M.S.KIRIL, B.

HANCIO LU

DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMINDA GENEL LKELER Bilindi i gibi depremler, yapya, zamana ba l olarak de i en yklerin etkimesine neden olurlar. Buna kar lk olarak da, yapda zamana ba l olarak de i en i kuvvetler olu ur. Depreme dayankl yap tasarmnda ama, sz edilen bu i kuvvetlerin etkisinde ortaya kmas olas hasarn snrlandrlmasdr. Bu durumda, cevaplanmas gereken iki temel soru vardr. Yapda ortaya kmas olas hasarn kabul edilebilir snr nedir? Bu kabul edilebilir hasar, hangi deprem veya depremlerin etkisinde ortaya kacaktr?

Bu iki soruya verilecek cevap depreme dayankl yap tasarmnn da temel ilkesini ortaya koyacaktr. Bu temel ilke, 1998de yrrl e giren Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik (ABYYHY98)de a a daki gibi ifade edilmi tir; Hafif iddetteki depremlerde binalardaki yapsal ve yapsal olmayan sistem elemanlarnn her hangi bir hasar grmemesi, orta iddetteki depremlerde yapsal ve yapsal olmayan elemanlardaki hasarn onarlabilir dzeyde olmas, iddetli depremlerde ise can kaybn nlemek amac ile binalarn ksmen veya tamamen gmesinin nlenmesi Yukarda sz edilen iddetli deprem, 50 ylda a lma olasl %10 olan tasarm depremidir. Yani, konut ve i yeri gibi binalarn tasarmnda kullanlacak olan depremdir. Halkn yo un olarak bulundu u sinema, tiyatro, okul, spor tesisleri gibi binalar ile depremden hemen sonra kullanlmas gereken binalarda (hastaneler, itfaiye, sa lk ocaklar, ula m istasyonlar, enerji tesisleri vb.) ise bina nem katsays kullanlmak suretiyle, sz konusu tasarm depremi bytlerek kullanlr. zet olarak, e er bir bina, ABYYHY98de verilmi ko ullara uyularak tasarlanm ve in a edilmi ise, ve depremler etkisinde yukarda aklanan depreme dayankl yap tasarmnn temel ilkesine uygun bir performans gsteriyorsa, tasarm amacna ula m demektir. Depreme dayankl bir yapnn, yeterli dayanm (kapasite), yeterli rijitlik ve yeterli snekli e sahip olmas gerekir. Esasen, depreme dayankl yap tasarmyla yaplan da, yapya bu zelliklerin kazandrlmasdr.

SPEKTRUM KAVRAMI ve ELAST K DEPREM YK Bu blmde, tasarma esas alnacak deprem yknn nasl hesaplanaca zetlenecektir. Bu ba lamda, spektrum kavramna da de inilecektir. Yap dinami inden bilindi i gibi, ekil 1de verilmi , zamana ba l olarak de i en P(t) yk etkisindeki bir sistemin hareket denklemi a a daki gibi yazlabilir.
mu ( t ) + cu ( t ) + ku ( t ) = P( t )

(1)

1/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

u c m k Srtnmesiz yzey P(t)

cu
P(t)

ku

mu

ekil 1 Denklem (1)de m yapnn ktlesini, c snm katsaysn, k ise yapnn rijitli ini temsil eder. ekil 1de gsterilen kuvvetler, ekil 2deki, kat d emesi rijit diyafram tanmna uyan tek serbestlik dereceli yapsal sistem zerinde de gsterilebilir. u
ku cu mu
P(t)

k/2 c

k/2

ekil 2 ekil 2den de grlece i gibi, yapya etkiyen P(t) kuvvetine, bu kuvvete zt ynde 3 farkl kuvvet kar koymaktadr. Bu kuvvetlerden, mu ( t ) eylemsizlik kuvveti olarak bilinir ve ivmeyle orantldr. cu ( t ) , snm kuvveti olarak adlandrlr ve hz ile orantldr. ku ( t ) ise yapnn yer de i tirmesiyle orantldr ve yapda olu an i kuvvetleri temsil eder. Bu a amada ekil 2deki tek serbestlik dereceli yapsal sistem ekil 3deki gibi gsterilebilir.
P(t)

u m, c

Vt(t)

ekil 3 ekil 3 de verilen sistemde, ktle tepe noktasna toplanm tr. Yapnn rijitli i ise bir konsol ubukla ifade edilmi tir, bu ubu un ktlesi m ktlesinin yannda ok kktr ve ihmal edilebilir.

2/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

imdi; sistemin, zamana ba l olarak de i en P(t) kuvveti yerine, yer hareketi etkisi altnda oldu unu d nelim. ug u m, c
ku m( u + u g )

cu

ekil 4 ekil 4ten grld gibi, yer hareketi etkisi altnda olu acak toplam yer de i tirme, sistemin greli yer de i tirmesiyle, yerin yer de i tirmesinin toplamna e it olacaktr. Bu durumda, olu acak eylemsizlik kuvveti de, ktleyle toplam ivmenin arpmna e it olacaktr. Bu durumda hareket denklemi, (1) denklemindekine benzer biimde, a a daki gibi yazlabilir.
m[u ( t ) + u g ( t )] + cu ( t ) + ku ( t ) = 0

(2)

mu ( t ) + cu ( t ) + ku ( t ) = mu g ( t )

(3)

(3) denklemi, tek serbestlik dereceli sistemin, yer hareketi etkisinde snml zorlanm titre imine ait hareket denklemidir. Eylemsizlik kuvveti toplam ivme cinsinden yazlrken, snm kuvveti ve yapya geen kuvvet, ba l hz ve ba l yer de i tirme ile orantl olduklarndan, ba l hz ve yer de i tirmeye ba l olarak ifade edilirler. Bu kuvvetler, ekil 4te, ekil 2dekine benzer biimde gsterilmi tir. (3) denklemin her iki taraf mye blnrse, (4) deki dn mleri yapmak ko uluyla (5) denklemi elde edilir.
c = 2m k = 2 m

(4a) (4b)

u ( t ) + 2u ( t ) + 2 u ( t ) = u g ( t )

(5)

(4) denklemlerinde grlen , asal frekans ifade eder, yapnn do al titre im periyotu T ile 2 arasnda T = ba nts vardr. snm oran olarak adlandrlr, betonarme yaplar iin genelde %5 oldu u varsaylr.
(5) denklemi her hangi bir saysal zmleme yntemiyle zlrse, zamana ba l olarak de i en yer ivmesi (u g ( t )) altnda olu acak yer de i tirme (u(t)), sabit bir snm oran ()
3/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

iin zamana ba l olarak bulunabilir (time history analysis). Buna ba l olarak da, taban kesme kuvveti (Vt(t)) ve i kuvvetler gibi di er tasarm parametreleri de zamana ba l olarak belirlenebilir. Ayn zmlemeler, do al titre im periyodu (T) farkl tek serbestlik dereceli sistemler iin de yaplabilir. ekil 5te, 1999 Kocaeli depremi srasnda kaydedilmi Ambarl kayd gsterilmi tir. Yatay eksen saniye (s) cinsinden zaman, d ey eksen ise yer ekimi ivmesi (g) cinsinden yer ivmesini gstermektedir. ekil 5te i aretlendi i gibi, maksimum yer ivmesi (peak ground acceleration-PGA) 0.25g(~2.5 m/s2)dir. Snm oran %5 olmak kaydyla, periyotlar farkl 3 ayr sistemin, sz konusu yer hareketi altnda yer de i tirme de erleri zamana ba l olarak gsterilmi tir. Farkl periyotlar iin hesap yaplmasnn nedeni, periyodun yapnn ktlesi ve rijitli ine ba l bir parametre olmasdr (bkz. Denklem (4b)). Farkl periyotlara sahip tek serbestlik dereceli sistemleri gz nne almak, rijitlikleri ve ktleleri farkl tek serbestlik dereceli sistemler iin hesap yapmay sa lar.

Ambarl kayd

T=0.2s

T=0.5s

T=1s
=%5 ; T=0.2s

=%5 ; T=0.5s

=%5 ; T=1s

ekil 5
4/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

Yap tasarmnda, o u zaman, yapya etkiyen yklerin zamana ba l olarak de i imi tasarmcy ilgilendirmez. Tasarma esas olan, yapya etkiyen yklerin alabilece i en byk de erdir. Dolaysyla tasarm asndan, ekil 5te verilmi olan yer de i tirme-zaman de i iminden ok, bu zaman aral nda yer de i tirmenin ald en byk de er nemlidir. Her bir sistem iin bu yer de i tirme de eri ekil 5te i aretlenmi tir. Bu kez (5) denklemi, sabit bir snm oran iin, yukarda tarif edildi i gibi periyodu farkl (rne in 0.01s T 2.5s arasnda 0.05slik artmlarla) bir ok tek serbestlik dereceli sistem iin zlr, elde edilen en byk yer de i tirmeler, yatay eksende yap periyodunu, d ey eksende de en byk yer de i tirmeyi gsteren bir grafi e i aretlenirse, ekil 6da gsterilen yer de i tirme spektrumu elde edilir.

=0.05

ekil 6 Yer de i tirme spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl yer kayd) Yukardaki paragrafta akland gibi, yer de i tirme spektrumlar, belirli bir yer hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin, periyotlar farl tek serbestlik dereceli sistemlerin yapaca en byk yer de i tirme de erlerini gsterirler. Bu spektrumdan, periyoda ba l olarak okunacak yer de i tirmeye de spektral yer de i tirme (spectral displacement - SD) ad verilir. Yer de i tirme en byk de erini ald anda, yapda olu an i kuvvetleri veren ba nt (6) denklemiyle bulunabilir.

F = k (u max ) = k (SD)

(6)

F kuvvetinin, yapya statik olarak etkidi i varsaylp, statikten bilinen yntemlerle i kuvvetler hesaplanabilir. Bu durumda bulunacak i kuvvetler, yer hareketi etkisinde olu an en byk i kuvvetler olarak kabul edilip, tasarmda kullanlabilirler. (6) denklemi, (4b) denklemi kullanlarak a a daki gibi yazlabilir. F = m 2 (SD) (7)

(7) denklemi, yer de i tirmenin en byk de erine ula t anda yapya geen kuvvetin, eylemsizlik kuvveti cinsinden ifadesidir. Bir cisme etkiyen yk, Newton kanunu gere i,
5/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

cismin ktlesiyle ivmesinin arpmna e ittir. Bu durumda, (7) denkleminde 2SD terimleri ivmeyi ifade ederler. Dolaysyla, spektral yer de i tirmesi belirli bir sistem iin ivme de eri, sistemin spektral yer de i tirmesi ile asal frekansnn karesinin arpmyla bulunabilir. Bu ivme de eri, (5) denkleminin zmyle de elde edilebilir. Toplam ivme (yapnn ivmesiyle yer ivmesinin toplam), (5) denkleminin zmyle a a daki gibi bulunur. u ( t ) + u g ( t ) = 2u ( t ) 2 u ( t ) (8)

Yer de i tirmenin en byk de erine ula t an t=ti olarak kabul edilirse, bu denklem, yer de i tirmenin en byk de erine ula t ti an iin, yani spektral yer de i tirme iin (9) denklemindeki gibi yazlabilir. u ( t i ) + u g ( t i ) = 2u ( t i ) 2 u max = 2u ( t i ) 2SD (9)

Yer de i tirme en byk de erine ula t an, hz u ( t i ) sfra e it olaca ndan 2u ( t i ) terimi de sfr olacaktr. Bu durumda (9) denklemi a a daki halini alr. u ( t i ) + u g ( t i ) = 2 (SD) (10)

Grld gibi (10) denklemiyle bulunan ivme, sistemin spektral yer de i tirmesi ve asal frekansnn arpmyla bulunan ivmenin mutlak de erce aynsdr. Ancak bu durum, sadece, yer de i tirmenin en byk de erine ula t an geerlidir. Aksi halde hz sfrdan farkl olaca ndan her iki ekilde bulunacak ivme de erleri farkl olacaktr ( 2SD ile (u ( t ) + u g ( t )) snmsz sistemler iin her zaman e ittir, snmsz bir sistemde =0 olaca ndan, 2u ( t ) her zaman sfrdr). Ayrca, bu ekilde bulunan ivme ( 2SD ) toplam ivmenin (u ( t ) + u g ( t )) en byk de eri de ildir. Yer de i tirmenin en byk de erini ald an olu an ivmedir. Toplam ivme, en byk de erine yer hareketi sresince ba ka bir t annda ula r. Ancak, yapya statik olarak etki ettirilecek kuvvetin hesab iin, (6) ve (7) denklemlerinden de grlece i gibi toplam ivmenin en byk de eri de il, en byk yer de i tirmeye kar lk gelen ivme de eri gereklidir. nk yapya geen kuvvet greli yer de i tirmeyle orantldr. Bu a amada, spektrum tanmn hatrlamakta fayda vardr. Yer de i tirme spektrumunda akland gibi, spektrumlar, belirli bir yer hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin, periyotlar farl tek serbestlik dereceli sistemlerin o yer hareketine verece i tepkinin (response) (yer de i tirme, hz, ivme) en byk de erini gsterirler. Yer de i tirme spektrumuyla, periyotlar farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin, o yer hareketi altnda yapacaklar en byk yer de i tirmelerin gsterildi inden yukarda sz edilmi ti. Bu tanmdan hareketle, ivme spektrumuyla da, periyodu farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin, o yer hareketi altnda, maruz kalacaklar toplam ivmenin (u ( t ) + u g ( t )) en byk de erlerinin gsterilece i d nlebilir. Ancak, yapda olu an i kuvvetlerin, eylemsizlik kuvveti cinsinden hesabnda kullanlacak spektrum, toplam ivme (u ( t ) + u g ( t )) yerine, yer de i tirmenin en byk de erini ald andaki ivmeyi ( 2SD ) gsterir. kuvvetlerin eylemsizlik kuvveti cinsinden hesabnda (denklem (7)), toplam ivmenin en byk de eri yerine kullanlan bu ivmeye ( 2SD ) szde ivme veya yalanc ivme (pseudo acceleration), periyotlar farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin szde ivme de erlerini
6/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

gsteren spektruma da szde ivme davran spektrumu (pseudo acceleration spectra) ad verilir. Yer de i tirme spektrumu elde edildikten sonra, her bir periyot de eri iin 2SD de eri hesaplanarak szde ivme davran spektrumu elde edilir. Bu spektrumdan, belirli bir periyot iin okunacak ivme de eri de szde spektral ivme (pseudo spectral acceleration PSA) olarak adlandrlr. Szde spektral ivmeyle spektral yer de i tirme arasndaki ili ki (11) denkleminde verilmi tir.

PSA = 2 (SD)

(11)

ekil 7de, Ambarl kayd iin elde edilen szde ivme davran spektrumu gsterilmi tir. ekil 5te verilmi olan sistemlerin szde spektral ivmeleri de davran spektrumu zerinde i aretlenmi tir. rne in, periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem iin, (11) denklemi kullanlarak,
2 = 2 0.5
2

= 157.75

1 s2

PSA = 157.75(0.043) = 6.78

m = 0.678g eklinde hesaplanabilir. s2

=0.05

ekil 7 Szde ivme davran spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl yer kayd) ekil 7de grld gibi, yatay eksen yer de i tirme spektrumunda oldu u gibi tek serbestlik dereceli sistemlere ait periyotlar, d ey eksen ise bu defa yer ekimi ivmesi (g) cinsinden szde spektral ivmeleri gstermektedir. Burada unutulmamas gereken nokta, ekil 7de verilen szde ivme davran spektrumunun sadece bir depremin, belirli bir blgeden alnm kayd iin izildi idir. Dolaysyla, sadece o yer kayd iin geerlidir. Farkl yer hareketleri iin izilmi davran spektrumlar birbiriyle kar la trabilmek iin, szde ivme de erleri geerli olduklar yer hareketine ait maksimum yer ivmesiyle (peak ground acceleration-PGA) normalize edilir ve normalize edilmi szde ivme davran spektrumlar izilir. ekil 8de, ekil 7de verilen szde ivme davran spektrumunun normalize edilmi hali gsterilmi tir. Ambarl kaydnn en byk yer ivmesi (PGA) de erinin 0.25g oldu undan sz edilmi ti. Periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem iin szde ivme de eri 0.678g olarak

7/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

bulunmu tu. Bu durumda, sz konusu sistem iin normalize ivme olacaktr.

PSA 0.648 = = 2.59 PGA 0.25

=0.05

ekil 8 Normalize edilmi szde ivme davran spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl yer kayd)

Buraya kadar yaplan aklamalar yap davran nn do rusal elastik oldu u varsaymna dayanmaktadr. ekil 9da bu varsaym ematik olarak gsterilmi tir.
F F = ku Fel u
F

u uel ekil 9 Do rusal elastik davran varsaym

ekil 9dan grld gibi, do rusal elastik davran durumunda, yapya etkiyen kuvvet ile yapnn yer de i tirmesi birbiriyle orantldr. Benzer biimde, do rusal elastik davran kabul ile izilecek spektrumlar vastasyla elde edilecek deprem kuvveti de elastik deprem yk olacaktr. Sonu olarak elastik deprem kuvveti, szde spektral ivme kullanlarak, eylemsizlik kuvveti cinsinden a a daki gibi yazlabilir.
8/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

Fel = m(PSA )

(12)

TASARIM SPEKTRUMU

Spektrumlarn, belirli bir yer hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin, tek serbestlik dereceli sistemlerin, o yer hareketine verdi i tepkinin (ivme, hz, yer de i tirme) en byk de erini gsterdi inden daha nce sz edilmi ti. Tasarm spektrumlar ise yeni yaplarn tasarmnda kullanlacak deprem ykn belirlemekte kullanlr. Ba ka bir deyi le, tasarm spektrumu, kaydedilmi bir deprem iin de il, gelecekte ortaya kmas olas depremler iin belirlenir. Do aldr ki, bir blgede, gelecekte ortaya kmas olas depremlere ili kin bir tasarm spektrumu hazrlamak iin, ayn blgede gemi te ortaya km depremlerden yararlanlr. E er, o blgede, gemi te yeteri kadar kayt elde edilememi se, bu durumda benzer zelliklere sahip (deprem oda nn kayt yerinden olan uzakl , fay mekanizmas, sismik dalgalarn yayld zemin cinsi ve yerel zemin ko ullar gibi) ba ka bir blgede elde edilmi kaytlardan yararlanlr. ekil 7 ve 8de grld gibi, tek bir yer hareketi iin izilmi ivme spektrumu krkl bir yapya sahiptir. Ayn blgede, farkl zamanlarda kaydedilmi yer hareketleri iin izilecek spektrumlarda benzer ekilde krkl olacaktr. ekil 10da, Los Angeles Obregan Park istasyonunda, 1987 Whittier ve 1994 Northridge depremlerinde alnm kaytlara ait spektrumlar grlmektedir.
3.5 3 2.5

PSA/PGA

2 1.5 1 0.5 0 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1

Northridge1994 Whittier1987

ekil 10 Grld gibi spektrumlar genel karakteristikleri itibaryla birbirinden farkl ve olduka krkldr. Bu farkllklar nedeniyle, rne in, periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem iin bir birinden ok farkl de erler almaktadrlar. Ayrca, maksimum de erlerine de farkl periyotlarda ula maktadrlar. Bu durumda, ayn blgede kaydedilmi olmalarna ra men, bu depremlerin hi biri tek ba larna, gelecekte gerekle mesi olas depremleri temsil etmezler. Zaten gelecekte gerekle mesi olas depremler iin bylesine krkl bir spektrum tahmin etmek olanakl de ildir. Ancak, bu blge iin bir tasarm spektrumu elde etmekte kullanlabilirler. Tasarm spektrumlar, genelde, o blgede kaydedilmi ok sayda deprem iin izilmi spektrumlarn istatistik yntemlerle de erlendirilmesi sonucu elde edilirler. Kimi
9/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

zaman, her periyot de eri iin, farkl spektrumlarda elde edilen de erlerin ortalamas kullanlr. Baz durumlarda ise ortalama yerine, ortalamaya standart sapmann eklenmesiyle (ortalama+1standart sapma) elde edilen spektrum tasarm spektrumu olarak kabul edilir. Bazen de, eldeki btn spektrumlar iine alan zarf spektrumu tasarm spektrumu olarak kullanlabilir. ekil 11de, sz edilen istasyonda, 1987 Whittier, 1991 Sierra ve 1994 Northridge depremlerinde alnm 8 farkl kayt iin izilen spektrumlar, ortalama spektrum ve ortalama+1standart sapmaya kar lk gelen spektrum gsterilmi tir.
4.5 4 3.5 3 PSA/PGA 2.5 2 1.5 1 0.5 0 0 0.2 0.4 T(s) 0.6 0.8 1 ortalama ortalama + 1 standart sapma

ekil 11 statistik de erlendirmenin sonucunda, ekil 11de de grld gibi daha dzgn ve yumu ak spektrumlar elde edilir. Gz nne alnan yer hareketi says arttka, istatistik de erlendirmeyle elde edilen e rilerin krkl azalr. Bu nedenle, ynetmelikler de verilen spektrumlar, tek bir yer hareketi iin izilmi spektrumlara gre ok daha dzgndr. ABYYHY98de elastik deprem ykn hesaplamakta kullanlacak, normalize edilmi elastik tasarm spektrumu, yerel zemin snflarna ba l olarak verilmi tir. Bu spektrum genel haliyle ekil 12de gsterilmi tir. ekil 12de verilmi olan spektrumun yatay ekseninde yap periyodu, d ey ekseninde ise S(T) ile gsterilen yap periyoduna ba l spektrum katsays verilmi tir. Spektrum katsays terimi, ekil 8de verilen normalize edilmi spektrumda gsterilmi olan (PSA/PGA) parametresine kar lk gelir. Elastik deprem yknn hesab iin spektrum katsaysnn verilmi olmas yeterli de ildir. Szde spektral ivmenin belirlenebilmesi iin maksimum yer ivmesi (PGA) de erine ihtiya vardr. Maksimum yer ivmesi, ABYYHY98de etkin yer ivmesi katsays(A0)na ba l olarak verilmi tir. Tablo 1de, deprem blgesine ba l olarak kullanlmas gereken etkin yer ivmesi katsaylar verilmi tir.

10/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

ekil 12 Tablo 1 Etkin yer ivmesi katsays

Maksimum yer ivmesi ile etkin yer ivmesi katsays arasnda a a daki ili ki vardr. PGA = A 0 g Bylece, elastik deprem kuvvetini hesaplamak iin gerekli olan ve spektrum katsays ile etkin yer ivmesi katsaysnn ve yer ekimi ivmesinin arplmas ile bulunacak olan szde spektral ivme de eri tanmlanm olmaktadr.

PSA =

PSA PGA PGA

A0 g [Ynetmelikte deprem blgesine ba l olarak verilir]

S(T) [Ynetmelikte yerel zemin snfna ba l olarak verilir]

PSA = S(T)A 0 g

ekil 12de verilmi olan spektrumun yatay ekseninde grlen TA ve TB periyotlar, spektrum karakteristik periyotlar olarak adlandrlrlar. Bu periyotlar, ABYYHY98de yerel zemin snfna ba l olarak verilmi tir.
11/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

Tablo 2 Spektrum karakteristik periyotlar

Bylece, her bir yerel zemin snf ve deprem blgesi iin, elastik deprem ykn hesaplamakta kullanlacak olan szde ivme spektrumu tanmlanm olmaktadr. ekil 13de her bir yerel zemin snf iin spektrum katsaylar gsterilmi tir. ekil 14de ise yerel zemin snf 1 iin, 1.,2.,3. ve 4. derece deprem blgelerinde kullanlacak olan szde ivme spektrumu gsterilmi tir. Bir yapnn tasarmna esas alnacak elastik deprem yk, e er tasarmda kullanlmak zere hazrlanm bir szde ivme spektrumu varsa, (12) denklemiyle bulunabilir. 1. derece deprem blgesinde, a rl 2000 kN, periyodu 0.5s. olan bir yapnn tasarmnda kullanlacak elastik deprem ykn, zemin snf 4 iin hesaplayalm. Yap 1.derece deprem blgesinde yer ald iin etkin yer ivmesi katsays (A0) 0.40, ba ka bir deyi le, en byk yer ivmesi (PGA) 0.40g olacaktr. (12) denklemi, szde spektral ivme yerine, maksimum yer ivmesine gre normalize edilmi ivme cinsinden yeniden yazlacak olursa (13) denklemi elde edilir.
Fel = m PSA PGA PGA

(13)

3 2.5 2 S(T) 1.5 1 0.5 0 0 0.5 1 T(s) 1.5 2

Z4 Z3 Z2 Z1

ekil 13 Yerel zemin snfna ba l spektrum katsaylar

12/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

1.2 1 0.8 [A0S(T)] (g) 0.6 0.4 0.2 0 0 0.5 1 T (s) 1.5 2 Dep.Bl.4 Dep.Bl.3 Dep.Bl.2 Dep.Bl.1

ekil 14 Yerel zemin snf 1 iin ivme spektrumlar (13) denklemi eldeki veriler yerine konuldu unda a a daki halini alr. anlam ifade etti inden, bu oranda PGA yerine 0.40g yazlmam tr.
Fel = m PSA 0.4g PGA PSA 0. 4 PGA

PSA oran ba ka bir PGA

(14)

Fel = W

(15)

Etkin yer ivmesi katsays(A0)nn 1. derece deprem blgesi iin 0.40 oldu u daha nce belirtilmi ti. Bu durumda (15) denklemi (16)daki gibi yazlabilir.
Fel = W PSA Ao PGA

(16)

PSA orannn belirlenmesi gereklidir. Bu PGA orann, ynetmelikte spektrum katsays (S(T)) olarak tanmland daha nce belirtilmi ti. Ayrca, bu orann, szde ivme spektrumu de erinin maksimum yer ivmesiyle normalize edilmesi sonucu elde edilebilece i de aklanm t ( ekil 8). Bu durumda (16) denklemi (17) denklemindeki halini alr. Bu a amada, elastik deprem kuvvetinin hesab iin Fel = WS(T)A o (17)

ABYYHY98, yaplarn tasarmnda kullanlacak olan elastik deprem yknn (17) denklemiyle hesaplanmasn ngrmektedir. Bununla beraber, bu elastik deprem yk, konut, i yeri ve oteller gibi yaplarn tasarmnda kullanlacak deprem ykdr. Kamu binalar, okullar, yurtlar, askeri k lalar, hastaneler, enerji retim ve da tm tesisleri, depremden hemen sonra kullanlmas gereken yaplar ve halkn ksa sreli de olsa yo un olarak bulundu u tiyatro, sinema ve spor salonlar gibi yaplar iin kullanlacak deprem yk, (17)

13/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

denklemiyle bulunan deprem yknn birden byk bir katsayyla arplmas sonucu arttrlr. Bu katsayya bina nem katsays (I) denir. Tablo 3 Bina nem katsays (I)

Bu durumda, (17) denklemi (18) denklemindeki halini alr. Fel = WS(T)A o I (18)

Bina nem katsays ABYYHY98de, Tablo3de gsterildi i gibi verilmi tir. Yerel zemin snf 4 ve deprem ykn hesaplad mz binann periyodu 0.5s oldu u iin, spektrum katsays (S(T)) 2.5 olacaktr ( ekil 13). Bina kullanm amacnn da konut oldu unu varsayarsak, bina nem katsays 1 olacaktr. Bu durumda (18) denklemi kullanlarak elastik deprem yk bulunabilir. Fel = (2000)(2.5)(0.40)(1) = 2000kN , e er bina konut yerine okul olsayd bina nem katsays 1.4 olaca ndan tasarmda kullanlacak elastik deprem yk de 2800kN olacakt. (18) denkleminden grld gibi, elastik deprem yk, bina a rl yla tane katsaynn arpmndan olu maktadr. Bu katsaylarn arpmna, spektral ivme katsays (A(T)) ad verilir. A(T) = S(T)A o I (19)

TASARIM DEPREM YK

Depreme dayankl yap tasarmnn temel ilkesi daha nce aklanm t. Bu ilkeden anla laca zere, tasarmla amalanan, yaplarn iddetli depremleri hasarsz atlatmasn,
14/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

sa lamak de ildir. Bu nedenle yaplar, baz zel durumlar d nda hibir zaman elastik deprem ykne gre tasarlanmazlar. Yani binalarn elastik tesi davran gsterecekleri (hasar grerek enerji yutacaklar) daha tasarmn ba nda ngrlr. Bununla beraber, gmenin nlenmesi ve can gvenli inin korunmas ilkesi her durumda geerlidir.
F u Fel
Do rusal Elastik davran F

k Fy Fd uy uel
Snek davran

umax

ekil 15 Snek yap davran Bu a amada, sneklik (ductility) kavramnn tanmlanmas gerekmektedir. Yer de i tirme snekli i, bir yapnn yk ta ma kapasitesinde nemli bir azalma olmadan yer de i tirme yapabilme yetene i olarak tanmlanr. ekil 9da verilmi olan do rusal elastik davran varsaym ekil 15te tekrar gsterilmi tir. Do rusal elastik davran ta, yap, artan yatay yk altnda, rijitli inde her hangi bir azalma olmadan, ykle orantl olarak yer de i tirme yapmaktadr. Rijitlikte her hangi bir azalma olmamas hasar olu mad anlamna gelir. Ancak, yukarda belirtildi i gibi, yaplar do rusal elastik davran gsterecek ekilde tasarlanmazlar. ekil 15te snek bir yapnn artan ykler altnda gsterece i davran da gsterilmi tir. Snek yapnn ba lang rijitli i (k), elastik davran gsteren yapyla ayndr. Sisteme etkiyen yatay yk Fyye ula ncaya kadar, yatay yer de i tirmeler, do rusal elastik davran gsteren yapda oldu u gibi, ykle orantl olarak artacaktr. Yk bu de ere ula t nda, yer de i tirme de eri de uyye ula acaktr. Bu noktadan itibaren yapnn rijitli i giderek azalmaya ba lar. Yapnn rijitli inin azalmaya ba lad bu noktaya ilk akma noktas denir. Yapnn akmas ve rijitli inin azalmas hasarn gstergesidir. Yapnn rijitli inin giderek azalmasyla, yap daha fazla yk ta yamaz. Ancak yer de i tirmeler, yapnn yk ta ma kapasitesinde bir azalma olmadan, sabit yk altnda artmaya devam eder. Yani yap elemanlar ekil de i tirme yaparak enerji yutar. Yer de i tirme de eri umaxa ula t nda, yap rijitli i ok azalm olaca ndan, ya daha fazla yer de i tirme yapamayarak gme durumuna gelir, ya da yer de i tirme yapabilse bile yk ta ma kapasitesinde nemli kayplar olaca ndan gt kabul edilebilir. ekil 15ten yararlanarak baz kavramlar aklanabilir. Genel olarak snek bir yapnn gme yer de i tirmesi (umax) de erinin yeterince byk olmas beklenir. Ancak, bu snekli in gstergesi de ildir. Snekli in gstergesi, gme yer de i tirmesinin akma yer de i tirmesine oran olarak tanmlanan sneklik katsaysdr ().
= u max uy

(20)

Depreme dayankl yap tasarmyla hedeflenen, yaplarn deprem etkisi altnda snek davran gsterecek ekilde tasarlanmasdr. Dolaysyla, tasarm deprem yk olarak, Fel
15/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

yerine, ondan daha kk olan Fd kullanlr. Yani yaplar, do rusal elastik kapasiteleri Fel de il, Fd olacak (gerekte Fy), ancak, gmeyi engellemek iin de yeterince snek davran gsterecek ekilde tasarlanmaldr. Elastik deprem yknn (Fel) spektrumlar yardmyla nasl elde edilece i daha nce aklanm t. Bu durumda, tasarm deprem yknn (Fd) nasl hesaplanaca nn aklanmas gerekmektedir. Yapnn deprem srasnda elastik davran gstermesi iin gerekli olan kapasitenin tasarm kapasitesine oran deprem yk azaltma katsays (Ra-seismic load reduction factor, response modification factor, strength reduction factor) olarak bilinir.
Ra = Fel F , Fd = el Fd Ra (21)

Bu katsay, ABYYHY98de, yap periyoduna (T) ve ta yc sistem davran katsays (R)na ba l olarak belirlenir. Ta yc sistem davran katsaylar, ta yc sistem tipine ba l olarak, Tablo 4te verilmi tir. Deprem yk azaltma katsays T ve Rye ba l olarak a a daki denklemlerle hesaplanr. R a (T ) = 1.5 + (R 1.5)
R a (T ) = R

T TA

0 T TA T > TA

(22a) (22b)

Bu denklemlerde TA, spektrum karakteristik periyodudur ( ekil 10). (18) denklemiyle bulunan elastik deprem yk, (22) denklemiyle bulunan deprem yk azaltma katsaysna blnerek tasarm deprem yk elde edilir. Bu yk ABYYHY98de Vt ile gsterilir.
Vt = W A 0S(T)I Ra

(22)

Temel olarak, ta yc sistemler, sneklik dzeyi normal ve yksek olmak zere ikiye ayrlm tr. Sneklik dzeyi yksek betonarme ereve sistemler iin kullanlacak olan tasarm deprem yk, sneklik dzeyi normal betonarme ereve sistemler iin kullanlacak olann yarsdr. Daha nce elastik deprem yk 2000 kN olarak hesaplanan konut binasnn tasarmnda kullanlacak deprem yk, binann, snekli i yksek betonarme ereve olarak tasarlanmas durumunda 2000/8 = 250kN, snekli i normal betonarme ereve olarak tasarlanmas durumunda 2000/4 = 500kN olacaktr. Grld gibi, ABYYHY98, 1.derece deprem blgesinde yer alan (zemin snf 4), ta yc sistemi betonarme erevelerden olu an ve periyodu 0.5s olan bir konut binasnn tasarmnda, binann sneklik dzeyi normal olarak tasarlanmas durumunda a rl nn %25i, sneklik dzeyi yksek olarak tasarlanmas durumunda ise a rl nn %12.5i kadar bir tasarm deprem yknn esas alnmasn ngrmektedir. Sneklik dzeyi yksek bir ta yc sistem tasarlamak, ta yc sistemi olu turan elemanlarn sneklik dzeylerinin yksek olmas halinde mmkndr. Bu nedenle, ABYYHY98, sneklik dzeyi yksek ta yc sistemlerin tasarmnda daha kk bir tasarm deprem yk kullanlmasna izin vermekle beraber, ta yc sisteme yksek sneklik kazandrabilmek iin, baz ilave ko ullarn yerine getirilmesini ngrmektedir. Ani ve erken gmeyi nlemek iin (umaxn yeterince byk olmas iin), kolonlarn kiri lerden daha gl olmas ve birle im blgelerinde kesme gvenli inin sa lanm olmas istenir. Ayrca, ta yc sistemi olu turan
16/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

kiri ve kolonlarn tasarmnda da baz ilave ko ullara uyulmas gerekir (boyut, boyuna donat oran, basn donats miktar, enine donat ko ullar, normal kuvvetin snrlandrlmas vb.). Tablo 4 Ta yc sistem davran katsays (R)

17/18

M.S.KIRIL, B.HANCIO LU

TASARIM DEPREM YKNN HESABI (ZET) 1. YAPI A IRLI I VE PER YODU HESAPLANIR

2. ELAST K DEPREM YKNN HESABI 2.1 Deprem blgesine ba l olarak etkin yer ivmesi katsays belirlenir (A0)

2.2 Yerel zemin snf ve yap periyoduna ba l olarak spektrum katsays belirlenir (S(T)) 2.3 Yap kullanm amacna ba l bina nem katsays seilir (I) 2.4 Spektral ivme katsays hesaplanr A (T) = A 0S(T)I 2.5 Elastik deprem yk hesaplanr Fel = WA(T)

3. TASARIM DEPREM YKNN HESABI 3.1 Ta yc sistem tipine ba l olarak ta yc sistem davran katsays seilir (R)

3.2 Ta yc sistem davran katsays, yerel zemin snf ve yap periyoduna ba l deprem yk azaltma katsays belirlenir (Ra) 3.3 Tasarm deprem yk hesaplanr Vt = W
A (T ) Ra

KAYNAKLAR Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk Bakanl Dynamics of Structures, A.K.CHOPRA Earthquake Resistant Concrete Structures, G.PENEL S, A.J.KAPPOS DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMI LE LG L BAZI EK KAYNAKLAR

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Aklamalar ve rnekler, Cilt I-II, Ergin ATIMTAY Depreme Dayankl Yap Tasarm ve Deprem Mh. Giri , Zekai CELEP, Nahit KUMBASAR Deprem Mh. Asndan Yap Dinami ine Giri , Mustafa ERD K, zal YZGLL

18/18