RAPOR

MENTO SEKTRNE GENEL BR BAKI

inasi GLEN/Maden Mhendisi, Trkiye Kmr letmeleri Haluk YALAP/Maden Mhendisi, Trkiye Kmr letmeleri I-Giri
imento retiminde kullanlan ana hammaddeler lkemizde kireta ve marndr. Klinker retiminin ana bileenleri ise CaO iin kalker, Si02, A12 03 ve Fe 2 0 3 iin de kil mineralleridir. imento klinkeri ortalama %70 kal ker ve %30 kil ieren hammadde karmnn tldk ten sonra yksek scaklklarda piirilmesi ile elde edilmek tedir. Mam, doal olarak bu bileimi tadndan veya bu bileime ok yakn olduundan ideal imento malzeme sidir. Ana hammaddeler dnda, klinker retimi iin gerekli katk maddeleri ise ham karmn kimyasal bileimini dzeltici ynde etkiye sahip Fe, Si02, A1203 ierikli materyallerdir. Bunlara rnek, frnlanm pirit, dk tenrl demir cevheri, laterit, kuvarsl kum ya da bok sitlerdir. lkemizde beyaz imento iin kaolin kullanl maktadr. Klinkerin tlmesi srasnda alta, yapay ve doal puzolonik maddeler, yksek frn crufu, silisli ve kalkerli uucu kller, silika fme ve son yllarda belirli oranda kalker de deiik tip imento retiminde kullanlmaktadr. eitli tip imento retimi iin tmede %20-100 oranlarnda klinker kullanlmakta, tme ilemi srasn daki klinker miktar ve dier katk maddelerinin oranna gre eitli imento tipleri oluturulmaktadr. imento fabrikalar dner frnlarnda klinker pii rilmesinde, yakt olarak fuel-oil, kmr, doalgaz, petrokok, takmr veya bunlarn muhtelif oranlarda karm kullanlmaktadr. imento klinkerinin dner frnlarda piirilebilmesi iin, frnda teorik olarak 1350-1400C scakl salaya bilecek yakt gerekmektedir. Yakt olarak dk kalorili
imento fabrikalar tme/paketleme Tesisi

kmrlerin de kullanlmas mmknse de fabrikalarca kuru bazda 6000 Kcal/kg'hk kmr (Orijinal bazda 5000 Kcal/kg) tercih edilmektedir. Bunun balca nedenleri yk sek kalorili kmrde daha az kmr terek tme maliyetinin dmesi, daha az stok ihtiyac ve en nemlisi frn kapasitesinin yksek olmasdr. Kalori deeri orijinal bazda 5000 Kcal/kg'm altna indiinde, verim dk lne yol amamak iin daha yksek kalorili yaktlarla paal yaplarak kalori ykseltilir. Ayrca kkrt orannn %3'n zerine kmas ve kl orannn %30'u amas frn ve siklonlarda kemerlemeye ve korozyona sebep olmak tadr. deal artlarda, imento fabrikalarnda kullanlacak linyit kmrnn zellikleri aadaki gibi olmaldr. Rutubet: En fazla %40 Kalori: Orijinal kmrde en az 4500-5000 KCal./kg. Tane bykl : En byk 0,2 mm. Kl: Kuru Kmrde en ok %21-25 Kkrt: En ok %3 Uucu Madde Miktar: En ok kuru kmrde %38-40 1990 h yllarn banda Dnya imento tketimi 1 mil yar ton seviyelerinde, 2000 lerin banda ise 2 milyar ton seviyelerine yakndr. lkemiz Dnya imento retiminde sekizinci sradadr. 1998 ylnda 38 milyon ton olan imen to retimimiz 2000 ylnda 38 milyon ton olmu, ancak 2000 ylnda i pazarda 2,5 milyon ton daralma meydana gelmitir. Bu fark ihracatla kapatlmtr. 1998 yl itibar ile lkemizde 39 adedi entegre tesis, 18 tme-paketleme olmak zere 57 imento fabrikas vardr. Fabrikalarn Blgelere gre dalm aadaki tabloda gsterilmitir.
Toplam

'

Marmara

Ege

Karadeniz Akdeniz Anadolu GD Anadolu D Anadolu

8 4

4 2

6 5

3 3

8 4

4 -

39 18

Tablol. imento fabrikalarnn blgelere gre dalm

2- imento retim Prosesi

Ana hatlaryla retim aamalar; "hammadde re tim ve hazrlama prosesi","Piirme prosesi", "imento tme ve paketleme tesisi" olarak incelenebilir. 2.1-Hammadde retim ve hazrlama: eitli kaz ve ykleme sistemleri ile retilen kal ker, marn, kil, demir cevheri v.s gibi hammaddeler stoklann Stoklardan alman hammaddelerin tane byklkleri nce krcda 0-30 mm'ye azaltlr. Daha sonra deirmenlerde, elek st %16-17 olacak ekilde 90x'a kadar tlr. Deirmenden kan malzemede maksimum %1 rutubet olmaldr. Elde edilen malzemeler bant zerinde tama esnasnda kimyasal

Haziran 2003

41

M A D E N C L K H ULTENI
analize tabi tutulur ve otomatik olarak istenilen zel liklerde kartrlarak farin stounda biriktirilir. ste nilen zellikteki farin, klinker oluturmak amacyla frna gnderilir. 2.2-Piirme: Piirmede kullanlan kmr veya petrokok yatay (bilyal) veya dikey deirmenlerde, kmrde elek st %6-7, petrokokta elek st %0-l olacak ekilde 90x'a tlr. 60-105 metre uzunluunda 2,5 metre apnda %3-3,5 meyilli frnn bir ucundan otomatik ayarlama cihazlar ile uygun oranda kartrlan yaktlar pskrtlrken, dier ucundan piirilecek farin verilir. Yaktla beraber verilen hava, frn iindeki alev topunun uzunluunu ayarlar. stenen alev topu uzunluu, sinterleme blgesi olan frnn ilk 20 metrelik ksm kadar olmaldr. Frnn yakt verilen ucunda 1400C olan scaklk, malzeme verilen ucunda 1000C civarndadr. Frn iine gelen farin dner frnda yava yava pierek 1400C lik ksmda sinterleir. Frnda piirilen malzeme, arlnn %35'ini kaybeder. Dier bir deyile 1 ton klinker 1,65 ton hammaddeden elde edilir. Daha sonra frndan alnan klinker 100C ye soutularak klinker silolarna alnr. Frnn sonunda 1000C scakla den hava, siklonlardan beslenen farin'in ve piirmede kullanlan kmrn kurutul masnda kullanlr. Sisteme dnen hava bazen

RAPOR

snmada da kullanlr. Baz fabrikalarda farin'in %80 orannda piirilme ilemi, frndan nce kalsinatrlerde, malzeme siklonlardan beslenirken yaplr. n piirme tesisi (kalsinatr) olan frnlarn kapasitesi o oranda art maktadr. Piirmede kullanlan yaktlarn %100 orannda yanmas gerekmektedir Beyaz imento piirilecek frnlarda kl oran dk, kalorisi yksek yakt (petrokok, fuel oil) kullanlmak tadr. Kl orannn ve kl iindeki demir orannn yksek olmas nedeniyle (rengini bozmaktadr) beyaz imentoda kmr kullanlmamaktadr. 2.3-imento tme ve paketleme: Silolarda biriktirilen klinker, imal edilecek imento trne gre belli oranlarda al, tras, kalker ve uucu kl gibi ilave malzemeler katlarak deirmenlerde t lerek paketlenir.

3-

3- Sektrde Kullanlacak Yaktlarla lgili Mevzuatlar

evre Bakanl'nn 13.1.1995 tarih ve 1995/1 sayl genelgesi ile snma amal petrokok yasaklan m, sadece imento fabrikalar ve modern teknoloji ile alan (rekperasyonlu) kire fabrikalarnda kul lanm izni verilmitir. 03.02.2000 tarih ve 23973 sayl Resmi Gazete'de yerli kmr reticilerinin korunmas amacyla "Avrupa Birlii lkelerinin dndaki lkelerden yaplacak demirelik sektrnn kulland kmr hari, kmr ve petrokokun gmrk resmine esas bedelin %10 orannda
Yakt tr Kalsine edilmemi petrokok En ok %5 En az 7500Kcal/kg

fon konulmutur" hkm yer almaktadr. Ancak, 27.04.2002 tarih ve 24738 sayl Resmi Gazete'de bu fonun %1'e indirildii karan yaymlanmtr. evre Bakanl'nca kullanm alanlarna gre kmr ve petrol koku ithalatnda aranan zellikler Tablo 2 de gsterilmitir. Briket amal ta kmr ithalinde boyut 0-50 mm dir. Sanayii amal ithal ta kmrnde Ereli Demir elik Sanayii iin uucu madde limitleri dikkate aln mamaktadr
Takmr/ linyit(sanayi) En ok %1 Antrasit

Kalsine Kalsine edilmek zere Takmr/ edilmi ithal edilecek kalsine linyit(snma) petrokok edilmemi petrokok % 0-2 % 0-2 En az 7500Kcal/kg En ok %1

%S (kuru bazda) A'.I.D (orjinalde) U.M (kuru bazda) Toplam nem(orjinalde) Boyut %C

En ok %1

En az %95

En az 6000 Kcal/kg En az 6000 Kcal/kg En az 6000 Kcal/kg %12-22 En ok%10 0-10 mm En ok %36 Enok%10

0-20 mm

0-20 mm

0-50 mm

Tablo 2. thal petrokok-kmrde evre Bakanl'nn msaade ettii limitler

42

Haziran 2003

RAPOR 4-Sektrde Maliyet

imento sektrnde kullanlan yaktn (elektrik hari) toplam maliyete oran %30'lar civarndadr.
Girdiler 1)Hammadde a)Kalker Al a)lletme malzemesi b)Kmr** b)Marn-KI 2)Yardmc malzeme 3)lletme Malzemesi 4)Enerji 5)Yakt a)Fuel-ol* veya 6)Kraft kad Birim ton/ton.klinker Kg/ton.imento b)Refrakter Kg/ton.imento Kg/ton.imento Kg/ton.klinker Kg/ton 3 kat torbal imento Miktar a)1,280 0,320 40 a)0,050 b)0,900 110 a)100 b)185 3,72

Tablo 3. imento sektrnde kullanlan ana girdilerin birim mamul bana ortalama kullanm miktarlar * 1 kg fuel oil'in s deeri 9.500 kcal kabul edilmitir. ** 1 kg kmrn ortalama s deeri 5.000 kcal kabul edilmitir.

5-Kapasite r e t i m ve Sat Durumu

65 milyon ton imento retim kapasitesine karlk 1990'l yllarn sonunda 35 milyon ton olan ortalama yllk retim 2001 ylnda 30 milyon tona dmtr. Yandaki tabloda klinker kapasitesine gre imento kapasitesinin byk grnmesi, lkemizdeki ilave tme-torbalama tesislerinin bulunmasndan ileri gelmektedir. Sekizinci Be yllk kalknma planndaki verilere bakldnda 1996, 1997 ve 1998 yllarndaki imento ihracat da 4 milyon tonlar civarnda gereklemitir.
Yllar 1999 2000 2001 imento retim 34.816.734 35.952.515 29.959.054

Trkiye imento sektr Kapasite Durumu ( X1000 ton) 1999 Klinker 33.196 1999 63.218 2000 35.096 2000 64.097 2001 35.117 2001 imento 64.987 imento Klinker imento Klinker

Tablo 4. imento sektr kapasite durumu (T.imento Mstahsilleri Birlii (TMB) toplam)

Trkiye Geneli retim-Sat-hracat Bilgileri (Ton) imento i sat imento ihracat Klinker retim Klinker ihracat 31.529.876 3.413.600 27.965.848 1.132.868 31.515.076 25.082.095 4.484.967 5.213.104 28.950.341 28.746.336 2.106.983 3.408.920

Klinker ithalat 212.272 194.738 93.571

Tablo 5. retim-Sat-hracat bilgileri (TMB)

6-Sektrde Kullanlan Yaktlarla lgili Bilgiler

Sektrde bata ithal petrokok olmak zere, ithal ta kmr, ithal linyit, yerli linyit, yerli takmr ve az miktarda fuel oil ile doal gaz kullanlmaktadr. Kullanlan petrokokun sl deeri 7.500 Kcal/kg, ithal ta kmrn sl deeri 6.000-6.300 Kcal/kg, yerli linyitin sl deeri 3.500-4.500 Kcal/kg ve yerli takmrn sl deeri ise 6.000 kcal/kg dr. Fiyatnn dk olmasnn yannda, kl ieriinin az olmas, tlebilirliinin kolay olmas, kalorisinin yk sek olmas gibi avantajlar sektrdeki petrokok kullanmn giderek arttrmaktadr. Kln imento bnyesinde kalmas neticesinde kldeki maddeler, imentonun kimyasal zel liini etkileyen bir deiken olmakta ve hammaddeler bu zelliklere gre ayarlanmaktadr. Petrokokta kl orannn az olmas imento kalitesini etkileyen bir deikenin kont rol altna alnmas anlamna gelmektedir. Sektr temsilci leri petrokokun kaliteli, yksek s deeri ve dk maliyeti olmas nedeni ile gelimi lkelerin (Japonya, Almanya, Fransa, talya, spanya, Yunanistan, Belika, Danimarka, Kore v.b.) imento sektrnde kullanm ter cih edilen standart ve birincil yakt tr olduunu, piirmede kullanlan yaktn imento retim maliyetleri iindeki paynn %30 olduunu ve sektrde AB lkelerinden daha yksek kapasitesi olan lke olarak reka bet ansmz srdrmemiz iin petrokokun kullanlmas gerekli bir yakt olduunu srarla vurgulamaktadrlar.

Haziran 2003

43

RAPOR

Yllar H'I'l

Petrokok 1.686.461 1.443,670 1.589.285

thal ta kmr 875.643 860.292 1.039.975

Yerli linyit 636.977 1.363.603 1.055.607

thal linyit TTK Ta kmr 281.465 407.186 28.401 325.478 8.740

Tablo 6. Yllar itibar ile sektrde kullanlan yaktlarn miktar (Ton), TMB *2002'nin ilk 9 ay fiili, son 3 ay program deeri alnmtr.

7-Yakt Maliyetleri ve Trleri

Yakt maliyetlerinde, sadece kmrn fabrika tes lim maliyeti deil, tme ve kurutma maliyeti de etki li olmaktadr. Aadaki tablolarda takmr, linyit ve petrokok ithalat ve birim fiyatlar verilmitir.

YIL
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002(8 Aylk)

DI TCARET VERLER Takmr Miktar(Ton) Birim fiyat $ 4.340.205 54,97 7.855.085 66,40 9.606.115 57,80 8.450.734 54,30 6.515.725 47,06 13.173.181 46,39 6.086.497 47,71 8.723.619 49,15 Linyit Miktar(Ton) Birim fiyat $ 813.059 58,22 965.668 58,94 62.407 48,52 22.581 53,81 9.737 35,95 10.130 35,60 Petrokok Miktar(Ton) Birim fiyat $ 1.464.832 45,58 46,74 1.740.638 48,77 1.357.858 1.243.698 41,46 1.405.269 27,28 1.708.276 31,91 1.284.236 38,75 1.065.139 28,23

Tablo 7. Devlet istatistik Enstits ve D Ticaret Mstearl verilerine gre takmr, linyit ve petrokok ithalat ve birim fiyatlar
Yakt cinsi thal takmr (Fabrika teslim) Petrokok (Fabrika teslimi) Yerli linyit (Fabrika teslimi)* 2001 7,8 7,0 8,8 2002 8,1 6,0 8,0

Tablo 8. imento sektrndeki ana yaktlarn fiyat mukayese tablosu (1000 Kcal/kg baznda $ olarak)

8- Sonu
lkemiz imento sektr, 35.000.000 ton/yl klinker retim kapasitesi, 64.000.000 ton/yl imento retim kapasitesi, 35.000.000 ton/yl imento retimi, 5.000.000 ton/yl imento ihracat olan dev bir sektrdr. imen to, i ve d pazarda ortalama 35 $/ton fiyatla satlmak tadr. Sektrn yllk cirosu 1.200.000.000 $'dr. imento retiminde maliyete etki eden en nemli faktr piirmede kullanlan yakt ve elektriktir. Tablo 6 incelendiinde, ana kalemler olarak sektrde yllk orta lama 1.000.000 ton yerli linyit, 30.000 ton yerli ta kmr olmak zere toplam 1.400.000 ton petrokok, 1.500.000 ton linyit, 900.000 ton takmr kullanld grlmektedir. Tablo 7 incelendiinde ise 1995 ylndan itibaren ithal takmr, linyit ve zellikle petrokok fiyatlarnn istikrarl ekilde dt ve 2002 ylnda yerli linyit aley-

44

Haziran 2003

RAPOR

hine daha da karamsar bir tablo olutuu anlalmaktadr. Sektrde kullanlan ithal takmrnn (60006300Kcal/kg) fiyat fabrikalarn konumlaryla deimek le beraber fabrika teslimi yaklak 45$, petrokokun (7500Kcal/kg) fabrika teslim fiyat yaklak 50 $ ve yerli linyit (4500Kcal/kg) fabrika teslim fyati ise 37$ civarn dadr. lkemizce tm sektrlerde kullanlmak zere ithal edilen yaktlara son yllarda ortalama 600.000.000 S/yl denmitir. 2000 yl fiyatlaryla imento sektrnde kul lanlan yaktlarn deeri (206.000.000 $) dr. Bu miktarn yaklak yans elektrik gideridir. 1 ton klinker retimi iin gerekli kmr miktar 5000 Kcal/kg orijinal kmr kullanldnda ortalama 185 kg dr. Yaplan aratrmada imento fabrikalarnda 1 ton klinker retimi iin gerekli olan kalori miktarnn 750-900 Kcal/ton klinker olduu tesbit edilmitir. Bu durumda tamamen 5000 Kcal/kg sl deerli kmr kullanld dnldnde, ylda sektrde 35.000.000 ton klinker retimi iin yaklak 6.500.000 ton linyit ihtiyac olacaktr. Gelimekte olan lkelerde byme orannn en nem li gstergeleri imento ve demir elik tketimidir. nmzdeki yllarda lkemizin daha da byyecei dnlrse imento retim ve tketiminin, dolays ile

yakt giderinin daha da artaca aktr. Yerli linyitlerde uygulanacak iyi bir fiyat politikas ile yurt dna giden parasal kaynaklarn nemli bir blm lke ekonomi sine kazandrlabilir. Bu bakmdan yerli kmr reticileri ve imento reticileri beraberce hem yerli kmr kulla narak kaynaklarn yurt iinde kalmasn salamal, hem de sektrn rekabet edebilme gcn dnerek bu konudaki sorunlar gidermelidir. Sektrn rekabet gcnn arttrlmas, i piyasaya ithal imento giriini nleyecei gibi, ihracatn artmasn da salayacaktr. Bu bakmdan imento retiminde maliyete etki eden en byk girdiler olan elektrik ve yakt (zelikle yerli kmr) konusunda doru politikalar uygulanmas ve imento sektrn tevik edici nlemler alnmas gerekmektedir. KAYNAKLAR: 1. Devlet statistik Enstits 2. Trkiye imento Mstahsilleri Birlii 3. D Ticaret Mstearl 4. Muhtelif imento fabrikalar 5. Devlet Planlama Tekilat 6. Trkiye Kmr letmeleri Kurumu 7. evre Bakanl

PANEL
26 Mart 2003 tarihinde Ykseli ktisadi ve Strateji Aratrma Vakf Lokalinde "Madencilik Sektr" ile ilgili bir panel dzenlenmitir. Panelin amac gndemde olan Maden Kanunu ve madenci lik sektrnn Vakf yeleri tarafndan daha yakn dan tannmas ve sektre Vakfn muhtemel katklarnn belirlenmesidir. Sayn Prof. Dr. rfan Bayraktar'n ynettii Panele konumac olarak AKP Kayseri Milletvekili ve TBMM Enerji Komisyonu Bakan Sayn Dr. Yk. Mh. Soner Aksoy, Odamz Bakan Sayn Mehmet Torun, Madencilik Aratrma Merkezi Dernei Bakam Dr. Muhterem Kse, Cominco Mad. A. . Genel Mdr Sayn Tayfun Cerrah, Bilfer Genel Mdr Yardmcs Sayn Ergun Tuncer ve Salk Sendikas Bakan Sayn Mustafa Baolu katlmlardr. Konumaclar, sektr ile ilgili teknik bilgilerin yamsra, sektrn sorunlarn da dile getirmilerdir. Panel'de, Oda Bakanmz Mehmet Torun Maden Kanunu ile ilgili Odamzn grlerini katlmclara iletmitir.

Haziran 2003

45