1

NEG Research Centre

Byk Orta rq Layihsi-nin Harasndayq? Dr. Elnur Nsirov

Mlum olduu kimi dnyada bilinn neft ehtiyatlarnn 64%-nin mvcud olduu Orta rq corafiyas AB, elc d btn qrb dnyas n fvqlad strateji hmiyyt malikdir. Lakin Orta rq sadc sahib olduu yeralt srvtlri il mhur deyil. Bu corafiya eyni zamanda ifrat dini cryanlar, terroru qruplamalar, ktlvi qrn silahlar, narkotik vasit, silah v insan qaaql il mul olan mtkkil cinayt bklri il btn dnyada tannmaqdadr. Bu nsrlrin ad kiln corafiyada mskn sala bilmsini mmkn qlan amillr mvcuddur. Bu amillri qsaca bel sralamaq mmkndr: bu corafiyada yaayan insanlarn iind yaadqlar mnfi iqtisadi v sosial rait v blg dvltlrini idar edn antidemokratik rejimlr. Bel ki, BMT-nin 2002-ci il rb lklri n insani inkiaf raportunda veriln mlumatlara gr bu corafiyada yaayan halinin 40%-i savadszdr, rb lklrind isizlrin mumi say 2010cu ild 10 milyon, 2020-ci ild 100 milyona atacaq, orta rq lklrind yaayan insanlarn 3/2-sinin gndlik qazanc 2 AB dollarndan azdr, dnya yazl mtbuatnn 1,1 %-i bu lklrin payna dr, demokratik tsisatlar ya he mvcud deyil ya da ox zifdir, blg halisinin sadc 1,6%-nin internet x vardr, sadc spaniyann adam bana illik glir miqdar 22 rb lksindkinin cmindn daha ykskdir. Byk Orta rq Layihsi (BOL) 1997-ci ild AB-da meydana glmi Yeni Amerikan sri Layihsi-nin trkib hisssi olaraq ilnib hazrlanmdr. Maraqldr ki, BOL-nin ehtiva etdiyi faliyyt sahsi rsmn elan edilmmidir. stniln vaxt yeni bir lknin bu sahy daxil edilmsi mmkndr. Buna baxmayaraq AB rsmi mnblri 27 lknin BOL-nin hat dairsind grldyn vurulamdrlar. Bu lklr aadaklardr: fqanstan, raq, ran,

Suriya, Misir, Pakistan, Sudiyy rbistan, Bhreyn, B, lczair, Cibuti, Mrake, Flstin, Qatar, Kveyt, Livan, Liviya, Somali, Sudan, Tunis, Oman, ordaniya, Ymn v Trkiy. Yaxn glckd Zaqafqaziya, Orta Asiya, ndoneziya v Malayziyann da BOL rivsin daxil edilcyi gzlnilir. Hl 1990-c illrd BOL haqqnda AB siyasi dairlrind danlsa da bu layihnin siyasi shny danmas 2000-ci il tsadf edir. lk balarda srail d myyn bir formada BOL-n daxil edilmidi, lakin Bu adminstrasiyas bunu dil gtirmmidi. BOL-nin qarlad n mhm problemlrdn biri d mhz budur. BOL-nin hyata keirilmsi mvzusunda AB rsmi dairlrind iki gr mvcuddur. Liberallar bu layihnin daha uzun mddtli v mmkn olduu qdr dinc yollarla hyata keirilmsinin trfdar olmudurlar. Corc Buun prezidentliyi dvrnd AB-n xarici siyastin hakim ksilmi yeni mhafizkarlara qar yeni liberal fikirlri mdafi edn Ronald Asmusun Kenned Pollakla birlikd qlm aldqlar v Washington Post qzetinin 22 iyun 2003 tarixli saynda drc edilmi The Neoliberal Take on the Middle East (Orta rqin Neoliberal Nqteyi nzrdn Mzakirsi) balql mqald bel deyilir: Orta rq regionundak thlklrin aradan qaldrlmas yalnz NATO-nun soyuq mharib dvrnd SSR-y qar ttbiq etdiyi uzun mddtli v geni apl bir layih il mmkndr. Orta rqd yeni mhafizkarlarn dndklri kimi gc ttbiq edilrk ntic ld etmk mmkn deyil, bu yalnz Avropal mttfiqlrimizin d ibirliyi il ttbiq edilck iqtisadi, ictimai, mdni v siyasi chtlri znd birldirn geni apl layih il mmkn ola bilr. Lakin Bu adminstrasiyasnn i bana gmsi il birlikd yeni mhafizkarlar AB-n ideoloji v akademik sviyydki falliyytin v bu faliyytlrin qrarverm mexanizmlrin trlmsin geni tsir imkanlar ld etmidirlr. AB dnyada rqibsiz tk gcdr-bu x nqtsi Bu doktrinas-nn ilham qayna idi. Mmmal 11 sentyabr hadislrindn sonra bu doktrina zn daha geni ictimai dstk tapa bilmidir. AB znn nhng iqtisadi v hrbi gcn arxalanaraq dnyann hr hans bir regionunda istdiyi nticni eld ed v zn qar ynlmi btn thlklri aradan qaldra bilr. Yeni 11 sentyabrlarn

olmamas n baqa x yolu yoxdur. AB bir yandan Orta rq blgsind mvcud olan ifrat cryanlar mhv edck digr yandan da blg lklrin demokratiyann nemtlri gtirilckdir. Belc ham xobxt olacaqdr. Ntic gz qabanda olmasayd bundan riqqt glmk olard. Amma mhz hrbi mdaxildn sonra blgd ifrat cryanlarn fallnn artdn, yoxsulluun v isizliyin oxaldn, sosial mdafinn he endiyini, n pisi is 2003-c ildn bri sadc raqda 100 mindn ox insann ldrldyn nzr alsaq yeni mhafizkarlarn planlarnn, yumuaq desk, zn dorultmadnn ahidi olaraq. AB-n BOL-nin hyata keirilmsind bu qdr tlsmsinin v layihni mmkn olan n qsa vaxt rzind hyata keirmy almasnn izahn AB-nn 1990-c illrd qarlad v hl d davam etmkd olan ciddi iqtisadi problemlrl izah etmk d mmkndr. Dorudur AB dnya iqtisadi inkiafnn lokomotivi olmaq mvqeyini hl d qoruyub saxlayr. Lakin 1964-1994-c illrdki iqtisadi bym 1995-ci ildn etibarn durunluq dvrn kemidir. 2000-ci ild ba vermi iqtisadi bhran AB iqtisadiyyatndak bdc v xarici ticart ksirinin st sviyyy xmas il mayt olunmudur. 1990-c illrd snayenin mvqeyi xarici v daxili borcun hesabna qorunmudur. Bu adminstrasiyasnn mharib xrclri v byk irktlr pul transferlrin paralel olaraq vergilri azaltmas bdc ksirinin daha da bymsin sbb olmudur. stehsal sektorda rentabelliyin azalmasnn qars ucuz dollar siyasti v aa borc faizi il alnmaa allmd. Bu adminstrasiyas lk iqtisadiyyatn xarici sramay n tamamil aq elan etmidi. qtisadi sahdki ksirlrin sbb olduu maliyy ehtiyacnn xarici qaynaqlardan tmin edilmsi istehsal sektorundak riski mhm drcd artrmd. Bunun paralelind AB iqtisadiyyat yaxn glckd mhm enerji problemlri il d qarlaa bilr. Bu is onsuz da ciddi problemlrl qarlam AB iqtisadiyyatn xlmaz vziyyt salacaqdr. AB-n Milli Enerji Siyasti nkiaf Qrupunun 17 may 2001-ci ild aqlanan raportuna gr 2001-ci ild ABn xarici neft ehtiyac 52% olmudur. 2020-ci ild bu 66%- ykslckdir. Total

istehlakn artmasndan asl olaraq bu neft idxalnn 60% artmas demkdir. Baqa szl desk bu gndlik neft idxalnn 10,4 mln barreldn 16,7 mln barrel atmas demkdir. Bunun n ran Krfzi trafndak lklrin, Sudiyy rbistan, Azrbaycan, Qazaxstan, Angola, Nigeriya, Kolumbiya, Meksika v Venesuelann neft istehsaln artrmasna ehtiyac vardr. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi dnyadak bilinn neft ehtiyatlarnn 64%-i Orta rq regionundadr. Buna gr d BOL-ni dyrlndirrkn beynlxalq neft irktlri v AB iqtidarlar arasndak mnasibtlr, bunlarn bada neft olmaqla tbii enerji qaynaqlarn nzartd saxlama strategiyas v siyasti rivsind analiz etmk lazmdr. Hal hazrda 4 beynlxalq irkt dnya neft bazarna hakimdirlr. Bunlar BP-Amocco, Royal Dutch-Shell, Exonn-Mobil v Texaco-Chevrondur. 1970-ci illrdn etibarn beynlxalq neft irktlri, byk silah istehsals irktlr v bada IMF v Dnya Bank olmaqla byk finans qurumlar AB-n milli mnafelrini myyn etmkddirlr. Yuxarda haqqnda danlan iqtisadi problemlr AB-da yeni maliyy komponentinin hakim olduu srmay tmrkzlmsini meydana gtirmidir. BOL-nin ilham prisi mhz bu enerji, silah v finans irktlrinin ittifaqdr. Hrbi mdaxildn sonra istr fqanstan istr raqda AB v koalisiya qvvlri itki vermy davam etmidirlr. Bu is lav hrbi xrclr demkdir. 2003-c ild AB-n hrbi xrclrinin artaraq 376 milyard dollara atdn nzr alsaq bunun iqtisadi problemlri olan bir dvlt n he d rkaan ntic olmad mlum olar. Htta keyfiyytindn v mahiyytindn burada shbt amaq istmdiyimiz sekilr nticsind ad kiln lklrd yerli siyasi nsrlrin iqtidara glmsi bel vziyyti dyidirmy kifayt etmmidir. Bu gn rb dalas adlandrlan, rb lklrinin ksriyytini hat etmi v uzun illr z mvcudluunu qoruyub saxlaya bili rejimlrin devrilmsi il mayt olunan xalq qiyamlarnn bu lklrdki sosial, iqtisadi v siyasi proseslrin tbii nticsi kimi qbul etmk olar. Lakin bu lklrin BOL-nin ehtiva etdiyi faliyyt sahsin daxil olduunu nzr alsaq ba vernlrin xarici mdaxildn xali olmadn syly bilrik. Barak Obamann sekilrdn sonra

verdiyi ilk mesajlarda da raq v fqanstanda sonra AB-n BOL-nin gerkldirilmsind artq birbaa hrbi mdaxily stnlk vermycyini grmk olard. Belc bu gn rb dalas adlandrlan v soyuq mharib dvrnd AB trfindn gstriln hr cr dstkl iqtidarda mhkmln bilmi rejimlrin devrilmsi il mayt olunan xalq qiyamlarnn BOL-nin trkib hisssi olduunu syly bilrik. Burada mhm bir sualla qarlarq, bundan sonra n olacaq? Yni 30-40 illik rejimlrin devrilmsindn sonra Misir, Tunis, Liviya kimi lklrd n ba verck? Mlum olduu kimi AB fqanstanda xeyli ciddi problemlrl z-z qalmdr. Bunun n sas sbbi is region xalqlarnn dncsin hakim olan anti-Amerikan hval ruhiyysidir. Bunu kklri tarixin drinliklrin uzanan sbblrl izah etmk mmkndr. AB byk ehtimalla slamla demokratiyann sintezi sasnda meydana xacaq v sekilrl hakimiyyt glmi iqtidarlarn ad kiln lklrd hakim olmasn tmin etmk istyckdir. Trkiydki mvcud iqtidar burada bir nv model v pilot layih rolu oynayacaqdr. Bu sz gedn lklrd milli glirin daltli blnmsi v halinin hqiqtn rifah sviyysinin artmasnda mhm rol oynaycaqdr. Bu is z nvbsind radikalln v anti-Amerikan hval-ruhiyysinin azalmasna tsir edckdir. Digr trfdn qlobal kapital, beynlxalq maliyy qurumlar sz gedn lklrin iqtisadiyyatlarna daha asan daxil ola bilckdir. Ba vernlrin hqiqtn bel nticlnib nticlnmycyini is zaman gstrckdir.