MASF VE ZL TELLE YAPILMI GAZALTI KAYNAK DKLERNN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES

Fatih KAHRAMAN

Temmuz, 2002 ZMR

MASF VE ZL TELLE YAPILMI GAZALTI KAYNAK DKLERNN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES

Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi Makina Mhendislii Blm, Konstrksiyon-malat Anabilim Dal

Fatih KAHRAMAN

Temmuz, 2002 ZMR

II

Yksek Lisans Tezi Snav Sonu Formu Fatih KAHRAMAN, tarafndan Prof. Dr. Sleyman KARADENZ ynetiminde hazrlanan MASF VE ZL TELLE YAPILMI GAZALTI KAYNAK DKLERNN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES balkl tez tarafmzdan okunmu, kapsam ve nitelii asndan bir Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Sleyman KARADENZ Ynetici

Jri yesi

Jri yesi

Prof. Dr. Cahit HELVACI Mdr Fen Bilimleri Enstits

III

TEEKKR

ncelikle bana gsterdii kolaylklar, yksek bilgi ve tecrbesiyle ettii yardmlar dolaysyla sayn hocam Prof. Dr. Sleyman KARADENZe minnet borluyum. Sevgili teknisyenlerimiz Faik SOYSAL ve Ahmet YTe de benimle birlikte altklar ve yardmlar nedeniyle ayrca teekkr bir bor bilirim. Son olarak bana destek olan aileme ve bu tezi hazrlamamda yardmc olan btn arkadalarma teekkr ederim.

Fatih KAHRAMAN

IV

ZET

Bu almada rutil, bazik zl tel ve masif gazalt telleri ile yaplan kaynak dikilerinin statik ve dinamik mukavemetleri, kaynak parametrelerinin kaynak dikiine etkileri incelenmitir. Kaynakl imalat, dier imalat yntemlerine gre salad avantajlar nedeniyle nem kazanm ve imalat yntemleri arasnda en yaygn olarak kullanlr hale gelmitir. zellikle lkemizde son yllarda ar sanayinin gelimesine paralel olarak kaynakl imalat da hzl bir ekilde yaygnlamtr. Kaliteli ve ucuz bir kaynak dikii elde edebilmek iin seilen kaynak yntemi kadar kullanlan dolgu malzemesi ve kaynak parametrelerinin de uygun olmas gerekmektedir. Dolgu maddeleri alanndaki gelimeler hangi dolgu malzemesinin nerede ve nasl kullanlmas gerektii sorununu da gndeme getirmitir. zellikle ar sanayide otomasyona uygunluu ve ucuzluu nedeniyle yaygn olarak kullanlan gazalt kaynak (Gaz Metal Ark Kayna) ynteminde elektrod zelliklerinin ve karakteristiklerinin iyi bilinmemesi birok hatal uygulamaya sebep olmaktadr. Bu almada Rutil, Bazik zl tel ve masif tel ile yaplan gazalt kaynak dikilerinin mukavemetlerini inceleyip aralarnda karlatrma yapabilmek iin ekme, entik darbe ve sertlik deneyleri yaplmtr. eitli kaynak parametrelerinin kaynak dikiine etkilerini incelerken parametrelerden biri deitirilip, dierleri sabit tutularak kaynak dikileri elde edilip etkileri incelenmitir.

ABSTRACT

In this study, static and dynamic strength of seams welded by rutil and basic flux cored and massive wire of Gas Metal Arc Welding are investigated. The effect of welding parameters to seams are also examined.

Welding technologies have gained importance according to improving industry so it is widely used in manufacturing processes. The wire and the welding parameters are as important as the welding process in order to obtain seams that are cheap and good in quality. Improvements in the area of electrode manufacturing have put the problem of how and where to use the right type of electode in welding. Misunderstanding of the properties and the characteristics of electrodes utilized in gas metal arc welding which is used especially in heavy industry applications causes important application hazards.

In this study, strength analysis of seams welded by gas metal arc and rutil and basic cored wire are evaluated and then strain, knock impact and hardness experiments are carried out for comparison. In order to investigate the effects of various welding parameters, seams are welded by changing one of the parameters while keeping the others constant.

VI

NDEKLER

Sayfa indekiler .................. ekiller Listesi ............... Tablolar Listesi .............. VI X XII

Blm Bir GR 1.1. Giri..................... 1.2. Yntemin prensibi... 1 2

Blm ki KAYNAK DONANIM VE EKPMANLARI 2.1. Kaynak Donanm ve Ekipmanlar....... 2.2. Kaynak Torlar........................... 2.2.1. Anod Memesi ...... 2.2.2. Gaz Nozulu.......... 2.2.3. Elektrod Klavuz Hortumu.................. 2.3. Basn Drme Manometresi ve Debimetre.............................................................. 2.4. Tel Srme Mekanizmas.............................................................................................. 2.5. Kaynak Kontrol nitesi............................................................................................... 2.6. MIG/MAG Kaynak G niteleri............................................................................... 2.6.1. Doru Akm Generatr......................................... 4 4 5 5 6 7 8 9 10 10

VII

2.6.2. Basit Redresr Tipi Akm reteleri.................................. 2.6.3. Sinerjik Darbeli Akm reteleri......................................... 2.6.4. nverter Tr Kaynak Akm reteleri...............................................................

11 11 12

Blm ARK BOYUNUN AYARI 3.1. MIG/MAG Kaynak Makinasnn Kontrol ve Ayar.... 3.1.1. U (Gerilim Ayarl) Kontrol Metodu ..... 3.1.2. I (Akm Ayarl) Kontrol Metodu ...... 14 14 15

Blm Drt KAYNAK PARAMETRELER 4.1. Kaynakta Gerilim Dm ve Gerekli Enerji .... 4.2. Ark Akm ve Gerilimi ...................................... 4.3. Kaynak Hz......................................................... 4.4. Ark Boyu............................................................. 4.5. Elektrodun Baland Kutup (Kutuplama) ....................................................... 18 20 21 22 23

Blm Be KORUYUCU GAZLAR 5.1. Koruyucu Gazlarn Temel zellikleri ................ 5.1.1.yonizasyon Potansiyeli .... 5.1.2.Isl iletkenlik ............ 5.1.3.Disosasyon ve Rekombinasyon ... 5.1.4. Reaktiflik / Oksidasyon Potansiyeli..... 5.1.5. Yzey Gerilimi.................................... 5.1.6. Gaz safl........................................................ 27 27 28 28 29 29 29

VIII

5.1.7. Gaz Younluu.................................... 5.1.8. Koruyucu Gaz Debisi..................................... 5.2. MIG/MAG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gaz ve Gaz Karmlar.............................................................................. 5.2.1. Argon................................................................... 5.2.2. Karbondioksit.................................................................. 5.2.3. Helyum........................................................................ 5.2.4. Argon-Oksijen............................................................. 5.2.5. Argon-Karbondioksit............................................... 5.2.6. Argon-Helyum......................................................... 5.2.7. Argon-Oksijen-Karbondioksit................................. 5.2.8. Argon-Helyum-Karbondioksit................................. 5.2.9. Argon-Karbondioksit-Hidrojen................................... 5.3. zl Elektrodlarla Kullanlan Koruyucu Gazlar......................................................... 5.3.1.Karbondioksit........................................................... 5.3.2. Argon-Karbondioksit...........................................................

30 30 31 32 33 33 33 34 34 35 35 36 36 36 36

Blm Alt GAZALTI KAYNAK ELEKTRODLARI 6.1. i Dolu (Masif) Tel Elektrod ..... 6.1.2.mali ..................... 6.2. Elektrod Seimi........... 6.3. zl Elektrodlar.......... 6.3.1. mali .................... 37 37 40 41 42

Blm Yedi DENEYSEL ALIMALAR 7.1. Kullanlan Malzemelerin zellikleri....... 7.1.1. Ana Malzeme ( Paras)............ 7.1.2.Kullanlan Elektrodlar.................. 48 48 49

IX

7.1.2.1. Masif elektrod (i dolu Tel) ....... 7.1.2.2. Rutil Karakterli zl Tel............. 7.1.2.3. Bazik Karakterli zl Tel................ 7.2. Mekanik zelliklerin Belirlenmesi................. 7.2.1. Uygulanan Test Yntemleri............................. 7.2.1.1. Vickers Sertlik Deneyi......................... 7.2.2.2. ekme Deneyi...................................... 7.2.2.3. entik Darbe Deneyi............................ 7.3. Kaynak Parametrelerinin Kaynaa Etkileri.................................................................

49 50 50 51 53 53 55 61 63

Blm Sekiz SONU 81. Sonu........................................................ Referanslar...................................................... 70 72

EKLLER LSTES

Sayfa ekil 2.1. Yar otomatik gaz soutmal MIG/MAG kaynak toru......................................... ekil 2.3. Basn drme manometresi................................................................................. ekil 2.3. Bilyal debimetre takl manometre........................................................................ ekil 2.4. Tel elektrodun ilerleme emas............................................................................... ekil 2.5. ki veya drt makaral tel srme mekanizmas....................................................... ekil 2.7. MIG/MAG kaynanda darbeli akmn zamana bal deiimi............................. ekil 2.9. nverter tr kaynak makinasnn basit ak diyagram........................................ ekil 3.1. Dey karakteristikli bir kaynak makinasnn alma prensibi ve U-I diyagram......................................................................... ekil 3.2. Yatay karakteristikli bir kaynak makinasnn alma prensibi ve U-I diyagram...................................................................................... ekil 4.1. MIG/MAGda ark blgesi...................................................................................... ekil 4.2. Ark statik karakteristii (Argon koruyucu gaz ortamnda).................................... ekil 4.3. Deiik atmosferler altnda ark gerilimi ile ark boyu arasndaki iliki.................. ekil 4.4. Deiik atmosferler altnda ark gerilimi ve kaynak akm arasndaki iliki........... ekil 4.5. Ark geriliminin ark boyuna gre deiimi............................................................. ekil 4.6. ekil 4.6. MIG/MAGda kutuplama ve s............................................................. ekil 4.7. elikler iin kutuplara gre ergime ve dolgu miktar (lb/min x 27.216 = kg/h)........................................................................................ ekil 5.2. Doru Akm Elektrod Pozitif kutupta kullanlarak yaplan kaynaklarda kaynak profili zerine koruyucu gaz karmlarnn etkileri.................................. ekil 6.1. Masif tel eletktrodlarn AWSye gre gsterilii.................................................. 35 39 24 ekil 5.1. eitli koruyucu gazlarn sl iletkenlii................................................................. 28 16 19 20 21 21 22 24 15 6 7 8 9 9 11 13

ekil 2.6. MIG/MAG kaynak yntemi iin doru akm generator....................................... 10 ekil 2.8. Sinerjik darbeli akm reteci ile elde edilen bir damla........................................... 12

XI

ekil 6.2. zl tel imalatnn ak emas............................................................................... 42 ekil 6.3. AWS A.5.20.ye gre zl elektrodlarn gsterilii............................................... ekil 6.5. zl tel elektrod ile kaynakta ark blgesi............................................................. ekil 7.1. Kaynak edilecek i paras ve kaynak aznn almas......................................... ekil 7.3. Kaynakl birletirmenin ana malzemeden kaynak dikii merkezine kadar olan sertlik deiimi............................................................................................... 54 ekil 7.4. ekme deneyi cihazna numunenin yerletirilmesi................................................ 55 ekil 7.5. Kaynakl Birletirme ekme Test Numunesi......................................................... 56 ekil 7.6. Tm kaynak metali ekme numunesi........ ............................................................ ekil 7.7. Kaynakl balantlarn ekme deneyi sonucu elde edilen ekme dayanm diyagram................................................................................... ekil 7.8. Kaynakl birletirmeye ait Akma dayanm diyagram.......................................... ekil 7.9. Kaynakl birletirmeye ait Kopma uzamas diyagram.......................................... ekil 7.11.Tm kaynak metaline ait Akma mukavemeti diyagram...................................... ekil 7.12. Tm kaynak metaline ait Kopma uzamas diyagram.......................................... ekil 7.13. entik darbe deneyi cihaznn alma prensibi................................................... ekil 7.14. Charpy entik darbe numunesi............................................................................. ekil 7.16. Kaynakta gerilime bal olarak kaynak nfuziyeti ve diki geniliinin deiimi................................................................................. 64 ekil 7.17. Kaynak gerilimi deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi................................................................................. ekil 7.18. Tel srme hz yani akm iddetine bal olarak kaynakta nfuziyet deiimi.... ekil 7.19. Kaynak akm iddetinin deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi.............................................................. ekil 7.20. Kaynak hzna bal olarak nfuziyetin deiimi ekil 7.21. Kaynak hznn deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi.............................................................................. 69 67 68 66 65 57 58 59 60 61 61 62 56 43 44 52 ekil 6.4. Uygulamada zl tel elektrod kesitleri................................................................... 43

ekil 7.2. Vickers deney ucu ve alar................................................................................... 53

ekil 7.10. Tm kaynak metaline ait ekme dayanm diyagram......................................... 59

ekil 7.15. Charpy entik darbe ii diyagram........................................................................ 63

XII

TABLOLAR LSTES

Sayfa Tablo 5.1. MIG/MAG kaynanda kullanlan koruyucu gazlarn zellikleri....................... 27 Tablo 5.2. MIG/MAG kayna iin nerilen koruyucu gaz seimi...................................... 31 Tablo 7.1. Ana malzemenin kimyasal bileim oranlar........................................................ 49 Tablo 7.2. SG2 masif tel elektrodun mekanik zellikleri..................................................... 50 Tablo 7.3. Rutil Karakterli Tel Elektrodun mekanik zellikleri........................................... 50 Tablo 7.4. Bazik tel elektrodun mekanik zellikleri............................................................. 51 Tablo 7.5. Tellere gre her paso iin uygun kaynak parametreleri ..................................... 52 Tablo 7.6. Kaynakl birletirmelerin ekme Dayanm deerleri........................................ 56 Tablo 7.7.Kaynakl birletirmelerin Akma mukavemeti deerleri....................................... 57 Tablo 7.8. Kaynakl birletirmenin Kopma Uzamas deerleri............................................ 58 Tablo 7.9.Tm kaynak metaline ait ekme Dayanm deerleri.......................................... 59 Tablo 7.10. Tm kaynak metaline ait Akma mukavemeti deerleri.................................... 60 Tablo 7.11. Tm kaynak metaline ait Kopma Uzamas deerleri........................................ 60 Tablo 7.12. Kaynakl balantnn Charpy entik darbe deneyi sonular............................. 62 Tablo 7.13. Kaynak Gerilimine bal olarak nfuziyet ve diki genilii deerleri............. 65 Tablo 7.14. Kaynak akm iddetine bal olarak nfuziyet ve diki genilii deiimi deerleri................................................................. 67 Tablo 7.15. Kaynak hznn deiimine gre nfuziyet ve diki genilii deerleri........... 69

BRNC BLM

GR

1.1. Giri Gnmz endstrisinde kaynakl imalat ok nemli bir yere sahiptir. Kaynak teknolojisi hzla geliip daha kompleks olmaktadr. Ark kayna yntemleri arasnda ise yarotomatik gazalt kaynak yntemleri daha fazla kullanlmaya balanmtr. Kaynak sektrnde kaynak maliyetinin azaltlmas ve kaynak kalitesinin ykseltilmesi ok nemlidir. Bu amalara hizmet etmek maksadyla gelitirilmi olan gazalt kaynak yntemleri lkemizde son yllarda ok yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Ayrca gazalt kaynak ynteminde elde edilen kaynak dikilerinin mukavemetlerinin yksek olmas (bazik rtl elektrod deerlerine yakn) da bu yntemin yaygnlamasnda nemli bir etkendir. Gazalt kaynak ynteminde kaynak iin gerekli s enerjisi i paras ve bir metal elektrod arasnda bir ark oluturulmasyla salanr. Bu yntemde metal elektrod bir tel srme mekanizmas yardmyla kaynak yerine srlmektedir yani tel beslemesi sreklidir. Tel elektrodlar gerek anod memesinden geerken temas kolayl salamak ve gerekse de korozyondan korumak amacyla ince bir bakr tabakas ile kaplanrlar

Gnmzde eriyen elektrodlu gazalt kaynak yntemi, CO2 ve gaz karmlar ile geni bir malzeme alanna uygulanabilmekte ve sabit deerli doru akm yannda darbeli doru akm ile de gerekletirilebilmektedir. Bu nedenle yntem Gaz Metal Ark Kayna olarak da adlandrlmaktadr.

Eriyen elektrodlu gazalt kayna geni bir endstri sektrnde yaygn olarak kullanlr, bunun en nemli nedeni yaklak olarak tm kaynak metali dolgusundan rtl elektrod kaynana gre %50 ye yakn bir kazan salamasdr. Ayrca rtl elektrod kaynana gre mekanizasyona uygunluu ve yksek dolgu hzlar nedeniyle gazalt kayna daha avantajldr. Bununla birlikte manuel gazalt kayna ynteminde kaynakda yksek derecede el maharetine (ustala) sahip olmaldr.

Yntemde kaynaknn kaynaa etkisini azaltmak ve ilem srelerini ksaltmak maksadyla sanayide yar otomatik veya otomatik olarak kullanlmaktadr.

Son yllarda lkemizde gazalt kaynak metodunda kullanlmaya balanan zl tellerin, yksek ergime hzlar, her pozisyonda kayak edilebilme gibi baz avantajlar nedeniyle birok alanda kullanlmaya balanmtr.

1.2. Yntemin prensibi

MIG/MAG yntemi, ergiyen sonsuz tel elektrod ile i paras arasnda yanan bir ark ile elektrodun ergitilerek metallerin birletirildii bir elektrik ark kayna yntemidir. Ergimi kaynak banyosunun ve arkn tarafndan yaplmaktadr. korunmas kullanlan koruyucu bir gaz veya gaz karm

MIG kaynanda ksa ark ve darbeli akm teknii kullanlarak, uygulama alan, zellikle hafif metaller ve yksek alaml, malzemelerde TIG kayna uygulama alan iine kadar geniler. Tm elik eitleri ve demir d malzemelerin (Al, Al- alamlar; Cu, Cualamlar; Ni, Ni-alamlar gibi) her kalnlnn, yar mekanik, mekanik ve otomatik olarak kayna, dolgu ve kaplamas yaplabilir.

MAG kaynanda tm koruyucu gaz ve gaz karmlar kullanlarak yap elikleri ve az alaml eliklerin kayna yaplabilmektedir. Ayrca Ni, Ni- alamlarnn kayna da

mmkndr. Yksek alaml eliklerin kayna ise ancak yksek argon yzdesindeki (%85 ile 92) koruyucu gaz karmlaryla mmkndr (Karadeniz, 2000).

MIG/MAG yntemi kalnl 22,34 mm (bir in) zerinde olan malzemeler iin de kullanlabilir, fakat genellikle kalnl daha dk malzemeler iin kullanlmaktadr.

MIG/MAG ynteminde genellikle negatif kutup i parasna, elektrod ise pozitif kutba balanmaktadr. ap 0,6 ile 2,4 mm arasnda deien tel elektrodlarn kaynak srasnda hzlar sabittir.

Yntemde sabit gerilimli karakteristie sahip doru akm makinalar kullanlr ve ark boyunun ayar i ayar (I ayar) ile yaplr. MIG/MAG kaynann avantajlarndan biri geni ergitme gc aralna sahip oluudur. Ksa ark ve darbeli akm teknii kullanlarak uygulama alan geniletilmitir (hafif metaller ve yksek alaml malzemeler bu yntem snrlar iine dahil edilmitir). Yntemde kaynak srasnda enerji younluu yksek olduundan, malzemede gerilim brakmadan kaynak yapmak mmkn olur. Ksa ark boyu alan dnda ark boyunun uzunluu nedeniyle ksa devresiz bir kaynak mmkndr.

BLM K

KAYNAK DONANIM VE EKPMANLARI

2.1. Kaynak Donanm ve Ekipmanlar

MIG/MAG kayna ynteminde kullanlan ekipmanlar: kaynak toru, tor balant paketi (iinde tel elektrod ve klavuzunu, akm ve alter kablolarn, gaz hortumunu,varsa soutucu su giri k hortumlarn bir arada tutan metal spiral takviyeli hortum bulunur), kumanda ve kontrol tertibat, g reteci, koruyucu gaz salama sistemi, tel srme mekanizmas, kullanlyorsa sulu soutma sistemi, mekanize ve otomatik kaynak yapmak iin kullanlabilecek yardmc donanmlar.

2.2. Kaynak Torlar

MIG/MAG kaynanda kullanlan torlar, tel elektroda akm yklenmesini, kaynak blgesine elektrodun iletimini ve kaynak blgesine koruyucu gazn gnderilmesini salamaktadr. Bu kaynak torlar zerindeki bir elektrik anahtar ile kaynak akm, elektrod besleme sistemi ve koruyucu gaz ak birlikte kontrol edilebilmektedir.

Manuel torlar bir tabanca biiminde ekle sahiptirler. Su ile soutmann kullanld torlarda su, akm kablosu ierisinden dorudan geerek gaz nozulu ve anod memesini birlikte soutur. Kk apl tel elektrodlarn kullanld gaz soutmal torlar, esneklii ve manevra kabiliyetini arttrmak maksadyla dar ve ulamann zor olduu blgelerin kaynanda kullanlr.

Su soutmal torlarda, su soutmas torun ok yksek scaklklarda bile yksek kapasitede srekli olarak almasna izin vermektedir. Bu torlar 200 ile 750 A arasndaki uygulamalarda kullanlr. Su giri ve k hatlarndaki arlk art nedeniyle kaynakta torun manevra kabiliyeti dmektedir. Su soutmal veya gaz soutmal torlarn seiminde koruyucu gazn tipi, kaynak akm aral, malzemeler, kaynak dolgu ierii ve dizayn gz nnde tutulmas gereken temel sebeplerdir. Byk gler gerektiren kaynak ilemlerinde zellikle su soutmal torlar seilmektedir. Ayn akm kapasitesi iin gaz soutmal torlarla su soutmal torlara gre ok daha yava kaynak yaplr. Ancak gaz soutmal torlar kaynak pozisyonuna ve kaynak yapabilmek iin gereken alana gre kullanm daha kolaydr, yani kaynak yapabilme kabiliyetleri daha iyidir.

2.2.1. Anod Memesi

Bakr veya bakr alamlarndan yaplmaktadr. Tor ierisindeki temel grevi elektrik akmn elektroda iletmek ve elektrodu i parasna doru ynlendirmektir. Anod memesinin i cidar nemlidir. nk elektrod meme iinde kolaylkla hareket edebilmeli ve ok iyi bir elektriksel temas salamaldr. Bu nedenle anod memesinin delik ap kullanlan elektrod apndan genellikle 0,13 ile 0,25 mm daha byktr. Anod memesinin gaz nozulunun ucuna gre pozisyonu kullanlan metal tanm tipine gre deiektedir. Ksa devre iletimi iin anod memesinin ucu gaz memesinin ucundan darya doru kktr. Sprey iletiminde ise gaz memesi ucundan yaklak 3 mm ieridedir (Eryrek, 1995).

2.2.2. Gaz Nozulu

Kaynak iin gerekli miktarda koruyucu gaz salamak iin, eitli i aplara sahip metal gaz nozullar mevcuttur. Genellikle kaynak ilemindeki ihtiyalara gre nozullarn i aplar yaklak olarak 10 mm ile 22 mm arasnda deimektedir. Nozullar genellikle

herhangi bir durumda kolayca deitirilebilmesi iin klavuzlu bir ekilde imal edilirler. Anod memesi gaz nozulunu merkezlemelidir. Bylece nozul dzgn bir koruyucu gaz stununun kaynak blgesine gnderilmesini salar (Koma,1995). Korunmas gereken alan arttrdndan yksek akmlarn kullanld uygulamalarda byk gaz nozulu, dk akmla alldnda ve ksa devre iletimi ile kaynak yapldnda kk gaz nozulu kullanlr.

2.2.3. Elektrod Klavuz Hortumu

Elektrodu koruyarak besleme makaralarndan torca ve anod memesine doru ynlendirir ve korur. Stabil bir kaynak salanabilmesi elektrodun beslemesinin srekli olarak salanmas gerekmektedir. Bu nedenle elektrodun dolamas ve bklmesi engellenmektedir.

Klavuz boru tel klavuzun bir paras olabildii gibi ayr da olabilir. Her iki durumda da klavuz boru elik ve bakr gibi sert elektrod malzemeleri iin elik, alminyum ve magnezyum gibi yumuak elektrod malzemeleri iin naylon klavuz boru kullanlmaldr.

Tor iindeki dier aksesuarlar ise tora; koruyucu gaz ileten gaz hortumu, su iletimi yapan su hortumu ve elektrik akmn ileten elektrik kablolardr. Bunlar dorudan doruya g nitesine veya kontrol nitesine balanrlar.

ekil 2.1. Yar otomatik gaz soutmal MIG/MAG kaynak toru 2.3. Basn Drme Manometresi ve Debimetre Tpten veya datm hattndan gelen koruyucu gaz kullanabilmek iin basncnn kullanma basncna drlmesi ve ardndan da debisinin ayarlanmas gerkir. Burada tpe yakn olan manometre tp basncn dieri ise gaz debisini lmektedir.

Kapiler Boru

ekil 2.2. Basn drme manometresi Koruyucu gaz olarak CO2 kullanlmas halinde, tp iindeki gaz sv halden gaz haline geerken ortamdan enerji eker ve dolays ile tpte ortaya kan scaklk dmesi sonucu kuru buz diye adlandrlan CO2 kar oluur, bu da ventili tkar. Bu nedenle kaynak ileminin souk yerlerde yaplmas durumlarnda tp kna bir stc taklr. Genellikle bilyal lm aleti daha ok tercih edilir. Bilyal lm aleti, dorudan gaz k llesine taklabilen ve tortan kan gerek gaz debisini lebilen kk bir gaz

borusudur. Gaz debisi, bilyal borunun zerindeki iaretlerden, kullanlan gaz trne uygun olan gznnde tutularak ayarlanr (Ank, Vural, 1997).

ekil 2.3. Bilyal debimetre takl manometre 2.4. Tel Srme Mekanizmas Tel srme tertibat, eriyen tel miktarn karlayacak bir hzla teli ark blgesine sevk eden mekanizmadr. alma sistemlerine gre ekme, itme tr tertibatlar diye adlandrlsalar da alma prensipleri bakmndan birbirlerinden pek farkl deillerdir. Hz ayar kademesiz bir mekanik tertibat veya gerilimi deitirilerek hz ayarlanan bir doru akm motoru tarafndan gerekletirilir. kinci sistem gnmzde tercih edilendir. Tel, bobinden gelirken tam dz deildir. Bu ekilde kaynak blgesine sevk edilirken spiral klavuz iinde srtnme yaptndan tel srme tertibatn zorlar bu da tel ilerletme hznn dzensizlemesine sebep olur. Bu olay da kaynak dikiinin kalitesini etkiler. Bunu engellemek iin tel srme mekanizmasnn makaralar arasna elektrodun yeteri kadar iyi sktrlmas gerekmektedir. Yalnz elektrod bu makaralar arasna sktrlrken ne fazla ne de az sktrlmaldr yani bask makaras bask kuvveti ayarnn iyi yaplmas gereklidir. Fazla sktrlrsa bask nedeniyle elektrod ezilecek, kaynak yerine dzenli srlemeyecei iin de sreksiz bir kaynak dikiinin olumasna neden olacaktr. Ayn ekilde makaralar aras geni braklrsa (elektrod apna gre) bu sefer de makaralar patinaj yapacak, tel elektrod kaynak yerine hi srlemeyecektir.

ekil 2.4. Tel elektrodun ilerleme emas

ekil 2.5. ki veya drt makaral tel srme mekanizmas ki makaral tel srme tertibatlarnn genel problemi makaradan gelen teli tam olarak dorultamamalardr. Drt makaral tertiplerde tel vardr. 2.5. Kaynak Kontrol nitesi bir dereceye kadar dzlenir. ki makaral tertibatlarda tel srme mekanizmasndan nce tel dorultma makaralarna gerek

10

Yar otomatik ilemde, kaynak kontrol ve tel besleme motorunun bir entegre paket iinde toplanmas mmkndr. Kaynak kontrol nitesinin ana fonksiyonu tel besleme motoru hzn regle etmektir. Motor hz, deien tel hzlarna gre elle ayarlanabilir. Kontrol nitesi ayn zamanda tordaki anahtardan gelen uyar ile elektrod ilerlemesini durdurup balatabilir. Koruyucu gaz, su ve kaynak enerjisi tora kontrol nitesi kanal ile gelir. Gaz ve su ak selenoid valf vastas ile ayarlanr. Gaz aknn balamas ve kesilmesi ile g nitesinden enerji k da kontrol nitesi tarafndan salanr. 2.6. MIG/MAG Kaynak G niteleri Kaynak g niteleri ark oluturmak iin gerekli elektrik enerjisini, elektrod ve i parasna verir. MIG/MAG uygulamalarndaki g nitelerinde doru akm ve genellikle pozitif kutuplama kullanlr. MIG/MAG kaynak g niteleri, dnel tip doru akm generator, basit redresrler, sinerjik darbeli akm reteleri ve inverter tr kaynak akm reteleridir. 2.6.1. Doru Akm Generatr Elektrik akmnn bulunmad yerlerde, genellikle antiyelerde kullanlmak maksadyla gelitirilmi, dizel veya benzin motoruyla tahrik edilen generatrlerdir. Bir doru akm generatr bir tahrik ve bir de dinamo makinasndan olumu bir takmdr. Bu makinalar mekanik enerjiyi elektrik enerjisine (kaynak enerjisine) evirerek kaynak akmn alma yerinde retir.

ekil 2.6. MIG/MAG kaynak yntemi iin doru akm generator.

11

2.6.2. Basit Redresr Tipi Akm reteleri letme iinde kullanlan standart reteleridir, bir transformatrden ve bir dorultucu kprden olumu paket cihazlardr. MIG/MAG kaynak ynteminde gvenilir kaynak balants elde edebilmek iin ayarlanmas gereken kaynak parametrelerinin banda akm iddeti ve gerilim gelir. Sabit gerilimli veya dier bir deyile yatay karakterli kaynak akm retelerinde bu iki parametre birbirinden bamsz ayarlanabilir. Kaynak akm ve gerilimi, akm retecinin ince ve kaba ayar dmelerinden kademeli olarak veya baz zel tiplerde ise potansiyometre ile kademesiz olarak ayarlanabilir. Genel olarak standart bir MIG/MAG kaynak akm retecinde 3 kaba ayar ve 5 adet de ince ayar vardr, bu da 15 kademede gerilim ayar olana salar. Kaynak akm iddeti ise MIG/MAG kaynak retelerinde tel srme dmesinden ayarlanr. Seilmi olan gerilim ve akm iddetinin diki biimi ve ark oluum tr zerine etkileri bulunmaktadr. Uygun seilmi bir alma noktas arkn sakin ve kararl bir biimde yanmas ile kendini belli eder (Tlbenti, 1998). 2.6.3. Sinerjik Darbeli Akm reteleri yi bir nfuziyetin, buna karn paraya s girdisinin snrl olmas istenen durumlarda darbeli doru akm yntemi uygulanr. Darbeli doru akm ile alternatif akm farkldr; darbeli doru akmda seilen akm iddeti nceden saptanm iki deer arasnda, arzu edilen bir frekansta deimektedir.

IB :Temel akm iddeti (A) tP :Darbe sresi (ms) IOrt :Ortalama akm iddeti (A)

IP :Darbeli akm (A,Amper) f :Darbe frekans

ekil 2.7. MIG/MAG kaynanda darbeli akmn zamana bal deiimi

12

Bu sistemin stnl tel elektroddan ergiyen damlalarn kaynak banyosuna geiinin temel ve darbe akm iddetine gre iki farkl hzda gereklemesidir. Darbe akm srasnda, pik akmda, kaynak metali hzl bir biimde ergir ve kaynak banyosuna sprey ark biiminde tanr. Bunu takipeden temel akm periyodunda ise elektrod ucunun ergimesi azalr ve gerekirse hi ergimemesi salanr ve kaynak banyosuna da s girdisi azalr ve bu srada banyo ksmen katlamaya balar. Temel akm iddeti arkn snmeyecei bir deerde tutulduundan arkn yeniden tututurulmas sorunu da ortadan kalkar. Bu ekildeki bir ark ile her pozisyonda kaynak yapmak kolaylam olur. G elektronii yardm ile frekans, temel akm iddeti, darbe akm iddeti ile bunlarn srelerini birbirlerinden bamsz olarak ayarlayabilen akm reteleri bulunmaktadr. Bu sayede her akm darbesinde kaynak banyosuna tek bir damla kaynak metali transfer edebilen MIG/MAG kaynak makinalar gelitirilmitir( ekil 2.8 ).

ekil 2.8. Sinerjik darbeli akm reteci ile elde edilen bir damla 2.6.4. nverter Tr Kaynak Akm reteleri nverterlerde dier kaynak akm retelerinden farkl olarak, ebekeden ekilen alternatif akm nce bir redresre (dorultma kprs) girer ve doru akm haline dntrlr ve bu akm chooper ad verilen zel bir cihazda alternatif akma dntrlr. Bu akmn frekans kaynakta kullanlan inverterlerde genelde 20000 Hz civarndadr. Bu yksek frekansl alternatif akm bir trafoya verilerek akm ve gerilimi kaynak ilemine uygun hale getirilirek, bir dorultucu kprde dorultulup, filtreden geirilerek darbeli doru akm elde edilir.

13

ekil 2.9. nverter tr kaynak makinasnn basit ak diyagram (Karadeniz,Gnay, 2000)

14

BLM

ARK BOYUNUN AYARI

3.1. MIG/MAG Kaynak Makinasnn Kontrol ve Ayar

MIG/MAG gibi mekanize kaynak yntemlerde iyi bir diki elde etmek iin kaynak ark uzunluunun ortalama olarak sabit olmas gerekir. Eer ortalama elektrod srme hz, ortalama elektrod erime hzna eit ise ark boyunun sabitlii gerekleebilmektedir. Bu nedenle ark boyunu sabit tutmak iin iki yntem kullanlr: 3.1.1. U (Gerilim Ayarl) Kontrol Metodu ok kaln tel elektrodlarn kullanlmas halinde dey karakteristikli sabit akml kaynak akm reteleri gerekli olmaktadr. Byle durumlarda tel srme tertibatnn motoru sabit devirde dnmez, ark boyundan komut alarak hzn ayarlar. Bu yntemin ana prensibi yledir: tel srme mekanizmasn tahrik eden motorun rotoru ayarlanabilen bir diren zerinden kaynak gerilimi U1 tarafndan I akm ile beslenmektedir. Bylece tel srme motorundan kaynak gerilimi ile orantl bir tel srme hz elde edilir. Bu metodda dey karakteristikli bir makina kullanm mecburidir. nk DC motorunun referans ark boyundan en ufak sapmalarda dahi yeterli bir gerilim gradyenti ile beslenebilmesi gerekir.

n=

U K .

15

ekil 3.1.Dey karakteristikli bir kaynak makinasnn alma prensibi ve U-I diyagram Ayarl bir l0 boyunda l2> l0 eklindeki bir deiim, U-I diyagramnda U2> U0 gibi daha byk bir kaynak gerilimi oluturacak bylece ayarlanan referans geriliminden daha byk bir gerilimle beslenen motor, elektrodu daha hzl srerek ark boyunu ksaltr ve tekrar l0 referans uzunluuna getirir. Bu arada alma noktalar arasnda doan I kadarlk bir akm deiim de elektrod ergimesini az da olsa geciktirerek bir I kontrol etkisi ile olay takviye eder. Herhangi bir sebeple ark boyunun referans boydan klmesi halinde ise, ark gerilimi klr ve dolaysyla elektrod srme hz klr. Bylece yine referans noktasna geri dnlr (S.Karadeniz, 2000).

3.1.2. I (Akm Ayarl) Kontrol Metodu

MIG/MAG kaynak ynteminde ap 3 mmden kk elektrodlar ve yatay karakteristikli kaynak makinalar kullanlmaktadr. MIG/MAG kaynak ynteminde ark boyunun ayar I akm ayarl kontrol metodu ile yaplr.

Bu metodda bir potansiyometre ile doru akm motorunun hz yani elektrod srme hz sabit bir potansiyel deerine ( n =
U0 = sabit )ayarlanmtr. Buradaki elektrod ergime K .

16

hz, sabit olan elektrod srme hzna eit olduu srece ark U-I diyagramnda A0 alma noktas ile belirlenen bir lo uzunluunda yanar.

ekil 3.2. Yatay karakteristikli bir kaynak makinasnn alma prensibi ve U-I diyagram

Ark boyunda l2 >l0 eklindeki bir deiim, boyu uzayan arkn direncini RB kadar bytr. Kullanlan sabit gerilimli makinann verdii UA gerilimi ykle deimediinden IA akm iddeti

IA =

UA ye gre, R B + RB

I kadar azalr. Akm iddeti ile orantl olarak deien elektrod ergime hz
yavalayarak normal l0 durumundaki elektrod srme hzndan daha kk olacaktr. Bylece ergimesi geciken elektrod daha hzl uzayacak ve tekrar l0 konumunu alncaya kadar ark boyu ksalacaktr.

l1 <l0 eklindeki ark boyu ksalmalarnda ise olay tersine olacak ve bylece kendi kendine ayarlanm olacaktr. Burada kaynaknn arka herhangi bir vasta kullanmadan etki etmesi mmkn deildir. Bylece burada ksa ark boyu ile kaynak yapmak da

17

mmkn olmaktadr. Ksa ark boyu ile yaplan kaynaklarda saniyede 20 ie 50 arasnda ksadevre ortaya kar. Kaynakta ksadevre says ne kadar fazla olursa erimi haldeki kaynak dolgu maddesi relatif olarak o kadar souk ve kvaml (koyu) akkan olur. Ksa ark, rntgen emniyeti mertebesindeki kaliteli kk pasolarnda, byk aralkl aklklar kapatmakta, ince saclarn kaynanda ve zor kaynak pozisyonlarnda kullanlr.

I kontrol hzl bir dinamie sahiptir ancak ergime ataleti dk olduu iin ince
(2,5mmd) elektrodlarla kullanlabilmektedir (Karadeniz, 1985).

MIG/MAG kaynanda kullanlan kk aptaki tellerin erime hzlarnn elektrik ark kaynandakinden daha yksek olduu ve erime hzlarnn akmla daha fazla deitii bilinmektedir. Akmdaki ok kk bir oynama ile erime hznda nemli bir deime olur (Ergime enerjisi E=I2.R.tden dolay). Burada dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta elektrod apnn etkisidir. 200 amperlik akmda 1,6; 1,2; 0,8 mm apndaki elektrod telleri iin erime hzlar srasyla 2,5; 5,1 ve 10,4 m/dakdr. Dier nemli mesele ise akmn deitirilmesi sonucu oluan erime hz deiimidir. 220 amperlik akm deerinde 1,6; 1,2; 0,8 mm apndaki elektrod telleri iin erime hzlar 2,8; 5,6 ve 11,5 m/dakdr. Bu zellik nedeniyle MIG/MAG kayna, gerilimi geni bir akm aralnda sabit tutan bir g nitesi ile birlikte kullanlr (Gourd, 1996).

18

BLM DRT

KAYNAK PARAMETRELER

Kaynak parametreleri kaynak ilemini ve elde edilen kaynakl birletirmenin kalitesini etkileyen en nemli unsurlardr. Bu parametreler, kaynak edilen metal veya alam ile kaynak metalinin tr ve kaynak az geometrisi gz nnde bulundurularak belirlenir.

Kaynak ncesi belirlenen ve kaynak sresince deitirilmesi mmkn olmayan parametreler; koruyucu gaz tr, elektrodun baland kutup ve elektrod tr ve apdr. Kaynak dikiini kontrol altnda tutan, dikiin biimini, boyutlarn, ark stabilitesini ve kaynakl birletirmenin emniyetini etkileyen ayarlanabilir parametreler ise ikiye gruplanr. Birinci dereceden ayarlanabilir parametreler akm iddeti, ark gerilimi ve kaynak hzdr. kinci dereceden ayarlanabilir kaynak parametreleri ise tor as ve serbest tel uzunluudur. kinci dereceden ayarlanabilir kaynak parametreleri kaynak boyunca srekli deiir (Tlbenti, 1990).

4.1. Kaynakta Gerilim Dm ve Gerekli Enerji

Eriyen elektrodlarla kaynakta gerilim blgesi bulunmaktadr bunlar: anot gerilim dm (anodik dme), plazma gerilim dm (ark kolonu) ve katod gerilim dm (katodik dme) blgesidir.Arktaki toplam gerilim dm, bu gerilimin toplamna eittir (Doschu, 1968).

Bir elektrik arknda anod ve katod nnde ykl paracklar birikir. Bu birikimler o blgelerde elektrik alann bytr (E=U/l). U=UA+UK+UP burada da UK> UA dr. Elektronlarn anoda geldikleri zamanki kinetik enerjileri anoda verildii iin anoddaki

19

scaklk katoda gre daha yksektir. Bunun sonucunda yanma katodda bir leke halindeyken, anodda bir krater eklindedir (Karadeniz, 2000)

Tel Direncinin Oluturduu Gerilim Dm Anod GerilimDm Plazma Gerilim Dm

Katod Gerilim Dm GERLM DM

ekil 4.1. MIG/MAGda ark blgesi (Cary, 1998) Teorik ark s enerjisi, bu blgenin gerilim dm ve kaynak akm yardmyla elde edilebilir. Toplam ark blgesindeki dier gerilim dm de elektrodun meydana getirdii direnteki gerilim dmdr, bu gerilim dm akmn elektrod iinden akna diren gsterir (Elektrod direnci akmn akna kar koyar). Elektrodun oluturduu gerilim serbest tel uzunluu zerinde meydana gelir. Elektrod ap ve kompozisyonu direnci deitirir, diren de akmn deimesine neden olur. l 1 l R = . = . s s U I= R Bu diren nedeniyle elektrodun serbest tel uzunluunun snmas erime hz zerinde byk bir etkiye sahiptir. Zira ergime enerjisi E=U.I.t ve U= I.R ise

20

E=I2.R.t elde edilir. Burada, I kaynak akm, R ise serbest tel uzunluunun direncidir.

4.2. Ark Akm ve Gerilimi

Ark akm ve ark gerilimi arasndaki ilikiyi veren eri lineer deildir. ekil 4.2de grld gibi eri, lineer deildir ve dk akm blgesinde bir negatif eime sahiptir.

ekil 4.2. Ark statik karakteristii (Argon koruyucu gaz ortamnda)

Ark atmosferi ark gerilimini etkiler. ekil 4.3.de alminyum kaynak edildiinde kullanlan argon ve iyonizasyon enerjisi yksek olan helyum gazlarnn ark boyuna ve ark gerilimi zerine etkileri gsterilmitir (Lancaster, 1984). elik kaynak edildii zaman argon, iinde %5 oksijen olan argon gaz karm ve helyum koruyucu gazlar iin kaynak akm ve ark gerilimi ekil 4.4.de gsterilmitir (Jackson, 1960). Koruyucu gaz atmosferi zerine yksek bir ark gerilimi uygulanrsa ok scak bir ark oluur. Bu, arktaki sl enerjiyi arttrr, ki bu da elektrodun ergime hzn arttracaktr. Zira kaliteli ve verimli kaynak iki ana faktre gre deiir; elektrodun ergime aral ve ana metale kaynan nfuziyetidir.

21

ekil 4.3. Deiik atmosferler altnda ark gerilimi ile ark boyu arasndaki iliki

ekil 4.4. Deiik atmosferler altnda ark gerilimi ve kaynak akm arasndaki iliki

4.3. Kaynak Hz

Birim zamanda yaplan kaynak dikii uzunluunu veren kaynak hz, dier parametrelerin aksine bir optimum deerde alld zaman en derin nfuziyet elde edilir. Yani kaynak hz artt zaman, birim boya verilecek s azalacak, dolaysyla da esas metalin ergiyen miktarnn azalmasna neden olacaktr. Bu nedenle kaynak hznn artmas nfuziyeti azaltacaktr.

22

Kaynak hzndaki bir azalmada ise birim zamanda birim boya ylan kaynak metali artacak, dolaysyla da kaynak banyosunun bymesine neden olacaktr. Sonuta da geni bir kaynak dikii elde edilecektir. Dk kaynak hz, fazla miktarda kaynak metalinin ylmas ve nfuziyet azl nedeniyle kaynak aznn kenarlarnda ergimeden kalan blgelerin olumasna neden olacaktr.

4.4. Ark Boyu

Ark boyunun uzunluunun ark gerilimine byk etkisi vardr. Ksa ark boyu yaklak olarak tel elektrod apna eittir ve dk gerilime sahiptir. Orta boydaki ark orta gerilim aralklarna sahiptir. Uzun ark boyu ise tel elektrod apnn 5 kat uzunlua sahiptir ve kaynak ilemi iin yksek gerilimlere ihtiya vardr. Bu iliki ekil 4.5.de helyum koruyucu gaz ortamnda alminyumun kayna iin gsterilmitir. Ark boyu uzadka arkn kontrol edilmesi gleir ve dolgu metali birikimi yapamaz. Eer ark boyu daha fazla uzarsa ark sner, ancak ok yksek akmlar kullanldnda ark glenir ve bylece de ark boyunun uzamas da mmkn olabilir.

ekil 4.5. Ark geriliminin ark boyuna gre deiimi

23

4.5. Elektrodun Baland Kutup (Kutuplama)

Metalik ark ierisindeki yksek scaklktaki plazma, ark iindeki gaz atomlarnn pozitif iyonlar ve negatif elektronlara ayrmasna neden olur. Elektronlar katoddan (negatif) anoda (pozitif) hareket eder. yonlar da pozitif kutuptan negatif kutba hareket ederler.

MIG/MAGda doru akmda elektrod pozitif kutba (DCEP) balandnda (en yaygn olarak kullanlr) elektronlar i parasndan elektroda hareket ederler ve pozitif iyonlar elektroddan i parasna hareket ederler. Elektronlar katoddan (eksi kutuptan) byk bir hzla anoda (art kutup) doru giderken bu hzl hareketlerinin enerjisi sya dnr ( EK =
1 2 m.Ve ); hzla hareket eden elektronlarn arptklar blge de ar snr, malzeme 2 elektron

ergir ve ksmen de buharlar. Elektronlar bu hzl hareketleri srasnda atomlarn d kabuklarna arparlar ve oradan da elektronlarn ayrlmasna neden olurlar; kaybeden atom ise artk ntr deildir, iyon haline gelmitir, pozitif ykldr ve yknden dolay da hzla katoda (eksi kutba) doru gider ve orann snmasna neden olur (Karadeniz, 2001).

En byk ergime hz elektrod pozitif kutba (ters kutuplama) baland zaman elde edilir. Bu nedenle masif elektrodlarla yaplan MIG/MAG kaynak ynteminde, yksek ergime hz salamas iin ters kutuplama yaplr. DC dz kutuplama masif elektrodlarla pek fazla kullanlmamasna ramen zl elektrodlarla yaplan MIG/MAG kaynak ynteminde kullanm yaygndr.

24

ekil 4.6. MIG/MAGda kutuplama ve s

ekil 4.7. elikler iin kaynak akmna gre ergime hznn deiimi (lb/min x 27.216 = kg/h)

25

Kaynak gerilimi, uygun ark boyuna bal seilmi tel besleme hz veya kaynak akm miktaryla srekli ark stabilitesini salar.

Kaynak dikiinin ykseklii, genilii ve nfuziyet miktar, tor tutu ekli ayn kalmak zere; kaynak gerilimini, kaynak akm iddetini ve kaynak hzn deitirerek ayarlanabilir. Akm iddeti arttka nfuziyet artar, buna karn diki genilii ve ykseklii azalr. Kaynak geriliminin ykselmesi de dikiin genilemesine neden olur (Ank, 1982).

26

BLM BE

KORUYUCU GAZLAR

Kaynakta kullanlan koruyucu gazlarn kaynak ilemi performansna nemli bir etkisi vardr. Bu gazlarn ilk grevi erimi kaynak metali banyosunun oluumu srasnda bu banyoyu hidrojen, azot ve oksijenin zararl etkilerinden korumaktr. Koruyucu gazlar ayrca ark stabilitesini salar. MIG/MAG kaynanda gaz, kaynak aamasnda metal transferi olumas iin ek etki yapar, kaynan damla eklini ve nfuziyet biimini de etkiler. Koruyucu gazn tr ve bileimi byk apta akm ileten ark stununun kesitini ve dolaysyla da elektroddan ergime sonucu damlacklar oluturan kuvvetin iddet ve dorultusunu etkiler. Bu da kaynak ileminin yaplabilirliine, verimine ve kalitesine etki eder (Lyttle, 1998). Genel olarak koruyucu gazn etkiledii parametreleri yle sralayabiliriz: 1-Kaynak banyosunu atmosferden koruma 2-Arkn kararlln salama 3-Metal transfer formunu oluturma 4-Nfuziyet, slatma ve kaynak diki geometrisi 5-Is Girdisi 6-Kaynak hz 7-Kaynak metalinin kimyasal bileimi 8-Kaynak metalinin kimyasal zellikleri (Ank et al., 1994) Bir koruyucu gazn temel zelliklerinin iyi anlalmas, bir kaynak operasyonu iin doru koruyucu gaz veya gazlarnn seilmesinde yardmc olacaktr. Doru ve iyi gazn kullanlmas kaynak kalitesini arttracak, kaynak operasyonunun tm maliyetini drecektir.

27

5.1. Koruyucu Gazlarn Temel zellikleri Srekli elektrik boaltlmas kaynak ark olarak bilinir. Bu da ark plazmas ad verilen tayc bir vasta tarafndan oluturulur ve muhafaza edilir. Plazma, elektron, iyon, ntral atom, foton, uyarlm atom, ve molekllerin karmdr (Karadeniz, 1990). Plazmann olumas ve yaps, kaynakta kullanlan koruyucu gazn zelliklerine baldr. Tablo 1de kaynakta kullanlan gazlarn ana zellikleri vardr (Larson, 1990). Tablo 5.1. MIG/MAG kaynanda kullanlan koruyucu gazlarn zellikleri
Kimyasal Gaz Argon Karbondioksit Helyum Hidrojen Nitrojen Oksijen sembol Ar CO2 He H2 N2 O2 Molekler Arl 39,95 44,04 4,00 2,016 28,01 32,00 zgl arl 1,39 1,53 0,1368 0,0596 0,967 1,105 Younluk g/ft3 0,1114 0,1235 0,0111 0,0056 0,782 0,0892 g/L 1,784 1,978 0,178 0,090 12,5 1,43 yonizasyon enerjisi eV 15,7 14,4 24,5 13,5 14,5 13,2

5.1.1.yonizasyon Enerjisi

Bir gaz atomundan bir elektron kararak iyon veya elektriksel olarak yklenmi bir gaz atomu yapmaya yarayan enerjidir ve elektron volt olarak tanmlanr. Btn dier faktrler sabit olduunda gazn molekler arl arttnda, iyonizasyon enerjisi der. Kaynak srasnda kullanlan koruyucu gazlarn iyonizasyon enerjileri ark balamasn ve stabilitesini byk lde etkiler. Dk iyonizasyon enerjili Argon gibi bir gazn atomlar kolaylkla iyona dntrlebilir. Helyum gibi yksek iyonizasyon enerjisine sahip bir gaz ise ok sert bir ark balamas ve daha az stabil bir ark oluturur (Lyttle, 1998). Her ne kadar plazmann olumasnda dier faktrler yardmc olsa da bu gazlarn iyonize olmas iin gerekli enerji miktarnn salanmasn zellikle ark gerilimi dorudan etkiler. Eit ark boylar ve kaynak akmlar iin Helyumla kaynakta kullanlan gerilim Argonla kaynakta kullanlan gerilimden daha yksektir. Bu da i parasna s giriini Helyumla, Argonla olduundan daha kolay olmasn salar.

28

5.1.2.Isl iletkenlik Bir gazn sl iletkenlii onun sy ne kadar iyi tayabilmesi ile llr. Bu plazmayla sv metal arasndaki s transferi srasnda ark kolonunun merkezinden da doru oluan radyal s kaybn etkiler. Dk sl iletkenlie sahip Argon dar, scak bir z (kor) ve nisbeten daha souk bir d blgeye sahip iki blgeli bir ark oluturur. Kaynak birleme blgesinin nfuziyet profili, kkte dar bir parmak ve tepede ise daha geni bir ekildedir. Daha byk sl iletkenlie sahip bir gaz merkezden darya s tar; bunun sonucunda ok geni ve scak bir ark merkezi oluur. Bu tip s dalm Helyum, Hidrojen ve ArgonKarbondioksit ile olur. alma alanna snn daha fazla dalmasn salar. Daha geni ergime alan oluturur.

ekil 5.1. eitli koruyucu gazlarn sl iletkenlii (Tusek, Suban,2000 ) 5.1.3.Disosasyon ve Rekombinasyon Karbondioksit, Hidrojen, Oksijen gibi molekler koruyucu gazlar, ark plazmas iinde yksek scaklklara kadar stldklarnda paralanr veya atomlarna ayrlr. Ayrm (dissose olmu) gaz, souk i alanyla temas ettiinde atomlar rekombine olur ve bu noktaya s brakrlar. Bu rekombinasyon ss ok atomlu gazlarn, helyum gibi ok yksek sl iletkenlie sahipmi gibi davranmasna neden olur. Ayrma ve birleme baz gazlarda rnein Argon gibi tek atomlu gazlarda meydana gelmez. Bu sebeple ayn ark scaklnda karbondioksit ve hidrojen gibi gazlarla i paras yzeyinde oluan s argona gre daha fazla olur.

29

5.1.4. Reaktiflik / Oksidasyon Potansiyeli Koruyucu gazlarn oksidasyon zellii kaynak performansn ve kaynak sonucunda ortaya kan kaynak dolgusunun zelliklerini etkiler. Argon ve Helyum tamamen asaldr, ve bu sebeple kaynak metali zerinde direkt kimyasal etkisi yoktur. Oksitleyici veya aktif gazlar, rnein Karbondioksit ve Oksijen gibi gazlar dolgu metali veya i parasyla tepkimeye girecek ve kaynak dolgusu yzeyinde cruf oluturacaktr. elikten kaybolan Manganez ve Silisyum gibi elementler kaynak retiminin kalite ve maliyetini etkiler. Koruyucu gazlarn oksidasyon zellii arttnda, kaynak mukavemeti ve tokluunun her ikisi de azalr. Oksijen ve Karbondioksit gibi reaktif gazlarn eklenmesi ark stabilitesini arttrr ve elde edilen metal transferi eklini etkiler. Koruyucu gazdaki Oksijen oran arttnda metal damlacklarnn boyutlar der ve birim zamanda transfer olan damlack says artar. Oksijen ergimi kaynak damlasnn yzey gerilimini drr, ok iyi kaynak damlas ak ve yksek kaynak hzlar salar. 5.1.5. Yzey Gerilimi Kaynak arkna ve dolaysyla ark ierisindeki paracklara etkiyen birok kuvvet vardr. Bu kuvvetler sonucunda ark ynlendirilir. Ergimi metal ve evresindeki atmosfer arasndaki yzey geriliminin damla yaps zerinde nemli etkisi vardr. Eer yzey enerjisi yksekse, damla konveks olacaktr. Oksijen gibi reaktif gazlarn dk miktarlarda eklenmesi, bu yzey gerilimini drr ve akkanlk salar. Ana malzemenin daha iyi snmasn salar ve kaynak metalinde ar oksidasyon olumaz. 5.1.6. Gaz Safl Karbonlu elikler ve Bakr gibi baz metaller koruyucu gaz iindeki kirletici gazlar iin aluminyum ve magnezyum gibi kirlilie olduka duyarl metallere gre yksek

30

toleranslara sahiptir. Yine de Titanyum ve Zirkonyum gibi baz metaller koruyucu gaz iindeki her yabanc bileene kar son derece hassastrlar. Kaynak yaplan metale ve kullanlan kaynak yntemine bal olan ok dk miktardaki yabanc gazlar kaynak hzn, kaynak yzeyinin grnn, kaynak damlas katlamasn ve gzenek miktarn etkiler. Ve her zaman kullanlan koruyucu gazn kirlenme olasl vardr. Bu sebeple dzgn bir ekilde dzenlenmi gaz boru sistemleri ve yksek kalitede hortumlar araclyla koruyucu gazlarn sevkedilerek kaynak yaplmas gerekir (Larson, 1990). 5.1.7. Gaz Younluu Gaz younluu, gazn birim hacimdeki arldr. Younluk koruyucu gaz etkileimini etkileyen ana faktrlerden biridir. Temel olarak kaynak banyosunun yeterli miktarda korunmas iin argon ve karbondioksit gibi havadan ar olan gazlarn, yanc gazlardan daha dk ak hzlarnda kullanlmaldr. 5.1.8. Koruyucu Gaz Debisi Nozula gnderilen koruyucu gaz miktar kullanlan nozul ap ve kaynak akm iddetine gre belirlenir. Koruyucu gaz debisinin fazla dk olmas durumunda kaynak banyosuna hava gireceinden gzenek meydana gelme olasl oluacaktr. Koruyucu gaz debisinin fazla olmas halinde ise, trblans nedeniyle koruyucu gaz rts bozulabileceinden kaynak banyosuna giren havann gzenek oluturma riski yine olacaktr. Uygulamada koruyucu gaz debisi aadaki gibi alnabilir: Dk kaynak akm iddetlerinde (takribi 50-150 A) 12 litre/dakika. Orta kaynak akm iddetlerinde (takribi 150-350 A) 15 litre/dakika. Yksek kaynak akm iddetlerinde (takribi 350 Adan yukar) 15 litre/dak. (Ank, 1986).

31

5.2. MIG/MAG Kaynanda Kullanlan Koruyucu Gaz ve Gaz Karmlar MIG/MAG iin gelitirilmi gaz karmlarnn ou zellikle karbonlu eliklerde kullanlr. Kabaca bunlar drt kategoride incelenebilir: Saf gazlar, Argon-Oksijen karm, Argon-Karbondioksit karmlar, Argon dnda yaplan l kombinasyonlar, Helyum, Oksijen, Karbondioksit, Hidrojen. Tablo 5.2.deki koruyucu gaz seimi metal transfer ekli, kalnlk ve malzeme tipine gre nerilmektedir. Tablo 5.2. MIG/MAG kayna iin nerilen koruyucu gaz seimi
Kalnlk mm Karbonlu elikler 2, 0-3,2 0,08-0,125 Ksa devre <2 in. <0,080 Transfer ekli Ksa devre nerilen koruyucu gazlar Ar-25CO2 Ar-15CO2 Ar-8CO2 Ar-8CO2 Ar-15CO2 Ar-25CO2 Ar-15CO2 Ar-25CO2 CO2 Ar-25CO2 CO2 Avantajlar ve Snrlamalar yi penetrasyon ve kontroll distorsiyon oluumu, muhtemel yanma oluklarnn azaltlmas Yanma oluu olumakszn yksek ergime hz, minimum arplma ve srama, zor kaynak pozisyonlarnda iyi bir kaynak banyosu birikimi Yksek kaynak hzlar, iyi penetrasyon ve kaynak banyosu kontrol, zor kaynak pozisyonlar iin uygundur. Yksek akmlarda ve yksek ergitme hzlarnda kaynak iin uygun, derin penetrasyon ve kaynak ilerleme hz, fakat ok byk yanma oluu potansiyeli yi ark stabilitesi, O2 arttrldnda ok akkan bir kaynak banyosu, ok iyi birleme ve damla ak

>3,2

0,125

Ksa devre

Damlasal (Globular)

Sprey ark

Darbeli Sprey ark

Ar-O2 Ar-2O2 Ar-5O2 Ar-8CO2 Ar-10CO2 Ar-15CO2 Ar-CO2-O2 karm Ar-5CO2 Ar-He-CO2 karm Ar-CO2-O2 karm Ar-8CO2 Ar-15CO2 Ar-CO2-O2 karm Ar-2O2 Ar-5O2 Ar-CO2-O2 karm

Alaml elikler

Tm boyutlar iin

Ksa devre

Sprey ark (yksek akm

her kalnlkta ve zor kaynak pozisyonlarnda kullanlr; geni bir ark karakteristii ve bir nfuziyet aralnda ok iyi darbeli sprey stabilitesi elde edilir. Yksek kaynak hzlar; ok yi penetrasyon ve kaynak banyosu kontrol, zor pozisyonlardaki kaynaklar Iin uygundur. diki alt atlaklarn azaltlmas, yksek kaynak banyosu birikme aral, penetrasyon derinlii artar

32

younluu) Darbeli Sprey ark

Ar-He-CO2 karm Ar-5CO2 Ar-8CO2 Ar-2O2 Ar-He-CO2 karm He-Ar-CO2 karm Ar-O2 Ar-2O2

Paslanmaz elik, Bakr, Nikel ve Bakr-Nikel alamlar

Tm boyutlar iin

Ksa devre

Sprey ark

He-Ar-CO2 karm Ar-O2 Ar-2O2 He-Ar-CO2 karm Ar-O2 Ar-2O2 Argon

Sprey ark

Alminyum, Titanyum ve dier reaktif metaller

13

1/2

Sprey ark

Sprey ark

75He-25Ar 50He-50Ar Helyum 75He-25Ar Argon

>13

>1/2

Sprey ark

Darbeli Sprey ark

ve iyi mekanik zellikler elde edilir. Dk kalnlklarda ve zor kaynak pozisyonlarnda kullanlr, ok geni bir ark karakteristii ve bir nfuziyet aralnda ok iyi darbeli sprey stabilitesi elde edilir Helyumlu karmlardaki dk CO2 baz alamlarda taneleraras korozyona neden olabilir, helyum slatma kabiliyetini arttrr; baz alamlarla CO2 %5 ten fazla kullanlrken dikkat edilmelidir; btn kaynak pozisyonlar iin uygundur. yi bir ark stabilitesi; akkan fakat kontrol edilebilir bir kaynak banyosu; ok iyi birleme ve damla ak; byk kalnlklarda azaltlm dikialt atlaklar Dk kalnlklarda ve zor kaynak pozisyonlarnda kullanlr, ok geni bir ark karakteristii ve bir nfuziyet aralnda ok iyi darbeli sprey stabilitesi elde edilir ok iyi metal transferi, ark stabilitesi ve temiz yzey; ok az veya hi srama yoktur; ters kutuplama kullanldnda oksitler kaynaktan atlr. Yksek s girii; akkan bir kaynak banyosu, dz bir kaynak ak ve derin bir nfuziyet elde edilir. Yksek s girii; tavan ve mekanik kaynak yntemleri iin uygundur; byk kesitli kaynaklar iin uygundur. Islatma kabiliyeti ve kaynak banyosu kontrol iyidir

5.2.1. Argon Saf Argon genellikle alminyum, nikel, bakr, magnezyum ve alamlar gibi demir olmayan metaller ve titanyum gibi reaktif metallerin kaynanda kullanlr. Bu metaller birbirlerine kaynak edildii zaman, argon kaynaa ok iyi ark stabilitesi, penetrasyon ve damla profili verir. Dk iyonizasyon enerjisiyle kolay ark balangc (ateleme) salar. Argon, kk bir alan zerinde yksek ark enerjisi nedeniyle parmak eklinde bir penetrasyon salayan yksek akm younluuna sahip sktrlm bir ark kolonu

33

oluturur. Dk sl iletkenlii sayesinde sprey transferi oluturur. Ayrca malzeme distorsiyonlarnn (arplmalarnn) veya sreksizliklerin kontrolnde de kullanlr. 5.2.2. Karbondioksit Karbondioksit reaktif bir gazdr ve genellikle yalnzca karbonlu elikleri birletirme ilemlerinde kullanlr. ok kolay elde edilir ve dier gazlara nazaran da ucuzdur. Genellikle yap eliklerinin kaynanda kullanlr. ok iyi nfuziyet salar ve yksek kaynak hzlarna ulalabilir (Chiarelli at al.,1999). Kaynak metali birikim verimi dktr nk karbondioksit sprey transfere izin vermez. Srant miktar ve duman oranlar argon gazyla yaplan kaynaktan daha yksektir. Kaynak dikii yzeyi daha oksitli ve przl bir ekildedir. Karbondioksit yksek iyonizasyon enerjisi ve yksek slarda ok byk ergime hz ve nfuziyet salar. 5.2.3. Helyum Bir asal gaz atmosferi korumasnda helyum yksek sl iletkenliinden dolay, ana malzemeye ek bir s salar. Helyumun iyonizasyon enerjisi (24,6eV) argonla (15,8eV) kyaslandnda ok byktr. Bunun sonucu olarak helyumun yksek bir ark scakl olduu dnlmektedir, fakat maalesef deneysel uygulamalarda grlmtr ki helyumun kaynak arknda yksek bir scaklk yoktur, varsa bile koruyucu gaz olarak kullanld zamanlarda ok ar bir ergime etkisi aa karmamtr (Eager, 1990). Argonun aksine Helyum havadan hafiftir. Yksek sl iletkenlii ve yksek iyonizasyon enerjisiyle ana malzeme yzeyine daha fazla s transferinin yaplmasn salar bylece arkn nfuziyet miktarn arttrr. Pek ok uygulamada yksek kaynak hzlarnn kullanmn mmkn klar 5.2.4. Argon-Oksijen Argona kk miktarlarda oksijen eklenmesi kaynak arknn byk oranda stabilitesini arttrr. Damla saysn ykseltir. Sprey gei akmn drr ve damla eklini etkiler.

34

Kaynak banyosu ok akkandr ve uzun sre eriyik halde durur ve kaynak svsnn kenarlara doru akmasn salar (ekil 5.2.a) (EN 439, 1990). En yaygn olarak argon ierisinde oksijen % 1, 2, 5 veya 8 orannda bulunur. Oksijen miktarnn artmas ark stabilitesini arttrr ve kaynak banyosunun akkanlnn artmasyla ok yksek hzlarda kaynak yapabilmeyi mmkn klar. Oksijen oran arttrldnda zellikle %5in zerine kldnda, alam elementi kayb ve byk oranda diki alt atla oluma olasl artar. MIG/MAG ynteminde sprey transfer damla geiinde kk miktardaki oksijen ilaveleri srantsz kaynak yaplmasn salamak maksadyla kullanlr. Karma oksijen eklendiinde damlann boyutu klr ve birim zamanda kopan damla miktar artar. 5.2.5. Argon-Karbondioksit Karbondioksit, argon koruyucu gaz karmna ark stabilitesini arttrmak, penetrasyonu arttrmak, kaynak banyosunun akkanln ykseltmek maksadyla eklenir. zellikle karbonlu ve dk alaml elikler ve snrl miktarda paslanmaz elikler iin kullanlr. Argona karbondioksit eklenmesi, oksijen eklenmesiyle ayn etkileri verir, fakat karbondioksit miktar arttrldnda oluacak penetrasyon eklinde bir art olacaktr (ekil 5.2.b). Sprey transferi iin en yaygn karmlar Argon iine % 5, 8, 10 veya % 13 ile 18 karbondioksit eklenmesiyle elde edilir. Karbondioksit orannn artmasyla ok akkan olan kaynak banyosu, yksek kaynak hzlarna izin verir. Yksek oranlarda karbondioksit ieren karmlar (genellikle argon iinde % 20- 25 karbondioksit bulunur) ksa devre transferinde kullanlr. Karbondioksit yksek sl iletkenlii (iindeki elemanlarn disosasyon ve

rekombinasyonundan dolay) sayesinde ana malzemeye argonun tad s miktarndan daha fazlasn transfer eder. CO2 olasln arttrr (Cary, 1989). 5.2.6. Argon-Helyum argonun salad penatrasyona gre geni bir penetrasyon alan salar ancak ana malzemede distorsiyon ve sreksizlikler oluma

35

Her iki gazn da avantajlarndan yararlanabilmek iin argon sk sk helyum ile kartrlr. Bu karmlar genellikle demir d alminyum, bakr ve nikel gibi metallerin kaynanda kullanlr. Helyum ana malzeme zerine gnderilen sy arttrr bylece yksek sl iletkenlie sahip kaln levhalarn birletirilmesinde kullanlr. Helyum oran arttka ark voltaj, srama miktar ve kaynak geniliinin nfuziyete oran artar (ekil 5.2.c). En sk kullanlan argon-helyum gaz karmlar iinde % 25-50 ve 75 helyum

bulunanlardr. Helyumun en yksek oranlardaki karm, kaln (50 mm veya 2 in.) plakalarda zellikle alminyum ve bakr malzemelerin kaynanda kullanlr. Yksek kaynak hzlar helyum miktarnn artt gaz karmlaryla elde edilir.

ekil 5.2. Doru Akm Elektrod Pozitif kutupta kullanlarak yaplan kaynaklarda kaynak profili zerine koruyucu gaz karmlarnn etkileri a) Argon ve Argon-Oksijen karm b) Karbondioksit Argon-Karbondioksit karm c) Helyum Argon- Helyum karm 5.2.7. Argon-Oksijen-Karbondioksit gaz ieren bu gaz karm Ksa devre, damlasal ve sprey transfer ekillerinde kaynak yapabilmeyi mmkn klmaktadr. Bu karmlar doru kullanmak iin reticilerin tavsiyelerine uymak gerekir. Argon-Oksijen-Karbondioksit karmlar karbonlu ve alaml eliklerin kaynanda kullanlr. 5.2.8. Argon-Helyum-Karbondioksit Islatma zellii, kaynak banyosunun akkanln arttran argona helyum ve karbondioksit eklenerek ana metale verilen s arttrlr. Helyuma karbondioksit eklendiinde, karbonlu ve dk alaml eliklerin kayna da en az %40 daha iyi sprey transferi oluur. Bunun yannda ana metal yzeyinin kirlenmesinde biraz arttma grlr.

36

Helyum oran %50, 60 getiinde transfer ekli ksa devre ve damlasal transfer ile snrlanr. inde dk oranda Karbondioksit ( %5) bulunduran karmlar korozyon direncinde bir kayp olmakszn paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlr. 5.2.9. Argon-Karbondioksit-Hidrojen Ostenitik paslanmaz eliklerin sprey ve ksa devre transfer biimlerinde kaynak edilmesi iin elde edilmi karmdr. Hidrojenin eklenmesinden dolay bu karmlar karbonlu eliklerin kaynanda kullanlamazlar. ok yksek kaynak hzlarna klsa bile, karbondioksit ve hidrojen ana metale s giriini arttrr ve kaynak damlas eklini iyiletirir (Lyttle, 1998). Hidrojen, asal gazlara eklendiinde ana metale tanan s miktarnn artmasna neden olmakta, bu nedenle de kesme veya oluk ama ilemlerinde ounlukla kullanlmaktadr. Genellikle paslanmaz eliklerin kayna ve plazma kesme gibi baz zel uygulamalarda kullanlamazlar. nk baz malzemeler Hidrojen bazl kombinasyonlara kar hassastr (H2 gevreklii). 5.3. zl Elektrodlarla Kullanlan Koruyucu Gazlar 5.3.1.Karbondioksit Genellikle byk apl (1,6 mm veya 1/16 in.) tel elektrodlarn kullanld kaynakta koruyucu gaz olarak karbondioksit kullanlr. Fakat bazen kk apl elektrodlarla da %100 CO2 kullanlabilmektedir. Ark genellikle stabildir ve metal transfer ekli damlasal transferdir. 5.3.2. Argon-Karbondioksit Kk apl zl elektrodlarla kaynakta (1,6 mm veya 1/16 in.) argon iinde %15 veya 50 CO2 ile oluturulan koruyucu gaz kullanlr. Bu karmlar karbondioksit ile beraber zor kaynak pozisyonlarnda ok iyi kaynak banyosu kontrolu salarlar. Bir zl

37

elektrodun ok iyi performans salamas iin gaz karmlar nerileri elektrod reticilerinin rn listelerinden alnmaldr.

37

BLM ALTI

GAZALTI KAYNAK ELEKTRODLARI

6.1. i Dolu (Masif) Tel Elektrod

6.1.2.mali

Ergiyen elektrodlu gazalt kaynanda metal tel elektrodlar kullanlr. Srekli elektrod diye tabir edilen bu elektrodlar, kural olarak kaynak yaplan metalle ayn tr veya benzer kimyasal bileime sahip olup, souk ekme ilemiyle elde edilirler. Bu ilem iin balang rn, 5,5 ile 6,0 mm apnda scak haddelenmi tellerdir.

ekme ilemi balamadan nce, scak haddelemeden kalan yzey oksitlerinin temizlenmesi iin bir dalama veya mekanik temizleme ilemi uygulanr. malat ileminin ak srasnda bir bakr kaplama yaplmas gerekir. Bir kademede byk bir kesit klmesi salamak mmkn olmadndan ekme ilemi ok kademeli olarak
o

gerekletirilir. Bu srada telin i yapsnda deformasyon sertlemesi oluur ve mukavemet artar, bu nedenle genellikle tele ara tavlamalar uygulanr. Ara tavlamalar 600 ile 650 C arasnda bir rekristalizasyon tavndan oluur. Bu ilem srasnda tellerin yzeyinde yeniden oksit oluumunu nlemek iin tavlama ilemi frnda vakum ortamnda veya koruyucu gaz altnda yaplr.

Bylece yumuayan teller son llerine getirilmek amacyla bir bitirme ekmesi ilemine tabi tutulur.

38

Son ekmeden nce tellerin bakr kaplanmas gerekir. Bu ilem, elektrolitik yntemle veya galvanik bakr kaplama yntemiyle gerekletirilir. Her iki durumda da tel, bakr ieren bir banyoya, rnein bir bakrvitriol/slfirik asit zeltisine daldrlr. Bu banyo iinde Bakr slfat, yzeyden demir atomlarn zer, yerine zeltiden bakr iyonlar geer.

Elektrolitik bakr kaplamada, yzey tabakasnn kalnl uygulanan gerilimden etkilenirken, galvanik kaplamada bu kalnl, zeltide tutma sresi belirler.

Her iki yntemde de oluan bakr tabakas przl

ve gzeneklidir. Bu nedenle

sonradan bir bitirme ekmesi ile przszletirilir ve daha youn hale getirilir.

Bakr tabakas, akm memesindeki gei direncini ve tel ilerletme mekanizmasndaki srtnmeyi azaltr ve yeterli younlukta ise, elik teli atmosferik korozyona kar korur.

Bitirme ekmesinden sonra teller ya dorudan makaralara sarlr veya, daha sonradan makaralara sarlmak zere yaklak 300kglk ara sarmlar haline getirilir.

Masif elektrodlarla kaynakta yksek ark scakl nedeniyle karbondioksit 2 CO2 2CO + O2 denklemindeki gibi karbonmonoksit ve oksijene ayrr, yani oksitleyici bir etki vardr. Dolaysyla bir yandan silisyum ve manganezin yanma kayplarn karlamak, dier taraftan gzenek oluumunu nlemek iin, kaynak teli metaline yeterli miktarda Si ve Mn katlr.

Burada kaynan iyi bir ekilde yaplabilmesi iin masif elektrodlarn baz zellikleri de gstermesi gerekmektedir.

39

Tel yuvarlak olmal ve ap belli toleranslar iinde bulunmaldr, aksi halde dar toleranslarla ienmi anod memesinden telin geiinde zorluklar olabilir. Telin yzeyi dz, temiz ve metal parlaklnda omaldr. Yzeyinde oksit, ya pas ve kir bulunmamaldr. yi bir elektirik akm geii ve daha iyi bir korozyon direnci iin gerekli olan bakr kaplama ok iyi yaplm olamldr. Tel, makaraya zenle sarlmal, mekanik hasarlardan ve bklmelerden korunmaldr.

Ark uzunluuna ve damla gei ekline, kullanlan gazn saf CO2 veya karm gaz olmasna bal olarak elektrod bileiminde bulunan silisyumun %60a ve mangann %50sine varan miktarlar yanar. Mekanik zelliklerinin kontrol bakmndan Cu en fazla %0,3, Al%0,02 , V % 0,05, Zr + Ti % 0,15, Cr, Ni ve Mo % 0,15 olmaldr. Kararl bir ark ve dzgn kaynak grn iin elektrod ap tolerans tel ekme srasnda oluan burulma ve helisleme miktarlar iyi kontrol edilmeli ve zellikle ince elektrodlar iin (0,6-0,8 mm) tel sertlii yeterli olmaldr. 0,8-1,2 mm arasndaki elektrodlar iin ap tolerans 0,01-0,03 mm dir. 1,6-2,4 mm iin 0,01- 0,05 mmye msade edilebilir.

ekil 6.1. Masif tel eletktrodlarn AWSye gre gsterilii (AWS Committee on Structural Welding,1996)

ekil 6.1.de E simgesiyle tel elektrodun MIG/MAG kaynak ynteminde kullanld, yanndaki R harfiyle de bu elektrodun ayn zamanda TIG kaynanda da kullanlabileceini gstermektedir.

40

6.2. Elektrod Seimi

Elektrod ve koruyucu gaz kombinasyonu sonucunda ortaya kan kaynak metalinin bileimi, gereken mekanik ve fiziksel zellikleri karlamak zorundadr.

Elektrod seimini etkileyen en nemli faktr esas metalin fiziksel ve mekanik zellikleri ile kimyasal bileimidir. Esas metalin bu zellikleri bilinmedii zaman grn, arl, magnetik zellii ile kama testi, krma ve kvlcm testi gibi basit atlye testleri ile bu konuda bir fikir edinebilirse de, zellik gerektiren ilerde, kimyasal bileimin muhakkak bir analiz ile saptanmas gereklidir. Elektrod seimi aada belirtilmi olan kriterler gznnde bulundurularak yaplr;

1. Esas metalin mekanik zellikleri : Bu kritere gre elektrod seimi, genellikle esas metalin ekme ve akma mukavemeti gznne alnarak yaplr; baz durumlarda, zellikle ferritik eliklerin kaynanda malzemenin krlma mukavemeti) gznne alnmas gereklidir. tokluunun da (entik darbe

2. Esas metalin kimyasal bileimi : Esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi, zellikle renk uyumunun, korozyon direncinin, srnme direncinin, elektiriksel ve sl iletkenliinin szkonusu olduu hallerde gereklidir. Bunun yansra elikler halinde, snn tesiri altnda kalan blgede, sertleme oluup olumayacann nceden belirlenmesi bakmndan da esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi gereklidir. Genel olarak sade karbonlu ve az alaml elikler halinde elektrod seiminde, esas metalin kiyasal bileimi en nemli faktrdr.

3. Koruyucu gazn tr : Koruyucu gaz olarak asal gaz veya karmlarnn kullanlmas halinde bir yanma kayb szkonusu deildir; buna karn bir aktif gaz, rnein

41

karbondioksit veya aktif gaz + asal gaz karm kullanlmas halinde birtakm yanma kayplar ile karlalr.

Aktif gaz kullanlarak eliklerin kaynatlmas halinde az

miktar demir, oksijen

tarafndan oksitlenir ve ortaya kan demir oksit de bileimindeki mangan ve silisyum tarafndan redklenir; buradaki silisyum ve mangan kayb elektrod tarafndan karlanmak zorundadr, bu nedenle eliklerin kaynanda MIG yntemi iin gelitirilen elektrodlar MAG ynteminde kullanlamaz.

4. Esas metalin kalnl ve geometrisi : Kaynakla birletirilecek paralarn, kaln kesitli veya kark kesitli olmalar halinde, atlamann nlenebilmesi iin kaynak metalinin snek olmas gereklidir; bu durumlarda en iyi sneklii salayan, en iyi kaynak metalini oluturacak ekilde bir elektrod seilmelidir (Tlbenti, 1990).

Kaynakl yapnn ar dk veya yksek scaklklarda, korozif ortamlarda almasnn gerekli olduu hallerde, kaynak metalinin her bakmdan esas metalin zelliklerini yanstmas gerekmektedir. Ayrca kaynak metalinin baz ileve zelliklere sahip olmas istenebilir ve bu husus da elektrod seiminde ok nemli bir rol oynar.

6.3. zl Elektrodlar

MIG/MAG kaynanda kaynak teli bileimi esas metalin bileimine uygun bir kaynak metali verecek ekilde ayarlanmtr. Kaynak teli, koruyucu gaz olarak karm gaz veya karbondioksit kullanlmas halinde, ark blgesinde karbondioksitin ayrmas sonucu ortaya kan oksijenin etkisini ortadan kaldrmak, kaynak banyosunu deokside etmek ve kaynak banyosundaki oksitlerin karbon tarafndan redklenmesini nlemek, esas metalden gelen kkrt ve fosforun olumsuz etkilerini ortadan kaldrmak iin de bileiminde birtakm alam elementleri iermek zorundadr.

42

Bu nedenlerden dolay baz metal ve alamlarn kayna iin istem azl bu tellerin retimini ekonomik klmamaktadr. Baz metal ve alamlarn ise sertlik ve gevreklikleri nedeniyle tel haline getirilmeleri teknolojik olarak mmkn deildir.

6.3.1. mali

zl tel elektrod ile kaynak yntemi esas olarak normal masif elektrodla MIG/MAG kaynanda olduu gibi dolu tel yerine ii z diye adlandrlan ve rtl elektrodlarn rts grevini gren bir madde ile doldurulmu boru eklinde elektrod kullanlan bir MIG/MAG kaynak yntemidir.

zl tel elektrodlarn retiminde elik erit ilk aamada haddelenerek bir U enkesitine sahip hale getirilir. Daha sonra iine mineral ve metalik z doldurulur. Boylamasna eit ll bir dolgu salamak iin bir dozaj cihaznn kullanlmas gerekir. Sonra U-enkesitine sahip erit, kenetli borunun kapatlmas iin tekrar ekilerek kapatlr ve souk ekme veya haddeleme ile istenen son apa getirilir.

ekil 6.2. zl tel imalatnn ak emas

Bu elektrodlarn saladklar stnlkler unlardr:

43

Yksek bir ergime hzna sahiptirler, dolaysyla daha yksek kaynak hzlarnda kullanlabilirler. nce apl elektrodlar kullanlarak her pozisyonda kaynak yaplabilir. Baz tr zl elektrodlarda koruyucu gaz kullanmna gerek yoktur, bu da tesisatn basitletirilmesine olanak salar. rtl elektrodlarn btn avantajlarna sahiptirler. Buna karn, koan kayb elektrod deitirme zaman kayb gibi dezavantajlar yoktur.

ekil 6.3. AWS A.5.20.ye gre zl elektrodlarn gsterilii (AWS Committee on Structural Welding,1996)

44

ekil 6.4. Uygulamada zl tel elektrod kesitleri (Alper Glsz, 2000)

zl elektrod ile kaynak uygulamalarnda, boru eklinde eriyen elektrod ile i paras arasnda oluan ark, kaynak iin gerekli sy salar, iyonize olmu gaz ortamn kateden elektirik akm ark oluturur; Gerilim altnda gaz moleklleri ayrr ve atomlar elektron kaybederek iyonlar. Bu ekilde pozitif gaz iyonlar, pozitif kutuptan eksi kutba elektronlarda negatif kutuptan pozitif kutba doru hzla hareket eder. Ark ssnn % 95i elektronlar %5 i iyonlar tarafndan tanr ve arkn scakl gerek elektrodun ve gerekse de i parasnn erimesini salar.

Kaynak blgesinde ergimi metal ya dardan uygulanan bir koruyucu gaz rts, ya da zn dekompozisyonu sonucu ortaya kan bir koruyucu gaz atmosferi tarafndan korunur; Grld gibi burada z, aynen rtl elektrodtaki rtnn grevini stlenmektedir. Erimi elektrod metali ark tarafndan kaynak banyosuna tanr ve katlaan banyo zerinde de kolaylkla temizlenbilen bir cruf tabakas oluur (ekil 6.5) (Grcan, 1985).

ekil 6.5. zl tel elektrod ile kaynakta ark blgesi

45

Doru akm kullanlan zl elektrod uygulamalarnda ters ve dz kutuplama yaplabilir. Koruyucu gazla beraber kullanlan trdeki elektrodlar genellikle ters kutuplama ile kullanlrlar, ters kutuplamada (elektrod pozitif kutupta) daha derin nfuziyet elde edilmektedir.

zl elektrod ile kaynak donanm prensip olarak bir MIG-MAG donanmdr. zl elektrodlar ile kaynakta koruyucu gazla kullanlmas halinde asal, aktif veya karm gazlar kullanlmaktadr.

Aktif koruyucu gaz olarak zl elektrod ile kaynakta CO2 kullanlr. Kaynak arknda 2 CO2 2CO + O2 eklinde ayrma gsterir ve oksitleyici bir karaktere sahip bu gazn etkisi, ze katlm olan deoksidasyon elementlerince karlanr ve oluan oksitler banyonun yzeyinde toplanarak crufa katlr. CO2 nin koruyucu gaz olarak kullanlmas halinde, elektrodun kaynak banyosuna kaynak metali iletimi damlasal geile olur.

Argon+CO2 karmlarnn kullanlmas ile sarama minimuma iner ve elektrodlarn i parasna kaynak metali iletimi de daha ince damlalar halinde olur. zl elektrodlarda koruyucu gaz olarak % 75 Argon- %25 CO2 karm da kullanlr. CO2 ile kullanlmak zere retilmi zl tellerin bu tr karm gazlar ile kullanlmas halinde kaynak dikii mangan, silisyum ve dier deoksidasyon elementlerince zenginleir ve bu da mekanik zellikleri etkiler. Argon oksijen karmlar kaynak metalinin arkta sprey eklinde tanmasn salar srama en aza iner; bu karm gazlar zellikle paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlr.

zl elektrod ile kaynakta, elektrod seiminde u hususlar gznnde bulundurulur: Esas metalin mekanik zellikleri, Esas metalin kimyasal bileimi, Kaynak pozisyonu, Kaynak akm,

46

Kaynak az dizayn, Para kalnl ve geometrisi, Kullanma koullar ve artlar, malat ve iletme artlar. zden beklenen grevler unlardr:

Kaynak banyosunun kimyasal bileimini ayarlayarak kaynan mekanik, metalurjik ve korozyon zelliklerinin salanmas, Kaynak banyosunu atmosferdeki azot, oksijen ve hidrojenden koruyarak salkl bir kaynak metalinin olumasnn salanmas, Cruf-Banyo reaksiyonlar ile kaynak banyosundaki yabanc maddelerin en aza indirilmesi, Sv banyo zerinde bir cruf oluturup soumay kontrol altnda tutmak, eitli pozisyonlarda kaynak yapmaya olanak salamak ve kaynak dikii yznn formunu kontrol altnda tutmak, Arkn stabilizasyonunu salamak, sramay azaltmak, erime hzn sabit tutmak (Engindeniz, 1995).

Btn ergitme kaynak yntemlerinde olduu gibi, zl elektrodla ark kaynanda da kaynak az hazrlamak gereklidir. Bu yntemde kaynak az dizayn edilirken gznnde bulundurulmas gereken en nemli husus koruyucu gaz kullanlp kullanlmayacadr. Koruyucu gaz kullanlmas halinde daha iyi bir nfuziyet elde edildiinden, daha dar bir kk aral ve daha yksek bir kk ykseklii seilir. Az as genelde rtl elektrodla kaynaktakine gre daha dardr. Az dizaynnda dier kaynak yntemlerinde olduu gibi kaynatlan metalin tr, kalnl, birletirmeden beklenen mukavemet, kaynak pozisyonu, dikiin bulunduu yere eriilebilirlik gznnde bulundurulmaldr.

Uyulamada zl tel elektrod ile kaynak ynteminin salad avantajlar yle sralayabiliriz:

47

Basit kaynak az hazrl gerektirir, Yksek ergime hzna sahiptir, daha az paso ile kaynak yapma olana salar, Derin nfuziyetli ve yzey dzgnl ok iyi kaynak dikileri elde edilir, zel ntemizleme ilemlerine gerek gstermeden, oksitli, pasl yzeylerin dahi kaynak edilmesine olanak salar, z iine ilave edilen alam elementleri yardm ile her malzeme iin istenilen bileimde kaynak metali verecek elektrod retmek mmkndr; ayrca teknolojik bakmdan tel halinde ekilemeyen alamlar iinde benzer ekilde elektrod retmek mmkndr. Birok alaml elii argon yerine karbondioksit kullanarak kaynatmak mmkndr, Elektirik enerjisi tketimi dier yntemlere gre daha azdr, Doldurma ilemlerinde koruyucu gaz kullanmadan kaynak yaplarak doldurulan ksmlarda nitrrler oluturup, anmaya daha dayankl dolgular elde edilir.

zl tel elektrodlar ile kaynak yntemi sahip olduu stnlkler ve sunduu eitli kolaylklar nedeniyle her geen gn uygulama alnn geniletmektedir (Tlbenti, 1990).

48

BLM YED

DENEYSEL ALIMALAR

7.1. Kullanlan Malzemelerin zellikleri 7.1.1. Ana Malzeme ( Paras) Deneylerde kullanlan ana malzeme karbonlu eliktir. Karbonlu elikler birok endstri kolunda kullanlan malzemelerdir. Bunda, bu eliklerin dk maliyeti, yeterli mekanik zellikleri ve eitli ekillerde ve ebatlarda (plaka levha, tp, boru vb.) kolayca bulunabilmesi ok nemli etkenlerdir. Karbonlu eliklerinin ierisinde yksek miktarda demir olmakla beraber fiziksel zelliklerine etki eden kk miktarda alam elementleri veya artk elementler (retim yntemlerinden gelen) bulunur. Fakat bu elikler iin asl nemli olan ierdii karbon miktardr. eliklerde karbon miktar, eliin sertliine, mukavemetine ve ekil deitirme kabiliyetine etki eder (Bean, 1993) Karbon oran %0,22 den az olan elikler kolay kaynak edilebilirler bu ayn zamanda kaynak edilebilirlik iin snr deeridir. Bu snrlandrmann nedeni Is Tesiri Altndaki Blgenin, yani kaynak banyosuna yakn blgelerdeki malzemenin sertleme eilimidir. Bu blgelerde souma hz kritik bir deere ulatnda malzeme krlgan martenzite dnr. Dolaysyla eliin karbon miktar ne kadar yksekse, oluan martenzit yzdesi o kadar fazla ve malzeme o kadar sert ve gevrek olur (Bargel, Schulze, 1993). eliklerde Silisyum, mangan, fosfor ve kkrt kaynak kabiliyetini zorlatran, Bakr, Nikel, Krom ve Molibden ise kaynak kabiliyetini iyiletiren alam elementleridir (Rende, 1996).

49

Tablo 7.1. Ana malzemenin kimyasal bileim oranlar

Malzeme erisindeki % Miktar C, max. 0.1058 Mo,Ni,Cr 0.0000 Si, max. 0.0968 Cu 0,0232 Mn,max. 0.5566 Al 0,0257 P, max. 0.0168 Fe 99,1141 S, max. 0.0078 V 0.0317

7.1.2.Kullanlan Elektrodlar 7.1.2.1. Masif Elektrod (i dolu Tel) SG 2 Gazalt Kaynak elektrodu genel olarak yap eliklerinin kaynanda kullanlmaktadr. Bu nedenle zellikle kaynakl imalat sektrnde geni bir kullanm alanna sahiptir. Genel kullanm alann sralayacak olursak: elik konstrksiyon ve makina yapmnda Gemi, kazan, tank ve boru kaynaklarnda nce taneli eliklerin kaynanda, nce sac, elik mobilya, kaporta, egzost ve karoseri kaynaklarnda kullanlr. Elektrodun standart gsterilii: TS 5618 EN 440 DIN 8559 AWS A 5.18 Elektrod ap : SG 2 : G3 Si 1 : SG 2 : ER 50 S-6 : 1,0 mm Si:0,85 % Mn:1,45 %

Kaynak Telinin bileimi - C : 0,10 %

Tablo 7.2. SG2 masif tel elektrodun mekanik zellikleri

Akma Mukavemeti A (N/mm2) ekme Mukavemeti, m, N/mm entik Darbe Enerjisi min. (ISO-V/-30 oC) Uzama Miktar, min., %

Min. 420

540-640

47J

22

50

7.1.2.2. Rutil Karakterli zl Tel Makine, gemi ve konstrksiyonlarn her pozisyondaki kaynaklar iin kullanlr, crufu abuk katlar. Yksek mekanik zelliklere sahip, dzgn, entiksiz ve rntgen emniyetli dikiler verir. Her pozisyonda yksek akm iddetinde allabildiinden ve erime gc yksek olduundan byk ekonomi salar. Koruyucu gaz olarak CO2 veya Ar/ CO2 gaz karmlar kullanlr. Elektrodun standart gsterilii: TS 5618 DIN 8559 AWS A 5.20 Elektrod ap : SG R 1- C Y 42 43 : SG R 1- C Y 42 43 : E 71 T- 1 : 1,6 mm Si:0,50 % Mn:1,30 %

Kaynak Telinin bileimi - C : 0,06 %

Tablo 7.3. Rutil Karakterli Tel Elektrodun mekanik zellikleri

Akma Mukavemeti (N/mm )
2

ekme Mukavemeti, Rm, N/mm

entik Darbe Enerjisi (ISO-V/-30 C)

o

Uzama Miktar, min., %

Min. 420

520-600

min. 50J

min22

7.1.2.3. Bazik Karakterli zl Tel zellikle alaml ve az alaml yap elikleri ile ince taneli eliklerin otomatik ve yar otomatik kaynanda kullanlr. Sakin bir ark, derin nfuziyeti ve gzeneksiz dikii vardr. Koruyucu gaz olarak CO2 veya Ar/ CO2 gaz karmlar kullanlr.

Elektrodun standart gsterilii: TS 5618 DIN 8559 : SG B 1 C Y 42 54 : SG B 1 C Y 42 54

51

AWS A 5.20 Elektrod ap

: E 71 T-5 : 1,6 mm Si: 0,55 % Mn: 1,35 %

Kaynak Telinin bileimi - C : 0,05 %

Tablo 7.4. Bazik tel elektrodun mekanik zellikleri

Akma Mukavemeti (N/mm )
2

ekme Mukavemeti, Rm, N/mm

entik Darbe Enerjisi (ISO-V/-30 C)

o

Uzama Miktar, min., %

Min. 420

520-600

min. 50J

min24

7.2. Mekanik zelliklerin Belirlenmesi Deney numunelerinin hazrlanabilmesi iin ncelikle i parasndan 34 adet 150X250 ebatlarn numuneler kesilerek 60o lik kaynak az almtr. Daha sonra kaynak edilecek olan yukardaki ebatlarda iki adet numune karlkl olarak kk aral 2 mm boluk kalacak ekilde birletirilmi, numunelerdeki arplmalarn (distorsiyonlarn) nlenmesi maksadyla da konstrktif nlem olarak numuneler kenarlarndan birer para ile kaynaklanarak sabitlenmitir. Kaynak banyosunun kaynak azn ergiterek aa akmasn engellemek maksadyla kaynak esnasnda bakr altlk kullanlmtr. Bakr altlk kaynak dikilerindeki sarkmalar engellemenin yansra kaynak banyosundaki s transferini de salayarak arplmalar engeller.

52

ekil 7.1. Kaynak edilecek i paras ve kaynak aznn almas Kaynak yapmak iin optimum kaynak parametrelerini belirlemek maksadyla denemeler yaplm ve buna gre tellere gre uygun kaynak akm ve gerilimi, tel srme hz ve ilerleme (kaynak) hzlar Tablo 7.5deki gibi elde edilmitir. Tablo 7.5. Tellere gre her paso iin uygun kaynak parametreleri Kaynak Paso 1. Paso Masif Tel 2. Paso 3. Paso Bazik zl Tel 1. Paso 2. Paso 3. Paso Rutil zl Tel 1. Paso 2. Paso 3. Paso Akm (A) 150 175 175 275 300 350 300 300 300 Kaynak Gerilimi (V) 28 28 28 25 25 28 25 25 25 Kaynak Hz (cm/sn) 25 25 25 45 45 45 40 40 40

53

7.2.1. Uygulanan Mekanik Test Yntemleri Bir malzemenin mekaniksel ve fiziksel zellikleri onun bir dizaynda uygulanabilirliini belirlemektedir. Kaynakl birletirmelerin dizaynnda temel sorun eitli ykler altnda metalik 1973). 7.2.1.1. Vickers Sertlik Deneyi Sertlik bir maddenin bir baka cismin batrlmasna kar gsterdii direntir. Batrlan cismin (deney ucu) biim ve sertlii ile uygulanan ykn tr ve bykl batma olayn etkilediinden sertlik deeri verilirken kullanlan deneyin adnn verilmesi zorunludur. Kaynakl birletirmelerde, parann sertliinde sl etki nedeniyle Is Tesiri Altndaki Blgede (ITAB) bir deiim gzlenir. Bu sertlik deerlerindeki deiim eitli sertlik deneyleriyle tespit edilmektedir. Deneylerde kullanlan sertlik deneyi Vickers sertlik yntemidir. malzemenin davrannn belirlenmesidir. Malzemenin bu zellikleri standartlatrlm test yntemleri ve ekipmanlar ile bulunur (Lincoln Electric Company,

ekil 7.2.Vickers deney ucu ve alar (Bushan at al., 1991)

Bu yntemde ekil 7.2de gsterildii gibi yzleri arasnda 136o lik bir a bulunan kare tabanl bir piramit u kullanlr. Sertlik, mikroskoptaki iz kegenlerin uzunluunun

54

llmesi ve bunlarn ortalamasnn alnarak HV=0,102

F d2

bantsndaki yerine

konulmasyla hesaplanr. Bir mikrosertlik testinde 1 g ile 120 g arasndaki ykler uygulanr. Vickers sertlik deneyinin kullanm alan ok genitir; ok yumuak ve ok sert malzemelerde olduu gibi ok ince paralar iin de uygundur. 3 HV (kurun) ile 1500 HV (sert metal) arasndaki sertlik deerleri elde edilebilir. Bu yntemin kullanmnn yaygnlamasndaki en nemli faktr kk izlerde ve yklerde bile kare kegenin ok hassas olarak llebilmesidir.

ekil 7.3. Kaynakl birletirmenin ana malzemeden kaynak dikii merkezine kadar olan sertlik deiimi

55

7.2.2.2. ekme Deneyi ekme deneyinde deney sonularnn karlatrlabilmesi iin deney numuneleri standartlatrlmtr. ekme deneyinde ykleme hz belirli snrlar ierisinde kalmaldr. ekme zorlamalar altnda anma gerilmesinin birim uzama ile kopmaya kadar deiiminin oluturduu diyagrama gerilme ekil deitirme diyagram denir. ekme deneyi ile saptanan ekil deitirme byklkleri ve mukavemet byklkleri tespit edilir. Bu ekil deitirme byklkleri (kopmadaki uzama yzdesi, niform uzama yzdesi ve kesit daralma yzdesi) malzeme davrannn incelenmesinde ok nemlidir. Konstrksiyonlarn boyutlandrlmasnda ykleme snrlarn belirleyen mukavemet byklklerinden yararlanlr. Bu mukavemet byklklerinin en nemlileri plastik blgede oluan akma dayanm ve gerilme ekil deitirme diyagramnda en yksek gerilmeyi gsteren ekme dayanmdr.

ekil 7.4. ekme deneyi cihazna numunenin yerletirilmesi

56

ekil 7.5. Kaynakl birletirme ekme test numunesi

ekil 7.6. Tm kaynak metali ekme numunesi (AWS 4.8.3.6) Tablo 7.6. Kaynakl birletirmelerin ekme dayanm deerleri Numune No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Rutil Elektrod (N/mm2) 327 329 319 331 331 335 370 342 326 338 Bazik Elektrod (N/mm2) 368 346 336 343 409 429 367 363 356 388 Masif Elektrod (N/mm2) 284 344 299 291 327 344 350 285 307 328 Kopma Blgesi Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede

57

500 450 400

ekme Dayanm (N/mm2)

350 300 250 200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

Numune No

ekil 7.7.Kaynakl birletirmelerin ekme deneyi sonucu elde edilen ekme dayanm diyagram Tablo 7.7.Kaynakl birletirmelerin Akma mukavemeti deerleri Numune no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Rutil Elektrod (N/mm2) 225 225 220 225 226 229 223 228 226 228 Bazik Elektrod Masif Elektrod (N/mm2) (N/mm2) 260 229 245 245 235 262 285 240 237 236 241 229 233 233 233 234 223 210 236 236

58

300 250
Akma Mukavemeti (N/mm2)

200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Numune No
Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

ekil 7.8. Kaynakl birletirmeye ait Akma dayanm diyagram Tablo 7.8. Kaynakl birletirmenin Kopma uzamas deerleri Numune no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Rutil Elektrod (%) 20 21,1 22,3 22,3 22,3 23,5 23,5 23,5 24,7 24,7 Bazik Elektrod (%) 24,7 24,7 25,8 25,8 27 27 28,2 28,2 28,2 29,4 Masif Elektrod (%) 20 20 21,2 21,2 21,2 21,2 21,2 22,3 23,5 23,5

59

35 30 25 Birim Uzama (%) 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Numune No

Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

ekil 7.9. Kaynakl birletirmeye ait Kopma uzamas diyagram Tablo 7.9. Tm kaynak metaline ait ekme Dayanm deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Masif Elektrod (N/mm2) 485 494 486 498 510 Rutil Elektrod (N/mm2) 532 528 528 520 526 Bazik Elektrod Kopma Blgesi (N/mm2) 545 Ana malzemede 531 538 533 535 Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede Ana malzemede

550 540

ekme Mukavemeti (N/mm 2)

530 520 510 500 490 480 470 460 450 1 2 3 4 5

Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

Numune No

ekil 7.10. Tm kaynak metaline ait ekme dayanm diyagram

60

Tablo 7.10. Tm kaynak metaline ait Akma mukavemeti deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Masif Elektrod (N/mm2) 392 372 366 384 405 Rutil Elektrod (N/mm2) 425 420 440 420 416 Bazik Elektrod (N/mm2) 466 442 438 431 438

500

Akma Mukavemeti (N/mm2)

450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1 2 3 4 5

Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

Numune No

ekil 7.11.Tm kaynak metaline ait Akma mukavemeti diyagram Tablo 7.11. Tm kaynak metaline ait Kopma uzamas deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Masif Elektrod (%) 21,73 22,58 23,4 25 22,58 Rutil Elektrod (%) 23,4 25 22,58 23,4 21,7 Bazik Elektrod (%) 24,22 25 28 26,5 25

61

30

25

Yzde Uzama (%)

20

15

10

Rutil Elektrod
5

Bazik Elektrod Masif Elektrod

0 1 2 3 4 5

Numune No

ekil 7.12. Tm kaynak metaline ait Kopma uzamas diyagram 7.2.2.3. entik Darbe Deneyi entik darbe deneyi darbeli ykler altnda bir malzemenin krlmas iin gerekli enerji miktarnn belirlenmesini bulmak iin yaplr.

ekil 7.13. entik darbe deneyi cihaznn alma prensibi (Louisiana Technic University, 1999) entik darbe deneyi sarkal vurma cihaznda yaplr. Cihazn sarka ekici nceden belirlenmi bir ykseklikten der ve en alt noktada arka yzne vurduu entikli deney numunesini krlmaya zorlar. Bu srada vurma hz 4 m/s ile 7 m/s arasnda olmaldr.

62

Bu yntemle elde edilen entik darbe ii, farkl i yaplardaki birok malzeme iin scakln bir fonksiyonu olarak deiir. Bu nedenle entik darbe ii bulunurken standartlara gre belirlenmi scaklklarda deney yaplr.

ekil 7.14. Charpy entik darbe numunesi Tablo 7.12. Kaynakl balantnn Charpy entik darbe deneyi sonular (ISO-V / 20 oC) Numune 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Masif Elektrod (kJ) 103 130 130 132 139 141 162 163 162 176 Rutil Elektrod (kJ) 95 96 100 104 120 129 147 160 152 164 Bazik Elektrod (kJ) 118 133 135 139 150 148 170 206 218 224

63

250

200 entik Darbe i (kJ

150

100

50

Rutil Elektrod Bazik Elektrod Masif Elektrod

0 1 2 3 4 5 6 Numune No 7 8 9 10

ekil 7.15. Charpy entik darbe ii diyagram 7.3. Kaynak Parametrelerinin Kaynaa Etkileri Kaynak parametrelerinin kaynak dikiinin formuna ve nfuziyetine etkilerini aratrrken kaynak ncesi belirlenen parametreler belirlenmitir. Bu parametreler; elektrod olarak Trk Standartlarna ve Alman Standartlarna gre (TS 5618 ve DIN 8559e gre) SG 2 olarak adlandrlan masif tel elektrod, koruyucu gaz olarak da CO2, elektrod ap 1 mm ve elektrodun bal olduu kutup pozitif olarak belirlenmitir.

64

a) 23 V

b) 26 V

c) 27 V

d) 30 V

e) 33 V

ekil 7.16. Kaynakta gerilime bal olarak kaynak nfuziyeti ve diki geniliinin deiimi (Kullanlan akm I = 140 A, Kaynak hz=7,5 mm/s (45 cm/dak)).

65

Tablo 7.13. Kaynak Gerilimine bal olarak nfuziyet ve diki genilii deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Nfuziyet Miktar (mm) 3,0 3,0 3,1 3,3 3,4 Diki Genilii (mm) 6,7 8 9 11,4 14,2 Kaynak Gerilimi (V) 23 26 27 30 33

16 14 12 10 (mm) 8 6 4 2 0 23 26
27
Gerilim (V)
Nfuziyet Miktar Diki Genilii

30

33

ekil 7.17. Kaynak gerilimi deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi

66

a) 145 A (9)

b) 180 A (12)

c) 200 A (14)

d) 220 A (16)

e)250 A (20)

ekil 7.18. Tel srme hz yani akm iddetine bal olarak kaynakta nfuziyet deiimi (Kaynakta kullanlan gerilim U = 30 V, Kaynak hz 45 cm/dak)

67

Tablo 7.14. Kaynak akm iddetine bal olarak nfuziyet ve diki genilii deiimi deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Nfuziyet Miktar (mm) 3,6 4,2 4,6 5,2 7 Diki Genilii (mm) 11,8 12,0 12,2 12,5 12,6 Kaynak Gerilimi (V) 145 180 200 220 250

18 16 14 12 (mm) 10 8 6 4 2 0

Nfuziyet Miktar Diki Genilii

145

180

200
Kaynak Akm (A)

220

250

ekil 7.19. Kaynak akm iddetinin deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi

68

a) 4,2 mm/s (25 cm/dak)

b) 5,8 mm/s (35 cm/dak)

c) 7,5 mm/s (45 cm/dak)

d) 9,1 mm/s (55 cm/dak)

e) 10,8 mm/s (65 cm/dak)

ekil 7.20. Kaynak hzna bal olarak nfuziyetin deiimi (Kaynakta kullanlan gerilim U = 30 V, Akm I = 180 A)

69

Tablo 7.15. Kaynak hznn deiimine gre nfuziyet ve diki genilii deerleri Numune No 1 2 3 4 5 Nfuziyet (mm) 3,5 3,8 4,2 3,4 2,6 Diki Genilii (mm) Kaynak Hz (cm/dak) 14,4 13,8 11 9 8 25 35 45 55 65

16 14 12 10 (mm) 8 6 4 2 0

Nfuziyet Miktar Diki Genilii

25

35

45
Kaynak Hz (cm/dak.)

55

65

ekil 7.21. Kaynak hznn deiimine bal olarak nfuziyet ve diki geniliinin deiimi

70

BLM SEKZ

SONU

8.1. Sonu Bu almada gazalt kaynak ynteminde kaynak parametrelerinin kaynak dikii geometrisine etkileri ve masif ve zl telle yaplm gazalt kaynak dikileri karlatrmal olarak incelenmitir. Elde edilen sonular aadaki gibi sralanabilir: Gerilim arttrldnda (dier parametrelerin sabit olduu kabul edilmitir), ark boyu uzamakta, bunun sonucunda ark kesiti byyeceinden birim alana den enerji younluu azalmaktadr, ancak E =

U ve F=q.E den elektronlarn kinetik enerjileri l

artacaktr. Dolaysyla bu iki durum birbirini yaklak olarak dengelediinden nfuziyet hemen hemen hi deimemektedir.

Akm arttrldnda (dier parametreler sabit tutularak), elektron adedi artmakta ve bu nedenle kaynaktaki nfuziyet miktar artmaktadr, fakat diki genilii deimemektedir.

Gerilim arttrldnda, akmn tam sabit kalmad yani akmn ok az miktarlardaki deiimi nedeniyle nfuziyet miktarnda da ok az bir deiim olmaktadr. Ayn ekilde akm arttrldnda da diki geniliindeki ok az miktardaki deiimde gerilim etkisi nedeniyle olmaktadr.

Yksek veya dk kaynak hzlarnda nfuziyet azalmakta yalnzca optimum bir hzda nfuziyet maksimum olmaktadr. Kaynak hz dk olduu zaman, birim zamanda

71

birim boya ylan kaynak metali miktar artmakta ve kaynak banyosu bymektedir. Bu kaynak banyosu ok akkan halde olduundan arkn nne doru akmakta ve bu da nfuziyetin azalmasna, kaynak dikiinin genilemesine neden olmaktadr. Kaynak hznn artmas ise birim boya verilen snn azalmasna ve dolaysyla esas metalin ergime miktarnn azalmasna neden olmakta, bu da nfuziyetin ve diki geniliini azaltmaktadr.

zl tellerle yaplm hem kaynakl balantdan ve hem de tm kaynak metalinden elde edilen numunelerin olan bazik zl teldir. mekanik zellikleri masif telle elde edilen mekanik zelliklere nazaran ok daha iyidir. zl teller arasnda ise mekanik zellikleri en iyi

Sertlik taramas sonularnda en dk sertlik deerlerinin masif telde, en yksek sertlik deerlerinin de rutil zl telde olduu grlmtr. Fakat masif tel dk sertlii nedeniyle rutil zl tele nazaran daha yksek entik darbe dayanmna sahip olduu tespit edilmitir.

Bazik zl tel yksek mukavemet deerleri ve orta sertlik deerleriyle en yksek entik darbe dayanmna sahiptir.

zl teller, kaynakta kullanlan yksek akm younluu nedeniyle yksek ergime hzna sahiptir. Bu da hem yksek kaynak hzlaryla kaynak yapabilmeye ve hem de daha az pasoda kaynak yapabilmeye olanak salamaktadr.

zl tel elektrodlarla daha przsz bir yzey elde edilmektedir. Bunun nedeni ise zl tel elektrodlarn arknn daha stabil olmas yani srama miktarnn ok dk olmasdr. Bu ayn zamanda verimin masif elektroda gre daha yksek olmasn salamaktadr.

72

REFERENSLAR

Ank, S., Adsan, K., Macun, A., Tmer, T.,& Grcan, M. (1980) Gazalt Kaynak Teknikleri Seminer Notlar. stanbul Ank, S., Dikiciolu, A.,& Vural, M.(1984). Koruyucu Gaz Altnda Kaynak ve Alminyumun MIG Kayna, Kaynak Teknii Dernei Yayn Ank, S. (1986). Gazalt Kaynak Teknikleri. SEGEM Yaynlar ANIK, S., (1982). Kaynak Teknii Cilt 2. stanbul. T Yaynlar. ANIK, S.,& VURAL, M. (1997). Gazalt Ark Kayna. stanbul. Gedik Yaynlar. AWS Committee on Structural Welding. (1996). Structural Welding Code-Steel, Florida. Bean, H.S. (1993).General Properties of Materials. United States Carnegie Mellon University. Bergel, H-J.,&Schulze, G. (1993). Malzeme Bilgisi (Gle, .,&Aran, A.).stanbul. T Yaynlar Bushan, Bharat.,& B.K. Gupta.(1991). Handbook of Tribology. New York.McGraw Hill Inc. Cary, H. B.(1998). Modern Welding Technology 4 th. Ed. Prentice-Hall Cary, H. B. (1989). Modern Welding Technology 2th Ed. Prentice-Hall,

73

Chiarelli M., Lanciotti A.,& Sacchi, M. (1999). Fatigue resistance of MAG Welded steel elements Dept. of Aerospace Eng., University of Pisa, Italy Doschu, K. E. (ubat, 1968). Control of Cooling Rates in Steel Weld Metal. Welding Journal. P495. North, T.H. (1990). Advanced Joining Technologies. Eager, T. W. The physics of arc welding processes, Massachusetts Institute of Technology Engindeniz, E. (1995). Gazalt zl Telleri le Mag-Orbital Kayna Seminer Notlar Eryrek, B. (1998). Gazalt (MIG/MAG) Kayna. stanbul. Askaynak Yaynlar. European Standart (EN 439). (1990). Gases for Gas Shielded Arc Welding and Cutting. Gourd, L., M. (1996). Kaynak Teknolojisinin Esaslar, (Eryrek, B., Bodur, O.,& Dikiciolu, A.). stanbul. Birsen Yaynevi. Glsz, A., (2000). zl tel elektrodlarn nemi ve kaynak zellikleri, Mhendis ve Makina, No:488. p:35-40. Grcan, M., (1985). Gazalt Kaynak Teknikleri Seminer Notlar, SEGEM. Ankara Jackson, C. E. (May, 1960). The Science of arc Welding, Part II, Welding journal. p177 Karadeniz, S. (1985). Kaynak Makinalar. Ankara. SEGEM Yaynlar Karadeniz, S. (1990).Plazma Teknii.Ankara. TMMOB Makine Mhendisleri Odas Yaynlar Karadeniz, S.,&Gnay, H. (Eyll 2000). Kaynak Makinalarndaki Son Gelimeler Ve Kaynak Kalitesine Etkileri. Mhendis ve Makina-448. p:31 Karadeniz, S. (2000). Kaynak Makinalar, zmir. DEU Yaynlar.

74

Karadeniz, S. (2000). Kaynak Yntemleri: Ergitme Kayna, ZMR, DEU Yaynlar Karadeniz, s. 16.mays 2001. (Personal interview). Koma, E. (1995). Gaz Metal Ark Kayna. Mhendis ve Makina-Kaynak zel Says-2. Say 428, Lancaster, J. F. (1984). The Physics of Welding, International Instutute of Welding. Elmsford, N.Y. Pergamon Press Louisiana Technic University. (1999). Mechanical Engineering Engineering Materials Laboratory Course Paper. California. Rende, H. (1996). Makine Elemanlar Cilt 1. Se Yayn ve Datm, stanbul. Lyttle, K. A. (2000). Shielding Gasses. Praxair nc The Lincoln Electric Company (1973). The Procedure Handbook Of Arc Welding Twelfth Edition. Ohio. Tusek, J.,& Suban, M. (2000). Experimental Research of The Effect of Hydrogen in Argon Gas a Shielding Gas in Arc Welding of High-Alloy Stainless Steel, International Journal Of Hydrogen. Welding Institute of Ljubljana, Slovenia Tlbenti, K. (1998). Gazalt Kaynak Yntemi. stanbul. Arctech Tlbenti, K. (1990). Mg-Mag Eriyen Elektrod ile Gazalt Kayna. stanbul. Gedik Holding Yaynlar U.S. Army Ordnance Center and School(1995) Operators Circular for welding Theory and Application, U.S. Abardeen Goverment Printing