. Dier yandan Eb Thir, hemen btn Karmat gruplar tarafndan davetin nderi olarak grlyordu. O, bir bakasn Mehd olarak kurgulamak yerine kendisini Mehd olarak ne srseydi muhtemelen hibir itiraz grmezdi. Zira ashabnn ierisinde onu lah, Mesih, Mehd ve nebi olarak grenler vard.1423 Bu, ashab ierisinde onun ne kadar yceltildiinin bir iaretidir. Zira o, daha on yedi yanda Badad kuatp, iki bin yedi yz kiiyle seksen bin kiilik Abbas ordusunu dize getirebilecek kadar dirayetli, cesur ve savayd. Bu nedenle onun amac iktidar elde tutmak olsayd iktidar bir bakasna verip kendisi de onun emirlerine uymazd. Dier yandan o, Fars dinini ve milletini yceltmek iin iktidar Zekeriya el-Isfahnye vermi olsayd onu ldrmemesi gerekirdi. Zira Isfahn, Fars dinini ve itikadn ycelten bir din ortaya koymutu. u halde Eb Thirin, Zekeriya el-Isfahnyi Mehd olarak kabul etmesi ve iktidar ona teslim etmesi bir kurgunun paras deil, tamamen itikad nedenlere baldr.
1422 1423

Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, 286. Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 14.

223

Elimizde bu gerei destekler nitelikte ok nemli bir rivayet vardr. Rivayete gre Eb Thir 319/931 ylnda Kfeye girerek burada yirmi be gn kalmtr. Karmatler ihtiya duyduklar eylerle halifenin mahzenindeki sultana ve halka ait pek ok mahsul alarak Ahsya dndler.1424 Bu esnada bir miktar insan esir almlard. Onlar esir aldklar insanlar kleletiriyorlar ve kullanyorlard. Her Karmat grubun banda bir bilge kiileri vard. Zekeriya el-Isfahn de esir alnanlar arasndayd ve Karmatlerin nderlerinden birisine miras dmt. Onun sahibi onu kle olarak kullanmak isteyince Zekeriya, bunu doru bulmadn belirterek efendisine kar kt. Karmat, onun sznn kuvvetliliini ve cesaretini grnce ondan korkarak uzaklat. Bu arada o, bandan geenleri Eb Thire anlatt. Bunun zerine Eb Thir, Zekeriyay huzuruna ararak onunla sohbet etti. Zekeriya, sznn gzellii ve bilgisiyle Eb Thirin beenisini kazand. Bunun zerine onun bekledikleri Mehd olduunu dnerek ona itaat etti ve ashabna da ona itaat etmelerini emretti.1425 Rivayete gre Zekeriya bilgisi, edebiyat ve cesaretiyle Eb Thiri etkilemi, Mehdnin bugn yarn Bahreynden zuhur edeceine inanan Eb Thir onun bekledikleri Mehd olduuna inanmtr. Eb Thirin ynetimi ona teslim etmesi 319/931 ylnda olmutur.1426 Zekeriya el-Isfahn olaynn ilk kaynaklardan itibaren zikredilmi olmas bu olayn doruluunun en nemli kantlarndan birisidir. Zira olayn gerekletii 319/931 ylndan muhtemelen hemen sonra yazm olan bn Rizam, Eb Thirin doktorluunu yapan Hamdan et-Tabibe dayanarak Zekeriya el-Isfahn olayn anlatmtr. Hamdan Katifte doktorluk yaparken Karmatlerin, rablerinin zuhur ettiini iddia ettiklerini duyarak Eb Thirin evine gelmitir. Zekeriya yaklak yirmi yalarnda bir genti. Eb Thir yksek sesle yle bard: Allah bana ve size bu genci verdi. Bu gen benim ve sizin Rabbimiz. Hepimiz onun kullaryz ve ynetim onundur. O hepimizin sahibidir. O ve orada bulunan cemaat birer para toprak alarak balarna koyduktan sonra Eb Thir dedi ki: Ey nsanlar! Bilin ki din zuhur etmitir. O, babamz Ademin dinidir. Bizim zerinde olduumuz din batldr. Dlerin size ulatrd her ey batldr. Din, demin nceki dinidir.1427

1424 1425

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 297; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 139. Arb el-Kurtub, Sla, XI, 140. 1426 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355; el-Brn, el-srul-Bkiye, 213; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 140. 1427 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 1415.

224

Rivayetin bu ilk ksmndaki diyaloglarn genel olarak doru olduunu syleyebiliriz. ncelikle rivayet Eb Thire ok yakn bir kaynaktan gelmektedir ve olaydan ok ksa bir sre sonra rivayet edilmi olmaldr. Eb Thirin Zekeriya elIsfahnyi Rab ya da ilah olarak sunmas sz konusu deildir. O, eski smil retiye uygun olarak onu yedinci devrin ve kyametin sahibi Kim el-Mehd olarak ne srmtr. Ancak bu anlam kastederek onun Isfahn iin Rab nitelemesini mecaz olarak kullanm olmas da ihtimal dhilindedir. Dier yandan rivayette Eb Thirin dinin zuhur ettiini ve bu dinin demin dini olduunu ne srmesi dikkat ekici bir husustur. Eb Thirin bu ifadeleri kullanm olmasnn kuvvetle muhtemel olduu kansndayz. Zira bu olayn gerekletii dnemden ksa bir sre nce IV./X. asrn balarnda Horasan-Mvernnehir Karmatleri Hz. demin eriat sahibi olup olmadyla ilgili derin bir tartmaya girimilerdir. Nesefye gre Hz. demin eriat olmamtr. Onun devri eriatszlk dnemidir ve ayn eriatszlk dnemi yedinci Ntk Muhammed b. smil ilk zuhur ettiinde de ortaya kmtr. Eb Htim er-Rz bu iddiaya iddetle kar karak Hz. demin eriat olduunu iddia etmitir. Nesefnin iddiasn daha sonra rencisi Sicistn de srdrmtr. Dolaysyla Eb Thirin Nesefnin iddialarn benimsediini ve yedinci Ntk zuhur ettii iin onun tm eriatlar kaldrarak Hz. dem dnemindeki eriatszlk dnemine geri dnldn ifade ettiini syleyebiliriz. bn Rizam rivayetine gre Zekeriya el-Isfahn1428 Mecs idi. O, onlara livatay, kz kardelerle evlenmeyi adet haline getirdi. Bu dnemde insanlar tarafndan brhime, Msya, Muhammede, Aliye ve ocuklarna lanet edilmeye devam edildiini iitiyordum. Mushaflarla taharetlenildiini grdm. Zekeriy, Eb Thirin kz kardeine gz koyarak onun iin bir ocuk kurban etti ve onun eini ldrd. Daha sonra Eb Thiri ldrmek istedi. Eb Thir bunu duyunca nde gelenlerle bir araya gelerek bir plan hazrlad. Ona gelerek dediler ki: Ey lahmz! Eb Thirin annesi lmtr. Onun karnn yarmak iin gelmeni istiyoruz. O, daha nce llere byle yapmalarn emretmiti. Zekeriya onlarla gitti ve lnn karnnn yarlmasn emretti. Eb Thir ona dedi ki: Ey lahmz! Ben senden onu benim iin diriltmeni istiyorum.

1428

bn Rizam rivayetinde Mehdnin ad Ebl-Fadl olarak geer. (Bkz. Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 15.) Ancak dier rivayetlerde Zekeriya el-Isfahn, Zekre el-Isfahn, Zekeriya et-Tamm gibi isimler kullanlr. Biz kafa karklna sebebiyet vermemek iin Zekeriya el-Isfahn ismini kullanmay tercih ettik. Belki de Mehd olarak ne srlen kiinin ad Ebl-Fadl Zekeriya elIsfahndir.

225

Zekeriya: Bunu hak etmiyor, nk o kfirdir. dedi. Bunun zerine Eb Thirin kardei Sad onu ldrd.1429 nk Eb Thirin annesi l deildi. Mehdyi snamak iin o l numaras yapmt. Sad onun cierini kard ve Eb Thirin kz kardei onu yedi. Bunun zerine kavmin nderlerinden bn-i Senbar insanlar toplayarak onlar teskin etmeye alt. Onlara zerlerindeki hakkn hatrlatt. nk o onlarn eyhiydi. Daha sonra Zekeriyann yalan syleyerek kendilerini aldattn ve yalanlarna aldanarak onu baa geirdiklerini syledi. Mminler iin hak (Mehd) zuhur etmeden nce bir fitnenin kacan, bu olayn bahsedilen fitne olduunu belirtti. Zekeriyann koyduu haram olan nikhlardan vazgemelerini, ategedeleri sndrmelerini, glman edinmeyi brakmay, enbiyaya tazim etmeyi emretti. nsanlar barp ararak feryat ettiler ve Her gn bize bir ey sylyorsunuz. diye isyan ettiler. Bunun zerine Eb Thir, Zekeriynn biriktirmi olduu mallar insanlara datarak onlar sakinletirdi.1430 Eb Thirin doktoruna dayanan bn Rizam rivayetinin, baz mbalaalar olmas kouluyla, genel anlamda gerei yansttn dnmekteyiz. Eh Muhsin ve Sbit b. Sinan rivayetlerininse muhtemelen ayn kaynaa dayandn grmekteyiz. Bu rivayete gre olay 326/937 ylnda gereklemitir. Rivayete gre bn Senbar Eb Thirin srlarn bilen zel adamlarndan birisiydi. Onun Karmatlerden ad Eb Hafs e-erk olan bir dman vard. bn Senbar Isfahandan bir adama gitti ve ona dedi ki: ayet sana Karmtann srlarn retirsem benim dmanm ldrr msn? Adam teklifi kabul etti ve Eb Sadin kendisine davet ettii Mehdnin zelliklerini ona retti. bn Senbar adam Ahsya getirdi. O, Mehdnin zelliklerinin kendisinde olduu intiban uyandrd. Bunun zerine Eb Thir Bu bizim kendisine davet ettiimiz kiidir. diyerek onu iin bana geirdi.1431 Rivayetin geri kalan ksm bn Rizam rivayetiyle genel olarak uyum ierisindedir.1432 Ancak bu rivayette Zekeriya elIsfahnnin Mehd olarak zuhur etmesi ak bir tuzak olarak sunulur. Tuzak kurduu iddia edilen kii Bahreyn Karmatlerinin en nemli destekileri ve ynetimi paylaan lu Senbarn bandaki kii olarak gsterilmitir. Oysa ayn kii
1429

bn Rizam

Mesd onu Eb Thirin kz kardeinin kocas Hafs b. Zrknn ldrdn belirtir. Bkz. ElMesd, et-Tenbh vel- rf, 355. 1430 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 1617. 1431 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 225; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 302; elHemedn, Tekmile, XI, 344; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 298. 1432 Rivayetin devam iin bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 225226; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 302303; el-Hemedn, Tekmile, XI, 344345.

226

rivayetinde Zekeriyay ldrmek iin plan kuranlardan birisi olarak gsterilir.1433 Dolaysyla Eh Muhsin ve Sbitin rivayetlerinin kaynann, Karmat itikadn ve davetini kk drmek iin byle bir komplonun var olduunu ne srd ikardr. Zekeriya el-Isfahn olayndan ilk bahsedenlerden birisi de Kad Abdlcebbrdr. Onun anlatsnn bn Rizam rivayetine dayandn grmekteyiz. Ancak o, rivayete kendince baz yorum ve ilaveler yapm gzkmektedir.1434 Mesd ve Brnnin rivayetleri daha zet olmakla birlikte genel olarak bn Rizamn rivayetine uygundur.1435 Dolaysyla Zekeriya el-Isfahn ile ilgili rivayetler genel olarak iki kaynaa dayanmaktadr: Eb Thirin doktoruna dayanan bn Rizam rivayeti. Eh Muhsin ve Sbit b. Sinann dayand rivayet. Her iki rivayetin vurgulad ortak nokta Eb Thirin, Isfahnyi bekledikleri Mehd zannederek iin bana geirdiidir. Ondan beklenen, tm eriatlar kaldrarak bu eriatlarn btn hakikatlerini aa karmasyd. Bu sayede Karmatler dnya hapishanesinden kurtulmalar iin gerekli olan ilah bilgilere ulaacaklar ve kurtulua ererek ilah yurtlarna geri dneceklerdi. Ancak yedinci Ntk zannettikleri kiinin Mecusliin ilkelerini ihya edip Karmat nderleri tek tek ldrterek devletin mutlak sahibi olmak istemesiyle yaptklar hatay anlayarak onu ldrmek zorunda kaldlar. Zekeriya el-Isfahn olay Bahreyn Karmatlerinin otoritesine ok ciddi bir darbe vurmutur. Isfahnnin ldrlmesinden sonra Karmatler eski retilerine geri dnerek Mehdnin geliini beklemeye ve Mehdye davet etmeye devam ettiler.1436 Ancak Eb Thir gerek Bahreyndeki gerekse Irak, Horasan ve Mvernnehirdeki Karmatler nezdinde eski saygnln kaybetmiti. Taraftarlarndan eskiden olduu gibi Mehd adna mal vermelerini istiyor, ancak kimse ona mal vermiyordu. Bunun zerine hi olmazsa bir ksmn verin diyor, ancak szn dinletemiyordu. Ona Biz bu konuda dersimizi aldk. diyorlard.1437 Isfahn olayndan nce Eb Tahire taraftarlar kesinlikle muhalefet etmezlerdi. Herhangi bir eyi ganimet aldklarnda bunu Eb Thire teslim ederler ve ona hyanet etmezlerdi. nk o Hccetti ve mal Mehd iin toplamaktayd. Ancak Isfahn olayndan sonra ganimet aldklar eyi

1433 1434

Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 16. Rivayet iin bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 386388. 1435 El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 355; el-Brn, el-srul-Bkiye, 213. 1436 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 388. 1437 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 393.

227

vermemeye ve iki imeye baladlar. Artk arkc cariyeleri dinliyorlar ve fahie kadnlarla birlikte oluyorlard. Karmatlerin nde gelenleri onlara Ganimet aldklarnz getirin dediklerinde onlara vermediler. Onlara Seyyid (Eb Thir) byle emrediyor dendiinde Seyyidin can cehenneme! diye cevap verdiler. Tm bu yaananlarn neticesinde Eb Thir, kendisine muhalefet edenlerin nderlerinden drt yz kiiyi ldrd. Taraftarlarnn kendisine muhalefet ettiini ve gcnn azaldn gren Eb Thir, Kfede bir Drul-Hicre ina etti. Eskiden olduu gibi Karmat davete inananlarn bu Drul-Hicreye hicret etmelerini umuyordu. Ancak Drul-Hicreye hi kimse hicret etmedi.1438 Daha nce Mehdnin zuhur etmek zere olduu inancyla Ahsya hicret eden Abdann yeeni sa b. Musa ve taraftarlar da hayal krkl yaayanlardand. Onlar kendi aralarnda yle diyorlard: Kendimize lider olarak setiimiz bu adamn yaptn gryor musunuz? Bize bu davet ehlinin ierisinden tkezlemeyen ve ayb olmayan birini gsterin.1439 Onun dnda Musul dsi Eb Mslim b. Hammd ve kardei Eb Bekr, Eb Htim er-Rz ve dier dler de Eb Thirin daveti aa karm olmasndan znt duyuyorlard. Eb Tlib b. sa b. Musa yle diyordu: Ey Eb Thir! Sana ne oldu. Allah sana lanet etsin, yazklar olsun! i niye Isfahnye verdin. nsanlar seni Mehd sanmlard. Onlarn ierisinde senin Mehdnin de zerinde olduunu dnenler vard.1440 Tm bunlardan Zekeriya el-Isfahn olaynn Eb Thirin karizmasna ok ciddi bir darbe vurduu anlalmaktadr. Eb Thir bu olaydan sonra Iraktaki destekilerini tamamen kaybederken, Bahreynde de inandrcln kaybetmi gzkmektedir. Iraktaki Karmatler daha nce ifade ettiimiz gibi Bahreyn Karmatleri ile ilikilerine son vererek Abbas, Bveyh ve dier Karmat kart oluumlarn ierisinde asker bir birlik olarak yer aldlar.1441 Bahreyn Karmatleri ise bu olaydan sonra bir daha eski glerini hibir zaman yakalayamadlar. Bu olayn, onlarn Mehdnin yakn tarihte zuhur ederek slam eriatn kaldrp kyameti ilan edecei beklentisinde de birtakm deiikliklere gitmelerine sebebiyet verdii anlalmaktadr. Onlar her ne kadar eski retilerine geri dnp Mehdnin zuhurunu beklemeye devam ettilerse de artk belli bir tarihte dnecei iddiasndan
1438 1439

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 388389. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 389. 1440 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 392. 1441 Kr. Daftary, smaililer, 202; A Short History, 48; Carmatians, 10.

228

vazgemilerdir. Bunun bir neticesi olarak

slam eriatnn yrrln klla

kaldrarak Mehdnin zuhurunu abuklatrma iddiasndan da vazgetiler. Onlarn ilk icraat olarak Abbaslerle anlama yoluna gitmeleri artk Abbasleri ortadan kaldrp yeryznn tamamna hakim olma dncesinin sona erdiinin bir gstergesidir. Muhtemelen Zekeriya el-Isfahn olayndan bir sre sonra Eb Thir, Snz, Cennbe ve Mihrubn taraflarna deniz yoluyla bir seriyye gndermiti. Seriyyenin banda onun ashabnn nde gelenleri vard. Ancak yaplan savata Karmatler yenilmi ve nderlerinden bazlar esir edilmiti. Esirlerle ldrlen Karmatlerin balar Badada gnderildi. Yaklak yz Karmat ldrlm, yz de esir edilmiti. Esirlerin ilerinde Eb Thirin kardelerinden birisinin de olduu rivayet edilmitir. Karmatler 321/933 ylnda Badada bir mektup yazarak Hacerl-Esvedin iade edilmesi ve haclara saldrlara son verilmesi gibi konularn grlmesini ve esirlerin serbest braklmasn istediler. Bunun zerine Abbasler esirleri serbest braktlar. Anlama yapmak iin eliler gidip gelmeye balad.1442 Kukusuz Eb Thiri anlamaya zorlayan sadece Karmat esirler deildi. Onu asl gsz brakan ve anlama yapmaya zorlayan Zekeriya el-Isfahn olayyd. Eb Thir, Isfahn olayndan sonra kendisinin hafife alndn grnce Abbaslerle anlamaya karar verdi. Kfeye gelerek insanlara eman verdi ve halife Radye yneldi. Radnin iktidar son derece zayft ve Bveyhlerin kuklas olmutu. Eb Thir, halifeden haclar emin bir ekilde haccettirme karlnda kendisine hac bana bir dinar verilmesini istedi. Bu mebla karlnda haclarn bana gelebilecek her eye kefil olduunu syledi. Rd bu teklifi kabul etti.1443 bn Muktil haclarn bedelini ona Kfede dedi. Ancak haclar Eb Thire gvenmediklerini ve onunla birlikte gitmeyeceklerini sylediler. Bunun zerine mer b. Yahya el-Alev onlarn bana emir tayin edildi. Eb Thir, haclara herhangi bir emir ve yasak koymuyor, sadece onlarn gvenliini salyordu. Bylece Eb Thir ilk kez Abbas iktidarndan mal alm oldu.1444 Bu 322/934 ylnda gerekleti.1445 323/934 ylnda Eb Thirin tekrar haclara saldrdn grmekteyiz. Muhtemelen halife gelen tepkiler zerine anlamaya son vermi olmaldr. Eb Thir

El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 296300. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 394; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 300 301; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXV, 17. 1444 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 394395. 1445 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 245246.
1443

1442

229

haclara saldrarak onlarn mallarn ald ve onlar hac yapmadan Badada dnmeleri kouluyla serbest brakt. Daha sonra Kfeye girerek birka gn kald ve Ahsya dnd.1446 Her ne kadar Eb Thir haclara saldrmsa da amacnn eskiden olduu gibi slam eriatnn yrrln sona erdirmek olmadn, aksine Abbasleri anlamaya zorlamak niyetinde olduunu grmekteyiz. Zira o, nceki saldrlarndaki gibi haclar esir alarak kleletirmemi, sadece hacc engelleyerek Abbaslere kendisiyle anlamadan hac yaplamayaca ve anlamayla olmazsa saldryla onlardan mal alaca mesajn vermek istemitir. Nitekim istedii artlar olumaynca 325/936 ylnda Kfeye girdi. Halfeye bir adam gndererek amacnn yama ve talan olmadn, ayet kendisine hac hizmetleri karlnda hak ettii cret verilirse isyan karmayacan bildirdi. Onunla hizmetine karlk her yl yz yirmi bin dinar deerinde mal verilmesi karlnda anlald. Eb Thir Ahsya dnd.1447 Her ne kadar anlama yaplsa da i karklk ve ekonomik zorluklar yznden Abbaslerin Karmatlere demeyi taahht ettii mal ve para zamannda denmiyor, Eb Thir de hacc engelliyordu. 327/938 ylnda Abbasler, bn Rikin Badada girmesi nedeniyle i karkla dm ve Karmatlere mal ve para gndermemiti. Bu nedenle Karmatler hacc engellemek iin Badad nlerine kadar geldiler.1448 Ancak Eb Ali mer b. Yahy el-Alev onlara bir mektup yazarak kendilerini gvenli bir ekilde hacca gtrmeleri karlnda her deve iin be, her ota iin yedi dinar teklif etti. Karmatler teklifi kabul ederek insanlar hacca gtrdler.1449 Eb Thir 328/939 ylnda halifeye eli gndererek anlatklar paray istedi. Ancak halife ekonomik imknszlklar nedeniyle, elinde olan elli bin dinarn ancak yarsn ona verebildi. Eb Thir buna raz olarak insanlar hacca gtrd.1450 Ancak 329/940 ylnda halife ona deme yapamad iin hac yaplamad.1451 Eb Thir, 332/943 ylnn ramazan aynda ld.1452 Onun yerine kimin getii noktasnda kaynaklarda farkl bilgiler mevcuttur. Zehebye gre onun yerine kardei
1446

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 224225; el-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 353354; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 259; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 154. 1447 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 301302; el-Hemedn, Tekmile, XI, 307. 1448 Hemedn, Tekmile, XI, 317. 1449 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 178, bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 189, Zeheb, Trhulslm, XXV, 17. 1450 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 184. 1451 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 204. 1452 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; el-Hemedn, Tekmile, XI, 344; bn Kesr, el-Bidye venNihye, XII, 208209; Zeheb, el- ber, II, 42; bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 89; Ebl-Felh Abdullah b. Hayy b. Ahmed bnl- md (1089/1678), ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, Thk. Abdlkdr el-Arnat-Mahmd el-Arnad, Beyrut, 1989, IV, 179.

230

Ebl-Ksm Sad gemitir.1453 bn Kesr ise ynetimin karde Ebl-Abbas Ahmed, Ebl-Ksm Sad ve Eb Yakb Yusuf tarafndan birlikte yrtldn belirtmektedir.1454 Eh Muhsin ve Hemedn ise ynetimin Ebl-Abbas Fadl ve Ebl-Ksm Sad tarafndan yrtldn, Eb Yakbun iki ve elenceye dkn olduu iin ynetime itirak etmediini belirtirler.1455 Vezirlik iini lu Senbar ailesi yrtyordu ve Eb Thirin yedi tane veziri vard. Ynetimde lu Senbarn grleri ile Eb Sadin ocuklarnn grleri eit deerdeydi.1456 Bir karar almak istediklerinde Cer denen yere karak burada ura ile karar alyorlard. ayet bir yere sefere kma konusunda ittifak ederlerse Cerdan dnmezler, en gvendikleri kiiyi gvenlik ve ynetim iin Ahsda brakrlard.1457 Nsr Hsrev 443/1051 ylnda oray ziyaret ettiinde onlarn Ahsda byk bir saray vard. Alt tane yneticileri vard ve bunlar ileri birlikte yrtyorlard. Bunlarn alt veziri vard. Alt ynetici bir tahtta, alt vezir baka bir tahtta oturuyorlar, her ii aralarnda danarak karara balyorlard.1458 Onlarn ktipleri Ebl-Feth Hseyin el-Kcimdi. O ldkten sonra yerine olu Nasr el-Kcim geti.1459 Eb Thirin, son dnemlerinde Abbaslerle kurulan iyi iliki kendisinden sonra da genel olarak srdrlmtr. Ufak tefek baz srtmelerin dnda Abbaslerle Karmatler arasnda eskisi gibi ciddi huzursuzluklar yaanmaz olmutur. Karmatlerle Abbasler arasndaki bu yaknlamay kuvvetlendiren en nemli hususlardan birisi de Hacerl-Esvedin iade edilmesidir. Karmatler 317/929 ylnda Mekkeye yaptklar byk basknda aldklar Hacerl-Esvedi 339/950 ylnda iade ettiler. Rivayete gre onu iade etmeleri iin Abbas komutan Beckem elli bin dinar nerdiyse de iade etmemilerdi. Ancak ayn yl ierisinde herhangi bir bedel istemeksizin onu Kfede bir mescide asmlar, daha sonra buradan Mekkeye gtrmlerdir. Onlarn onu bir emirle aldk, dier bir emirle de iade ettik dedikleri rivayete eklenmitir. Bu emri verenin Ubeydullah el-Mehd olduu belirtilir. Karmatler onun emri zerine Hacerl-Esvedi iade etmitir.1460 Ancak rivayet kendi
1453 1454

Zeheb, el- ber, II, 42. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 209. 1455 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; el-Hemedn, Tekmile, XI, 344. 1456 bn Havkal, Sretl-Arz, I, 25. 1457 bn Havkal, Sretl-Arz, I, 26; el-Hemedn, Tekmile, XI, 344. 1458 Nsr Hsrev, Sefernme, 128. 1459 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 92; el-Makriz, Mukaff, 600. 1460 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 223226; elHemedn, Tekmile, XI, 371; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 174, 417; bn Tiktak, Kitbul-Fahr, 259.

231

ierisinde elikilidir. Zira Hacerin yerine konulmas iin emir verdii sylenen Ubeydullah 322/933 ylnda lmtr. Hacerl-Esved ise tm rivayetlere gre 339/950 ylnda yerine iade edilmitir. Dolaysyla Ubeydullah byle bir mektup gndermise bile Karmatler onun emrini dikkate almamlardr. Pek ok muhalif kaynakta geen yukardaki rivayette Karmatlerin onu bir emirle yerinden aldk, dier bir emirle de iade ettik dedikleri belirtilir. Oysa Makriz, onlarn yle dediklerine iaret eder: Onu Allahn kudreti ile aldk, onun dilemesi ile de iade ettik.1461 Muhtemelen rivayetin dorusu byleyken Fatmlerle Karmatlerin bir ve ayn hareket olduklar vurgulanmak iin rivayetlere bu tip kk ilave ve eksiltmeler yaplmtr. Zira iki hareketi ayn gstermek birinin iddia ettii ar bir gr dierine de atfetme frsat vermekte, bylece onlarn topyekn reddedilmesi kolaylamaktadr. Karmatlerin haclarn gvenli bir ekilde haccetmeleri karlnda Abbaslerden ciddi miktarda para aldklarn daha nce ifade etmitik. Dolaysyla onlar ticareten krl bu anlamay bozmamak iin Hacerl-Esvedi maddi bir karlk beklemeksizin iade etmi olabilirler. Siyas olarak eski glerinde olmayan ve Mehdnin yakn zamanda zuhur ederek slam eriatn yrrlkten kaldraca iddiasnda da byk bir yumuamaya giden Karmatler iin Abbaslerle yapm olduklar anlama ve onlarla dost kalmak son derece nemliydi. Hacerl-Esvedin Karmatler tarafndan niin karldnn da tartlmas gerekmektedir. Nsr Hsreve gre onlarn Haceri karmalarnn sebebi, bu tan insanlar kendisine ektiini zannederek, Hz. Muhammedin eref ve azametini idrak edememeleridir.1462 Hizmetli de bu dnceden hareketle Karmatlerin HacerlEsvedi karmalarnn nedeninin haccn Ahsya yaplmasn salamak olduunu belirtir.1463 Bu dnce Karmat hareketi srf iktisd olaylara balayan yaklamn bir rn olarak deerlendirilebilir. Oysa bandan beri biz, Karmat hareketin, bu unsurlarn yannda, byk oranda itikad temellere dayandn vurgulamaya almaktayz. ayet onlar Hacerl-Esvedi srf iktisadi nedenlerle karm olsalard haccn Ahsya yaplmayacan anladklarnda ciddi bir paraya onu satabilirlerdi. u halde Hacerl-Esvedin karlmasnda itikad etkenlerin olmas gerekmektedir.1464
El-Makriz, ttizul-Hunef, 245. Nsr Hsrev, Sefername, 130. 1463 Hizmetli, Karmatler, 513. 1464 Maarr, bu noktada ilgin bir rivayete yer verir. Ona gre Eb Thirin Haceri karmasnn nedeni itikaddir. Zira o, Hacerl-Esvedin Zhal gezegeni iin yaplan putun eli olduu kansndayd. Bu rivayet, Eb Thir tarafndan Hacerl-Esvedin putperest geleneklerin etkisiyle kutsal addedildiini
1462 1461

232

Eb Thirin Haceri Ahsya gtrd yl son derece dikkat ekicidir. O, taraftarlarna Mehdnin 316/928 ylnda zuhur edip tm eriatlar ortadan kaldracan ve Abbas iktidarnn sona ereceini iddia ederek Badad almak iin harekete gemiti. Badad alamaynca taraftarlar ciddi bir hayal krkl yaam, hemen akabinde o Mekkeye yryerek 317/929 ylnda Hacerl-Esvedi Ahsya getirmitir. Dolaysyla Hacerl-Esvedin Ahsya getirilmesi Mehdnin zuhur edecei ve slam eriatn yrrlkten kaldracayla ilgili beklentinin zirvede olduu bir dnemde gerekletirilmitir. u halde Eb Thir slam ann sona eriinin ak bir iareti olarak Hacerl-Esvedi yerinden skp gtrmtr.1465 Bu ayn zamanda Mehdnin zuhurunu abuklatrmak anlamna da gelmektedir.1466 Bu anlamda Hacerl-Esvedin iade edilmesi, Mehdnin zuhurunun yakn bir zamanda olaca beklentisinin rafa kaldrld ve Mehdnin zuhur etmesi iin slam eriatnn yrrlnn kl zoruyla ortadan kaldrlmas gerektii iddiasndan vazgeildii anlamna gelmektedir. Muhtemelen artk Bahreyn Karmatleri slam eriatn ve hkmn kaldrmay kendi grevleri olmaktan karmlar, bu grevi Mehdye havale etmilerdir. Ancak kendi topluluklar ierisinde namaz, oru, hac gibi eri ibadetlerin uygulanmasna kar kmaya da devam etmilerdir. 358/968 yl geldiinde Eb Thirin olu Sabrun Bahreynde karkla sebebiyet verdiini grmekteyiz. Devlet ilerini yrten Akdniye meclisinin baz yelerinin Saburu destekleyip Ebl-Abbas Ahmedi desteklememesi zerine Sabur, amcas Ebl-Abbas tutuklad. Sabur, amcalar kendisine biat edene dek onun tutukluluk halini devam ettirdi. Ancak Ebl-Abbasn kardeleri Sabura kar ayaklanarak Ebl-Abbas kurtardlar ve Saburu ldrdler. Ebl-Abbas, Saburu destekleyen kardelerini ve taraftarlarn Ahsdan uzaklatrd.1467 361/971 yl girdiinde Ebl-Abbas Ahmed ld.1468 Onun Saburun yandalar tarafndan

ne srmektedir. Ancak onun bu kanaati paylam olmasn zayf bir ihtimal olarak grmekteyiz. Zira putperest gelenekte sadece Hacerl-Esved deil, bir btn olarak Kbe Zhali temsil eden bir tapnak olarak kabul ediliyordu. ayet Eb Thir Kbeye Zhali temsil eden tapnak olarak sayg gsterseydi Hacerl-Esvedi yerinde brakr, Kbeye kar da saygl olurdu. Dolaysyla bu iddia, Karmatleri slam d putperest gelenee mensup bir frka olarak gstermek iin ne srlm olmaldr. Zaten Maarr de dier rivayetlerde Eb Thirin Hacerl-Esvedi aaladnn vurgulandn belirterek elikiye dikkat ekmektedir. Bkz. El-Maarr, Risletl-ufrn, 384. 1465 Kr. Madelung, smllik, 285; Daftary, smaililer, 201; Carmatians, 9. 1466 Zekkr, Ahbrul-Karmta, 153. 1467 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 90. 1468 El-Hemedn, Tekmile, XI, 427; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 371; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVII, 245; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 272.

233

zehirlendii sylenir.1469 Yerine kardei Eb Yakub Yusuf geti.1470 Eb Yakubun 366/977 ylnda lmesinden sonra Karmatlerin ynetimini onlarn soyundan gelen alt kiilik heyet yrtmeye devam etti.1471 Bunlara Sde (Bakan) deniyordu. Bu heyet ileri kendi ilerinde ihtilafa dmeden yrtmeye devam etti.1472 Ebul-Abbas Ahmedden sonraki dnemde Abbaslerle ilikilerin daha da gelitirildiini grmekteyiz. Onlarn hac kervanlarna saldrmay tamamen braktklarn ve Mut adna Bahreyndeki camilerde hutbe okunmasna itiraz etmediklerini grmekteyiz.1473 Karmatler, muhtemelen Abbaslerin desteiyle1474 357/967 yl sonlarnda Beriyye zerinden gelerek Dmeki aldlar, daha sonra Ramleye yrdler. Burada Hasan b. Abdullah b. Toc el- hdyi yenerek Ramleye girdiler. Ramle halk onlara yz yirmi bin dinar1475 deyerek canlarn kurtard. Karmatler 358/968 ylnda Ahsya dndler.
1476

Ancak Hasan b. Abdullahn

Karmta ile savat iin bitkin dtn gren Fatmler Cafer b. Felh Ramleye gnderdiler. Cfer 358/968 ylnda Ramle ve Taberiyeyi, 359/969 ylnda da Dmeki ald.1477 Esirler arasnda Hasan el-Asemin Ramle vekili ile Hasan b. Abdullah b. Toc da vard.1478 Hasan el-Asem durumdan haberdar olunca 360/970 ylnda derhal Dmek zerine yrd. nk Dmeklilerle yaptklar anlama gerei kendilerine her yl yz bin dinar vergi verilecekti. Fatmlerin buray alm olmas belirlenen verginin kesilmesi anlamna geliyordu. Hasan el-Asem, zzddevleye bir mektup gndererek Fatmlere kar sefere kmas iin kendisine silah ve erzak yardm yaplmasn istedi. zzddevle bunu kabul ederek Kfede ona istedii eyleri verdi. Hasan, Dmek zerine yrd ve Caferi yenerek ldrd. Hasan, halka eman verdikten sonra Ramleye yrmeye karar verdi. Bunun iin Ramle ile Dmek arasndaki

1469 1470

bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 90. El-Hemedn, Tekmile, XI, 427; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 371; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVII, 245; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 272. 1471 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 371; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 286. 1472 El-Hemedn, Tekmile, XI, 457; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 286. 1473 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 90. 1474 bn Kesre gre Seyfddevle Taberiyeyi hidlerden almalar iin onlara silah yapmnda kullanlmak zere demir gndermitir. Bkz. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 254. 1475 Antakye gre yirmi be bin dinar demilerdir. Bkz. Yahy b. Sad b. Yahy el-Antk (458/1067), Trhul-Antk, Thk. mer Abdsselm Tedmr, Trablus, 1990, 128. 1476 bnd-Devdr, Kenz, VI, 120122; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVI, 41. 1477 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 509; bnd-Devdr, Kenz, VI, 122123; el- dris, Uynul-Ahbr, VI, 165171; Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 109. 1478 dris, Uynul-Ahbr, VI, 166.

234

yerleim yerlerini ele geirdi. Fatmler bunu haber alnca Ramleden Yafaya ekilerek buray tahkim ettiler. Karmatler Ramleyi aldktan sonra Yafay kuattlar, ancak baarsz olarak kuatmaya son verip 361/971 ylnda Ahsya dndler.1479 Bu arada Fatm halifesi Muiz 362/972 ylnda Msra gelerek Khireye yerleti ve kalan mrn burada geirdi.1480 363/973 yl gelince Hasan el-Asem, Msr zerine harekete geti. Sbtu bnil-Cevzye gre bunun nedeni Muizin Maribde iken ona para ve hediye gnderirken, Msra gelince bundan vazgemi olmasdr.1481 Muiz, ona bir mektup yazarak kendisinin ve ailesinin faziletlerinden bahsedip onun atalarnn kendileri adna davette bulunduunu belirttiyse de Hasan elAsem ilerlemeye devam etti. Ayn emse gelerek karargh kurdu. Etrafa seriyyeler kararak mal toplad. Bu arada Araplardan pek ok kii ona katld. Muiz Karmatlerin kalabaln grnce son derece korkuya kaplmt.1482 Kuatma uzam ve Fatmler iin olduka ileli bir hal almken Fatmlerin Hasana katlan Araplarn reislerinden bnl-Cerrh satn almalar ile Hasan el-Asem sava kaybetmitir. Hasann karargh Fatmlerin eline geti ve bin be yz kadar Karmat esir alnd. Muiz, Eb Mahmudu Hasan el-Asemi takip etmek zere on bin kiiyle pelerinden gnderdi. Ancak Eb Mahmud, Karmatden ekindii iin onlar takip etmekte yava davrand. Karmatler ise nce Ezriata, buradan da Ahsya gittiler.1483 Hasann yenildiini haber alan Adududdevle Fenhsrev, Hasandan nce Ahs zerine yryerek Karmatleri ortadan kaldrmak istedi. Ahsda Hasann amcas Yakb vard. O, ehri terk etti. Adududdevlenin ordusu Ahsy kuatmken Hasan yetiti ve amcasyla birleerek Adududdevlenin ordusunu yendi.1484 Muiz, Hasan el-Karmatnin Ahsya dndn haber alnca Zlim b. Mevhb el-Ukayl komutasnda bir orduyu Dmeke gnderdi. Zlim, Dmeki
Rivayetler onun Dmeki aldktan sonra Msr zerine yrdn belirtirler. Ancak onun 363/973 ylnda da Msr kuatt rivayet edilir. ki rivayette bahsedilen olay ayndr. Muhtemelen Hasan, Yafay kuattktan sonra Ahsya dnm, ancak 363/973 ylnda Msr zerine yryerek oray kuatmtr. Hasan el-Asemin Dmeki almasyla ilgili geni bilgi ve farkl rivayetler iin bkz. Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 226229; el-Nuveyr, Nihye, XXV, 304307; bnl-Esr, elKmil, VIII, 527528; bnd-Devdr, Kenz, VI, 132144; el- dris, Uynul-Ahbr, VI, 181184; elMakriz, Mukaff, 595596; Sbtu bnil-Cevz (653/1257), Mirtuz-Zamn, Ahbrul-Karmta ierisinde, Nr. Sheyl Zekkr, Riyad, 1989, 237238; bnl-Kalnis, Zeyl, 12. 1480 El-Makriz, Mukaff, 597. 1481 Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 239. 1482 Rivayete gre o bu gnlerde grd bir ryasnda Hz. Alinin, Zlfikar isimli klcyla Hasan ldrdn grmtr. Bkz. dris, Uynul-Ahbr, VI, 198199. 1483 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 229231; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 307313; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 547548; bnd-Devdr, Kenz, VI, 159160. 1484 El-Makriz, Mukaff, 497.
1479

235

alarak Hasan el-Asemin ehre vekil brakt temsilcilerinin btn mallarna el koydu. Bu arada Hasan el-Karmatyi takip eden Eb Mahmud da Dmeke geldi. Ancak zamanla iki ordunun aras ald ve halkla Eb Mahmdun ordular arasnda sk sk huzursuzluk kmaya balad.1485 Dmeki Fatmler alnca 363/973 ylnda Alptekin Abbaslerce Dmek valiliine atand.1486 Alptekin Dmekte asayii salaynca Fatmlerin am sahillerindeki beldelerine saldrd ve buralar ele geirdi. Bunun zerine Muizin yerine 365/975 ylnda Fatmlerin bana gemi olan Aziz, Cevheri Alptekinin zerine gnderdi. Cevher 365/975 ylnda Dmeke gelerek ehri bir aydan fazla bir sre kuatt. Bunun zerine ehrin nde gelenleri Hasan el-Karmatden yardm istemeye karar verdiler. Hasan yardm teklifini kabul ederek Ahsdan harekete geti. ki ate arasnda kalmaktan korkan Cevher kuatmay sonlandrarak oradan ayrld. Hasan el-Karmat Alptekin ile birleerek Cevherin peine dt. Cevheri Ramlede kuattlar. Alptekin ve Karmat yaklak elli bin kiiydi. Ramlenin su ihtiyacn karlayan Tavhn nehrinin yatan deitirerek ehri susuz braktlar. Bunun zerine Cevher oradan uzaklaarak Askalana ynelmek zorunda kald. Alptekin ve Karmat onu takip ederek muhasara ettiler. Cevher ve adamlar muhasarann iddetinden dolay a kalarak llerin etlerini dahi yemek zorunda kalmlard. Mevsim k olduu iin deniz yoluyla da yardm ulatrlamamt. Ancak mevsim artlarnn zorluu nedeniyle Alptekin Cevherle anlaarak kuatmay kaldrd. Hasan el-Karmat Alptekine hata yaptn, Cevherin Msrdan daha gl bir orduyla geleceini sylediyse de ona szn dinletemedi. Cevher Msra dnnce Azizin emriyle byk bir ordu hazrlad. Bizzat Azizin komutasndaki Fatm ordusu Ramle nlerine geldi. Yaplan sava Hasan el-Karmat ve Alptekin kaybetti. Yaklak yirmi bin adamlar ldrld. Hasan el-Karmat kaarak cann kurtard, Alptekin ise esir dt. Aziz, Alptekini cesareti ve savalndan dolay en nemli adamlarndan birisi yapt. Aziz, Hasandan kurtulamayacan anlam olmal ki onun arkasndan eli gndererek sulh teklif etti. Eliler ona Taberiyede yetitiler ve her yl otuz bin dinar demek kouluyla anlama yaptlar. Ona ilk yln mallar pein olarak dendi. Cevher ve Ramle kads onunla buluarak anlamay imzaladlar. Hasan el-Asem Ahsya

1485

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 231; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 547548550; bnlKalnis, Zeyl, 4. 1486 bnl-Kalnis, Zeyl, 1011.

236

dnd. Anlalan miktar Eb Mnc eliyle her yl ona denmeye devam edildi.1487 Kad Abdlcebbr, Esfar el-Ukaylnin Karmtay Ahsda kuatp onlardan dar kan ldrene dek bu verginin dzenli olarak dendiini belirtir.1488 Esfar Ahsy 378/988 ylnda kuatmtr.1489 Karmatler Fatm halifesi Azizle yaptklar anlamadan sonra bir daha Dmeke ve Fatmlere saldrmadlar. Bu durum sonraki Karmatler iin savata nceliin ekonomik kazan olduunun ak bir gstergesidir. Artk onlarn tm dertleri vergiye baladklar beldelerin gelirlerini srekli hale getirmekti. Bunun dnda Mehdnin zuhuru, slam eriatnn ortadan kaldrlmas ve yeryznn tamamna sahip olmak gibi nedenlerle etrafa saldrmaz oldular. Abbaslerle de sulh ierisinde olduklar iin zaman zaman onlarn i ilerine mdahale edebiliyorlard. 366/976 ylnda bin kiilik bir Karmat kuvveti Kfeye gelerek burada Adududdevle adna hutbe okuttu. Daha nce burada zzddevle adna hutbe okunmaktayd.1490 Ayn yl Hasan el-Asem ld.1491 Adududdevlenin 373/983 ylnda lmesi zerine Karmatler Basraya girdiler. Onlarla belli bir cret karlnda anlama yapld ve geri dndler.1492 375/985 ylnda Bahreyn Karmatlerinin gcnn iyice azalm olduunu gsteren baz olaylar cereyan etti. Karmatlerin Badadda Eb Bekr b. heveyh adnda bir temsilcileri vard. Eb Bekr adeta bir vezir gibi davranyor ve halka tahakkm ediyordu. Bunun zerine Samsamuddevle onu tutuklad. Bunu haber alan Karmatler alt kiilik ynetim heyetinde bulunan shak ve Cferin nderliinde bir orduyu Kfeye gnderdiler. Karmatler Kfede taknlk yaparak halkn ve devletin mallarna el koydular. Karmatlerin nderlerinden olan Eb Kays Hasan b. Mnziri Cmiayna gnderdiler. Eb Kays, Samsamuddevlenin gnderdii orduyla yapt sava kaybederek ldrld. Bunun zerine Karmatler Ahsya dnerek byk bir ordu hazrladlar ve yeniden Cmiayna geldiler. Sava Karmatlerin yenilgisiyle sonuland. Komutanlar ldrld, mallar yamaland, adamlarnn bazlar esir
1487

Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 232235; bnl-Kalnis, Zeyl, 1521; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 314315; bnd-Devdr, Kenz, VI, 175177; el-Makriz, Mukaff, 598; Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 241244. Baz kaynaklara gre denecek yllk miktar otuz deil yetmi bin dinardr. Bkz. El-Hemedn, Tekmile, XI, 448; Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 244. 1488 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 609. 1489 bnl-Esr, el-Kmil, IX, 54. 1490 El-Hemedn, Tekmile, XI, 454; bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, 405; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVII, 263. 1491 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVII, 357; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 286287. 1492 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 448; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 302.

237

alnd. Askerler kaanlar Kadisiyeye kadar takip ettiler. Bylece Bahreyn Karmatlerinin eref ve itibarlar tamamen yok oldu.1493 Nitekim 378/988 ylnda Esfar isimli bir ahs byk bir ordu hazrlayarak Karmatleri Ahsda kuatt. Yaplan savata Karmatlerin komutanlar ldrld ve malup oldular. Karmatlerin bir ksm ldrld, bazlar da esir edildi. Esfar, Ahsdan Katife yrd ve burada Karmatlere ait ne kadar kle, mal ve sr varsa hepsini alp Basraya gtrd.1494 Bu tarihten sonra Bahreyn Karmatlerinin ciddi bir g olmaktan ktklarn grmekteyiz. 375/985 ylnda Dveyn Karmatlerin elinden kmt. 458/1065 ylnda Ebl-Behll ve kardei Ebl-Velid Uval Yarmadasn Karmatlerin elinden aldlar. Rivayete gre Ebl-Behll ve kardei, Karmtadan Uvalde bir cami yapmak iin izin istediler. Balangta onlarn bu isteine kar kld. Ancak EblBehll ve kardei Karmatlere bin dinar vererek yolcularn ve gariplerin ibadet edecei bir cami yaptrmaya muvaffak oldu. Karmat olmayanlar bu camide Cuma namaz klmaya ve hutbeyi Abbas halifesi Kim adna okumaya baladlar. Karmatler bunun bidat olduunu belirterek Abbas halifesi adna hutbe okunmasn engellediler. Bunun zerine Karmatlere bu camiyi tccar ve yolcular kendilerine ekmek iin yaptklarn, ayet kendilerine verdikleri bin dinar ve cami sayesinde yolculardan elde edilen gelirleri verirlerse Caminin yklacan sylediler. Bu durum Ahsya yazld. Ahsdan, onlara itiraz edilmemesi istendi. Bylece camide Abbas halifesi adna hutbe okunmaya ve Karmat muhalifleri iin buras bir ekim merkezi olmaya balad. Dier yandan camiyi yaptran Ebl-Behll ve kardei Ebl-Velidin Karmat olmayanlar nezdinde itibar artmt. Ebl-Behll ve kardei Uvalin gl simalarndan birisi olan bn Ebl-Uryanla anlaarak Karmatlerin gnderdii yeni valiye kar geldiler. Vali kat. Bahreyn Karmatlerinin veziri bn-i Senbarn mal ve silah toplamak iin gnderdii olunu da ldrerek, toplam olduu be bin dinar ve bin oka el koydular. Bu arada bn Senbar, bn Ebl-Uryanla anlaarak ona Uval valilii vaat etti. Bunu haber alan Ebl-Behll ve kardei onu kz Gz denen yerde ykanrken gizlice ldrd. Ebl-Behll onu ldrmediini iddia ederek durumu kurtard. Bunun zerine bn Senbar deniz yoluyla Uvale geldi. Yaplan sava Ebl-Behll kazand ve Uvalde gc iyice artt.1495
1493

bnl-Esr, el-Kmil, IX, 4142; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 375; bn Kesr, el-Bidye venNihye, XII, 303. 1494 bnl-Esr, el-Kmil, IX, 54. 1495 Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 244247.

238

469/1076 ylnda Artuk Bey babas Aksak ile birlikte hareket etti. Basraya urayarak Ahsya gitmek iin onlardan deve, azk ve mal istedi. Ona istediklerinin bir ksmn verdiler. Artuk Bey Basradan Katife hareket etti. Buraya geldiinde Huffceli Yahya b. Abbasn buray Katmatlerden alarak ehri boaltm olduunu ve buradan Uval Yarmadasna gittiini haber ald. Artuk Bey, zahmetli bir yolculuun ardndan l geerek Ahsya vard. ehri kuatnca kaledekiler ondan on bin dinar ve halife adna hutbe okutmak artyla kuatmaya son vermesini istediler. Artuk Bey onlara bu artlarda eman verdi. Onlar kendilerine mal toplamalar iin msaade edilmesini istediler. Artuk Bey, onlarn nde gelenlerinden bazlarn rehin alarak onlara izin verdi. Ancak onlar gizli kuyulardaki erzaklarn kaleye tamlard. Bunu haber alan Artuk Bey rehinelerin bazlarn ldrd ve geri dnd. Kyleri ve arazileri harap etti, mallarna el koydu. Ancak Artukun ordusundaki Trkler ar scaa alk olmadklar iin bitkin dmlerdi. Artuk Bey, blgede Karmatlere dman olan Abdullah b. Ali el-Uynnin yanna Trkmenlerden iki yz adam vererek Ahsy kuatmaya devam etmekle grevlendirdi. Artuk Bey dierleriyle birlikte Ahsdan ayrlarak beldesine dnd. Bahreynde bundan sonra Abdullahn nderliinde Uynler hanedanl kuruldu ve Bahreyn Karmat Devleti sona erdi.1496 Bahreyn Karmatlerinin ykseli ve dnn en nemli belirleyicisinin Mehd beklentisi olduunu ifade etmitik. Onlarn Zekeriya el-Isfahn olayndan nceki sosyal ve ekonomik sistemleri de tamamen Mehd beklentisine gre dizayn edilmitir. Eb Sad el-Cennbnin, 287/900 ylnda Abbaslere kar zafer kazanp Bahreynde hkmn salamlatrnca Ahsda ekonomik ve sosyal hayatla ilgili bir takm dzenlemelere gittiini grmekteyiz. Buna gre insanlar kazandklarn Eb Sade getirip teslim ediyorlard. Koyun kesildiinde eti bilimle uraanlara veriliyordu. Ba, paa ve karn ksm kle ve cariyelere veriliyordu. Koyunun yn ve kl krklyor, yn eirenlere veriliyordu. Erilen ipler kazak ve benzeri elbise renlere veriliyordu. Koyunun derisi dericiye teslim ediliyordu. Dericiden alnan deri ayakkabclara, tulumculara ve su kab retenlere veriliyordu. Sonra bunlarn hepsi hazinelerde toplanyordu. Bu, Eb Sadin vazgemedii bir uygulamasyd.1497 Bu rivayet Eb Sadin getirdii toplumsal ve ekonomik hayatn kiisel mlkiyeti ortadan kaldrdn gstermektedir. Ancak bu uygulamann gerekesinin
1496 1497

Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 247. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 241242.

239

ok nemli olduu kansndayz. Eb Sad ortaya kt andan itibaren Mehdnin zuhurunun yakn olduunu ve onun zuhuru iin mal biriktirmek gerektiini vurguluyordu. Gerek onun gerekse olu Eb Thirin taraftarlarndan istedii mallarn tamam Mehd adna alnyordu.1498 Dolaysyla insanlar ellerindeki birikimlerini Mehdnin zuhur edip kendilerini kurtulua erdirecei inancyla ona veriyorlard.1499 Karmatlerin bu arsna toplumun ekonomik olarak alt kesimini oluturan yoksul insanlarn uyduunu dndmzde onlar iin, zaten ok snrl olan birikimlerini daha iyi artlar elde etmek iin vermelerinde bir beis yoktu. Karmatlerin, Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra elde ettikleri ganimetleri ve mallar Eb Thire vermekten vazgemi olmalar1500 mallarn Mehdnin zuhur edeceine inandklar iin verdiklerinin en nemli gstergesidir. Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra ekonomik ve toplumsal hayatta birtakm deiikliklerin olduu anlalmaktadr. Karmatler yine kendilerini Mehdnin ashab olarak gryorlar ve onun zuhur ederek kendilerini kurtulua erdireceine inanyorlard. Ancak artk bu yeni dnemde Mehdnin zuhur tarihi belli deildi. Bu nedenle eskisi gibi insanlarn btn kazanlarn Mehd adna devlete vermediklerini grmekteyiz. Yeni dnemde her yl biriken mallar paylatrlyordu. Bu mallarn bete biri Shibu Zaman olan Mehd adna ayrlyordu. Ayrlan bu miktarn (humus) yzde altm Eb Sadin ocuklarna datlyordu. Humusun geri kalan ise vezirlik makamnda bulunan lu Senbara veriliyordu. Konumlarna gre ganimetlerden ve gelirli arazilerden elde ettikleri bunun dndayd.1501 Arpa, buday ve hurma gibi yiyeceklerin ekildii gelirli arazileri Mminler adn verdikleri taraftarlarna ikta ediyorlard.1502 Dolaysyla Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra da yllk biriken mallarn bete biri Mehd adna ayrlyordu. Ancak bu miktar Mehd gelene kadar onun hccetliini yapan Eb Sadin ocuklar ile vezirlii yrten lu Senbar arasnda pay ediliyordu. 443/1051 ylnda Ahsy gezen Nsr Hsrevin belirttiine gre ehirdeki un deirmenleri devlete aitti. Deirmenlerde halk iin un tlyor, halka veriliyor, karlnda cret alnmyordu. Deirmenlerin tamir masraflar,
1498 1499

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 393. Eb Thirin Karmat topluluklarnca Allahn velsi, hucceti ve Mehdnin halifesi olarak grldn grmekteyiz. Dolaysyla o kendisini, Mehdnin halifesi ve Hucceti olarak gstermi olmaldr. Eb Thir dnemindeki Karmatler kendilerini Mehdnin ashab ve Mehdye davet edenler olarak grmekteydiler. Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 381, 388. 1500 Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 388389, 393. 1501 bn Havkal, Sretl-Arz, 2526. 1502 bn Havkal, Sretl-Arz, 25.

240

deirmencilerin cretleri hep devletin kesesinden karlanyordu. Tarm, parayla satn alnm bin tane kle tarafndan yrtlyordu. Bunlar ba, bahe yetitiriyorlard. Devlet, iftilik yapan halktan r olarak bir ey almyordu. Halktan birisi yoksul dtnde ya da borcunu deyemez duruma geldiinde ii dzene girene kadar ona bakyorlard. Birbirlerine bor verdiklerinde verdiklerinden fazlasn istemiyorlard. ehirlerine bir yabanc geldiinde ayet bir meslei varsa ona bor para vererek i kurmasna yardmc oluyorlar, adam daha sonra borcunu dyordu. ayet birisinin herhangi bir ticaret aleti bozulur da kii onu tamir ettirmeye g yetiremezse devlet onu tamir ettiriyor ve karlk olarak mal sahibinden bir ey alnmyordu.1503 Zekeriya el-Isfahan olay ncesinde olduu gibi sosyal ve ekonomik mlkiyet tamamen devletin elinde olmasa da devletin, halkna kar son derece mfik ve yardmsever olduu anlalmaktadr. Bu noktada smillikteki Drul-Hicre geleneinin nemini hatrlamak gerektii kansndayz. Zira davetin banda Ahs bir Drul-Hicre olarak ina edilmitir. Yani Ahs, Karmatlerin hicret ederek Firavunlara kar birlik oluturacaklar ve Mehdnin zuhur edebilecei bir mekndr. Mehd buradan zuhur edecei iin buraya hicret edenler de Mehdnin askeri ve taraftar olarak ayrcalkl olmaya hak kazanmaktadr. Bu nedenle Ahsda oturanlardan herhangi bir vergi alnmamakta, mmkn olduunca ekonomik sorunlar zme kavuturulmaktadr. Olaya tek ynl olarak baktmzda Ahsdaki toplumsal ve ekonomik adan paylamc devletin, yoksulu gzetip kollad, halkndan vergi almad ve arzu edilen bir devlet grnts arz ettii aikrdr. Ancak bu noktada can alc soru udur: Devlet bu geliri nereden ve nasl elde etmektedir? Karmatlii eitliki, sosyal adaleti salayan, ezilenlerin haklarn savunan ilk Mslman devlet olarak grenlerin gzden kard nokta burasdr. Zekeriya el-Isfahn olay ncesinde Bahreyn Karmat devletinin en nemli gelir kalemlerini kendilerinden olmayanlarn mallarn yamalamak ve kendilerinden olanlarn mallarna Mehd adna el koymak oluturuyordu. Haclarn yollarn kesiyorlar, mallarna el koyuyorlar, kadnlar ve ocuklar esir ederek dilediklerini alkoyuyorlard. Kfe, Basra ve Suriyeye srekli saldr dzenleyip devlete ve halka ait mallara el koyuyorlard. Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra ise Abbaslerle anlama yolunu setiler. Bu noktada onlarn ilk hedefi haclar gvenli bir ekilde hacca gtrp getirme karlnda cret talep etmeleridir. lk defa Abbasi halifesi
1503

Nasr Hsrev, Sefername, 129.

241

Rad dneminde (322329/934940) haclar gtrme karlnda Karmatlere para denmitir.1504 Bahreyn Karmatleri, Esfar el-Ukayl onlar 378/988 ylnda Ahsda kuatana kadar1505 bu vergiyi almaya devam ettiler.1506 Bu vergi zamanla o kadar sistemli bir hal almt ki Makdis dneminde Karmtann Basra kapsnda bir divanlar vard. Haclar bu kapdan geerken bineklerinin zelliklerine gre vergilendiriliyorlard. Bu kap gnde bir saat akt.1507 Karmatler bu dnemde yama ve talan brakmlard. Ancak Abbaslerin i karklklarndan dolay vergilerin denmesinde bir sorun karsa haccn yaplmasn engelleme yoluna gidiyorlard. Bu dnemin en nemli gelir kalemlerinden birisi de ele geirdikleri ehirlerden aldklar yllk vergilerdi. Eb Thir 316/928 ylnda Cezre blgesindeki Araplar her yl Hecere kii ba birer dinar vergi gndermeye mahkum etmiti.1508 Daha sonraki dnemde Suriyenin tm ehirleri ve Msr da yllk vergiye balanmt. Ancak Fatmler Msr ve ardndan Suriyenin ehirlerini alnca Karmatler derhal Suriye zerine yrdler ve buray geri aldlar.1509 Onlar Msr almaya ise muvaffak olamadlar. Fatmlerin Suriyeyi yeniden ele geirmesi zerine Suriyeye gelerek Fatmlerle yeniden savatlar ve kendilerine denen verginin emniyetini salamaya altlar. Daha nceki vergiyi demeden Karmatlerden kurtulamayacan anlayan Fatm halifesi Aziz, Karmatleri yenmi olmasna ramen onlara her yl vergi demeyi kabul etti.1510 Bu vergi de Esfarn Ahsy kuatmasna kadar denmeye devam etti.1511 Bu dnemde Karmatlerin tek ncelii vergi gelirlerinin dzenli bir ekilde denmesini salamakt. Yaptklar hemen hemen btn savalar bu gerekeye dayanyordu. Karmatler bunun dnda Bahreynden geen her ticaret gemisinden de byk vergiler alnyordu.1512 Yine balklarn Karmat snrlarna dhil olan yerlerde elde ettikleri deniz mamullerinin yars Karmat devletine aitti.1513

1504 1505

Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 393395, bnl-Esr, el-Kmil, IX, 54. 1506 El-Badd, Mezhepler arasndaki Farklar, 225. 1507 El-Makdis, Ahsent-Teksm, 133134. 1508 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 153. 1509 Sbit b. Sinan, Trhu Ahbril-Karmta, 226229; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 304307; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 527528; bnd-Devdr, Kenz, VI, 132144; el- dris, Uynul-Ahbr, VI, 181184; el-Makriz, Mukaff, 595596; Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 237238; bnlKalnis, Zeyl, 12. 1510 Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 244; el-Hemedn, Tekmile, XI, 448; bnl-Kalnis, Zeyl, 21; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 609. 1511 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 609. 1512 bn Havkal, Sretl-Arz, 25. 1513 Nasr Hsrev, Sefername, 131.

242

Bahreyn Karmatlerinde blnmeden sonra gelitirilen ekonomik yapnn iki yn bulunduunu syleyebiliriz. Bir tarafta Mehdnin zuhurunun gerekleecei ve Drul-Hicre ad verilen Ahsda yaayan ekonomik ve sosyal adan iyi durumda olanlar. Dier tarafta Ahsnn dnda yaayan ve Ahsdaki hemen hemen hibir nimetten yararlanamayan, stelik Ahsdakileri beslemek durumunda olan dierleri. Ahsnn dnda yaayanlarn Karmat olup olmamas da ok fark etmemektedir. Zira Ahs dndaki Karmatlerin Ahsdakilerle ayn ekonomik ve sosyal haklara sahip olduklarna dair hibir veri mevcut deildir. u halde Bahreyn Karmat devletinin ekonomik yaps Ahsda yaayan mezhep taraftarlarnn memnun edilmesiyle ilgilidir. Bu yap Ahsda Mehdnin Ashab adn verdikleri bu kesimi doyurmak iin Ahsda oturmayanlar ve zellikle kendilerinden olmayanlar smrme temeli zerine kurulmutur. Onlarn geni toplumsal kitlelerin ekonomik sorunlarn zecek hibir projeleri yoktur. Ekonomik projelerinin iki nemli aya kendilerinden olmayanlar zor kullanarak vergiye balamak ve kendilerinden olanlarn din duygusunu harekete geirerek onlarn ellerindeki mallara Mehd adna sahip olmaktr. Toplanan maln toplumun tamam tarafndan adil bir paylamndan da sz edilemez. Zira onlar sermayenin sadece Ahsdaki mutlu aznla adil bir paylamyla ilgilenmektedirler. Zekeriya el-Isfahn olay ncesindeki ekonomik mlkiyetin tek elde toplanmas projesi ise Mehdnin yakn tarihte gelecei ynndeki dini bir gerekeye balanmtr. nsanlarn bu gerekeye olan inanlar zayflaynca bu proje otomatik olarak ortadan kalkmtr. Sonu olarak Bahreyn Karmat devletinin sunduu ekonomik ve sosyal projenin komnizmin slam toplumundaki ilk rnei olarak deerlendirilmesinin doru olmad kansndayz. Karmatlerin sunduu ekonomik ve sosyal projenin, dnemin sosyokltrel ve ekonomik yaps ierisinde deerlendirilmesinin daha salkl olacan dnmekteyiz. Bahreyn Karmatleri ile ilgili nemli meselelerden birisi de Fatm-Karmat ilikisidir. Bilimsel olarak ciddi anlamda ilk defa De Goeje tarafndan gndeme getirilen teze gre Bahreyn Karmatleri btn eylemlerini Fatmlerin emri dorultusunda gerekletirmilerdir. Bu tez byk oranda bn Haldun rivayetlerine dayanr.1514 Ancak onun, erken dneme ait rivayetleri yorumlayarak kendi kanaatine
1514

Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, 51; Daftary, smaililer, 203. Madelung bu konuda bir makale yazarak Fatmlerle Bahreyn Karmatleri arasnda iliki olduu tezini daha erken dneme ait kaynaklara dayanarak reddetmitir. Bkz. (Madelung, el-Ftimiyyn ve KarmtatlBahreyn, 55.) Ftm-Karmat ilikisi noktasnda farkl teoriler ne srlmtr. Bu teoriler genel

243

dayanak yapt anlalmaktadr. Ona gre Bahreyn Karmatleri Maribdeki Ubeydullaha davet ediyorlard.1515 Eb Sad lecei zaman yerine byk olu Sadi atam, ancak kk olu Eb Thir Sleyman ona galip gelerek onu ldrmt. Akdniyenin ona biat etmesi zerine Ubeydullah el-Mehdnin velayet mektubu gelmiti.1516 bn Haldunun, Ubeydullahn Eb Thire velayet mektubu gnderdii ynndeki riveyeti kendisinden nceki hibir kaynakta yer almaz. Muhtemelen o, bu konuda yorumda bulunmu ve nceki rivayetlere bu dorultuda ilaveler yapmtr. bn Halduna gre Eb Thir 332/943 ylnda lnce kardei Ahmed b. Hasan baa gemitir. Ancak Sabur buna itiraz ederek Akdniyenin baz yelerinin desteini almtr. Bunun zerine Fatm halifesi Kime yazlarak durum haber verilmi, Kim Ahmedin velayetine karar vermitir. Bunun zerine Sabur, 358/968 ylnda amcas Ahmedi tutuklayarak kendi adna muvafakat almtr. Ancak Ahmedin kardeleri ayaklanarak Saburu ldrm ve kardelerini kurtarmlardr.1517 Rivayette Saburun Eb Thirden sonra Ahmedin baa gemesine itiraz ettii ve Kime yazld belirtilir. Ancak dikkat ekici nokta Saburun, amcas Ahmede kar ayaklanmasnn, Ahmedin baa gemesinden tam yirmi alt yl sonra 358/968 ylnda gereklemi olmasdr. Dolaysyla onlarn aralarnda yaanan iktidar kavgas ok daha sonraki dneme ait bir i meseledir. bn Haldunun, meselenin Kime yazld ile ilgili bilgisi ise onun kendi yorumu olmaldr. Zira baka hibir kaynakta byle bir bilgi mevcut deildir.1518 Burada sz konusu olan kavgann Eb Sadin ocuklaryla Eb Thirin ocuklar arasnda iktidarn paylamyla ilgili olmas kuvvetle muhtemeldir. Eb Sad el-Cennbnin blnmeden sonra Fatmlere kar muhalif Karmat kanatta yer aldna dair elimizde salam rivayetler vardr. bn Havkala gre Eb Sad, efendisi Abdan ldrlene kadar Selemiyedeki imama sadk kalm, ancak

olarak iki kola ayrlr. Lewis, Watt, Tmir ve Glib iki hareketin birlikte hareket ettiini genel olarak kabul eder. (Bkz. Lewis, The Origins, 8889; Watt, slm Felsefesi ve Kelm, 138; Tmir, Ubeydullah el-Mehd, 193; el-Karmta, 9899; el-Kim vel-Mansr el-Ftimiyyn, Beyrut, 1982; 54; Glib, Hareketl-Btniyye, 153; el-Karmta, 323.) Ancak Tarad, Hasan Han, Zekkar, Ivanow, Stern, Halm ise genel anlamda iki hareket arasndaki ilikiyi reddederler. Bkz. Tarad, el-Hareketl-Karmta, 101; Muhibbl Hasan Han, Ortaa slam Siyasetinde Devlete Kar Ayaklanma Teorileri, slmda Siyaset Dncesi ierisinde, nsan Yay., stanbul, 1995, 165; Zekkr, Ahbrul-Karmta, 148; Ivanow, Rise, 70; Stern, The Early Isml Missionaries 206, 214; Halm, Shiism, 172. 1515 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 11. 1516 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 8889. 1517 bn Haldn, Kitbul- ber, IV, 8990. Hasan ve eref bu rivayetin etkisiyle Karmatlerin Eb Thirin lmnden sonra iki gruba ayrldn belirtmilerdir. Bkz. Hasan-eref, el-Muiz Lidnillh, 99101. 1518 Kr. Madelung, el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, 54.

244

Abdann ldrlmesinden sonra Mansr el-Yemen tarafndan Bahreyne d olarak gnderilmi olan Eb Zekeriyay ldrerek Selemiyedeki imamla olan tm balarn koparmtr.1519 Blnmenin hemen ardndan, Fatmlere sadk kalan Mansr elYemenin dsi Eb Zekeriyy ldrm olmas Eb Sadin Selemiye ile ilikiyi kopardnn ak bir gstergesidir.1520 Yine Yemendeki Ali b. Fadl, Mansr elYemene yazd mektupta kendisinin Eb Sadi rnek aldn; nk onun Ubeydullaha itaate son verdiini, ona biatten vazgetiini ve kendi adna davette bulunduunu belirtmitir.1521 Grld gibi rivayetler aka Eb Sadin Fatmlere muhalif olduunu belirtmektedir. Onun, kendisini Mehdnin hucceti olarak grmesi bu ayrln ak iaretleridir. Yine Ubeydullah el-Mehd Selemiyeden ayrlmak zorunda kaldnda nce Yemene gitmeyi dnm, sonra Kuzey Afrikaya gitmitir. ayet Eb Sad ona sadk kalm olsayd Bahreynde ciddi bir g elde etmi durumda olduu iin Ubeydullah onun yanna gelmeyi dnebilirdi. Erken dnem Fatm yanls kaynaklara baktmzda Fatmlerin Karmatlerle ilgili hi de ho olmayan ifadeler kullandklarn grmekteyiz. Ubeydullah elMehdnin hacibi olan ve onunla birlikte Kuzey Afrika seyahatine elik eden Cfer elHcibin siretini yazan Yemen (IV./X. yzyln ikinci yars) Zikreveyh hareketini Haric bir hareket olarak deerlendirir.1522 Yemen, Cfer el-Hcibin kendisine, Ubeydullah ile Zikreveyh arasnda bir ba olmadn, onlarn imamn taraftar olmadklarn belirttiini syler.1523 Nisabr ve dris onun iin Lnetullh ifadesini kullanrlar ve balangta onun imamn taraftarlar iken daha sonra imama kar geldiini belirtirler.1524 Bu noktada drisnin Karmtay slam eriatn terk eden Karmta1525 eklinde tanmlamas da son derece ilgintir. Yine drisnin Hasan elAsem iin Lanetli sfatn kullandn ve Eb Thirin Mekkeye girmi olmasn bir utan vesilesi olarak algladn grmekteyiz.1526 u halde Karmatler Ubeydullah imam kabul etmemek, Muhammed b. smailin Mehd olarak dnn beklemek ve slam eriatnn kaldrlm olduuna inanmak gibi temel konularda Fatmlerden ayrlmlardr.
1519 1520

bn Havkal, Sretl-Arz, 295. Kr. Bezzn, el-Karmta, 233234. 1521 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 75. 1522 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 188. 1523 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 189. 1524 El-Nsbr, stitrul- mm, 277; dris, Uynul-Ahbr, V, 90. 1525 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 90. 1526 El- dris, Uynul-Ahbr, IV, 181182.

245

Sonu olarak Bahreyn Karmatleri sosyal sorunlarn itikad boyuta tanmasnn slam lemindeki en nemli rneklerinden birisidir. Onlarn ortaya k, ykselmesi ve yklmas byk oranda Mehdnin zuhuruyla ilgili itikatlarna baldr. D. YEMENDE KARMATL K smil davetin baarl olduu yerlerden birisi de Yemendir. Kaynaklar Yemende smil daveti Mansr el-Yemen ve Ali b. Fadln balattn belirtirler. Rivayete gre sn Aariyye asna mensup olan Mansr el-Yemen on ikinci imamn gaybete girmesi sebebiyle bunalml bir halde Frat kenarnda dolamaktayd. Bu esnada Hz. Hseyinin kabrine ziyarete gelen gizli imam Hseyin b. Ahmed onunla karlat. Birlikte bir sre sohbet ettiler ve ertesi gn ayn yerde bulumak zere anlatlar. Ancak Mansr el-Yemen birka gn bekledii halde gelen giden olmad. Sonunda nceki grme annda imamn yannda bulunan adam gelip ona, grt kiinin zamann imam olduunu syledi. Bu d, Mansr el-Yemenden ahit alarak onu yetitirdi. Daha sonra ona Yemene d olarak gideceini bildirdi.1527 266/879 ylnda Ali b. Fadl Yemenden hareket ederek hacca gitmiti. O, Yemende Aden ile Sana arasnda lu Ruayn denen kylerden bir kydendi.1528 Asl Ceyndand.1529 Onun Himyer hkmdarlarndan Z Ceden soyundan olduu sylenmitir.1530 Ali b. Fadl haccn tamamladktan sonra kafile ile birlikte Hz. Hseyinin kabrini ziyarete gitti. Yannda Yemenlilerden ve adan bir topluluk vard. Ali, Hz. Hseyinin kabri banda duygulanarak alamaya balad. Onun samimiyetini gren smil dsi onu gzetleyerek ilk frsatta ona daveti anlatt. Ali b. Fadl dnin anlattklarndan etkilenerek kafileden ayrld. D onun samimiyetini denedikten sonra ahit alarak onu imama gtrd. mam, Mansr el-Yemene kendisiyle Yemene gidecei yoldann bu kii olduunu syledi. mam, Aliden Yemenle ilgili bilgi alarak Aden-i Ly bilip bilmediini sordu. Ali byle bir yer bilmediini syleyince imam Mansr el-Yemenden Aden-i Laya gitmesini isteyerek, davetlerinin oradan zuhur edeceini ve dlerinin oradan etrafa dalacan haber verdi. mam, Ali b. Fadldan Mansr el-Yemene itaat etmesini ve ona yardmc olmasn istedi. Birlikte oradan ayrlarak Yemene doru harekete getiler.1531

Kad Numn, ftithud-Dave, 3538; el- dris, Uynul-Ahbr, IV, 395399. El-Yemen, Akids-Selse, 702. 1529 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 56; Kad Numn, ftithud-Dave, 38. 1530 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 56. 1531 Kad Numn, ftithud-Dave, 3842; dris, Uynul-Ahbr, IV, 399402.
1528

1527

246

Onlar Yemene gnderen imam Hseyin b. Ahmedin onlara umut alamak iin yle dediini grmekteyiz: Bil ki ev Yemenlidir, rkn Yemenlidir, din Yemenlidir. Bizim dinimiz ancak Yemen blgesinden kyam edecektir.1532 Rivayetten Mansr el-Yemenin daha nce davete girdiini ve Aliden daha bilgili olduunu grmekteyiz. Bu nedenle Mansr el-Yemen ba d olarak grevlendirilmi, Ali de ona yardmc olarak verilmitir.1533 Ali ve Mansr Yemenlilerin hacca gittii mevsimde Mekkeye gitti. Burada Yemenli hac kafilelerine katlarak 268/881 yl balarnda Yemene girdiler.1534 Gulafikaya geldiklerinde birbirlerini davetle ilgili haberdar etmek zere anlaarak ayrldlar. Mansr el-Yemen, Aden-i Ebyene gitti. Burada on ikinci imamn Mehd olarak dnn bekleyen Ben Msa ile karlat. Ben Ms onda Mehdnin elisinin zellikleri olduunu syleyerek ona ahit verdiler. Bunun zerine Mansr elYemen Aden-i Laya giderek buraya yerleti. Burada Mehdnin dsinin bu yl geleceini syleyip duran lim Ahmed b. Abdullah vard. Mansr el-Yemen onun kzyla evlendi ve onun kardeinin olu Heysemi Sinde d olarak gnderdi. Mansrun daveti ksa srede yayld. Bunun zerine imam ona savamak iin izin verdi.1535 Mansur el-Yemen La dana bir kale ina ederek ordular hazrlad ve Yemen ehirlerini fethetmeye balad. 292/904 ylnda Cebel-i Mesveri ele geirdi.1536 Sanay ald ve Ben Yafuru oradan kard. Yemen nahiyelerine, Yemameye, Bahreyne, Sinde, Hinde, Msra ve Maribe dler gnderdi.1537 Bylece smil davetin yaylmasnda en nemli pay Mansr el-Yemene ait oldu. Ali b. Fadl ise Mansurdan ayrldktan sonra Ceyn tarafna gitti. Oradan Yf Servne giderek burada ikamet etti. Blgede bulunan daa karak bir bina yaptrd ve burada kendisini ibadete verdi.1538 Onun takvasn gren halk akn akn ona gelerek davete katld.1539 291/903 ylnda Ali b. Fadl Mzeyhiraya yrd. Burada Cfer b. Muhammed el-Menh vard. Yaplan sava Ali kaybetti ve Yfiye geri dnd.
1532 1533

El-Yemen, Akids-Selse, 704. mam, Ali b. Fadla Mansr el-Yemene muhalefet etmemesini tembihlemi, onun kendisinden daha iyi bildiini ve anladn haber vermitir. Bu, onun daveti Aliden daha iyi bildiini gsterir. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 59. 1534 Kad Numn, ftithud-Dave, 4244; el- dris, Uynul-Ahbr, V, 32. 1535 Mansr el-Yemen iki yl gizli davet yrttkten sonra 270/883 ylnda zuhur etmitir. Bkz. Eldris, Uynul-Ahbr, V, 38. 1536 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 389. 1537 Kad Numn, ftithud-Dave, 4447. 1538 Mansr el-Yemen de ibadete ve dine dknlyle hrete kavumutur. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 62. 1539 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 60, 67.

247

Ancak 292/904 ylnda Ali Mzeyhiraya yeniden saldrarak ehri ald ve Cfer b. brhimi ehirden kard. Cfer Mzeyhiray geri almak iin saldrdysa da yaplan sava kaybetti1540 ve ldrld.1541 Daha sonra Ali, 293/905 yl banda yanndakilerle birlikte Menkese gitti. Yfi ona yakn bir yerde bulunmaktayd. Askerlerini onun zerine gnderdi. Yfi yenildi. Yfinin olu, Ali b. Fadldan eman diledi. Bylece Ali b. Fadla Sana yolu alm oldu. Ali b. Fadl Menkesten hareket ederek Dveye geldi. Onlara burada Esad b. Eb Yafr kar kt. Akam olunca Esad Sanaya dnd. Geri ekilerek daa snan Ali b. Fadl be bin savayla birka gn sonra Sanaya saldrd. kindi vaktine kadar Ali ile savaan Esad daha sonra Sanay terk etti. Karmatler ehirde on be gn kaldlar ve ehri yamaladlar. Esad katktan sonra ibama gitmiti. Karmatler onun zerine yrynce korkarak Hemedana gitti. Ali ibamda yaklak bir ay kald. Daha sonra Maribe giren Ali b. Fadl burada yama yapt ve insanlarn mallarn ald. Daha sonra o, 293/905 yl Rabulhir aynda Tihameye yrd. Onun ashabndan olan bn Keyyle Sanada kalarak fethettikleri yerde hkmlerini salamlatrmalarnn daha doru olaca kansndayd.1542 Ancak Ali b. Fadl bunu kabul etmeyerek fethe devam karar verdi. Bunun zerine bn Keyyle ondan ayrlarak Sanaya dnd. Ali b. Fadl harekete geerek Zebide saldrd ve buray ele geirdi. ehrin yneticisi shak b. brahim buradan kat.1543 Sana halk Zeyd mam Hd ilel-Haktan yardm istemiti. Hd bu istei kabul ederek olu Ebl-Ksm onlara gnderdi. Bu arada halk ehirdeki Karmatlere saldrarak onlar ldrdler. Ebl-Ksm 293/905 yl Cemdilhirde Sanaya girdi. Onunla birlikte Yafur ailesi de ehre girdi. Hd ilel-Hak, olu EblKsm Muhammedi Zimara gnderdi. Bu esnada Ali b. Fadl, Cebel-i Vfirde brahim b. Muhammedi yendi ve 293/905 yl Cemdilhirinde Hakem(?) ehrine gitti. Daha sonra Zebide yrd ve buray ald. Ali, bunun hemen ardndan Mzeyhiraya gitti. Karmatler glenmilerdi. Bunu gren s el-Yfi onlara yardm etti. 294/906 yl girince Karmat bn Zt-Tavk ve Yfi Maribe yrd. bn Keyyle ve Cerrah onlara kar savatlarsa da yenilerek Sanaya dndler. Karmatler
1540 1541

El-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 620621. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 70. 1542 Hammd bu kiinin Mansr el-Yemen olduunu belirtir. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 7374. 1543 Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 389391; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 621622; etTaber, Trh, X, 122; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 456; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 369; el-Yemen, Akids-Selse, 707708.

248

Maribe girerek burada kaldlar. Safer aynda bn Zt-Tavk, sa el-Yfi ve baz arkadalarn ldrd. Dierleri Sanaya snd. Ali b. Fadl Sanaya doru harekete geti. Esad ve beraberindekiler onunla savatlar, ancak geri ekildiler. Karmatler 294/906 yl Recep ay banda Sanaya girdiler. Bu arada Ebl-Ksm Muhammed, Zimardan babasnn yanna dnd. Karmatler Sanada yaklak yl kaldlar.1544 297/909 yl girince Ali b. Fadl, bn Zt-Tavk ile birlikte Zebide hareket etti. Burada bn Hacc yendiler ve yedi gn kaldlar. Sonra Mzeyhiraya dndler ve Zebidde Ahmed b. Aliyi vekil braktlar. bn Hac ona saldrd ve onu Zebidden kard. bn Hac daha sonra Karmatlere katld. Bu esnada Hd ilel-Hak, Ali b. Muhammedi Sanaya gnderdi. Ali b. Muhammed burada Karmta ile savaarak onlar ehirden kard ve 297/909 ylnda Sanaya girdi. Ayn yl Hdnin olu Ebl-Ksm Sanaya gelerek etraftaki Karmat dleri ldrd. Ebl-Ksm ayn yln evval aynda babasnn emriyle Sanay terk ederek babasna katld. Karmta gelerek Sanaya girdi ve burada on drt gn kald. Cerrah b. Birin harekete gemesi zerine Karmatler ehri terk ettiler. Esad b. Eb Yafur 297/909 ylnda ehre girdi. Esad 298/910 ylnda ibama yrd. Yaplan sava kazanan Esad ibam ald. Karmta daa ekildii iin onlara ldrc darbeyi vuramad. Esad dadan inip kuatmay kaldrnca Karmatler saldrya geerek ibam harap ettiler.1545 298/910 yl sonlarnda Zeyd mam Yahy b. Hseyin ld. nsanlar olu Ebl-Ksm Muhammede biat ettiler. Bu arada Ali b. Fadl Sana zerine yrmt. Bunu haber alan bn Keyyle Zimardan ayrlarak 299/911 yl banda Sanaya girdi. Ali b. Fadl onlar yenerek Sanay ald ve ehirde on bir gn kald. Esad ve bn Keyyle ehirden katlar. Ali b. Fadl Sanadan Medere yrd. Birka gn kaldktan sonra ibama dnd.1546 Ali b. Fadl bunun hemen ardndan 299/911 yl ierisinde Ubeydullah elMehdye itaati sonlandrd ve Mansr el-Yemene saldrd.1547 Bu yla kadar o, Ubeydullah el-Mehdye itaate devam etmiti. Dolaysyla onun blnmenin gerekletii 286/899 ylndan sonra Ubeydullaha itaate devam ettiini ve onun retide gerekletirdii deiiklikleri kabul ettiini syleyebiliriz. Ali b. Fadl

1544 1545

Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 391394; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 623625. Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 394396; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. 1546 Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 396397; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. 1547 El-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. Kr. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 377 378; Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 398.

249

balangta Ubeydullahn iddialarn benimsediine gre onun temel kaygs Bahreyn, Irak ve Horasan-Mvernnehirde olduu gibi eski retinin deitirilmi olmasndan duyulan rahatszlk olmamaldr. Aksine onun, g elde edince kendi adna davette bulunarak iktidar olmaya altn grmekteyiz. Hammd onun niin Ubeydullaha balln bozduuna dair dikkat ekici bir rivayet aktarr. Buna gre o Ubeydullaha olan akdini sonlandrnca Mansr el-Yemen ona bir mektup yazarak nasihat etmeye alt. Ancak Ali b. Fadl cevabnda kendisine Eb Sad el-Cennbyi rnek aldn, nk onun da Ubeydullaha itaati sona erdirerek kendi adna davette bulunduunu belirtti. Mansurdan kendisine itaat etmesini, aksi takdirde ona saldracan yazd.1548 Bu cevap onun, Eb Sadin baarsn da rnek alarak, kendi adna iktidar olma hrs ierisine girdiini gstermektedir. Aslnda onu Ubeydullaha ballktan vazgeiren ikinci bir nemli husus daha vardr. 289/902 ylnda imam Selemiyeden hareket ettiinde yannda sadece en yaknlar ve gvendii birka kii vard. Bunlardan birisi de btn dlerin ba olan ve imamdan sonraki en st rtbeye sahip olan Firuzdu.1549 Kafiledeki herkes Ubeydullah el-Mehdnin Yemene gideceini zannediyordu. Ancak kafile Msra geldiinde ilk kez Ubeydullah Kuzey Afrikaya, Eb Abdullah e-nin yanna gitme niyetinde olduunu belirtti. Buraya kadar Ubeydullahn yannda yer alan Firuzun bu karar beenmediini anlamaktayz. Ancak onun hangi gerekeyle bu karar onaylamadn bilmemekteyiz. Ubeydullah Msrdan hareket edince Firuz kaarak Yemene doru hareket etti ve Mansr el-Yemenin yanna gitti. O, Mansr el-Yemenden daha st bir konumda olduu iin Mansur Firuza hrmet gstermiti. Firuz Mehdden gelen mektuplar Mansurdan nce alarak yok ediyor, bylece Mansurun kendi durumunu renmesini engelliyordu. Firuzun amac kendisini imam olarak kabul ettirmek ve Ubeydullaha olan itaatini sona erdirmekti. Ancak Mansr el-Yemenin Ubeydullaha balln ve samimiyetini grnce Ali b. Fadln yanna gitti. Bu sayede Mansr el-Yemen onun gerek niyetini renebilmiti.1550 Firuzun Ali b. Fadla gelmesiyle birlikte Alinin eriat nesh ederek zahiri inkr ettiini grmekteyiz.1551 Muhtemelen Firuzun amac sadece imamet iddia ederek baa

1548

El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 75, el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 189; el- dris, Uynul-Ahbr, V, 92. 1550 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 195198; Kad Numn, ftithud-Dave, 149; el- dris, Uyn, V, 95. 1551 El-Yemen, Sret Cafer el-Hcib, 198; Kad Numn, ftithud-Dave, 150.
1549

250

gemekti. Ancak o, Ali b. Fadln Ubeydullahla olan ban kopard gibi, kendi adna davette bulunarak eriat nesh etmesine de sebebiyet vermiti. Bu nedenle Firuz fesada uratt Ali b. Fadldan teberr etti.1552 Ali b. Fadl, Ubeydullahla olan ban kopardktan sonra 299/911 ylnda Mansr el-Yemene saldrarak onu Mesver dandaki kalesinde kuatt. Mansr elYemen onunla yapt yazmalardan Alinin kendisine saldracan anlad iin kaleye yiyecek, iecek ve tm ihtiyalarn ynak yapmt. Ali b. Fadl on bin kiilik ordusuyla onu sekiz ay muhasara ettiyse de kaleyi ele geiremedi. Mansur el-Yemen ile, oullarndan birisini rehin almak kouluyla anlat ve kuatmay sonlandrd. Ali, Mansurun olunu bir yl sonra babasna gnderdi.1553 Esad b. Eb Yafur ile anlaarak Sanay ona brakan Ali, daha sonra etrafa birlikler gndermeye balad. 299/911 ylnda gnderdii bn Zt-Tavk baarsz olarak ldrld. Ali b. Fadl 300/912 ylnda Zebide giderek buray ald. Ayn yl Mzeyhiraya dnd ve buradan Ceyna yrd. Sonra Serve giderek buradaki kaleye yerleti. Daha sonra 301/913 ylnda Mzeyhiraya dnd.1554 302/914 ylnda Mansr el-Yemen ld. Yerine Abdullah b. Abbas eviryi ve olu Hasan b. Mansru brakt.1555 Onlardan Ubeydullahla yazmalarn ve o kimi atarsa ona itaat etmelerini istedi.1556 Mansrun ld sralarda hastalanm olan Ali b. Fadl 303/915 ylnda bu hastalktan ld.1557 Ancak sonraki kaynaklar onun lmnn Badaddan gelen bir doktorun onu zehirlemesi ile olduunu belirtirler.1558 Hatta smil yazarlara gre bu doktoru Ubeydullah el-Mehd gndermi ve onu ldrtmtr.1559 Ancak Yemen smillii ile ilgili en erken kaynamz olan Ali b. Muhammedin Sresinde byle bir rivayetin yer almamas ve onun hastalktan ldnn aklanmas, Ubeydullaha ihanet ettii ve eriat nesh ettii iin ondan

Kad Numn, ftithud-Dave, 150. Kad Numana gre Ubeydullahn Yemene gitmekten vazgeerek Kuzey Afrikaya ynelmesinin sebebi Firuzun Ali b. Fadl yoldan karmasdr. Bu artlarda Yemene gitmeyi uygun bulmayan Ubeydullah fikir deitirerek Kuzey Afrikaya ynelmitir. Dolaysyla Firuz, ona gre daha erken bir dnemde Yemene kam olmaldr. Bkz. Kad Numn, ftithud-Dave, 150. 1553 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 7980; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. 1554 Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 400402. 1555 Kr. El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 402; el-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 67, 84; el- dris, Uynul-Ahbr, V, 44; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 627. 1556 El-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 627629. Ayrca bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 8485. 1557 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 403. 1558 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 81; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 624625. 1559 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 43.

1552

251

nefret

eden

sonraki

smil

yazarlarn

bu

iddiay

gndeme

getirdiklerini

dndrmektedir. Alinin lmnden sonra yerine olu geti.1560 Bunu frsat bilen Esad b. Eb Yafur Mzeyhiraya yryerek onu yaklak bir yl kuatt. Kuatmann sonunda kaleleri alnarak Ali b. Fadln olu esir edildi. 304/916 ylnda gerekleen bu olaydan sonra Sanada esirlerin balar vuruldu.1561 Ali b. Fadln kurduu devlet sona erdi. Alinin taraftarlar bir daha toparlanamadlar. 319/931 ylnda Serv nahiyesinde iki Karmat dsi ortaya kt. k kalesine sndlar, ancak Esadn ordular onlar yendi.1562 324/935 ylnda Servde bir adam zuhur ederek nbvvet iddiasnda bulundu. Ali b. Fadln ashabndan geriye kalanlar ona meylettiler. Nbvvet iddia eden kii ksa srede esir edildi.1563 Bylece Ali b. Fadln hareketinin Yemende hibir etkisi kalmad. Yemen Karmatlii bandan itibaren Iraktan deil merkez liderlik tarafndan ynetiliyordu.1564 Hareketin Iraktaki gibi sosyal ve ekonomik en ufak bir projesi olduuna dair bir bilgiye sahip deiliz. tikad olmaktan ziyade daha ok siyas bir hareketle kar karyayz. Ali b. Fadln, blnmenin gerekletii 286/899 yl civarnda deil de ok sonralar Ubeydullahla olan balarn koparm olmas, eski retinin deitirilmi olmasndan Irak Karmatleri gibi rahatszlk duymadn gstermektedir. Ancak o, siyasi g elde edip Eb Sadin Bahreynde Ubeydullahtan bamsz bir hareket ina ettiini grnce ona zenmi ve Ubeydullahla olan ilikisine son vermitir. Onun bu noktadan sonra eski retiye dnerek kendisini blnme ncesinde zuhuru beklenen Mehdnin yerine koyduunu grmekteyiz. O, Fatmlere kar kan Karmatler ierisinde kendisini Mehd olarak ne srp slam eriatn kaldrdn iddia eden ilk kiidir. Ondan yaklak yirmi yl sonra Bahreyn Karmatleri Zekeriya el-Isfahnyi Mehd zannederek baa geirmiler ve o da Ali b. Fadl gibi eriat nesh ettiini ne srmtr. Alinin, kendisini Mehd olarak ne srp slam eriatn nesh ettiini ne srmesi eski smil retiye uygun bir iddiadr. Zira eski retiye gre Mehd Muhammed b. smail zuhur edince slam eriatn ortadan
1560

Onun adn Hammd Fafa, Yemen ise Muhammed olarak verir. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 82; el-Yemen, Akids-Selse, 711. 1561 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 403404; el-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 82 83; el-Yemen, Akids-Selse, 711; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 626. 1562 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 406. 1563 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 409. 1564 Daftary, smaililer, 150.

252

kaldrarak tm eriatlarn batn anlamlarn aklayacak ve bu sayede insanlk kurtulua erecektir. Ancak Ali b. Fadln kendisini Mehd olarak ilan etmesi kendi konumunu glendirmeye dnk siyas bir manevra olarak gzkmektedir. Bu nedenle Ali b. Fadl hareketi Irak, Bahreyn ve Horasan-Mavernnehirdekilere oranla daha siyas ve pragmatik bir yap arz etmektedir. Bu anlamda onun hareketini Zikreveyhin hareketine benzetebiliriz. Zikreveyh de balangta Ubeydullaha sadk kalm iken daha sonra ona kar karak kendisini imam olarak ne srmtr. u halde Zekkarn ifadesi ile sylemek gerekirse Ali b. Fadl hareketinde Sanki yeni bir Yemenli ridde olayyla kar karyayz.1565 Karmatlikle ilgili rivayetlerde olduka nem arz eden eriatn neshi iddiasn ve bunun smil reti ierisindeki yerini de tartmak gerektii kansndayz. Muhalif kaynaklarn pek ou bir btn olarak smillerin eriat nesh ettiklerini, itirklii savunduklarn, anne ve kz kardele evlendiklerini iddia etmektedir.1566 Eh Muhsin smillere atfettii Kitbul-Beldan yapm olduu alntda beinci davet aamasndan itibaren eriatn hafife alndna vurgu yapar.1567 Ancak eserde eriatn nesh edildii, kadnn itirklii ve benzeri iddialara yer verilmez. Fakat sonraki kaynaklarda muhtemelen Eh Muhsin rivayetinden hareketle, KitbulBeln yazarnn son aamada eriat iptal ettii vurgulanr.1568 Sonraki rivayetlerin nceki rivayetlere yaplm bir ilaveden ibaret olduu aktr. Gizli davet dnemine ait kaynaklarda eriatn zahirinin iptal edilmediini rahatlkla syleyebiliriz.1569 Kitbullim vel-ulma gre hadlerin ilki kitabn zahirini ve eriatn ikame etmek ve bunlarla bildiin kadar amel etmektir.1570 Gizli davet dneminde Yemene d olarak giden Mansr el-Yemenin eriatn zahirini yerine getirdiine dair pek ok delil vardr.1571 Yine blnme ncesinde dier blgelerde de slam eriatnn uygulandna dair iaretler vardr. Bu durum 286/899 ylndaki blnmeden nce tm smil gruplarn slam eriatn uygulamaya devam ettiklerini gstermektedir.
1565 1566

Zekkr, Ahbrul-Karmta, 145. rnek olarak bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delil, II, 107; el-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 4047; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 229; Cveyn, Trih-i Cihan Ga III, 106. 1567 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 207. 1568 rnek olarak bkz. El-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 81. 1569 Kr. Daftary, A Short History, 52. 1570 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 12. 1571 rnein o, kendi siretini anlatrken Yemene ilk giriinde Sana mescidine gittiini ve iki rekt namaz kldn belirtir. Bkz. Kad Numn, ftithud-Dave, 48.

253

Ali b. Fadlla ilgili elimizdeki en erken kaynaklardan birisi olan Sretl-Hd ilel-Hak Ali b. Fadln Mzeyhirada 297/909 ylnda1572 slam eriatn kaldrdn belirtir. O, anneler ve kz kardelerle nikhlanmay, iki imeyi emretmitir. Helalleri haram, haramlar helal saym, kendisini lemlerin Rabbi olarak adlandrmtr. Cuma gecesi erkeklerle kadnlar bir eve doldurarak isteyenin istediiyle ilikiye girmesini emretmi, kim bunu yapmaktan kanrsa onu ldrmtr.1573 Fatm yazarlarndan Kad Numan ve dris de Ali b. Fadln haramlar helal klarak zahiri inkr ettiini ne srmtr.1574 Maarr1575, Yemen ve Hammd gibi muhalif yazarlar da onun eriat nesh ettiini dorularlar.1576 u halde Ali b. Fadln, Ubeydullah elMehdye itaati sonlandrdktan sonra slam eriatn kaldrd hususu tm muhalif kaynaklarn ortak kanaatidir ve tarih bir gerek olarak gzkmektedir. Yemen onun, kendisini Mehd olarak grdn ve Hz. Muhammedin nbvvetini nesh etme yetkisine sahip olduunu iddia ettiini belirtir.1577 Dolaysyla o, slam eriatn ortadan kaldrp, gelmi gemi tm eriatlarn ierisindeki gizli hakikatleri aklayacak olan kyamet sahibidir.1578 Bahreyn Karmatlerinin daha Eb Sad dneminde uygulamaktan vazgetiklerini grmekteyiz. uygulamaktan vazgemi olduunu
1579

slam eriatn

. Abbas veziri Ali b. sann yazd O, 286/899 ylndaki

mektuptan Eb Sadin kendisini Mehdnin elisi olarak grdn ve slam eriatn anlamaktayz.1580 blnmeden nce davetin merkezine balln srdrdne gre onun eriatn zahirini uygulamaktan vazgemesi blnmenin ardndan kendi bana hareket etmeye balamasndan sonra olmaldr. Ancak onun Ali b. Fadl gibi kendisini Mehd olarak grp slam eriatna alternatif hkmler koyduuna dair hibir delil yoktur. Aksine o,
1572

Ancak Alinin Ubeydullaha balln 299/911 ylnda sonlandrd ve ayn yl Mansr elYemene saldrd belirtilir. Bu nedenle onun bu yl ierisinde eriat iptal etmi olmas daha mantkl gzkmektedir. (Bkz. El-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. Kr. Kad Abdlcebbr, Tesbt DelilinNbvve, II, 377378; el-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 398.) Hammd, onun Mansr el-Yemeni kuattktan sonra Mzeyhirada eriat nesh ettiini belirtir. Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 80. 1573 El-Alev, Sretl-Hd ilel-Hakk, 394. 1574 Kad Numn, ftithud-Dave, 150; el- dris, Uynul-Ahbr, V, 40. 1575 Maarrnin anlatt rivayet Ali b. Fadlla ilgilidir. Ancak o, bu rivayeti yanllkla Mansr elYemene atfederek anlatmtr. Bkz. El-Maarr, Risletl-ufrn, 373. 1576 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 673675, 80; el-Yemen, Akids-Selse, 708 709. 1577 El-Yemen, Akids-Selse, 708709. Kr. Bkz. Madelung, Karmat, 661; Hizmetli, Karmatler, 511. 1578 Kr. Zekkr, Ahbrul-Karmta, 74. 1579 Nsr Hsrev, Sefername, 128; el-Yemen, Akids-Selse, 714. 1580 bnl-Cevz, Muntazam, VII, 439440; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 380.

254

kendisini sadece Mehdnin elisi olarak grmekteydi. Eb Sadin eriat uygulamaktan vazgemesinin temellerini smil Mehd anlaynda bulmaktayz. Erken dnem smil anlaynda Mehd Muhammed b. smil zuhur edecek ve slam eriatn kaldrarak tm eriatlarn gizli ve btn hakikatlerini aklayacaktr. Blnmeden sonra Muhammed b. slam eriatn uygulamaktan vazgeen Karmatlere gre smil ilk zuhuru ile yedinci devir olan eriatszlk dnemini

balatmtr. Ancak o, tm eriatlarn gizli hakikatlerini aklayarak kyameti ilan etmeden, ztlardan korktuu iin gaybete girmitir. kinci zuhurunda o, kyameti ilan etmek iin gelecektir. Ancak onun zuhuru gerekleene kadarki bu ara dnem eriatszlk dnemidir. Mehdnin biran evvel zuhur etmesi slam eriatnn yrrlkten kalkmasna baldr. Nitekim Eb Thirin Badad almaya ve hacc engellemeye dnk eylemleri 316/928 ylnda zuhuru beklenen Mehdnin biran evvel ortaya kmasn salamak iindir.1581 Eb Thir dnemi ve sonrasnda Bahreyn Karmatlerinin slam eriatna dndklerine dair hibir bilgi yoktur. Nsr Hsrev 443/1051 ylnda Ahsy ziyaret ettiinde ehirde Cuma Camisi yoktu. Hutbe okunmuyor ve namaz klnmyordu. Ancak muhaliflerden birisi ehre gelen haclar iin bir cami yaptrmt.1582 Kendileri namaz klmyorlar ve asla arap imiyorlard. Onlar slam eriatnda eti yenmesi uygun grlmeyen kedi, kpek, eek gibi hayvanlarn etlerini de yiyorlard.1583 u halde Bahreyn Karmatleri blnmeden itibaren, Mehdnin devri olan yedinci devirde yaadklarn, Hz. Muhammedin devri olan altnc devrin sona ermi olduunu, bu nedenle slam eriatnn yrrlnn kalkmas gerektiini dnerek slam eriatnn ykmllklerini yerine getirmemilerdir. Ancak bu, onlarn her trl ahlakszl mbah grdkleri ve iledikleri anlamna gelmez. Onlar bata iki imemek olmak zere kendilerini daha ahlakl yapacak kurallara sadk kalmaya devam etmilerdir. Horasan-Mvernnehir blgesinde eriatn neshi ile ilgili tartmalar olduka iddetli gemi ve konu felsef bir dille tartlmtr. Bu tartmalar Karmat toplumun bu konudaki kafa karkln gstermesi asndan dikkat ekicidir. Muhtemelen Horasan-Mvernnehir Karmatleri ierisinde slam ann sona erdiini ve yedinci devrin baladn ilk iddia eden kii Nesefdir. O, IV./X. asrn balarnda Kitbul1581 1582

Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 383. Sbtu bnil-Cevznin anlattklarndan bu caminin 400/1009 ylndan sonraki bir dnemde yapldn anlamaktayz. Bkz. Sbtu bnil-Cevz, Mirtuz-Zamn, 244247. 1583 Nsr Hsrev, Sefername, 129130.

255

Mahsl adl bir eser yazarak, bu eserde Kim el-Mehdnin devri olan yedinci devrin balad ve slam eriatnn yrrlnn sona erdii iddiasna yer vermitir. Ona gre yedinci devir tpk Hz. demin devri gibi eriatsz bir dnemdir.1584 Eb Htim, Nesefnin slam ann sona erdii ve eriatszlk dneminin balad ynndeki iddialarna iddetle kar kmtr. Ona gre hikmetin ya da insan kurtulua erdirecek ilmin elde edilmesi ilim ve amelin birlikte yerine getirilmesi ile mmkn olur.1585 Dnya ilerinin dzeninin salanabilmesi iin eriatn devam etmesi arttr. Bu nedenle Hz. Muhammedin eriat nesh edilmeden kyamete kadar devam edecektir.1586 Eb Htimin Nesefye kar yazd Kitbul-Islaha kar Sicistn, hocas Nesefyi desteklemek iin Kitbun-Nusray yazmtr. Sicistnnin eriatn neshi konusunda iki farkl izgi takip ettiini grmekteyiz. O, Fatmlere kar olup Karmat izgide devam ettii ilk dnemde Nesefnin fikirlerini savunmu ve slam eriatnn hkmnn kalktn iddia etmitir. O, bu dnemde yazd Nusrada Nesef gibi Hz. dem ve Kimin eriatnn olmadn belirtir. Ona gre eriat sahibi be Ntk vardr. Bunlar Nuh, brhim, Musa, sa ve Hz. Muhammeddir. Kimden sonra imam olmad gibi eriat da yoktur.1587 Sicistn Fatmleri benimsedii ikinci devresinde bu fikrinde birtakm dzeltmeler yapmtr. Bu yeni dnemde Sicistn kurtulua ermek iin eriat gerekli grmeye balamtr. Ancak o, sadece eriat benimseyip btn hakikatlere ulaamayanlarn kurtulua eremeyecekleri kansndadr.1588 eriat tevile ulamak iin bir basamaktr. Bu nedenle eriat iptal eden bir kimsenin tevile ulamas mmkn deildir.1589 Bunun yannda eriata uymann dnyev ilerin dzene girmesi asndan da pek ok faydalar vardr.1590 Nesef ile yakn bir ilikisi olan eceratl-Yaknin yazar da, Nesefnin aksine amellerin gerekliliini savunmutur.1591 Dolaysyla Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin eriatn neshi konusunda ortak bir kanaat oluturamadklarn syleyebiliriz. Eb Htim ve eceratl-Yaknin yazar gibi baz dnrler slam eriatnn devamn ve amellerin zorunluluunu savunurken Nesef eriatszlk
1584

Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 56; Kr. Madelung, Karmat, 662; Daftary, smaililer, 269; A Short History, 55. 1585 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 113; el-Kirmn, Kitbu-Riyd, 177. 1586 Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 111, 196, 258. 1587 El-Kirmn, Kitbu-Riyd, 204. 1588 Es-Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 51. 1589 Es-Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 5253. 1590 Es-Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 55. 1591 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 77.

256

dnemini savunmu gzkmektedir. Sicistn, balangta Nesefyi desteklerken daha sonra Fatmlere balanarak slam eriatnn gerekliliini savunmaya balamtr. Fatm kaynaklara baktmzda, onlarn tamamnda slam eriatnn zahirine uymak ve amelleri yerine getirmek gerektii aka ifade edilir. dris, Ubeydullah elMehdnin Rakkdeye girince hadlerin yerine getirilmesini emrettiini, iki imeyi ve dier haramlar yasakladn belirtir.1592 Ubeydullah dnemini de idrak eden Kad Numan, Eb Abdullah tarafndan Sicilmsede kurtarldnda Ubeydullahn akam namazna imamlk yaptn ve cemaatle namaz klndn ifade eder.1593 Yine ona gre Ubeydullah, slam eriatn uygulamaktan vazgeen ashabndan bazlarn gnahlar lsnde cezalandrm, bazlarn ldrm, bazlarn hapsetmitir.1594 Kim Biemrillh ve Muiz dnemlerinde de slam eriatnn yrrlnn devam ettiine dair pek ok delil vardr.1595 rnekleri oaltmak mmkndr. Ancak hibir erken dnem Fatm eserinde eriatn zahirinin inkr edildiine rastlanamaz. Onlarn btn hakikat olarak grdkleri ve btna daha ok yer verdikleri bir gerektir. Ancak bu, zahiri inkr ettikleri anlamna gelmemektedir. E. HORASAN-MVERNNEH RDE KARMATL K smil kaynaklara gre davet daha II./VIII. asrn ortalarndan itibaren Horasan-Mvernnehir blgesine tanmtr.1596 nk Muhammed b. smil ve ondan sonraki gizli imamlar blgeye kaarak daveti burada yrtmlerdir.1597 Bu rivayetlerden hareketle smil davetin III./IX. asrdan nce blgede temsil edilmi olduunu kabul etmek bir hayli zor gzkmektedir. Bununla birlikte bu bilgilerden hareketle Horasan ve Maverannehir blgelerinin Abbas iktidarnn basklarndan kurtulup daha rahat hareket edebilmek iin hicri II. asrn en azndan son eyreinden itibaren smil nderler tarafndan faaliyet alan olarak seildii sylenebilir.1598

El- dris, Uynul-Ahbr, V, 112. Kad Numn, ftithud-Dave, 240. 1594 Kad Numn, ftithud-Dave, 276. Kr. Ebl-Ferec Yakb bn Kills (380/991), er-RisletlMzhibe, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1988, 147. 1595 Bkz. Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 110, 111, 114; Kad Numn, Kitbul-Meclis velMsyert, 86, 121, 126, 224, 330, 363, 415-416, 537; Deiml- slm, 55. 1595 Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 363. 1595 Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 415416 1596 Blgenin corafi durumuyla ilgili olarak bkz. Osman Aydnl, Fethinden Smnlerin Yklna Kadar Semerkant Tarihi, Doktora Tezi, MSBE, st., 2001, 32-45. 1597 rnek olarak bkz. El- drs, Uynul-Ahbr, IV, 35557; Zehrul-Men, 208. 1598 Kr. Muzaffer Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, Din Aratrmalar, C. 10, S. 30, (Ocak-Nisan 2008), 60.
1593

1592

257

Ancak onlarla III./IX. asrn ortalarnda ortaya kan davet arasnda kesintisiz bir ba kurabilmek mevcut verilerden hareketle mmkn gzkmemektedir. smil davetin Cibl blgesi ve Horasana girii noktasnda muhalif kaynaklarn rivayetlerinin III./IX. asrn ikinci yarsna iaret ettiini grmekteyiz. Mesd, hareketin Esbahanda 260/873 ylnda ortaya ktn belirtir.1599 Bu rivayet Irak, Yemen, Kuzey Afrika gibi dier blgelerde davetin balamasyla ilgili rivayetlerle de uyumludur. Dier taraftan Reydeki ilk smil dlerle ilgili verilen bilgiler davetin III./IX. asrn ikinci yarsnda blgede temsil edilmeye balandn destekler mahiyettedir. Bu nedenle pek ok ada aratrmac smil davetin Horasan ve Cibal blgesinde III./IX. asrn ortalarndan sonra faaliyete balad kanaatini belirtmitir.1600 Dolaysyla davet bu blgelerde 286/899daki blnmeden nceki bir dnemde balam olmaldr. Hamdan ve Abdan tarafndan Gney rana dler gnderildiini bilmekteyiz.1601 Eb Sad el-Cennb, Hamdan Karmat tarafndan Bahreyne d olarak gnderilmeden nce Gney randa d olarak grevli bulunmaktayd.1602 Eb Sadin Bahreyne gnderilmesi blnmeden nce olduu iin buradaki davet de blnmeden nce balam olmaldr. Yine Abdann kardei Memun1603 Abdan tarafndan Frise gnderilmitir. Memun blgede baarl olmu olmal ki Fris Karmtas onun ardndan Memniyye olarak bilinir olmutur.1604 Eb Sad ve Memunun Friste davette bulunmu olmalar ve Memundan sonra buradaki davetin Memniyye olarak bilinir olmas blgede Irak Karmatliinin ve Abdann etkinliini gstermesi asndan nemlidir. smil davetin Cibal1605 ve Horasan blgesindeki en nemli merkezinin Rey ehri olduunu grmekteyiz. Davet Cibale, Horasann pek ok blgesine ve

1599

1600

El-Mesd, et-Tenbh vel- rf, 358. Bkz. Daftary, smaililer, 152; A Major Schism, 131; Madelung, Karmat, 661; Walker, Early Philosophical Shiism, 159; Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie, 164; Stern, The Early Isml Missionaries, 189; Frye, Buhara, 454. Madelung randaki davetin Iraktakinden daha sonra balamadn, hatta daha nce balam olabileceini belirtmektedir. Bkz. Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, 282. 1601 bn Nedm, Fihrist, 234. 1602 bn Havkal, Sretl-Arz, 395; Daftary, A Major Schism, 130. 1603 Badd Memunun Hamdann olu olduunu belirtir. (el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220.) Ancak dier btn kaynaklar Memunun Abdann kardei olduun iaret etmilerdir. 1604 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 20; elIrak, el-Frakul-Mfterika, 103. 1605 Cibal blgesi Isfahan, Hemedan, Kum, Kerec, Rey, Kenkr, Kazvin gibi ehirlerin yer ald blgedir. Bkz. bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 260.

258

Azerbaycana buradan yaylmtr. Reyin smil davetin blgedeki merkezi olarak seilmesinde ehrin sk sk el deitirmesi ve dier ehirlere oranla daha istikrarsz bir grnt izmesinin etkisi olduu kansndayz.1606 Dier yandan ehirde 275/888e kadar Snnlik hkimken bu tarihten itibaren etkili olan Ahmed b. Hasan el-Mridn lii desteklemi ve onun desteiyle lik Reyde olduka glenmitir.1607 Bu durum smillerin Reyi merkez olarak semelerindeki bir dier nemli neden olmaldr. Nizmlmlk, Abdullah b. Meymn el-Kaddhn Reye bir d gnderdiini ve bu dnin daveti blgede yaydn belirtir.1608 bn Rizm-Eh Muhsin rivayetinden bu dnin Halef el-Hallc olduunu anlamaktayz.1609 bn Nedme gre bu d Rey, Azerbaycan ve Taberistan taraflarnda daveti balatan kiidir.1610 Nizmlmlk ise onun Rey, Kn, be, Sve taraflarna gnderildiini belirtir.1611 Halef, bn RizamEh Muhsin rivayetine gre pamuk atcs,1612 Nizmlmlke gre ise Nakkat.1613 Her iki rivayete gre de Halefi Reye gnderen kii Abdullah b. Meymn elKaddhtr.1614 Nizmlmlk, Meymn el-Kaddh Cfer es-Sdkn ada olarak grmtr.1615 Onun olu olan Abdullah ayet Halefi Reye gndermise bu durumda Halef II./VIII. asrn sonlarnda ya da III./IX. asrn balarnda Reye gelmi olmaldr. Oysa bn Rizam-Eh Muhsin anlatsnda Abdullah b. Meymn el-Kaddah III./IX.
1606

ehirde 289/901 tarihinden nce Abbasler adna Aldatm et-Trk ynetici idi. Ancak Muhammed b. Hrun 289/901 ylnda onu yenerek ehri ele geirdi. ( bnl-Esr, el-Kmil, VII, 430431.) Ancak ayn yl Saman emir smil b. Ahmed ehri ondan ald. ( bnl-Esr, el-Kmil, VII, 435.) Daha sonra 307311/919924 yllar arasnda ehri Ahmed b. Ali ynetti. Ancak Yusuf b. Ebs-Sc 311/923 ylnda ehri ondan ald. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 99100.) ehir 314/926 ylnda Nasr b. Ahmed tarafndan alnd ve Simcur ed-Deylem vali atand. Ancak o, 316/928 ylnda ehri Muhammed b. Ali Soluka brakt. Muhammed ayn yl ehri Alev dsi Hasan ve Mkn b. Kkye devrederek Damiana gitti. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 140.) Ayn yl Esfar b. irveyh, Taberistann tamamna Samanler adna sahip olduktan sonra Rey zerine yrd ve Mkn ehirden kovdu. ( bnl-Esr, elKmil, VIII, 159; el-Mesd, Mrc, IV, 372373.) 318/930 ylnda Esfar adamlarnn ve Rey halknn kendisini ldrmek istemesi zerine Reyden kat. Onun ardndan Merdavic b. Ziyar Reyi ele geirdi. (el-Mesd, Mrc, IV, 376; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 132.) 323/934 ylna kadar Reye sahip olan Merdavic bu yl Trk askerleri tarafndan ldrld. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 251.) Yerine geen kardei Vemgir Reyi 329/940 ylna kadar elinde bulundurdu. Ancak bu yl Eb Ali el-Muhtc onu yenerek Reyi ald. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 312314.) ehir bir sre Rknddevle b. Bveyhin eline getiyse de 333/944 ylnda Eb Ali ehri yeniden ald. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 380.) Ancak Rknddevle 335/946 ylnda ehri yeniden ald. ( bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 400.) 1607 Stern, The Early Isml Missionaries, 190. 1608 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1609 bnd-Devdr, Kenz, VI, 96; bn Nedm, Fihrist, 234. 1610 bn Nedm, Fihrist, 234. 1611 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1612 bnd-Devdr, Kenz, VI, 96; bn Nedm, Fihrist, 234. 1613 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1614 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236; bnd-Devdr, Kenz, VI, 96; bn Nedm, Fihrist, 234. 1615 Nizamlmlk, Siyasetnme, 235.

259

asrn ikinci yarsnda hayatta gzkmektedir.1616 Dolaysyla o, Cafer es-Sdk ile ada deildir ve bu rivayete gre Halefin blgeye gelii III./IX. asrn ortalar ya da ikinci yarsnda olmaldr. Dier yandan Nizmlmlk kendisiyle elierek davetin ortaya knn 280/893 ylnda olduunu belirtir.1617 Reydeki davet Halef tarafndan III./IX. asrn ortalarnda ya da bu tarihten hemen sonra Irak, Yemen, Kuzey Afrika gibi blgelerle yaklak olarak ayn tarihlerde balatlm olmaldr. Her halkarda blnme ncesinde Reye geldii anlalan Halef, burann Peapya nahiyesinin Kuleyn1618 kyne yerlemitir.1619 Bu durum davetin, dier blgelerde olduu gibi krsal kesimden balatldnn bir gstergesidir. Kendisini gnderen lider, bu blgede mm nin ok olduunu, onlar hedef kitle olarak semesi gerektiini tavsiye etmitir.1620 Onun Muhammed ailesinden bir Mehdye davet ettii ve Mehdnin yakn bir tarihte ortaya kacan haber verdii anlalmaktadr. Davetini kabul edenlere sadece davetin inceliklerini renmelerini tavsiye ediyor, Mehd zuhur ettiinde onun davetinden gafil olmamalar gerektiini sylyordu.1621 Halef, Kuleynde ciddi bir taraftar kitlesi elde etmiti. Ancak kyden gemekte olan devlet grevlilerinden birisi onu rencilerine davette bulunurken yakalamt. Belki kylnn tehdidiyle, belki de devlet grevlisinin kendisini takip edeceinden kukulanan Halef ky terk ederek Reye gitmi ve orada lmtr.1622 Onun lm tarihiyle ilgili bir kayt yoktur. Ancak 286/899 ylndaki blnmenin hemen ncesinde ya da sonrasnda lm olmas kuvvetle muhtemeldir. smil hareketin bu blgede Halefiyye olarak bilinmesi1623 Halefin blgede ciddi bir destek saladn gstermektedir. Halefin Kuleyn kynden ayrlarak Reyde gizlenmesinden sonra yerine olu Ahmed b. Halef gemitir.1624 Onlar Ahmedin nderliinde Rey ehrinde davetlerini gizlice srdrdler. Ahmed, Kuleyn kynden Gyas kendi yerine halife olarak

1616 1617

bn Nedm, Fihrist, 232233; bnd-Devdr, Kenz, VI, 17; el-Markiz, ttiz, 2526. Nizamlmlk, Siyasetnme, 237. 1618 Buras nl hadisisi Kuleynnin nispet edildii yer olmaldr. Kr. Stern, The Early Isml Missionaries, 193. 1619 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1620 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1621 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1622 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236. 1623 Nizamlmlk, Siyasetnme, 237; bnd-Devdr, Kenz, VI, 96. 1624 Nizmlmlk, Siyasetnme, 236; bn Nedm, Fihrist, 234. Eh Muhsin bu ocuun knyesini Eb Sad olarak verir. Bkz. bnd-Devdr, Kenz, VI, 96.

260

atad.1625 Ahmed dneminde davet Reyin merkezine de yaylmaya balamtr. Bu dnemde davetin civar blgelere yaylmaya baladna dair bir iaret yoktur. Gyas muhtemelen Kuleynin yerlisi olduu iin ksa srede nemli baarlar elde etmitir. O, Kitbul-Beyn isimli bir eser yazarak bu eserde namaz, oru, hac gibi ibadetlerin szlk anlamlarn aklamtr.1626 Bilgisine gvenen Gyas, sadece eser yazmakla kalmayp kendilerine muhalif olan limlerle mnazaralara girmeye balamtr. Bu mnazaralarda baarl olmu olmal ki Gyasn hreti hzla artmt. Kum, Kn ve be gibi yakn yerlerdeki muhtemelen kkenli halk onun Ehl-i Beyt mezhebini rettiini duyunca akn akn ona gelerek eitim almaya baladlar. Gyasn hretinden rahatsz olan Zafern1627 isimli muhalif lim Mutezile ve Haneflerin younlukta olduu halk ona kar kkrtmaya balad.1628 artlarn kendisi iin ktlemeye baladn gren Gyas, yerine Peapyal olan Eb Htim er-Rzyi brakarak Horasana kat.1629 Merv er-Rza yerleen Gyas davetini burada da yrterek ehrin yneticisi Hseyin b. Ali el-Mervezyi davete kazandrmay baarmtr.1630 Bu durum onun ynetici ve elit kesime yneldiini ve onlar davet etmeye ncelik verdiini gstermektedir. Krsal kesime ncelik vererek tabandan bir hareket balatmaya dnk genel stratejinin Gyas tarafndan deitirilmeye balandn syleyebiliriz. Nizmlmlk, Merveznin davete katlmasyla onun hkimiyeti altnda bulunan Talikan, Meymene, Herat, Grcistan ve Gur blgelerinin halklarnn da daveti benimsediklerini belirtir.1631 Gyasn ksa srede bu geni corafyadaki halklar davete kazandrm olmas mantkl gzkmemektedir. Ancak onun bu blgelerde Merveznin nfuzu sayesinde rahata daveti yayma frsat bulduu ve buralarda davetin kklerini att sylenebilir. Merv er-Rzda yerine bir vekil brakan Gyas tekrar Reye dnmtr.1632 Gyasn Merv

1625 1626

Nizmlmlk, Siyasetnme, 236237; bn Nedm, Fihrist, 234. Nizmlmlk, Siyasetnme, 237. Bu eser Eb Htimin Znesiyle ayn yntemde yazlmt ve muhtemelen Zne bu eserin geniletilmi bir versiyonundan ibaretti. Kr. Stern, The Early Isml Missionaries, 194195. 1627 Muhtemlen burada kastedilen kii Zaferniyye mezhebinin kurucusu kelamc Eb Abdillah ezZafern olmaldr. Badadi Zaferniyyeyi, Neccriyyenin alt gruplar arasnda Reyde yaam olan ez-Zaferanye uyan grup olarak niteler. Baddnin ifadelerinden Zafernnin Reyde olduka gl olduu anlalmaktadr. Bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 154155. 1628 Kr. Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, 6263. 1629 Onun Merv er-Rza ne zaman katyla ilgili bir bilgi yoktur. Madelung, onun 291301/903913 yllar arasnda Reyden kam olabilecei ngrsnde bulunur. Bkz. Madelung, Karmat, 661. 1630 Nizmlmlk, Siysetnme, 237. 1631 Nizmlmlk, Siysetnme, 237. 1632 Nizmlmlk, Siysetnme, 237.

261

er-Rzda ok uzun bir sre kalmadn syleyebiliriz. Onun Merv er-Rzda baarl olmuken tekrar Reye dnmesinin nedeni de yeterince ak deildir.1633 Gyasn Mehdnin zuhurunun yakn olduunu iddia ettii ve onun zuhuruyla ilgili tarih verdii anlalmaktadr. nk Nizmlmlk, Gyasn Reye dnp de Mehdnin zuhuru ile ilgili verdii tarihte Mehd zuhur etmeyince lerin ona cephe aldklarn ve ona olan destein azaldn belirtmektedir.1634 Biz onun, Bahreyn ve dier blgelerdeki Karmatlerle uyumlu olarak Mehdnin 300/912 yl civarnda zuhur edeceini iddia ettiini varsayabiliriz. ayet bu ngrmz doruysa Gyasn 300/912 ylndan ksa bir sre sonra ortadan kaybolduunu syleyebiliriz. Zira o, iddia ettii tarihte Mehd zuhur etmeyince ortadan kaybolmu, bir daha onu kimse grmemitir.1635 Dier yandan onun blnmeden sonraki bir tarihte Mehdnin zuhurunu beklemesi ve onun geliiyle ilgili tarih vermesi Reydeki davetin blnmeden sonra Ubeydullahn iddialarn benimsemediinin ve muhalif Karmat kanatta yer aldnn ak bir gstergesidir.1636 Gyastan sonra yerine Halef el-Hallacn torunu1637 Eb Cafer el-Kebr1638 baa gemitir. Onun yardmcs Mahrm denen d idi.1639 Ancak ok gemeden Eb Cafer hastalanm ve yerine Eb Htim er-Rzyi vekaleten brakmtr. Eb Cafer iyilemesine ramen, Eb Htim yeterince glenip konumunu salamlatrdndan olsa gerek, grevi ona iade etmeyi reddederek davetin liderliini devam ettirmi ve Reydeki davetin liderlii Halef ailesinin elinden kmtr.1640 Gyas 300/912 ylndan hemen sonra ortadan kaybolmu ve muhtemelen birka yl ierisinde Eb Htim baa gemi olmaldr.1641 Nizmlmlkn verdii bilgilerden Eb Htimin Reyin Peapya nahiyesinden olduu anlalmaktadr.1642 bn-i Nedm onun adn Eb Htim el-

Kr. Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, 63. Nizmlmlk, Siysetnme, 237. 1635 Nizmlmlk, Siysetnme, 237238. 1636 Kr. Madelung, Karmat, 661. 1637 Nizmlmlk, Siysetnme, 238; bn Nedm, Fihrist, 234. 1638 Nizmlmlk, Siysetnme, 238.Knde Eb Cafer Mahrm eklinde geer. Bkz. Ebl-Ksm Kn, Zbdetut-Tevrh: Trh-i smliyye ve Nizriyya ve Melhide, Tsh. M. T. Dnipejuh, Revue de La Faculte des Lettres, Universite de Tabriz iinde, No: 9, 1964, 20. 1639 bn Nedm, Fihrist, 234. 1640 Nizmlmlk, Siyset-Nme, s. 238; bn Nedm, Fihrist, 234. 1641 Madelungun, Eb Htimin 300310/912322 yllar civarnda Rey davetinin liderliini elde ettiini belirtmesi bu kanaatimizi dorulamaktadr. Bkz. Madelung, Karmat, 661. 1642 Nizmlmlk, Siysetnme, s. 237.
1634

1633

262

Versinn olarak verir.1643 bn-i Hacer onun adn Ahmed b. Hamdan b. Ahmed elLeys el-Versm olarak verir.1644 Eb Htim Arap iirini iyi biliyordu ve hadis konusunda bilgiliydi.1645 Bu nedenle o, devrinde ilm kiiliiyle n plana kmtr.1646 IV./X. yzyln ilk on ylnda Rey davetinin bana geen Eb Htim daveti olduka geni bir corafyaya yaymay baarmtr. O, Rey evresindeki Taberistan, Crcan, Azerbaycan ve Isfahan gibi ehirlere dler gndermitir.1647 bn Hacerin, onun ok sayda nde gelen insan yoldan kardn belirtmesi1648 Eb Htimin daveti yayma konusundaki baarsna iaret etmektedir. Eb Htimin Fatm mi yoksa Karmat mi olduu hususu aratrmaclar tarafndan tartlmaktadr.1649 ncelikle onun Fatm iddialar reddederek Muhammed b. smilin Mehd olarak dnn bekleyen Gyastan ve Eb Caferden sonra Rey dsi olduunu belirtmekte fayda vardr. Dolaysyla o, Karmat tavr benimseyen bir davet blgesinin bana gemitir. Ancak sonraki Fatm eserlere gre o bir Fatm dsi olarak karmza kmaktadr. drisnin belirttiine gre o, Kitbuz-Zneyi yazdnda Kim Biemrillha takdim etmitir.1650 Bu rivayetten hareketle pek ok ada smil dnr Eb Htimin Fatm olduu kansna ulamtr.1651 Ancak Eb Htimin, zuhur edeceini iddia ettii Mehd belirttii tarihte ortaya kmaynca
1643 1644

bn Nedm, Fihrist, 234. Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askaln (856/1452), Lisnul-Mzn, Thk. Abdlfettah Ebu udde, Beyrut 2002, I, 448. Abdullah Sellm onun nispet edildii Leys ve Kilnin Arap kabilelerine iaret ettiini, bu nedenle onun Arap olduunu belirtir. Ona gre Eb Htimin Arap dili ve belagatinde stn olmas da bunu gstermektedir. Bkz. Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zne, III, 232233. (Giri Ksm). 1645 Nizmlmlk, Siysetnme, 237; bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448. 1646 bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448. Bu noktada Nomotonun iki farkl Eb Htim olduu tezine de deinmek gerektiini dnmekteyiz. Ona gre birinci Eb Htim Eb Cafer el-Kebr tarafndan, ikincisi ise Gyas tarafndan atanmtr. (Bkz. Nomoto, Early Isml Thought, 20.) Ancak kaynaklarn dikkatli bir incelemesi byle bir ikiliin olmadn gstermektedir. Zira Eb Htimi atadklar sylenen Gyas ve Eb Cafar ayn blgenin birbiri ardna gelen iki dsidir. Muhtemelen Eb Htim er-Rznin bu iki dden hangisinden sonra greve geldiiyle ilgili ihtilaf yznden her ikisinin de kendi yerine Eb Htimi atad ynnde rivayetler gndeme gelmitir. 1647 Nizmlmlk, Siysetnme, 238. 1648 bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448. 1649 Bu noktada onun Snn olduunu zannedenlerin olduunu da belirtmekte fayda vardr. Bunun nedenlerinden birisi onun kimliinin Eb Bekr Muhammed b. dris er-Rz (277/890) ile kartrlmasdr. ( brahim Canan, Eb Htim er-Rz, D. .A., X, ( stanbul 1994), 150-151.) Yine onun mehur filozof Muhammed b. Zekeriya er-Rzye kar Almun-Nbvveyi yazmas, hadis ve belagat konularnda bilgili olmas Snn olarak dnlmesindeki dier hususlar olmaldr. (Yunus evki Yavuz, Eb Htim er-Rz, D. .A., X, ( stanbul 1994), 149.) Yazarn Znesi mezheb durumuna ak referanslar iermez. Ancak st kapal baz ifadelerden hareketle onun smil olduu bu eserden hareketle anlalabilir. Yazarn smilliini aka ortaya karan tek eseri Islhdr. Ancak bu eser smil evrelerde gizli tutulduu iin ilk dnemlerde muhtemelen fazla yaygn deildir. Bu nedenle onun Snn olabilecei dnlmtr. 1650 El- dris, Uynul-Ahbr, V, 168169. 1651 Tmir, Glib ve smil olmayan Sellum bu kanaattedir. Bkz. Glib, Trhud-Davetil- smiliyye, 172; Tmir, Ubeydullah el-Mehd, 197; Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zne, III, 234236. (Giri Ksm).

263

can korkusuyla Deylemden kamas1652 Mehd beklentisi ierisinde olduunun ve Ftmleri benimsemediinin bir stergesidir. O, Kitbuz-Zneyi sunduu iddia edilen Kim Biemrillhn Fatmlerin bana getii 322/934 ylnda lmtr.1653 Dolaysyla onun Kim Biemrillha bu eserini sunmu olmas tarih olarak zayf bir ihtimaldir. Biz Muiz dneminden itibaren doudaki muhalif Karmat dnrlerin Fatm davet tarafndan kabul edildiini, Fatm retinin onlarn gelitirdii esaslar erevesinde yeniden yorumlandn bilmekteyiz. Dolaysyla sonraki dnemde Fatmler Eb Htimi kendi dlerinden birisi olarak grmlerdir. Bu nedenle Kitbuz-Znenin Kime sunulduu iddias, eserin byk kabul grd sonraki dneme ait kanaatin merulatrlmasndan ibaret olmaldr. Eb Htimin Fatmleri reddettiine dair birtakm delillere sahibiz. Buna gre Eb Htim er-Rz, Eb Thir Sleymann Bahreynde Zekeriya el-Isfahnyi Mehd olarak baa geirip daveti aa karmasndan byk bir znt duymutur.1654 Bu rivayet onun Bahreyn Karmatleri ile en azndan gnl ba ierisinde olduunu gstermektedir. Bahreyn Karmatlerinin baz astrolojik hesaplamalarla Mehdnin 316/928 ylnda zuhur edeceine inandklarn ifade etmitik. Benzer iddialarn Eb Htim tarafndan da ne srldn grmekteyiz. O da taraftarlarna Mehdnin zuhuruyla ilgili tarih vermi, belirttii tarih gelip de zuhur gereklemeyince gizlenmek zorunda kalmtr.1655 Kad Abdlcebbra gre onun zuhurunu vaat ettii kii Ubeydullah el-Mehdydi.1656 Ancak bu iddia doru gzkmemektedir. ayet o, Ubeydullahn zuhurunu iddia etmi olsayd Deylemden Mehd zuhur etmedii iin kamak zorunda kalmazd. nk onun davetin bana getii 300/912 yl civarnda Ubeydullah Kuzey Afrikada oktan devlet kurmu ve zuhur etmiti. Her halkarda Eb Htimin Bahreyn Karmatleri ile Mehdnin yakn bir tarihte zuhur edecei noktasnda ayn fikirlere sahip olduunu ve bu tarihi onlarla birlikte 316/928 olarak verdiini syleyebiliriz. O, Bahreyn Karmatleri ile bu ilk dnemde gaye birlii yapmsa da, Bahreyndeki Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra onun Bahreynle ilikileri kesin olarak kopardn syleyebiliriz. Bu olay karsnda duyduu znt bir yana,1657 Madelunga gre o Kitbul-Islh bu olaydan sonra
1652 1653

Nizmlmlk, Siysetnme, 239. bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448. 1654 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 392. 1655 Nizmlmlk, Siysetnme, 238239. 1656 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 599. 1657 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 392.

264

yazmtr. Onun iddetle reddettii hususlar Bahreyn Karmatlerinin sapmasna yol at hususlard. Bu eserinde, Bahreyn Karmatlerinin ve Nesefnin aksine yedinci devirde Hz. Muhammedin eriatnn yrrlkte olduunu srarla vurgulad.1658 Yine bu eserin banda her davet blgesinin kendi bana daveti yrtmesi gerektiini, bir blgedeki hiyerarinin dier blgelerdeki yapy ilgilendirmediini, blgeler arasnda birbirlerinin dlerini izinsiz olarak ele geirmenin zina ile edeer olduunu vurgulad.1659 Bu durum onun, daveti kendi blgesinde dier blgelerden bamsz olarak srdreceinin bir iareti olarak alglanabilir. Eb Htimin eserlerini incelediimizde Fatm retisine aykr olan baz hususlar ne srdn grmekteyiz. O, yedinci Ntk dneminde davetin halfeler tarafndan yrtleceine iaret etmektedir.1660 Ancak o, Nesef ve Bahreyn Karmatlerine kar karak yedinci devir sahibinin eriat getirmeyeceini, davet onun adna yrtlse de Hz. Muhammedin eriatnn yrrlnn devam ettiini iddia etmitir.1661 O, yedinci devirde olduklarn aka ifade eder. Yedinci devir sahibi emrini tamamlamadan gaybete girmitir ve zuhur edene kadar davet onun adyla devam edecektir.1662 Necipler onun adna davet etme konusunda ona hilafet ederler.1663 Bu ifadeler Eb Htimin, kendi dnemlerinin yedinci devir olduunu, yedinci devir sahibinin gaybette olduunu ve muhtemelen kendisini onun halifelerinden birisi olarak grdn gstermektedir. Eb Htimin bu dncesi onun Ubeydullaha kar ktnn ak bir ifadesidir. Zira Ubeydullah el-Mehd kendisini Abdullah b. Cfer es-Sdka nispet ediyor ve onun soyundan geldiini sylyor, kendisini imam olarak gryordu. Oysa Eb Htimin, yedinci devrin sahibinin gaybette olduunu, iinde bulunduklar devrin yedinci devir olduunu ve bu devirde daveti halifelerin yrttn iddia etmesi kendisini imam olarak gren Ubeydullahn iddialar ile taban tabana zttr. Onun, smillerin Abdullah b. Cfer es-Sdkn nesebinin olmadna inandklarn belirtmesi1664 de aka Ubeydullahn yeni iddialarna bir reddiye olarak kabul edilebilir. Dolaysyla Eb Htim, Fatm deil Karmat izgiye mensup bir ddir.
1658 1659

Madelung, Eski ve Yeni Davet, 287. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 519. 1660 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 155. 1661 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 155. 1662 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 243. 1663 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 223. 1664 Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zne, III, 288.

265

Eb Htimin, Gyasla birlikte baladn sylediimiz elit kesime dnk davet politikasn srdrd anlalmaktadr. Bu politikann onun dnemindeki ilk meyvesi Rey emiri Ahmed b. Alinin davete kazandrlmas olmutur.1665 Ahmed b. Ali 307311/919924 yllar arasnda ehri ynetmitir.1666 Eb Htimin, Ahmedin davete katlmas ile birlikte ynetiminin sonu olan 311/924 ylna kadar Reyde kaldn ve gven ierisinde davetini yaydn syleyebiliriz. Nizmlmlk, Eb Htimin Reyden ayrlarak Deyleme gittiini belirtir.1667 Muhtemelen bu, Ahmed b. Alinin 311/924 tarihinde Rey emirliinden uzaklatrlmasndan sonra olmaldr.1668 O Reyden ayrldktan sonra Deylemin o dnemdeki sahibi olan Esfar b. irveyhin1669 huzuruna kmtr. Eb Htim, byk bir ksm Zeyd olan blgede Zeydleri hedef kitlesi olarak semitir. O, Alevlerin yanl itikada sahip olduklarn vurgulayarak kendi retisinin doruluunu kabul ettirmeye alyor ve Deylemlilere gizli imamn gaybet vaktinin yakn olduunu vurguluyordu.1670 Bu ifadeler onun 316/928 ylndan nce Reyden ayrlarak Deylemde davette bulunduunun bir gstergesidir. Muhtemelen Eb Htim onlara Mehdnin 316/928 ylnda kacan ne srm olmaldr. Eb Htimin davetine Esfar b. irveyh dahil Deylemin nde gelenleri katlmtr.1671 Esfar dneminde onun taraftarlar oalmt.1672 Esfarn, mezhebin samimi bir taraftar olduuna dair ak bir iaret yoktur.1673 Ancak onun siyaseten Eb Htime destek verdiini ve Eb Htimin onun blgesinde daveti kolayca yayma imkan bulduunu syleyebiliriz. Nizmlmlk, Eb Htimin Merdavic dneminde de davetini yaymaya devam ettiini belirtir. Esfar 318/930 ylnda ldne ve Deylem de dhil, onun blgelerine Merdavic b. Ziyar sahip olduuna gre1674 Eb Htim bu tarihte hala Deylemde

Nizmlmlk, Siysetnme, 238. Ahmed b. Ali adna baslan paralar herhangi bir smil referans iermez. Ancak bu durum onun smillii benimsediiyle ilgili rivayetleri reddetmemizi gerektirmez. Kr. Stern, The Early Isml Missionaries, 198. 1666 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 99100. 1667 Nizmlmlk, Siysetnme, 238. 1668 Kr. Stern, The Early Isml Missionaries, 200. 1669 Nizmlmlkn evirmeni bu ismi eba ru olarak okumutur. (Bkz. Nizmlmlk, Siysetnme, 238.) Dorusunun Esfar b. irveyh olduu kanaatindeyiz. 1670 Nizmlmlk, Siysetnme, 238239. 1671 Nizmlmlk, Siysetnme, 239; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 518. 1672 Nizmlmlk, Siysetnme, 239. 1673 Mesd onun Mslman olmadn, bana ta giymek istediini belirtir. Bkz. El-Mesd, Mrc, IV, 373. 1674 El-Mesd, Mrc, IV, 376; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 159165; Arb el-Kurtub, Sla, XI, 132.

1665

266

davetin banda olmaldr. Onun davetine Merdavic de katlmtr.1675 Eb Htim, Zekeriya er-Rz ile yapt tartmalarn beldenin reisinin saraynda gerekletiini belirtmitir.1676 Kirmn, bu reisin Merdavic olduunu belirtir.1677 Dolaysyla Eb Htim 318/930 ylnda hala hayatta olmaldr ve davete devam etmektedir. Dier yandan onun Mehdnin zuhur edeceini vaat ettii tarih gelip de Mehd zuhur etmeyince insanlar ondan uzaklam, halk bu davetin batl olduunu dnerek onu ldrmek istemitir.1678 Onun Mehdnin zuhuruyla ilgili verdii tarih Merdavic dneminde olmaldr. Merdavic Deylem ve civar blgeleri 318/930 ylnda alm ve 322/934 ya da 323/935 ylnda ldrlmtr.1679 Dolaysyla Eb Htimin Bahreyndeki davet ile paralel bir iddia ne srdn syleyebiliriz. Muhtemelen o, Mehdnin 316/928 ylnda Bahreynden zuhur edecek olduunu iddia etmi olmaldr. Ancak Eb Thirin 316/928 ylndaki Badad kuatmasnn baarszlkla sonulanmas ve 319/931 ylnda Zekeriya el-Isfahnyi Mehd olarak baa geirmi olmas ve bu olayn fiyaskoyla sonulanmas Eb Htime duyulan gveni tamamen yok etmi olmaldr. Bu nedenle onun Deylemde g kaybetmesi ve halk tarafndan ldrlmek istenmesi 319/931 ylndaki Isfahan olayndan hemen sonradr. Onun Zekeriya er-Rz ile yapt tartmalar da 318319/930931 yllar civarnda gereklemi olmaldr. Eb Htim halkn kendisine kar galeyana gelmeye baladn grnce kam ve kat yerde lmtr.1680 Onun nereye katyla ilgili kesin bir bilgi yoktur. Ancak Stern onun 319/931de Azerbaycanda iktidar ele geiren Mflihe snm olabileceini belirtir.1681 bn-i Hacer onun 322/934 ylnda ldn belirtir.1682 Bu tarih genel olarak doru kabul edilebilir. Mehd beklentisiyle ilgili fiyaskonun Bahreynde olduu gibi Rey davetine de ciddi bir darbe vurduu anlalmaktadr. Nizmlmlk, Eb Htimin kann ardndan smil davetin zayfladn, onun pek ok taraftarnn Snnlie dndn belirtir.1683 Ancak mrnn sonlarna denk gelen bu dnemde Eb Htimin ilm faaliyetlere nem verdiini grmekteyiz. ayet o, Zekeriya er-Rz ile olan
1675

Kr. Nizmlmlk, Siysetnme, 239; Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 518. Eb Htim er-Rz, Almun-Nbvve, 2526. 1677 El-Kirmn, el-Akvluz-Zehebiyye, 2-3. 1678 Nizmlmlk, Siysetnme, 239. 1679 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 248251; bn Kesr, el-Bidye, XII, 178; bn Tiktak, Fahr, 253. 1680 Nizmlmlk, Siysetnme, 239. 1681 S. M. Stern, Ab Htim al-Rz, Encyclopaedia of Islam, (New Edition), C. I, (E. J. Brill 1986), 125. 1682 bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448. 1683 Nizmlmlk, Siysetnme, 239.
1676

267

tartmalaryla ilgili Almun-Nbvveyi kamadan ksa bir sre nce yazmamsa katktan sonra Azerbaycanda yazm olmaldr. Yine Madelungun, Islhn Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra bu olaya ve Bahreyn Karmatlerinin kuvvetli savunucusu Nesefye bir reddiye olarak yazld ynndeki tezini doru kabul edersek Eb Htimin Islh da hayatnn bu son dneminde yazdn kabul etmek durumundayz. Dolaysyla o, kendisini ilm faaliyetlere vererek yeni durum karsnda daveti yeniden rgtleme abas ierisine girmitir. O, Islhnda zellikle davet hiyerarisini ve hadlerin grevlerini somut olarak belirlemeye almtr. Eb Mun en-Nesef, Eb Htim ve dier baz btn dlerin kitaplarnn yeryznn her blgesine ulatn belirtir.1684 Bu rivayet onun eserlerinin kendi blgesi dnda da okunduunun bir iaretidir. Nizmlmlke gre Eb Htimden sonra babo kalan smiller, Abdlmelik el-Kevkeb ve Reyli shak adl iki dnin etrafnda toplanmlardr. Bunlardan Abdlmelik el-Kevkeb krsal kesimde otururken, shak Reyde ikamet etmekteydi.1685 Reidddnin, Abdlmelikin Girdkuhta oturduunu belirtmesi1686 Nizmlmlkn ifadelerini dorulamaktadr. Reyde oturmas sebebiyle davetin bann Reyli shak olmas ve Abdlmelikin ona bal olarak Girdkuhta davette bulunmu olmas kuvvetle muhtemeledir. shak davetin bana Eb Htimin ld 322/933 ylndan hemen sonra gemi olmaldr. shakla ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak bn Nedm Reyde ikamet eden ve kendisini imamn halifesi olarak gren Eb Yakb isimli bir dden bahseder.1687 385/995te len bn Nedmin onun gnderdii baz dlerle grtn ifade etmesi1688 Eb Yakbun IV./X. asrn ortalarna ait bir d olduunu dndrmektedir. Eb Yakbun shaktan sonra baa gemi olmas daha mantkl gzkmektedir. shakn dnemi ksa srm olmaldr. Onun ardndan baa geen Eb Yakbun Reydeki Karmat gelenei srdrd aka gzkmektedir. Zira onun Cezre blgesine gnderdii Ben Hammd kitaplar yazarak Abdana nispet etmilerdir.1689 Yine bn Vasif, yazd kitaplar Abdana nispet eden dlerinden birisidir.1690 Bu bilgi Eb Yakbdan nce
1684

En-Nesef, Tebsratl-Edille, II, 86. Nizmlmlk, Siysetnme, 239. 1686 Reidddn, Cmit-Tevrh, 232. ( sml Missionaries ierisinde) 1687 bn Nedm, Fihrist, 236. 1688 Bkz. bn Nedm, Fihrist, 236. 1689 bn Nedm, Fihrist, 236. 1690 bn Nedm, Fihrist, 236.
1685

268

Reyde davette bulunan Eb Htim ve Gyas gibi dlerin Karmat kkenini ve Abdana olan yaknln gstermesi asndan nemlidir. bn Nedmdeki bilgilerden Eb Yakbun zellikle Badad ve Musula dzenli olarak dler gnderdii anlalmaktadr. O, Cezre blgesine Ben Hammd atam, Ben Hammd kitaplar yazarak Abdana nispet etmilerdir. Onlarn Abdana nispet ettikleri kitaplardan bazlar unlardr: Kitbul-Hakkin-Nr, Kitbul-HakkilMbn, Kitbu Bismillhirrahmnirrahm. Ben Hammd ld zaman yerine bn Hamdan gemitir. bn Nedm onu Musulda grdn belirtir.1691 Bu bilgiden hareketle Ben Hammdn 330340/941951 yllar civarnda Cezre blgesinde dlik yapm olduunu; Ben Hammdn yerine geen bn Hamdann 350/961 yl civarnda Cezre dsi olduunu syleyebiliriz. bn Hamdan pek ok kitap yazmtr. Kitbul-Felsefetis-Sbia bunlardan birisidir.1692 Reydeki Karmat davet IV./X. asrn ikinci yarsna kadar dzenli bir ekilde devam etmitir. Ancak davetin ondan sonraki sreciyle ilgili dzenli bir bilgi yoktur. Mevcut bilgiler Rey davetinin Karmat kanad temsil ettiini ak bir ekilde gstermektedir. Hareket Reyden Horasana, Deyleme, Azerbaycana, Badada ve Cezre blgesine dler gndererek, buralardaki davetin Karmat tonda gelimesine sebebiyet vermitir. zellikle Horasanda Merveznin davete kazandrlmasyla birlikte davet buradan Mvernnehire gemitir. Fatmlerin Reyden yaylan bu blgelerde IV./X. yzyl boyunca ciddi bir etkisinin olduuna dair hibir iaret yoktur. Mvernnehirde smil hareket Ftm ve Karmat kollar tarafndan birlikte temsil edilmitir. Ftmlerce ilk d Nisabura Ubeydullah el-Mehd tarafndan gnderilmitir. Ubeydullahn buraya ilk gnderdii d kendi hizmetinde bulunan Eb Abdullh el-Hdim idi.1693 Dolaysyla Rey davetinin aksine bu blgede davet Fatmler tarafndan da temsil edilmeye balamtr. Eb Abdullahn Ubeydullah tarafndan gnderilmi olmas ve kendisinden sonra yerine geen Eb Sad ernnin 307/919 ylnda greve balam olmas1694 Eb Abdullahn III./IX. yzyln son on ylnda, blnmeden sonra blgeye gelmi olabileceini

1691 1692

bn Nedm, Fihrist, 236. bn Nedm, Fihrist, 236. 1693 El-Makriz, ttiz, 247; bnud-Devdr, Kenz, VI, 95; Kn, Zbdetut-Tevrh, 20; Bust, Min Kefi Esrri'l-Btniyye, 320; Reidddn, Cmiut-Tevrh, 231. (Isml Missionaries ierisinde) 1694 bn Nedm, Fihrist, 234.

269

dndrmektedir.1695 Eb Abdullahn 307/919 ylna kadar grevde kaldn grmekteyiz. Dolaysyla bu blgede smil davetin temellerini atm olmaldr. Eb Abdillah el-Hdimden sonra davetin bana Eb Sad e-rn gemitir. bn Nedim onun ilk Fatm halifesi Ubeydullh (297322/909934) tarafndan 307/919 tarihinde Horasana gnderildiini nakleder.1696 Ancak Eh Muhsin rivayetinde onun Eb Abdullah tarafndan davete ilk kazandrlan kii olduu ve Eb Abdullahn onu kendi yerine halef brakt ifade edilir.1697 Dolaysyla Eb Sad, selefi Eb Abdullah tarafndan Ubeydullahn onayyla atanm olmaldr. Makriznin, belirtmesi
1698

rnnin onun

st

dzey yayma

baz

subaylar bir

mezhebe hayli

kazandrdn olduunu

daveti

konusunda

baarl

gstermektedir. Nisaburda nemli baarlar elde eden rn, 321327/933938 yllarnda Nisaburun yneticisi olan Eb Bekr b. Muhtac dneminde Nisaburda ldrlmtr.1699 bn Nedme gre ise o, ldrlmeyip kendi eceliyle lmtr.1700 Pek ok kaynak rnden sonra davetin bana Merveznin getiini belirtmektedir.1701 rn, Eb Bekir b. Muhtc dneminde ld ya da ldrldne gre en erken 321/933 ylnda lm olmaldr. Dolaysyla bu rivayeti esas alrsak Merveznin bu tarihten sonra davetin bana gemi olmas gerekmektedir. Oysa Mervez, Nizmlmlkn rivayetine gre Gyas dneminde muhtemelen III./IX. asrn son yllarnda davete kazandrlmtr.1702 Onun bu dnemde Merv er-Rz yneticisi olmas da bu rivayeti dorulamaktadr. Dolaysyla Merveznin davete kazandrlmas Nisaburdaki Fatm dlerinin davete balamasndan daha ncedir. Mervez Saman emiri Ahmed b. smil dneminde (295301/907913) onlarn Sicistandaki glerinin ordu komutanln yapmtr.1703 Sicistan valilii beklentisi ierisinde olan Mervez, bu istei gerekletirilmeyince Ahmed b. smilin lp Nasr b. Ahmedin baa getii 301/913 ylnda Heratta ayaklanmtr. Ancak bir sre sonra yakalanarak 306/918 ylnda Buharaya
1695

Kr. Daftary, Carmatians, 78; Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 179; Stern, The Early Isml Missionaries, 216; Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, 65. 1696 bn Nedm, Fihrist, s. 234. 1697 bnud-Devdr, Kenz, VI, 95. 1698 El-Makriz, ttizul-Hunef, 247. 1699 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; Stern, The Early Isml Missionaries, 217. 1700 bn Nedm, Fihrist, 234. 1701 bn Nedm, Fihrist, 234; bnud-Devdr, Kenz, VI, 95; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 21. 1702 Nizmlmlk, Siysetnme, 237. 1703 bnl-Esr, el-Kml, VIII, 56.

270

getirilmitir. Vezir Ceyhnnin aracl ile serbest braklana kadar hapiste kalm, serbest braklnca Nasr b. Ahmedin saraynda kalarak ona hizmet etmitir.1704 Merveznin lp yerine Nesefnin getii tarih bilinmemektedir. bn Nedme gre Mervez hapiste iken lmtr.1705 Ancak bnl-Esr onun vezir Ceyhnnin aracl ile serbest brakldn ve sarayda kalarak Nasra hizmet ettiini belirtmektedir.1706 Yine Eb Zeyd el-Belh, Mervez ve kardei Solukun Karmat olduklarn, kendisinin teville ilgili bir kitap yazdn, ancak Merveznin rahatsz olarak bu kitab yasakladn rivayet eder.1707 Muhtemelen Belhnin yazd teville ilgili bu kitap smillerin tevil anlayna kar bir reddiye ieriyor olmaldr ve bu olay Merveznin hapisten kurtulmasndan sonra gereklemitir. u halde onun hapisteyken lmediini ve bir sre sarayda etkili bir konum elde ettiini syleyebiliriz. Ancak onun lm tarihiyle ilgili bir bilgi yoktur. Her halkarda Merveznin 321/933 ylndan sonra len rnnin yerine gemi olmas mantkl gzkmemektedir. Muhtemelen Mervez, Gyasn Merv erRzdaki halifesi olarak daveti yrtm olan kiidir. ayet o, Gyasn brakt halife deilse bile bu halifenin ardndan daveti kendi zerine alarak yrtmtr. SulvatlErvh adl bir eser yazm olmas1708 onun ilm yetkinliini gstermesi asndan nemlidir. Nizmlmlke gre Mervez, kendi yerine Nesefyi brakm ve ona, kendi yerine bir halife brakarak Buhara ve Semerkanda gitmesini tavsiye etmitir. Davetin glenmesi iin Saman emiri Nasr b. Ahmedi davete kazandrmas gerekmektedir. Mervez, bu vasiyetinin ardndan lmtr.1709 Dolaysyla bu rivayete gre Nasr b. Ahmed, Mervez dneminde davete katlmam, o davete girmeden Mervez lmtr. Nesef, Hseyin b. Ali el-Mervezden sonra davetin bana gemitir.1710 Ad Muhammed b. Ahmed en-Naheb el-Bezdevdir.1711 Onun Mervezden daveti devrald yerin Merv er-Rz olduunu syleyebiliriz. Zira Mvernnehire giderken kendi yerine brakt bn Sevdann, Nuh b. Nasr dneminde Merv er-Rzda
1704 1705

bnl-Esr, el-Kml, VIII, 7778. bn Nedm, Fihrist, 234. 1706 bnl-Esr, el-Kml, VIII, 78. 1707 bn Nedm, Fihrist, 170. 1708 Stern, Abl-Qsm al-Bust and his Reftation of Ismlism, 309. 1709 Nizmlmlk, Siysetnme, 239. 1710 bn Nedm, Fihrist, 234; Nizmlmlk, Siysetnme, 239; bnud-Devdr, Kenz, VI, 95; elBadd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220; el- sferyn, et-Tabsr, 141; ed-Deylem, Beynu Mezhibil-Btniyye, 21. 1711 El- sferyn, et-Tabsr, 141; Nizmlmlk, Siysetnme, s. 239.

271

davette bulunurken yakalanp ldrldn grmekteyiz.1712 Mervezden sonra baa geen Nesefnin ksa srede Merv er-Rz halkndan byk bir destek grd anlalmaktadr. Bunda etkili bir konuma yeteneine ve felsef donanma sahip olmasnn etkisi byktr.1713 Nesef, Merveznin tavsiyesine uyarak yerine Reydeki Snn halkn basksndan kaarak Horasana gelen bn Sevday vekil brakarak Mvernnehire hareket etmitir. Buharaya vardnda ortamn uygun olmadn grerek davetini izhar edememi, bunun zerine Nesefe (Naheb) gitmitir.1714 Muhtemelen o, Buharadan daha gvenli olduu iin Nesefte kalmay tercih etmitir. Onun bu dnemde saraydan pek ok kimseyi davete kazandrdn grmekteyiz. Dolaysyla o, Buharaya dler gndererek davetini orada yaymaya alm olmaldr. Buradaki dlerin faaliyetleri sonucunda Horasan emiri Nasr b. Ahmedin nedimi Bekir en-Naheb ve akrabalar, hususi ktip (debr-i hass) Eb Bekir b. Eb Eas, Eb Mansr an, hcib-i hass Keyta gibi nde gelen devlet ricali daveti kabul etmitir.1715 Necmeddn en-Nesefye gre (537/1142) Nasr b. Ahmedin veziri Ebt-Tayyib el-Musab idi. Hadis limi Eb Yal Ramazan aynn yirmi yedinci gecesi yapt hatim duasnda Musab ve dier Karmatlerin helak olmas iin dua etmi, onu zndklk ve ilhatla sulamt.1716 Selibye gre Musab, Nasr b. Ahmedi etkileyerek davete girmesini salayan iki kiiden birisiydi.1717 Saman saraynn nde gelenleri davete girince Nesefye, Buharaya gelerek Nesefe bir vekil brakmasn tavsiye ettiler. Artk ortamn kendisi iin uygun olduunu gren Nesef Buharaya tand ve davetini buradan yrtmeye balad. O, burada st dzey brokratlarla dp kalkarak onlar mezhebine davet ediyor, mezhebe girenlerden davetle ilgili sr saklamalar iin yemin alyordu. Nasrn brokratlarndan pek ou Nesefnin davetine katlmt. Tm bunlarn mezhebe girmesi ile gc artan Nesef sonunda Nasr b. Ahmedi de davete kazandrmay baarmtr.1718 Nesefden ok etkilenen Nasr, onun adna yetmi miskal altn bastrd. Altnlar smil davetin lideri olan cezre sahibi denen kiiye gnderilecekti.1719 bn
Nizmlmlk, Siysetnme, 246. Nizmlmlk, Siysetnme, 239240. 1714 Nizmlmlk, Siysetnme, 240. 1715 Nizmlmlk, Siysetnme, 240. 1716 Necmeddn mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef (537/1142), el-Kand f Zikri Ulemi Semerkand, Thk. Nazar Muhammed el-Faryb, Riyad, 1991, 305306. 1717 Eb Mansr Selib (429/1038), Hkmdarlk Sanat, ev. Sait Aykut, stanbul, 1997, 173. 1718 Nizmlmlk, Siysetnme, 240. 1719 , Selib, Hkmdarlk Sanat, 174.
1713 1712

272

Nedme gre ise sultan bu paralar Merveznin diyeti olarak bastrmt ve toplam 119 dinard. Bu dinarlar Marib sahibi Kim Bilemre gndereceini sylemiti.1720 bn Nedmin bu rivayetinden Nasr b. Ahmedin ikinci Fatm halifesi Kim dneminde davete girmi olduu sonucunu karabiliriz. Dolaysyla o, 322/933 ylndan sonra Nesefnin davetine katlm olmaldr. Selibye gre bu srada Musab lm ve Nesef davet blgesine dnmek zorunda kalmtr.1721 smilliin Samani saraynda nemli gelimeler katettii dnemi ellerinden geldiince grmezden gelmeye alan Samani tarihileri, Musab hakknda da genel olarak sessiz kalmlardr.1722 Belh, onun Karmat olduundan bahseder.1723 Mucemul-Buldnda Semerkand kadlna atanan Eb Him Muhammed b. Hibban el-Bustnin, Eb Tayyib el-Musabye Karmta ile ilgili bir kitap yazd zikredilir. Muhtemelen bu kitap Karmtann lehine yazlm olmaldr. Zira Semerkand halk bu kitaptan haberdar olunca onu ldrmek istemi; ancak bn Hibban Buharaya kaarak ldrlmekten kurtulmutur. Daha sonra Karmta hakknda yazd kitabyla birlikte bn Bnnun yanna giderek Sicistana vali olarak atanm, 354/965 ylnda Bustta vefat etmitir.1724 Nizmlmlke gre o dnemde Nesefnin davetine en mesafeli duranlarn, byk ounluunu Trklerin oluturduu ordu olduunu grmekteyiz. ehir ve beldelerin lim ve kadlar birleip ordu komutannn huzuruna gelerek, Nesefnin aka davette bulunmasndan ve davetin yaylmasndan duyduklar rahatszl dile getirdiler. Askerler sultann huzuruna karak onu bu davetten dndrmeye altlarsa da baarl olamadlar. Ordu ierisinde yaplan bir aratrmada sadece birka Trk komutann davete katlm olduu, ancak dier komutan ve askerlerin tamamnn bu davete kar olduu anlald. Bunun zerine komutanlar kendi aralarnda anlaarak sultan ldrmeye ve smil daveti sona erdirmeye karar verdiler.1725 Ordu komutanlar, sultan ldrmeye dnk planlarn olu Nuh b. Nasra akladlar. Nuh, derhal babasnn huzuruna karak ordunun kendisini ldreceini syledi. Nasr,

1720 1721

bn Nedm, Fihrist, 234. Selib, Hkmdarlk Sanat, 174. 1722 Bkz. Patricia Crone, A New Text On Ismailism at the Samanid Court, Texts, Documents and Artefacts: Islamic Studies in Honour of D. S. Richards, Leiden, 2003, 43. 1723 Muhammed b. Mahmd b. mer el-Belh, Fadil-i Belh, Thk. A. Habib, Tahran, 1931, 293294. 1724 Ykut el-Hamev, Mucemul-Buldn, Beyrut 1977, I, 419. Kr. Crone, A New Text On Ismailism, 43. 1725 Nizmlmlk, Siysetnme, 241242.

273

Nesefnin davetine girdii iin piman oldu1726 ve komutanlarn huzurunda taht oluna brakt. Nuh, babasnn ayaklarn balatarak onu eski bir mabede hapsetti. Halka ve askerlere pek ok mal balayarak onlarn gnln ald. Mavernnehirin ok kartn, bu sapk mezhebe kar gazaya kmalar gerektiini syledi. Daha sonra Nesef ve sarayn nde gelenlerinden ona katlanlarn boyunlarn vurdurdu. Hasan Melik, Eb Mansur an ve Eab, Nasr ile birlikte boynu vurulanlardand. ehirde Karmat olarak bilinen kim varsa hepsini ldrdler. Ayn gn Merv er-Rza giderek bn Sevday ldrdler. ehre braklan emirden Btnlerden kimi bulursa ldrmesi emredildi. Daha sonra yedi gn yedi gece Mvernnehir ehirlerinde Btnler tek tek tespit edilerek ldrld.1727 Onun davetine katlanlardan bazlar Bekr b. Melik, Eb Ali b. lyas, Eb Cfer b. Bnu, Thir b. Muhammed es-Sicz, Eb Ali b. Simcur idi.1728 Nesefnin lm tarihiyle ilgili olarak ada kaynaklar genellikle 332/943 tarihini verirler.1729 Oysa bnl-Esr, Nesefnin ln tarihini 331/942 olarak belirtmektedir. Onu emir Nuh b. Nasr ldrmtr.1730 Necmeddn en-Nesef ise onun 333/944 ylnda Nuh b. Nasr dneminde Sabb denilen arkada ile birlikte ldrldn belirtir.1731 Dolaysyla o, Nuh b. Nasr dneminin ilk gnlerinde ldrlm olmaldr. Nesefyle ilgili nemli sorunlardan birisi de onun Fatm taraftar olup olmaddr. Fatmlerle Nesef arasnda ba kurulmasn salayan rivayet onun Merveznin diyeti olarak Saman sultan Nasr b. Ahmedden 119 bin dinar alddr. Nesef bu dinarlar Marib sahibi Kim Biemrillha gndereceini belirtmitir.1732 Ancak bu rivayetin farkl bir versiyonu Fatmlerle Nesef arasndaki ilikiyi reddetmektedir. Buna gre Nasrn verdii altnlar Cezre Sahibi diye bilinen birisine gnderilecekti. nk smil davetin lideri oydu.1733 Rivayet aka Nesefnin zerinde baka bir dnin olduunu ve bu dnin Nesefnin davette bulunduu cezirenin (blgenin) sahibi olduunu belirtmektedir. ayet Nesefnin
1726 1727

Nizmlmlk, Siysetnme, 242244; bn Nedm, Fihrist, 234. Nizmlmlk, Siysetnme, 244246. 1728 Selib, Hkmdarlk Sanat, 174175. 1729 Daftary, Carmatians, 8; W. Ivanow, Ismaili Literature: A Bibliographical Survey, Tahran, 1963, 23; Stern, The Early Isml Missionaries, 221; Madelung, Das Imamat 102; Richard Nelson Frye, Ortaa Baars Buhara, ev. Hasan Kurt, Ankara Trz., 88. 1730 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 341. 1731 En-Nesef, el-Kand, 88. 1732 bn Nedm, Fihrist, 234. 1733 Selib, Hkmdarlk Sanat, 174.

274

zerinde byle bir ba d varsa bunun Reydeki davetin bandaki d olduunu sylemek mmkndr. Zira Nesefden nceki d Mervez, Rey dleri tarafndan davete kazandrld gibi; Nesef Merv er-Rzdan Buharaya gerken Reyden gelen bn Sevday yerine vekil olarak brakmtr. Tm bunlar Mervez-Nesef izgisinin Rey davetiyle balant ierisinde olabileceini dndrmektedir. Ancak onun Nisaburdaki Fatm dleri ile iliki ierisinde olduuna dair herhangi bir iaret yoktur. Nesefnin hibir eseri gnmze ulamamtr. Ancak onun Mahsulnden yaplan alntlar bu eserin ierii ve Nesefnin savunduu fikirler hakknda fikir sahibi olmamz salamaktadr. O, Fatmlerin aksine yedinci Ntk Muhammed b. smilin tpk beinci Ntk Hz. sa gibi gaybete girdiini ve yaknda zuhur edeceini ne srmtr. Onun bu noktada Eb Htim tarafndan kabul grmeyen temel gr Kef dneminin, yani eriatsz olan yedinci dnemin, altnc devrin eriatnn tamam olmas esnasnda balayaca kanaatinde olmasdr.1734 Bunun anlam Hz. Muhammedin eriatnn ve devrinin tamamland, Muhammed b. smil ile birlikte Kef dneminin balam olduudur. Dolaysyla bu yedinci ve son dnemde slam eriatnn zahirinin hkm mensuhtur ve yrrlkten kalkmtr. Kirmnnin, Nesefyi daveti sonlandran Karmatlere reti destei vermekle itham etmesinin nedeni de bu nokta olmaldr. Zira slam eriatnn zahirini bata Bahreyn Karmatleri olmak zere pek ok Karmat grubun nesh ettiini daha nce ifade etmitik. Nesef, Karmatlerin bu uygulamalarn smil sistem ierisinde formle ederek Kurandan delillerle temellendirmi ve bu uygulamay merulatrmtr. Nesef, Fatmlerin aksine, iinde bulunduklar devrin Kim el-Mehdnin devri olan yedinci devir olduuna inanmakta, bu devirde slam eriatnn zahirinin hkmnn kalktn belirterek eriatszlk dnemini savunmaktadr. O, bu grleriyle Fatmlerin karsnda yer alm ve Kirmnnin ifadesiyle daveti sonlandran Karmatlere fikir babal yapmtr.1735 Nesefden sonra baa geen Sicistnnin pek ok eseri gnmze ulamasna ramen onun hayatyla ilgili ok az ey bilinmektedir. Bu nedenle onun hayat ile ilgili

1734

Kr. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 216. Geni bilgi iin bkz. Madelung, Karmat, 662; Daftary, smaililer, 206, 269; A Short History, 55; Walker, Early Philosophical Shiism, 174. Bu noktada Nsr Hsrevin Nesefye atfettii alntya gre o, din ilmin eriat ameli ile eitileceine inanyordu. (Bkz. Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 159.
1735

275

pek ok husus eserlerinden ve mevcut rivayetlerden yaplan yorumlarla elde edilebilmektedir. Onun ad Eb Yakb shak b. Ahmed el-Sicistndir.1736 Badd ona Bendne nispesini ilave eder.1737 Horasann gneyinde bulunan Sicistandan Fars kkenli bir aileden geldii sylenmitir.1738 Badd onun Mvernnehirde davette bulunduunu belirtmektedir.1739 Bst1740 ve sferyn1741 ise onun Sicistan dsi olduunu iddia etmektedir. Nsr Hsrev, Nesefnin olu Dihkann Yakbdan sonra Harlan adasnn sahibi olduunu belirtir.1742 Stern buradaki Harlan Horasan olarak okumann mmkn ve daha doru olabilecei zerinde durmutur.1743 ayet buradaki Yakb, Eb Yakb es-Sicistn ise onun Horasan dsi olduunu syleyebiliriz.1744 Ancak Nsr Hsrev ayn eserinde Sicistnden Eb Yakb olarak bahsettii iin bu Yakbun farkl bir d olma ihtimali olduunu belirtmeliyiz. Her hlkarda Sicistnnin Nesef ile yakn bir irtibat ierisinde olduunu sylemeliyiz. Zira Kirmn, Sicistnnin Nusray hocas Nesefyi desteklemek iin yazdn belirtmektedir.1745 Dolaysyla o, Nesefden sonraki bir jenerasyona aittir ve Nesefnin rencisidir. Sicistn, 322/934 ylnda hacdan dnerken Badadda bulunduunu belirtir.1746 Bu bilgi, onun bu tarihte yetikin olduuna iaret ettii gibi henz smillie girmediini, ya da en azndan eriatn neshini kabul etmediini gstermektedir. Zira o, ilk yazd eserlerde slam eriatnn nesh edilmi olduu tezini savunacaktr. u halde Sicistn hacca gittii yllarda gen bir yetikin olmaldr ve henz smil daveti benimsememitir. ayet davete katlmsa bile eriatn nesh edilmi olduu ynndeki ilk eserlerini henz yazmamtr. Bst, Nesefnin grubu ile Sicistnnin grubu arasnda pek ok tartma ve dmanln ba gsterdiini belirtmektedir. Nesefnin taraftarlar davann Nefs,
1736

Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 159; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 22; el- sferyn, et-Tabsr fd-Dn, 141. 1737 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 1738 Kr. Avni lhan, Eb Yakb es-Sicistn, D. .A., C. 10, ( stanbul 1994), 252; es-Sicistn, Tuhfetl-Mstecbn, 7. (Tmirin nsz). 1739 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 1740 El-Bst, Kefu Esrril-Btniyye, f. 7v.den naklen Walker, Early Philosophical Shiism, 17. 1741 El- sferyn, et-Tabsr fd-Dn, 141. 1742 Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 159. 1743 Stern, The Early Isml Missionaries, 221. 1744 Ivanow, burada geen Yakbun Sicistn olamayaca kansndadr. Bkz. Ivanow, Studies, 9. 1745 El-Kirmn, Kitbu-Riyd, 98. 1746 Walker bu bilginin ftihrud-Davenin immetle ilgili bal altnda yer aldn belirtir. Ancak eseri nereden ve bizim de kullandmz M. Glib nerinde bu ksmn karlm olduunu belirtir. Bkz. Walker, Early Philosophical Shiism, 17, 162. (39. Dipnot).

276

devirler ve yaratma sorunuyla ilgilenmesi gerektii kanaatindelerdi. Oysa Sicistnye gre dava eriat ve onun btn tevili ile balamalyd.1747 Madelung, iki grup arasndaki ayrln Nesefnin lmnden on-yirmi yl kadar sonra gereklemi olabileceine ve bu tartmann sadece davet yntemiyle alakal basit bir tartma olmadna iaret etmektedir.1748 Sicistnnin eriata ve onun teviline ncelik verilmesi gerektiini ne srmesi, Fatm daveti kabul edip eriatn nesh edilmi olduu iddiasndan vazgetii sonraki dneme ait olmaldr. Oysa hocas Nesefnin grubu davet yntemlerinde eriata yer vermemekte, slam eriatnn nesh edildiine inandklar iin sadece yaradl ve devirler gibi sorunlara ynelmektedirler. Dolaysyla temel sorun Sicistnnin balangta Nesef gibi eriatn nesh edildiine, trler aras bir tenashn var olduuna ve benzeri fikirlere sahip iken, Fatmleri benimsemesiyle bu grlerinde baz dzeltmelere gitmi olmasdr. Bu nedenle ayn blgede faaliyet gsteren ve Fatmleri benimsemeyen Nesefnin grubu ile Fatm davete katlan Sicistnnin grubu arasnda ayrlk ve tartma kanlmaz olmutur.1749 Baddnin, Nesef ve Sicistnnin birlikte ldrldn rivayet etmesi1750 smillikle ilgili ilk bilimsel aratrma yapanlar Sicistnnin bu tarihte ld kansna gtrmtr.1751 Ancak Sicistnnin eserlerinin neredilmesiyle birlikte bunun doru olmad ortaya kmtr.1752 Zira Kitbul- ftihrda Sicistn, Hz. Muhammedin lmnn zerinden yz elli ksur yl getiini belirtmektedir.1753 Dolaysyla o, bu eserini 360/970 ylndan sonra yazmtr ve bu tarihlerde hayattadr.1754 Dier yandan Sicistnnin lm tarihiyle ilgili en net bilgi Reidddnde gemektedir. Ona gre Sicistn Sicistan dsi iken emir Halef b.

El-Bst, Kefu Esrril-Btniyye, 4r-v, 23r, 4vden naklen Walker, Early Philosophical Shiism, 5657; Stern, The Early Isml Missionaries, 308. 1748 Wilferd Madelung, Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, Acta Iranica, E. J. Brill, (Leiden 1990), 139. 1749 Kr. Madelung, Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, 139140. 1750 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 1751 Ivanow, Lewis ve Corbin gibi baz aratrclar onun 331/942 ylnda ldrldn belirtmilerdir. Bkz. Ivanow, A Guide, 33; es-Sicistn, Kitbul- ftihr, 13. (Glibin nsz). 1752 Kr. S. M. Stern, Ab Yakb Ihsak b. Ahmed Al-Sidjz, E. I., (New Edition), C. I, (E. J. Brill 1986), 160. 1753 Es-Sicistn, Kitbul- ftihr, 82, 11. 1754 K. Hseyin bu bilgiden hareketle onun 360/971den az sonra ldn belirtmitir. Ivanow da nceki grn deitirerek Sicistnnin 360/971 ylndan hemen sonra ldn ifade etmitir. Bkz. Kmil Hseyin, Collectanea, 185; Ivanow, Studies, 29.

1747

277

Ahmed es-Sicz tarafndan ldrlmtr.1755 Halef b. Ahmed 353393/9641002 tarihleri arasnda Sicistan yneticilii yapt1756 ve 360/970 ylnda hayatta olduu iin o, 360/970 ile 393/1002 yllar arasnda ldrlm olmaldr. Sicistnnin balangta Karmat iken daha sonra Fatmleri benimsediini gsteren en ak ifadeleri Nsr Hsrevde grmekteyiz. Ona gre Sicistn tenash konusunda davetin ana merkezinin (Fatmlerin) grlerini benimsemiyordu. Ancak daha sonra otoriteler onu grn deitirmeye ikna ettiler.1757 Ayn eyi Kirmnnin de vurguladn grmekteyiz. Ona gre Sicistnnin nceki grleri ile sonrakiler arasnda dikkate deer bir fark vardr.1758 Gerekten de o, Fatm davay benimsedikten sonra baz fikirlerini revize etmi gzkmektedir.1759 Ancak her eye ramen o, Horasan-Mvernnehirdeki genel ilm gelenei srdrm, pek ok konuda nceki fikirlerini savunmaya devam etmitir. Onun revize ettii en nemli fikirlerinin eriatn neshi ve ruh g noktasnda olduunu syleyebiliriz. mmet noktasnda ise kk bir deiiklie gitmi, kendisini Kimin halifesi olarak grmekten vazgeerek Fatmleri halife olarak benimsemeye balamtr. Bunun dndaki konularda Horasan-Mvernnehirin felsef geleneini srdrmtr. Bu nedenle onun fikirlerinin Fatm evrelerde hazmedilmesi olduka zor olmutur.1760 Sicistnnin Fatmlii benimsedikten sonra revizyona gittii grlerinden birisi Kim el-Mehd ile ilgilidir. O, balangta Nesef ve Eb Htim gibi Kimin dnemi olan yedinci devrin baladn, bu devirde imamlarn olmayacan, daveti lhklar ve halifelerin yrteceini iddia etmitir.1761 Bu iddia genel anlamda Nesef ve Eb Htimin iddialaryla uyuurken Fatmlerin immet iddiasna ak bir kar k temsil etmektedir. O, Fatmleri benimsedikten sonra da bu retisinde ok ciddi bir deiiklie gitmemitir. O, Kimin gaybete girdii ve Kimden sonra imamlarn gelmeyecei iddiasn bu dnemde de srdrmtr. Ancak bu dnemde

Reidddn, Cmiut-Tevrh, 228. (The Early Isml Missionaries ierisinde).Glib, bu rivayetten yola karak Sicistnnin 353/964 yl civarnda hunharca ldrldn belirtir. Bkz. EsSicistn, Kitbul- ftihr, 13. (Glibin nsz). 1756 Kr. Stern, The Early Isml Missionaries 221222; Walker, Early Philosophical Shiism, 17. 1757 Nsr Hsrev, Zdl-Msfirn, Nr. M. B. Er-Rahmn, Berlin, 1923, 421422. 1758 El-Kirmn, Kitbur-Riyd, 72. 1759 Kr. Walker, The Ismls, 75. 1760 smil evrelerin onun fikirlerini gnmzde bile hazmetmekte zorlandklarn grmekteyiz. Kitbul- ftihr nereden M. Glib Hz. Alinin vaslii ile ilgili blmn bir ksmn neretmemi ve u dipnotu dmtr. slam saflarnn birliini korumak iin baz ibareleri hazfetmek zorunda kaldk. Bkz. Es-Sicistn, Kitbul- ftihr, 68. (Dipnot Ksm). 1761 El-Kirmn, Kitbur-Riyd, 204.

1755

278

Kimin sulbnden hakikatleri aklayacak kimseler olduunu iddia etmitir.1762 Bunlarn Fatm halifeleri olduunda phe yoktur. Zira Kim gaybete girince, Allahn nurunun lemden kesilmemesi iin halifelerini ikame etmitir.1763 Halifeler kyamet sahibinin bablardr ve yeryzn Rablerinin nuruyla aydnlatmaktadrlar.1764 Sicistn, nceki retisinden en keskin dn eriatn neshi noktasnda gerekletirmitir. O, Fatmlere kar olup Karmat izgide devam ettii ilk dnemde Nesefnin fikirlerini savunmu ve slam eriatnn hkmnn kalktn iddia etmitir. Ancak Fatmleri benimsedii ikinci dneminde o, Fatm itikad ile taban tabana zt olan eriatn neshi ile ilgili dncesinden vazgemi gzkmektedir.1765 Sicistnnin, Karmat tavr sergiledii ilk dneminde tenash de savunduu anlalmaktadr. Sicistnden nce Nesef, tenash ruhun bir bedenden dierine gemesi anlamnda savunmutur.1766 Nesefnin rencisi olduu anlalan eceratl-Yaknin yazarnn da reenkarnasyonu andran fikirlere sahip olduunu grmekteyiz.1767 Ayn iddiay Sicistn de hayatnn ilk dneminde savunmu olmaldr. Zira Brn onun KefulMahcbda sadece trler ii bir ruh gn kabul ettiini belirtmektedir.1768 Nsr Hsreve gre ise Sicistn sadece Keful-Mahcbda deil, Ssul-Bek ve erRisletl-Bhirada belirtmektedir.
1769

da

ayn

tr

ierisinde

ruh

gn

kabul

ettiini

Bu eserlerden Keful-Mahcb ve er-Risletl-Bhira elimizde

mevcuttur. Ancak bunlarda ruh gn andracak bir ey olmad gibi, KefulMahcbda ruh gne kar fikirler bile vardr. Muhtemelen eser sonraki srete tashih edilmitir.1770 Dolaysyla muhtemelen ilk defa Nesef tarafndan gndeme getirilen trler ierisinde ruh gnn gerekleecei ynndeki snrl tenash anlay eceratl-Yaknin yazar ve Sicistn tarafndan kabul grmtr. Ancak Sicistn, Fatmleri benimsedikten sonra ruh gyle ilgili bu dncesini tashih etmi ya da bu konuda fikir beyan etmemitir.1771

1762 1763

Es-Sicistn, Sllemn-Nect, 245. Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 187. 1764 Es-Sicistn, sbtn-Nbt, 4. 1765 Bkz. El-Kirmn, Kitbu-Riyd, 190, 198, 202, 204; Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 161; es-Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 51, 52-53, 55, 65, 180; Kitbul- ftihr, 121. 1766 Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 159. 1767 Eb Temmm, eceratl-Yakn, 136137. 1768 Eb Reyhn el-Brn, Tahkk um lil-Hind, Thk. E. Sachau, Berlin, 1887, 32. 1769 Nsr Hsrev, Zdl-Msfirn, 131. Ayrca bkz. Nsr Hsrev, Hanul- hvn (Dostlar Sofras), 161. 1770 Kr. Walker, Early Philosophical Shiism, 164165. 1771 Kr. Madelung, Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, 131141.

279

Sicistnnin birou gnmze ulam pek ok eserinden bahsedilir. O, hocas Nesefnin yolundan giderek Yeni Efltuncu felsefeyi smil itikadna dhil etmeye devam etmi ve bu alanda pek ok eser yazmtr. Dier taraftan Sicistn, Horasan-Mvernnehir Karmatliinin Fatm davay benimsemesinde ve Fatm davetin Yeni Efltuncu felsefeyi kendi itikadna dhil etmesinde dnm noktas olmutur. Sicistn gerek yazdklaryla, gerekse hayatnn ikinci dneminde Fatmlie gemesiyle Horasan-Mvernnehir Karmatliinin seyrinde olduka belirleyici olmutur. Onun bu tutumu doudaki Karmat gruplar zayflatt gibi, Fatm evrelerin felsefeye olan ilgisini artrmtr. Horasan-Mvernnehir Karmatliinin zayflamasnda Fatm halifesi Muiz nemli bir etkiye sahiptir. O, bir taraftan asker baarlar elde ederken dier taraftan Horasan-Mvernnehirde, Irak ve Bahreynde etkili olan Karmatleri de kendi saflarna ekmeye almtr. Muiz doudaki muhalif smilleri kendi saflarna ekmek iin birtakm tavizler vermi ve retisini onlarn iddialarn da tam olarak reddetmeyecek ekilde tashih etmitir.1772 O, sadece bununla kalmam Kbus b. Vemgir, Muhammed b. brhim b. Simcur, Nuh b. Mansr1773 gibi emirleri de kendisine biat etmeye davet etmitir. Baddye gre Crcan eyaletindeki emirlerden birisi onun davetine katlm, ancak ldrlmtr.1774 O, yerel emirlerden yeterli destei alamasa da Horasan-Mvernnehirin en nemli muhalif dsi Sicistn onun davetine katlmtr.1775 Gerekte Muiz hibir zaman Nesef-Sicistn izgisinde gelitirilen felsef smillii benimsememitir. Ancak o, bunlarn Fatm smilliinin gelimesi ve yaylmas iin oluturduu tehlikenin ve douda elde
1772

Muizin muhalif smilleri kendisaflarna ekmek iin gsterdii abaya rnek olarak bkz. dris, Uynul-Ahbr, V, 160162, 332333. Kr. Cafer b. Mansr, Serir, 246247; Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 40, 408-409, 409-411, 123124, 402404, 497; Urczetl-Muhtra, 191; Tevld-Deim, II, 74; III, 109, 183, 232233; htilfu Uslil-Mezhib, 3435; Essut-Tevl, 319; erhul-Ahbr, III, 354, 365, 387, 390. 1773 Nuh b. Mansr Muizin ld yl Samanlerin bana gemitir. Dolaysyla Muizin ona mektup gndermi olma olasl zayftr. Belki ondan ncekilere mektup gndermi olabilir. 1774 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 226. 1775 Gerekten de Muizin muhalif smil gruplara kar lml bir yaklam sergiledii ve onlar kazanmak iin aba gsterdii anlalmaktadr. Ancak bu noktada Muizin doudaki muhalif smilleri davete kazandrmak iin kendisini Muhammed b. smil soyundan gelen bir halife olarak gsterdii ve Horasan-Mvernnehirdeki felsef smilliin kabul edilmesine izin verdii ynndeki ada tezlerin tartlmas gerektii kansndayz. (Bu tezler iin bkz. Madelung, Das Imamat, 86103; smllik: Eski ve Yeni Davet, 289290; Daftary, smaililer, 214217, 278; Stern, The Early Isml Missionaries 216, 258; Walker, Early Philosophical Shiism, 11; Hizmetli, Karmatler, 511.) Zira Muizin ve ondan nceki Fatm halifelerinin kendisini imam olarak grdklerine dair pek ok delil vardr. Bkz. Kad Numn, Kitbul-Meclis vel-Msyert, 123, 168, 183, 267, 276, 377, 420; Kitbul- ktisr, Thk. Muhammed Vhid Mirza, Dmek, 1957, 67; Tevld-Deim, II, 102.

280

ettikleri baarnn farkna varmtr. Bu nedenle o, her ne kadar onaylamasa da, onlara kar siyaseten lml bir politika izlemitir. Kad Numann, sonraki eserlerinde Akl, Nefs gibi doudaki felsef smillie ait kavramlar kullanmaya balamas ve Kirmnnin felsef bir dil kullanm olmas Muizin doudaki felsef smil retiye izin verdii anlamna gelmez. Aksine zellikle Kirmannin temel kaygs, Nesef ve Sicistn izgisinin bozduunu dnd smil retiyi onlar gibi felsef bir dil kullanarak savunmaktan ibarettir. Dier yandan Sicistnnin Fatm saflarna gemesiyle birlikte Horasan-Mvernnehirde Fatmliin glenmesi kanlmaz hale gelmi, Sicistnnin eserleri Fatm evrelerde okunmaya balanmtr.1776 Sicistnnin Fatm saflarna gemesinden sonra davetin blgedeki faaliyeti hakknda Nsr Hsrevde baz ipularna rastlamaktayz. Ona gre Nesefnin Haseni Mesd adl bir olu vardr.1777 Bir baka yerde o, Nesefnin olunun adn Dihkn olarak verir ve onun Yakbdan sonra Harlan adasnn sahibi olduunu belirtir.1778 Buradaki Harlnn Stern tarafndan Horasan olarak okunduunu daha nce ifade etmitik. Yakb ise Eb Yakb es-Sicistn olmaldr. Dolaysyla Sicistnnin Fatm davay benimsemesinden sonra Horasan-Mvernnehir davetinin Nesefnin olu tarafndan yrtldn syleyebiliriz. Onun ad muhtemelen Mesuddur ve ona Dihkan sfat verilmitir.1779 Bst, Eb Muhammed el-Murdnin Nesefnin olu Mesudun Cenah olduunu belirterek1780 Nesefnin olunun davetin bana getiini dorulamaktadr. Nesefnin olunun davetin bana gemesinden sonrasyla ilgili elimizde somut bir bilgi yoktur. Mevcut bilgiler bu dnemden itibaren blgede Karmatlerin hzla zayfladn ve Fatm davetin glendiini gstermektedir. Zehebye gre Fatmlerin egemen olduu Msrdan gelen d Tahert Gazneli Mahmudu Btniyye mezhebine davet etmiti. Sultan onun ldrlmesini emretti.1781 Bu rivayet blgede Fatm davetin ne kadar glendiinin bir iareti olarak alglanabilir. HorasanKr. Ahmed Hamdddn el-Kirmn (411/1020), er-Risletl-Mevsme biz-Zhira, Mecmatu Rasili Kirmn ierisinde, Thk. M. Glib, Beyrut, 1983, 92. 1777 Nsr Hsrev, Hnul- hvn, 162. 1778 Nsr Hsrev, Hnul- hvn, 162. 1778 Nsr Hsrev, Hnul- hvn, 159. 1779 Kr. Stern, The Early Isml Missionaries 222. Madelung, Dihkan ve Hasan- Mesudun Nesefnin iki farkl olu olduklarn belirtir. Bkz. Madelung, Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, 132. 1780 El-Bst, min Kefi Esrril-Btniyye, 6 rden naklen Stern, Abl-Qsm al-Bust and his Reftation of Ismlism, 308. 1781 Ez-Zeheb, Trhul- slm, XXIX, 7172.
1776

281

Mvernnehir blgesinde Fatmlerin glenmesine paralel olarak Karmatler zayflamaktayd. 420/1029 ylnda Gazneli Mahmudun, Abbasi halifesine yazd mektupta Reydeki davetin banda bulunan Rstem b. Ali ed-Deylemnin Fatmler adna davette bulunduunu anlamaktayz.1782 Rivayet Horasan-Mvernnehirdeki en nemli Karmat merkezi olan Reyin de artk Fatmlerin hkimiyetine girdiini gstermesi asndan ilgi ekicidir. Yine 436/1044 ylnda Karahanl hkmdar Bura Hann Buhara ve Mvernnehirde byk bir smil kymna girimesinin nedeni de Mvernnehirde Fatm halifesi el-Mustansr Billh adna aktan davet yaplmasdr.1783 Kad Abdlcebbrn, Fatm halifesi Aziz dneminde (365 386/975996) Havarizm ve Mutlan ile dier blgelerden mallar ve hediyeler getiren pek ok dnin geldiini belirtmesi1784 Horasan-Mvernnehirde IV./X. asrn sonlarndan itibaren Fatmliin hzla glendiinin bir dier iaretidir. Sonu olarak Horasan-Mvernnehirde Muizin Karmatleri kazanmaya dnk politikalarndan itibaren Karmatliin hzla irtifa kaybettiini syleyebiliriz. Muhtemelen V./XI. asrn balarnda Bahreyn dnda Karmat bir grup kalmam olmaldr. Karmatlerin en gl olduklar yerler olan Rey ve Buharada V./X. asrn balarnda artk davetin Fatmler adna yrtlyor olmas bunun ak bir gstergesidir. Karmatlerin blgede hzla erimesinde Muizin onlara dnk barl politikalar yannda Fatmlerin Msr da alarak Abbaslere kar ciddi bir alternatif oluturmu olmasnn da etkisi vardr. Sicistnnin Fatmleri benimsemesine ramen onlar imamdan ziyade halife olarak vasflandrmas, onun ift kutuplu bir hal alan slam leminde Fatmlerden yana tavr almasyla da aklanabilir. Dier yandan Horasan-Mvernnehirde her ne kadar Karmatler Fatmler ierisinde erise de blgedeki Karmat retinin canl kalmaya devam ettiini syleyebiliriz. Nitekim Karmatlerin kllerini yeniden alevlendiren Alamut smilleri eriatn neshi ve kyametin ilan gibi Karmatlerce kullanlan fikirleri yeniden yorumlayarak kullanacaklardr.

bnl-Cevz, Muntazam, IX, 221223; ez-Zeheb, Trhul- slm, XXVIII, 267. bnl-Esr, el-Kmil, IX, 399. Kr. Daftary, smaililer, 247. 1784 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 398.
1783

1782

282

SONU
Karmatlik, smillik ierisinde III./IX. asrn ortalarndan itibaren tarih

sahnesine km siyasi bir harekettir. Karmat kavram ilk kez smil hareketin Iraktaki ba dsi Hseyin el-Ehvz ve Hamdan Karmat iin kullanlm ve bu kullanmndan ksa bir sre sonra muhalif yazarlarca btn smil daveti ifade edecek ekilde geniletilmitir. sml davetin banda bulunan Ubeydullah el-Mehdnin 286/899 ylnda immet retisinde yapt birtakm kkl deiikliklerin Hamdan Karmat ve taraftarlarnca kabul edilmemesi neticesinde, Iraktaki smil davet Karmatlik adyla bamsz bir harekete dnmtr. Ubeydullahn imamet retisinde yapt deiikliklere kar gsterilen bu tepki neticesinde smillik, Fatmler ve Karmatler eklinde iki ana kola ayrlmtr. Bu ayrlktan sonra Karmatilik genel anlamda, Fatm Devletinin kurucusu Ubeydullah el-Mehdnin smil retiye getirdii yeni iddialarn reddederek eski itikad savunan smil kesim iin kullanlan siyasi ierikli bir hareketi ifade eder olmutur. Karmatlik hicr nc asrn ikinci yarsnda Abbas devletinin hzla zayflayp halifelerin ciddi anlamda otorite kayb yaad bir dnemde ortaya kmtr. Bu dnemde gelir-gider dengesizliinden kaynaklanan iktisadi sorunlar memnuniyetsiz kitleleri artrm ve Abbas iktidarna kar birtakm ayaklanmalarn ba gstermesine sebebiyet vermitir. Karmatlerin ortaya kmasndan nce ba gsteren ayaklanmalarn en nde geleni, Basradaki bataklklarn kurutulmas iinde altrlan Zencilerin hicr nc asrn ortasnda balattklar Zenc isyandr. Yaklak on be yl Abbasleri megul eden bu hareketin dourduu iktidar boluu smili dlerin rahata hareket etmelerine imkn tanmtr. Karmat smilliinin kendisine dayand Fatm-Karmat blnmesi ncesindeki ilk smil fikirler byk oranda Maniheizm, Sbilik ve Deysniyye gibi akmlarn fikirlerinin slm dncesiyle harmanlanmas sonucu teekkl etmi olup; kurtulu iin ilah kaynakl gizli bilginin elde eilmesi gerektii tezine dayal dalist bir karakter tamaktadr. Bununla birlikte smiller bu dncelerle dorudan karlamamlar, bunlar byk oranda Gulat hareketler zerinden kendi itikatlarna dhil etmilerdir. Gulat tarafndan gelitirilen bu retide zellikle

283

skenderiye zerinden aktarlan halk Hermetizmi de etkili olmutur. Fatm-Karmat blnmesinin ardndan Horasan-Mvernnehir Karmatleri bu ilk smil retiyi eviri faaliyetleri neticesinde tantklar Yeni Efltuncu bir bak asyla yeniden yorumlamlardr. Yine eviri faaliyetlerinin bir sonucu olarak felsef Hermetizmle harmanlanm olan Harrnlerin senkretik pagan kltrleri bu dnemde smil itikada dhil edilmitir. Felsefenin ak bir etkisinin sz konusu olduu bu yeni reti balangta Fatmlerce reddedilmise de bu retinin en nemli mimarlarndan Sicistnnin Fatm saflarna gemesi, Fatm smilliinin zamanla douda gelitirilen bu retiyi byk oranda benimsemesiyle sonulanmtr. Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmat gruplar lidersiz kalmlar, her d kendi davet blgesinde faaliyette bulunmaya devam etmitir. Birbirinden byk oranda bamsz olan Karmat gruplar genel olarak Muhammed b. smilin yakn bir zamanda Mehd olarak dnecei ynndeki eski retiyi savunmaya devam etmilerdir. Ancak onlarn Mehdnin yakn zamanda gelecei ve slam eriatn nesh edecei beklentileri her blgede farkl birtakm gelimelerin yaanmasna sebebiyet vermitir. Blnmeden sonra Irakta Hamdan Karmat daveti sona erdirerek ortadan kaybolmu, yardmcs Abdan ise kendi dlerinden birisi olan Zikreveyh tarafndan ldrlmtr. Bu gelimeler zerine lidersiz kalan Irak Karmatleri yerel dleri nclnde Muhammed b. smilin Mehd olarak dnn beklemeye devam etmilerdir. Suriye Karmatleri ise Zikreveyh nclnde daha farkl bir yol takip etmitir. Zikreveyh, Ubeydullah el-Mehdyi rnek alarak Muhammed b. smilin soyundan gelen bir imam olduu iddiasyla ortaya kmtr. Ancak Abbas devletinin merkezine yaknlklar ve Irak dsi Abdan ldrdkleri iin dmanln zayflamtr. Bahreyn Karmatleri blnmenin hemen ardndan mstakil bir devlet kurmay baarm, Abbasler iin IV./X. yzyln balarnda ciddi bir tehdit unsuru haline gelmilerdir. Ancak 319/931 ylnda zuhurunu bekledikleri Mehdi olarak grdkleri Zekeriya el-Isfahnyi devletin bana geirmeleri ile birlikte Bahreyn Karmatlerinin k sreci balamtr. Zira Zekeriya el-Isfahnnin gerek Mehd olmad ksa srede anlalarak ldrlmtr. Bu olay Karmatlerin Mehdnin zuhuruyla ilgili beklentilerinin zayflamasna ve neticede davalarna eskisi gibi kazanm olmalar nedeniyle Suriye smil tabann srede Karmatleri ksa

284

sadakat gstermemelerine senbebiyet vermitir. Bahreyn Karmatleri Mehdnin zuhurunun 300/912 yl civarnda, zellikle de 316/928 ylnda olacan tahmin ve telkin ediyorlard. Ancak onlar yedinci devrin sahibi olan Mehdnin zuhur etmesi iin slam eriatnn yrrlnn sona erdirilmesi ve yeryznn zulmetten temizlenmesi gerektii kanaatindeydiler. Zira Hz. Muhammedin dnemi olan altnc devir Muhammed b. smilin, muhaliflerinden korkusundan dolay gaybete girmesi ile sona ermi, kyamet dnemi olan yedinci devir balamt. Yedinci devir tm eriatlarn kaldrlaca ve eriatlarn ierisindeki gizli hakikatlerin Kim el-Mehd tarafndan aklanarak nefislerin kurtulua erecei son devir olduu iin, bu dnemde herhangi bir eriatn varl gerekli grlmemekteydi. Bu nedenle Mehdnin tekrar zuhur edebilmesi iin slm eriatnn yrrlnn sona erdirilerek eriatszlk dneminin hakim klnmas gerekmekteydi. Mehdnin zuhurunu bekledikleri tarih gelip de Mehdnin zuhuru geciktike onlarn saldrganlklar da artmtr. Hacc engellediler, Kabeye saldrdlar ve zulmetin temsilcisi olarak grdkleri Abbasleri ortadan kaldrmak iin Badat kuattlar. Ancak Badat alamadklar gibi bu olayn hemen ardndan sahte Mehd olay ile sarslarak hzla g kaybettiler. Blnmeden sonra Horasan-Mvernnehirdeki smil dlerin byk ounluu Ubeydullahn iddialarna kar karak Karmat saflarnda yer almtr. Buradaki daler dier blgelerden farkl olarak ilm faaliyetlere nem vermi, smil evrelerde ilk kez felsefenin etkisi grlmeye balanmtr. Sicistnnin Fatm halifesi Muizin davetini benimsemesi ile birlikte blgedeki Karmat davet 350/961li yllardan itibaren hzla Fatm kanat ierisinde erimeye balamtr. V./XI. asrn balarndan itibaren artk blgede Karmatlerin etkisi son derece azalmtr. Ancak her halkarda buradaki davet, resm Fatm retisine kar mesafeli durduu gibi, Fatmlerin kendi resm retilerine Karmat evrelerde gelitirilen kimi retileri, zellikle de felsefeyi dhil etmeleri sonucunu dourmutur. Karmat hareketler, iinde bulunduklar toplumsal yapnn farkl olmas ve birbirlerinden byk oranda bamsz hareket etmeleri sonucu blgeden blgeye deiiklik arz etmitir. Bahreyn, Suriye, Yemen ve Iraktaki hareket daha ok Yemen kabileleri ve Rebann kollarna mensup bedevlerden ve kyllerden destek grmtr. Bu durum bahsi geen blgelerde hareketin daha ok ekonomik ve sosyal kazanmlar n plana karmas sonucunu dourmu, cidd bir edebiyat gelitirilememitir. Bu blgelerdeki Karmat hareket daha ok yama, talan, haclara

285

saldrma ve benzeri faaliyetlerle Abbas devletini ve halk tedirgin etmi ve ciddi bir nefret kazanmtr. Oysa Horasan-Mvernnehir blgesinde hareket, her ne kadar balangta krsal kesimi hedef olarak semi olsa da, ynetici snf ierisinde nemli bir taraftar kitlesi bulmutur. Yine bu blgede cidd bir edebiyat gelitirilerek felsefenin smil dnceye girmesi salanmtr. Balangta HorasanMvernnehirin aksine dier blgelerde Karmatlik daha gl iken, Karmatlerin siyas glerini ciddi oranda kaybettikleri Mehd krizinden sonraki srete HorasanMvernnehirdeki smillik kademe kademe gelimeye devam etmitir. Bunda bir taraftan bu blgedeki davetin halka ve iktidara kar silahl bir eyleme girimemi olmas etkili iken, asl nemli etken blgede ciddi bir smil edebiyatn gelitirilmi olmasdr. Dier blgelerde hareket ekonomik kazanmlarn yok olmas ile doru orantl olarak zayflamken, Horasan-Mvernnehirde ekonomik kazanmlar hareketin seyrinde nemli bir etki brakmamtr. Karmat hareketin zayflayarak tarih sahnesinden silinmesinde de yerel unsurlarn etkisi olduka dikkat ekicidir. Bahreyn ve Iraktaki hareketler, yakn zamanda zuhur edeceini iddia ettikleri Mehdnin ortaya knn gecikmesine ve taraftarlarnn bu yndeki beklentilerinin zayflamasna bal olarak siyasi glerini kaybetmiler; yandalarnn nemli bir ksmn ekonomik kazanmlara ncelik veren bedev Araplar oluturduu iin yama, talan ve ganimetin azalmas bu blgelerdeki harekete olan destei de zayflatmtr. Bu durum karsnda Abbaslerden haccn gvenliini salama karlnda belirli bir vergi alarak iktisad gcn korumay baaran Bahreyn Karmatleri, Mehd krizinin yaanmasndan sonra itikadi hedeflerindeki inandrcln kaybetmitir. nsanlarn davete olan bu inanszl beraberinde siyasi k getirmi, hicri drdnc yzyln sonlarnda hareket siyasi gcn neredeyse tamamen kaybetmise de beinci yzyln sonlarnda Seluklularn Bahreyni ele geirmelerine kadar varlklarn srdrmlerdir. Suriye Karmatleri ise Zikreveyhin kendisini Mehd ya da Mehd olarak dn beklenen Muhammed b. smilin soyundan gelen birisi olarak gstermesi ile siyasi bir g elde etmi; ancak karizmatik bir lider olarak grlen Zikreveyhin siyasi beceri ve baarsna endeksli olan hareket Zikreveyhin ldrlmesi ile gcn kaybetmitir. Yemen Karmatleri de temelde Ali b. Fadln karizmatik kiiliine bal olarak gelimi, onun ldrlmesi ile siyasi gcn ksa srede tamamen yitirmitir.

286

Mehdnin bekledikleri tarihte zuhur etmemesi Horasan-Mvernnehir Karmatlerinde de ciddi bir duraklama ve gerilemeye sebebiyet vermitir. Ancak bu blgedeki dler dier blgelerdekilerin aksine retiye zel bir nem vererek davetin ayakta kalmasn baarmlardr. Blgedeki Karmatleri zayflatan asl tehlike Fatm halifesi Muizun onlar kazanmaya dnk politikalar olmutur. Fatmlerin Abbaslere kar ciddi bir alternatif oluturmasnn da etkisiyle hicri drdnc asrn sonlarndan itibaren blgedeki Karmat dler hzla Ftm saflarna gemiler; blgede beinci yzyln ortalarnda hemen hibir Karmat yanda kalmamtr.

287

KAYNAKA
ADAM, Baki, Dinler Tarihi, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir, 2000. ADAMSON, Peter-TAYLOR, Richard C. (Ed.), Arabic Philosophy, Cambridge University Pres, Cambridge, 2005. AK, Ahmet, Mturd ve Mturdlik, stanbul, 2008. AKOLU, Muharrem, Mihne Hadiseleri ve Mutezilenin Tarihi Seyrine Etkisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, ESBE, Kayseri, 2001. AKSEK , Ahmet Hamdi, Gizli Tarikatlar Nasl Balad: Batnlik ve Karamitann yz I ve II, Seblrread, C. I, S. 2425, ( st., 1948), ss. 380382, 386 387. EL-ALEV, Ali b. Muhammed b. Ubeydullah (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b. Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972. AL BHA , Mohamed A., The Transformation of Spirital Substance into Badily Substance in Isml Neoplatonism, Neoplatonism and Islamic Though ierisinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, ss. 167177. AM NRAZAV , M., Ab Yaqb Sijistn, An Anthology of Philosophy in Persia, Ed. S. H. Nasr-M. Aminrazavi, C. II, New York, 2001, ss. 7071. El-ANTK, Yahy b. Sad b. Yahy (458/1067), Trhul-Antk, Thk. mer Abdsselm Tedmr, Trablus, 1990. ARSLAN, Ahmet, slm Felsefesi zerine, Vadi Yay., Ankara, 1999. ATALAN, Mehmet, iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2004. AVCU, Ali, mamiyye iasnda mamet Anlaynn Douu, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Samsun, 2002. AYDINLI, Osman, Fethinden Smnlerin Yklna Kadar Semerkant Tarihi, Doktora Tezi, MSBE, st., 2001. AZ ML , Mehmet, Abbasiler Dnemi Babek syan, lhiyt, Ankara, 2004. BADD, Eb Mansr Abdulkahir (429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. Ethem Ruhi Flal, TDVY, Ankara, 1991. BALIOLU, Ahmet, nan Esaslar Asndan Drzlik, Ankara Okulu, Ankara 2004. BARTHOLD, W., slm Medeniyeti Tarihi, ev. Fuad Kprl, Ankara, 1977.

288

-------- Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz. Hakk Dursun Yldz, TTKB, Ankara, 1990. BAYHOM-DAOU, Tamima, The Second-Century Gulat were They Really Gnostic?, Journal of Arabic and Islamic Studies, C. 5, (London 2003). BEDEV, Abdurrahmn, Mezhibul- slmiyyn, Beyrut, 1973. BELZUR, Ahmed b. Yahy b. Cbir b. Dvud, Fthul-Buldn, ev. Mustafa Fayda, TCKBY, Ankara, 2002. BELH, Muhammed b. Mahmd b. mer, Fadil-i Belh, Thk. A. Habib, Tahran, 1931. BENL , Yusuf, Hicr kinci Asrda Kfe Merkezli Gult Hareketler, Yaynlanmam Doktora Tezi, anlurfa, 1999. BEZZN, Hasan, el-Karmta beyned-Dn ves-Sevr, Lbnan, 1997. BRN, Ebr-Reyhn Muhammed b. Ahmed (440/1048), el-srul-Bkiye anilGurnil-Hliye, Thk. Eduard Sachau, Leipzig, 1923. -------- Tahkku m lil-Hind, Thk. E. Sachau, Berlin, 1887. BOZAN, Metin, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci, Yaynlanmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2004. BOZKURT, Nahide, Oluum Srecinde Abbas htilali, Ankara Okulu, Ankara, 2000. BOZKU, Metin, Bveyhler ve ilik, Vizyon Yay., Sivas, 2003. BUCKLEY, R. B., lk Dnem i Gulat, ev. Mehmet Atalan, F FD, C. 10, S. 2, (Elaz 2005), ss. 137159. BULUT, Faik, slam Komncleri, Doruk Yaynlar, Ankara, 1997. BST, Ebl-Ksm smil b. Ahmed (V./XI.y.y. balar), Kef Esrril-Btniyye ve avar Mezhebihim, Studies in Early Ismailism ierisinde, S. M. Stern, E. J. Brill, 1983, ss. 315320. BYKKARA, Mehmet Ali, slam Mezhepleri Aratrmalarnda Terminolojiyle likili Sorunlar, slm Aratrmalar, 19, S. 2, (2006), ss. 257271. -------- smillere Atfedilen Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, Aratrma Dergisi, C. III, S. 2, (1998), ss. 3549. -------- Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhebleri Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005. lam

289

CB R, Muhammed bid, Arap Aklnn Oluumu, ev. Yaynclk, st., 1997.

brahim Akbaba,

-------- slmda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, Kitabevi, st., 1997. -------- Arap- slm Kltrnn Akl Yaps, Kitabevi, st., 1999. CAFER b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-lim vel-ulm, Thk. James w. Morris, London, 2001. -------- Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. -------- Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. -------- Kitbul-Feriz ve Huddud-Dn, Thk. Hseyin Hamdn, F NesebilHulefil-Ftmiyyn ierisinde, Kahire, 1958. CANAN, brahim, Eb Htim er-Rz, D A, X, ( stanbul 1994). CHOKR, Melhem, slmn Hicr kinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev. Aye Meral, Anka Yay., st., 2002. CORB N, Hanry, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, letiim Yay., st., 1994. CRONE, Patricia, A New Text On Ismailism at the Samanid Court, Leiden, 2003. CVEYN, Alaaddn Ata Melik (681/1283), Trih-i Cihan Ga III, ev. Mrsel ztrk, K.B.Y., Ankara, 1988. ET NKAYA, Bayram Ali, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, Elis Yay., Ankara, 2003. DAFTARY, Farhad, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001. -------- A Short History of the Ismilis, Edinburg, 1998. -------- Isml Literatre: A Bibliography of Sources and Studies, London, 2004. -------- Carmatians, Encyclopaedia Iranica, IV, Ed. Ehsan Yarshater, NewyorkLondon, 1990. -------- A Major Schism in the Early Isml Movement, Studia Islamica, No: 77, (1993). -------- The Earliest Ismls, Arabica, 38, (1991), 214245. -------- Emeviler Dneminde ve Abbasilerin lk Dnemlerinde ran, Horasan ve Mvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, ev. Mehmet Atalan, Kelam Aratrmalar, C. 4, S. 2, (2006), ss. 139158. Texts, Documents and Artefacts: Islamic Studies in Honour of D. S. Richards,

290

-------- smllik: Eski ve Yeni Davet, ev. Muzaffer Tan, Din Aratrmalar, C.8, S. 25, (Mays-Austos 2006). -------- Klasik smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, slam nanlarnda Hz. Ali ierisinde, Haz. Ahmet Yaar Ocak, TTKY, Ankara, 2005. -------- smailler Arasnda Entelektel Hayat: Bir zet, Haz. F. Daftary, slmda Entelektel Gelenekler ierisinde, ev. Muhammed eviker, nsan Yay., st., 2005. DANCANA, Cristina, Grek into Arabic: Neo Platonism in Translation, Arabic Philosophy ierisinde, Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, (ss. 1031 Aras). DE BLO S, Franois-HAMDN, Abbas, A Re-Examination of al-Mahds Lette to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs, Journal of the Royal Asiatic Society, (1983). DE GOEJE, M. J., Memoire Sur les Carmathes de Bahrein et Las Fatimides, Leiden, 1886. DEYLEM, Muhammed b. Hasan (VIII./XIV. asrn balar), Beynu MezhibilBtniyye ve Butlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammed iinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz. DROWER, E. S., The Mandeans of Iraq and Iran: Their Cults, Customs, Magic Legends and Folklore, Oxford, 1937. EBL-F D, mdddn smil b. (732/1331), el-Muhtasar f Ahbril-Beer, Drul-Merif, Beyrut, Trz. EB F RS, ihbeddn (937/1530), Metliu-ums f Marifetin-Nfs, Erbau Rasili smiliyye ierisinde, Thk. rif Tmir, Selemiye, 1952. EBL-MEL Muhammed el-Hseyn el-Alev (500/1107 civar), Beynul-Edyn, ev. Yahya el-Haab, Mecelletl-Klliyetil-Edeb ierisinde, C. 19, S. 11, (1957). EB TEMMM (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982. (Eser yanllkla Abdana nispet edilerek neredilmitir.) -------- Bbu-eytn min Kitbi-ecere, Ed. Wilferd Madelung-Paul Walker, Leiden-Boston-Kln, 1998. EK NC , Abdullah, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri, Doktora Tezi, FSBE, Elaz, 2002.

291

EL ADE, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, ev. Ali Berkay, Kabalc Yay., st., 2003. ESMA L, Aziz NANJ , Azim, The Ismls in History, Ism l Contribution to Islamic Culture iinde, Ed. S. H. Nasr, Tahran, 1977, (ss. 227258 Aras). EST N, Colette-LAPORTE, Helene, Yunan ve Roma Mitolojisi, ev. Musa Eren, Tbitak, Ankara, Trz. EL-EAR, Ebl-Hasen (324/935), Makltul- slmiyyn ve htilful-Musalln, ev. Mehmet Dalkl-mer Aydn, Kabalc Yaynlar, st., 2005. El-FAHR, Ali b. Muhammed b. Abdillah (IX./XV. asr), Telhsul-Beyn f Zikri Fraki Ehlil-Edyn, Thk. Red el-Bender, London, 1994. FAHR , Macit, slm Felsefesi Kelam ve Tasavvufuna Giri, ev. ahin Filiz, nsan Yay., st., 1998. FAZLURRAHMAN, slm, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000. F L PPON -RONCON , Pio, The Soteriological Cosmology of Central Asiatic Ismlism, Isml Contributions of Islamic Culture ierisinde, Ed. S. Hseyin Nasr, Tahran, 1977, ss. 101120. FLORAMO, Giovanni, Gnostisizm Tarihi, ev. Selma Aygl Ba-Bilal Ba, Litera Yay., st., 2005. FRYE, R. Nelson, Ortaa Baars Buhara, ev. Hasan Kurt, Ankara, Trz. -------- Orta a Baars Buhara, ev. Hasan Kurt, A FD, C. XLI, (Ankara 2000). GL B, Mustafa, el-Karmta beynel-Medd vel-Cezr, Beyrut, Trz. -------- Trhud-Davetil- smiliyye, Beyrut, 1965. -------- Hareketl-Btniyye fl- slm, Beyrut, 1982. GARDNER, I., The Eschatology of Manichaeism as a Coherent Doctrine, The Journal of Religious History, Vol. 17, No: 3, (1993). GAZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (505/1111), Btnliin yz, ev. Avni lhan, TDVY, Ankara, 1993. GKALP, Yusuf, Zeydlik ve Yemende Yayl, Yaynlanmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005. GREGORY, Abl-Ferec, Abl-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, TTK Basmevi, Ankara, 1945. GNDZ, inasi, Sbiler Son Gnostikler, Vadi Yay., Ankara, 1999.

292

-------- Anadoluda Paganizm Antik Dnemde Harran ve Urfa, Ankara Okulu, Ankara, 2005. -------- Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu, Ankara, 2004. -------- Gnostik Dinler, Dinler Tarihi ierisinde, Ekrem Sarkolu, Kardelen Kitabevi, Isparta, 1999, (112139 Aras). -------- Gnostik Mitolojide D Motifi ve Demiurg Dncesi, OM FD, S. 9, (Samsun 1997). -------- Nag Hammadi Literatr ve Ademin Vahyi, OM FD, S. 7, (Samsun 1993). -------- Arkonlarn tabiat zerine, OM FD, S. 9, (Samsun 1997). GNDZ, .-NAL, Y.-SARIKIOLU, E., Dinlerde Ykseli Motifleri, Vadi Yay., Ankara, 1996. HAKYEMEZ, Cemil, Gaybet nanc ve ilikteki Yeri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. -------- ada Gaybet nanc ve Gaib On kinci mam, sam Yay., st., 2009. HAL D, Halil, smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar, D FM, Yl: 4, S. 14, ( stanbul 1930). -------- Pamir smailleri Akdelerine Aid, D FM, Yl: 2, S. 7, ( stanbul 1928), 8188. HALM, Heinz, Shiism, Edinburg, 1991. -------- The Fatimids and Their Tradition of Learning, The Institute of Ismaili Studies, London, 1997. -------- Kzmlciyyetl- smliyyn minel-Ahdi m Gablel-Ftm, Nr. Farhad Daftary, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Beyrut, 1999. -------- el-Ahdl- sml ve Meclisl-Hikme Zamanel-Ftmiyyn, Thk. F. Daftary, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Trc. Seyfeddn Gasr, Beyrut, 1999. HAMDAN , Hseyin, On the Geneology of the Fatimid Caliphs, Cairo, 1958. --------, A Compendium of Isml Esoterics, Islamic Culture, Vol. 11, (1937). HAMDN, Abbas-DE BLO S, Franois, A Re-Examination of al-Mahds Lette to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs, Journal of the Royal Asiatic Society, (1983).

293

HM D, Htim b. brhim (596/1199), Meclis, Rise of the Fatmids ierisinde, Iwanov, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, ss. 107113. HAMMD, Muhammed b. Mlik el-Yemen (V./XI. asrn ortalar), Kef EsrrilBtniyye ve Ahbril-Karmta, Ahbrul-Karmta ierisinde, Sheyl Zekkar, am, 1987, II, (349382 aras). Eser smail Hatib Erzen tarafndan Btnliin ve Karmatliin yz adyla Trkeye evrilmitir. (Ankara, 1948). HASAN, brhimEREF, Tah Ahmed, el-Muiz Lidnillh, Kahire, 1948. HASAN HAN, Muhibbl, Ortaa slam Siyasetinde Devlete Kar Ayaklanma Teorileri, slmda Siyaset Dncesi ierisinde, nsan Yay., st., 1995. El-HATB, Ahmed, el-Hareketl-Btniyye fl-lemil- slm, Amman, 1984. HAYES, E. R., Urfa Akademisi, ev. Yaar Gnen, Yaba Yay., stanbul, 2002. HAZREC, Ali b. Hasan (812/1409), Asecedl-Mesbk, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, ss. 613629. HEMEDN, Muhammed b. Abdlmelik (521/1127), Tekmilet Trhit-Taber, Trht-Taber iinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Kahire, 1967, XI, (185458 aras). HERMES, Corpus Hermeticum, ev. Cbir, Arap slam Kltrnn Akl Yaps ierisinde, Kitabevi, st., (ss. 343350). H ZMETL , Sabri, tikad slam Mezheplerinin Douuna ctima Hadiselerin Tesiri zerine Bir Deneme, A FD, XXVI, (1983). -------- Karmatler, D A, C. 24, st., 2001. HODGSON, M. S. G., Bakliye, Encyclopaedia of Islam, C. I, (E. J. Brill 1986). HUNSBERGER, Alice, Nasr Hsrev: Ftm Entelektel, slmda Entelektel Gelenekler ierisinde, Der. Farhad Daftary, ev. Muhammet eviker, nsan Yay., stanbul, 2005. HSEY N, Kamil, Collectanea, E. J. Brill, Leiden, 1947. IRAK, Eb Muhammed Osman b. Abdullah (V./XI. asr), el-Frakul-Mfterika beyne Ehliz-Zey vez-Zendka, Thk. Yaar Kutluay, A FY, Ankara, 1961. Eser, Kutluay tarafndan Trkeye de kazandrlmtr. Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, Ankara, 1962.

294

IIK, Hidayet, slam Bilginlerinin Seneviyye Ad Altnda Dualist Dinlere ve Mezheplere Yaklam, Din Aratrmalar, C.6, S. 18, (Ankara 2004), ss. 149172. BNL-ADM, mer b. Ahmed (666/1267), Buyett-Taleb f Trh-i Haleb, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1988. BNL-CEVZ, Ebl-Feth Abdurrahman b. Ali (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk vel-mem, Thk. Sheyl Zekkar, Beyrut, 1995. -------- Telbs bls, Thk. M. Emn el-Hnec-M. Mnr ed-Dmek, y.y., 1921. BND-DEVDR, Eb Bekr b. Abdullah b. Aybek (713/1313), Kenzd-Drer, Thk. Salahaddn el-Mneccid, Kahite, 1961. BN EBL-HADD, Hibetullah b. Muhammed (656/1258), erhu Nehcil-Bela, Kum, 1404. BN EB USAYB A, Ahmed b. Ksm, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, Kahire, 1883. BNL-ESR, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed (630/1223), el-Kmil ft-Trh, ev. Ahmet Araka, Bahar Yay., stanbul, Trz. BN FADLALLAH EL-UMER, Ahmed b. Yahy (749/1348), Meslikl-Ebsr f Memlikil-Emsr, Thk. Bessam Muhammed Brd, y. y., Trz. BN HACER, Ahmed b. Ali el-Askaln (856/1452), Lisnul-Mzn, Thk. Abdlfettah Ebu udde, Beyrut 2002 BN HALDN, Abdurrahman b. Muhammed (808/1405), Kitbul- ber, MatbaatulMsriyye, Msr, 1863. -------- Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara, 2004. BN HALL KN, emsddn Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr (681/1282), Vefeytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, Thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Kahire, 1948. BN HAVKAL, Ebl-Ksm Muhammed (367/977), Sretl-Arz, Nr. J. H. Kramers, Leiden, 1939. BN HAZM, Ali b. Ahmed b. Sad el-Endels (456/1064), el-Fasl fl-Milel velEhv ven-Nihal, Thk. M. brhim Nasr-Abdurrahmn Umeyr, Beyrut, 1996. BN HEYSEM, Eb Abdullah Cafer b. Ahmed b. Esved (350/961 civar), KitbulMnzart, Ed. Wilfred Madelung-Paul Walker, London, 2001.

295

BNL- MD, Ebl-Felh Abdullah b. Hay b. Ahmed (1089/1678), ezertzZeheb f Ahbri men Zeheb, Thk. Abdlkdr el-Arnat-Mahmd el-Arnad, Beyrut, 1989. BN ZR, Eb Abdillh Muhammed b. Muhammed (695/1295), el-BeynulMurib f Ahbril-Endels vel-Marib, Thk. Levi Provenal, Leiden, 1948. BN KALN S, Eb Yal Hamza (555/1160), Zeyl Trh-i Dmek, Beyrut, 1908. BN KESR, sml b. Umer (774/1372), el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, Msr, Trz. BN K LLS, Ebl-Ferec Yakb (380/991), er-Risletl-Mzhibe, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1988. BN MANZR, Cemlddn Muhammed b. Mkrem (711/1311), Lisnl-Arab, Dru Sdr, Beyrut, Trz. BN NEDM, Ebl-Ferec Muhammed b. shak (385/995), el-Fihrist, Thk. brhim Ramadan, Beyrut, 1994. BN TEYM YYE, Takiyyuddn Ahmed b. Abdlhalm (728/1328), MinhcusSnnetin-Nebeviyye, Thk. Muhammed Read Slim, y. y., 1986. -------- Mecmu Fetv, Thk. Abdurrahman Muhammed b. Ksm, Riyad, 1971. -------- Deru Teruzil-Akl ven-Nakl, Thk. Muhammed Read Slim, DrulKunzil-Edebiyye, y.y., Trz. BNT-T KTAK, Muhammed b. Ali b. Tabatab (660/1262), Kitbul-Fahr, Msr, 1896. BN TLN, emseddn b. Muhammed (953/1546), el-Eimmetl- sn Aer, Thk. Selahaddn el-Mneccid, Beyrut, 1958. BN VELD, Ali b. Muhammed (612/1215), Dmiul-Btl ve Hatful-Mndl, Nr. Mustafa Glib, Beyrut, 1982. BN VELD, Hseyin b. Ali b. Muhammed (667/1268), er-Risletl-Vahde f Tesbtil-Akde, An Early Fatimid Source on the Time and Authorship of the Rasail Ihwan al-Safa ierisinde, Abbas Hamdani, Arabica, XXVI, (1979). ( ngilizce evirisi). DR S, dris b. mduddn b. Hasan b. Abdullah (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, Drul-Endels, Beyrut, 1986. -------- Zehrul-Men, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1991. LHAN, Avni, Btniye, D A, C.5, ( stanbul 1992), ss. 190194.

296

-------- Eb Yakb es-Sicistn, D A, C. 10, ( stanbul 1994). SFERYN, Ebl-Muzaffer (471/1078), et-Tabsr fd-Dn ve Temyzl-FrakinNciyeti anil-Hlikn, Thk. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983. IVANOW, Wladimir, Studies in Early Persian Ismailism, 2. Bask, Bombay, 1958. -------- Ibn al-Qaddah, Bombay, 1957. -------- A Guide to Ismaili Literature, Royal Asiatic Society, London, 1933. -------- Rise of the Fatmids, Oxford University Pres, Calcutta, 1942. -------- Ismaili Literature: A Bibliographical Survey, Tahran, 1963. KADI ABDLCEBBR b. Ahmed el-Hemedn (415/1020), Tesbt DelilinNbvve, Thk. Abdlkerm Osman, Beyrut, Trz. KADI NUMAN b. Muhammed (363/974), Kitbul-Himme f dbi Etbil-Eimme, Thk. Muhammed Kmil Hseyin, Kahire, Trz. -------- el-Urczetl-Muhtra, Thk. smil Poonovala, Montreal, 1970. -------- Deiml- slm, Thk. Ali Asar Feyzi, Kahire, 1951. -------- Kitbul-Meclis vel-Msyert, Thk. Habib el-Fak- brhim ebbhMuhammed el-Yalev, Tunus, 1978. -------- Essut-Tevl, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960. -------- Tevld-Deim, Thk. Muhammed Hasan el-Azam, Kahire, 1982, III, 112. -------- htilfu Uslil-Mezhib, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1983. -------- ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970. -------- erhul-Ahbr, Beyrut, 1994. -------- Kitbul- ktisr, Thk. Muhammed Vhid Mirza, Dmek, 1957. KAHVEC , Niyazi, ia ve Mutezilenin Reddiye Literatr zerine alma, Din Aratrmalar, C. 8, S. 23, Ankara, 2005, ss. 6991. KALHAT, Eb Abdullh Muhammed b. Sad el-Ezd (1205/1781), el-Kef velBeyn, Thk. smil Kif, Y. Y., 1980. KARASAR, Niyazi, Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel Yaynlar, Ankara, 1998. KARLIA, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yay., st., 2004. KN, Ebl-Ksm, Zbdetut-Tevrh: Trh-i smliyye ve Nizriyya ve Melhide, Tsh. M. T. Dnipejuh, Revue de La Faculte des Lettres, Universite de Tabriz iinde, No: 9, 1964.

297

KE, Muhammed b. mer (IV./X. asrn ortalar), htiyru Marifetir-Ricl, Thk. Mehdi er-Rec, Kum, 1404. KILI, Cevdet, Felsef Dncede Bir Kavram, Din Aratrmalar, C. 9, S. 25, (Ankara 2006). K RMN, Hamdddn Ahmed b. Abdullah (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960. -------- Rhatul-Akl, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1983. -------- el-Akvluz-Zehebiyye, Thk. Salh es-Sv, y.y., 1976. -------- er-Risletl-Mevsme bil-Viza, Mecmu Rasili Kirmn, Thk. M. Glib, Beyrut, 1983. KORKMAZ, Sdk, Tarihin Tahrifi bn Sebe Meselesi, Aratrma Yay., Ankara, 2005. KKSAL, Mustafa Kemal, Fatmi Devletinin Kuruluu, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, st. 1989. KPRL, Fuat, zahlar ve Dzeltmeler, slm Medeniyeti Tarihi ierisinde, W. Barthold, Ankara, 1977. KUMM, Sad b. Abdillah el-Ear (300/912)-NEVBAHT, Hasan b. Ms (302/915li yllar), i Frkalar Kitbul-Maklt vel-Frak-Fraku-a, ev. Hasan Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-Ramazan imek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. KURTUB, Arb b. Sad (331/942), Slatu Trhit-Taber, Trhut-Taber ierisinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Khire, 1967, (10184 aras). KUTLU, Snmez, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDVY, Ankara, 2000. -------- slam Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, Eyll 2003, (ss. 391440). -------- Eb Mansr el-Mturd ve Maturidi Kltr evresiyle lgili Bibliyografya, mam Mturd ve Maturidilik, Der. Snmez Kutlu, Kitbiyt, Ankara, 2003. -------- (Ed.), mam Mturd ve Maturidilik, Kitbiyt, Ankara, 2003. LAOUST, Henry, slmda Ayrlk Grler, ev. E. Ruhi Flal-Sabri Hizmetli, Pnar Yay., st., 1999. LEW S, Bernard, The Origins of Ismlism, Cambridge, 1940. -------- Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yay., st., 2003. -------- Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Arkada Yay., Ankara, 2005.

298

-------- Haler, ev. Kemal Sarszen, Kap Yay., st., 2004. -------- smiller, MEB A, C. V, S. 2, st., 1933. MAARR, Ebl-Al (449/1057), Risletl-ufrn, Thk. Bint-t, DrulMerif, Msr, 1950. MADELUNG, Wilferd, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961), 43135. -------- smllik: Eski ve Yeni Davet, ev. Muzaffer Tan, Din Aratrmalar, C. 9, S. 25, (Ankara, 2006), ss. 281294. -------- mmiye Frak-Literatrne Dair Mlahazalar, ev. Ali Dere, i Frkalar ierisinde, Kumm/Nevbaht, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. -------- Aspects of Isml Theology: The Prophetic Chain and the God Beyond Being, Isml Contribution to Islamic Culture iinde, Ed. S. H. Nasr, Tahran, 1977, (ss. 5365 aras). -------- iilik ve Hariciliin Eari ncesi Kelma Katklar, ev. Blent nal, Din Ekoller ve Mezhepler ierisinde, zmir, 2001. -------- el-Ftimiyyn ve Karmtatl-Bahreyn, el- smiliyyn fl-Asril-Vast ierisinde, Nr. F. Daftary, Trc. Seyfeddn Gasr, Beyrut, 1999. -------- Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. IV, E. J. Brill, 1978, (ss. 660665). -------- Hamdan Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. III, E. J. Brill, 1986, (ss. 123124). -------- Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, Acta Iranica, E. J. Brill, (Leiden 1990), ss. 131143. MAKD S EB ME, sml b. brhm (665/1266), Kitbur-Ravzateyn f Ahbrid-Devleteyn, Thk. brhm ez-Zeybek, Beyrut, 1997. MAKD S , Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed (375/985ten sonra), AhsentTeksm, Leiden, 1909. MAKD S , Mutahhar b. Thir (355/964), el-Bed vet-Trh, Nr. Clement Huart, Badad, Trz. MAKR Z Ahmed b. Ali (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. Cemluddn e-eyyl, Kahire, 1948. -------- Kitbul-Mukaff el-Kebr, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, ss. 585611.

299

MLT E-F , Ebl-Hseyn Muhammed b. Ahmed (377/987), et-Tenbh verRedd al Ehlil-Ehv vel-Bida, Nr. Muhammed Zhid b. El-Hasan, Beyrut, 1968. MANSR EL-YEMEN, Hseyin b. Heveb b. Zzn el-Kf (302/914), KitburRd vel-Hidye,, Ed. Kmil Hseyin, Collectanea ierisinde, Leiden, 1947. MASS GNON, L., Karmatler, MEB A, C. 6, st. 1995. MTURD, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed (333/944), Kitbut-Tevhd, Thk. Bekir Topalolu-Muhammed Arc, sam Yay., Ankara, 2003. Eser ayn yazar tarafndan Trkeye evrilmitir. ( sam Yay., Ankara 2005). -------- Tevltu Ehlis-Snne, Thk. Ftma Ysuf el-Hyem, Beyrut, 2004. MECL S, Muhammed Bkr (1110/1697), Bihrul-Envr, Thk. Lecnetn min Ulem, Beyrut, 1992. MEHUL D, Kitbut-Tertb, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989. MEHERALLY, Akbaralli, A History of the Agakhani Ismailis, Canada, 1991. MESD, Ebl-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), et-Tenbh vel- rf, Beyrut, 1981. -------- Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk. Sad Muhammed el-Lahham, Beyrut, 1997. MEZ, Adam, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, ev. Salih aban, nsan Yay., st., 2000. M R AL , smil, el-Karmta vel-Hareketl-Karmatiyye ft-Trh, Beyrut, 1983. M SKEVEYH, Eb Ali (421/1028), Tecribul-mem, Thk. Ebl-Ksm mm, Tahran, 1997. MOROWEDGE, Perviz, Neoplatonism and Islamic Though, Albany, 1992. NARH, Eb Bekr Muhammed b. Cafer (348/959), Trhu Buhra, ev. Emin Abdlmecd Bedev-Nasrullah Mbeir, Khire, Trz. NASIR HSREV (481/1088), Sefername, ev. Abdlvehhab Terzi, MEB, st., 1985. -------- Hanul- hvn (Dostlar Sofras), ev. Mehmet Kanar, nsan Yay., st., 1995. -------- Zdl-Msfirn, Nr. M. B. Er-Rahmn, Berlin, 1923. -------- Cmiul-Hikmeteyn, Nr. H. Corbin-Muhammed Mun, Tahran, 1924. NASR, Seyyid Hseyin, slamda Dnce ve Hayat, ev. Fatih Tatllolu, nsan Yay., stanbul, 1988.

300

-------- slm ve Bilim, ev. lhan Kutluer, nsan Yay., st., 2006. N EL-EKBER (293/905), Mesill- mme ve Muktetaft minel-Kitbil-Evsat fl-Maklt, Thk. Joseph Vann Ess, Beyrut, 1971. NEC, Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbas (450/1058), Riculun-Nec, Nr. Seyyid Ms ez-Zencn, Kumm, 1318. NESEF, Eb Mun Meymn b. Muhammed (508/1114), Tebsratl-Edille, Nr. Hseyin Atay, D BY, Ankara, 2004. NESEF, Eb Mut Mekhl (318/930), Kitbur-Redd al Ehlil-Bida vel-Ehv, Nr. Marie Bernard, Annales Islamologiqes, C. 16, (1980), ss. 39126. NESEF, Necmeddn mer b. Muhammed b. Ahmed (537/1142), el-Kand f Zikri Ulemi Semerkand, Thk. Nazar Muhammed el-Faryb, Riyad, 1991. NER, Ali Sami, slmda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman Tun, nsan Yay., st., 1999. NEVNUL-H MYER, Eb Sad (573/1178), el-Hrul-Iyn, Thk. Kemal Mustafa, Kahire, 1948. NETTON, Ian Richard, slam Felsefesinde Yeni Efltunculuk, ev. Grbz Deniz, Din Aratrmalar, C. 7, S. 19, (Ankara 2004). NEVBAHT, Hasan b. Ms (302/915li yllar), KUMM-Sad b. Abdillah el-Ear (300/912) i Frkalar Kitbul-Maklt vel-Frak-Fraku-a, ev. Hasan Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-Ramazan imek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. NSBR, Ahmed b. brhim (V./XI. asrn balar), sbtul- mme, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. -------- stitrul- mm, Nr. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (269284 aras). N ZAMLMLK, Eb Ali Hasan et-Ts (484/1092), Siyasetnme, Dergah Yay., (5. Bask), st., 2003. NOMOTO, Shin, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim al-Rz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999. NUH, Ali, el-Hitbul- smil, Drul-Yenb, Dmek, 1994. NUVEYR, Ahmed b. Abdilvehhb (733/1332), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. Muhammed Cbir Abdll el-Hn, Khire, 1984. OCAK, Ahmet Yaar (Der.), slam nanlarnda Hz. Ali, TTKY, Ankara, 2005.

301

OLERY, De Lacy, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Yaar Kutluay-Hseyin Yurdaydn, Pnar Yay., st., 2003. ONAT, Hasan, Bilgi, Bilim ve Yntem, Ed. Halis Albayrak, slam Bilimlerinde Yntem, litam, Ankara, 2005. -------- Emeviler devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, Ankara, 1993. -------- Eb Him, D A, C. X, ( stanbul 1994). -------- Bilgi, Bilimsel Yntem ve slm/ lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye) Yntem Sorunu, Modern Dnemde Din limlerin Temel Meseleleri, sam Yay., st., 2007, ss. 41-56. -------- Trkiyede slm Mezhepleri Tarihinin Geliim Srecinde Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalnn Yeri, Ethem Ruhi Flalya Armaan, Vadi Yay., Ankara, 2002. Z, Mustafa, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul, 1986. -------- smiliyye, D A, C. XVI, stanbul, 1997 ZBUDUN, Sibel, Hermesten drise Bir Dinsel Gelenein Dnm Dinamikleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, HSBE, Ankara, 2000. ZTRK, Mustafa, Kuran ve Ar Yorum, Kitbiyt, Ankara, 2003. ZTRK, Yaar Nuri, Hallac- Mansur ve Eseri, stanbul, 1996. P CKLAY, A. S., History of the Ismailis, Bombay, 1940. PLOT NUS, Enneadlar, ev. Zeki Aslan, Asa Kitabevi, Bursa, 1996. -------- The Enneads, London, 1962. POONAWALA, Ismail K., Biobibliography of Isml Literatre, Malibu, California, 1977. -------- Abul-Hasan Muhammed b. Ahmed Al-Bazdaw or Al-Bazdah, Encyclopaedia of Islam, (New Edition), C. VII, (E. J. Brill 1982). RZ, Eb Htim Ahmed b. Hamdn (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. Abdullah Sellm, Badad, 1988. -------- Kitbuz-Zn, I-II, Thk. Hseyin Hamdn, Kahire, 1957, 1958. -------- Almun-Nbvve, Thk. Salah es-Sv-Gulam Rz Avn, Tahran, 1977. -------- Kitbul-Islh, Thk. Hasan Minehr-Mehdi Muhakkik, Tahran, 2004. RZ, Fahreddn (606/1209), tikadtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, Thk. Mustafa Bek Abdurrzk, Beyrut, 1982.

302

RESS, Ksm b. brhim (246/860), Mecmu Ktb ve Resil, Thk. Abdlkerm Ahmed Cedebn, Drul-Ktbil-Yemniyye, Yemen, 2001. RE DDDN FADLALLAH, Cmiut-Tevrh, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde, P. III, (1930), ss. 509-536. ( smillikle ilgili ksmn neri) RUDOLPH, K., Gnosis: The Nature and History of Ancient Religion, Trc. R. Wilson, Edinburg, 1983. SB , Sbit b. Sinan (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (183-247 aras). SBN, Nreddn Ahmed b. Mahmd b. Eb Bekr (580/1184), el-Bidye f UslidDn, Thk. Bekir Topalolu, 7. Bask, Ankara, 2000. SACHED NA, Abdlaziz, Islamic Messianism, Albany, 1981. SAFFAR, Muhammed b. Hasan b. Ferrh (290/902), Besirud-Deractil-Kbr f Fedili li Muhammed, Kum, 1374. SAIR, Abdullah, Abbasi Dneminde Zenci Hareketi, MSBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, st., 2002. SARIAM, brhim, Emev-Him likisi, TDVY, Ankara, 1997. SARIKAVAK, Kzm, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, TDVY, Ankara, 1997. SARIKIOLU, Ekrem, Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta, 1999. SCH MMEL, Annemarie, Saylarn Gizemi, ev. Mustafa Kpolu, Kabalc Yay., st., 2000. SEL B, Eb Mansr (429/1038), Hkmdarlk Sanat, ev. Sait Aykut, stanbul, 1997. SEMN, Eb Sad Abdlkerm b. Muhammed b. Mansr (562/1166), el-Ensb, Thk. Abdullah Umer el-Brd, Beyrut, 1988. SEYY D N EL-HATTB (533/1138), Gyetl-Mevld, The Rise of the Fatimids ierisinde, Thk. Iwanov, Oxford University Pres, Calcutta, 1942. SHARON, Moshe, Black Banners from the East, Jerusalem-Leiden, 1983. SIBTU BN L-CEVZ (653/1257), Mirtuz-Zamn, Ahbrul-Karmta ierisinde, Nr. Sheyl Zekkr, Riyad, 1989. S C STN, Eb Yakb shak b. Ahmed (360/970ten sonra), Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin, Pris/Tahran, 1988. -------- Kitbul-Mekld, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismaelienne iinde, Tahran/Pris, 1961.

303

-------- Kitbul- ftihr, Thk. Mustafa Glib, Drul-Endels, 1980. -------- Sllemn-Nect, Nr. Mohamed Abualy Alibhai, Ab Yaqb al-Sijistani and Kitab Sullam al-Najat ierisinde, Ph. D., Harvard University, 1983, (177-290 aras). -------- Kitbu sbtin-Nbt, Thk. Arif Tmir, Drul-Merk, Beyrut, 1982. -------- Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasili smiliyye ierisinde, Beyrut, 1983. -------- Kitbul-Yenb, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismailienne iinde, TahranParis, 1961. -------- er-Risletl-Bhira, Thk. Murtaz Esad, Tahkkt- slm, Vol. 7, No: 1, (Tahran 1992). STERN, S. M., Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983. -------- Ismls and Qarmatians, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983, (289 298). -------- The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983, (189223). -------- Abl-Qsm al-Bust and his Reftation of Ismlism, Studies in Early Ismlism ierisinde, E. J. Brill, Leiden, 1983, ss. 299320. -------- Heterodoxs Ismlism at the Time of Al-Muizz, Studies in Early Ism lism, E. J. Brill, Leiden, 1983. -------- Abdn, Encyclopaedia of Islam, (Nem Edition), Ed. B. Lewis-C. Pellat-j. Schacht, C. I, (E. J. Brill 1986). -------- Ab Htim al-Rz, Encyclopaedia of Islam, (New Edition), C. I, (E. J. Brill 1986). -------- Ab Yakb Ihsak b. Ahmed Al-Sidjz, E. I., (New Edition), C. I, (E. J. Brill 1986). K R, Mahmud, el-Karmta, Beyrut, 1984. EHR STN, Muhammed b. Abdilkerm (548/1153), el-Milel ven-Nihal, Thk. Ahmed Fehmi Muhammed, Fustad, 1948. EREF, Tah Ahmed-HASAN, brhim, el-Muiz Lidnillh, Kahire, 1948. EEN, Ramazan, Harran Tarihi, TDVY, Ankara, 1996. TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerir (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. Muhammed Ebul-Fadl brhim, Beyrut, Trz.

304

TM R, Arif, Ubeydullah el-Mehd, Drul-Mesre, Beyrut, 1990. -------- el-Karmta beynel- ltizm vel- nkr, Dmek, 1996. -------- el-Kim vel-Mansr el-Ftimiyyn, Beyrut, 1982. TAN, Muzaffer, Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, ASBE, Ankara, 2000. -------- smaililiin Teekkl Sreci, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005. -------- Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, Din Aratrmalar, C. 10, S. 30, (Ocak-Nisan 2008). -------- On the Ismaili Understanding of History: A Doctrine of Cyclical Time, Journal of Islamic Research, Vol. 1, No: 2, (2008). -------- Erken Dnem smaililik ve Temel Grleri, Ekev Akademi Dergisi, S. 39, Erzurum 2009. TARAD, Tadrus, el-Hareketl-Karmta fl-Irak ve-m vel-Bahreyn ve Ehemmiyyetht-Trhiyye, Dmek, 2002. TAYLAN, Necip, slm Felsefesi, Ensar Neriyat, st., 1997. TAYLOR, Richard C., A Critical Analysis of the Kalm f Mahd al-Khair (Liber de Causis), Neoplatonism and Islamic Though iinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, (ss. 1131 Aras). TUCKER, William F., Abd Allh Ibn Muviya and the Janhiyya, Studia Islamica, No, 51, (1980), ss. 3957. TUMA, Elias H., lk Dnem Arap Ekonomi Politikalar, ev. Ali Dere, C FD, S. 4, (Sivas 2000). TUNB LEK, Hasan Hseyin, Monoteist nanlarda Ulhiyet Anlay, Marife, Yl: 3, S. 1, (Konya 2003). TS, Eb Cafer Muhammed b. Hasan (460/1067), Fihrist, Necef, Trz. VAZ R , Mostafa, The Emergence of Islam: Prophecy Imamate and Messianism in Perspective, New York, 1992. VEC H, Abdsselam b. Abbas, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999. WALKER, Paul, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993. -------- Rivyetn smiliyyetn min Edebil-Frakil-Gliyye havlel-Frakil- sneyn ves-Sebnel-Htie, Thk. Ferhad Daftary, el- smiliyyn fl-Asril-Vast iinde, Beyrut, 1999.

305

-------- The Ismls, Arabic Philosophy ierisinde, Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Cambridge, 2005, (7291 aras). -------- The Universal Soul and the Particular Soul in Isml Neoplatonism, Neoplatonism and Islamic Thought iinde, Ed. Pervez Morovedge, Albany, 1992, (ss. 149165 aras). -------- lk Dnem smili Dncesinde Kozmik Hiyerariler: Eb Yakub esSicistaninin Gr, slam Mezheplerine Dair Baz Kavramlar ierisinde, ev. Blent nal, zmir, 1997. WASSERSTROM, Steve, The Moving Finger Writes: Mughra b. Sads Islamic Gnosis and the Myths of Its Rejektion, History of Religion, Vol. 25, No: 1, 1985, ss. 1-29. WATT, Montgomery, slm Felsefesi ve Kelm, ev. Sleymen Ate, Pnar Yay., st., 2004. -------- slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. Ruhi Flal, Birleik Yay., st., 1998. WEBER, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., st., 1998. YKT EL-HAMEV, Mucemul-Buldn, Beyrut, 1977. YALTKAYA, erafettin, Ftmler ve Hasan Sabah, D FM, Yl: 1, S. 4, ( st. 1926), 1-20. -------- Btnlik Tarihi, D FM, Yl: 2, S. 8, ( st. 1928), 1-22. -------- Nsr Hsrev, D FM, Yl: 2, S. 5-6, ( stanbul 1927), 1-21. -------- Karmta ve Sinan Reidddn, D FM, Yl: 2, S. 7, ( st. 1928), 26-27. YAVUZ, Yunus evki, Eb Htim er-Rz, D A, X, ( st. 1994). YAZILITA, Nihat, Ftm Devletinde Trkler, Doktora Tezi, GSBE, Ank. 2003. YEMEN, Eb Muhammed (VI./XII. asrn ortalar), Akids-Selse ves-Sebne Frka, Thk. Muhammed b. Abdullah el-mid, Medine, 1993. YEMEN, Muhammed b. Muhammed (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer elHcib, Nr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 184 223). YILMAZ, Saim, Mutazd ve Mktefi Dneminde Abbsler, Kayhan Yay., st., 2006. YRKAN, Yusuf Ziya, amanizm, Haz. Turhan Yrkan, tken Yay., st., 2006. -------- Ortaada Trkler, Gelenek Yay., stanbul, 2004.

306

ZEHEB, Eb Abdillah emsddn Muhammed (478/1347), Trhul- slm, Thk. mer Abdusselam Tedmr, Beyrut, 1993. -------- el- ber f Haberi men aber, Thk. Eb Hcir Muhammed es-Sad, Beyrut, 1985. ZEKKAR, Sheyl, Ahbrul-Karmta, Drul-Kevser, Riyad, 1989. ZORLU, Cem, Abbs Devletine Kar lk Silahl Hareketler, Marife, S. 1, (Konya 2001).

307

ZET Avcu, Ali, Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. Hasan Onat, 307 s. Karmatlik, smillik ierisinde III./IX. asrn ortalarnda tarih sahnesine km siyasi bir harekettir. sml davetin banda bulunan Ubeydullah elMehdnin 286/899 ylnda smil immet retisinde yapt kkl deiikliklerin Hamdan Karmat ve taraftarlarnca kabul edilmemesi neticesinde Iraktaki davet Karmatlik adyla bamsz bir harekete dnm ve smillik Fatmler ve Karmatler olmak zere iki ana kola ayrlmtr. Karmat smilliinin kendisine dayand ilk smil fikirler Maniheizm, Sbilik ve Deysniyye gibi akmlarn fikirlerinin slm dncesiyle harmanlanmas sonucu teekkl etmi olup; smil kurtulu iin ilah kaynakl gizli bilginin elde edilmesi gerektii tezine dayal dalist bir karakter tamaktadr. Horasan-Mvernnehir Karmatleri bu ilk retiyi Yeni Efltuncu bir bak asyla yeniden yorumlamlardr. Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmat gruplar lidersiz kalmlar, her d kendi davet blgesinde faaliyette bulunmaya ve Muhammed b. smilin yakn bir zamanda Mehd olarak dnecei ynndeki eski retiyi savunmaya devam etmitir. inde bulunduklar toplumsal yapnn farkll ve birbirlerinden byk oranda bamsz hareket etmeleri sonucu Karmat hareketler blgeden blgeye farkllk gstermitir. Bahreyn, Suriye, Yemen ve Iraktaki hareket daha ok Yemen kabileleri ve Rebann kollarna mensup bedevlerden ve kyllerden destek grmtr. Oysa Horasan-Mvernnehir blgesinde hareket ynetici snf ierisinde nemli bir taraftar kitlesi elde etmitir. Bu blgede cidd bir edebiyat gelitirilerek felsefenin smil dnceye girmesi salanmtr. Bahreyn ve Iraktaki Karmat hareketler, yakn zamanda zuhur edeceini iddia ettikleri Mehdnin ortaya knn gecikmesine ve taraftarlarnn bu yndeki beklentilerinin zayflamasna bal olarak siyasi glerini kaybetmilerdir. Bu durum Horasan-Mvernnehir Karmatlerinde de ciddi bir duraklama ve gerilemeye sebebiyet vermitir. Ancak bu blgedeki dler retiye zel bir nem vererek davetin ayakta kalmasn baarmlardr.

ABSTRACT Avcu, Ali, The Rise and Development Period of the Qarmatism, Ph. D., Advisor: Prof. Hasan Onat, VII+307 pp. The Qarmatism is a political movement that appeared on the historical stage in the middle of the III./IX. century. After Hamdan Qarmat, the chief Ismailite missionary of Iraq, and his followers rejected the fundamental reforms in the Ismailite teaching of imamate made by Ubeyd Allah al-Mahdi, the then leader of Ismailite mission, in 286/899, the Ismailite mission in Iraq turned into an independent movement under the name of Qarmatis, thus Ismailis split into two main branches as Fatimids and Qarmatis. The views of Manichaeism, Mandaeanism and Daysanism, which had merged into Islamic thought before, played a significant role in the shape of the earliest Ismailite views which QarmatiIsmailism based on, and they had a dualistic character, since they held that the divine secret knowledge was necessary for salvation. Afterwards, the Qarmatis of Khurasan and Transoxania reinterpreted these earliest Ismailite teachings in line with Neo-Platonist point of view. After the Fatimid-Qarmati schism, the Qarmati groups remained without a leader, so, all Qarmati missionary kept on propagating, in their regions, the original teaching that Muhammad b. Ismail was the Mahdi and would reappear in an imminent future. Due to the fact that they propagated in social settings with different features and largely acted independently of each other, the Qarmati movements appeared in a variety of forms from region to region. The Qarmati movements in Bahrain, Syria, Yemen and Iraq were mostly supported by the Yemenite tribes, the Bedouin branches of Rabia tribe and the peasants. Whereas in Khurasan and Transoxania the movement gained a remarkable supporters from amongst ruling class. In this region, by developing a considerable literature of theirs, Ismailite thought was achieved to became acquainted with philosophy. Since the imminent advent of Mahdi was delayed, which had been claimed by them, and the expectations of their followers on this point weakened, the Qarmati movements in Bahrain and Iraq lost their political power. This led to a serious withdrawal and decline in the Qarmatis of Khurasan and Transoxania. However, by attaching a special importance to the teaching, the missionaries in these regions succeeded in surviving the mission there.