Derin Insan

Derin nsan
Derin nsan
Mehmet Ylmaz
www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Derin nsan
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Derin nsan
nsz Dmde bir kelebektim. Artk bilmiyorum ne olduumu. Kelebek d grm olan bir insan mym yoksa insan olduunu dleyen bir kelebek mi?" (Zhuangzi, M.. 4.yy) Hakikat'in ne tarafndayz? Hi bir pheye yer brakmayacak bir ekilde nasl bilebiliriz bunu? Zek, mantk ve bilim... Bunlar Hakikat ile aramza bir duvar rm olabilir mi? "...Neden insan her hangi bir hayvan gibi, yeryzn bir elence merkezi, kendisini de bir turist olarak kabul edip yaayamyor? Bilerek, isteyerek bu yaam seen insanlar bir zaman sonra "bir eyleri amak, bir eylerin tesine gemek" abasnda gryoruz. Gerek u ki korkudan elleriyle yzn kapatan insan ayn zamanda parmaklarnn arasndan kendini korkutan eyi grmek istiyor! Okuduunuz bu basit cmle insann yeryzndeki dramnn zeti. Ackl bir durum. Zira parmaklarnz kaparsanz gvenliktesiniz(!). Ama kalbinizin derinliklerinden gelen bir ses kendi kendinize yalan sylediinizi fsldyor..." Modern dnyann para kazanma makinesi homo-economicus'a, "maymunlam insana" alternatif bir insan tarifi yapmak iin yazld bu kitap. Bu "derin insan" kendi etik zemini ve alternatif siyas projeleriyle 21ci yzyla damgasn vuracak. Ya da insanlk kendisini yok edecek. Freud, Camus, Heidegger, Kierkegaard, Pascal, Bergson, Kant, Nietzsche, Sartre ve Russel'n yannda Mesnev'den, Mikat-l Envar'dan, Makast-l Felasife'den, Fsus'tan ilham alnd. Hi bir retiye srt evrilmedi. Ak Veysel, Alfred Hitchcock, Maupassant, Hesse, Shyamalan, Arendth, Hume, Dastour, Aulagnier, Cyrulnik, Politis, Sibony, Zarifian ve daha niceleri parmak izlerini braktlar kitabmza.
Fikir Platformu
Derin nsan
indekiler Verme hakk........................................................................................................................................ 5 lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar! (*) ...................................................... 7 Yaama plak gzle bakarken................................................................................................... 11 Zina da byle bir ey ite ......................................................................................................... 16 Ne yani? Ben de mi? ...................................................................................................................... 21 nsan maymunlaabilir mi ? ....................................................................................................... 26 (B)eden, (E)sas, (N)efs: Barts ile ilgisi olmayan barts yazs .................... 33 Fahielik, ehitlik ve zgrlk .................................................................................................... 38 Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? ............................................................................ 48 Korku matkab zek duvarn deler mi? ................................................................................. 77
Fikir Platformu
Derin nsan
Verme hakk Neden kk ocuklar yaptklar resimleri byklere vermeyi bu kadar ok severler? Bir sevgi ba oluturmak? lerinden, kalplerinin derinliklerinden gelen o nesneyi vererek bir baka insan mutlu etmek? Vermek en bata vereni mutlu eder. Zira vererek insan kendi bykln, gzelliini, gnl zenginliini yaar.(1) Sokakta yaayan ocuklar zerine saysz rapor var. Bu raporlar genellikle ocuklarn sorunlar zerine odaklandklarndan gerekte nemli olan gzden karyorlar: Bunlardan biri olan UNICEFin 2005te yaynlad bir rapora gre dnyada 100 milyondan fazla ocuk sokakta yayor. Yaamak iin alyor ve fuhu yapyorlar, bu hayata tahamml etmek iin ise uyuturucu kullanyorlar. Bu ocuklarn % u kadar 15 yana gelmeden lecek, % u kadar 18 yana gelmeden hapse girecek, Peki ya kurtulanlar? Onlar nasl kyorlar bu sefalet-fuhu-uyuturucu girdabndan?
Fikir Platformu
Derin nsan
Kolombiyal bir grup aratrmac(2) ite bu soruyu sormular ve kefettikleri gerek hepimizi aydnlatacak cinsten. Sokak ocuklarnn bir ksm kazandklar parayla aralarndan daha zayf olanlara kanat geriyorlar. Onlara yiyecek alyorlar, hasta olanlara ise ila. Bir ksm ailelerini besliyor. Kardelerini okutmaya alanlar bile var. ite 6-7 yanda yetikin gibi yaamak zorunda kalan bu ocuklar sefalet girdabndan kurtuluyorlar. Vermek, paylamak onlar kendi gzlerinde kymetli yapyor. Toplumun ittii, unuttuu bu kk insanlar yemek ve giysiden ok sayg grmeye, bir ie yaramaya muhtalar. Yetimhaneler zerine yaplan birok aratrma da bunu teyid eder nitelikte. Kendilerine scak bir yatak, yiyecek ve giysi verilse bile sokak ocuklar bir zaman sonra yetimhanelerden kayorlar. Bunun sebebi ise nankrlk deil elbette. Birisi olduklar, sayldklar sokaklar zlyorlar. Bunu dikkate alan snma evlerinde ise bu ocuklara yiyecek ile beraber eitli sorumluluklar veriliyor. Samimiyetle syleyeyim, dilenerek ve alarak ailesine bakan bir sokak ocuuyla karlatrdmda kendimi ok gl hissetmiyorum. yle zannediyorum ki biz zenginler de muhtacz bu yardmlamaya. Hayatn tadn karma adna verme hakkmz kullanmay unutabiliriz nk. Daha parlak salar, daha beyaz amarlar, daha byk bir araba, daha gzel bir ev, daha ok fonksiyonlu bir cep telefonu, Fransz mutfa, yeni tatil beldeleri Szm ona yaama sanat denen bir ey uruna l gibi yaamak, anlk tatminler uruna i huzurumuzu feda etmek iten bile deil. Reklamclar saolsun hayat bu ite diye sattklar gazozlarn, ikolata srp mutlu olanlarn, ada yaam gettolarna kendini hapsedip huzuru yakalayan zavalllarn resimlerini gre gre MUTLULUK ile TATMN kavramlarn fena halde birbirine kartrm vaziyetteyiz sanki. Haddim olmayarak btn dostlarma verme hakknz kullanmay unutmayn diyorum. (1) Les murmures des phantomes, Boris Cyrulnik (2) La Resiliencia. Responsabilidad del sujeto y esperanzo social, Kolombiya, 2002 (Cano, Colmenares, Delgado, Villalobos)
Fikir Platformu
Derin nsan
lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar! (*) Parisin ok da gzide olmayan semtlerinden birinde, Radio Soleil - Gne radyosu (FM 88.6) stdyolarndan ieri ilk adm atmzd. Her dilden yayn yapan bu radyonun Trkeye ayrlm saatlerinde gnll sunuculuk yapacaktk. O gn bir de yenilik vard. Ilk defa dinleyicilerimiz bizi arayabilecekler biz de onlarn istedikleri paralar alacaktk. Telefon ald. Daha alo diyemeden lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar dedi birisi. Arkadan sanayi tipi diki makinelerinin kr kr sesleri geliyordu. Bir dakika, beyefendi siz kimsiniz? Ayn ses tekrar lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar. nmzde duran yzlerce Blent Ersoy, Zeki Mren kasetinin arasndan mer Dannkini bulduk. arky anons ettim ve ses geirmez camn arkasnda duran Cezayirli teknisyen drise baparmamla okey iareti verdim. Eer lrsem buralarda Eer benim iin alayan biri varsa ba ucumda Eer lrsem buralarda Vasiyetimdir beni gtrsnler doduum topraklara Beni kymn yamurlarnda ykasnlar Ba ucumda biten yediverenleri ah aklar koklasnlar ark biter bitmez telefon yeniden ald. biz stanbul restoranndan aryoruz, ltfen beni kymn yamurlarnda ykasnlar adl paray alar msnz? Daha yeni aldmz, vakit kalrsa programn sonunda yeniden koyabileceimizi
7
Derin nsan syledim. Telefonun ucundaki ses adeta yalvaryordu. Profesyonel bir sunucu edasyla mikrofonu elime aldm gelen youn istek zerine bir kez daha. Trkiyede sadece minibse bindiim zaman ya ban ya sonunu duyduum bu ark ilk defa bana ok garip bir etki yapmt! Benim gibi stanbul ocuu olan arkadamn yzne baktm. O da benim gibi tavana bakarak dolmu gzlerindeki yalar geri aktmaya alyordu. Vatan hasreti ile yanp tutuan gurbetilere mi acyorduk yoksa kendimize mi? Ait olduumuz topraklarn insanlar, kltr ve dili bizi paalarmzdan yakalam, hep ertelediimiz sorular burnumuza sokuyordu. Bazen Laz, bazen Krt, bazen i Ege ivesiyle, bazen de stanbulda bile hi duymadmz bir iveyle gelen bu istekler bizi gerek kimliimizle karya getiriyordu. Vatan nerede balar? Nerede biter? Bu ileke insanlarla bizi birletiren ve ayran nedir? Telefonlar ya bir diki atlyesinden ya da stanbul Restorandan geliyordu. Tabi Paristeki Trk lokantalarnn en az yarsnn ad stanbul Restoran olduu iin bunun hi bir nemi yoktu! O gn program bitene kadar bu arky belki 40 defa aldk. Teknisyen drisin hayret dolu baklarna aldrmadan kzarm gzlerimizle tekrar tekrar geri sararak bozduumuz kasetle yayn odasndan karken hi olmadmz kadar yorgun ve bir o kadar da hafiflemitik. Mmkn m artk dnmek? Trkiyeye tatile gelen her gurbetinin karlat bir soru vardr : Dnmeyi dnyor musunuz ? Yani kesin dn yapmay? Gurbeti kem km eder, hayr dese sorann evet dese sorulann yaad lkeyi ktlemi olacan dnr. Evleri Trk bayraklar, ezan okuyan alar saatler, Trkiye harital duvar hallaryla dolu bu gurbetiler neden dnmezler? 1999-2001 arasnda Trkiyeyi sarsan deprem ve ekonomik krizler silsilesinde bir ok irket batm veya klm, ODT, Boazii gibi fiyakal niversitelerden mezun tecrbe sahibi genler isizlik yznden kapa yurtdna atmt. O yllarda baz ke yazarlar Trkiye gidemeyenlerin lkesi oldu diyordu. ok sordum kendime, yoksa gurbet de dnemeyenlerin lkesi miydi? Fransadaki Trkiye Trkiyeden gelmi gurbetilerin vatan hasretleri adeta alp verdikleri nefese bile yansr. Mesel baz blgelerde yaadklar yerlerdeki dalara, tepelere Trke isimler verdiklerini grrsnz. Parisin gbei saylabilecek bir yerde bulunan bir mahallede (10uncu Paris) Trk bakkallarna girince durumu daha iyi anlarsnz : Tat sala, Tamek reel, Falm ekersiz sakz, lker ikolatal gofret Sana margarin. Sadece pastrma sucuk
8
Fikir Platformu
Derin nsan gibi memlekete zg mallar deil sakz veya margarin gibi ok byk bir zellii olmayan rnler bile Trkiyeden gelir. Yaz gelirken uak fiyatlar ykselir. Kimse tatile nereye gideceksin? diye sormaz. Hedef hep ayn yerdir, memleket. Ama Kapkuleyi geince memleket kelimesinin anlam deiir, o artk Kastamonudur, Gazianteptir, Ardr. Ama gene de Trkiyeye yeni ayak basm gurbetide bir geveme vardr. Daha havaalanndaki pasaport kontrolnde gemeden topuklarn srterek yrmeye balamtr. Uzun sre nefesini tuttuktan sonra su yzne km bir dalg gibi yeniden nefes alyordur o. Yollar bize memleket mer Dann arks bizi nasl beklemediimiz bir anda en zayf yerimizden yakalamsa bu ekspirsel dnmek veya dnmemek sorusuna da cevap ummadk bir anda, bu kez bir beyitten geldi. Ama ne beyit Radyo hadisesinden yllar sonra Orly hava alannda Trk Hava Yollarnnin TK1825 sayl uana binmek iin bekliyorum. Etrafmda yar Trke yar Franszca konuup glen kzlarm, elimde uak biletleri, uu kartlar, camdan seyrettiim inen kalkan uaklar Yar bilinli bir ekilde Mesnevden blk prk satrlar hafzamdan dudaklarmda iniyor: Dinle bu ney nasl ikyet ediyor, ayrlklar nasl anlatyor, Beni kamlktan kestiklerinden beri feryadmdan erkek kadn herkes alayp inledi. Ayrlktan para para olmu kalp isterim ki itiyak derdini aaym, Aslndan uzak den kii yine vuslat zamann arar Son kelimeyi telaffuz ettikten sonra birden bire kendimi hi olmadm kadar evimde hissettim. Havaalanlarnn o souk, tekdze bekleme salonlar, 3 dilden anonslar, lezzetsiz kahveleri, buzdolabnda slanm sandvileri bir anda ok tandk grnd gzme. Tekerlekli bavullar oradan oraya ekitiren 72 milletten insan benim hemehrim oluvermiti. Hey gidi Mehmet dedim kendi kendime. Modern zamanlarn Hayy Bin Yakzan (**). Oysa herey ne kadar akt! Araf suresi hadiseyi btn aklyla gzler nne sermemi miydi? : 172. Hani Rabbin (ezelde) demoullarnn sulplerinden zrriyetlerini alm, onlar kendilerine kar ahit tutarak, Ben sizin Rabbiniz deil miyim? demiti. Onlar da, Evet, ahit olduk (ki Rabbimizsin) demilerdi. Byle yapmamz kyamet gn, Biz bundan habersizdik dememeniz iindir. 174. Hakka dnsnler diye ite yetleri bylece ayr ayr aklyoruz. lmeden nce lnz hadisinin iaret ettii kurtulua eriemesek de bu dnya bir bekleme salonu deil miydi? Trkiye ve Fransa birden yaknlam, klm, o bir ka bin metrekarelik salona smt. mr ksesi dolmam her lml gibi zhiri memleketimiz yollar, btn olan ise Vuslat olmalyd. Ben yere ge smam, mmin kulumun kalbine sarm hadis-i kudssinde de bu yaknla
9
Derin nsan iaret edilmemi miydi? Biz gurbetilerin bir para abartl bir biimde yaadmz bu vatan hasreti ruhun asl vatann zlemesinin bir tecellisinden baka bir ey deil miydi yoksa? (*) Trky YouTubedan dinlemek iin : http://youtube.com/watch?v=4BZQdbPdwq4 (**)Tark Suat Demrenden dinleyelim : Hayy Bin Yakzan bn-i Tufeyl in felsefi romannn ad. 1106 ylnda Grnatada doan bn-i Tufeyl slam dnce tarihinde raki bir filozof olarak kabul edilir. Uyankn olu Diri anlamna gelen Hayy bin Yakzan ssz bir adada tek bana byyen Hayy n kendi kiisel tecrbeleriyle Hakikati arama abasnn kelimelere dklm halidir. Hayy, tabiatla ba baa, tm d etkilerden her trl insani ve lahi retiden uzak biimde evresine bakarak, Hakikatin bilgisini ve varln srrn kefeder. Bu konuda ayrntl bilgi ve faydal bir makale iin : http://www.dusunceler.org/kitap-dergi/2006/08/24/hayy-binyakzan/
Fikir Platformu
10
Derin nsan
Yaama plak gzle bakarken Parise 40 dakika mesafedeki Cergy-St Christophe kasabasnda gne yeni ykseliyordu. Bir bahar gnyd. Her perembe olduu gibi mahalle esnaf tatl bir tela iindeydi. Mahalle pazarna hazrlk yapyorlard. Aylardr bu kasabada yayordum ama ilk defa ekmek frnnda grdm o kadn. Beyaz tenli, sar sal, ak mavi gzlyd. Yal kadnlarn ev ii yaparken giydikleri trden, kk mavi-beyaz ieklerle bezeli entari elimsiz bedeninde adeta bir masa rts gibi duruyordu. Ayanda ekose desenli erkek terlikleri vard. Gzleri morarm, yzndeki syrklarndan szan kan henz kurumutu. Bir trafik kazasndan kurtulmu gibiydi. Satc kz Aman tanrm! Ne oldu size byle? dedi. Kadn utanga bir ses tonuyla cevap verdi: - Merdivenden dtm bu sabah! - Ah! Gene mi? Bu hafta bu kanc? Bu kez satc kzn endiesi yapmack, ses tonu alaycyd. Kadn utanla ban nne edi. Elindeki beyaz renkli spermarket torbasn bedeninin arkasna saklamaya alt. Dolu ielerin ksa ve tok ngrts duyuldu. 4 arap iesini tayabilecek kadar salam myd bu incecik torba? Kesin olan bir ey vard: Sonradan adnn Isabelle olduunu rendiim bu gen kadn yldr katland koca dayana bir yl daha dayanacak durumda deildi.
Fikir Platformu
11
Derin nsan Yllar su gibi geip gitti. Diplomam aldm yln eyll aynda Isabellein cansz bedeni bir cenaze arabasyla kasabamz terk etti. Alkolik kocas hapishaneye, uruna be buuk yl ikenceye katland kz da bir yetimhaneye gnderildi. * * *
Rak iesi ve anason kokusu ocukluumda gittiimiz Caddebostan Maksim gazinosunu hatrlatr bana. Nee Karabcekin arklar, mezelerle dolu masalar, akalar, fkralar arap iin ayn eyi syleyemem. Ne zaman bir arap iesi grsem Isabellei ilk defa grdm o gn gelir aklma. nsan kendine anlatt hayat, o hayatn iini dolduran cisimler ve kavramlar ile anlamlandryor. Anlam ise bu derinlii gemite ve gelecekte buluyor. Bana bir dram hatrlatan arap iesi bir barmen veya Paabahe Cam Fabrikasnda alan kimya mhendisi iin bambaka anlamlar temsil ediyor. Aslnda bu gemi ve gelecek algs bir ekilde snrlyor varlklar. Nasl bo beyaz bir kttaki kare ve genleri alglayamazsa insan, zaman iinde snrlar belirlenmemi varlklar da alglayamyor. Nasl scan soua, sertin yumuaa ihtiyac varsa varlklarn da birer EL-EVVEL ve EL-HR tecellisi ile snrlandrlmalar gerekiyor sanki. Hz. Mevln bu konuda bir ipucu veriyor insanlara: Dzgnlk, salamlk krlmaktadr! Murad muradszlkta, varlk yokluktadr! Her ey bunlara benzer; br ztlar ve eler de bunlar gibidir! (Mesnev, Cild II, Beyit 2341) Mevln insan zeksnn kavrayabildii trden bir varln ancak ztlklar sayesinde varolabileceine iaret ediyor ksaca. Takip eden beyitlerde ise daha ak bir ekilde yaama anlam veren yegne eyin onun zdd yani lm olduunu anlatyor: Terzi elbise yapaca kuma para para keser. Neden kesiyorsun? diye bir kimse terziye kabilir mi? Bu kymetli atlas neden paraladn? Ben paralanm kuma ne yapaym? der mi? Her eski binay yeniden yapabilmek iin nce onu ykarlar!Bylece dlgerin de, demircinin de, kasabn da ii yapmaktan evvel ykmaktr! [...]Buday deirmende tlp ezilmeseydi, nasl ekmek olurdu da sofralarmz sslerdi? lmn grnen ykcl belki de gizli bir inaatn srmesi, mesel budayda sakl olan ekmein ortaya k iin gerekli. ayet bu doru ise bir EZ-ZHR ve EL-BTIN tecellisi ile kar karyayz demektir. Bylesi i ie gemi, zor durumlarn altndan Mevlndan baka kim kalkabilirdi? Hayata dair byme, gelime, bedeni ina etme algs ile onun zdd lmn ykcl kanaatimce kltrler st, evrensel bir alg. Mesel bat dillerinde
12
Fikir Platformu
Derin nsan yemek yeme, yemein vcuda dahil edilmesi iin restauration - se restaurer veya incorporation - incorporer gibi kelimeler bu algy iaret etmiyor mu? Kuranda geen zeyir (a.s.)n rm eeinin paralarnn tekrar toplanmas ve dirilmesi (Bakara 258-259) Mesnevde anlatlrken bir yamama sanat benzetmesi kullanlyor. Tasavvuf kaynaklarda yeme-imenin parampara bir hrkaya yama yapmaya benzetilmesi zaten istisna deil. Eski Yunanca ncil rneklerinde geen (anastasis) kelimesi ise Katoliklerce yazlan kitaplarda rincarnation (yeniden ete brnme - Latince carne = et) olarak tercme ediliyor. Oysa Yunancada ykselme/yeniden ykselme anlamna gelen bu kelimeyi en azndan rsurrection olarak evirmek gerekmez miydi? Hz sann manev diriliine iaret etmi olabilecek bir kelimenin srarla ete brnme olarak tercme edilmesine bakm elbette Mslman bir perspektiften. Ancak Yohanna ncilinin birinci kitabnda da fiziksel/bedensel deil Mira benzeri, manev bir ykseliten bahsedildiini iddia eden birok Hristiyan olmu ilk balarda. Papa o kadar rahatsz olmu ki bu yorum Vatikan tarafndan kfr olarak iln edilmi. (Daha fazla bilgi iin gnostik ncillere baklabilir) Elbette 21inci yzyln modern insanlar iin adna lm dediimiz korkun eyin hayat anlamlandrabileceini kavramak kolay deil. Modern toplumlar toplumsal baarlarn lerken lm dolayl veya dolaysz bir lt olarak kullanyorlar: 1) 2) 3) 4) 5) Ortalama yaam sresi, Bebek ve anne lmleri, Ayla nlenebilecek hastalklardan lenler, Trafik kazalar, ntihar oranlar.
zellikle bat ehirlerinde mezarlarn etraf yksek duvarlarla evriliyor. Mezarla bakan evlerin kiralar daha dk. Biz de ili mezarlnn giriine yazlan Btn nefisler bir gn lm tadar ibaresi tepki almt yanl hatrlamyorsam. Modern yaamn amac gitgide lmden ka olmaya balad sanki. mr uzatan ilalara, 100 yandan fazla yaayan insanlara medyada gsterilen ilgi de bunu iaret ediyor. Bu noktada bir yanl anlamay nlemek iin unun altn izmek isterim: Madem leceiz o halde hayat yaayalm, snrl zaman iyi kullanalm trnden fikirleri kasdetmiyorum hayatn anlamn lm verir derken. Modern insann lmle ilgili temel yanlgs lm hayatn sonunda olan bir olay, noktasal bir kerteriz gibi alglamas belki de. Oysa hidrojen ve oksijen molekllerini
13
Fikir Platformu
Derin nsan kullanarak bir rma tarif etmek ne kadar zorsa hayat veya lm soyutlayarak yaam rman anlamlandrmak o denli zor. yle zannediyorum ki insan nefsinin etkisiyle bu imknsz ayrtrmay yapmaya altnda kendi ftratna ve hayatn doasna kar mcadele vermekten dolay ifrada ve tefride haliyle mutsuzlua dyor. ark ve bat kltr etkisinde sk sk ceyranda kalan insanlar kh biyolojik lme kh hayatn sadece zevklerine smsk sarlma biiminde bir dengesizlik sergiliyorlar : 1) 2) 3) 4) 5) 6) lrm senin iin! lmne seviyorum, Seni sevmeyen lsn, Ya istikll ya lm, lmsz liderimizin 50ci lm yldnmnde Toprak eer urunda len varsa vatandr
Veya ikinci durum iin: 1) 2) 3) 4) Hayat yaa, Daha fazlasn iste, En iyisine layksn, Gnn yaa, yarn dnme!
Batda ok irkin bir biimde tasvir edilen, eli trpanl lm melei ve korku filmlerinde mezardan kan yar rm cesetler de bu kutuplamaya katkda bulunuyor.
Bir tr fantezi ile kar karyayz aslnda. nsanlar bir cisme veya kavrama hak ettiinden daha fazla nem atfederek akllarn yanltyorlar. Kadn ayakkabsndan tahrik olan fetiistlere veya kartal tynde, ay penesinde gizli gler arayanlara benziyorlar.
Fikir Platformu
14
Derin nsan Varln bileenlerini birbirinden ayrp kimyasn bozmann tesinde tariflerini de deitiriyor bu tutum: Hayat = Biyolojik hayat, zevk ve tatmin. lm = biyolojik lm, bir ukurda bcekler tarafndan yenmeyi bekleme. Gerek anlamlar ilerinden boaltlm kelimeler ile dnen, hayat kendine anlatan insan neye zlp neye sevineceini bilemiyor. Mutluluun yerini tatmin alyor. EL-MUHY ve EL-MMT nurunun yansd yerde EN-NF ve ED-DRR tecellilerini aryor sanki.
Nabzmzn ka defa ataca, akcierimizi ka defa doldurup boaltacamz belli. nsan ana rahmine dt anda dnmeye balayan bir saya bir tr kum saati gibi iliyor. st tarafn deil ama aa den kumlar grebiliyoruz. Balayan veya biten bir ey yok, sadece belli saydaki kum tanesi yer deitiriyor. yle bir dzeltme yaparak bu yazy bitirelim: lene kadar hayat yayoruz yerine H2O formlnde olduu gibi Hayat-lm denen bir ey yayoruz diyelim.
Fikir Platformu
15
Derin nsan
Zina da byle bir ey ite Oh lord wont you buy me a Mercedes Benz. - Tanrm, bana bir Mercedes almaz msn? My friends all drive porsches, I must make amends. - Arkadalarm Porche kullanyor. Worked hard all my lifetime, no help from my friends. - Hayatm zor, kimseden hayr yok, So oh lord wont you buy me a Mercedes Benz - Tanrm, bana bir Mercedes almaz msn? Oh lord wont you buy me a color TV. - Tanrm, bana renkli bir televizyon almaz msn? Dialing for dollars is trying to find me. - dll TV yarmalar beni bulmaya alyor. I wait for delivery each day until 3. - Teslimat iin her gn 3e kadar msaitim.
Fikir Platformu
16
Derin nsan Janis Joplinin bu ahane arks insanlarn din ile nasl sapk bir ilikiye girebileceini anlatan, dikkate deer bir eser. Teorik olarak maddiyattan syrlm, iman etmi biri Tanrdan otomobil ve TV istiyor! Zina deyince akla hemen yatak odas gelir ama znde daha genel bir ey sz konusu. Neden? Zina* kelimesinin ingilizce karl adultery. Kkeni latince adulterareden geliyor, altn gibi iyi bir eyin iine bakr vs daha ucuz eyler katarak deerini drmek, kirletmek, sulandrmak gibi anlamlar var. Semav dinlerin ncesindeki geleneklerin etkisiyle olacak, gerek Yahudiler, Hristiyanlar gerekse Mslmanlar sevap-gnah kavramlarn biraz kafalarna gre yorumlamlar sanki? Belden aa gnahlara byk tepki verilirken daha makul(!) veya makbul(!) gnahlar halnn altna sprlm: Balk paras, kan davas, rklk, milliyetilik, putsal devlet Tabi ortaya kan tablonun tutarszl neticesinde GNAH kelimesinin anlam yani akl ve vicdan zemini grnmez oluyor. Bir baka deyile kanunu meru klan zemin tahrip edilince insanlar ister istemez yasaklara ve dllere odaklanyor. Dini din yapan temeller kuma gml. Bugn slm da dahil bir ok dinin (grnen) kurallar ve uygulanan ekilleri kafa kartrc bir halde. nsanlar iyi ama, diye balayan cmlelerle bir sr itiraz getiriyorlar. Bu itirazlara verilen ezberci yantlar ise oldum olas sev(e)medim: - ALLAH yle emretmi! - yi ama sebebi ne? Hikmeti ne? - Kuranda byle yazyor! tiraz m ediyorsun? - Yaw hocam bunda bir tutarllk olmal. Emirleri, yasaklar birletiren bir zemin olmal. Kul hakk? irk? Pozitivizm ile zina: slam inancnn kirletilmesi Moderniteyi, pozitivizmi ok eletirdik bu sayfalarda. Hatta bir kitap bile yaynladk Bilim ve teknoloji insanla yol gsterici olabilir mi? adnda, tam 74 sayfa! Bu kitapta savunduumuz fikirlerden belki de en nemlisi pozitivizm yznden insanlarn her eyi blp paralayarak anlamaya almasyd. nk Hayat, nsan ve Kinat kavramlarn, kelimelerin, saylarn ve formllerin iine hapsederseniz anlam kaybedersiniz. Bir fkrann neden komik olduunu aklayarak kimseyi gldremezsiniz! ** Zannediyorum slam dncesine de en byk zarar veren bu paralama merak oldu. man nce kelimelere, ardndan sarklara, cppelere, belirli tip binalara, haftann belli gnlerine hapseden bir paralama sreci balad. Ne zaman? Belki de slamdan ok nce. Zira insan kendinden uzaklatran, kendisiyle arasna mesafe koyan bu paralama gds bizim doamzn bir paras, daha dorusu nefsimizin doal bir ilevi. Ama bu hayvan ileve kar mcadele etme zgrlne de sahibiz. O halde devam edelim: Evet, slam inanc ve slam dncesi nasl oldu da ieriden paraland? Anlam boaltlp ekle mahkm edildi?
17
Derin nsan Kimi insanlar yaplar gerei dierlerine gre daha fazla gven ihtiyac iindedir. Hergn ayn yoldan gemek, ayn lokantada yemek, ayn gazeteyi okumak onlara gven verir. Bu tandk ortam onlar rahatlatr. Baz meslekler(***) de insanlar bu yne iter: Muhasebe, hukuk, mhendislik Kanunlar, ilkeleri oturmu, srprize, maceraya yer olmayan mesleklerdir bunlar. Tersine reklm, basn, turizm gibi mesleklerde srekli yenilik vardr. Bu meslekler insan esneklie altrabilir. te bu gven ihtiyac insanlarn din ile ilikisini de belirliyor zannediyorum. Yani bu durumdaki insanlar kat bireyler aryorlar tutunacak, iine snacakDuvarlar ritelleen alkanlk tulasyla rlm barnaa snan insan bilimsel determinizimde bulamadn dinsel determinizmde(!) aryor. lh mesajn ieriini anlamaya almak olduka rktc olabilir bu balamda. Ya beklenmedik bir ey karsa? Ya yeterince kesin olmazsa? Ya ZGRLKten kamam imknszsa? Neticede yol ikiye ayrlyor: Ya hesaplaryla kontrol edemedii hereyi (din, inan, metafizik, ) reddeden bir pozitivist oluyor ya da Kuranda byle yazyor! tiraz m ediyorsun? diyen kat bir Mslman. kinci gruptaki Mslmanlarn Tasavvufa ve felsefeye de ateli biimde gayr slam diyerek kar ktklarna tank olduk sitede son zamanlarda, hatrlayacaksnz. Ne ilgintir ki balklarn, meyvalarn zerinde ALLAHtan iaret arayanlar, Kurandaki ayet ve surelerin saysn arparak, blerek ifre bulanlar(!) da yine bu kat gruptan kyor. Bak sen u ie! Demek ki ALLAH var eklinde zetleyebileceimiz mucizeperverlik korkarm iman zayflndan geliyor: - Karna neden aksn? - Sar salar var, boyu uzun, ayrca ok zeki ve tahsilli. - Daha uzun, daha sarn, daha zeki bir kadn bulursan boanacak msn? Elbette ilk soru yanlt, akn objektif sebebi olsayd herkes ayn kiilere ak olurdu. nanmak da objektif biimde aklanabilecek bir ey deil. Hele kat kavramlara, ritellere paralanmasnda, rasyonalize edilmesinde byk saknca var. Bu balamda Tanrnn varln mucizelerle ispat etme ihtiyac da iman deil bir gvenlik aray kanmca. Heyy! Demek ki deli deilim, bir Tanr varm! Tanr varlna dair elle tutulur, gzle grlr ispatlar aramann yolu korkarm materyalizden geiyor! 1600lerde Beden-Ruh dikotomisine zm arayan Descartesn Ruh ile Bedenin temas ettii yeri bulmak iin kadavralar zerinde yapt bilimsel(!) aratrmalar geliyor akla. Maddenin iinde Ruh aramak En
18
Derin nsan sonunda Pineal Bez denen bezelye byklnde bir salg bezinde karar klmt zavall adamcaz. Ulus-Devlet ile zina: slam inancnn rklk ile kirletilmesi slm corafyasnn d dmanlar vard eskiden: Hallar, Moollar imdi Irak igal eden ABD ordusu var. srail var. D dmanlardan daha tehlikeli olann i hastalklar olduunu dnyorum uzun zamandr. erinden gelen tehlikeye kar pek bir savunmasz durumdayz. En son Diyanetin rk mahyalar ile canland tartma ama sorunun kkenleri cahiliyye dnemine kadar uzanyor. Arap yarmadasndaki kabilelerin arasndaki kan-soy kavgalar insanlarn Madde ile Ruhu kartrma hatasna kolaylkla debildiini gsteriyor. Felketlerin Mslmanlarn zerinden silindir gibi getii hemen her dnemde rklk gryoruz. Pusuda bekleyen, tam tedavi olmam bir hastalk gibi tekrar tekrar kyor ortaya. Mustafa slmolu bir videosunda Endls seyahatini anlatyordu ve Endlsn kn: nce Araplar ile Berberler birbirlerine dmler. Berberler bertaraf edilince Marib Araplar ile Suriye Araplar blnm. Suriyeliler galip gelince am ve civarndan gelenler teki Suriyelilere stnlk taslam. 1100l senelerde Endls ykan kan-soy-rk saplantsnn 1900lerde Osmanly da ieriden kertmesi bir raslant m? 2009 Trkiyesinde hl Trk-Krt kavgas sryor. Devletten maa alan insanlar camilerimize Ne Mutlu Trkm Diyene yazabiliyor korkmadan, utanmadan. te bunun iin yazdm bu yazy: Ak Seks ile, Mutluluku Tatmin ile, Kudreti Silah ile, zgrl Para ile, Takvay Irk ile, Ruhu Madde ile, Kartran yollarn ayn yere ktn dnyorum. ok sevdiiniz bir dostunuz gznzn nnde bir bakasnn karsna sulansa ne hissederdiniz? Mide bulants? Camilerdeki rk sloganlar, tekilerin otobsn talayanlar, cenazelerdeki sloganlar da bana kusma hissi veriyor. Zinann ve irkin yolu bu Madde ve Ruhu kartrann yolu. Tavsiye okuma: Dinleraras diyalog : Diyanetizm ve slm Kurtlu hilal
19
Fikir Platformu
Derin nsan Mslmanlarn i hastalklar Trk Milliyetiliinin intihar: CHP ile MHP birlesin!
(*) Trke/Arapa eski anlamlarn da aradm hatta Sevan Nianyana bile sordum ama tatmin edici bir yant alamadm. Bilenler sylerse memnun olurum. (**)Bergsonun dedii gibi gz ne kadar blerseniz bln GRME denen eyi gremezsiniz. (***) Mesleiniz kaderinizi belirliyor tarz bir klie okumayn ltfen, sadece rneklemek amacyla kullanyorum.
Fikir Platformu
20
Derin nsan
Ne yani? Ben de mi? Ccile: Baba, bu ku neden yerde yatyor? Marc: lm. Araba ezmi. Ccile: Ne zaman uacak yeniden? Marc: Bir daha hi umayacak. Bitti. lm bu. Uyuyorsun, bir daha hi uyanmyorsun. Kk Ccile lm byle rendi babas Marctan. Gnlerdir uyumuyor. Bir daha uyanmamaktan korkuyor. Marc bu olay bana aktarp yardm istediinde hayretle yzne baktm ve deli olup
olmadn sordum!
Marc: Galiba byk bir hata yaptm Mehmet. Aabeyim topluma bir psikopat kazandrdn diyor. MY: Ar bir sulama ama korkarm hakllk pay var. lm 4 yanda bir kzn kolay kabul edebilecei bir ey deil. Yetikinler bile buna hazrlanma ihtiyac iindeler. Seni rahatlatacak bir eyler sylemek isterdim ama Neden Cennetten, Tanrdan bahsetmedin? Marc: Biliyorsun biz ateist bir aileyiz. MY: Dedeler veya nineler de yardm edebilirdi?
21
Fikir Platformu
Derin nsan Marc: Bizimkiler Fransz Komnist Partisinin kurucularndan. Ateizm bizde aile gelenei! Kim bilir ka kuaktr byle bu. Materyalist Dialektik filan Biliyorsun ite. MY: Biliyorsun Marc, ocuklar bizim dediklerimizi deil yaptklarmz yaparlar. Sen ne dnyorsun lm hakknda? Ccile eninde sonunda seni ve annesini taklid edecek. Marc: Dnmyorum. Dnmemeye alyorum. Bilinmez bir ey. nsan korkuyor tabi. Konumuyoruz bu konular evde. * * *
lm dncesi ve insanda uyandrd korku hazmedilmesi kolay olmayan bir his. Zira lm korkusu kpek ya da rmcek korkusuna benzemiyor. Kap kurtulabileceiniz bir dman yok ortada. Bir baka deyile bilimsel bir tehdit deil sz konusu olan. Haliyle nlenmesi, kalmas mmkn deil. nsanlar lmldr,(1) Sokrat insandr. Demek ki Sokrat lmldr.
Ama bu Sokrat iin sylenmi. Sokrat bilir mi annemin stlann tadn? Dibi yanm tencerenin nasl koktuunu? Benim gibi Boazda ay iti mi O? Ya Bebekte yediim sarmsakl kfteleri? Galatasarayn ampiyon olduu sene sokaklarda bard m benim gibi Sokrat? Kendi hayat hikyemizin barol oyuncusu olduumuzdan figranlarn lmesine armayz pek fazla. nsanlar lr. Herkes lr. Ama ben herkes deilim ki! Ben bakaym!
Fikir Platformu
22
Derin nsan
Ka olmamasndan baka her an bamza gelebilecek bir ey olmas da lm zel bir yere koyar dier kavramlar arasnda. Bu adan 4 yandaki zavall Ccile korkmakta hakldr. aresi yoktur ve her an gelebilir. lmn zm olmadna gre bir problem de deil. Ama var. Varsa ne? nsanlar bir cisme veya kavrama hak ettiinden daha fazla nem atfederek akllarn yanltyorlar. [...]Varln bileenlerini birbirinden ayrp kimyasn bozmann tesinde tariflerini de deitiriyor bu tutum: Hayat = Biyolojik hayat, zevk ve tatmin. lm = biyolojik lm, bir ukurda bcekler tarafndan yenmeyi bekleme. Gerek anlamlar ilerinden boaltlm kelimeler ile dnen, hayat kendine anlatan insan neye zlp neye sevineceini bilemiyor. Mutluluun yerini tatmin alyor. [...] Nabzmzn ka defa ataca, akcierimizi ka defa doldurup boaltacamz belli. nsan ana rahmine dt anda dnmeye balayan bir saya bir tr kum saati gibi iliyor. st tarafn deil ama aa den kumlar grebiliyoruz. Balayan veya biten bir ey yok, sadece belli saydaki kum tanesi yer deitiriyor.
yle bir dzeltme yaparak bu yazy bitirelim: lene kadar hayat yayoruz yerine H2O formlnde olduu gibi Hayat-lm denen bir ey yayoruz diyelim (Yaama plak gzle bakarken) Bizler zihinleri 19cu ve 20ci yzyln bilim hayranl ile yourulmu insanlarz. Mslman olsak dahi lm anlamakta zorluk ekebiliyoruz. nk lm zeknn konusu deil. Hatta bilimsel olarak lm diye bir ey yoktur diyebiliriz. Tpk hayat diye bir ey yoktur diyebileceimiz gibi. lm anlamak iin gerekli bilginin iimizdeki bir levhada kaytl olduunu dnyorum. Ama bu levhaya harfler ters baslm ve bunu okumann tek bir yolu var: lme bakmza bakmak. Yani lm bir ayna gibi kabul edip o aynada yansyan DZ OLARAK YANSIYAN harfleri okumak.
Fikir Platformu
23
Derin nsan
Evet lme bilimsel gzle, analitik zekyla bakp blelim, paralayalm, iine bakalm, nedir bu? diye sorunca yant gelmiyor. Ama benim lmle olan ilikim nedir? diye sorunca perdeler aralanyor biraz. imizdeki bir projeksiyon makinesinin klar lm aynasna daha dorusu lmn bizde uyandrd korkunun aynasna bir eyler yanstyor: 1) nsan biri lml, dieri lmsz iki paradan olumutur. lml para dierine stn geldiinde sebepsiz bir korku her ikisini birden sarar. 2) nsan bu paral kimliinden dolay srekli sknt iindedir. Kendisini srekli ait olmad bir yerde, bir gurbette hisseder. Bu rahatszl unutmak ve delirMEmek iin baz illzyonlara, vehimlere ihtiyac vardr. Kimlik hissi ve her eyin bir sebebi olmas gibi aldanmalar bunlardan bazlardr. 3) Korkunun aynasnda SONLU ve SONSUZ arasndaki uurumu gren insann ba dner. Dekor yklr. Bu durumdaki bir insan hayat boyunca yemek, iki, sigara duman, bilgi, kitap, para, nemli dostlar, mevki, vs ile ii doldurulamaz bu boluu doldurmak iin urar durur. 4) Ama ne yazk ki SONLU parasnn (hakl olarak) duyduu lm korkusuyla mcadele ettike SONSUZ parasna hizmet etmeyi erteler hatta unutur. Gnah dediimiz ey insann bu uurumu doldurabileceini zannetmesidir. Hayattaki tecellisi cimrilik, apknlk, oburluk, kibir vb olarak kar karmza. 5) Korku aynasndaki yansmalar iyi okuyan bir insan eninde sonunda yaamay ve tabiatyla lmeyi renir. 6) nsan zgrdr. Hayvan, bitki ve canszlarn tabi olduu bilimsel determinizmden kaabilecek donanma sahiptir. Yunus Emrenin dedii gibi:
Fikir Platformu
24
Derin nsan lr ise ten lr canlar lesi deil. / lmden ne korkarsn bil ki ebedi varsn.
(1) : van lyiin lm, Tolstoydan yazya uyarlama Not: Bu yaznn belkemiini oluturan i yansma, zek-akl ikilemi gibi temel kavramlara aina olmayan okur Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? isimli makaleden istifade edebilir. lham ve bilgi kaynaklar Mesnevi, Mevlana Hazretleri Varlk ve Zaman, Martin Heidegger Kayg kavram, Sren Kierkegaard Sartre ve Camusden eitli makaleler ve syleiler lm zerine Derin Dncede yaynlanan yazlar lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar! (Mehmet Ylmaz) lm zerine (Suzan Baarslan) lm Sevgisi Nedir?( Mehmet Ylmaz) lm Hissetmek (Cengiz Cebi) Baba ve dalar(Mehmet Ylmaz) Yaama plak gzle bakarken(Mehmet Ylmaz)
Fikir Platformu
25
Derin nsan
nsan maymunlaabilir mi ? Etilerdeki Gvei Abdullah lokantasnn gler yzl sahibesi Nkhet Hanm her zaman yapt gibi masalara urayp mterilerine hal hatr soruyordu. Lokantann mdavimlerinden Kenan Bey ikembe orbasn afiyetle yudumlarken grd onu. Ksa bir sohbetten sonra: Hanm efendiciim, paa orbas yapmyor musunuz? Bendeniz ok severim de paa orbasn Nkhet Hanm nazike paann menlerinde olmadn syledikten sonra masadan ayrld. Aradan uzun bir zaman geti. Kenan Beyin ho sohbetini zlemi olacak ki telefon ap lokantaya neden uramadn sordu. Cevap veren yaknlar Kenan Beyin ok ar bir hastalk geirdiini ve hastahanede olduunu sylediler. Bir sre nceki konumay hatrlayan Nkhet Hanm mahallenin ciercisinden paa aldrd, orbay hazrlayp sarmsa ve sirkesiyle hastahaneye gnderdi. Ksa bir zaman sonra telefon ald. Kenan Bey gzlerinde yalarla teekkr ediyordu dualarla kark. Nkhet Hanmn da tyleri rpermiti. Faturalar, tahsilatlar, mutfaktaki ocaklarn bunaltan scakl arasnda birden bire serin bir esinti hissetmiti yreinde.
Fikir Platformu
26
Derin nsan Neden byle olmutu? stanbulun en lks otellerinden birinin sahibi olan Kenan Bey can her istediinde paa orbas yaptramaz myd kendi otelinde? Hatta mesel Bolulu bir aya smarlayp ayana getirtemez miydi? Zevk almak insan mutlu eder mi? Kenan Bey ve Nkhet Hanm paa orbasnn aynasnda bir ey grdler. orbann geici hazz kalc ve paylalabilen bir gzellie dnt. nsan mutlu eden gzellikler ile sadece bireye haz veren, insan geici olarak tatmin eden eyler arasnda almaz bir snr var. MUTLULUK ve TATMN kavramlar birbirlerine taban tabana zt aslnda. Gerekte hayatmz anlamlandran veya tersine onun anlamn yok eden baz sreler var devreye giren. Harvard niversitesinde psikoloji profesr olan Daniel L. Schacterin Searching for Memory: The Brain, the Mind, and the Past adl eserinden bir rnek ile konuyu derinletirelim: Bahede ieklerle urayorsunuz. Salonda TV seyreden ocuklarnzn l ile irkiliyorsunuz. Kouyorsunuz ieriye. ocuklar ekrana kilitlenmiler, gzleri korkudan bym. Ekrana bakyorsunuz. Sakin sakin ayn ien birinin grnts var. Hi bir ey anlamyorsunuz nk katilin o tasa zehir koyduu sahneyi grmediniz. Sizin iin sradan bir ay tas gemite katilin zehiriyle, gelecekte ise ay ienin kanlmaz lmyle balantl. Ama siz ne gemi ne de gelecekle ilikilendiremediiniz bu sahneyi [=an] anlamyorsunuz. Gemiten ve gelecekten kopuk bir vaziyette an yaamak insanlar darack bir hapishaneye koyuyor: Ann hapishanesi. Bu tecrit hcresine tahamml etmenin tek yolu ise anlk hazlara snmak. Ama hangi haz kalc olabilir? Paa orbasn Kenan Bey kadar seven birisi bile sanrm en fazla iki veya tas ier. Kald ki son kaklar kaytszlk hissi hatta zdrap bile verebilir. Zevke ve hazza adanm mrler hi bir hazzn bulunmad sefil hayatlar kadar ykc aslnda. Zira geici teselliler salayan ve srekli tekrar gereken hazlarn bir kaza sonucu engellenmesi insan kendine veya evresine kar ok saldrgan yapabilir. Geenlerde byle kaza sonucu yaam alt-st olan bir gen kz gazetelerin balklarndayd. Trkiye annesinin boazn kesen bir kzn haberiyle irkildi. Okumu bir anne babann evlad, varlkl bir ailenin ocuu, niversite rencisi Tabi bazlar kolaya kaarak ah! Genlik nereye gidiyor? lklar attlar ama gene basna yansd kadaryla sorunlu geen bir boanma sreci ve bir bunalm sz konusuydu. Boanma hazmedilmesi basit bir yaam kazas deil. Psikologlara baklrsa yaamn, varln anne ve babann birliktelii ile anlamlandran ocuk bu beraberliin bozulmasn kendine dnk bir saldr gibi gryor. Yukarda sunduumuz ay tas rneinde zehirin konduu ann o sahneye anlam vermesi
Fikir Platformu
27
Derin nsan gibi anne-baba da ocuun ANLAMI oluyor gemii, ortaya k hikyesi dolaysyla. Dnya salk rgt WHOnun iddet zerine hazrlad rapora gre baarl intihar giriimlerinin %45ini anne-babasn lm ya da boanma sebebiyle kaybeden genler oluturuyor. Yani saldrganlk hedef olarak yaknlar semezse ocuun kendisini hedefleyebiliyor. Ama boanma yaayan her ocuk byle saldrganlamadna gre anlamszlama girdabndan paay kurtaranlar nasl yapyor? nemli bir ipucu sanrm tannm talyan psikanalist Piera Aulagniernin szlerinde sakl: Izdrap diye bir ey yoktur, dayanlmaz olan d dnyadaki olaylarn iimizde temsil ettii anlamlardr. Izdrabn evi: Zamann hapishanesi, meknn hapishanesi Hannah Arendt insandaki hapsedilmilik hissine dikkat ekmek iin yle bir rnek veriyor nsanlk Durumu adl kitabnda: ..1957de ilk yapay uydu Sputnik frlatldnda Amerikal bir gazeteci Dnya hapishanesinden kata ilk adm diye balk atmt zleyen sayfalarda dnr genetik zerinde aratrma yapan baz aratrmaclarn yapay bir hayat oluturma ve insan bu kusurlu bedenden kurtarma sylemlerinden bahsediyor. Az nce ann, zamann hapishanesinden bahsetmitik. Arendt ise meknn hapishanesine iaret ediyor. Vatan hasretinin gerekte ruhun asl vatann zlemesinin bir tecellisi olduunu anlatmtk bir baka yazmzda. Gidemeyenlerin uzak lkeleri dlemeleri, gidenlerin ise vatanlarn zlemesi ite bu mekn hapishanesinin birer tecellisidir kanaatimizce. nsan yaratln, bu dnyadaki yaamn ve her an yaklaan lmn anlamlandramaz ise psikolojik olarak ok krlgan bir hale geliyor. Bu tr kerteriz kayb halinde insann zellikle cinayet ilemeye nasl msait olabileceini O Gn Bebek Nasl Katil Oldu? adl yazmzda ayrntlaryla anlatmtk. Bu krlganlamay yle bir benzetme ile aklayalm: Duvarlar eri br aynalarla kapl bir labirenttesiniz. Ne kendinizi ne labirenti ne de sizin gibi kaybolmu insanlar net olarak grebiliyorsunuz. Duvarlara veya dier insanlara arptnzda hissettikleriniz grdnz sandnz eyler ile rtmyor. Bu ne byk ikencedir! Neden? nsann varl kavramasnda iki temel eksendir mekn ve zaman. Mesel insan vcudu gibi bir sistemi sadece maddeden, mesel organlardan ibaret kabul edemeyiz. Sindirim, solunum, terleme, hcrelerin oalmas ya da lmesi gibi
28
Derin nsan sreler bu varln tarifi iin mutlaka gereklidir. Benzer ekilde doada azotun veya suyun evrimini anlamadan sadece dalar, okyanuslar gz nne alarak hi bir eyi tarif edemeyiz. Zaman ve mekn insann analitik aklnn snrlar fakat ayn zamanda temel direkleridir. Bunlardan soyutlanm bir varl insan aklnn iine sdramayz. Bu zaman ve mekn anlamlandrma meselesini en iyi aklayan limlerden biri phesiz Hz. Mevlndr: o unu iyi bil ki, kinatta var olan her ey, sevgilinin tecellsinden ibrettir, onun yarattklardr. Onun kudretini, yaratma gcn gstermektedir. Aslnda, k bir perdedir. Var olan, diri olan ancak sevgilidir. k ise bir ldr. Var gibi grnen bir yoktur. o Bu hakkati sezemeyen, ilh aka meyli, istei olmayan kimse, kanatsz bir ku gibidir. Vay onun haline, yazklar olsun ona o Sevgilimin inayeti, ltfu, ihsan, nru beni aydnlatmasa, bana yol gstermese, ben nerden geldiimi, nereye gideceimi nasl anlayabilirim? (Mesnev, Cilt I, Beyit 30-32) Demek ki iinde yaadmz glge tiyatrosuna benzer alemin yansttklar gerekten var olan baz sfatlarn beyaz bir perdedeki yansmalardr. Araf suresi 143c ayette de bu beyaz perdenin ardndaki gerei grmenin insann analitik aklna smayaca yle anlatlm: Ne zaman ki, Musa, mikatmza geldi, RABBi ona kelmyla ihsanda bulundu. Ey RABBim, gster bana kendini de bakaym sana dedi. RABBi ona buyurdu ki; Beni katiyen gremezsin ve lkin daa bak, eer o yerinde durabilirse, sonra sen de beni greceksin. Daha sonra Rabbi daa tecelli edince onu yerle bir ediverdi, Musa da baygn dt. Aylp kendine gelince, Sen sbhansn, tevbe ettim, sana dndm ve ben inananlarn ilkiyim, dedi. nsan maymunlaabilir mi? Evet, insan evrim geirerek maymunlaabilir. Hem de milyonlarca ylda deil bir insan mrne sabilecek kadar ksa bir zamanda. Kullanlmayan organlarn krelmesi konusunda en azndan psikolojik boyutta evrimcilerin hakl olduunu dnyoruz. Neden? Hi kk bir ocuun herhangi bir ey iin sabrettiini grdnz m? Hele 1 yan altnda mesel geceleyin karn ackm bir bebek dnn. Zaman henz anlamlandramayan bu insancklar iin iki durum sz konusu: Karnm a, karnm tok. Acknca dnyay ykarcasna alayan bebek bir ka yudum st ektikten sonra nasl uysallayor hatta glmsemeye balyor. Zaman ile aras iyi olmayan bebekler iin belli bir yaa kadar sre denen bir ey yok, sadece durumlar var. Annem yanmda/yanlzm, Karnm tok/a, Korkulacak
29
Fikir Platformu
Derin nsan bir grlt var/yok Btn ihtiyalarn vakit kaybetmeksizin tatmin edilmesi gerekiyor. Elbette insanlar bydke zaman ve onunla salkl ilikiler kurmay, mesel sabretmeyi reniyor. ocuklar byrken zgrlk kadar bir baka eye daha ihtiya duyuyorlar: Snr. Yapabilecekleri ve yapamayacaklar eyler olduunu bilmek ocuklarn hayatna ANLAM katyor. Ama bu ANLAMI renemeyenler veya unutanlar da var. nsanln kullanmayarak krelmeye terk edenler ite bu yzden giderek hayvanlaabilirler. Bunun en bariz rnei TeleVole kltr. Neredeyse gnn her saatinde lgnca elenen insanlar: 1) 2) 3) 4) 5) Barp aran, soyunan, Bandan aa iki dken, Kyafetleriyle havuza atlayan, Araba yartran, Kadn ayakkabsndan iki ien
Hepsinden nemlisi de bunlar kameralarn karsnda yapan insanlar. Zira yaplan elence aslnda o kadar da elenceli olmad iin hi olmazsa tehircilik ile tatmin olmak sz konusu. Yksek dozda uyuturucudan veya araba kazasndan len ne ok nl isim var. Geriye doru bir adm atp byk resme baktmzda grdmz ey u: Bu zavall insanlarn hepsi ayn eyi aryor: ANLAM. Ortada bulamadklar anlam kenarlarda, snrlarda aryorlar: 1) Yksek hz ve otomobillerin teknik snrlar = trafik kazlar, 2) Kanunlarn koyduu snrlar = olmayacak sular ileme, 3) Vcutlarnn biyolojik snrlar = alkol komas, yksek dozda uyuturucu, 4) lerinde yaadklar toplumun ahlk snrlar = cemiyet iinde sevime, vb. Sanldnn aksine ahlk bozulma sebep deil sonu. Szde zgrlk adna yaadklar bu snr arama abas gerekte bu zavall insanlarn zamana ve mekna hapsolduklarn gsteriyor. Zaten sorun parann martmas olsayd bu tr sorunlarn sadece zengin ailelerde grlmesi gerekirdi. Bir ok zengin aile bu sorunlar yaamad gibi ok mtevaz evrelerde ayn sorunlar baka ekillerde ortaya kyor. Evin altndaki hazine zmirin ky Torbalda altnda hazine gml bir evde fakirlik eken bir ailenin hikyesi yaynland bir sre nce. Tabi byle bir evde oturanlarn detektrleri
30
Fikir Platformu
Derin nsan olsayd hazineyi bulabilirler, oturduklar evi yktrp yerine daha gzelini yaptrabilirlerdi. Tesadfe bakn ki Mevln da u beyitleri yazm asrlar nce: Evin, yni varln temelini yk da, bulacan Yemenin akki ile yzbinlerce ev yapmak kabildir! Define, evin altndadr; onu bulmak iin, evi ykmaktan baka re yoktur! Bu yzden evin yklacan gze al; zararl kacan dnme ve durma! O defineden elde edilecek para ile gsz, zahmetsiz binlerce ev yaplabilir. Zaten, zaman gelince bu beden evi, nasl olsa yklacaktr; o zaman, altndaki define de apak meydana kacaktr! Yalnz, o vakit o ecel ile yklaca iin defne senin olmaz! nk rh iin olacak o gayretler, o uramalar, evin senin didinmen ile yklmasna karlk verilen bir crettir! Peki insan iindeki hazineyi nasl bulacak? Hangi detektre gvenecek? Daha nce alntladmz beyitlerde gene Mevlnnn verdii ipularna gre bu dnya bir perde, bir tecelligh, bir glge tiyatrosu. Sadece bizi zen veya sevindiren olaylarn deil kendimizin de neyin tecellisi olduunu zdmz lde yani bu dnyay idrak ettiimiz oranda iimizde gml hazineye yaklayoruz. Zamann hapishanesinden kurtulmak Her an haz almaya, hzla tatmin olmaya programlanm, robot gibi yaayan insann hayatnda ANLAMIN dolaysyla mutluluun domas iin gerekli vakit yok. nsan maymunlaabilir mi? isimli paragrafta bunun iin bu soruya evet dedik. Byle insanlar ancak tatmin olabilirler, mutlu olamazlar. Rahmetim cehennemi bile kapsar diyen ALLAH her yerde. Ancak biz insanlar nl-arkal yaratlm varlklarz. Srtmz anlk ve bedensel zevklere dnebildiimiz zaman yzmz mutluluun kblesine dnm oluyoruz. nsan zaman yaratan ALLAHn bu kavramdan nezih olduunu hatrlayarak balayabilir ie. Bir iin sonunu sabrla bekleyemedii (acil tatmin arad) anlarda nefsi onu RABBinden (ve mutluluktan) nasl da uzaklatrr. Kuranda da aka belirtildii gibi: nk Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir. (Bakara,153) Eer Allah, insanlar zulmleri yznden cezalandracak olsayd, yeryznde hibir canl brakmazd. Fakat onlar takdir edilen bir mddete kadar erteliyor. Ecelleri geldii zaman onlar ne bir saat geri kalabilirler ne de ne geebilirler. (Nahl, 61)
31
Fikir Platformu
Derin nsan Zira dardan bakldnda teslimiyet ve tevekkl boyun emek gibi grnse de EL-VEKiL, EL-MCB, EL-HALM, EL-VRS bu kayalk sahillere konmu birer deniz feneri gibi aydnlatmyor mu nmz? Ama zaman kavramyla ilikimizi normalletirmek iin en nemli kerteriz noktas ES-SABR olmal. Buraya kadar anlattklarmz iin ilham aldmz satrlarla bitirelim yazmz: Dnya ban kopar, maddeye olan ballktan kendini kurtar da, hr ol, ey oul ne zamana kadar altnn, gmn esiri olacaksn? Rzklar denizini, bir testiye dkecek olsan, ne kadarn alr? Ancak bir gnlk ksmet, bir gnlk su Harslerin, dnyay ok sevenlerin gz testileri hi dolmaz. Sedef de kanaat edici olmaynca, ii inci ile dolmaz. Halbuki, ilh ak yznden, nefsaniyyetten kurtulan, benlik elbisesi yrtlan kimse, hrstan da, ayptan da, ktlklerden de tamamiyle temizlenir. Ey bizim sevdas ho olan, gzel olan akmz, ey bizim btn mnev hastalklarmzn, dertlerimizin tabibi; sevin, d ol Ey bizim kibir ve gurur hastalmzn, bbrlenmemizin devs olan akmz! Ey bizim hasta gnlmzn Efltunu, Calinusu! [...] Ben de, btn beer kirliliklerden kurtulup, beni yaratana ve yaatana yakn olsaydm da kendimi onda bulsaydm. Kmil bir insan olarak, ney gibi akn sylenmesi gereken btn srlarn ve hakkatlerini sylerdim. Fakat kendi dilinden anlayanlardan, kendi dilini konuanlardan uzak den kimse, yzlerce dil, yzlerce name bilse, yine dilsiz olur, susar.( Mesnev Cilt I, beyitler 19-29) Takviye okuma izofreni ve dealizm Materyalist slama Dair Nasl mutlu olunmaz?
Fikir Platformu
32
Derin nsan
(B)eden, (E)sas, (N)efs: Barts ile ilgisi olmayan barts yazs Son zamanlarda eitli balklar altnda yorumcularn ayn konuyu atklarna tank oluyorum, dinde, ahlkta ve ibadette rlativizm: Kurban, barts ve bunlarn olmad teki dinler Benim kutsallarm - Senin kutsallarn Benim dinim - Senin dinin Benim ahlk anlaym - Senin ahlk anlayn Din kurallar bu ayrmda nereye der ? Mesel barts veya genel olarak rtnmek GRECEL mi yoksa MUTLAK midir? Kanaatimce dinde rlativizm olur da ahlkta olmaz. zellikle liberallerin tekrar etmeyi sevdii Senin dinin sana, benimkisi de bana (KFRN,6) ayetinden esinlenip Senin iyilik/ktlk anlayn sana, benimkisi de bana eklindeki bir dstur ok ama ok sakat grnyor gzme. nk din ve ahlk birbirinden AYRI iki kavram. ngilterede trafiin solda ilemesi yznden kaza yaparak adam ldren biri Hakim bey, benim lkemde trafik sadan, ne olur cezam hafifletin diyebilir. Ama bir adam ldrp parasn alan kii benim lkemde adam ldrmek serbest, kendi iyilik anlaynz bana dayatamazsnz, Ben turistim diyebilir mi ? Neden ?
Fikir Platformu
33
Derin nsan ncelikle toplumsal dzen, din, ahlk ve bunlardan ilham alarak ina edilen kanunlarn SADECE VE SADECE insanlar iin geerli olduunu hatrlayalm. Dalar, ovalar, kular ve aalar ise kimseye hesap vermiyor. Ne hapis, ne polis, ne cennet, ne cehennem YANLIZ VE YANLIZ DOGA KANUNLARINA tabiler. Bir baka deyile determinizme. Su halde determinizmden kaabilen yani ZGR olan insan bildiimiz TEK SORUMLU VARLIK. Aksi takdirde ne slm ne laik ne de bir baka kanun tipi insanlara dl/ceza vaad edemezdi deil mi ? Her durumda sulanan kimse ne yapaym, beni ocukken babam dvd / fakirim / cahilim / korkam / diyerek cezadan yrtard. Zaten ceza da olmazd. Yavrusunu yiyen kediler, iftlestikten sonra eini yiyen bcekler ile insan arasnda bir fark grnmezdi. Bu tabloda ba rtmenin ve genel olarak rtNmenin, teSeTTRn, SeTTaRln yeri nedir? Yani bedeni, maddi zenginlikleri, bakalarnn kusurlarn saklanmas gereken her eyi saklamann durumu nedir? rtNmenin MUTLAK ya da GRECEL bir gereklilik olup olmadn anlamak iin insan denen varln tarifinde birlememiz gerekir diye dnyorum. Mesel ekonomi modellerinde kullanlan maddi ihtiyalarn azam seviyeye karmak isteyen tketici birey insandaki adalet duygusunu, ak, sevgiyi, sadakat aklamaz. Bu eksik bir tarif. Ben kimdir? Ren Descartesin insana benlik garantisi ve huzur veren emsiyesi Cogito, ergo sum (Dnyorum, yleyse varm.) skoyal David Hume* rzgryla savruldu. Hume A Treatise of Human Nature ( = nsan Doas zerine Bir Deneme) adl eserinde, birinci kitabn sonunda BEN kavramnn yapsna kuku ile bakyor. Humea gre alglarmz, duygularmz, hatrlamay (ve bazen unutmay ) tercih ettiklerimiz, kendimiz hakknda kendimize ve bakalarna anlattklarmzla her gn yeniden ina ettiimiz bir hikyedir BEN. Kim bilir BENin bir btn olarak var olduunu zannetmek bu dnyaya tahamml etmek iin gerekli bir illzyon, bir vehim dahi olabilir. Kukucu Hume BENi zaman ve hafza zerinden paralyor. BENin blnmez tek bir varlk olMAyabileceini bambaka alardan tartmaya aan bir dier isim ise psikanalizin kurucusu Sigmund Freud oldu phesiz. BENin muhtemel oklu yaps (ICH, BER-ICH ve arpc bir ekilde slmdaki nefs-i emmareyi andran ES) ve bu farkl iradelerin( ?) atmas/uyumu zerine ina etti teorilerini. Dnemin bilimsel makalelerinde rastladmz Geheimkrfte (karanlk/gizli gler) temas ite bu atmaya iaret ediyor kanmca. Ama u aralar zerinde younlatm iki isim Danimarkal Sren Kierkegaard* ve Alman Martin Heidegger*. Kierkegaard Kayg Kavram adl eserinde insandaki eitli korkularn kaynana uzanyor ve bu korkularn BENin kimyasini ele veren bir k gibi olduunu
34
Derin nsan anlatyor. Biri SONLU dieri SONSUZ iki paradan oluan(?) insan MUTLAK korku olan lm korkusunu unutmak iin ZAHR korkular icad ediyor. Mslmanca bir yorumla (belki de) nefsimiz yok olma korkusunu saklamak iin bizim rmcekten, kpekten, paraszlktan, domuz gribinden korkmamz salyor. Bu dnyev korkularla (E)SAS BENi kendine ortak ediyor nefs. Mesel fakirlik korkusuyla cimrileen insann gnah burada balyor. Madde ile Ruhu birbirine kartrmak. En sonunda bu krlk-unutkanlk yle bir noktaya varyor ki buzdolab azna kadar dolu bir grup insan komusu alktan lrken bir lokma, bir hrka devri kapand diyebiliyor!(Gazl Hazretlerinin Makasd-l Felasife adl eserinin son blmnde, Faal Akldan Nefislere Verilenler [5ci makale] mutlulukla ilgili paragraf da bu yorumu teyid eder mahiyettedir) Heideggera gelice Antsal eseri Varlk ve Zamanda (40c paragraf) yine korku ve kayg zerinde duruyor dnr. Heideggerin dncelerini anlamak iin zenle setii kelimelere dikkat gerektiini dnyorum: Unheimlichkeit - Kayg anlamnda kullanlm. (veya bu yazmzdaki Mutlak Korku) : Harf-harf evirirsek endie verici yabanclk hissi denebilir. Geworfenheit - Atlmlk, frlatlmlk Verlassenheit - braklmlk Heidegger bu braklmlk/frlatlmlk durumundan yola karak insandaki ebedi gurbet hissini irdeliyor. nsan gittii her yerde kendini YABANCI hissediyor Heideggere gre. Dnr mektuplarnda aka Sigmund Freuddan etkilendiini de yazm. Gerekten de Freud 1912de kaleme ald Totem ve Tabu, 1916da yazd Psikanalize Giri ve nihayet 1919da yaynlanan Das Unheimliche isimli makalesinde bu konuyu derinlemesine irdelemi. Ve tabi gurbet deyince Mevln Hazretleri* geliyor akla. Kamtan yaplan neyin alamas, koparld gl, sazl (asl vatanini) zlemesi artik fazlasyla nl olmu bir rnektir. Ama Mesnev bu gurbeti anlatan benzetmelerle dolu. (Bkz. lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar!) Ben kimdir? Sorusuna bir ka kiidir - kuvvettir/iradedir yant geliyor hemen her kaynaktan. Atomu paralamak ve atomdan ieri girmek mmkn, atom-alt dnya diyebileceimiz bir alem var. Nkleer enerji yokmu gibi davranamayz. Gerek slm kaynaklar gerekse bat felsefesi bize BENin paralanabileceini, birey-alt dnya diye bir alem olduunu gsteriyor. Hal byle iken birey alt atmalar grmezden gelecek siyas zmler, ekonomik dzenler ve hukuk sistemleri de baarszla mahkm deil mi? (Bkz. Birey alt dnyann irdelendii yaz: Fahielik, ehitlik ve zgrlk)
Fikir Platformu
35
Derin nsan rtnme ile ortak bir ahlk anlayna doru Bu ksa daltan sonra bartsnn ve dinin bize mecbursunuz dedii eitli kurallarn MUTLAK olup olmadna bakalm. nsanin oklu bir yapya sahip olmas onu FARKLI YNDEK basklara ak hale getiriyor ister istemez. nk Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? isimli yazmzda anlattmz gibi birey alt dnyann fertleri(!) farkl zihinsel ilevlere sahip. Mesel Kn Hazretleri Tiyye erhinde yle der: Akl- med, melek-i mukarreb bunlar bizi Allaha dvet eder. Kalbimize hidyet yolunu aar, rh ufkumuzu geniletir. Akl- me ise, bizi dnya ilerine doru eker gtrr. Bize Allah unutturur. Ceddimizin yni Hz. demin cennetten kovulmasna sebep olan eytan, bu dnyada da bizim peimizi brakmaz, bizi nefsn arzularn meyvelerini yemee tevik eder de, i rahatlndan, huzur cennetinden uzaklatrr. Bir insana srekli tketme, yeme, ime, lks araba kullanma istei verebilirsiniz mesel. Etten ve kemikten olan paramz, hayatta kalma abamz (veya lm korkumuzu) srekli TAHRK eden bir ortam bu bileeni yani nefsimizi glendirir. Tersine sakin bir ortamda gzlerimiz saldr altnda deildir. Paylamay, dostluu, bir iin sonunu sabrla beklemeyi tercih eden dier yanmz glenir. nsan olduumuzu hatrlarz. Byle bir ortamda insanlar daha kolay hemhal olabilirler. Birbirlerinin aclarn anlayabilirler. nsanlarn doal olarak adalete, hukuka yatkn bir zihin yapsnda olmalar ise polis basksn, zel hayata mdahaleyi gereksiz klar. Fertlerin bu yapda olduu bir toplumda daha kaliteli bir hukuk devleti daha kolay ve daha ucuza kurulabilir. Oysa nefislerimizin lks tketim, milliyetilik, komplo teorileri ya da baka ekillerde tahrik edildii ortamlarda bencilleir ve hayvanlarz. Kuran da vicdanini dinlemeyen insanlarn hayvandan bile daha aa olduklarn syler(ARF 179). nk hayvana seme sans verilmemiken insan iyi olma zgrlne sahiptir. zgrdr ve sorumludur. Arabasyla, son model telefonu, lks eviyle vnen hatta birbiriyle yaran erkekler de bence bir tr ehvet uyandrrlar. Hava atlan konu her neyse GRENLER tahrik olabilir, zellikle genler, ocuklar alem buysa kral benim deyip tketimi paylamaya, sava bara tercih edebilirler. te kadn veya erkek herkesin SETTAR olmas bu bakmdan nemli kanaatimce. Ba ak veya kapal olsun edepli bir kadn bana insanlm hatrlatr. Onunla muhabbet ederim. Yani onun insan gzelliinde ALLAHn gzel isimlerinin tecellisini grrm. Farknda olsun olmasn btn SETTAR insanlarn iyiliin yaylmasna vesile olduklarn dnyorum. Ama bartl kzlara bize yaptklar bu hizmetin bedeli(!) ok ar detildi. detiliyor. Benim vicdanm bu durumdan ok rahatsz.
36
Derin nsan Ban rtmenin kimi nefse yk gelen bir taraf olabilir, bilmiyorum. Ama okuma ve kariyer imkanlar ellerinden alnd bu insanlarn. Dahas DEVLET DMANI ilan edildiler. Toplumsal bir bask kuruldu zerlerinde. ALLAH phesiz ektikleri aclarn mkafatn verecektir. Ben bu vesileyle kz kardelerime sabrlar ve hizmetleri iin bir kez daha teekkr ediyorum. ALLAH raz olsun sizden.
(*) Metafizik konusunda META kelimesinin eski Yunancada st deil sonra anlamna geldiini hatrlataym. Metafizik sanld gibi fizik st akil st - bilim d deil Fizikten sonra gelen demektir. Bugnk yaygn cahillik pozitivizmin at bir yaradr.
Fikir Platformu
37
Derin nsan
Fahielik, ehitlik ve zgrlk Geen gn posta kutuma bir mesaj geldi, Lena adl bir insan-kadn para karlnda cinsel iliki teklif ediyordu. Mesaja insan-Lenann plak fotoraf eklenmiti. Erkek-gzler iin ekici bir kadn bedeni sergileyen bu fotoraf insan-gzler iin iki farkl ey anlatyordu:
1) nsan-Lenann sa bacann yanndaki mobilyada 2 yandaki ocuklara uygun bir oyuncak duruyordu. 2) Fotoraf ekilirken insan-Lena yzn saklamak istemiti.
Fahielik konusunda rastgeldiim iki kat duru var: a) b) Kat ahlk: Gnahtr, ayptr! Btn fakir kadnlar kt yola m dyor? Namusuyla alsn, aza raz olsun Kat zgrlk: Yetikin iki insan ne isterse yapar. Fahielik yapmak isteyen birine (ya da mterisine) bir liberal olarak (ya da demokrat?) syleyebileceim bir ey yok.
Fikir Platformu
38
Derin nsan
nsan-Lena iin byle midir bilemeyiz ama bir ok insan karnn doyurmak, aile geindirmek iin ahlaken yanl ileri bile bile yapyor. Bile bile diyoruz nk insan-Lenann yzn gizlemesinde adeta simgeleiyor bu utan ve gizlenme abas.
Kz ocuklar ben byynce fahie olucam, keyi dncem demez. Bu durumdaki insanlara acmak, kzmak ya da bir kat zgrlk gibi kendi bilir demek istemiyorum. Gece vakti yol kenarlarnda otostop yaparken grdmz her insan-fahie bireysel zgrln ne derecede olak bir kavram olduunu yzmze arpyor. zgrlk tek bacakl bir masa gibi. Ayakta duramyor: [...] zgrlk kimyas gerei baka bir kavramla eleerek dengelenmesi gereken bir olgudur. Bu denge salanmad mddete, insan nefsine ho gelen eyleri gznde yceltecek ve kendini en zgr sand anda nefsinin klesi olacaktr. Ne faist, baskc bir siyas dzen ne de liberal bir demokrasi hayvan gibi yaamay kendine reva gren bir insana mutluluk veremez. Baskc rejim iyiyi, kty ideolojik bir ekilde belirleyip halkn ocuklatracaktr, bu kesin. Fakat dier yandan, zgrlklerin ancak baka bireylerin zgrlyle snrlandrld [szde zgr] toplumlarda birey rejimin deil ama kendi nefsinin klesi olacaktr. Tketim toplumlarnn yol at evre kirlilii, silah ticareti, kadn rnletiren porno endstrisi ve daha nice sorun bu kleliin birer iaretidir. (bkz. Pornografi Nasl Sanat Oldu?)
Fikir Platformu
39
Derin nsan Netice olarak zgrln dengeleyici unsuru erdemdir. benim zgrlm dier bireylerin zgrlklerinin balad yerde biter demek deildir doru k noktas. Kendim iin istediklerimi dier insanlar iin de istiyorum seviyesinde olabilmektir. Evet Baz kavramlar ift gezerler ve onlar blp paralayarak anlamaya altnzda tam da aradnz eyi kaybedersiniz [...] (Domuz gribi zgrle bular m? isimli yaznn sonu blmnden) Bireysel zgrln tek bana ayakta duramayacan bu ekilde hatrlattktan sonra erdem ahlak gibi kavramlarn kimyasna girmeye alalm ve ardndan bunlarn bireysel olup olamayacana bakalm. Din kltr ve ahlk bilgisi dersi Bizim genliimizde byle bir ders vard okullarda. Din bir kltr, ahlk da bir bilgiydi. Derslerimize bazen felsefe hocalar gelirdi. Ders kitabna bal kalnmaz, sayg, iyilik, ktlk gibi kavramlar zerine heyecanl tartmalar yaplrd. Baz seneler ise daha dinci retmenler gelir, ok ezbere bir slm kltr anlatrlard. Hangi halifenin devesi 3 yandayken 5 hurma ekirdei yutmu, tam 7 gn kabz olmu ldren ayrntlarla insan dininden nefret ettirmek iin birebirdi bu ekil.
Herhalde bu zorunlu din derslerinin etkisiyle olacak, ahlk ve erdem gibi kelimeleri kullanmaya baladnz andan itibaren okuyucularnz/dinleyicileriniz genellikle din-iman moduna geerler. Bunlar krmz izgilerdir. Tartlmaz deerlerdir bir ou iin: - alma! ldrme! Zina yapma! - Tamam da neden? - Ne demek neden? ALLAHn emri!
Cehenneme gitme korkusuyla almayan ve ldrmeyen varsa ne zavall bir insandr o. Cennetteki kklerin, yiyeceklerin dyle sadaka veren, dnyada bir koyup Ahirette 3 almay planlayan ne kadar kumarbaz
Fikir Platformu
40
Derin nsan
Evet, bu deerler organize dinlerin tekelinde yilik, doruluk zihinsel boyutundan uzaklam, takkelere, cbbelere, ttslere, ibadethanelere brnm olarak kkyor karmza ounlukla. Cennette arsa pazarlayan bir emlk durumuna dm imamlar, rahipler, hahamlar: Dnme, sorgulama, inan, dediimi yap, fazla kurcalama!
Modernizmin klesi olan bilim de su orta bu arpk durumun. Psikologlar, sosyologlar, kriminologlar, psikanalistler Kimine gre modas gemi ahlkn, erdemin. Alafranga bir laiklik adna olmas gereken (ideal) ile olan (llen) arasna effaf bir duvar rlm.
Kimi bu ideali metafizik diye dlar hatta aalar. Ama ou tarafszlk adna bilerek ya da bilmeyerek pozitivizmden yana taraf tutar. Hi hak etmedii halde pozitivist bak sfr noktasna koyarsanz elbette ahlk kayglar sada kalr. Ama kantarn topuzu da kam olur.
Fikir Platformu
41
Derin nsan 21ci yzylda ahlk bize kim retebilir ? Bir insan eitim yoluyla ahlkl yapmak mmkn m? En azndan vicdannn sesini duymaya ve komutandan, patrondan nce vicdana uymaya hazr hale getirebilir miyiz ocuklar? Belki de mill eitim isimli amarhanelerde beyinleri ykamasak, onlara kulaklarn tkamay retmesek zaten duymalar gereken sesi duyacaklar Ahlkn fizik ya da kimya bilgisi gibi renilebilmesi iin nce objektif bir biimde tarif edilmesi gerekir phesiz. Yani inanlar ne olursa olsun herkesin kabul edebillecei tanmlar yapmak: Erdem, iyi-kt, su, gnah, ceza
Fakat ahlk tarif edelim derken yani bu kavram bir norma sokarken, standartlatrrken faizmin kucana dmekten kendimizi nasl koruyacaz? slmn tam tersi olan Humeynizmden ya da Kemalcilikten kendimizi nasl koruyacaz? Faizm ve ona yakn duran her trl oluuma kar liberallerle hemfikirim. Yani devlet eliyle erdemin tarif edilmesi ve halka dayatlmas felaketten baka birey getirmiyor: [...] Anatole France bir kahramann yle konuturuyordu: Btn devrimlerin en byk hatas erdem denen eyi yeryznde kurumsallatrmaya almaktr. Bir halk devlet gcyle iyiden yana, bilge, zgr, lml ve adil yapmak istediinizde herkesi ldrmekten baka areniz yoktur! ster slamc olsun, ister komnist isterse pozitivist, btn devrimlerin elikisi burada yatyor: Yeni bir insan ve yeni bir halk yaratmak. Bu pedagojik abann zorland her noktada devrim, devlet terrn de beraberinde getiriyor. Tabi bu terrn yaygnl ve vahilii yeni bir halk yaratma projesinin kapsam ve amalarnn bykl ile doru orantl [...]
(Humeyni Lenini dver mi? Adl yazdan alnt)
Fikir Platformu
42
Derin nsan Ancak liberallerin bu noktadan itibaren uvallamasna da zlerek bakyorum. nk tandm liberaller ahlk konusunda pheci bir duruu tercih ediyorlar: Ahlk, iyilik, ktlk gibi kavramlar herkese gre deiir. Madem ki objektif bir snr koyamyoruz o halde hi snr koymayalm, bakasn rahatsz etmedike herkes dilediini yapsn. Bireysel zgrlkler ve piyasa mekanizmalar ile belirlenen liberal bir yaam erevesi gerek hayatn taleplerine hitap etmiyor. Kendi adma liberallerin bu duruunu bir dnme tembellii ve sorumluluktan ka olarak deerlendiriyorum. zgrlk ve ahlk SADECE bireysel midir? 6 yandaki kzm olduka yksek bir kaydraktan kayacak cesareti kendinde bulamad iin alyordu : -Evldm zlme, salncaklara git. -Ama benden kkler bile yapyor, ben yapamyorum. -Cann istemiyorsa mecbur deilsin. -Canm istemiyor ama ben istiyorum! Ne Yunus Emreden ne de Sigmund Freuddan haberi olmayan kzmn benliindeki atmalar byle kiiletirmesine ok armtm. Canm dedii bir aktr ile ben dedii bir baka aktr vard iinde ve bu iki aktrn istekleri atabiliyordu. stelik kendine daha yakn hissettii ben bu atmann farkndayd! Kzmn bir kaydrak banda kefetmeye balad bu dnyaya birey alt dnya diyelim isterseniz. Tabi toplumun en kk birimi birey deil de canm ve ben olunca ortalk biraz karyor. Dnyamz bir anda 6 milyar canm ve 6 milyar ben ile olduka kalabalk bir hal alyor. Ben kimdir? Sorumluluklar, haklar ve zgrlkleri srekli gndemde olan birey ile ben ayn ey midir? Bu sorulara daha net yant arayabilmek iin birbiriyle ilgisiz gibi grnen u rnee gz atalm: Japonyada insanlarn onurlarn korumak(!) uruna intihar etmeleri, Trkiyede namus(!) uruna zellikle kadnlarn ldrlmesi, Hollandada zgrlk(!) uruna ocukla cinsel ilikinin yasallamas.
Fikir Platformu
43
Derin nsan Her durumda da stn kabul edilen bir varlk / kavram /ilke uruna daha alt-aa bireyin feda edilmesi sz konusu. Bu davranlar bir ok insana yanl grnse de X uruna Y feda etmek kalb iyi-kt dediimiz yarglarn kimyasnda var. Bunu ispat iin aadaki rneklere bakalm: Komusu a olduu iin ekmeini ona veren, iyilik uruna kendi payn feda eden, Evldn ezilmekten kurtarmak iin kendini yola atan, Vatann igalden kurtarmak iin lm gze alan. imdi iyi rnekler sayesinde daha net grebildiimizi sanyorum, ahlkn kimyasna ait bu gerei: X uruna Y feda etmek, yani zgrce bir seim yapmak. Tabi hemen X ve Y nedir? diye sormak gerek. ntihar eden bir Japonun koruduuna inand haysiyeti mesel? Bu aamada bir sonsuzluk algs devereye giriyor. ben etten ve kemikten olan bedenimin varln feda ediyorum ki haysiyetim yaasn. imdi okumaya 5 dakika ara verin ve bu analizi sadece teknik olarak namus cinayetlerine, sadaka veren bir insana ya da lm gze alan bir askere de zihninizde uygulayn Sonuta insandaki ben algsnn tek olMAdn greceksiniz. Bir ben uruna baka bir ben feda edilebiliyor. Bazen sadaka olaynda olduu gibi kk madd karlar bazen de biyolojik (?ampirik) hayatn kendisi. Birey alt dnyann kefiyle birlikte bireysel ahlk, bireysel zgrlk gibi kavramlar da anyor diye dnyorum. Neden? Bu birey alt penceresinden Nazilere kar mcadele eden direnii bir Fransza bakalm. Elinde silahla grev yerine doru yryor. Bedeninin her zerresi ona geri git, ne iin var? leceksin! Sen mi kurtaracaksn Fransay? diye haykryor ama ben-fransz et-fransza szn geiriyor. Direnii et-lme raz ettii bedeniyle lmsz/sonsuz olduuna inand bir yaama doru yryor. imdi bu bilgi ile yaznn banda bahsettiim insan-Lenaya yeniden bakalm. Anne-Lena iin ocuunun karnn doyurmak o kadar stn/yce/ulv bir grev ki bir gn deil her gn hatta her mteriyle yeniden lmeye raz. BenLena emrediyor, et-Lena soyunuyor ve grevini yerine getiriyor. Bedeninin her zerresi ona tersini yapmasn sylyor ama o etinden ve haysiyetinden daha stn tuttuu bir grev iin ilerliyor. Bireysel ahlk penceresinden ehitlik ve fahielik ne kadar uzak grnyor oysa
Fikir Platformu
44
Derin nsan (not: bu kelimeleri trnak iinde kullanyorum nk gerek anlamlarnda deil toplumun ve adalet mekanizmalarnn nazarndaki anlamlarn kasdediyorum.) Toplumsal boyut zgrlk ve ahlk ile ilgili kavramlar birey katna hapsetmenin imknszln grdk yukardaki paragrafta. Daha dorusu bireyi en kk, blnmez sorumlu/hak sahibi birim kabul eden liberalizm, islamclk ve komnizm gibi modernist temelli politik sistemlerin eninde sonunda birey alt dnya ile bir gerilim reteceini saptadk.
Aslnda bu gerilim sorunun sadece yars. Yani modernist politik sistemlerin retecei ikinci bir tr gerilim daha var ki o da birey st, yani bireyi ieren insan kmeleri ile oluacak olan atma. Aile ile, cemaat ile, mahalle ile, cemiyet ile: Hamile olduunu rendii andan itibaren bir kadnn kendine ve gelecee bak deiir. Eiyle ilikilerine de yansr bu. Onlar artk cumartesi akamlar gidecekleri iyi bir film arayan iki sevgili deil gelecee dair projeleri olan bir anne-babadr. Boyu bir ka milimetreyi gemeyen bu kk insan suya den bir mrekkep damlas gibidir. Hem suyun rengini deitirir hem de kendisi suyun etkisiyle bir mrekkep damlas olmaktan kar. nsan bir toplulua girdii andan itibaren ok ynl bir etkileim balar. Bu etkileimin takibi ya da kontrol imknszdr. Snfa gelen yeni bir renci, ie yeni alnan bir memur artk o eski ben deildir. Girdii topluluk da o gelmeden nceki topluluk olmayacaktr. nemli nokta bu etkileimin geri evrilmesinin de imknsz oluudur. Bu balamda bir arada bar iinde yaamas umud edilen insanlar bir torbadaki tenis toplar gibi gremeyiz. Toplum haklar ve devleri birbirinin zgrlkleriyle snrlanan bamsz bireylerden olumaz. Hukuksal ya da siyas zmleri sadece bireysel modeller zerine oturtmak ayr bir hukuk ve siyas varlk olan toplumun haklarn inemek olur.
Fikir Platformu
45
Derin nsan Deerli yazarmz Enver Glen bu konuda ek olarak sylemek istediklerimizi zaten dile getirmi ve ok gzel bir makale yazmt: Kemalizm, Demokratlk ve Liberallik adnda. (Liberaller neden baarsz? makalesinin hastalk 3: Cemaatsel hak ve zgrlklere srt evirmek isimli paragrafndan) Bireysel zgrln kendisi ahlk ve erdemden, bu iki kavram ise toplumdan ayr dnlemiyor. tekiyle iliki olmadan tarif edilemiyor ahlk. teki yani hak sahibi. Ama teki insan topluluklaryla snrlandrlmal m? Doadaki hayvan ve bitkiler de hak sahibi deil mi? Ahlk ayn zamanda doay korumak iin kendi karlarn feda etmek deil mi? (Bkz. evrecilie anti-modern bir bak)
Bireysel zgrlk zgrlk deildir Birey alt dnya ve toplum sayesinde gryoruz ki gerek zgrlk insann cannn istediini deil devini yani gerekeni yapabilme zgrldr. Ve bu uurda daha az kymetli eyleri feda edebilme zgrldr. Birey en kk ya da tek sorumlu birim deildir, ahlkn konusu bireysel olduu kadar alt-bireysel ve toplumsal olabilir. Birey alt ve birey st bu iki seviye ahlkn hem reticisi hem de tketicisi olduundan ahlk bunlardan soyutlanm olarak dnlemez. Devlet birey dndaki bu iki seviyeyi grmezden gelirse ne olur? Su ileme artar. Sulular yakalansa bile bireyle snrl adalet sistemi suu nleyemedii iin cezaevleri dolmaya devam eder. (bkz. Kt insan nasl retilir? ve Cezaevleri okul olsun !) ocuklarn cinsel istismar nlenemez. Ne cezalar arttrmak ne de ocuklar daha fazla korumak kalc sonu vermez. (ocuklarn cinsel istismar) Terr sorunu zlemez. (Terrist evlatlarmz ve Anzak lelerimiz(!) ve PKKllar affetmek) Sonu Teknoloji sayesinde/yznden iyi ve kt olan hereyin CORAF menzili artt. Eskiden ktl / suu / gnah arayp bulmak gerekiyordu. Artk evlere servis yaplyor.
Fikir Platformu
46
Derin nsan Dnya zerindeki insanlar ssz birer adada deil tam tersine gittike klen bir kamusal alanda yayorlar. Sadece nkleer fzeler deil para hareketleri de ktalar aras artk. nsan yardm kurumlar, su rgtleri, medya Siyaset de ktalar aras yaplyor kadn ve organ ticareti gibi. evre sorunlar da ktalar aras. Bir lkenin rettii asit yamurlar baka bir lkenin ormanlarn tahrip ediyor. Ticaret, sava, internet, siyaset, evre kirlilii Hayatmz dolduran iyi ve kt ne varsa kreselleti. Yeryznde yaayan insanlar bir arada bar iinde yaatabilecek bir hayat gr artk topya deil aciliyet halini ald. Byle bir dnyada fanatik liberalizmin braknz yapsnlar duruu oktan son kullanma tarihini doldurdu diye dnyorum. Liberalliin ya da demokratln bu hayat grn olutrmaya talip olabilmesi iin bireyin iini ve dn hesaba katmas gerekiyor. arm Kaynaklar Mesnev (Mevlna Hazretleri) , Mikatl Envr (Gazl Hazretleri), Saf Akln Eletirisi (Kant), Gzelliin Analitii (Kant), Madde ve Bellek (Bergson),
Fikir Platformu
47
Derin nsan
Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? Yazy kullanma klavuzu: Bu yazy okurken zihnen msait olmanz istirham ediyorum. Ne a olun ne de tok. dnz ya da scaktan bunaldnz bir srada okumayn. Hava gneli ise gnee arkanz dnn. Ocakta yemeiniz, alayan ocuunuz olmasn. Korna alan birine kzdysanz ya da ge kalan bir deme iin endielendiyseniz bu duygularn yreinizden kirli bir su gibi akp gitmesini bekleyin Ekrandan okumayn, kda basn bu yazy. Elinize ekersiz demli bir ay ya da ac bir kahve alp rahat bir koltua yerlein. Cep telefonunuzu kapayn. Mzik dinleyecekseniz ksk sesli, sakin, szsz paralar olsun Hazr olduunuzda krmz izgilerin arkasnda iki saatliine bir gezintiye karmak istiyorum sizi. Anlatlanlarn zihninizde bir miktar yank bulmasna ve anlam kazanmasna msade edecek kadar yava okumaya gayret edin. Dipnotlar ltfen ertesi gne brakn. Okumaya balamadan nce ufak bir ricam daha olacak. Yaznn ana konusuna odaklanabilmek iin buradaki sunumu bilgisayarnza indirin ve seyredin. Yazsz, mziksiz bir sunum bu. Sadece gzel bulduum 32 resim var. Gnlk koturmalardan kolayca uzaklamak iin sadece bir ka dakika Geiler otomatik deil. Her bir resim zerinde bir ka saniye kalsanz yeter. Yazy hissetmek iin gerekli bir etap bu.
Fikir Platformu
48
Derin nsan Hayret-okula giri gn Neredeyse 1 yl oluyor, bu garip i ilk defa bama geldiinde sradan bir eyll sabahyd, ie gidiyordum. Seine nehrinin zerinden geen kprlerden birinin, Pont de Neuillynin zerindeydim. Kprnn ayaklarnn destek ald adann zerindeki kavak aalar rzgrn etkisiyle sallanyordu. Sabahn ilk klar kavak yapraklarn, etrafta uuan deniz kularnn kanatlarn, kprnn talarn hatta yoldan geen insanlarn zerini sarmtrak bir rt gibi rtmt. Kprnn altndan geen kulara tepeden bakmak o kadar artcyd ki bir an kendimi unuttum ve hayatmda ilk defa ku gryormu gibi hayretle bu grntye kilitlendim. Sanki bir eik deeri alm, fazladan bir pirin tanesi zek-akl terazisinin dengesini doru ynde bozmutu. Kendimi 2 yanda bir ocuk gibi hissettim o an. Dnyann ilk ve tek kuu karmda duruyordu ve ben o kuu gren tek insan olacaktm! Hayretim ve gzellik karsndaki hayranlm da ylesine vurmu olmal ki kprden geen insanlar nce bana bakarak yavalyor, gzleriyle gzlerimi takip ederek baklarn kulara eviriyolard. Benim grdm gremedikleri iin kafalarn iki yana sallayarak yeniden hzlanyorlard bir sre sonra. 40 yamda olmama ramen kendimi 2 yamda hissetmi olmak ok elenceli geldi. O hayret halinden kmak yerine srdrmek istedim biraz daha. Seine nehrinin dalgalarna, kavak aalarna o samimi aknlmla baktm bir sre daha. Hayatmda grdm ilk kavak aac ve ilk su dalgas beni mutlu ediyordu. Hissettiim ey gitgide bir sarholua benzemeye balamt. Ameliyattan hemen nce narkoz verildikten sonraki saniyelerdeki gibi bir uu hissi. Ama uyutan deil tersine ayltan bir sarholuk olduunu sylemeliyim. Saatlerce amurlu yol gittikten sonra arabann n camn ykayp ohh eken fr gibiydim. Herey daha net grnyordu gzme.
Fikir Platformu
49
Derin nsan
Aniden bir rperti hissettim. Adn koyamadm bir his bedenimi kaplyordu yava yava. Ne yerekimi ne de sabahn serin rzgrn duymuyordum artk. imde bir titreme balad, gzlerimden yalar szlyordu. Ne bir sevin ne de bir znt. imde bir duygu yoktu. Hissettiim tek ey bir tr grme idi. O sabah, o dalgalar, o aalar ve o kular btn gzellikleriyle oradayd. Bu gzellii gryordum sadece. Ama eskiden baktm gzel manzaralardan farkl olarak bu sefer bir tr hayret-lezzet vard. Hayret-lezzet yle gl bir duyguydu ki hani biraz daha ileri gidebilsem sadece gz yalarm deil kanm dahi vcudumun dna kacak gibiydi. ylesine zlm hissediyordum bedenimi, sanki hcrelerim birbirinden uzaklayordu.. zleyen gnler ve haftalarda o lezzeti arar oldum. Hemen hergn o kprden ayn saatte geiyor, hayretle kulara, aalara bakyordum. Bu hayret-lezzet o kadar hotu ki insan bu uurda iini hatta ailesini dahi terk edebilir diye dndm. Randevularm, toplantlarm ve ailem olmasa o kprnn zerinde btn bir gn kalp alayabilirdim. Hayret-lezzet bir uyuturucu halini almaya balamt. Alkol ya da kumar tutkunlar gibi perian olmak ihtimal dahilinde grnyordu Fakat srekli ayn yerden katlanan bir amarn iz yapmas gibi zamanla zihnimde bir yerlerde bir katlama izi olutu. Doann gzelliini seyrederek kafay bulmak olduka kolaylat bir sre sonra. Balangta kendimi unutmak iin ciddi ciddi dikkatimi younlatrmam gerekirken sonralar bu gei neredeyse otomatikleti. Zihnim artk duyduum Hayret-lezzet ile megul deildi. Bu otomatikleme sayesinde olay biraz zmeye baladm. ncelikle hadise doa ile snrl deildi. bir bebein masumiyeti ya da yal bir insann yzndeki krklar bu i titremesini ve alamay balatabiliyordu.
50
Fikir Platformu
Derin nsan Zihnimde bilinli olarak baz kaplar kapatmam ve baka baz kaplar amam ile mmkn oluyordu bu Hayret-lezzet halini yaamak. (Bu kaplar ve amakapama yollarn ve fikr sonularn ve faydalarn birazdan anlatacam) kincisi bu hayret-lezzet insan mthi derecede dinlendiriyordu. Ama bu dinlendiricilii iyi bir haber, bir dost sohbeti, kas gevetici ilalar ya da masaj ile karlatrmayn. Bu areler zc eylerin ve/veya onlarn sonularnn yok edilmesinden ya da unutulmasndan ibarettir. Oysa hayret-lezzet hali zntsevin kavramnn ortadan kalkt bir hal. fkenin, sabrszln, cimriliin ya da bunlarn tersinin mmkn olmad bir tr alternatif i-alem(?) veya her zamankinden farkl bir bilin hli. Bu aleme bir sre gidip geldiiniz zaman hayret-lezzet yerine hayret-okul isminin daha doru olduunu dnmeye balyorsunuz. Zira insan iinde yaadmz fizik aleme geri dndnde baz eyleri idrak etmi olduunu fark ediyor. Eliniz bo dnmyorsunuz o sarholuk-titreme-alama halinden. zeti bu. Hayret-okula gitmenin bir ka yolu var kanaatimce. Bunlardan birincisi benim gibi ya tahtaya basmay sevmeyen, hereyi anlamak isteyen mhendisler iin, zahmetli bir yol. ok vakit alyor. plak ayakla kayalk bir daa trmanmaya benziyor. Zihninizle o patikalar adm adm amalsnz ama kolaya kamadan. Elinizdeki bu yaz mhendisin yoludur. kinci yol sanatn yolu, boyaclk mertebesini am, hakiki sanatnn yolu. (Bkz. Ayp sanat olur mu? makalesi, Sanat baka, boyac baka! isimli paragraf) Sanat insan mhendisin adm adm gittii yollar zerinde kendi kanatlaryla uuyor. Doruk noktasnn tadn biliyor, hatta mhendise yol gsterebilir ama kendisi yere inemiyor. O kanatlara sz geirmek kolay deil. Kanatlar kimin efendi, kimin hizmetkr olduunu unutabiliyorlar. Sanat yolunu her an kaybedebilir. Geri dn yolunu ya da dorua nasl gideceini unutabilir, ii zor. nc yol ise ktlarn yolu. LSD gibi uyuturucu bamllarnn, halisnojen bitkileri ineyerek sarho olan baz amanlarn ve byclerin yolu. Onlarn yapt paratle Everest dann tepesine atlamaya benziyor. nsann nereye decei belli deil. Oksijen tp yok ve fazla hzl trmanm olduundan vcudu ykseklie alamam. Doruk noktasna herkesten nce varyor ama grdklerini idrak edecek durumda deil. ndiinde Hayret-okula dair doru drst hi bir ey hatrlamayacak. nk sadece oradaki kitaplarn son sayfasn okudu, filmlerin son dakikalarn seyretti. Hayret-lezzeti isteyecek Hayretlezzetin kendisi iin. Bamls olacak. Sigaray brakn kutlamak iin yeni bir tane yakan tiryakinin dram bu. Paratler ve katlar ksm ile ilgili pheler iin olduka uzun, zel bir dip not yazdm(1)
Fikir Platformu
51
Derin nsan Hayret-Okulun faydalar Bu hayret-lezzet halini bir okula benzetmitim. nsan ne reniyor burada? Bu halde iken rendiklerinizi sradan bilimsel veriler halinde dkmek imknsz. Kelimelerin bittii bir yer buras. nsanca lisanlar yetersiz kalyor. Belki de msade yok metin halinde paylalmasna? Gidemediin yer senin deildir! yazyordu bir klann duvarnda. Bu da o hesap. Ama Hayret-Okuldan fizik aleme geri dndnzde ok ey hatrlyorsunuz: 1-Gereklik Birincisi, bu halde iken grdkleriniz gerek kelimesini fizik aleme gre daha ok hak ediyor. Bir gzellik, saflk, plaklk ve gereklik hissediyorsunuz ki insan rahatlatan bir ey bu. Ohh diyorsunuz. Hayatn yaamaya deer olduunu idrak ediyorsunuz. Zaten aklnza uygun bir fikirdi bu belki. Hayat yaamaya deer. zerinde dnmtnz ya da bir slogan gibi dilinizdeydi. Ama bu kez kelime diyarnda deilsiniz. rendiklerinizi yaayarak reniyorsunuz. Bilgiler zihninize adeta bir mermere kaznr gibi, silinmemek zere kaznyor.(2) Kendinizi ve dier insanlar daha fazla sevilesi hissediyorsunuz. Sevginin ve akn hayattaki yerinin ok daha nemli olduunu da idrak ediyorsunuz. Yine gizli bir mermer ustas i banda sanki! 2-Mkemmellik Hayret-lezzetin size dorudan hissettirdii, idrak ettirdii bir baka ey ise mkemmellik. Btnletirici, kusursuz, sonulanm ya da varmas gereken yere varm bir eyin karsndasnz. Kendine yeten ve bir kalp gibi atan, kendine has ritmi olan bir eye parmaklarnzn ucuyla dokunuyorsunuz. Mesel kularn kanat rpmas, yapraklarn sallanmas ve sizin kalbinizin atnn ritmi ile bir mzik yaplm gibi. O mzii bir kez duyduktan sonra fizik alemdeki mzikleri baka bir kulakla dinliyorsunuz. Ayldktan sonra bile lezzeti sren bir sarholuk bu. Grdnz ve duyduunuz bir ok ey size Hayret-okulu hatrlatyor ve bu hatrlamann kendisi bile lezzetli. 3-Ztlklarn yok oluu Souk-scak, iyi-kt, byk-kk gibi ztlklarn tanml olmad bir bilin hli bu. Cisimleri birbirinden ayran snrlar da anlamszlayor. Bir ebrunun ya da
52
Derin nsan Osmanl minyatrnn iindesiniz sanki. Mesafeler, perspektif, k ve glge yok olmu ve zaman gemiyor. Herkes ve herey ayn derecede nemli ve deerli, insanlar tek bir insan gibi. Snflandrmalar, kategoriler, genellemeler imknsz. Zaman ve mekn hissedilmiyor ou kez. Mesel uan bir kuun 20 kez kanat rpmasn deil bir btn olarak uuunu gryorsunuz. Btn hareketli cisimler iin bu alg byle. 4-Kt eylerin kabul edilii Ktlkler, hastalklar ve normal hayatta olmasn istemediimiz eylerin hepsi bu delikten baktnzda iyi, doru, yerli yerinde grnyor. Aslnda bu his-gr ztlklarn yok oluu ile balantl. yi ve ktnn var olabilmek iin birbirine ihtiya duyduu bir baheden iyi ve ktnn znde MUTLAK Y olduu bir baka baheye bakyorsunuz. Gnlk yaamn sorunlar gne grm kar gibi eriyip buharlayor. Bu hali yaamann insana huzur vermesi byk lde bu buharlamadan kaynaklanyor olmal. Herkes ne der? gibi bakalarna odakl kayglar ile yamalanm mrnz, uydurma hastalklarnz, pimanlklarnz, eriemedikleriniz, korkularnz, bor ve alacaklarnz buharlap gidince geriye bir tek siz kalyorsunuz kendinizle ba baa. 5-Ve anlatlamayanlar Bunun dnda da hissettikleriniz oluyor ama kelimelere dkecek kabiliyetim olmad iin denemiyorum bile. Btn bu bilgilerin dnyaya ve insanlara bakmz etkileyebilecek baz temel sonular var kanaatimce. Bunlar yaznn sonu ksmnda anlatacam. imdi verdiim sz tutaym ve biraz kaplardan bahsedeyim. Kaplarn almas ve kapanmas Satran msabakalarn izlediyseniz bilirsiniz, ikili kronometreler vardr, bir oyuncu dnrken sadece onun oyun zaman tkenir. Hamlesini yapar yapmaz bir dmeye basar ve teki oyuncunun kronometresi dnmeye balar. nsann da bu trl birbirini dlayan iki farkl bak sahibi olabileceini dnyorum. Mesel Fahielik, ehitlik ve zgrlk yazsnda belirttiim gibi bir insan-fahie grdmz zaman erkekgzlerimiz ekici bir dii-kadn, insan gzlerimiz ise ekmek kavgas veren bir anne-insan grebilir. Buna dayanarak bedensel ihtiya ve arzularmza (hayvan yanmza) gre hareket eden bir ift gzmz olduu gibi her eyi nsan penceresinden gren
53
Fikir Platformu
Derin nsan ikinci bir ift gzmz olduu sonucunu karyorum. Tpk satran saati gibi hayvan-gzlerimizi(3) kapatabildiimiz lde insan gzlerimiz alyor. Fakat hayvan-gzlerimizi kapatmak o kadar kolay deil. nk sadece yeme, ime gibi arzular deil daha soylu kayglar da doann gzelliine odaklanmamza engel olabilir. Bunu yaanm bir rnekle amak istiyorum: Kzlarm ocuk parkna gtrmtm. Tam kitabma dalmak zerediydim ki baba ar var dediklerini duydum. Gerekten de bir ar etraflarnda hzla dnyordu. Kzlarm yavaa uzaklatrdm oradan. Yerime dndm. Sonra oturduum banka yakn bir dala bir arnn konduunu grdm. Ar kendi halinde yapran zerinde duruyordu. Ona yaklamam umursamad. Ary dikkatle gzlemeye baladm. Siyah sar halkalarn, kanatlarn, antenlerini dikkatle szdm. Bir sre nce kzlarm iin tehlike arz eden ve uan siyah nokta imdi neredeyse irin grnmeye balamt gzme.
Bizim iin bir tehlike ya da fayda ifade ettii mddete ne doay ne de dier insanlar gremiyoruz. Ar? ocuklarm sokabilir. Elma? Yiyebilirim. Polis? Ceza kesebilir. Patronum? Zam yapabilir ya da iten atabilir Dikkat ederseniz bir ok insan gzlerini spermarketlerde fiyat okuyan barkod okuyucusu gibi kullanyor. Dier insanlar birbirlerinden ayrd etmemize yarayacak yanlarn gryoruz sadece. Byk, gzlk, giysiler, sa ekli Byn kesmi bir tanda yabanc gibi bakmamz acaba ne kadar masum? Peki eini bir para kazanma makinesi ya da ocuk dourabilen bir hizmeti olarak gren insanlarn krl ve mutsuzluu da hayvan-gzlerini fazla am olmaktan kaynaklanmyor mu? Dnmek lzm zerinde
Fikir Platformu
54
Derin nsan Doaya ve cansz cisimlere de byle bakyoruz ou kez. Susamsak gryoruz suyu. Hayvanlar ok severim, zgara lfere ve frnda kuzuya baylrm diyen mizah geliyor aklma. Hafzamz bile byle ilemiyor mu? En ok zevk aldmz ve korktuumuz eyleri hatrlyoruz. Hafzamz hereyi eksiksiz kaydeden bir tutanak deil. Hayatta kalma gayretimiz sonucu bize madden faydal/zararl olabilecek eyleri hatrlyoruz ou kez ve bu da bir tr krlk tekil ediyor kanaatimce. Kendi hayatmz seici ekilde hatrlyoruz. Gzel kelimesi bu sebeple faydal eyler iin yani yanl kullanlyor ou kez: Gzel bir kadn (=ekici), gzel bir yemek (=lezzetli) Oysa zek duvarn delebilecek hakiki gzellik faydann bittii yerde balyor. Faydas olmayan eylerin bizde uyandrd bir ilgi var ki bu ilginin zerinde durmay amalyorum bu yazda. Burada biraz durup dinlenin imdi. Yazyla, okuduklarnzla ve benimle aranza bir mesafe koyun ayet henz yapmadysanz. Zira amacm size bir ey kabul ettirmek deil sadece bu kaplar ve alternatif gzler hakknda fikir al veriinde bulunmak. Bu noktaya kadar okuduklarnz zihninizden yavaa geirin. Bildiklerinizle, yaadklarnzla, inanlarnzla ve deer yarglarnzla tartn Eer benim arzu ettiim kadar yava okuyorsanz aynz ya da kahveniz oktan bitmi olmal. Tazeleyin ltfen. Ayaa kalkmken camdan dar bakn. Mknse uzak bir noktaya. Size faydas olmayan gzelliklere bir gz atn. Bir sere? Bir gvercin ya da bir mart geiyor mu pencerenizin nnden u anda? Pencere nndeki saksdaki sardunyalar? Geen yaz topladnz ve zenle sehpann zerine dizdiiniz deniz kabuklar? Bahede kurumu nar yapraklar var m? Ya bulutlar? Akam oldu mu? Ayn nnden geen bulutlar gryor musunuz? Yaznn geri kalan ksm yeni kavramlar ile devam edecek. Buraya kadar anlatlanlar iselletirmi olmanz ok mhim Devam edelim imdi aynz tazelediyseniz Zihnimizin misafirperverlii Hayvan-gzlerimizi kapatp etrafa bakabilmek kolay deil demitim. Ama sadece ama engelinden bahsetmitim. Yani hayvan-gzlerimiz bizi hayatta tutmak ve bedensel arzularmza hizmet etme AMACI GDER ve bunun iin alr demitim. Oysa ikinci bir engel daha var ki onun alabilmesi, kaplarn alabilmesi iin byk nem tayor. Bu ikinci engel zihnimizin Hakikati misafir edebilecek durumda olMAmasndan kaynaklanyor. Neden? Bir balk(4) hayal edin. Yzgelerini ve kuyruunu kullanarak suda ilerleyen bir balk. Hem ilerliyor hem de syleniyor : Ah u deniz olmasa ok daha hzl yzebilirim! Suyun direnci beni yavalatyor . Hayvan-gzlerin hizmetkrlk ettii insan zeks da bu balk gibi. lerlemek iin ihtiya duyduu mekanizmalar onu bir noktadan sonra frenliyor. Mesel bir yar arabasnn daha hzl gitmesi iin daha byk motor takyorsunuz ama motorun arl arabay yavalatyor.
55
Derin nsan Neden byle? nk insan zeks Hakikati anlamak iin deil zaman-mekn akvaryumunda yzmek iin var. Zaman-Mekn ile snrlanmayacak mevzularda zekmz ve btn heybetiyle kimyamz, fiziimiz ve biyolojimiz sudan km bala dnyor: 1. Zamann ne olduunu nasl anlatabiliriz? Zamandan nce ya da sonrasn? 2. Mekn nedir? Uzay nerededir? Neyin iindedir? 3. Ak nedir? yilik ve ktlk, adalet duygusu, vatan sevgisi, gelecek kaygs? Birer ilzyondan, vehimden mi ibarettir hayata anlam veren bu kavramlar? 4. Hayat nedir? lm nedir? 5. Mezarda salar ve trnaklar uzamaya devam eden, binlerce kurda, bcee gda ve yuva olan bir bedene kim ne hakla l diyebilir? Can nedir? Sanrm yava yava kelimelerin tkendii o krmz izgilere yaklatmz daha iyi anlatabiliyorum. Ancak ve ancak bilinmedii zaman anlalan ANLAMLAR lkesi buras! Kavramsallatrlamayan gerekler diyar Gzellik ite bu anlamlardan biri kanaatimce. Bir norma, standarta gelmeyen, bilimi, bilii, yntemi ve tahsili olmayan bir ANLAM.(5a) Bilimin ve felsefenin yaktnn bittii bu topraklarda hakimiyet sanata ve edebiyata geiyor. Zek duvar ya da gzellik matkabndan bahsediyorsam bilmece gibi konumak iin deil sadece konumay ve yazmay srdrebilmek iin. Zira llebilir, varl zaman ve mekn ile ifade edilebilir kavramlar (matkap, duvar, okyanus) ve bunlarn aralarndaki ilikileri (delmek, yakmak, ykseltmek,) kullanarak benzetmeler yapmak zorundaym. Biz sradan insanlar bu zoraki sanatlk sayesinde dnmeye devam edebiliyoruz: Aklmzda bu tr kavramlar grebilmek ve hatta misafir edebilmek iin bir yer ayoruz. nk eti, kemii, kuvveti ve zeks sonlu olan biz insanlarn sonsuzluu, sonsuz gzellii iimize sokabilmemiz ancak bu yolla mmkn. Bu noktay netletirmek iin Gazal Hazretlerinin Mikatl Envar (Nur Metafizii) adl eserinden (sf. 75-77) istifade etmek isterim: Gz kendini gremez, akl ise kendinden bakasn da, kendine ait zellikleri de idrak eder. [...] ayrca kendisinin bilgi sahibi olduunu idrak ettii gibi kendinin bilgi sahibi olduunu bildiini, kendisinin bilgi sahibi olduunu biliini bildiini sonsuza dek idrak eder. Bu zellik cisimler vastasyla idrak eden gz iin tasavvur edilemez. Gz kendisine uzak ve ok yakn olan nesneleri gremez. Halbuki akl iin uzak ve yakn eittir. Uzaklkta semalarn en ycesine kar, bir anda yeryznn en derin taraflarna iniverir. [...] akln cisimler aras yaknlkuzaklk anlamlarndan mnezzeh olduu ortaya kar. Gz perde arkasndaki nesneleri gremez. [...] Dorusu hi bir Hakikat akldan gizlenemez. Gz nasl kapaklarn kapatarak kendine bir perde oluturursa akl da baz nitelikleri sebebiyle kendine bir perde oluturur. [...]
Fikir Platformu
56
Derin nsan Gz nesnelerin d tarafn, en stte bulunan ynn grr, Hakikatinden ziyade kalplarn ve suretini idrak eder. Akl ise nesnelerin derinliklerine, srlarna nfuz eder. [...] Akl bunlarn sebebini, gayesini, hikmetini ortaya karr. (5b) Gz varlklarn bir ksmn grr, aklla idrak edilenlerin tamamn, hislerle idrak edilenlerin de bir ksmn idrakten acizdir. Sesleri, kokular, tatlar [...] idrak edici kuvvetleri yani iitme, grme, koklama [...] kuvvelerini idrak edemedii gibi ferahlk, sevin, gam, hzn, [...] gibi nefsan sfatlar da idrak edemez. [...] Renkler ve ekiller alemini aamaz. [...] gz akln casuslarndan biridir. Gz sonsuz olan gremez. Cisimlerin sfatlarn grebilir. O cisimler ise sonlu olmaktan baka trl tasavvur edilemez. Akl bilinenleri idrak eder. [...] Akl saylar idrak eder. Bunun bir sonu yoktur. Gz by, k grr.[...] Akl ise yldzlarn ve gnein yeryznden defalarca byk olduunu anlar. Gz yldzlar, nnde duran ocuu hareketsiz grr. Akl ise ocuun bydn, yldzlarn her an byk mesafeler katettiini idrak eder. Bilginin ve lisann krletirici etkisinin sebepleri Neden Hakikati hemen gremiyoruz? Blnmez biimde dnemiyoruz? nk eitim, kltr ve alkanlklar bir yandan, hayatta kalma abamz ve hazc bakmz dier yandan bizi engelliyor. Bu iki motor Hakikat ile bizim aramzdaki perdeyi kalnlatryor. Biraz aalm imdi: Bilimsel yntemlerimiz, lmlerimiz ve kullandmz lisan ne yazk ki yaananlar, Hakikati ve Mutlak olan objektif biimde ifade etmeyi hedefliyor ama onu paralara blyor. Her bir paray da adna kelime dediimiz kutucuklara hapsediyor. Bylece biz Hakikati anladmz vehmine kaplyoruz. Ama bu kutulama iine tersinden baktmzda ne kadar yetersiz ve hataya gtren bir yolda olduumuzu da grebiliriz. Mesel bir akam yemeinde olduunuzu hayal edin. Komik bir fkra anlatyorsunuz. Herkes glmekten krlyor. Ev sahibesi mutfakta olduu iin duymam. Ne oldu? Ne oldu? Neyi Kardm? diyerek geliyor. Komik olan eyin ne olduunu anlatyorsunuz ama ev sahibesi de dahil kimse glmyor. Neden? nk neyin komik olduunu analitik bir biimde zd, rendi, kutulad. artk glmesi imknsz! Bir insan gzn ne kadar kk paralara ayrmalsnz grme denen eyi grebilmek iin? Paraladnz bir gzn iinden grme kmazsa bunun sonucu nedir?
Fikir Platformu
57
Derin nsan Grme diye bir ey bilimsel olarak yoktur, bu bir inantr, yanlgdr, Yntemimiz yanltr. nsan kimyasal bir forml ile ifade edecek olsak: nsan = 7x1025H2O + 9x1024C6H1206 + 2x1024CH3(CH2)14 + yazabiliriz. (5c) Zira birinci bileik su ve ikincisi olan eker vcudumuzda bol mikarda var. Ancak bir yer solucan veya bir gergedan da buna benzer bir formle sahip. Nerede kaybettik insann insanln? O halde analizi biraz daha ileri gtrelim ve kimyasal bileik deil deil atom baznda yazalm benzeri bir forml: nsan = H15750 + N310 + O6500 + C2250 + Ca65 + P48 + K13 + S15 + Na10 + Cl6 + Mg3 + Fe1 + (5c) Bu kez bedenimizdeki kalsiyum, potasyum ya da demir gibi atomlari daha net grebiliyoruz. Ama nsana yaklamak yle dursun bir kamyon lastiini ya da p torbasnn kimyasal formlne benzer bir eye vardk neticede. nk fosil yaktlardan imal edilen cansz cisimler de karbon, hidrojen vb ieriyorlar bol miktarda. nsan ararken Can ve Canly da kaybettik! Mehmet kif stikll Marn nasl yazd? air nce bir K koymu, ardndan bir O Eee? stikll Mar = K+O+R+K+M+A+S++N+M+E+Z demek gibi bir ey bu. Gerek u ki kelimeler hatta duygular harften nce gelmi. Savalar olmu, insanlar lm, airin yrei yanm, kavrulmu. Yanl yne doru ilerlediini anlayan her insan gibi gericilik yapacam. Bilimin ve analitik zeknn snrlar olduunu iddia edeceim. Nasl bir futbolcu bale yapamazsa bir bilim adam da Hakikate pozitif bilim ile eriemez diye dnyorum. Tersine bu yolda srar etmek bizi Hakikatten uzaklatrr. nk analitik zekmz iin her zaman Btn = Para + Para + eklinde bir kural var. Oysa bu kural sadece belli koullarda ve ina edilen, retilen eyler iin geerli. Zeknn kendisinden nce var olan, batllarn a priori dedikleri evveliyat aklamak iin deil. Mesel bu zek ile bir mlee baktnzda mlekinin el hareketlerini gremezsiniz.(6a) mlein yapl kendine zgdr. Islak bir amurun mlekinin elinde dnerek ekillenmesi, frnda pimesi Bunlari bilmeyen bir gzlemci analitik zeksyla mlein kuru ve souk paralardan yaptrma yoluyla yapld
58
Fikir Platformu
Derin nsan sonucunu karabilir. Yaratl aamasndaki suyu ve atei mlee bakarak gremezsiniz. Madalyonun dier yznde ise faydaclk var. Pozitif bilimler ve analitik zek bizim biyolojik anlamda hayatta kalma abamzn hizmetinde. Daha iyi yemek, imek, barnmak, remek Bu zek, zaman ve mekn ile snrlanm eyleri anlamak ve modellemek iin var. Bu zek zaman-mekn akvaryumundan dar her ktnda hem kendi rezil oluyor hem de bizi rezil ediyor. Peki bilimsel bilginin krletirici etkisi nasl iliyor? Ne zaman devreye giriyor? Bizi aydnlatmasn beklediimiz bilim neden bizi engelliyor? Bu noktada daha nce aktardm ar rneini hatrlayn. Ary bilimsel ynyle rendike paralarna ayrp kavram ve kelime kutucuklarna hapsediyoruz aslnda. Arlarn uma eklini, kanatlarn rpma frekansn, sindirim sistemini rendike Ary anlamaktan uzaklayoruz. Bal retimi iin faydal olan bilgiler Hakikati grmemizi engelliyor. Ary kendi varl iinde grebilmek iin fen derslerinde rendiklerimizi unutup bir ocuk aknl ile bakabilmek gerekiyor yeniden. Bunun iin ise sanata ihtiya var. Kelimelerin kutulama srasnda bize kaybettirdii Hakikat bir nebze olsun metaforlar, semboller ve benzetmelerde, sanatn gzellik kaygsnda ifade buluyor. Ama Mutlak olan ifade etmek iin sanat da bir yerden sonra yetersiz kalacak tabi. Bir ak roman okuyarak ya da ak filmi seyrederek Akn ne olduunu renemezsiniz. Ak olduunuz zaman reneceiniz yeni bir ey vardr. O ey ise sizin ve ak olduunuz kiinin tekliinde bir teklik bulur. Bu sebeple Ak kelimesi kimsenin akn ifade etmez. znt, sevin de byledir. Genelleme yapld anda -ki konumak iin bu kanlmazdr- anlam kaybolur. Tasavvuf ehli kl ilmi deil hl ilmi der. Yani szle renilen deil yaayarak renilenden bahseder. Sebepsiz deil sanrm. Bireysel olarak yaanan tecrbeler lisan sayesinde/yznden toplumla paylalabilir standart ve homojen paracklara indirgenirler. Duygular temsil eden kelimeler, vatanlar temsil eden bayraklar, hatralar temsil eden zel eyalar Ama bu temsil kmesiyle hakikaten yaananlar arasnda elbette bir hendek vardr. Elma kelimesi sert ve sulu deildir. Kpek kelimesi havlamaz ve srmaz. Bu hendek kendi bana zihinsel alemimizin bir parasdr. ine dMEmek iin orada olduunu bilmek yeterlidir. Bu hendek hem faydaldr hem de engelleyicidir. Deniz sebebiyle yzmesinin engellendiini dnen balk rneini hatrlayn. Kapsama alan dndaki konular analiz etmeye kalkan analitik zek devrilen bir dolabn altnda ezilen aratrmac gibidir. cad ettii aralar, yntemleri bir sre sonra Hakikatin kendisi sanabilen zek, bilimi de Mutlak zannedebilir.
59
Derin nsan Hatta tamamen delirme noktasna gelerek bilim ve feni bir yol gsterici iln edebilir. Bu konuyu ayrntl bir biimde Evrimcilerin i hastalklar isimli yaznn altndaki yorumlarda tartmtk site okurlaryla. Yeniden ay ve ihtiya molas Mmknse cep telefonunuzu amayn. Kelimelerin gkyznden den ku tyleri gibi yavaa yere inmesini, zihninizdeki niha yerlerini almalarn bekleyin. imdi balayacak olan son blmde Doann gzel olMAyndan ve Aktan bahsedeceim ve tabi HayretOkulun insan ve insanlk ile ilgili sonularndan. Doann gzel olMAy Bir blbln arksnda ya da austos bceklerinin sesine kulak verin. Hayvanlar birbirleriyle Trke konusalard ne duyardk? burada yiyecek var gelin, bayan arkada aryorum, bayan var m msait? Dokunma benim yediim ete! Ne hayvanlar, ne bitkiler ne de dalar, denizler gzel deil aslnda. Erkek tavus kuu diisinin ilgisini ekmek iin tylerini sergiliyor, le yiyen srtlanlar ise bize frsat insanlar, yamaclar hatrlattklarnn farknda deiller. Yaznn banda aktardm sarholuk halini doal gzelliklerin tetiklediini dnmtm ilk zamanlar. Yani faydac bakm ve aklama abam uykuya geirebildiim zaman doadaki gzellii grebildiimi sanmtm. Germen halklarndan Orta Asya Trklerine kadar doann kendisine kutsallk atfeden kavimleri daha iyi anlamtm artk. (6b) Yntem doruydu ama eriilen gzelliin doadan kaynakland sonucu koskoca bir HATA! Neden? Dalarda koan atlar bize zgrl hatrlatr mesel. Beyaz gvercin bar. Tavan yavrusu masumiyeti Gerekte vahi atlarn kendilerini zgr hissettiklerini syleyebilir miyiz? Rengi beyaz bile olsa erkek gvercinler diileri iin kavga etmez mi? Masum bir tavan yavrusunu paralayarak yutan vahi kurt en az o tavan kadar masum deil mi gerekte? Tabiatlar gerei hareket eden hayvanlar gerekten sulu olamayacaklarna gre bize bizden bir eyler yanstyorlar aslnda ayna gibi. nanmyorsanz cansz varlklara bakn: Yce dalar, lgn akarsular, fkeli deniz
Fikir Platformu
60
Derin nsan
Dalar, denizler ve balklar kendilerini gzel bulacak kriterlere sahip deiller. Bu gzellii tasavvur edecek hayal gc ve ileyecek sanatkrlk ise ne tavanlarda ne de kularda var. Gzlerimin dolmasna, bedenimin tir tir titremesine sebep olan bu gzellik nereden kt yleyse? Tavanlar, martlar, bulutlar ve kavak aalar zlerinde gzellik barndrmyorlarsa benim grdm faydasz ve kavramsz gzelliin kayna nedir?
Okulda bana retilenlere gre hayat ok daha basit olmalyd. Zeki bir hayvan(!) olan ben sadece karlarmn beni gtrd yere gitmeliydim. Etrafmdaki eyleri sadece karlarm asndan grmeliydim. ll ki gzellikle bir iim olacaksa evimin duvarlarn gzel bir renge boyar, zerine de gzel tablolar asar, gzel bir kadnla evlenir, gzel de bir araba alrdm. Ama yle olmuyor, doadaki(?) her gzellik aklm eliyor, gzlerimi ekiyor. Bu gzellie kuvvetle odaklannca sarho oluyorum, arkasndan da bu dnyadan daha gerek olduunu idrak ettiim eyler hissediyorum. Nedir bu komplo teorisi? Ak Veyselden geliyor ilk netle(tir)me abas: gzelliin on para etmez bu bendeki ak olmasa diyor. Gzelliin sebebi/kayna olduumu iddia edebilir miyim bu sze bakarak? Ben, yani MY gnein batnn, okyanustaki balinalarn gzelliinin sebebi ben miyim? Ak Veysel iirin tamamnda baz ip ular vermi sanki?
Gzelliin on paretmez Bu bendeki ak olmasa Elenecek yer bulaman Gnlmdeki kk olmasa ***
Fikir Platformu
61
Derin nsan Tabirin smaz kaleme Derdin dermandr yareme ismin yaylmaz aleme Aklarda mek olmasa *** Kim okurdu kim yazard Bu dm kim zerdi Koyun kurt ile gezerdi Fikir baka bakolmasa *** Gzel yzn grlmezdi Bu ak bende dirilmezdi Gle kymet verilmezdi Ak ve mauk olmasa *** Senden aldm bu feryad Bu imi dnyann tad Anlmazd VEYSEL ad O sana ak olmasa.
Fazla bir yanlma riskine katlanmadan ak-gzellik sayesinde seven ile sevilen arasnda bir yansma olduunu sylemek mmkn grnyor bu iir sayesinde. Yansmak, ayna, akis deyince tabi aklma Mesnev geliyor, mesel u beyit: Halife Leyl ya dedi ki: Mecnunun perian olmasna, saptmasna sebep olan Leyl sen misin? Sende baka gzellerden daha fazla bir gzellik yoktur. Leyl; Sen sus, nk, sen Mecnun deilsin. diye cevap verdi.
62
Fikir Platformu
Derin nsan Bu iki bak as arpc bir ekilde Kantn Yarg yetisinin eletirisi adl kitabndaki nermelerle teyid ediliyor sanki? Gzellik ampirik deildir yani haz vaad eden ekicilikten ayrdr. Yeme, ime, cinsel mnasebet gibi ihtiyalarn giderilmesi iin gerekli cazibe gzellik deildir. Gzellik estetik deildir yani kurallar, standart ve normlar yoktur. (Bkz. rneklerle Ayp sanat olur mu? isimli yaznn Ntr bir g olarak sanat paragraf) Gzellik greceli deildir yani zevkler ve renkler tartlmaz sz gzellie uygulanamaz.(7) Bu noktada gzellii yakaladk ama kaygan bir sabun gibi elimizden kayor: Gzel olan doa m yoksa ben miyim? Her ikisi de deilse yine Kantn dedii gibi gzellik yargs sadece beenen ile beenilenin aradaki ilikinin bir vasf mdr? Ak Olan ile Ak Olunan arasndaki ilikinin yani Akn gzlerde ve aklda ifade bulduu fikr noktada mym? Ak ellerimle tutabildim mi bu kez? Akl da bir ayna vazifesi gryor belki de? Yani doa gzel deil, benden gelen gzellii bana yanstyor ama ben de gzel deilim, demek ki aklmn aynasnda Akn yansmasn gryorum. Teorik olarak kendimi bu byk gzelliin kayna zannetmem iin tamamen delirmi olmam gerekirdi zaten. Zira kaplarn kapanp almas konusunda benimle ayn gayreti gsteren her insann ayn hisleri tecrbe edebileceinden eminim. Hemen her insan batan bir gnei gzel bulabileceine gre bu hayretlezzet btn insanlara, nsanla ak bir kaynak olmal. Nasl bir gvercin btn Gvercinliki iinde barndramaz ve bunun kayna olamaz ise bir insan da tek bana bu gzelliin kayna olduunu iddia edemez.(8) Fakat hadisenin btn insanla almas ortal biraz kartryor. Yani zenci, beyaz, Mslman, Yahudi, Trk, Krt her insan potansiyel olarak doadaki(!) gzelliin ve Akn muhatab. lmler de byleydi, doacak olanlar da byle olacak! Teknik adan toparlayacak olursak: Ortada benden ve doadan bamsz olarak var olan (oldurtulan?) bir gzellik var. Gzellik var olmak iin ne bana ne de doaya muhta! Bu gzelliin var olmas iin ben bir talepte bulunmadm. Bunu yapacak gcm ve iradem yok zaten. Demek ki bu bana bir baka yerden geliyor. Sadece benim dmdan deil Kinatn da dnda olan bir Kaynaktan. Aksi takdirde mesel gece gkyzndeki yldzlar ya da galaksileri gzel bulmak imknsz olurdu. Neticede ben de bir yanstcym ama ayn zamanda bir grcym. imde bir gz bir de ayna var. Gzellik adeta bir elektronik posta gibi btn insanla gnderilmi bir mesaja benziyor. imizde de bu mesaj okumak iin gerekli
Fikir Platformu
63
Derin nsan tehizat var: Doay ve/veya aklmz bir ekran(/ayna) gibi kullanabiliriz, gzlerimiz ise okuyucu! Ama okuyucuya engel olan bir duvar var: Faydac ve hazc bak ile bu bak yorumlayan analitik zek. Gzellik matkab ile zek duvarn delen herkes kendine gnderilen bu mesaj okuyabilir! mamlara, rahiplere, ttslere, kutsal(!) cisimlere gerek yokmu! Bu kadar basitmi meer! Hayret-Okulda ne rendim? A) Grmek yansmaktr Gece yldzlara bakarken grdm gk kubbenin yarapnn benim gr menzilime eit olmas ne byk raslant(!) Gkyz bir yarm kre gibi grnyorsa bunun sebebi gkyz deil elbette, gzlerimin menzili. Yani gzlerimin bir grme snr oluu. Yoksa gece grdm uzay paras ne kre ne piramit ne de bir baka ekilde deil. Yani grLen ey grenden bamsz deil. Gren ve grlen arasndaki bir iliki sz konusu. Pasif ve objektif olarak etrafa BAKMAK deil yaptm. Aktif ve subjektif olarak katldm bir eylem: gr. Doann gzellii ve o gzelliin Ak ile olan ilikisi de ite byle kayna grnende olmayan bir ey. Bu yansmalar zaten Doann gzel olMAy isimli paragrafta anlatmtk. Peki bunlar idrak etmenin bir birey olarak bana ve iinde yaadm insan topluluuna gretebilecei eyler nelerdir? B) Sanat kendini unutturabilirse gzeldir Bir mzeyi gezerken ok beendiiniz bir tablonun nnde aklp kaldnz hayal edin. Ressam onu izerken ne hissetiyse ayn eyi hissediyorsunuz, bundan eminsiniz. Tabloyu deil anlatlan gryorsunuz. Ressamn hznn, sevincini hissetmeye baladnz. Adeta bu resmi yapan kii oldunuz. Tam o srada arkanzdan geen biri yle haykryor: Aa ne kolay resim, iki krmz srm oraya, biraz mavi buraya. Ben bile yaparm!. Ne oldu? O kii sizin grdklerinizi neden gremedi? nk sanat=teknik yanlgsndan kt yola. te bunun iin botanist fotosentezi grd mddete iein gzelliini gremez. Sizi sergide duygulandran o resimdeki gzellii belki bir ressam ya da resim retmeni de gremeyecektir. nk onlar da resim tekniine, altn gen, leke vb estetizasyon kurallarna uyulup uyulmadn greceklerdir. erevenin resime uyumuna, salonun aydnlatmasna, tablonun fiyatna bakacaklardr. Bir
64
Derin nsan ressam meslek bilgileriyle arasna mesafe koyamad mddete tablodaki gzellii gremez. Yeniden ocuklamal, hayretle tabloya bakabilmelidir. Gzel bulduumuz bir mehtabn birden bir sokak lambas olduunu kefedersek tlsm bozulur, hayret yerini teknie, aklamaya, kavramlatrmaya brakr. Yansma biter. Keyifle dinlediimiz blbl sesinin bir ses cihazndan geldiini kefedersek yine yansma bozulur.(9) Gzellik-Ak tecrbesi yarda kalr. Akl deil zek girer devreye. (Satran iin kullanlan ikili kronometreyi hatrlayn.) C) Gzellik-Ak sayesinde zgrlk kefedilir ncelikle bu Gzellik-Ak tecrbesi bize doann determinist yapsndan kaabileceimizi gretiyor. Yani ayn sebepler ayn sonular dourur eklinde zetleyebileceimiz, bilimin belki de en temel ilkesi olan bu kural biz insanlar ksmen balyormu, bunu keif ve idrak ediyoruz. Gzellik-Ak tecrbesi bize tek kelimeyle zgr olduumuzu gretiyor. nsan denen varlk dalardan, gezegenlerden, sinek ve fillerden farkl olarak ZGRDR. Evet, bedenini balayan doa kurallar vardr. Yerekimi, hastalklar vs onun bedenini dier varlklar gibi balar. Ama bedeni dnda insan insan yapan baz eyler vardr ki (Ruh? Akl? Gzelliki ve Ak yanstma kapasitesi?) bunlar sayesinde insan zgrdr. zgr olmak demek seebilmek ve elbette sorumlu olmak demektir. Bu zgrlk sayesinde insann yapt ilerin iyi ya da kt olarak nitelenmesi mmkndr. nsann yapt ilerden etkilenen varlklara kar sorumlu olabilecei ihtimali de bu zgrlk sayesinde gereklik kazanr. Potansiyel olarak dalar, denizler, hayvanlar, bitkiler, dier insanlar ve her bir insann kendi bedeni hatta organlar birer hak sahibi durumuna geer. Masum bir kuzuyu paralayan hain kurt gerekte masumdur. O kuzu kurdun gznde bir et parasdr. Kurt doas gerei nefsinin esiridir. Ama tecavz ettii kadn et paras olarak gren insan suludur. YapMAma zgrl verilmitir kendisine. Komusu aken tok yatabilen, silah satp kr eden ya da doay kirleten insan da masum deildir. D) Gzellik-Ak sayesinde Akl kefedilir Doann determinizminden kaabilen, zgr olduunu idrak eden insan, zeksnn dnda bir baka zihin ilevi olduunu da idrak eder, bu akldr. Zek ve Akl ayn ey deildir. Zek kavramlatran, problem zendir. Akl ise iyi-kt ayrm yapabilen, zahir ile batn sorgulayabilendir. Mesel nkleer enerjiyi kefeden zekdr ama bununla atom bombas yapmann kt olduunu syleyen akldr. Zek lmemek iin gayret gsterirken akl lmden sonrasn hazrlamak ister. te doadan bize yansyan gzellik insana hayatta kalma, yeme ime, ldrme gibi drtlerin dnda, zerinde erefli bir varlk olduumuzu idrak ettiriyor kanaatimce.
Fikir Platformu
65
Derin nsan E) lm yoktur, lmler vardr Doal gzelliin retici etkisinin tavan yapt bazen doann bedenimiz iin tehlike arz ettii zamanlar. Neden? Yarg yetisinin eletirisi adl eserinde Kantn isabetle tehis ettii gibi kayalk kylara vuran dev dalgalar bizi adeta byler. Doann ykc gc bizi bir yandan korkuturken dier yandan da eker. Kendi hayatmz dorudan tehdit altnda deilken doal kaynakl iddetin seyri bize gzel gelir. Bunun sebebi ise bu iddetin hayatta kalma kuvvetimizi bir anda sfrlamasdr. Doann Mutlak(!) gc beniimizi ldrdnde (ya da baylttnda?) dipdiri bir baka BEN kefederiz. Doann gc asla bu i-beni ldrmeye yetmeyecektir. Bu ekilde yce(!) dalar, yce(!) dalgalar yansma yoluyla bize iimizdeki bir ycelii(?) iaret eder. Bir baka deyile i, g, salk, kredi kart borlaryla megul olan benlik sahneden ekilir, geriye lmsz(?) ve yce(?) bir benlik kalr. Bu keif, bu idrak bize unlar syletir: imizdeki bir Varlka ve onun Hakikatine kyasla btn doann gc, depremi, frtnas bir hayalden ibarettir, nsan lm korkusunu, biyolojik yok olma tehdidini aabilecek kadar zgr ve gldr, Doann ykc gc insann faydac, bilimci, zekc benliinden yani nefsinden kopabilmesini salayacak bir baltadr, insan ortadan ikiye bler. Hayret-Okulun insan ve insanlk iin sonular Gzellik-Ak tecrbesinin kulluk mertebesindeki sradan insanlara verilmi bir ilh armaan olduunu dnyorum. Yani inanmak iin mucizeye ihtiya duymayanlara, iman ettikten sonra verilen bir mucize-hediye bu kanaatimce. Kulun ne kadar ok sevildiini idrak iin bir iaret. Ve tabi dier insan kardelerinin de ayn biimde sevildiini Kimbilir peygamberlere, velilere verilen hediyeler ne kadar daha gzeldir. ldkten sonraki hayatn gzellii hakknda bir ipucu beklide btn bunlar? Yaznn banda aktardm tecrbelerin imanm glendirdiini ya da beni daha iyi bir insan yaptn syleyemem. Ancak ardndan balayan sorgulama ve araylarn ve bulduum cevaplarn benliimde kkl etkileri oldu. Kendi gzmde yaammn kymeti artt ve bu kymet btn insanla yayld zihnimde. Kuran ve Snnet sayesinde kelime olarak rendiim ve zaten aklma yatm olan Hakikatin yaand zaman apayr bir lezzeti olabilceini kefettim. lme kar duyduum merak ve sevgi artt. lm Hayatn tersi ya da tamamlaycs deil bal bana bir hediye gibi grmemi salad btn bu anlattklarm. nsanla bakm da deiti. inde yaadmz dnyann bencillikleri, zulm, savalar bize adil bir dnyann ve kalc bir barnn mmkn olmad ynnde telkinde bulunuyor. Oysa Gzellik-Ak tecrbesi bunun tam tersinin ispat, akln zek zerine Mutlak ve aNmaz zaferi kanaatimce. Zira domu ve doacak her bir insan kalbinde btn Kinatn Gzellikini ve Akn tayor. Bu
Fikir Platformu
66
Derin nsan Hazinenin geici olarak maskelenmi olmas bunun hep byle srecei anlamna gelmez elbette. Gzellik-Ak tecrbesi ksaca insan ve insanlk iin karamsarln imknsz hatta sama oluunun ispat. Sonsz: 2 saatlik beraberliimizin sonuna geliyoruz. Dipnot, kaynaklar ve dnrler hakkndaki izlenimlerim iin de makalenin kendisi kadar zen gsterdim. Umarm merakl dostlara faydas olur. Bu yaz bir ie bak srecinin seyir defteridir. Anlatlanlar, yaananlar ve bunlarn yorumlanmas kiiseldir. Ad geen alimlerin, kitaplarn tek/mutlak yorumu gibi grlmemelidir. Eer okuyucuda bunlar inceleme ve tefekkr istei uyandysa yaz maksadna ulamtr. Kuran ve Snnet ile elikili gibi grnen fikirler varsa akl sahibi okuyucu neyi esas alacan zaten bilir. Zahiri elikiler itiraz deil anla(ta)MAy olarak deerlendirilirse daha hayrl olur. Gazali Hazretlerinin Mikatl Envar (Nur Metafizii)nin sonunda okuyucusuna dedii gibi: Ricam u ki kalemin haddini at yahut ayan kayd hususlardan dolay ALLAH TELdan benim iin af dileyesin. Nitekim ilh esrarn derinliklerine dalmak tehlikeli, perdeler ardndan ilh nurlar kefe almak gayet gtr. Vesselam. Tavsiye okuma izofreni ve dealizm (T.Suat Demren) Materyalist slama Dair (Mustafa Akyol) Nasl mutlu olunmaz? (Mustafa Akyol) Dinlerin evrimi mi Evrimin dini mi? (T.Suat Demren) Hayy Bin Yakzan (T.Suat Demren) Efendim(T.Suat Demren) Araf Dana Trman (Hamza Yusuf, Zaytuna College, eviren: Ekrem Senai) Qua Vadis mmet? (Cemile Bayraktar) Nedir u Tasavvuf Dedikleri? (Enver Glen) Enver Glenin Tasavvuf konusunda yazd ok saydaki makale.
Fikir Platformu
67
Derin nsan Notlar (1) Gzellik sarholuu ve uyuturucu bamll meselesi: Yobaz bilimcilik ile gbek ban kesebilmi akl sahibi okuyucu bu noktay yadrgayabilir. Yani gzellie odaklanarak balayan bu garip tecrbeyi amanlar, bycler ve LSD gibi uyuturucu bamllar ile ilikilendirmeme arabilir, hakkdr. Ancak gzelliklere odaklanmak, dua etmek ve meditasyon yapmak insan bedeninde ve beyinde biyokimyasal deiimlere yol ayor, bu bir gerek, daha dorusu Gerekin bir paras. Tabi burada byk bir tuzak bekliyor mhendisi: Btn = Para + Para + eklindeki yanlgya dmek, paralara bakarken levi, Oluu, Oluturuluu ve daha nicesini kaybetmek: Ak olduum kadna bakarken kalbim hzl atyor, 4 kahve iince kalbim hzl atyor, kounca kalbim hzl atyor. Demek ki ak = Hzl kalp at = Kahve = Komak(!) bilim yobazna ve materyaliste kardeim, kar artk o at gzln dememizin sebebi tam da bu dnme(!) ekli zaten. Ama yobaz bilimciye tepki olarak bilimi tamamen reddetmenin de akl sahibi okuyucuya yakmayacak, dar gelecek bir elbise olduu aikr. nsanlk 18 ve 19cu yzyllarda din ile bilimi birbirinden ayrarak hem bu ikisine hem de kendine byk zarar verdi. Adna ironik bir ekilde ilerleme adn verdiimiz byk felaket bunun sonucudur. Bu ukurun dibine doru ilerleyiimiz ise ancak dindar bilim adamlar ve bilime dost din adamlarnn gericilii sayesinde durdurulabilir. Bu dipnotun odakland konuya dnecek olursak onyllardr baz bilim adamlar dinsel(?) ve mistik(?) tecrbeleri llebilir biimde ifade etmeye alyorlar. k noktalarn hatal buluyorum. Zira iman gibi, ak gibi bir eyi lme abas bal bana hastalkl bir duru. Ama Hindistan ararken Amerikay bulan(!) Kristof Kolomb gibi bu adamcazlar da bilmeden Gereke dair baz paracklara dikkat ekiyorlar. zellikle elektroansefalogram ile yaplan baz gzlemler, beynin gama dalgalarndaki deiimler, andorfin, seratonin seviyesindeki oynamalar hadisenin biyokimyasal bir boyutunun da olabileceini gsteriyor. Okuyucu bu saptamalarda dinin rasyonalizasyonu gibi aba grmeyecektir diye umud ediyorum. st alemlerdeki varlklarn alt alemlerde yansmas olabilmesi bana sadece normal geliyor. Riskler bu normali anlamakta deil bu lmlerin ve kimyasallarn fetiizmini yapmakta bulunuyor. Mslman asndan dikkat edilecek husus ise hi bir tecrbenin, dnce ve varsaymn insan ALLAHtan uzaklatrmamasi gerektii. Bu balamda Karl
68
Derin nsan Marxn da istemeden Kristof Kolomb durumuna dnn altn izelim: Evet, din de bir afyon olabilir tpk mistik(!) tecrbeler gibi. nsan ALLAH unutacak kadar dine ve/veya mistik tecrbelere balanabilir. Din Marxn iddia ettii gibi egemen snflarn elinde bir afyon deil ama nefsin elinde gl bir silah olabilir mmine kar. Bu elbette apayr bir yaznn konusu. (2) Hayatn deerinin idraki meselesi: Bu tr tecrbelerin ardndan depresyon hastalarnda intihar orannn azaldna iaret eden raporlar ve makalelere rastladm. Bir baka dikkat ekici nokta ise bir ehirdeki yeil alanlarn okluu ile adi sularn azalmas arasndaki sk iliki. (Abraham Maslow ve Boris Cyrulnik kitap ve makalelerinde ok sayda rnek vermiler). nsan insan yapan manev deerlerin ve olgularn faydac-bilimci bir gzle indirgenmesine, kltlmesine, aletletirilmesine karym. Ama Mesnevden beyitler alp kiisel geliim seminerlerinde kullanarak dibi bulan bu indirgeme abasna duyduumuz tepkinin baz gerekleri maskelemesini istemem: Fahielik, ehitlik ve zgrlk, Kt insan nasl retilir? , Cezaevleri okul olsun , PKKllar affetmek gibi yazlarda anlatmaya altm gibi bu manev olgular aletletirilmeden de kullanlabilir. nsanlar bar iinde yaatmay amalayan abalar nce insann ne olduunu zmelidir. Aksi takdirde Homo Economicustan teye gidemez insanlk ve bugnk maara adam vahiliini hibir zaman aamaz. Bu sebeple eitim, adalet sistemi, polis ve i gvenlik, uluslararas bar abalar insanln manev birikiminden istifade etmelidir. Yoksa goriller ve empanzeler iin dikilmi elbiselerle yaamaya devam edeceiz. (3) hayvan-gzler meselesi: Bu noktada hayvan diyerek birinci tipi ktlediim anlalmasn. Eer onlar srekli kapatm olsak alktan lebiliriz ya da kardan karya geerken ezilebiliriz! Zira hayvan-gzler bizi biyolojikhayatta tutan organlarmz. Bir eye hangi gzle baktmz bilmek iin o bakn bize getirisine bakabiliriz: Eer haz getiriyorsa yani ksa sreli bir tatmin ve ardndan yeniden balama istei, hayvan-gzler sz konusu demektir. Mutluluk ile tatmin ayn ey deildir. nsan maymunlaabilir mi ? isimli makalede bu konuyla ilgili ayrntl bilgi bulunabilir. Her eye, her insana, her soruna ve zme hayvan-gzler ile baktmzda hayvan gibi yaamaktan baka bir yol kalmyor. Hayvanlarn tabi olduu determinizme de tabi oluyoruz ve bu iin sonu yok: Karnn a, ye, Paran yok, al, Cinsel ihtiyacn var, tecavz et (4) Balk meselesi: Immanuel Kant, Saf akln eletirisi adl nefis eserdeki gvercin rneinden uyarlama.
Fikir Platformu
69
Derin nsan (5a) Gzellik, estetik ve anlam meselesi: Kimi dnrler gzelliin kavramsallatrlabileceini ve objektif biimde adeta llebileceini savunmulardr ama Kant ve Bergsonun gzellik anlaylarndaki ortak payda daha tutarl geliyor bana. llebilir/saptanabilir bir gzellik daha ok estetizasyon olarak adlandrlmal diye dnyorum. Bu konudaki grlerimi ayrntl bir biimde ve grsel rneklerle Ayp sanat olur mu? isimli yaznn Ntr bir g olarak sanat paragrafnda izah etmitim. (5b) Paragrafn devam: nk akl ALLAHn nurunun bir misalidir. Misaller de ayniyet zirvesine trmanamasalar bile benzememekten tamamen uzak deildirler. Bu belki senin ALLAH demi kendi sureti zre yaratt hadisini anlaman kolaylatrr (5c) Formlleri New Scientist dergisinden aldm. (6a) Aklanan fkra ve mleki meselesi: Henri Bergsondan aldm. Kendisi bu konuda labsolut cest lexperience yani mutlak [olan] tecrbedir demi. Bu dnrn kaynaklar ksmnda nerdiimiz eserlerinde lezzetli okumalar yapmak mmkn. (6b) Mikatl Envar (Nur Metafizii)da bir Trk kavminden bahsedilir: [sf 120] [...] Bunlarn dini ve eriat yoktur. Bunlar bir Rableri olduuna, Onun hereyden gzel olduuna inanrlar. ok gzel bir insan, aa ya da at grdkleri zaman ona secde eder ve bu bizim Rabbimizdir derler. Bunlar duyularn karanlyla bulunan Ceml nruyla perdelenmitir. Bunlar putperestlere nazaran nr tasavvuruna daha yakndrlar. nk belirli bir varla deil Mutlak Cemle tapmakta, bu cemli herhangi bri nesne ile snrlandrmamaktadrlar. Sonra kendi elleriyle yaptklar deil tabiatta bulunan Cemle tapmaktadrlar.[...] (7) skoyal kibar buldozer meselesi: David Humeun gzellik, estetik ve sanat konulu sorgulamalar eliik fikirler ieriyor kanmca. Bazen dogmalaan bir phecilik bazen de estetik ile gzellii bir tutan, tektipletirici bir standart/kural aray seziyorum. Humea alternatif olarak gzellik konusunda Kant ve Bergsonu daha tutarl buluyorum. Mevlana Hazretlerindeki manev boyutu hi gremesem de bu iki dnr birletirebilecek bir ortak payda olduka kullanl bir balang noktas olabilir. zellikle pozitivizmin karanlk lnde aan iekler iin. (8) Olanlar ve grnenler meselesi: insanln felsefe ve inan miras Eflatundan Budizme, Hinduizmden slma kadar izini kolayca srebileceimiz bir ikilik(dualite) ieriyor. Binlerce yldr kavrannda evrilen ama ikiye blnmln muhafaza eden bir ge bu. Hakikaten olanlar ile grnenler, Mutlak Hakikat ile bu Hakikatin yeryzndeki aldatc glgeleri Bu yazda anlattklarm elbette zihni modernist ortamda ekillenmi kimi dostlar rahatsz edecektir. Kantn numen-fenomen ayrm, Bergsondaki intuition (=sezgi), Tasavvuftaki perdeler, aynalar, glge tiyatrolar onlar bktracaktr.
70
Derin nsan Ne var ki kendi dncelerine bilimci, pozitivist, aklc, materyalist gibi sfatlar layk grenlerin bilmeleri gereken ac bir gerek var: Olan-Grnen ayrmn ortadan kaldrdnzda ikilik silinmeyecek, sadece yer deitirecek: Sonlu ve sonsuz. Yani sonsuz olan eyleri sonlu eylerin iinde varsaymanz ve her bir bireyin kendi kendine sonsuzlua erime kapasitesi olduu ynnde yeni bir felsef bir sistem kurmanz gerekecek. Tanry devre d brakalm derken her bir varla, dalara, talara, sineklere tanrlk bahetmek noktasna gelmeye bir adm kalyor sadece. Materyalist bir animizm! Bazen Mslmanlarn iinden de bu ikilie kar kanlar oluyor. Hatta bu insanlarn bir ksm Tasavvufun Hint felsefesinin Anadoludaki yansmas ya da Mool saldrlarna kar direnmek iin veya slm yaymak iin uydurulmu bir doktrin olduunu iddia edecek kadar ileri gidiyorlar. Hatta baz din kardelerimizin slm byklerini birbiriyle karlatrmaya gidecek kadar dalalet iinde olduklarna bile tank oluyoruz. Sanki Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr diyen Peygamberimizin (SAV) mmeti deil konuan. lmeden nce lnz ne demektir? Nefsini bilen Rabbini bilir ne demektir? Akl sahibi her Mslman iin bunlar yeterli iaretler deil midir? Biz bu konuda son sz Gazl Hazretlerine brakalm: Atein yannda bulunan snr, haberini iiten deil* [...] Artk kimin idraki bunu anlamaya kfi deilse ilmin bu eidini terk etsin. Nitekim her ilmin kendine mahsus adamlar vardr ve her ey ne iin yaratldysa o onun iin kolaylatrlmtr. (*: Neml suresi 7ci ayete telmih) (9) Blbl ve sokak lambas rneklerini Immanuel Kantn Yarg yetisinin eletirisi adl eserinden uyarladm. Merakl okurlara faydas olabilecek arm kaynaklar: Mesnev, Mevln Hazretleri (zellikle burada balantsn verdiim efik Can tercmesi hem ok anlalr bir dille yazlm hem de dipnotlar ile zenginletirilmi. Hangi beyitin hangi ayete iaret ettiine dair faydal aklamalar var. Dipnotlarla ilgili tek sorun efik Cann yer yer ekledii kiisel -bazen siyasgrleri, okuyucu bunlardan istifade ederken temkini elden brakmasa iyi olur.) Mevln kaklar, tabak ve tirtleri yetmiyormu gibi bugn malesef kiisel geliim seminerlerinde bu eserden beyitler okunuyor, dnlerde ve moda defilelerinde Sem(!) gsterileri yaplyor. Mevln Hazretlerinin okyanus gibi miras herkes birbirini severse mesele kalmaz gibi bir slogana indirgeniyor! Hatta kozmik kardelik gibi uuk kak din mucidleri(!) bile tredi bu eser etrafnda. Sadece Mevlevlerin deil btn Mslmanlarn bu mirasa sahip kmalar gerektiini dnyorum. Bu ise kanunlar, yasaklamalar ya da yaptrmlarla deil eseri okumak ve tefekkr ile olabilecek bir ey. Mevln Hazretleri eserin nsznde unlar sylemi:
71
Derin nsan [...] Mesnev, hakkate ulamak ve Allahn srlarna gh olmak, akl erdirmek isteyenler iin bir yoldur. [...] Kurn aka anlamaya yardm eder. Huylar gzelletirir. Gnlleri temiz insanlardan, hakkati sevenlerden bakalarnn Mesnevye dokunmalarna msade yoktur.[...] Mesnevyi vmek iin ne sayfalar ne de kitaplar yeter. Bu eser bir okyanusa benziyor, kysna her gittiinizde yeni zenginlikler kefediyorsunuz. Bu eseri okuyup anlamaya balayan bir insan Kuran, hayat, insan ve kendini daha iyi tanmaya balyor. Kurandaki ayetlerin her birinin ardnda ne byk srlar sakl olduunu kefettiren, insan ALLAHa yaklatran muhteem bir eser Mesnev. Henz balamam olanlar iin makalemizin de konusuyla alakal olacak ksa bir alntyla yetinmek istiyorum: Kesret(=okluk)teki vahdet(=birlik)i grmeye gayret et. 3080 Grnte kemend iki kattr. Ama yapt i tektir. Ayaklar, ister iki ister drt olsun, bir yolda yrrler; iki azl makasn da kesmesi birdir. Bez ykayan u iki arkadaa bak, her ikisinin de yaptklar i, grnte birbirine aykrdr. Biri bezi suya vurur, teki alr kurutur. teki, yine kuru bezi slatr; bylelikle sanki, onlar birbirine zt, birbirlerine aykr hareket ederler. 3085 Fakat birbirine aykr grnen, zt den bu ileri yapan bu iki kiinin gnl birdir. Onlar bir ii yapmaya koyulmulardr, onlar birbirlerinden rzdrlar. Her peygamberin, her velnin ayr bir meslei, ayr bir merebi vardr. Ayr bir yolu, yordam vardr. Fakat hepsi de kendilerine gnl verenleri HAKKa gtrdkleri iin, hepsi de bir yolda, hepsi de HAKK yolundadr. Mikatl Envar (Nur Metafizii), Gazl Hazretleri (Balantsn verdiim incecik, 126 sayfalk bir kitap ve iki dier eseri yani Eyyhel-veled ve Lednn ilimi kapsayan ok kaliteli bir eviri. Mmknse buradan her eseri de okuyun derim. Dikkat: Bu byk almin bizden yaklak bin yl nce yaam olduunu unutmayn. Eserlerini okurken yaad dnemde ve corafyada baz kelimelerin gnmzdeki anlamlarndan farkl kullanldna tank olacaksnz. Nefs ve ruh
72
Fikir Platformu
Derin nsan kademelerine gre ok detaylandrlyor ve baz kademelerde bu kelimeler (Trkiye Trkesine gre) birbirinin yerine kullanlyor. Bir baka rnek zevk kelimesi. Haz ya da tatmin deil bir hli bizzat yaayarak renmek kasdediliyor. ilim imann, zevk de ilimin zerindedir Ehl-i zevkten olmaya gayret et szlerinde olduu gibi. Gazl Hazretlerinin mthi reTme kabiliyeti sayesinde kitabn sayfalar kendi kendini eviriyor, karmak kavramlar domino talar gibi birbirini deviriyor. Bu byk alimi rencilerini ok seven ve onlardan daha fazla alarak ilmini aktarmaya alan bir retmen olarak hayal ediyorum. Gazl Hazretlerinin pedagojik srr zlebilirse, okullarda geirdiimiz sre ok ama ok azaltlabilir. Yeri gelmiken bir nemli noktaya dikkat ekelim: Gazl Hazretlerinin felsefe dman olduu yolunda yaygn bir kan var. Gerekte bu byk alim kibirli ve sz dalanda stn gelmekten baka bir gayesi olmayan insanlara filozof demekte, Hakikati arayan Aristoteles gibi devasa isimler ile bu yar aydnlar birbirinden ayrmakta. Mesel Tehfutul-Felsife adl kitabnn giriinde yle demi: zek ve anlay olarak kendilerini dierlerinden stn gren, sekin olduklarna inanan bir grup grdm. Onlarn kfrlerinin yegne kayna Sokrat, Hipokrat, Eflatun ve Aristoteles gibi devasa isimleri iitmeleri [...] ve onlarn matematik, mantk, tabiat ve ilhi bilimlerdeki titizliklerini yntemlerinin gzelliini, akllarnn niteliini ve bu tr gizli hususlar ortaya karmadaki yksek zeklarn abartmalar ve saptmalar zetle Gazl Hazretlerinin kaleminde filozof kibirli, laf ebesi, yar cahil kimsedir. Yine kendisinin verdii ltlerde Hakikat araycs kimin azndan karsa ksn Hakikati duyunca syleyene sayg ve minnet duyar. stn gelme gayreti iinde olmaz. kinci olarak onun gznde iman ve bilim atmaz, tam tersidir. Filozof olmakla sulad grup ise insanlarn akl sayesinde dine, imana hatta ALLAHa ihtiya olmadn savunmu. Akla tapmann yanlln anlatrken Gazl Hazretleri (1058-1111) adeta 18, 19 ve 20 yzyln pozitivist dnyasna bir alarm sinyali gnderecek tarzda yazyor. Vicdansz, dinsiz bir bilim ve teknolojinin sadece ykc olabileceini, insanlarn hayvanlaacan grm olduu ve bundan tiksindii yazdklarndan anlalyor. Bu sapkln etkisini ancak ok ge olduktan sonra anlayan insanlk imdi Birinci ve ikinci dnya savalarn ve soykrmlarn sorguluyor. Anna Arendth, Abraham Maslow, Boris Cyrulnik ve Eric Fromm gibi 20 ve 21ci yzyl dnrlerin eserlerinde ok isabetli analizler bulabilirsiniz bu vicdan ve dnya ilerinin ayrlmas konusunda. 19cu yy dnr Henri Bergson da yaad dnemin yobaz bilimci modasndan kendini kurtarabilmitir byk lde. Tatmin ve haz ile mutluluk arasnda ok
73
Derin nsan byk ayrm olduunu savunur. Birincisi yani tatmin tenseldir, et ve kemiktir. kincisi yani mutluluk ilhdir. Sonsuzdur. Topluma beendirilmeye muhta deildir. Bergsona gre maneviyattan yoksun, hazza ynelik bir yaam bireylere mutsuzluk, insanla ise ancak felaket getirebilir. Makasd El-Felasife, Gazl Hazretleri (Yine ok kaliteli bir eviri. Kitabn tamam ok ilgin olmakla beraber konumuzla dorudan ilgili ksm Tabiat Bilimleri blmnn beinci makalesi: Faal akldan nefislere verilenler, sayfa 293-305) Bu eser aslnda Tehfutul-Felsife isimli almasna giri mahiyetinde. Gazl Hazretleri(mealen) eer dorudan felsefeyi ve filozoflar eletirmeye kalkarsam benim felsefeyi anlamadm iddia edebilirler diyerek nce mantk, ardndan da felsefe konusundaki bilgilerini bu kitapta sunuyor. Bu kitap bir ok bakmdan ilgin. Zira o dnemde Mslman alimlerin Grek felsefesine duyduklar saygy gryorsunuz. Ayn zamanda onlarn fikirlerine yneltilen eletiriler, eliik bulunan fikirler, yntemler de anlatlm. Gazl Hazretlerinin bilimi, metafizii, iman, eriat birbirlerine gre konumlandrd, her birinin meru ve gayrmeru alanlar oluunu irdeledii eserleri dikkat ekici bir sistem kurma projesi adeta. Felsefenin felsefesini yapt, zeknn, akln snrlarn sorgulad almalar Immanuel Kantn asrlar sonra Saf akln Eletirisi ile giritii sistem projesini hatrlatyor. Kant da kendi dneminde verimsizleen metafizik tartmalara tepki veriyor, insan aklnn snrsz bir g olmadn savunan denemeler yazyordu. slm d kaynaklardan istifade etmek hakknda bir ka not: Dini, asr ve corafyas ne olursa olsun btn alim ve dnrlerin mirass kabul ediyorum kendimi. Bir konuda inanlarma, ilkelerime ok ters den bir isim bir baka konuda bana yardmc olabiliyor. slm alimleriyle ayn inanlar paylamak bir Budist yada Katolik rahipten istifade etmeye engel deil gzmde. Bunun yannda Kant ya da Bergson gibi zamanmza yakn yaam, endstrilemeyi grm bir dnr baz konularda benim hayatma daha iyi tekabl eden sorular sorabiliyor. Arendth ya da Fromm gibi baz aclar yaam Yahudi dnrlerin despotizm, ulus-devlet, akla tapma gibi konulardaki sorgulamalar 21ci yzyln Trkiyesine ve dnyasna daha iyi hitab edebiliyor. Kald ki sorularn batdan gelmesi cevaplarn doudan ve 8 asr nceden verilmesine engel deil. Felsefe tarihini dz bir yolda ilerleyi olarak grmyorum. Keif ve hayretin hi bitmeyecei bir aray bu benim iin. Bu yazy hazrlarken aadaki eserlerden de ok istifade ettim. Franszca basklar var elimde. Trke evirilerin kalitesine kefil olamayacam. Ama yeni balayacak dalglara bir iki dost nerisi vermek isterim:
Fikir Platformu
74
Derin nsan Varlk ve hilik, Jean Paul Sartre Saf akln eletirisi, Immanuel Kant Yarg yetisinin eletirisi, Immanuel Kant Ahlkn ve dinin iki kayna, Henri Bergson Madde ve bellek, Henri Bergson Gezgin ve glgesi, F. W. Nietzsche nsanca pek insanca, F. W. Nietzsche Bergson stilinin gzellii sayesinde ok keyifle okunabiliyor ama yine ayn gzellik yznden insann dikkatini datyor, baz TEMEL kavramlar kolaylkla gzden kaabiliyor. Hume-Kant-Bergson eklindeki sorgu-yant zinciri zihinde tutulursa bu byk dnrn fikirlerinden istifade etme imkn daha da fazla olabilir. Kant kaps ve penceresi olmayan betonarme bir bina gibi. Elinize kazma, krek, darbeli matkap ne varsa aln da gelin. Kant zebilmek iin fihrist tarz ufak bir defter tutabilirsiniz. Kanta-insanca bir szlk yazmanz gerekiyor kendiniz iin. Kelimeleri o adaki anlamlarnda deil etimolojik kkenlerine gre kullanyor. Mesel kritik dedii ey eletiri deil varolu koullarn ve ilkelerini anlama abas. Amac eletirmek deil arkeoloji yapmak. Bu sebeple evirmenler Kantn byk eserini -nin eletirisi diye degil de srasyla akl nedir? ahlk nedir? Gzellik nedir? eklinde evirselerdi Trke okuyacak olanlara byk iyilik yapm olurlard. Kantn k noktas hi de hafife alnmamas gereken u soruyla zetlenebilir: Neyi bilebilirim? Neyi yapmalym? Neyi umud edebilirim? (=? hangi umuda msade var?) Bir baka zorluk ise her eletirisinde ortak ve ok soyut kavramlar bulunmas. Her Kritiki birden (paralel olarak) okuyan birinin anlayabilecei baz eyler var ki bunlar tek tek okuyanlarn anladklarnn toplamndan fazla. Mesel mutlak kt ve kksel kt kavramlar zerine yazd denemelerden ktnn bir insan zellii olmad sonucunu karabiliriz. Kt iyiye bir direni, bir atalet, iyinin eksiklii gibi sunuluyor. Bu vizyon elinizde olmadan Pratik Akln Eletirisini anlamak zorlaabilir. Kant yllar boyunca ayn proje iin ter dkm, tutarllk kaygs onu rneklerden ve genellemelerden al koymu. Bunu hi bir zaman akldan karmamak gerekir. Ek olarak dneme egemen olan fikr zemini, Protestan yaam tarzn, Humeun sorgulamalarn, Fransz ihtillinin sonularn, endstri devrimini gz nnde bulundurarak okunmas gerekiyor Kanta ait eserlerin. Ama sonunda uratnza deiyor. Bat felsefesinin bu somurtkan muhtarn konuturabilirseniz dier batl filozoflar zellikle de o dnemi zmeniz kolaylayor.
Fikir Platformu
75
Derin nsan Sartre belki en fazla retme abas gsteren dnr bu listedekilerin iinde. En azndan Varlk ve Hilikin kayalardan szlp gelen billur bir su gibi iildiini teslim etmek gerek. Yine de ontoloji konusuna aina olmayan insanlara zor gelebilir bu kitaptaki fikirler. Nietzsche ile ilgili temel zorluk kanmca simgeler ve tpk Bergson gibi ok gzel yazmas. nsan aa ne gzel! diye diye bir ey anlamadan sayfalar geebilir. Oysa satr aralarna sakl simgeler tayor metinlerin gerek anlamn. Mesnevdeki sembollere bu dnrn eserlerinde rastlamak olduka ilgin: Ia yaklatka, kanatlar yandka ktan bir para olan pervane, karanlk ya da n deil ikisinin (ztlklarn) bir (afak vakti, akam zeri) baz eyleri grmeyi kolaylatrmas gibi. ada yorumcularn bir ksmnn Ortaa semboliine dayanarak pervane rneini kibir olarak yorumladklarn grdm ki bu tr yorumlarn hatal olduunu dnyorum.
Fikir Platformu
76
Derin nsan
Korku matkab zek duvarn deler mi? Sunu: Dmde bir kelebektim. Artk bilmiyorum ne olduumu. Kelebek d grm olan bir insan mym yoksa insan olduunu dleyen bir kelebek mi? (Zhuangzi, M.. 4.yy) Hakikatin ne tarafndayz? Hi bir pheye yer brakmayacak bir ekilde nasl bilebiliriz bunu? Zek, mantk ve bilim Bunlar Hakikat ile aramza bir duvar rm olabilir mi? Korku matkab tpk Gzellik Matkab gibi ierinden okunmas gereken bir yaz. Yani anlamak veya ikna olmak deil sz konusu olan. Uyar: Ana konu olmasa da yer yer izofreniden, depresyon ve intihardan bahsedilecek. 18 yandan kk okurlarn yannda her ne ekilde olursa olsun duygusal sknt iindeki ziyaretilerimizin bu yazdan uzak durmasnda fayda var. Korku matkab zek duvarn deler mi? Steven Spielbergin ynettii Jaws filmi Trkiyede 1981 senesinde gsterime girdiinde byk olay olmutu. zellikle bir sahnede izleyiciler sinemada olduklarn tamamen unutmu korkuyla yerlerinden sramlard. Filmi izleyenlerin hl hatrladklar tek bir sahne varsa ite o andr, kpek balnn ilk kez grnd o mthi an. Ama o bir ka saniyeyi tekrar tekrar geri alp seyrettiinizde tuhaf bir ey kefedersiniz: Seyircileri yerinden hoplatan ey kpek balnn bykl ya da dileri deildir yi ama nedir? Ynetmen Steven Spielberg bu sahnede byk korku ustas Alfred Hitchcockun icad ettii bir kamera tekniini kullanyordu: Contra-zoom(1a) denen bu yntemle kamera ileriye doru zoom yaparken geriye doru hareket ettiriliyordu. Bu sayede ekrann ortasndaki cisimler byrken kamerann as beklenenin aksine geniliyordu. Peki bu teknik seyirci iin neden bu kadar korkutucu? nk insan gz, efendisi olan akla hizmet ederken iki farkl referans yani perspektifi ve cisimlerin boyunu kullanr. ki referans hakknda elikili grntler/bilgiler gelince bakan kii mthi tedirgin olur. Karanlktan kat kat beter bir durum bu dnecek olursanz: Karanlkta bilgi/grnt yok, bir k arar gzlerimiz. Ama niye gremediini bilir. Peki ya net grp de grdklerine inan(a)mayacak duruma gelmek? En ok gvendii, hatta drt elle tutunduu bilgi kaynann yani gzlerinin hatasna tank olmak? te gerekten korkulacak bir ey!
Fikir Platformu
77
Derin nsan Korku matkabnn yaps ve bu yapnn nemi Korkuyu genellikle bir his olarak kabul ederiz. Bizi tehlikelerden koruyan bir tr alarm. Ancak aramza biraz mesafe koyduumuzda korku hissine biraz daha geni bir adan da bakabiliriz. Korku hem i mekanizmalar hem de zek duvarn delebilmesi asndan bir matkap gibi dnlebilir. stelik korku matkabnn i yapsn inceleyen bir insan zek duvarn sadece delmekle yetinmez. Bu duvar oluturan tulalar hakknda da bilgi edinebilir. (Dnyay anlamak iin kullandmz zekmzn Hakikati grmemize nasl engel olduunu Gzellik Matkabnda anlatmtk.zellikle suyun direnci yznden hzl yzemediini zanneden balk rneini hatrlaynz. Bu yazda zek duvarnn i yapsndan, tulalarndan ve imentosundan da bahsedeceiz.) imdi korkunun i yapsna ynelme noktasndayz. Bizi korkutan eylerin ne kadar geni bir alan kapladna dikkat edelim nce: Deprem korkusu, rmcek korkusu, kalabalk korkusu, yalnzlk korkusu, i bulamama, iini kaybetme, evlenme korkusu, evde kalma korkusu, mutlu olaMAma korkusu, boanma korkusu, sevdiklerini kaybetme korkusu Bu adan baktmzda korkunun her zaman sebepli oluu dikkat ekiyor: Bir anlamda konusu. Hep bir eyden korkuyoruz. Yani bir hayvan, bir cisim, bir yer, yeni bir durum Korkunun bir konusu, nesnesi (= obje) belki de bahanesi(?) var. yi ama acaba Ak ya da Gzellik gibi bir Mutlak Korku(1b) var mdr? Gnlk hayatta yaadmz korkular daha gerek bir eyin glgesi olabilir mi? Mutlak bir Korkunun muhtemel varlndan phe etmemizin bir dier sebebi de yetikinlerin sebepsiz korkular. Mesel hi bir fare saldrsyla karlamad halde fareden korkanlar Kalabalk ya da asansr gibi gerek bir tehlike arz etmeyen eylerden korkan, akl banda insanlar Bu noktada dikkatimiz bir yere taklyor: ngrlEMEyen - kontrol d tehditlere kar insann tavr. Mesel dairesel hareketlerle hzl hzl yryp aniden duran bir rmcek veya bir fare bize daha da rktc geliyor. Benzer ekilde yznden niyetini anladmz dndmz bir kedi ya da bir kpee oranla souk (=?mimiksiz) bir kertenkele, ylan daha korkutucu. Neticede zek ile aklamakta zorluk ektiimiz bu insan tepkiler neyin gstergesi? Daha derinlerde, nsanlmzdan kaynaklanan bir ze mi iaret ediyor korku hissi? Kimsenin hi bir eyden korkmad bir anda bile YOK OLMAYAN bir ANA, ESAS, HAS KORKU olmal u halde.
Fikir Platformu
78
Derin nsan Bir baka deyile gzel kadn, gzel manzaradan te bir Gzel tasavvur ettiimiz gibi ilk harfi byk yazlabilecek bir Korku Alinin, Velinin, Leylann ve Mecnunun akndan te bir Ak tasavvur ettiimiz gibi rmcek, paraszlk ve deprem korkusundan te, Zamann ve Meknn dnda bir Mutlak Korku ayet Mutlak Korku varsa bizim korktuumuz anlar da bu Hakik Korkunun bir tecellisi (= instantiation) oluyor. Eer varsa Mutlak Korku yle tahamml edilmez bir ey olmal ki biz onu rmcek gibi bir bahane ile maskelemek ihtiyac duyuyoruz. Korkunun Zamanla ilikisi Sebeb/bahaneden sonra Korkuya dair anlalmas gereken bir dier kavram ise Zaman. Daha dorusu Korku-Zaman ilikisi. Bu ilikiye parmaklarmzn ucuyla dokunabilmek iin korku stad Alfred Hitchcocku dinleyelim. (Film yaparken korkuyu nasl ekrana yansttn anlatt bir mlakattan) : Bu masann altnda bir bomba olabilir, biz ok sradan bir konuma yapyoruz. Patlama gerekleiyor ve 15 saniye boyunca seyirci ok iinde imdi ikinci versiyona geelim, masann altnda bir bomba var, birazdan patlama olacak, seyirci bunu biliyor ama aktrler bilmiyorlar. ok sradan eylerden konuuyorlar. Duvarda asl bir saat tik-tak diye ilerliyor. Patlamann olaca saati bilen seyirci korkulu bir bekleyi iinde, brakn imdi havadan sudan konumann sras deil, masann altnda bir bomba var diye geiriyor iinden Alfred Hitchcockun ite bu szleri Korku ile Zaman arasndaki ilikiye iaret ediyor. James Bond filmlerinde Londray yok edecek nkleer fzelerin zerindeki krmz sayalar hatrlayn. Bazen ok beceriksizce de olsa ill seyirciye gsterilen bu sayalarn ite byle bir rol var, beklenti retmek, Zaman kullanarak seyirciyi germek. Sebebini/bahanesini bildiimiz zahir korkularn ya da sebepsiz(!) Mutlak Korkunun sinema sayesinde somutlamas bir rastlant deil aslnda. Zira sinema sayesinde ilk defa insan zaman paralama-inceleme imkn buluyor. nk her saniyeyi 20 fotoraf karesine hapsedebilen sinema iki uucu buhar katlatrp bir buz kalbna koyuyor: Gemi: Bellek, hatralar, d krklklar, bir ka saniye nce olmu eyler Gelecek: Hemen olacak eyler, beklentilerimiz, umutlarmz, korkularmz
Fikir Platformu
79
Derin nsan
Tabi sadece sinema deil. Sinemay mmkn klan ortam yani Endstri devrimi ile ortaya kan yaam biiminin tamamn gz nne almak lazm. Neden? nsanlar mevsimlere bal olarak yayorlard tarm devrinde. Bir mevsimde ekilir, bir baka mevsimde hasat edilirdi. Hasattan sonra rnler satlr, dnler yaplrd. Kuzularn bile bir doma mevsimi vard. Ekonomik ve sosyal yaam doadan alyordu ritmini. Hatta gneten, aydan Denizciler bile yldzlara bakarak okyanuslara alyordu. Ksacas mzikten daha hzl dans edilmezdi! Oysa fabrikalar, trenler, telgraf telleri ve bir saniyede gsterdii 20 fotoraf karesini seyirciye hareket diye yutturan sinema insana Zaman kontrol edebilecei hissini verdi. nk Zamann kontrol altna alnmas gerekiyordu 3 vardiya 24 saat ileyen fabrikalarda, para piyasalarnda, asla ge kalmayan trenlerde Yaratlm vakit algs yerini retilen vakte brakyordu. Vakit artk bir nimet deildi, vakit nakitti(!) te bu yzdendir ki u anda okumakta olduunuz yaz bundan bir ka asr nce yazlamazd. nk 1800lerde yaygnlaan endstriyel sistemler ile balad bir bebei dokuz kadna bir ayda dourtabilme(2) umudu. Peki ne rendik endstriyel toplumlarn Zaman ile kurduklar sapk ilikiden? Bergsonun dedii gibi meknlatrlan Zaman gerekte bir vehimdi. Bunu rendik en bata. Mekn gibi dz, homojen bir izgiyle ifade ettiimiz zaman, eit paralara blnm, birbirine karmadan akan zaman, takvimler, ajandalar Kendimize syleye syleye inandmz bir yaland kontrol edilen llen zaman nsan zaman temsil etmek iin kulland aygtlar Zamann kendisi zannediyor artk. Saat 11:45:56, Pazartesi saldan nce gelir. Eyll ay, 2010 yl, saatin kollar, deftere izdiimiz ve kk paralara bldmz o mehur t anlar Bir kolyenin boncuklar gibi birbirine karmadan(!) gelip getiini sandmz o anlar.
Nerede o binlerce imdi? Ellerimizin arasndan yumurta ak gibi kayp giden? Gelecek henz gelmemiken ve gemi geip gitmiken imdi kelimesinin anlam ne? Bir dakika? yi ama mesel 25ci saniyesini yaamakta olduum o
80
Fikir Platformu
Derin nsan dakikann ilk 24 saniyesi geip gitti bile. Son 35 saniyesi ise henz var olmad. Ya saniye? Onun blnmezliini kim garanti edebilir? Cierlerimi hava ile doldurma srem bile yzlerce, binlerce zaman krntsna blnebilir bir kronometre ile. Hangi imdi gerek imdi o halde? Simge ile z birbirine kartrdmz durumlarda Anlam kaybederiz. Bayrak Vatan deildir. Kpek kelimesi havlamaz ve sarmsak kelimesi kokmaz. Zaman ile kurduumuz sapk iliki de bu mertebeden bir hatadr ite. Dncelerin sloganlat, ezberletii yer burasdr. Kamera tekniklerinin henz ok gelimedii yllarda kazayla ekilmi film paralar var. Mutlak Korkunun daha elle tutulabilir olduu fragmanlar bunlar. Mesel 1800de sabit kameralarla ekilen trenleri veya svari taarruzlarn hatrnza getirin. Trenin veya atllarn ekran terk ettii ama kamerann kayda devam ettii o son bir ka saniyedeki boluk ne kadar tahamml edilmez bir boluktur. Zaman en llmemi, en kontrolsz haliyle grrz orada. Bugn Hollywood filmlerinin yksek temposuna alm olan bizler Fransz filmlerindeki boluklar ne kadar can skc buluruz. te bu boluk o boluktur. Yani fabrikalarn, trenlerin, kol saatlerimizin Tik-Tak zamanlar ile papatyalarn zamanlarnn zihnimizde ayrmasndan doan boluk. mr ksesine(1c) p p damlayan su ile senkronize olmay reddeden, meknlaTrlm, homojen, Tik-Tak Zaman. Korku bir ayna olabilir mi? Jaws filminde kullanlan Contra-Zoom tekniinden bahsetmitik yazmzn balangcnda. Ayamzn altndaki haly ekercesine gzlerimizi aldatan bu tekniin ilk defa kullanld film Alfred Hitchcockun Vertigo (Ykseklik/Dme korkusu) adl eseri. Filmin adnn nemi byk. Zira ba dnmesine sebep olan ykseklik kadar nemli bir baka ey daha varsa o da bakan gzn sahibi, yani insan. ncelikle Gzellik Matkabndan bir paragraf hatrlayalm: Dalarda koan atlar bize zgrl hatrlatr mesel. Beyaz gvercin bar. Tavan yavrusu masumiyeti Gerekte vahi atlarn kendilerini zgr hissettiklerini syleyebilir miyiz? Rengi beyaz bile olsa erkek gvercinler diileri iin kavga etmez mi? Masum bir tavan yavrusunu paralayarak yutan vahi kurt en az o tavan kadar masum deil mi gerekte? Tabiatlar gerei hareket eden hayvanlar gerekten sulu olamayacaklarna gre bize bizden bir eyler yanstyorlar aslnda ayna gibi.
81
Derin nsan nanmyorsanz cansz varlklara bakn: Yce dalar, lgn akarsular, fkeli deniz Dalar, denizler ve balklar kendilerini gzel bulacak kriterlere sahip deiller. Bu gzellii tasavvur edecek hayal gc ve ileyecek sanatkrlk ise ne tavanlarda ne de kularda var. te Gzellik kavram iin geerli olan bu yansma korku iin de geerli. Daha ak bir deyile Zahiri Korku bir bahaneyle Mutlak Korkuyu gizliyor bir perde gibi. Sebepsiz grnen Mutlak Korku ise bize dair, zmzdeki bir uurumun yansmas. Hakik Zaman ile endstriyel, Tik-Tak Zaman arasndaki uurumun bize korku hissi vermesi de bu uurumun yansmasndan kaynaklanyor. Zira hayvanlarda korku ancak ak bir tehdit karsnda oluur ve hayvan ne yapacan bilir. Ya kaar ya da saldrr. Oysa insan Mutlak Korku ile kar karya kaldnda ykseklikten ba dnyor, delirebiliyor hatta intihar edebiliyor! Filozoflarn, izofrenlerin ve mminlerin bildii, normal insanlarn bilmedii eyler Korku kavramnn bahane (korkulan ey) vesilesiyle gnlk hayata eklemlendiini ve zaman-korku ilikisinin tarih temelini grdk. imdi Mutlak Korkuyu somutlatralm, elle tutulur, gzle grlr bir hale getirelim. En az Alfred Hitchcock kadar byk bir baka korku stadndan yardm alacaz bunun iin: 5 Temmuz, delirdim mi? Olanlar Geen gece grdm eyler o kadar tuhaf ki dndm zaman aklm bamdan gidiyor: Biraz nce her gece yaptm gibi kapm kilitlemitim. Susam olduum iin yarm bir bardak su itim. Srahimin kristal kapaa kadar su ile dolu olduunu fark etmitim. Yattm ve o bunaltc uykularmdan birine dalmtm ki daha da berbat bir sarsntyla uyandm. Aklm bana geldiinde yeniden susamtm. Bir mum yaktm, srahimin bulunduu masaya yneldim. Bardama doru eerek kaldrdm. Hi bir ey akmad. Srahi botu. Srahi TAMAMEN botu. nce hi bir ey anlamadm. Sonra o kadar korkutucu bir ey hissettim ki oturmak zorunda kaldm. Daha dorusu sandalyeme dtm. Sonra birden doruldum etrafma bakmak iin. Yeniden oturdum saydam kristalin karsna aknlk ve korku iinde. Ne olup bittiini anlamaya alyordum srahiye kilitlenmi gzlerimle. Ellerim titriyordu. Anlalan su iilmiti. Ama kim? Ben? phe yok bendim o suyu ien. Baka kim olabilir ki? [...] Kim anlayabilir akl banda bir
82
Derin nsan adamn kristal bir srahiden uykusu srasnda kaybolan suya bylesi bir korkuyla bakn? Orda yle kalakaldm. Yataa geri dnemedim. (Le Horla, Maupassant - 1886) Dier korku ve fantastik anlatlarn aksine Maupassantn hikyelerinde Korku en saf, en katksz haliyle kar karmza. Bir ok yerde kahraman korkuyorum Ama neden? diye kendi kendine sorar. Sonra da aklc-bilimsel aklamalarla kendini rahatlatmaya alr. Deli olmadna inanma arzusundadr. Ama bu abalar bounadr. Kahraman bir trl korktuu eyi tespit edemez. Zira yazarn hedefledii, okuruna yaatmak istedii his katil ya da kpek korkusu deil Korkunun kendisidir: Mutlak Korku. Bu konuda Maupassantn bu derecede baarl olmas bir rastlant deil. Yazar delilik ve intiharla ok ilgileniyor. Salptrire Hastahanesinde Profesr JeanMartin Charcot tarafndan verilen hipnoz, histeri konulu konferanslar takip ediyor. Tp dergilerini, zellikle de mystre banal de la demence denen eyi, akl kaybnn sradanlndaki srr sorguluyor. Akl hastahanesinde (henz) olmayan biz normal insanlar deli olmadmzdan nasl emin olabiliriz? Ya teki tarafa getiysek? 25 Mays - Durumumda hi bir deiiklik yok. Gece yaklarken anlalmaz bir endie kaplyor iimi. Sanki gece benim iin korkun bir tehdit saklyor. Hzla yiyorum akam yemeimi. Biraz okumaya alyorum ama kelimeleri anlamyorum. Harfleri zor ayrd ediyorum. Salonumda volta atyorum kar konulmaz ve karma kark korkular iinde. Uyuma korkusu, yatak korkusu Saat 10a doru odama kyorum. eri girer girmez anahtar iki kez eviriyorum. Korku iindeyim. Ama neden korkuyorum? imdiye kadar bir ey yoktu. Dolaplarm ayorum. Yatamn altna bakyorum. Dinliyorum. Neyi? [...] Ardndan yatyorum. Cellat bekler gibi uykuyu bekliyorum. Korkuyla bekliyorum gelmesini. Kalbim arpyor. Bacaklarmda titreme, terliyorum. Birden uykuya dyorum(3a) Bir durgun su ukuruna boulmak iin der gibi (Le Horla) Maupasantda insan en ok arpan eylerden biri normal ile deli arasnda bir snr olMAmas demitik. Bir komu, bir akraba Herkes deli olabilir bir gn. Hatta ben yani okur bile. Kimlik kayb yazarn sk sk kulland bir tema. Ben dedii eyin neye karlk geldiini bil(e)MEmek, baz eyleri hem istemek hem de direnmek, insann hayatn yneten iradelerin birden fazla olduunu idrak etme hline Maupasantn sayfalarnda gzlerinizle dokunabilirsiniz: Birden sandalma bir ey tak diye vurdu. (3b) Yerimden sradm. Souk terler dktm bamdan ayaklarma kadar. Herhalde bir tahta paras olmalyd ama bana yetmiti. Bedenimi garip bir korku kaplamt. pay ekmek istedim, gelmedi. Bitkin bir ekilde yerime ktm.
Fikir Platformu
83
Derin nsan Suyun yzeyini beyaz, kaln bir sis kaplamt. yle ki ayaa kalktmda ne ayaklarm ne de kaym gryordum. [...] Aklma korkun eyler gelmeye balad. Kaya birileri kabilirdi mesel. Sislerle rtl bu nehrin sularnda hatta etrafmda yzen bir sr garip yaratk olmalyd. Gerilmitim. Kalbim beni boacak gibi atyordu. [...] Suya atlayp yzerek uzaklamay dndm. Ama ayn anda bu fikir beni korkudan titretti. Kendimi bu siyah suyun iinde kamlarla, yosunlarla bouurken grdm.[...] Aklm toplamaya alyordum. Kararl ve cesur bir BEN vard iimde. Neden korkuyordum ki? imde biri isteyen teki direnen bu iki varl ilk defa bu kadar net hissediyordum... (Suyun stnde) Aslnda bir baka konuda, ahlk ve zgrln zde bireysel olup olamayaca konusunda tartrken bu i savaa iaret etmitim. Fahielik, ehitlik ve zgrlk isimli yazdan aktaryorum: 6 yandaki kzm olduka yksek bir kaydraktan kayacak cesareti kendinde bulamad iin alyordu : -Evldm zlme, salncaklara git. -Ama benden kkler bile yapyor, ben yapamyorum. -Cann istemiyorsa mecbur deilsin. -Canm istemiyor ama ben istiyorum! Ne Yunus Emreden ne de Sigmund Freuddan haberi olmayan kzmn benliindeki atmalar byle kiiletirmesine ok armtm. Canm dedii bir aktr ile ben dedii bir baka aktr vard iinde ve bu iki aktrn istekleri atabiliyordu. stelik kendine daha yakn hissettii ben bu atmann farkndayd! Yaznn balangcndan bu yana birbiriyle ilgisizmi gibi grnen baz eylerin derinlerde birletiine, eklemlendiine tank olduk. Bilmiyorum farknda msnz ama Korku Matkab ile bir delik delmeye baladk bile. Nasl m? Giri ksmnda Jaws filminde kullanlan korkutucu bir kamera tekniinden bahsettik. Korku matkabnn yaps ve bu yapnn nemi isimli paragrafta korku hissinin bir bahane ile Hakik Korkuyu sakladn grdk. Korkunun Zamanla ilikisi adl blmde Alfred Hitchcockun seyirciyi korkutmak iin
84
Derin nsan zaman kullandn ve endstri devriminin rettii tik-tak zamanlarn Hakik Zaman perdelediini akladk. Filozoflarn, izofrenlerin ve mminlerin bildii, normal insanlarn bilmedii eyler adl bu paragrafta ise Bat edebiyatnn korku ustas Maupassantdan alntlarla BENin okluuna iaret ettik. Bir baka deyile korku denen bu hisle aramza mesafe koyarak nce nasl ilediine baktk. Matkabn ilk grnen arklar neler oldu? Bahanelerle temsil edilen dnyev kayglar, Contra-zoom adl kamera tekniinin grsel zekmz yanltmas. Peki delikten baknca ne gryoruz? Korkan BEN ile isteyen BENin ayn ben olmadn. Bir baka deyile benliin okluunu. nsann kat kat, i ie, sarma dola bir okluktan meydana geldiini gryoruz Korku Matkabnn at delikten. Fakat bu sefer delikten bakmakla yetinmeyeceiz. Zek Duvarnn i yapsn da anlamaya alacaz. Bunun iin delilik ve zellikle de izofreni ile ilgileneceiz bir para. Neden? Bir duvar delindiinde yaps hakknda fikir sahibi olmak kolaylar. Mesel fayans ile kapldr ama matkap ucu ilerledike nce fayans yaptran imentonun gri tozu, ardndan da krmz bir tula tozu dklr. Benzeri ekilde insanlarn korkuyla olan ilikilerine odaklandka, duvar deldike deiik renklerde tozlar dklecek. Hakikati grmemize engel olan zihinsel mekanizmalar bu tozlar vastasyla kendilerini yava yava ele verecek. Descartesn deyimiyle bedensel arzu ve ihtiyalarmz BENi ayaklar zerine diken, onu yrtmeye yarayan koltuk deneklerine benziyor. Ama KENDM olmak istediimiz andan itibaren bu koltuk denekleri ayamza dolanyor, topallamamza hatta yere dmemize sebep oluyor. BENi btn, tek, blnmez bir varlk zannetmemizi ve gnlk hayat bu ZAN zere kurmu olmamz en berrak biimde dile getiren metinlerden biri de u satrlardr:
Fikir Platformu
85
Derin nsan Harry gibi zeki, kltrl bir insann kendini Steplerin Kurdu zannetmesine amamalyz. Karmak ve zengin hayat hikyesini bu kadar basit, ham, ilkel bir ifadeye sdrabileceini sanmasna nsan byk lekli dnemez. Akll, iyi eitim alm olanlar bile dnyay zellikle de kendilerini aldatc, basitletirici gzlklerle grrler. nk grnen odur ki btn varlklar kendi BENliklerini zihinlerinde TEK olarak temsil etme ihtiyacna doutan sahiptir ve buna mecburdur. Bu vehim ne kadar sk ve derinden sarslrsa sarslsn yeniden oluur, ekil alr. Baz hassas yapl insanlar nsezileriyle oklu benliklerini fark ederler, BENin teklii yanlgs bir iek gibi alr o zaman, okluu hissederler. Bu hislerini aa vurduklar anda ounluk onlar tecrid eder, bilimi imdada arr, izofreni tehisi konur ve insanlk bu zavalllarn azndan kan Hakikat arsndan muhafaza edilmi olur. Her dnen varln kendi bana bilmesi gereken eyleri sylemek neye yarar? Herkesin bilebilecei ama sylemenin adet olmad eyler Neticede bir insan BENin teklii yanlgsndan ikili bir yapya getiinde bile neredeyse bir deha saylr En azndan nadir ve ilgin bir insan. [...] Bu oklu yapy tek, basit, sabit, snrlar belli bir varlk olarak grmek btn insanlarn yaratlndan kaynaklanan bir hatadr. Ama zarur bir hata, beslenme ve solunum gibi zarur. (Bozkr Kurdu) Bu satrlarn yazar olan Hermann Hessenn da skntl bir yaam geirdiini yazyor kitaplar. Ve daha ocukken intihardan bahsetmeye baladn, 15 yanda bir intihar giriiminde bulunduunu, 39 yanda iken (Bozkr Kurdunu henz yazmadan) ayn yl babasnn lm, olunun ar hastal ve eine izofreni tehisi konmas ile derinden sarsldn(4) Yukardaki ksack alnt imdiye kadar sylediklerimizi teyid ederken Hesse son cmlesinde dikkatimizi bir sonraki aamaya ekiyor. BENlik yanlgsnn beslenme ve solunum gibi zarur olduu gerei. yi ama kim iin zarur bu? BEN iin mi yoksa BENden kurtulmaya alan KENDM iin mi? Tulalardan birincisi: BENlik yanlgs Korktuu eye bakamad iin elleriyle yzn kapatan bir insan canlandrn gznzn nnde. Tehlikeyi azaltmad ama artk sadece parmaklarn, ellerinin iini gryor. Kendi gc ve iradesiyle kendini aldatmay seti, ihtiya duyduu gvenli bir binann(!) iinde imdi. Ellerinden oluan bir bina.
Fikir Platformu
86
Derin nsan te BENlik yanlgs da bu eller gibi Hakikati saklayan duvarn tulalarndan biri. Yemek, imek, her gn ie gitmek, TV seyretmek, gevezelik etmek Her sabah ayn bakkaldan ayn gazeteyi almak, ayn akalara glmek, ayn eylere kzmak bize gven hissi veriyor. yi ama neye kar hangi tehlikeye kar? BEN diye bir eyin olmadn fark etme tehlikesi(!) mi yoksa bu? Neden isizlik insan ykar? Neden emekli olup kesine ekilen insanlar yavaa silinirler hayatmzdan ve aniden kerler? Neden hcre hapsinde sadece bir ka hafta iinde akllarn kaybeder tutuklular? Ksacas herkes gibi yapmak bir lks deil bir ihtiya Hessenn dedii gibi. Bireyselliini, ahsna zg olduunu vurgularken bile herkes gibi yapyor insan. HERKESe endeksleniyor farkl kyafeti, farkl otomobili, marjinal yaam biimiyle ben sizin gibi deilim demek isteyenler. Oysa doumu ile lm arasnda geen zaman her insan AMA HER BR NSANI yeterince ve eit derecede ZEL yapyor. Kim bakasnn yerine domu olabilir? Kim bizim yerimize lebilir? Doarken ve lrken yalnz ve tek deil miyiz? Yoksa bu kadar ZEL, bu kadar TEK olmak m bizi korkutan? Srden ayrlmak? Bireyden te bir tekillii idrak etmek, en otantik, en orjinal, en tekil ve esiz biimde kendimiz olmak? Kpek bal bir hamsi srsne yaklatnda balklar tek bir hamsi gibi davranrlar. lerinden bazlar kpek balnn midesini boylayacaktr ama sr bir aradadr. Hamsiler hi lmeyecekmi gibi davranrlar. btn gayretleriyle HERKES gibi yaparlar. Ne yani? Ben de mi? isimli makaleden bir alntyla somutlatralm bu szlerimizi: nsanlar lmldr, Sokrat insandr. Demek ki Sokrat lmldr. Ama bu Sokrat iin sylenmi. Sokrat bilir mi annemin stlann tadn? Dibi yanm tencerenin nasl koktuunu? Benim gibi Boazda ay iti mi O? Ya Bebekte yediim sarmsakl kftelerin o lezzeti? Galatasarayn ampiyon olduu sene sokaklarda bard m benim gibi Sokrat? Kendi hayat hikyemizin barol oyuncusu olduumuzdan figranlarn lmesine armayz pek fazla. nsanlar lr. Herkes lr. Ama ben herkes deilim ki! Ben bakaym!
87
Derin nsan Aman dikkat, Mutlak Korku olarak sunduum kavramn lm korku zannedilmesi byk hata olur, uyaraym. Mutlak Korku lme/yok olma gibi eylerin daha zerinde/dnda bulunan bir kavram. Bu sebeple yukardaki rnee temkinle baklmas gerekir. Ancak bizi tekilletiren, kedimizle ba baa brakan doum-lm bilgisini unutmak iin kastl olarak kendimize oynadmz bir oyun var ki bu dikkate deer. Zira ok iyi bildiimiz gibi hepimiz bir gn leceiz ama bu bilgiyi unutmak yerine edilgenletiriyoruz. Edilgenletirmek yani srye katlmak, zgr ve sorumlu KENDM unutmak, BEN vastasyla topluma karmak:
Eh, insanlk hli, Ne yapalm, hayat bu, Dnya bu, doulur, yaanr ve lnr te BENlik tulas bu. Filozofun akl yoluyla kefettii, mminin vahiy yoluyla inand (amurdan bedene flenen) ve izofrenin kafasna bir saks gibi den, BENin bir yanlg, bir vehim olduu gerei. Ama bu gerek ile karlamak iin mminin gerekli hazrl yapm ve tahkik iman ile donanm olmas gerekiyor. Filozoflar? Onlarn da her zaman hazr olduu sylenemez. nsan Doas isimli almasnn birinci kitabnn sonu blmnde David Hume yle yazyor: Gemisi batm, boulmak zere olan bir yolcuya benziyorum. Kimim? Bir hi miyim? Hi bir Hakikatim yok. Dier insanlardan tecrid olmu durumdaym. Kaybolmu. Ne mutlu ki doa beni bu melankoliden ekip karyor ve tavla oynamaya itiyor Bir ka saat elencenin ardndan bu dncelere geri dnecek olursam souk buluyorum onlar ve yeniden iine girmeye gnlm yok. nsanlar BEN yapan eylere biraz daha yakndan bakn: Doktor, Erkek, Gen, Bekr, Eskiehirli, zayf, Tavla sever, sigara kokusundan nefret eder, dostlar var, komular, akrabalar Hep bakalarna gre, topluma, kurumlarna, geleneklere gre ina edilmi bir kim?-lik. Bir an iin evresindeki herkesin o yokmu gibi davrandn farz edin: insanlarn ona bakmadn, ondan yardm istemediini hatta selm vermediini canlandrn gznzn nnde. Syledii szler dipsiz bir kuyuya
88
Derin nsan atlm talar gibi. Ses bile vermiyor. Gnlk hayatn, alkanlklarn ve bedensel hazlarn verdii gven duygusunun silindii bir dnya. Kim?-lik yok. Kim? sorusuna cevap bir sessizlik. Aynaya bakyor ama kendini gremiyor. Barollerini Bruce Willis ve Haley Joel Osmentin paylatklar Altnc His adl unutulmaz film birbirinden arpc sahnelerle dolu. Ancak hi kimsenin aklndan gitmeyen bir kare varsa o da Anna Croweun (Olivia Williams) elinden kocasnn alyansnn yere dt ve kendini canl zanneden Dr. Malcolm Croweun (Bruce Willis) oktan ldnn (seyircilerle ayn anda) farkna vard sahne. Filmin senaristi M. Night Shyamalan l insanlarla canllar bir arada, ayn evde, ehirde yaatmak iin ilgin bir zm bulmutu : ller canllar grebiliyor ama onlar tarafndan grlemiyorlar ve tabi duyulamyorlard. te szn ettiimiz sahnede Dr. Malcolm Crowe bu korkun duyguyu tecrbe ediyordu : Yok saylmak. Bir insan iin tahamml hakaretten daha zor bir ey varsa o da yok saylmak. Fiziksel bir saldrya uramak bile yok saylmaktan daha kolay. Bir an iin Shyamalann atmosferinde farz edin kendinizi : Aynaya baktnzda kendinizi gremiyorsunuz, eyalarnzn zerini yava yava toz kaplyor Sevdikleriniz yokluunuza alm, siz onlar gryorsunuz ama onlar sizi grmyor. Komularnz size selam vermiyor. ocuklarnz sizi armyor yere dnce Bu duruma maruz kaldnzda var olduunuza kendinizi ve evrenizi ikna etmek iin bir eylerin yerini, eklini deitirmeye alabilirsiniz sz gelimi. Ancak uzun sre bu durumu yaayan bir insann ldrmas hatta cinnet geirerek saldrganlamas bile beklenebilir(Ax! Welate min - Ah! vatanm isimli yazdan alnt) te izofren bu hilik duygusunun tersi bir okluk hissiyle i ie yayor. Ama sonu bakmndan bi benzerlik var, kim olduunu bilMEmek. atlam, blnm anlamna gelen izo (Yunanca: ) ve zihin/akl anlamna gelen frenos (Yunanca: ) szcklerinin birleiminden retilmi bu kelimenin etimolojisi bile konumuza k tutuyor. izofrenler yaptklarnn, sylediklerinin dardan seslerle ynlendirildiini sylyorlar. Hatta dndklerinin bile aslnda bakas tarafndan dnldn. izofrenlerin dnyas ite byle hi bir eyin kendiliinden gitmedii, gven verici gnlk yaamn, alkanlklarn ve BEN algsnn olmad bir dnya. Filozof BEN ile arasna mesafe koymay kendisi setii iin izofrene oranla daha avantajl ama durumu garanti deil. Humeun 5 yl boyunca depresyonla boutuunu biliyoruz. Pascaln u szleri bunu ne gzel aklar: Elenmek kendinden katr, elenen insan bildiini unutma isteinin ispatdr.
Fikir Platformu
89
Derin nsan Heidegger ayn kvamdaki dncelerini gevezelik ile aklam, Kant ise ho sohbet dostlaryla dzenli olarak yemek yemeye gayret gstermesi, ayn saatte evden kp ayn sokaklarda yry yapmasyla bu dnceleri kendi hayatna uygulam. zetle ac gerek u ki izofren, melankolik, depresif diye etiketlediimiz insanlarn bir ou gerekte hasta deiller. nsana dair bir Hakikati hissediyorlar ama idrak edemiyorlar. BEN duvarnda yle byk bir delik yle beklenmedik bir anda alm ki Hakikatin gzlerini kr etmi! Korkarm intihara yeltenenler ve cinayet ileyenlerin byk bir ksm da buna dahil. Gnlk hayatn dekorunun yklmas bu insanlarda yle bir gvensizlik hissi douruyor ki BENlerini var hissedebilmek iin saldrganlayorlar. Ya bakalarna ya da kendilerine kar. Cioran bir mlakatnda brokratik skntlar kabul edilebilir tek intihar bahanesidir derken yanlmyordu. Biz normaller canna kyan birisinin haberini alnca makul ve mantkl bir aklama aryoruz, ak acs, isizlik, evre basks Oysa Mutlak Korku nsann kimyasnda var, pusuda bekliyor. Uygun koullar bir araya gelince bir ekilde gsteriyor kendisini. Zaman ve Mekn Bir garip imento BENlik yanlgs Hakikat ile aramzda rlm bir duvarn tulas dedik. Peki bu tulalar birbirine nasl yapyor? Zaman imentosu ile! Trkede Kim?-lik diye ifade ettiimiz eyin bat dillerindeki karl AYNILIK. (ing. identitiy, fr. dentit) Yani zaman iinde AYNI kalabilme kapasitesi ya da bu yalana inanma ihtiyac. Zaman(5) bir izgi romann kareleri gibi tasavvur etmek ve her karede ayn olmak. Korkunun Zamanla ilikisi isimli blmde anlattmz gibi zihnimizde meknlatrdmz bir zaman algs var, Tik-Tak Zaman. te bu Tik-Tak Zaman aynasnda hafza yoluyla grdmz bir akis BEN, bir yansma, bir serap belki de. Gemiteki BENin yapt ilerden duyduumuz gurur, utan, gelecekteki BENin umutlar, korkular KENDMZi megul ediyor, Hakikati perdeliyor.(6) Zaman gibi imento rol oynayan bir baka kavram ise Mekn. Gerek BENlik algs gerekse duvarmzn ikinci tulas olan sebep-sonu ilikisi iin byk nem tayor Mekn. Bir ok yeni kavram nerdiimiz bu makaleyi daha zor anlalr bir hale sokmamak iin gerek Zaman gerekse Mekn ile ilgili incelemeyi ilerideki almalara brakyorum. Ancak Mekn algsnn (? Yanlgsnn) konumuzla ilgili ksmna k tutabilmek ve gelecek paragraftaki uurum kavramna fikr zemin hazrlamak iin kk bir parantez ayorum(7):
Fikir Platformu
90
Derin nsan Mekna dokunmadan nce u soruyu kendimize sormamz gerek: Eer delirme ihtimali olmasayd nsan olabilir miydik? Delilik kavramn dardan gelen ve tedavi edilmesi gereken bir hastalk gibi grebiliriz. Bu grn alternatifi ise nsan odakl bir bak. Ne demek bu? nsan evreleyen Mekn harici bir oda gibi deil de nsan nsana yanstan bir ayna gibi kabul edelim. Yaznn bandan beri anlattm gerekli yanlglar kapsamnda Meknn yeri ne olabilir? Mesel ykseklik. Bir binann boyu veya uurumun derinliini o eylerin vasf (ing. attribute) deil de bir ayna gibi gremez miyiz? Bu gzle baknca ykseklik bizim Varlkmza dair ne yanstr? Hemen her kltrde, din metinde, irket organizasyonunda d-ykseli,st-alt benzeri simgesel anlamlar tamaz m? Borsann dmesi ve ykselmesi, Surelerin [insanlara] inmesi, Bir irkette ykselmek, Gzden dmek, Alt tabaka insanlar Aalk bir davran stn rklar Eer hareket edemeyen canllar olsaydk phesiz bu simgeler baka trl geliecekti. Ama insan hareket edebilen bir canl. Zamana ve Mekna referans ile dey olarak hareket edebiliyoruz. Ancak ykseli zel bir hareket. Mesel yrmekten farkl. Yrrken geri dnebilirsiniz. Yolunuzu kaybettiyseniz durup dnebilirsiniz. Ykselmek, rnein trmanmak ellerin de kullanlmasn gerektiriyor. Kendini amaya, deimeye, dnmeye daha uygun bir simge. Yrrken yolunu kaybetmek ile ykselirken kaybolmak arasnda da fark var. Geri dnemeyebilirsiniz. Ykseldike geride braktnz zeminle aranz alyor ama o zemin hi yok olmuyor. Gznz hem uurumun dibini gryor hem de dan zirvesini. Delilik nasl insanlar iinse ykseklik korkusu da ykselebilenler iin geerli. Mekn bir ayna rolnde grnce delilik de anlam deitiriyor. Dardan bir etkiyle oluan bir bozulma deil sz konusu olan. dengelerdeki bir oranszlk.
91
Derin nsan Ek olarak bu denge kayb sadece biyolojik bir sorun deil. Deli insann kendine anlatt hayat hikyesi yani BENin Zamandaki yansmas ve toplumun buna bak devrede. Yine ayn sebeple u veya bu delilik belirtisini (saldrganlk, depresyon,..) konu alan paralayc bilimsel almalarn zm getirmediini dnyorum. Sadece ilala veya cerrah mdahaleyle yol alma gayretindeki doktorlar bu bilimcilik sebebiyle, bilimin ideolojilemesi yznden fena halde uvallyorlar. nk Deli insan u veya bu grevi yerine getirmekte kusurlu bir makine deil. Her eyden nce bir nsan olan Deli insann gerek sorunu u: Varlndan, nsanlndan kaynaklanan ama birbirine zt ynlere eken gler arasndaki dengeyi kaybetmi olmas. Uurum ve ba dnmesi Buraya kadar BENin oklu yapsn ve Mutlak Korkuyu iledik. Bu dnceler nda korku ile yzmze kapattmz ellerimiz bize yetmeliydi deil mi? Yemeye, imeye, tketmeye ynelik hedonist bir yaam mesel. Zira tekdze bir yaamda aranan ey hep ayn: Tekrar eden eylerin BENe verdii rahatlk, gven. Lks yerlerde tatil, tatil sonras herkese gsterilen fotoraflar, indirimli satlar, ucuza alnan eylerden konumak, onlar gstermek (Tabi tketme zevki yerine sorgulamadan kr krne tatbik edilen bir din(!) de konabilir, ekl, folklorik, ritellerden ibaret bir din artk din olmaktan kmtr kanaatimce) Ne var ki BENi rahatlatmak iin drt elle yaplan tekdze yaam bir zaman sonra tam ters etki yapabiliyor : Mobilyalarmn deimeyen ekli, 30 yldr ayn yerde durmalar, anm koltuklarm, evimin kokusu (zira her ev zamanla kendine zg bir koku edinir) alkanlklarmdan tiksinmeme ve byle yaamaktan kara bir melankoli duymama sebep oldu. Alanacak bir ekilde her ey tekrar ediyor. Eve dndmde anahtar kilide sokuum, kibritlerimi bulduum yer, ilk akmda aydnlanan odaya gz atm kendimi camdan atma ve bu kaamadm tekdze yaama son verme istei uyandryor. Her gn tra olurken kar konulmaz bir istek duyuyorum boazm kesmek iin. Yanaklar sabunla kapl yzm hep ayn.. beni bir ka kez hznle alatt. (ntiharlar - Maupassant) Neden byle oluyor? Neden insan her hangi bir hayvan gibi, yeryzn bir elence merkezi, kendisini de bir turist olarak kabul edip yaayamyor? Bilerek, isteyerek bu yaam seen insanlar bir zaman sonra bir eyleri amak, bir eylerin tesine gemek, TIRMANMAK, YKSELMEK(?) abasnda gryoruz: Ayakkabdan ampanya ierken, uyuturucu ya da alkol komasnda,
92
Derin nsan yksek hzla bir uurumdan yuvarlanrken Bu insanlar toplumun geleneklerini, bedenlerinin biyolojik snrlarn veya fizik kanunlarn delmeye alrken neyin delili oluyorlar? Neyi yanstyorlar? Gerek u ki korkudan elleriyle yzn kapatan insan ayn zamanda parmaklarnn arasndan kendini korkutan eyi grmek istiyor! Okuduunuz bu basit cmle insann yeryzndeki dramnn zeti. Ackl bir durum. Zira parmaklarnz kaparsanz gvenliktesiniz(!). Aslnda kalbinizin derinliklerinden gelen bir ses kendi kendinize yalan sylediinizi fsldyor. Parmaklarnz aralyorsunuz. Bu kez karnzdaki sizi korkutuyor. Yeniden kapatmak istiyorsunuz. Ama daha kapatmadan biliyorsunuz ki yeniden aacaksnz. Parmaklarnzla oluturduunuz bariyeri delme arzunuz o bariyerin arkasnda kalma arzunuz kadar byk. imdi birbiriyle atan bu iki istein neyi iaret ettiini grmek iin Alman dnr Martin Heideggeri dinleyelim (dikkat, yeni bir kavram geliyor, imdiye kadar grdmz uurum derinleecek biraz): Kayg (alm. angst) karsnda bask hissedilir diyoruz. Ama bunu hisseden zne kim? Bu zneyi bask altnda tutan ne? Basknn hissedilmesine sebep olan eyin ne olduunu syleyemiyoruz. Her ey bizimle beraber bir tr umursamazlk uurumu iine dyor. Ama bu bir yok olu deil, bir geriye ekili. [...] Hissettiimiz bask Varlkn bu geri ekiliinden mi kaynaklanyor acaba? Tutunacak hi bir ey kalmyor. Varlkn bu kaymas sonucunda bize yokluk kalyor. Kaygnn ortaya kard ey H. Korku ile bolukta asl kalyoruz. Daha ak bir ifadeyle kayg bizi byle bolukta askya alyor nk Varlkn btnyle kaymasna sebep oluyor. Biz insanlar da Varlkn iinde kaydmz hissediyoruz. Bunun iin bask altnda olan ne sen ne de ben, basky hisseden biziz, [MY: Edilgenlii ieren bir bizlik bu] . Kaygnn Hi ortaya kardn insanlar zaten sylyor kayg ortadan kalktnda. Henz taptaze olan hafzamz yokladmzda kayg duyduumuz eyin gerekte olMAdn sylyoruz. nk H btn varlyla oradayd. (Metafizik nedir ? Heidegger) Martin Heideggerin Hi nihilist bir hilik deil. Sartren Nause veya Camusnn le Mythe de Sisyphe ile iaret ettii bir YIRTILMA noktas bu. nsann oklu yapsn idrak edii ve bu esnada hissettii uurum! Sonlu, lml, hayvan varl ile sonsuz, Mutlak, lmsz varlk arasndaki uurum. Determinizmin
Fikir Platformu
93
Derin nsan klesi hayvan ile zgr nsann birbirinden ayrld YIRTILMA noktas. Bakn birbiriyle ilgisiz gibi grnenler nasl birleiyor: Alt-Aa olan ile st-Yksek olann arasndaki ykseklik, Bu ikisinin arasndaki boluu dolduran H, nsandaki trmanma, ana vatana dnme istei ile yerde kalmann verdii gven hissi, Bu Hi gremedii halde hem aa hem yukar ZOOM yaparak akla hizmet eden gz, Bu uuruma bak esnasnda Alfred Hitchcockun ters zoom tekniinde olduu gibi referans noktalarnn kaybedilmesi! Akl iin ne byk bir frsat! Ayn zamanda ne byk bir imtihan bu! Nerenin alt, nerenin st olduunu unutacak kadar bam dnerse? Ayam kayp decek miyim o uuruma? Albert Camusnn tabiriyle: Bazen en sradan en tekdze gnlk yaamn iinde dekor yklr ve adeta ilh bir mesaj gibi hem bu tekdzelik hem de ondan kurtulma istei kefedilir Uurumun dibi ve bulutlarn st Kanaatimce bu dekorun yklmas ve daha hakik bir Hakikatin kefedilmeye balamas sadece baz seilmi insanlara zg bir tecrbe deil. Gzellik Matkab isimli yazmda bizzat yaadm ve halen de yaamakta olduum bir tecrbeden bahsetmitim. Bu yazy okuyan dostlarmdan bazlar bana yazarak ayn hissi ok farkl koullarda tattklarn sylediler ve bu kanaatimi teyid ettiler. Bazen gzellik, bazen ak bazen de korku ile balayabilen bir tecrbe bu. Benimki gzellikle olduu iin batan sona keyifli idi. Korku (belki o an korkmadm iin) abucak yok oldu. Ama kiiden kiiye deien bir yn de var hadisenin. Bazen kt balayp iyi bitebiliyor. Heideggera geri dnecek olursak (B)eden, (E)sas, (N)efs isimli makalede yle demitim:
Fikir Platformu
94
Derin nsan Antsal eseri Varlk ve Zamanda (40c paragraf) yine korku ve kayg zerinde duruyor dnr. Heideggerin dncelerini anlamak iin zenle setii kelimelere dikkat etmek gerektiini dnyorum: Unheimlichkeit - Kayg anlamnda kullanlm. (veya bu yazmzdaki Mutlak Korku) : Harf-harf evirirsek endie verici yabanclk hissi denebilir. Geworfenheit - Atlmlk, frlatlmlk Verlassenheit - braklmlk Heidegger bu braklmlk/frlatlmlk durumundan yola karak insandaki ebedi gurbet hissini irdeliyor. nsan gittii her yerde kendini YABANCI hissediyor Heideggere gre. Dnr mektuplarnda aka Sigmund Freuddan etkilendiini de yazm. Gerekten de Freud 1912de kaleme ald Totem ve Tabu, 1916da yazd Psikanalize Giri ve nihayet 1919da yaynlanan Das Unheimliche isimli makalesinde bu konuyu derinlemesine irdelemi. Ve tabi gurbet deyince Mevln Hazretleri geliyor akla. Kamtan yaplan neyin alamas, koparld gl, sazl (asl vatann) zlemesi artk fazlasyla nl olmu bir rnektir. Ama Mesnev bu gurbeti anlatan hikyelerle dolu. (Bkz. lrsem beni kymn yamurlarnda ykasnlar!) Evet, korku hissi bir sorun deil, adeta bize verilmi bir hediye gibi. Ancak bu hediyenin paketini amak gerek. Nasl? Korku hissini gnlk yaamn ihtiyacndan, yeme imenin hazzndan, tekdzeliin verdii gven hissinden ayr dnmek, arndrmak, ARITMAK ve en saf haliyle korkuya akl parmaklarmzn ucuyla dokunmak Korkutan eylerden, rmcekten, fakirlikten, kpek srmasndan arndrabilirsek geriye kalan ey yani saf haldeki Mutlak Korku bize yukarda iaret ettiim bu gurbeti gsteren bir yol tabelas gibi. Korkudan istifade ederek nsan olmann ne anlama geldiini tarif edebiliriz. Yine Mevln Hazretlerinden iki alnt ile grelim Korku Matkabnn ayrd edici etkisini:
Fikir Platformu
95
Derin nsan Eer kaza, seni gece gibi kaplayacak ve karanlkta brakacak olursa, gam yeme, nk kaza ve kader, sonunda yine senin elinden tutar, seni aydnla karr.Kaza ve kader, yz kere canna kasdetse, yine sana can verecek, derman edecek odur.u kaza, yz kere yolunu vursa, yine senin adrn gkyznn ycesine kurar.Kazann seni korkutmasn, kerem eseri bil(8) Nitekim bu vesvese ile elest deminden gelen vahiy, her ikisi de duygu ile deil, aklla anlalr. Fakat aralarnda fark vardr.eytann vesvesesi ile elest deminden gelen vahiy, her ikisi de gnl pazarnn tellaldr, bunlar kendi mallarn medheder dururlar.Sen de dnceyi tanyan bir gnl sarraf isen, aklna geleni anla. ki fikirden hangisinin eytan, hangisinin rahmn olduunu bir esirci gibi ayrdet.Eer pheye der de, bu iki fikri ayrdedemez isen (aldatmaca yok) acele etme, koma(9) Tulalarn ikincisi: Sebep-sonu yanlgs Mantkl hindi iftlie varr varmaz her sabah saat 9da yem verildiini fark etti. Ama iyi bir tmevarmc olduu iin hemen bir sonuca varmak istemedi. Bekledi ve her gn tekrar tekrar gzlemledi. Bu gzlemlerini deiik koullarda tekrar etti: arambalar, perembeleri, scak ve souk gnler, yamurlu ve yamursuz gnler. Her gn yeni bir gzlem ekledi ve sonunda bir sonu kard: Her sabah saat 9da yemek veriliyor bana. Fakat bir ylba gn kural bozuldu: Mantkl hindi saat 9da yemini beklerken boynu kesildi. Matematiki ve epistemolog Bertrand Russelln bu basit rnei bize tmevarm ynteminin zayfln ne gzel aklyor. inde yaadmz dnyada olacak olan eyleri bir sebep-sonu ablonuna yerletiriyoruz. Eskiden olmu eylere bakarak yaknda olacak eyleri kestirmeye alyoruz.Bilimsel aratrmalar da byle iliyor. Bir miktar deney ve gzlem yaplyor, ardndan bir kural retiyor/kefediyor bilim adamlar. Bu kurallara, ilkelere dayanarak uaklar, bilgisayarlar ve bombalar retiyor mhendisler. Oysa sebep-sonu ilikisi bir g deil, ad zerinde bir iliki. Cisimlerde, varlklarda bir eye sebep olabilecek bir g yok. Ama bizim insan olarak ihtiyacmz var bu ilikiye. Psikolojik bir ihtiya bu. Bunun bir yanlg olduunu idrak etmek ise hi kolay deil. Mesel Newton yerekiminin ne olduunu bilmiyorum, sadece ekim kuvvetinin miktarn hesaplamaya yarayan bir forml yazdm ben dediinde dier fizikiler tarafndan phecilikle sulanm.
Fikir Platformu
96
Derin nsan Sebep-sonu ilikisinin bir vehim olduunu en gzel dile getiren dnrlerden biri sanrm David Hume: Gereklilik fikri alglarmzla teyid ettiimiz bir ey deil. Demek ki iimizden gelen bir izlenim bu veya dncelerimizin sonucu.[...]Neticede gereklilik ya da sebep-sonu ilikisi (=illiyet) varlklardan kaynaklanan bir olgu deil. Biz olaylar gzlerken onlar sebep ya da sonu olarak birbirine balyoruz. Gereklilik bizim dnme alkanlklarmzn bir sonucu. yan yana gelen, ayn anda olan veya biri dierinden nce meydana gelen olaylar birbirine balamak iin rettiimiz aklamalar bunlar. Gemite olmu olan eylere bakarak gelecekte de byle olaca beklentisi iine giriyoruz. Akl yrtme deil alkanlktr insann rehberi. Eer alkanlk olmasayd hi bir eyden emin olamazdk ve belleimizde o an taze olanlar ve hemen o srada algladklarmz dnda hi bir ey bilemezdik. Gereklilik hissi olmasayd insanlar ne hareket edebilirlerdi ne de dnebilirlerdi.(David Humeun Human Understanding adl eserinden serbest bir eviri ile) Ana konumuz olan Korku Matkab asndan nemi nedir bu gerekli yanlgnn? Sebebiyet, illiyet, gereklilik, determinizm, tmevarm kavramlar etrafnda kristalleen sebep-sonu ilikisine yine sanat penceresinden bakalm: Sanat Mutlak Korkuyu nasl retiyor eserlerinde? Sebep-sonu ilikisinin, determinizmin ortadan kalkmas ya da Mutlak olmadnn sezilmesi Mutlak Korkuyu elle tutulabilir hale getiren eylerden biri. Mesel Hitchcockun Kular filminde ldrp saldrganlaan kularn kartal gibi tehlikeli hayvanlar deil de sradan kular olmas dikkat ekici deil mi? Yani normalde avladmz, kafese koyduumuz, piirip yediimiz kularn birden rol deitirip zalim olmas ve insanlarn kurban/mazlum durumuna dmesi Yine ayn filmde bir bilim adamnn byle bir saldrnn imkansz olduunu bilimsel/ matematiksel/ mantksal olarak ispat etmesi ama ayn esnada kularn saldrmas da Mutlak Korkunun retim ekli zerine ip ular veriyor. Bir baka deyile gzlenen, yaanan gerek ile o ok gvendiimiz bilim (bilgi, zek,) arasnda bir kopma yaanyor. Filmin bu noktasnda artk bilime gvenilemeyecek bir noktadayz, Mutlak Korku ile kar karyayz. Hitchcock iviyi daha da derine akmak iin bir sarhoa ncilden kyamet (apocalypse) blmn syletiyor. Yani dnya bir orap gibi tersine dnm. Zeki bir bilim adam samalyor, bir sarho yaananlara uygun, mantkl konuuyor. Yanlmaz(!) bilimin yanlmas
97
Derin nsan ayaklarmzn altndan kayp giden bir hal gibi. Sarhoun din aklamalar ise insanlarn tutunabilecei bir dal deil. Adamn sarho olmas yetiyormu gibi ne olan biteni anlamaya yaryor bunlar ne de bir zm getiriyor. Bilimin aresizlii ve inancn yetersizlii arasnda bir uurum hissi, bir boluk var. Ama nihilist olmayan bir boluk bu: Heideggerin, Sartren hi kavramna benzeyen, iimizdeki yansmas idrak olan, retici bir hilik! z yokluk olmayan bir hilik Dikkat ederseniz klielerden girip sebep-sonu zincirini gzmzde yok eden bu ema artk bir ok korku filminin ana iskeleti haline geldi. Masumiyetin simgesi bebeklerin, kk kzlarn saldrganlamas elence yeri olan lunaparklarda, sirklerde palyaolar tarafndan ilenen cinayetler, neeli genlerin tatil iin gittii bir evde testereli sapklara rastlamas, bizi iyiletiren hastaneleri mekn edinen rngal katiller Hep bu ztln, hiliin peindeler. nk hortlaklar, testereli sapklar ve azgn kpek balklar ile insanlar 2 saat boyunca korkutamazsnz. Seyirci alr 1015 dakika iinde. Ama eer izleyicinin normal yaants srasnda gvendii, elendii, sevdii eyler ile ilgili sebep-sonu ilikisini (ekranda) ortadan kaldrabilirseniz onu Mutlak Korkunun kucana atarsnz. Filim artk korkutucu bir ey gstermekten kar, insanlarn iindeki Mutlak Korkunun aynas olur. Bu ztlklar yoluyla film yapan ynetmen bize yle seslenir: Ey seyircim, cep telefonunda yarnki hava durumu, evinde salkl ocuklarn ve seni seven bir ein var. Garajda otomobilin, bankada dolgun hesabn, karnn kolunda altn bilezikler var. Etkili ve yetkili dostlarn sana gven veriyor. Yazlktaki kayn gibi hayatn(!) bile sigortal. yi ama ya bunlarn hepsi bir aldatmaca ise? Ya fakirsen ve yalnzsan? Daha da kts! Ya aynada grdn evli, barkl, Trk, erkek, sarn bir aldatmaca ise? Ya bunlarn hepsi senin kendi kendine sylediin koskoca bir yalansa? Gazal Hazretlerinin Makast-l Felasife adl eserinde dedii gibi ate pamuu yakyormu gibi grnse de atete kudret yoktur. Olsayd su atei sndrmezdi. lliyet kavram olarak zamansz dnlemez: Tik-Tak Zamann yansmasnda grdmz karm yansmalar ki sadece tmevarmdan ibaret deil bu, bize gven verir. Tik-Tak zaman olmasayd mmkn - imknsz denen yanlglar da olmayacakt. Bergsonun deyimiyle biz insanlar gelecekte olabilecek olaylar
98
Derin nsan mmknler dolabnn ekmecelerine zenle yerletirilmi olarak hayal ederiz. Ama ad zerinde bir hayaldir bu. Bir lunapark elencesi gibi doru ipi ekince istediimiz oyunca kazanacamz vehmederiz. Yaam sremizin nemli bir ksmn da doru ipleri bulmak iin hesap kitap yaparak ziyan ederiz. Gelecei ve imkn dahilindeki olaylar birbirine iplerle bal oyuncaklar gibi vehmetmek nefsimizin ihtiya duyduu bir yalandr. Hayat sresi ve Kinat bir lunapark olmad gibi bizler de elenmeye gelmi bayram ocuklar deiliz. Ama bunu byle zannetmeye muhtacz. Kaderin aratrlmas hatta merak edilmesi dahi yasak olduundan ben de bu noktada frene basyorum ve sonu blmne geiyorum. SONU Mutlak Korku Zaman ile birlikte Sebep-Sonu ve Ben algsna bal. Ya da yanlgsna. Bu gerekli yanlglar zek duvarmzn tulalar ite. Zaman ve Mekn ise bu tulalar birbirine balayan bir imento gibi dnlebilir. Tik-Tak Zaman hakiki Zaman saklamasa BEN algs oluamaz. Zira hafzamz, hatralarmz, tecrbelerimiz, kiiliimiz, gemiimiz, ve gelecee dnk planlarmz, umut ve korkularmz Tik-Tak Zaman ile birbirine yapabilir ancak. Ayn biimde sebep-sonu ilikisi de Tik-Tak Zaman olmadan vehmedilemez. Tpk mekn gibi. Pozitif bilimlerin bizi rahatlatc etkisi de bu Tik-Tak Zaman ve Mekn sayesinde sanal (sanmaktan kaynaklanan) bir varlk bulabiliyor. Bu zek duvarnn varl Hakikati grmemizi engelliyor ama yokluu bizi hazrlksz yakalarsa depresyona, izofreniye, intihara srkleyebiliyor. Deerli bir yorumcumuz kendisiyle Zina da byle bir ey ite isimli yaznn ardndan yaptmz zel bir yazmada yle diyordu: evet korkunun bir ltuf olduunu dnyorum.Unutulan, ehemmiyet verilmeyen,artnameleri ok da aklda tutulmam olan akdi hatrlatan alarm zili gibi. Bilmemekten kaynaklanan deil de daha ok bildiini unutmay tercih ettiinin farknda olma halinden dolay zaman zaman duyulan bir his/anmsama hali korku. Korku o zina yaplan ikili akdin balarndan biri. Her eyde olduu gibi korkunun da ar olma hali insan zvanadan karabilir.
Fikir Platformu
99
Derin nsan Korku Matkabnn sonuna geldik. Balkta sorduumuz sorunun cevab kt ortaya. Korku Matkab zek duvarn delebilir. O delikten baknca dary grmeden nce deliin kendisini grrz. Yani bizden Hakikati saklayan yanlglarn i yapsn : benlik tulas, sebep sonu tulas, zaman-mekn imentosu Gzellik Matkabyla beraber okunduunda bu yaz Nefsini bilen RABBini bilir hadisinin olduka yzeysel bir aklamasdr. Bu hadisi daha derinlemesine anlamak isteyen dostlarn Toshiku zutsu tarafndan yazlan ve Rahmetli Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre tarafndan evirilen Ibn Arab - Fsustaki Anahtar Kavramlar adl esere bavurabileceklerini hatrlatalm. Bu eserin 3c blm sz konusu hadise ayrlmtr. zemrenin adeta ibadet edercesine, bizlere rnek olacak bir ihtimamla Trkeye evirdii bu kitaptan, zutsunun szleriyle bitirelim yazmz: bn Arab, bu bakmdan, insann kendi nefsi hakkndaki bilgisi araclyla Hakk bilip tanmasnn yollarn kabaca ikiye ayrmaktadr. Birincisi Hakk senin sen olduun gibi bilerek elde edilebilen bilgi; ikincisi ise de Hakk senin sen olduun gibi deil fakat senin O olduun gibi bilerek senin araclnla elde edilebilen bilgi. Birinci tr bilgi akl ve muhakeme yolu olup, Allah, senden yni yaratlmlardan itibren istidll eder, fehmedersin. Daha somut bir biimde ifde edilecek olursa bu, senin mahlk olma tabatna has zelliklerinin bilincine ship olmak ve sonra da akl ve muhakeme yoluyla Hakkn sretini btn eksikliklerden tenzh edip Ona, bunlara zt btn zellikleri yaktrmak yoluyla Hakk hakknda bir bilgiye erimekten ibrettir. Mesel, kendinde huds (yni sonradan olma) grp Hakka bunun zdd olan kdemi izfe etmek; kendinde iftikr (yni fakirlik) grp Hakka bunun zdd olan gny (yni zenginlii, kendi kendine yeterlii) yaktrmak; kendinde srekli tagayyr (yni deiiklik) grp Hakka ezel ve ebed sbitli i izfe etmekilh gibi. bn Arab, bu trden bilginin felsefecilere ve ilm-i kelmclara (teologlara) mahss olduunu ve, her ne kadar bu da bir tr nefsini bilerek Rabbi bilmek ise de bunun, Allah hakknda son derece dk dzeyde bir bilgiyi temsil ettiini sylemektedir. kinci tr bilgi ise, Onun senin araclnla bilinmesidir. Fakat bu hlde zerinde nemle durulan sen deil Odur. Bu, her ne kadar zel bir ekilde dahi olsa, Hakkn, insann dorudan doruya Hakkn tecellsinin bir sreti olan kendi nefsini bilmek ve tanmak sretiyle bilinip tannmasndan ibrettir. Bu, Allahn kendini insann kendi nefsinde izhr ettiinin bilincine ship olmakla Allahn bilinip tannmasn salyan bilgi usldr. UYARI: Yazmzn konusu olan keif bir ama deil bir ara olarak grlmelidir. Zira gnlk yaantsndaki temizlii arttrmadan bilgisini arttran ancak ALLAH ile arasndaki mesafeyi arttrm olur.
Fikir Platformu
100
Derin nsan arm ve ilham kaynaklar Kuran (Nefsin tarifi, nefis mcadelesiyle ilgili ayetler) Mesnev, Mevln Hazretleri Varlk ve Zaman, Martin Heidegger (zellikle 40c paragraf) Kayg Kavram, lmcl Hastalk Umutsuzluk, Sren Kierkegaard Derin Dnce okurlaryla yaptmz sohbetler Ek olarak Gzellik Matkabnn kaynaklarn, dipnotlarn ve dnrler hakkndaki aklamalar okumakta fayda var. Dipnotlar 1a Contra-zoom teknii konusunda MetaCafe ve YouTube sitelerinde bir ka rnek grebilirsiniz. 1b Bu yaz dahilinde Mutlak Korku ile kasdettiim ey bat dillerinde angst (ing. alm.) veya angoisse (fr.) ile ifade buluyor. Trke evirilerde bu kelimelere karlk olarak kayg kullanlm ama bu bana tatmin edici grnmedii iin Zahir (grnen, alglanan, ampirik) ve Mutlak olmak zere iki farkl korku tarif etmeyi daha ilevsel buldum. 1c Temel Tasavvuf Klasiklerinde Hl Kavramna Toplu Bir Bak isimli makaleden aydnlatc bir alnt: ..terim anlam ierisinde hllere gtren bir ara olarak irde, insandaki bilin deiiminin gereklemesi iin sflerin balangta vurgu yapt en nemli insan donanmdr. Bu erevede vakt, iinde bulunulan nn deerlendirilmesini gerektirmekte, bu da slike farkl bir zaman bilinci kazandrmay hedeflemektedir. Buradan, sflerin, slikin hlleri yaayacak aamaya ulaabilmesi iin doru bir zaman algsna sahip olmas art zerinde durduklar anlalmaktadr. Bu durumda vakt kavram iinde ele alnan zaman bilinci, madde karsnda olumas gereken bilinten bir sonraki adm oluturmakta ve bylece bu kavram, madde karsndaki bilinle ileri dzeydeki dn tecrbe arasnda, tasavvuf terimleriyle ifde etmek gerekirse, mchede ile hller arasnda anahtar bir konuma oturmaktadr. Nitekim bilindii gibi tm sflerin ittifakla tasavvufu mchede esasna dayandrmalar esas, maddeye ve topluma, ama aslnda onlar zerinden benlie kar, onu ncelikle anlamay, daha sonra dntrmeyi hedefleyen bir tavr aln baa konmasyla ilgilidir. (Zafer Erginli, Yrd. Do. Dr., Rize niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Ana Bilim Dal)
Fikir Platformu
101
Derin nsan 2 in atasz. 3a Orjinal metin Franszcadr. Uykuya dmek (fr. tomber) gnlk Franszcada kullanlan bir ifade. Ancak yazar ukura dmek - lmek -mezar ile kelime oyunu yapyor. Uyku/dinlenme anlamna gelen repos (istirahat) ayn zamanda lm iin de kullanlr ebed istirahat ifadesindeki gibi. Tombe kelimesi ayn zamanda mezar anlamna gelir. (je tombe tout coup dans le repos, comme on tomberait pour sy noyer, dans un gouffre deau stagnante) 3b Hikyenin devamndan rendiimize gre sandaln durmasna sebep olan ey boynuna ta balayarak intihar etmi olan bir kadnn cesedidir. Sandaldaki insann korkusu bir yerde hakl km oluyor ama yazarn bunu sebebi bilinmeyen ekilde balatmas, lmn kendisiyle karlaacan biliyormu gibi korkmas sembolik adan dndrc. 4 Hermann Hesse Birinci dnya savann ilk yllarna tekabl eden bu skntl dneme girmeden nce Alman milliyetiliine ynelik eletirel bir makalesi yznden ateli bir polemiin iinde bulmu kendisini. Psikolojik tedavi grmeye balam ve youn bir psikanaliz abasna girimi. Yine bu dnemde analitik psikanalizin kurucusu kabul edilen Carl Gustav Jung ile tanm. Bu tanmann ardndan ok verimli bir dneme girdii syleniyor. Yazar 1946da Nobel Edebiyat dlne layk grld. 5 Zamann nemi ve derinlii imento rolne indirgenemez elbette. Biz makalenin erevesi olan Korkuyu aMAmak iin fazla derine girmiyoruz. Zamann Hakikati olduka karmak ve srl bir konu. Nasib olursa ileride bu konuya zel bir aba sarf etmek daha isabetli olur. 6 Bu konuda Mevln Celleddin Rm Hazretlerinin gzel bir sz var: Gemi ve gelecek ALLAH bizim gzmzden saklar. Her ikisini de atee atp yakmak lazm. Sf bnl-vakittir. Fakat vakitten de kurtulmutur halden de 7 Bu paragraf yazmak iin Heidegger, Daseinsanalyse ve izofreni tedavisi(?) konularnda kymetli almalar olan Franoise Dasturun bir kitabndan zellikle de Ludwig Binswanger ile ilgili saptamalarndan istifa ettim. Ludwig Binswanger(1881-1966) fenomenolojik psikiyatrinin kurucusu kabul ediliyor. Husserl ve Heidegger gibi dnrlerin bilin, kimlik, benlik ve varlk gibi konulardaki fikirlerini psikiyatri alannda uygulayan bir bilim adam ve pratisyen. Daseinsanalyse znde ok derin bir konu. Makalemizde biraz merak uyandrabildiysek ne mutlu bize. Daseinsanalyse ile youn biimde ilgilenen okurlar lEcole franaise de Daseinsanalyseden Philippe CABESTANa ulaabilirler: 32 bd Richard Lenoir, F-75011 Paris philippecabestan@mageos.com ). 8 Mesnev, Cilt I, beyit 1258-1261 (Aslnda Mesnevde Korku-insan ilikisine k tutan bir ok blm var. Bunlardan biri Sultan Mahmud ile Hindli klenin
Fikir Platformu
102
Derin nsan hikyesi. Bu hikye dnyev korkularn insan nasl hedefinden uzak tuttuunu, aldattn benzetmeler yoluyla anlatan bir rnek olarak sunulabilir. Ksaltarak benzetmelerin gcn azaltmak istemediimden okurlar dorudan eserin orijinaline ynlendirmeyi tercih ediyorum) 9 Mesnev, Cilt III, beyit 3490-3494 Tercme ederken efik Cann bu beyitler iin dt dipnot dikkate deer: bn-i Mesd hazretlerinden rivyet edilen bir hads-i erfi buraya almadan geemeyeceim: Ademoullarna eytann vesvese vermesi de, ilham etmesi de vardr: eytann verdii vesvese, er ile korkutmaktr ve Hakk inkr ettirmektir. Melein ilham da hayr, iyi ileri hatrlatmak ve Hakkn varlna inandrmaktr. Melein ilhamn hisseden, onun Allh tarafndan olduunu bilsin ve Allha hamd etsin. eytann vesvesesin; duyan da (Ezu billhi mine-eydnirracm) diyerek eytandan Allha snsn. Bundan sonra peygamber efendimiz Bakara Sresinin u meldeki 268 numaral yetini okumulardr: eytan sizi, fakir olacaksnz diye korkutur, size cimrilii emreder. Allh ise nafaka hussunda size kendisinden bir yarglama ve bir bolluk vaad ediyor. Allh ihsan geni olan, her eyi hakkyle bilendir. izofreni hakknda ezber bozan baz almalar 1. Davidson L. Living Outside Mental Illness. Qualitative studies of recovery in schizophrenia. New York University Press, New York 2003. 2. Corin E.E., Lauzon G. From symptoms to phenomena : the articulation of experience in schizophrenia. J Phenomenol Psychol 1994. 3. Corin E.E., Lauzon G. Positive withdrawal and the quest for meaning : the construction of experience among schizophrenics. Psychiatry : J Stud Interpers Process 1992. 4. Bottro A. Un autre regard sur la schizophrnie, de ltrange au familier. Odile Jacob, Paris 2007.
Fikir Platformu
103

Derin Insan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Derin Insan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Derin nsan

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

(Humeyni Lenini dver mi? Adl yazdan alnt)

You might also like