ETM BLMLER

GELM PSKOLOJS
ou kez birbiriyle kartrlan "byme" ile "gelime" szckleri, gerekte birbirinden farkl kavramlardr. Yapsal art dile getiren "byme", bedende gerekleen saysal deiiklikleri iermektedir (kilo, boy art gibi). ocuk, sadece fiziksel olarak bymekle kalmaz, ayn zamanda onun beyniyle i organlarnn yap ve byklnde de deimeler olur. Beynin geliimi sonucu, ocukta giderek artan bir renme, anmsama ve muhakeme yetenei oluur. Bylelikle fiziksel byme ile birlikte, ocuk, zihinsel olarak da geliir. Bununla birlikte, geliim deiikliklerin nicelii yannda, niteliini de iermektedir. Geliim kavram, dzenli, uyumlu ve srekli bir ilerlemeyi dile getirmektedir.leriye dnk belirgin bir ilikiyi de kapsar. Baka bir deyile, geliim yzleri arasnda bir btnleme sz konusudur. Ksaca geliim, sadece saysal lmlerle aklanamayan, birok yap ve ilevi btnletiren karmak bir olgudur. Bu btnleme nedeniyle, geliimin her evresi kendinden bir sonraki evreyi de dorudan etkiler. Bylelikle hiyerari, btnleme ve yapsal bant, geliim evrelerinin temel zellikleri arasndadr. Yaplan gzlem ve almalar, belli geliim dnemlerinde ocuklarda ortak bir takm davran kalplarnn bulunduunu ortaya koymaktadr. Bu ortak yanlarn bilinmesinin ocuk eitiminde izlenecek yntemi belirleme asndan yarar byktr. Yakn zamana kadar ocuk geliimine ilikin almalar, ocuun doumuyla birlikte balarken, son zamanlarda, doumdan sonraki geliim biimini etkilemesi nedeniyle, doum ncesi dnemine de nem verildii grlmektedir. Bir yetikinin nitelii olan "Olgunluk", yapsal deiikliklerin tamamlanmas eklinde ka-rakterize olur. Baka bir deyile, olgunluk, organizmann temelindeki potansiyel glerin greve hazr bir duruma ulatklarn gsterir. Geliimin baz yzlerinde yapsal ve ilevsel olgunluun olduka erken yalarda grlmesine karn, geliimin dier yzlerinin daha sonra tamamland dikkatimizi eker. rnein, duyu organlarnn ilevlerini doumla birlikte yapmalarna karlk, cinsel organlarn ergenlie kadar bu olgunlua eriemedikleri grlr. Tm davranlar temelde biyolojik yap iinde gerekleir. Bu nedenle biyolojik yap hakknda ne kadar ok bilgi edine bilirsek, davran anlamamz da o lde kolay olur. Beden oranlarndaki deiikliklere bakldnda, bu byme ve deiimlerin kkeninde kaltm ve evre faktrlerinin rolnn byk olduu grlr. Geliim sreci iinde tm ocuklar ayn geliim yolunu izlerler. ocuk komadan nce yrr, yrmeden nce emekler. Ancak ocuklarn geliim hzlarnn bu davranlar baarmak zere geirdikleri srenin bireyden bireye deitii grlr. Baz ocuklar, dierlerine oranla daha hzl geliirler. Bu avantaj, genellikle kalc ve sreklidir. rnein, geliimin ilk yllarnda uzun boylu olan ocuklar, bunu izleyen yllarda da bu zelliklerini korumay srdrrler. Yine akranlarna oranla becerileri daha fazla gelimi olan ve geliimin baz yzleri asndan daha erken olgunlam olan ocuklar, genellikle geliimin dier yzlerinde de stn olan ocuklardr.

GELMN TEMEL LKELER Geliimdeki 5 temel kavram yle zetlenebilir: 1. Geliim, dinamik bir olgudur. 2. Geliimde, genetik yapnn bir sonucudur. 3. Geliim, giderek artan bir zelleme srecidir. 4. Geliimde denge vardr. 5. Geliim, zamanla deien .dzenli bir sretir. Geliimi farkl evrelere ayrarak incelemek, pratik nedenlerden dolay gereklidir. Doum ncesi Dnem 1) Ovum Evresi: Dllenme anndan ikinci haftann sonuna kadar. 2) Embriyo Evresi: nc haftadan sekizinci haftann sonuna kadar.

3) Fetus Evresi: nc aydan douma kadar olan dnem. Doum Sonras Dnem 1) Yeni Doan Bebek: 0-4 hafta 2) Bebeklik: - 4 hafta - 2 yl 3) lk ocukluk: 2-6 yl. 4) Son ocukluk: 6-11 yl (Kzlarda); 613 yl (Erkeklerde) 5) Ergenlik: 11-20 yl (Kzlarda); 6-13 yl (Erkeklerde) 1. Doum ncesi Dnemde Geliim ocuk, doum ncesi dnemin bir oluum evresi olmas nedeniyle, bu dnendeki uyarmlardan byk lde etkilenir.Bu evrede zellikle kaltsal etkenlerin rol byktr. Ayrca, ocuun doum ncesi yaamn bilmemiz, onun geliim biimini anlamamz asndan nem tar. Byme ve geliimin balang noktasn oluturmas, bu evrenin nemini daha da artrmaktadr. Doum ncesi dnemle ilgili almalar ok g, bazen de olanakszdr. Yaayan "Fetus"la ilgili bilgiler drt kaynaktan elde edilebilir. Bunlar: Ftal hareketlerle ilgili olarak annenin ra-porlan, Tbbi aletlerle fetusun kalp atlar ve hareketlerinin izlenmesi, Fetusun anne karnndaki hareketlerinin dorudan doruya gzlenmesi, Hayvanlarla ilgili almalardr. nsan yavrusu, anne ve baba cinsel hcrelerinin (ovum ve spermium) birlemesiyle olumaya balar. Bu tek hcreye zigot denir. Dllenmi yumurta, yars anneden, yars babadan gelen 46 kromozomla, anne ve babann bir ksm genetik mirasn almtr. Embriyolojik dnemde, gelimesine bir zigot ile balayan her canl, hemen hemen ayn yolu izleyerek, kendi trnn biimsel ve ilevsel zelliklerini tayan bir bedene sahip oluncaya kadar ok hzl bir bakalama geirir. Bylece, kendi trnn biyolojik evrim dzeyine de erimi olur. Bir canlnn, embriyolojik dnemde bir hcre halinden kendi trnn biyolojik evrim dzeyine k ve bu dzeyde bir beden elde ediine ontogenez, ad verilir. Bir trden baka bir canl olumasyla ilk canl trnden balayarak, btn dier trlerin birer birer dnyaya gelmesine filogenez denir. Ontogenez yoluyla, bir insan zigotu, 280 gnlk bir embriyolojik evrimle, insan yavrusu hline dnr. Ontogenez aamalaryla, embriyo ve fetusun getii basamaklar, insan trnn daha nceki trlerden oluurken, getii aamalar zetleyen bir yoldur. Bu nedenle, ontogenez, filogenezin ok ksa bir tekrar niteliindedir. sz ok hakl ve ok anlaml olmaktadr . ocuun kaltsal zelliklerini tayan, kro-mozomlardaki genlerdir. Her birey, bu kaltm zelliklerini tayan genlere sahiptir. Anneden ve babadan, bir yumurta ve bir spermatozoit yoluyla zigota gelmi olan genler, yeni bir bireyin kaltsal yazgsn olutururlar. Her insann somatik hcrelerinin her biri, ekirdeinde 46 ift kromozom ve bunlarn iinde bir milyondan fazla gen tar. Zigot, 24 saat iinde bir "mitoz" geirerek, iki hcre haline gelir. lk mitozu, sonraki gnlerde dierleri izler. Bylece oluan "Morula", kendine zg bir canl trdr. Zigottan tremitir, fakat artk zigot deildir. Dier bir deyimle, morula "tek hcreli" bir canl deil, "ok hcreli" bir canldr. nsan zigotu gibi, insan morula-s da, mr ksa bir varlktr. nk o, 275 gn sonra, bir insan yavrusu (yeni domu bebek) olmak zere, hzla deiecektir. Doum ncesi geliim , byme sreci, batan kuyruk sokumuna doru ynelir. Ovum dneminde, dllenmi yumurtada byklk asn dan nemli bir deime grlmez.nc haftadan ikinci ayn sonuna kadar olan embriyo dneminde hzl geliim ve byme grlr. Bu dnemin sonunda, embriyo insan organizmas iin gerekli olan tm i ve d zelliklere sahiptir. Yze ait zellikler olumu, parmaklar eklini bulmutur. Kalp daha nc haftann sonunda grevini yapmaya balamtr. Yaamn ilk iki aynda embriyo olduka kktr. kinci ay sonunda boyu ancak 3 cm.'ye kmtr. Embriyonun aa yukar bir insan grnn almas, sekizinci haftadan itibaren olur. Bedenin birok organ bu evrede olumaya balar. zellikle sinir sisteminin geliimi hzlanr. Bu nedenle bu evre, en kritik doum ncesi evresidir. Bu embri-yonik geliim evresinde, virs ya da uyuturucudan kaynaklanan, annenin karnndaki kimyasal deiiklikler, zellikle baz organlarn ekillenmesini olumsuz adan etkiler ve geliimde birtakm anormalliklere neden olur .

kinci aydan sonra insan embriyosu artk "fetus" adn alr. nc aydan douma kadar sren bu dnemde byme ve organ sistemlerinin farkllamas ok hzlanr. Gelien organlarn bazlar, rnein, kan yapc sistem, dolam sistemi, fetusun gereksinmelezigot deildir. Dier bir deyimle, morula "tek hcreli" bir canl deil, "ok hcreli" bir canldr. nsan zigotu gibi, insan morula-s da, mr ksa bir varlktr. nk o, 275 gn sonra, bir insan yavrusu (yeni domu bebek) olmak zere, hzla deiecektir. Doum ncesi geliim , byme sreci, batan kuyruk sokumuna doru ynelir. Ovum dneminde, dllenmi yumurtada byklk asn dan nemli bir deime grlmez.nc haftadan ikinci ayn sonuna kadar olan embriyo dneminde hzl geliim ve byme grlr. Bu dnemin sonunda, embriyo insan organizmas iin gerekli olan tm i ve d zelliklere sahiptir. Yze ait zellikler olumu, parmaklar eklini bulmutur. Kalp daha nc haftann sonunda grevini yapmaya balamtr. Yaamn ilk iki aynda embriyo olduka kktr. kinci ay sonunda boyu ancak 3 cm.'ye kmtr. Embriyonun aa yukar bir insan grnn almas, sekizinci haftadan itibaren olur. Bedenin birok organ bu evrede olumaya balar. zellikle sinir sisteminin geliimi hzlanr. Bu nedenle bu evre, en kritik doum ncesi evresidir. Bu embri-yonik geliim evresinde, virs ya da uyuturucudan kaynaklanan, annenin karnndaki kimyasal deiiklikler, zellikle baz organlarn ekillenmesini olumsuz adan etkiler ve geliimde birtakm anormalliklere neden olur . kinci aydan sonra insan embriyosu artk "fetus" adn alr. nc aydan douma kadar sren bu dnemde byme ve organ sistemlerinin farkllamas ok hzlanr. Doumla birlikte, ocuun yeni s ortamna ve nefes almaya uyum gstermesi beklenir. Onun yaamas, bu yeni ortama uyumunu salayacak olan solunum sisteminin almaya balamasyla gerekleecektir. Bu ilk tehlikeye bebein byk dayankll da dikkati eker. Uyarlan solunum merkezi birka dakika iinde bu sistemin almasn balatacaktr ve bebek ilk nefesini alp, ilk ln atarken, bu "doum tesi yeni dnya" da yaamaya balam olacaktr. Alamayla birlikte nefes alma ilemi balar. Balangta nefes alma ilemi, iyi yaplmad gibi, dzenli de deildir. ocuk haprp k-srrken, oksijen alma gereksinimini de karlar. Bebekte, sindirim sisteminin asl almas, doumdan sonraki ilk gnlerde "emme refleksf'nin faaliyetiyle balar. Normal hallerde bebein ilk besini "anne st", ilk gnlerde zel bir bileimdir. Emme ve yakalama gibi refleks mekanizmalarnn ok iyi gelimi olmas nedeniyle, bebekler beslenmeye kolaylkla uyum gsterebilirler. 2.Doum Sonras Dnemde Geliim ocuk psikolojisi kapsamnda doum sonras dnem, doumdan ergenliin sonuna kadarki sreyi kapsamaktadr. Geliim psikolojisi ise doumdan lme kadarki zaman zarfnda kiinin psikolojik zelliklerini ve geliimini incelemektedir. Geliim psikolojisi doumdan lme kadar, kiinin hayatn biyolojik, bilisel ve sosyal sreler balamnda inceleyen bilim daldr. Geliimi belirli dnemlere indirgeyerek incelemek, teorik adan baz aklamalara kolaylk getirdii iin tevik edilmektedir. Bu nedenle ergenlii de iine alarak geni yetikinlik dnemine kadarki geliimi be aamada incelemek mmkndr. Bu be aama: 1) Yeni Doan Bebek lk bir ay (0-4 hafta) 2) Bebeklik - Birinci ayn sonundan, iki yana kadarki yaam dilimi (4 hafta - 2 ya) 3) lk ocukluk - ki yandan alt yana kadarki yaam dilimi (2-6 ya) 4) Son ocukluk - Kzlarda alt onbir (6-11 ya); erkeklerde alt, n (6-13 ya) yana kadarki yaam dilimi. 5) Ergenlik- Kzlarda onbir yirmi (11-20 ya); erkeklerde on yirmi (13-20 ya) yana kadar ki yaam dilimidir. KISACA: nsan geliimi denildii zaman, dllenmeden balayarak, yaamn sonuna kadar yer alan sre anlalmaktadr. Organizmann zelliklerinin tmnn ortaya kmasnda, evre ve kaltmn ortaklaa etkisinin rol ald kabul edilmektedir. Organizmann gelimesinde nemi olan baka bir etken de, kritik zaman dilimleridir. Bu zaman dilimleri iinde, organizma gerekli kaltsal potansiyele sahipse, yeterli uyarc ile karlatnda, baz davranlar ya da baz organlar ve bunlarn ilevleri asndan en st dzeyde geliimin ortaya kmas mmkn olmaktadr. Geliimi salayan evresel ve kaltsal etmenler, dllenme anndan balayarak, yaamn sonuna kadar etkilerini gstermeye devam ederler. Doacak bebein biyolojik zelliklerini dllenme ile

oluan ilk hcrede yer alan 46 kromozomun ierdii genler belirlemektedir. Ancak genetik zelliklerin organizma zerinde tam potansiyellerini aa karabilmeleri, organizmann geirdii yaantlarla, yani evresel koullarla byk lde ilikilidir. A- BEDENSEL GELM ocuun geliimini bir btn olarak kavrayabilmek iin psikolojik olduu kadar fizyolojik geliimi de bilmek gerekir. nk, fiziksel geliim, ocuun davrann hem dorudan, hem de dolayl olarak etkiler.Dorudan etkiler, nk bedensel geliim, ocuun snrlarn belirler. rnein, yalarna gre salkl bir gelime gsteren ocuklar, oyun ve spor faaliyetlerinde akranlaryla eit koullarda yarrlar. yi gelimemi ocuksa, bu yarmalarda elverisiz durumu nedeniyle geri kalr ve gruptan atlr. Fiziksel gelime, davran dolayl olarak etkiler, nk ocuun kendine ve dierlerine kar tutumu bedensel geliiminin de etkisi altndadr. rnein, iman bir ocuk ksa srede kendisinden zayf olanlara ayak uyduramadn fark eder. Bu da ounlukla ocuun kiisel yetersizlik duygusuna kaplmasna yol aar. Buna ek olarak, eer akranlar kendisiyle yava davrand iin oynamay istemezler ve de eitli adlar takarak alay ederlerse, ocukta aalk duygusu geliebilir. Bu tr duygular ocuun kiilik geliiminde ok nemli rol oynarlar. OLGUNLAMA "Olgunlama dzeyi",bireyin fizyolojik ynden herhangi bir konuyu renebilecek ya da yapabilecek duruma yahut yeterlie erimesi demektir. rnein, ocuun sinir ve kas sistemi yeteri kadar gelimeden (buradaki anlam ile "olgunlama"dan) ocua ne kadar yrme altrmalar yaptrrsak yaptralm, ocuk yrmeyi renemez. "renme", bireyin "olgunlama dze-yi"ne baldr. evresel koullar da buna yardm eder. A.B.D.'de yaplan bir aratrma, bunu ak olarak gstermektedir. Kk ocuklardan oluan bir deney kmesine, 12 hafta sreyle, dme ilikleme,makasla kt kesme ve el merdivenin trmanma etkinliklerinde youn bir yetitirme ilemi yaptrlmtr. Aratrmada "denetim" ya da "karlatrma'grevi gren ocuk kmesine de, bu konuda hibir retim yaplmamtr. Deneme kmesindeki deneklere, retim sresi sonunda test uyguland zaman, bunlarn, btn testlerde, denetim kmesindeki ocuklardan stn olduklar saptanmtr. Bununla birlikte, bir haftalk bir aratrma ya da retimden sonra,denetim kmesindeki ocuklarn da trmanmada, 12 hafta sreyle zel altrma yapan kmenin baar dzeyine eritikleri grlmtr. Her ne kadar denetim kmesindeki ocuklarn, dme ilikleme ve makasla kt kesmede bir hafta sonunda bu iki etkinlikte elde ettikleri say,deney kmesinin saysna pek eriememitir. renilecek her nesne ya da konu, her eyden nce, fizyolojik bir temel olan "olgunlamay" gerektirir. Ksaca, olgunlama olmadan renme olamaz. "Olgunlama dzeyi" sz, renilecek her konu iin bir "olgunlama" durumunun sz konusu olduunu anlatr. Bu dncenin sonucu olarak yle diyebiliriz: Herhangi bir organ,bir renme durumu ya da konusu iin "olgunlam" olduu halde, baka bir durum ya da konu iin "olgunlamam'olabilir. rnein, kk bir ocuun eli, top tutmay renecek kadar olgunlam olduu halde; kalem tutmak iin olgunlamam olabilir. Bu ve benzeri deneylerden anlald zere, olgunlama, daha ok grsel ve "fizyolojik" bir nitelik tar. renmeye hazr bulunulukta olgunlama, insann bedensel, devimsel, bilisel, duygusal gibi tm geliim alanlarnda bir renim grevini yapabilecek bymeye ulamasdr. nsann olgunlamas bir btndr. rencinin yalnz bir geliim alanndaki bymesine bakarak bir renim grevini yapmaya hazr olduunu sylemek yanltc olabilir. Aratrmalara gre, eer bir renci bedensel ve devimsel olgunlamada yandan geride ise, br geliim alanlarnda da geri kalr. Ancak bedensel zrleri olan rencilerin, bilgiye dayanan renim grevlerini renmeye hazr bulunuluklar, yatlarndan biraz daha ileride olabilmektedir. Bu renciler, bedensel etkinliklere katlma yoksunluklarn, dnleme ve yceltme uyum mekanizmalar yoluyla hafifletebilmekte ve glerini daha ok okumaya, yazmaya, aratrmaya yneltebilmektedirler. Bir rencinin, zeka testlerinden ald dk puanlara bakarak, renmeye hazr bulunuluunun olmadn sylemek olanakszdr. rencinin zeka blm, renmeye hazr bulunuluunu kestirmeye yarayan etkenlerden yalnzca biridir. ocuk bir geliim dneminden dierine bireysel hzyla, aamal olarak ilerler. Meydana gelen baz deimeler ncelikle olgunlamaya baldr. Olgunlama, renme yaantlarndan bamsz, biyolojik olarak kaltm tarafndan kontrol edilen bir deimedir. Olgunlama, vcut organlarnn

kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek dzeye inmesi iin, renme yaantlarndan bamsz olarak, kaltmn etkisiyle geirdii biyolojik bir deimedir. Olgunlama, fiziksel geliime byk lde etki eder. Birok psiko-motor davrann yaplmas olgunlamaya baldr. rnein; ocuun kas ve kemik yaps yeter olgunlua gelmeden, ne kadar yrme altrmas yaptrrsak yaptralm, ocuk yrmeyi renemez. Ayrca olgunlama, ocuklarn belirli bir yata gsterebilecekleri zelliklerdeki en fazla art salayabilir. Henz el kaslarn tam olarak kontrol edemeyen be ya ocuu, genellikle dokuz ya ocuu kadar dzgn ve kontroll bir ekilde izemeyecektir. ocuktaki ilk 18-24 ay iinde grlen temel deiiklikleri aklayabilmek iin olgunlama kavramna deinmek gerekir. Olgunluk tm bebeklerde grlen biyolojik deiimler sonucu gerekleen bir olgudur. Bu deiimler belirli evresel koullar iinde bir takm fizyolojik fonksiyonlarn gereklemesini salar. ocuun oturmas, emeklemesi ve ayakta durabilmesi geliiminde olgunlamann nemini ortaya koymaktadr. Bu faaliyetler, yaamn ilk iki ylnda kemik ve kas geliimine, sinir sistemindeki geliime ek olarak bedene tannan deneyim frsatlar sonucu grlr. Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlama denilir (Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlama gereklemitir. Olgunlama, bir "srenin" gemesi sonucunda bireyin ya da bir organn, fiziksel g ve kuvvet bakmndan, yaama uyumda belli bir durumu karlayabilecek (yeni durumlara uyum salayabilecek) bir dzeye erimesidir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iin yetere derecede olgunlamam ise, yrme renile-mez. Olgunlama, bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar. Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlama denilir. Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlama gereklemitir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iin yetere derecede "olgunlamam" ise, "yrme" renilemez. Olgunlama, bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar. ocuun oturmas, emeklemesi ve ayakta durabilmesi geliiminde olgunlamann nemini ortaya koymaktadr. Bu faaliyetler, yaamn ilk iki ylnda kemik ve kas geliimine, sinir sistemindeki geliime ek olarak bedene tannan deneyim frsatlar sonucu grlr. Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlama denilir (Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlama gereklemitir. Olgunlama, bir "srenin" gemesi sonucunda bireyin ya da bir organn, fiziksel g ve kuvvet bakmndan, yaama uyumda belli bir durumu karlayabilecek (yeni durumlara uyum salayabilecek) bir dzeye erimesidir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iin yetere derecede olgunlamam ise, yrme renile-mez. Olgunlama, bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar. Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlama denilir. Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlama gereklemitir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iin yetere derecede "olgunlamam" ise, "yrme" renilemez. Olgunlama, bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar. alan oluturur. Bu alan oluturan doku, rencinin bilisel rntsdr. rencinin bilisel rnts yeni bir konuyu renmeye yetmediinde, konunun renilmesi iin gereken n bilgi ve becerilerin, renince kazanlmas gerekir. renci bu yeterlie ulamaz ise, retilecek konunun, btnln bozmadan, rencinin hazrbulunuluk dzeyine indirilmesi zorunludur. rencinin bilisel rntsnn eii, konunun glk dzeyine uyamad srece, konunun rencide alglanmas salanamaz. Gdsel renme Kuramlan'na gre hazr bulunuluk, rencinin geliiminin sonucudur. renci, douundan balayarak her yanda, belli geliim dzeyine ular ve bylece yana uygun dzeydeki konular renmeye hazr olur. Geliim kusurlar olan renci,yann gerektirdii tepkileri yapmada da kusurludur. rencinin, rendii konulara kar hazr bulunuluunda grlen kusurlarn kkeni, geliimde ok nemli olan ilk ocukluk evresindeki geliim bozukluklardr.

Olgunlama, bireye yala birlikte artan yeterlikler salad gibi, renme frsatlar verildii taktirde bireyin yeni ve daha karmak davranlar kazanmas iin gerekli olan hazr bulunuluu da beraberinde getirir. Ancak hazr bulunuluk, bireyin sadece olgunlama dzeyini deil, ayni zamanda, bireyin nceki renmelerini, ilgilerini, tutumlarn, gdlenmitik dzeyini, yeteneklerini, genel salk durumunu da kapsar. rnein; bisiklet kullanmak iin yeterli hazr bulunuluk dzeyinde olan bir ocuk; bisiklet kullanmaya isteklidir, bisikleti kullanmak iin gereli olan kaslar ve dier organlar yeterli olgunlua erimitir, bisikletin nasl kullanlaca ile ilgili n koul renmelere sahiptir, genel salk durumu bisiklete binmesine uygundur. renme iin "olgunlama" gerekli ise de, "yeterli" deildir. Bireyin, renme iin hazr" bulunmas da gerekir. "Hazrlk" olgunlamadan daha karmak bir terimdir. Hazrlk terimi, ksmen "olgunlama" terimini de kapsar; fakat, hazrln "ruhsal" yn daha ar basar. Bunun iinde bir dereceye kadar, bireyin "ilgi ve hevesi" konu ile ilgili olarak yapt "aratrma" sonucu, yani bireyin yaantlaryla yeti ve yeteneklerinin bir bireimi vardr. Asl renme, ocuk "renmeye hazr" hale geldikten sonra balar. Okuma-yazmay renmek iin, ocuun bir ksm organlarnn olgunlamas yannda, ocuu buna heveslendirmek ve okumayazma altrmalar yaptrmak gibi hazrlk almalar da gereklidir. Btn renme durumlar iin ayn ey sylenebilir. Hazr bulunuluk, bireyin bir ii yapabilmesi iin gereken olgunlamaya erimesinin gereklilii yannda, bu i iin gerekli n bilgi, beceri ve tutumu da kazanm olmas demektir. O halde geliim, hem nicelik hem de nitelik ynnden belirli bir dzeye erimeyi anlatr. ocuklarda geliim, sreklilik gstermekte, fakat bu srekliliin iinde geliim ivmesi, dnemler halinde farkllamaktadr. Bu srecin aamalar, bireysel farkllklardan ve zelliklerden dolay, her dnem kendinden sonra gelen dnemle birletii iin, kesin snrlarla birbirinden ayrlamaz.. Hazr bulunuluk, canl varln herhangi bir eyi renebilecek duruma gelmesini anlatan bir terimdir. BYME DNEMLER ocuklarda bedensel geliim, dnemler halinde gelien bir sretir. Bunun anlam, fiziksel gelimenin dzenli bir hzla deil, belli dnemlerde, yzlerde ya da farkl hz derecelerine sahip "dalgalar" halinde gereklemesi, yani bazen hzl, bazen yava olmasdr. Byme temposunda ocuktan ocua farkllk olsa da, yani baz ocuklar daha dk, bazlar normal, bazlarysa yksek byme hz gsterseler de, byme dnemleri dzenlidir ve nceden tahmin edilebilir. Bununla birlikte, her ocuk, gelimenin kritik noktalarnda erken ya da ge ulamada az ok de deimez bir eilime sahiptir. Byme konusundaki aratrmalar, ocuklarda iki yava, iki hzl olmak zere drt belirgin byme dnemi olduunu gstermitir. Doum ncesi ve doum sonrasnn ilk 6 ay byme hz yksektir. Yaamn birinci ylnn sonunda byme yavalar ve bunu ergenlie ya da cinsel olgunlua kadar sre gelen dzenli, fakat yava bir geliim izler. Bu byme evresi 8-12 yalar arasnda grlr. Bu evreden 15-16 yalarna kadar olan dnemdeki hzl geliim "ergenlik fkrmas" olarak nitelenebilir. Bu dnemi olgunlama zirvesine kadar dikleerek sregelen byme evresi izler. Bu drdnc byme evresindeki boy uzunluunun ileri yalarda da ayn kalmasna karlk arlk artabilir. Byme dnemlerini u ortak faktrler etkiler: Uyum zorluklan: Hzl byme dnemlerinin srekli deikenliine uyum salayabilmek, duygusal ynden rahatsz edicidir. Yava byme dnemlerindeyse, uyum salamak ok daha kolaydr. Enerji dzeyi: Hzl byme, enerji tketici olduun dan, bu dnemlerde ocuklar abuk yorulurlar. Bu da onlar huysuz ve tedirgin yapabilir. Yava byme dnemlerindeyse, ocua oyun ve dier faaliyetler iin daha ok enerji kalr ve ocuk daha neeli, birlikte yaanmas daha kolay bir davran iine girer. Beslenme gereksinmeleri: Yaamn ilk iki ya da aynda ve ergenlik dneminde hzl byme nedeniyle beslenme gereksinimleri en st dzeye ular. Byme gereksinimlerine gre yeterli miktarda ve gerekli trde gdalarla besle nemeyen ocuklar, yorgun ve huysuz olurlar. Oyuna ve okul devlerine az ilgi duyan bu ocuklarn sosyal uyumlar da genellikle bozuktur. Is dengesinin srdrlmesi: Yava byme dnemlerinde beden genellikle s dengesini korur. Hzl byme dnemlerindeyse bu denge bozukluundan, ocuk itahszlk, genel olarak bitkinlik, huysuzluk ve anti-sos-yal davran gstere bilir.

Hzl byme dnemlerinde ocuk bece riksizce davranr. Daha nce hareketleri dzgn ve iyi olan ocuk, bu dnemde sakar davranlar gsterebilir. Bedensel Gelimeyi Etkileyen Temel Faktrler: Bedensel geliim iin yeterli beslenmeye, s ve nem ortam na gereksinim vardr. Ancak, bu koullarda genetik elemanlar ve hor-monal byme uyarlr ve gelime salanr. Kaltm faktr: Bu etkenin byme zerindeki nemi ok byktr. Genetik byme plan, bir bakma tm byme olgusunun ierdii fonksiyon ve kavramlar biiminde formle edilebilir. Irk faktr: Doumla birlikte siyahlarn beyazlara oranla iskelet geliimi asndan daha stn olduklar grlr. Bu farkllk zenci ocuklardaki di geliiminin daha nce bala masyla ortaya kar. Beslenme ve dier evresel koullarn yeterli olmas halinde, zenci ocuklar bu davranlarn 2-3 yl srdrrler. Beslenme: Yetersiz beslenme, bymeyi geciktirir. Yetersiz beslenmenin sreklilii byk bedensel zararlara neden olur. 1920-1940 yllarnda yaplan bir aratrmada, sava sonras yllarda besinin azalmasyla boy geliiminde belirgin bir dme saptanmtr. Hastalk: Ksa sreli hastalklar bymede kalc bir gerilemeye neden olmamakla birlikte, hastalkta izlenmesi gereken beslenme rejiminin (diyet) uzun sre aksamas ya da yetersiz olarak devam etmesi, ocukta birtakm geliim bozukluklarna yol aabilir. Geirilen byk bir hastalk ocukta bymenin yavalamasna neden olur. Byle durumlarda ocuun salna kavumasyla birlikte akranlarna yetitii grlr. Hastaln eidine bal olarak yetiemedii durumlar olur. Psikolojik bozukluklar: Ruhsal zorlanma (stres) yava gelimeye, ender olarak da bedensel gelimede gerilemeye neden olabilir. Sosyo-ekonomik stat: Farkl toplumsal katmanlardan gelen ocuklar, her ya grubunda farkl beden lsne sahiptirler. Yaplan aratrmalar, ekonomik adan stn ve salkl koullarda byyen ocuklarn, ekonomik adan dk dzeyde yaayan ocuklara oranla daha gelimi olduklarn gstermitir. Bu farklln oluumunda beslenme, uyku, egzersiz ve bo zamanlarn deerlendirilmesi, uyarc fazlal gibi etkenlerinin rol oynad saptanmtr. LK BE YILDA KRTK YALAR Bu kritik ay ve yalar yle zetlenebilir: Birinci yln ilk aynda, bebekler gz krelerinin hareketini salayan kaslarn kontroln kazanrlar. Drt haftalk yeni doan, bann stnde asl duran bir objeyi hemen fark etmez, ama obje, ocuun grme izgisinin zerinde hareket ettirilirse, ocuk onu snrl bir alan iinde ba ve gz hareketleriyle izler. lk yln ikinci eyreini oluturan 4. ay ve 6.aylarda, ba ve bedenin st ksmn destekleyen kaslarla, el ve kollarn hareketini salayan kaslarn kontrol kazanlr. Bebek, yastklarla desteklenmi olarak oturmaktan holanr ve ban destek olmadan dik tutabilir, bazen bir kolunu bir objeye uzatabilir. lk yln nc eyrei olan 28. ve 40. haftalar arasn da, gvde ve parmaklardaki kontroln gelitii grlr. ocuun bu evrede baparman kullanabilmesi yakalama becerisini gelitirir. 40. ve 52. haftalar arasnda, ocuklarn bacaklaryla ayaklarn kontrol edebildikleri ve bu evrede destekle ayakta durup yryebildikleri grlr. Bacaklar gvdeyi tayacak kadar kuvvetlidir, ama vcuttaki denge zayftr. ocuk rahata oturabilir, vcudunu dndrebilir ve dmeden bir yana eilebilir. Yzkoyun yatarken oturabilir, yerde srnerek ilerleyebilir ya da emekleyebilir. kinci ylda yrme ve koma geliir, ocuklar kk ve byk tuvaletlerini kontrol etmeyi baarrlar. Konumaya balarlar ve kiisel kimlie sahip olmak isterler. ki ve yalannda ocuklar, dili bir dnce arac olarak kullanabilirler. Drdnc ylda ocuklar gerek kiisel yaamlarnda, gerekse ev ortamlarnda daha bamsz olmaya balarlar. Drt ya ocuunun motor davran daha mkemmellemi, her hareket tek bana yaplabilir hale gelmitir. Binci ylda motor kontrol olgunlam, dil olduka yeterli bir biimde ifade edilebilir hale gelmi ve sosyal uyum grlmeye balamtr. ocuun hareketleri gelimi, dengesi kusursuz hale gelmitir . Bedensel Gelimenin Yn Bedensel geliimi gsteren diyagramlar incelendiinde, geliim olgusunun dzenli bir biimde gerekletii dikkatimizi eker. Bebeklik ve ergenlik dnemindeki iki hzl byme evresi dnda, uygun koullar iindeki kz ve erkek ocuklarn geliimleri nceden tahmin edilebilecek bir dzen iinde olmaktadr. Arlk ve boy geliiminin yan sra, gerek kas, gerekse iskelete ve i organlara ilikin geliimde de benzeri dzenli lmler birbirini izler. Byk lde ergenlie bal olan

hormonal deiiklikler davran etkiledii gibi, daha ftal dnem de hzl bir biimde gelimi olan beynin faaliyeti de, ocuun renme kapasitesini arttrr, evreyi taklit etmesini ve uyumunu salar. Hem doum ncesi , hem de doum sonras dnemlerde geliimde iki temel ilkenin varl kabul edilmektedir. Bu ilkelere gre, bedensel geliimde u iki yn izlenmektedir: Geliimde byme batan ayaa doru olur. Baka bir deyile, yapsal ve ilevsel geliim, ncelikle baa yakn blgede gerekleir. Geliimde bedensel geliim, bedenin i ksmlarndan da doru, merkezi blgelerden uzaktaki organlara doru gerekleir. rnein, kolun omuzla dirsek arasndaki ksm nkoldan nce, nkol da elden nce geliir. B- BLSEL GELM Piaget ve arkadalar, ocuun doumdan ergenlie kadar olan bilisel gelimesini ayrntl aratrmalarla incelemiler ve baz kavramlarla alglarn doutan itibaren kazanlm olabileceini belirlemilerdir. Piaget, bebeklik dnemin de ocuklarn, objelerin devaml olduklarn, deimezliklerini bile dnemezken, zamanla biim ve byklk kavramlarn tanmaya baladklarn sylemektedir. Bili szc, dnyamz renmeyi ve anlamay ieren zihinsel faaliyetler anlamna gelir. Bili szc, u sreleri kapsar: Alglama: Gerek i, gerekse d dnya dan edinilen bilgilerin yorumlanmas, organize edilmesi ve yeniden bulunmasdr. Bellek: Alglanan bilginin geri getirilmesi ve depo edilmesidir. Muhakeme: Bilgiyi belirli bir anlam karma ve sonuca varma amacyla kullanabilmedir. Dnme: Bilginin ve zmlerin nitelike deerlendirilmesidir. Kavrama: Bilginin iki ya da daha fazla ksmlar arasndaki yeni ilikileri tanyabilirledir. Bilisel geliime ilikin en nemli gr ileri sren svireli psikolog Jean Piaget'ye gre, ocuk, kendi dnyasna bir anlam kazandrabilmek iin evresindeki insan ve objelerle ilgili bir faaliyet iine girer. ocuk, ilkel koordinasyonlardan, daha karmak ve yksek dzeydeki yaplara doru belirgin bir aba iindedir. Piaget'nin kuramnn temel kavramn ilem (operasyon) oluturur. lem, ocuun zihinsel dzeyde balad yere geri dnebil-mesi anlamn tar. Operasyonlarn kazanlmas zihinsel geliimin en nemli aamasdr. rnein, bir bardak iindeki suyun farkl biimdeki bir baka bardaa boaltlmas halinde miktarnn deimeyeceini dnebilmek bir operasyondur. Piaget'ye gre, gerek basit organizmalarda olsun, gerekse insan organizmasnda olsun, birtakm sreler renmenin temelini oluturur. Bu temel srelerden biri, evreye uyum, dieriyse eylem (aksiyon), bellek, alg ve teki zihinsel faaliyet trlerine ilikin deneyimlerin organizasyonu'dur. Basit bir organizmada uyum, yaayabilmek iin temel gereksinmelere doyum salamakken, geliim srecindeki bir ocukta giderek karma-klaan bir organizasyon iinde evresine belirli bir yaklam gstermek anlamn tar. Gzlem ve deneyleri sonucu Piaget, doumdan itibaren bebeklerin baz reflekslere sahip olduklarn belirlemitir. Bu temel refleksler emme ve yakalama refleksleridir. Yine bebeklerin doumdan itibaren baz refleksler zerinde egzersiz yapabilme ve kendi hareketlerini dzenleme eilimleri vardr. Baka bir deyile, bebekler kaltm yoluyla baz zihinsel yeteneklere doutan sahip olmayp, bunun yerine, evreye yant verme biimlerine sahiptirler. Bu yantlarn banda da evreye uyum gelir. Uyum, yaayan canlnn varln srdrebilmesi iin gereklidir. Organize etme yetisi, ilk kez alkanla ilikin eylemlerin (aksiyonlarn) geliiminde grlr. Doumdan hemen sonra her bebek, evresindeki objeleri azyla aratrma eilimindedir. Bebek objelere dudaklaryla temas eder ve eline deen yaknndaki objeleri de avucunun btnyle yakalar. te art arda s-regelme zelliiyle belirlenebilen bu hareket ya da eylemlere Piaget, ema adn verir. Piaget, kaba bir zihinsel tasarm olarak tanmlad emay, algsal-motor koordinasyonlar vurgulamak amacyla kullanr (objeleri aratrmak, topu tutmak gibi). ster basit, isterse karmak olsunlar, emalarn balca karakteristii, btn iinde organize edilmi olmalar, sk sk tekrar edilebilmeleri, bylelikle de dier davranlar arasnda kolaylkla ayrt edilebilmeleridir.

PIAGET'N BLSEL GELM KURAMI LE LGL TEMEL KAVRAMLAR Piaget bilisel geliimde, olgunlama ile renmenin etkileiminin nemini vurgular. ocuklar, geirdikleri yaantlarn, biyolojik olgunlama dzeyleri ile girdii karmak bir etkileim sonucunda, evrelerinde olup bitenlere anlamlar yklerler. Baka bir anlatmla, bir ocuun olaylar ya da durumlar aklama biimi, iinde bulunduu bilisel geliim dnemine bal olarak deiiklikler gstermektedir. Bilisel geliim dnemlerinin zelliklerine gemeden nce, Piaget'nin bilisel geliimini aklamadan nce kulland temel kavramlardan bazlarnn zerinde ksaca duralm: * emalar: "Organize olmu davran kalplan" anlamnda kulland emalar, Piaget'nin anlalmas daha kolay, ancak tanmlanmas daha zor kavramlarndan biridir. Bu kavram bir rnekle aklamaya alalm: U yandaki bir ocua oyuncak kpler verildiinde, onlar st ste koyarak ya da yan yana dizerek deiik dzenlemeler yapabilir. Kk bebeklerin ise ellerine ne verilirse verilsin azlarna gtrdklerini gzle-misinizdir. Dolaysyla ayn kp bloklar bir bebein nn koyulacak olursa, bebein yapaca hareket, onlardan birini alp azna gtrmek olacaktr. Bunun nedeni, bebeklerin dnyay kefetme biimlerinin emme yoluyla olmasdr.

rnekteki emme eylemini, Piaget ema olarak adlandrmaktadr. Bebeklerin kullandklar dier emalar grme, iitme, tutma, vurma ve itmedir. emalar kendileri de deierek farkl alanlara uyarlanabilen biyolojik kkenli eylemler olarak tanmlanabilir. emalar renmeyi salayan aralardr. Olgunlama sreci iinde yeni yeni emalar gelitirilir. rnein, bebek balangta kp bloklar emme emas ile alglarken , bydke onlarn birbirine vurulabileceini vb. kavrayarak yeni emalar iinde kp bloklar alglamaya balar. * Adaptasyon: Bu kavramla, bireyin evresiyle etkileerek, evreye ve evresindeki deiikliklere uyum salayabilmesi kastedilmektedir, insanlarda var olan uyum yetenei birbirinin tamamlaycs olan iki sreci zmleme ve uyumsama srelerini iermektedir. * zmleme : Bireyin, yeni karlat durum, nesne ve olaylar kendisinde nceden var olan zihinsel yapnn iine yerletirmesi ilemidir. * Uyumsama : Yeni emalar yaratarak ya da nceden var olan emalarn kapsam ve niteliklerini deitirerek yeni edinilen deneyimlerin gerektirdiklerine uygun davranmak olarak tanmlanabilir. Baka bir anlatmla, yaplan bir zmleme sonucu, o zamana kadar allagelmi davran rneine uymayan yeni ve farkl bir davran ortaya koymaktr.

zmleme ve uyumsama mekanizmalar kullanlrken, yeni renilen bilgiler tpk besin maddelerinin sindirilmesi gibi, mevcut zihinsel yapnn iinde eritilir ve uygun eylemler ortaya konur. rnein kk bir ocuun eline ald kk nesneleri azna gtrerek yemek istemesi, o grnteki nesnelerin yiyecek olduu bilgisinin ya da deneyiminin zmlenmi olmasnn sonucudur. Ancak aza gtrlen nesne, sert bir cisimse, szgelimi kk bir ta paras ise, ocuun tepkisi o nesneyi tkrerek azndan atmak olacaktr. Burada zmlenecek yeni bir deneyim, birbirine benzer nesnelerin hepsinin yiyecek olmaddr. Kk ocuk bundan sonra eline yiyecee benzer bir ey geince, nce dilinin ucuyla yiyecek olup olmadn yoklayacaktr. Bu davran ise, kk nesnelerin bazlarnn yiyecek olmad deneyiminin zmlenmesine bal olarak ortaya kan uyumsama davrandr. Piaget'e gre ocuk, zmleme ve uyumsama srelerini, bilisel geliiminin ilk basamaklarndan balayarak kullanr. Srekli kullanlan bu iki sre sayesinde ocuk, d geree uyum salayarak, bilisel geliim dnemlerinde ilerler. * Dengeleme: zmleme ve uyumsama srelerinin birbirleriyle etkilemesi sonucu dengeleme

sreci ortaya kar. Dengeleme ile bireyin yeni karlat bir durumla, kendisinde nceden var olan bilgi ve deneyimleri arasnda denge kurmak iin yapt zihinsel ilemler kastedilmektedir. Eer karlalan herhangi bir durum, bireyde var olan emalar ile zmlenemeyecek ise denge bozulur.Piaget'e gre, kiiler srekli dengede kalmay yelediklerinden, bir dengesizlik durumunda tedirginlik hissederler. Bu tedirginlii kaldrmak iin aba gstermek, yani deiiklikle ba edebilecek yeni bilgiler edinmeye almak, yeni duruma uyum yapmak gerekmektedir; bu da bilisel geliimi hzlandrmaktadr. Sonu olarak, bilisel geliim, dengenin bozularak yeniden kurulmasnn salanmasyla ortaya kar * Bilisel Yaplar: Bilisel yaplar ile kastedilen, ocuk ya da yetikinde o anda var olan zihinsel organizasyon ya da zihinsel yetilerdir. Bir ocuun bilisel yapsn, byk lde biyolojik olgunluk dzeyi belirlemektedir. ocuun bilisel yaps da neyi, ne zaman zmleyebileceini ve neleri uyumsaya-bileceini belirler. rnekleyecek olursak, -drt yalarndaki ocuklar "ben nereye gidersem gideyim, gne beni izler, ben hzlannca o da hzlanr, ben durunca o da durur..." trnden dncelere sahiptirler. "Ben merkezci" dnce olarak adlandrlan bu tr dnce biimleri, okulncesi ya dzeyi iin doaldr. O yataki ocuklara, gnein kendisini izlemediini, nedenleri ile ne kadar aklamaya alrsanz aln, bilisel yaps uygun olmad iin anlattklarnz kavrayamayacaktr. ocuklarn kulland zihinsel ilemlerin nitelii, bilisel yaplarna baldr ve ilerinde bulunduklar bilisel geliim dzeylerine gre farkllklar gsterir.

PAGET BLSEL GELM DNEMLER Piaget' e gre bilisel geliim, birbirini izleyen drt dnem iinde ortaya kmaktadr. Dnemler ilerledike, ocuklarn kavrama ve problem zme yeteneklerinde niteliksel gelimeler gzlenmektedir. Bilisel geliim byk lde biyolojik olgunlamadan etkilenmekle birlikte, bireyin yan bilmek, onun hangi dnemde olduunu bilmek iin kesin bir l olmamaktadr. te yandan, herhangi bir yata, bilisel olarak birden fazla dnemin zelliklerini tamak da olasdr. Piaget ergenlik dnemi ve sonrasna denk gelen son geliim dnemini, "soyut ilemler dnemi" olarak ifade etmektedir. Ancak, yine Piaget'e gre, bilisel geliim biyolojik olgunlama ile birlikte geirilen yaantlardan da etkilendii iin, baz yetikinlerin yalar ne olursa olsun soyut ilemler dnemine ulaamam olmas da mmkn olabilir. Bilisel geliim dnemlerinin zelliklerinden bir bakas da, her bir dnemin kendisinden nce gelen dnemlerin zelliklerini de iermesidir. Baka bir anlatmla, bir nceki dnemin zellikleri, yeniden dzenlenip formle edilerek bir sonraki dneme aktarlr. Piaget bilisel geliim dnemlerini Duyu-sal-Motor, ilem ncesi, Somut lemler ve Soyut ilemler olmak zere drt dnem iinde incelemektedir. 1- DUYUSAL-MOTOR DNEM Doumdan iki yaa kadar olan dnem Duyusal-Motor Dnem olarak adlandrlr. Yeni domu bebek evreden gelen uyarclara sadece reflekslerle tepki verir, ancak iki aylk kadar olduunda istemli hareketler gstermeye balar. Bu dnem iinde bebek dnem iinde duyular ve motor faaliyetleri yoluyla d dnya ile iliki kurar, dnem iinde ilerledike evresinde olup bitenleri ve kendisinin evresinden farkl olduunu kefetmeye balar. Dnem iinde nesne devamllnn kazanlmas ile bilisel geliimde refleks dzeyinde tepki verilen dnemden zihinsel ilemlerin kullanlmaya balanmasna bir gei olur. Nesne devamllnn kazanlmas ile, bebeklerin gr alanlar dna kan nesne ya da kiilerin aslnda yok olmadklarn kavramalar kastedilmektedir. Nesne devamllnn kazanlmasndan nce, bebekler gzlerinin nnden yok olan eylerin kaybolduunu sanrlar. rnein, gzlerinin nnde oyuncaklar bir rtyle gizlenen bebekler, oyuncaklarnn gizlendiini grseler bile, rty ekip oyuncaklarn aramay dnemezler. Nesne devamllnn gelimesi ilk aydan yirmi drdnc aya kadar uzanan alt farkl dnem iinde gerekleir. 4 - 8. aylara denk gelen dnemde, bebekler gzleri nnde gizlenmi nesneleri bulmaya balarlar. Son dnem olan 18-24. aylarda, bebekler artk evrelerindeki nesneleri zihinlerinde canlandrabilecek dzeye ulamlardr. Bunun soncunda da, nceden grmeseler bile nerelerde olabileceini tahmin etmeye balarlar. Dnemin sonuna geldiinde bebek, karmak olmayan zihinsel ilemleri gerekletirmeye balayarak, ilem ncesi dneme geer. 2- LEM NCES DNEM Anaokulunda geirilen yllara da denk gelen bu dnem 2-7 ya arasn kapsar, ilem ncesi dnemin

nemli bir zellii, ocuun tmyle ben-merkezci bir dnce yapsna sahip olmasdr. Bu yalardaki ocuklar, kendi grlerinin olabilecek tek gr olduuna inanrlar; evrelerindekilerin kendile-rinkinden daha farkl bak alarna sahip olabileceklerini anlayamazlar. rnein be yalarnda ki bir ocuk hrkasnn rengini herkesin bildiini sanr; st imeyi sevmiyorsa, ona gre hi kimse st imekten holan-myordur vb. Ben-merkezci gr, ocuun adalet anlayna da (vicdan geliimine) yansr. ocuk koullara deil, olaylarn sonularna bakarak karar verir; hakll ve hakszl sonuca bakarak deerlendirir. Bu adaki ocukta, konuma da ben-merkezlidir. Konumaya balad ilk dnemlerde, adeta monolog yapar gibi kendi kendine durmadan konuur. Birka ocuk bir arada olunca, hepsi ayn anda konuurlar, ancak aralarnda bir iletiim kurulmaz. 2-3 yalar arasnda yer alan monolog tarz konuma, 4 yatan balayarak yerini ben-merkezli konumaya brakr. Bu dnemde mantkl dnme ilemi henz gelimemi olduundan ocuklar nesnelerin grntlerinin etkisi altnda kalrlar. Henz bilisel yapt korunumu kavrayabilecek dzeye ulamamtr. Korunum, herhangi bir nesnenin biimi ya da mekandaki konumu deitiinde, miktar, arlk ve hacminde deiiklik olmayaca ilkesidir. Piaget' gre ilem ncesi dnemdeki ocuklar, bir nesnenin grnndeki herhangi bir deiiklie karn ayn kalabileceini kavrayamazlar. Korunumun ocuklar tarafndan anlalmas, bilisel geliimle ilgili olarak zerinde en ok aratrma yaplan konulardan biridir. Korunumun kavranmasyla ilgili olarak miktar ve hacim korunumuna ilikin deneylerden ikisine birer rnek verelim: Eit aralklarla dizilmi eit sayda iki sra boncuk ocua gsterildikten sonra, sralardan birindeki boncuklarn aras alr ve hangi srada daha ok boncuk olduu sorulur. Miktar korunumunu henz kazanmam ocuklar, geni aralkl sradaki boncuklarn daha ok olduunu sylerler. ocuun gznn nnde, ilerinde eit miktarda sv bulunan birbirlerine benzer iki bardaktaki sv biri, daha dar ve uzun bir bardaa boaltlr. ocua hangi bardakta daha fazla sv bulunduu sorulur. Korunumu kavramam ocuk, dar ve uzun bardakta daha fazla sv olduunu syleyecektir. lem ncesi dnemdeki ocuklar korunumu kavramakta glk ekmelerinin yan sra, soyut kavramlar da anlayamazlar. Szgelimi, hareket etmeyen nesneler, onlar iin "lm", hareket ettiklerinde ise "canlan-m"tr. Bu dnemdeki dncenin bir baka zellii de, ocuklarn tek ynl bir mantk iletmeleridir. Hayal dnyalarnn ok geni olmas, bu ya ocuklarnn bir baka zellikleridir. Oyunlar gzlendiinde, kurduklar hayal dnyasnda saatlerce oynadklar, hayali arkadalaryla ya da oyuncaklar ile konutuklar gzlenebilir. "Cansz ya da d rn varlklara, canlym gibi anlam ykleme" olarak tanmlanabilecek bu zellikleri, ou kez yetikinler iin elenceli sonular dourur. ocuun oyuncak aysna "istediklerini yapmad iin darlmas" gibi davranlar, aile iinde espri konusu olabilir. Dnem sonuna doru ilerledike, benmerkezci dnce gitgide azalmaya ve yerini mantkl dnceye brakmaya balar. Bylece somut ilemler dnemine geilir. 3-SOMUT LEMLER DNEM 7-12 ya arasnda yer alan ve ilkretimin ilk be ylna denk gelen bu dnemde, benmerkezci konuma ve dnce nemli lde azalr, ocuk bilisel glklerin stesinden gelmeye balar. Somut ilemler dneminde ocuun ilemleri muhakeme edii mantkl bir hale gelir. lem ncesi dnemde zlemeyen korunum problemleri, bu dnemde zlr; ocuk ilemleri tersine evirebilme kapasitesine eriir. ocuklar bu dnemde sralama, snflandrma ve karlatrma ilemleri iin emalar gelitirirler. Nesneleri renk, uzunluk, yapld madde gibi farkl zelliklerine bal olarak snflandrabilirler. Belirli nesneler arasndaki deimeyen ilikileri, nesneleri grmeden mantk yrtme yoluyla kavrayabilirler. rnein "Hasan, Aye'den uzun, Aye de Di-lek'ten uzun ise, Hasan'nn Dilek'ten de uzun olmas gerektiini" gzleriyle grmeden de bilebilirler. lkretim 3. snfn sonlarna doru, ocuklar toplama ve karmann bir arada kullanld basit matematiksel ilemleri zihinsel olarak yapabilir duruma gelirler. Somut ilemler dneminde ocuklarn bilisel yaplar, baz problemleri zihinsel olarak zebilecek dzeye gelmi olmakla birlikte, bu dnemde bir problemin zlmesi, somut nesnelerle balantl olmasna baldr. Problemlere, deiik yollardan giderek zmler bulmakta glk ekilir. Soyut dnce tam olarak gelimemi olduu iin, tmyle kuramsal olarak verilen bir problem karsnda baarszla uranabilir. Bu dnemdeki ocuklar "adalet, eitlik, zgrlk" gibi soyut kavramlar konumalar srasnda kullanabilmelerine karn, ieriklerini kavramada sorunlar vardr. 4- SOYUT LEMLER DNEM En st bilisel geliim dnemi olan soyut ilemler dnemi, 12 ya sonrasnda ergenlikle birlikte yer almaya balayarak, yetikinlik yllarna uzanr. Somut ilemler dnemi bir soruna deiik yollardan

yaklamada glk ekilirken, soyut ilemler dneminde iinde greceli dnce gelierek, bir sorun deiik biimlerde ele alnabilir. Genelleme, tmdengelim, tmevarm gibi zihinsel ilemler yaplr. Hipotezler kurularak, doruluklar kontrol edilir. Soyut dnce gelitii iin, soyut kavramlar kullanlarak, zerlerinde fikir yrtlr. Bu dneme ulaan ocuklar tartmalara katlmay severler. te yandan resim, mzik, iir, dans duygu ve dncelerin sembollerle aktarld etkinliklere ilgi artarak sadece izleyici olmakla yetinilmez, ura alan olarak da seilir. Son dnem olan soyut ilemler dneminden sonra, bilisel yapda niteliksel bir gelime ortaya kmaz. Ancak geirilen yaantlara bal olarak niceliksel gelimeler her zaman mmkndr. ERGENLK DNEMNDE DNCE BM NASILDIR? Soyut ilemler dnemi, dnmenin yetikinler dzeyine ulat dnemdir. Dnemin balangc ergenlik yllarna denk gelir. Bylece ergenlik dneminde hzl bedensel gelimeye paralel olarak zihinsel gelime de hzlanr. Soyut ilemler dnemi iinde ocukluk ana has dnce biimi, yetikinlik dnemindeki dnce biimine dnmekle birlikte, bu dnm birdenbire olmaz. Ergenlik dnemi iinde, yetikin dncesinin zelliklerini tmyle iermeyen, ergenlik dnemine has olarak kabul edilebilecek bir dnce biimi kendini gsterir. Ortaretim yllarna denk gelen ergenlik a iinde ergen ben-merkezcilii diye adlandrlan bir dnce biimi ortaya kar. Bu durum, soyut ilemler dnemi ile ergenlik dnemine giriin, aa yukar ayn zamanlara rastlamas ile aklanabilir. Dnceyle oynamaktan holanan gen, deiik alanlarda adeta kendine has kuramlar gelitirerek, bunlarn abartl bir savunucusu olur. Kendi dnce biiminin en dorusu olduuna inanarak, evresiyle gereksiz tartmalara girebilir. Ergenlerin sk sk kullandklar iki cmle, bu ben-merkezci dnce biiminin tipik ifadesidir. Bunlardan birincisi ben her eyle baa kabilirim, bana bir ey olmaz", dieri ise "yetikinler beni anlamyor" ifadeleridir. Bu yataki genler kendilerinin adeta dokunulmazl olduuna inanr ve olmadk riskler alabilirler. rnein ok hzl ve tehlikeli bir biimde araba kullanabilir, ok sevdii iin incecik bir montu en souk havalarda bile giymeye devam ederler vb... Ergenlerin, yetikinlerin kendilerini anlamadklarn dnmelerinin nedeni de, belli yaantlarn yalnzca kendi balarna geldiine inanmalardr. rnein, ilk kez ak olan bir gen kz annesine "Anne, sen ak olmann nasl bir ey olduunu bilmiyorsun..." dediinde buna itenlikle inanr. Yaadklar duygular iin de bu kural geerlidir. Yaadklar bir olay karsnda hi kimse onlar kadar fkelenmemi-tir ya da sevinmemitir. Sonu olarak, ergenlerde ben-merkezci dnce geliimsel bir zellik olarak ortaya kar ve gzlenmesi doaldr. Genlerin bu zelliklerini bilerek onlara yaklamak, tartmaya girmekten ok onlar anlamaya almak, kuaklar aras atmalarn iddetini azaltacaktr. Normal koullar altnda, ergenlik dneminin sonlarna doru ben-merkezci dnce biimi etkisini kaybetmektedir.

HENZ WERNER KURAMI Werner'n kuramnda temel olan kavram 'ortogenez'dir. Bu kavram geliimin iki temel karakteristii olan farkllama ve hiye-rarik entegrasyonu ierir. Farkllama prensibine gre, ilkel ve genellemi hareket sistemleri tekaml ederek farkllarken, ayn zaman da da dier sistemlerle kaynaarak daha btnc ve genellemi hareketler oluturur. Hiyerarik entegrasyon prensibine gre, entegrasyonda gelimeler olduka, bu gelimi sistemler kendisine gre daha az gelimi olan sistemlerin yerini alr. Her bir geliim safhas bir nceki aamaya baml olmakla birlikte, nitelik olarak farkldr ve nceki aamalarn davranlarn ynetimini stlenir. Hiyerarik entegrasyona paralel olan prensip, genetik spiral prensibidir. Bu prensibin ana hatlarna gre, ocuk olgunlua ularken kendi geliiminin son aamasna doru ilerleme durumundayken, zaman zaman bir nceki geliim aamasna geici bir gerilemede bulunacaktr. Werner bymeyi safhada deerlendirir. Bunlar duyusal motor geliim, alg geliimi ve dnme geliimidir.

JEROME BRUNER KURAMI Bruner'in almalar bebeklik, okul ncesi, okul a ve erikinlik zerinde younlamtr. Bruner'in teorik yaklam Piaget'nin teorisin den farkllklar gstermekle beraber geliimin formulasyonunda farkl bak as getirmesi itibariyle incelenmeye deer bir yaklamdr. Her iki bilim adamnn bildirdii, hem fikir olduu temel, ortak yaklam insan geliiminin bir seri ilerleyici ve her biri nitelik itibariyle dierinden farkl safhalardan olutuu prensibidir. Bruner insan geliimini incelerken aamadan sz eder. Bunlar Hareket Dnemi, mgeleme Dnemi ve Sembolik Dnem'dir. a- Hareket Dnemi Bu dnemde bebein dnya hakknda bilgilenmesi aina olduu nesnelerle tekrarlayc motor faaliyetleri sayesinde gerekleir. Bakma, ynelme, avulama, yakalama gibi davranma biimleri bilgi kazanmada temel ilemlerdir. Bu ilemler esnasnda bebek evresini nesnelletirerek ilikilendirir.

Bruner'e gre en temel bilgilenme sreci, bebein evresindeki nesnelere younlaarak bakmas sayesinde gerekleir. Bebekler gz hareketleri ve baklarn sabitletirerek evrelerindeki dnya hakknda temel bilgileri kazanrlar. Bebek motor yeteneini gelimesiyle nesneleri yakalamaya balar. Yakalama davran alg srecinde zenginlemeye neden olur. Bu noktada bebek grsel alg sayesinde ekil farkn; ayn zamanda yakalama davran ile de mesafe farkn btnletirir. Grme ve dokunma yoluyla gelen girdiler egdmle btnleir ve bebein bilgi kazanmasnda zenginleme salar. b- mgeleme Dnemi Bu dnemde ocuk gittike hayal gcn daha fazla kullanmakta dr. ocuk dnyasn nesnel olarak temsil edebilme kapasitesi kazanm tr. Bu nedenle evresini deerlendirip, yaarken ocuk dorudan fiziki temasa daha az baml kalr, hayal gcn kullanabilir duruma gelmi- tir. Bu ikinci safha, birincisinden daha gelimi bir aamadr ve bu nok tada ocuk, artk nesneleri belirli somut zelliklerine gre snflandrabilir. c- Sembolik Dnem Bu dnem de kii dnyay en st dzeyde temsil edebilme yeteneini kazanmtr. Sembolleri oluturur veya semboller aracl ile dnce gerekleir. Sembolik dnemde ocuun konuma becerisinde nemli deiiklikler olur. Bruner'e gre dil alt dnemlerden bamsz ilemekle birlikte, hareket ve imgeleme dnemlerinde olumu olan olaylarla ilikili sembolik dnemin bir sistemidir. Bu noktada Bruner ile Piaget'in grleri farkldr. Piaget'ye gre sembolik dnce dil geliiminin n kouludur. Dil, bilgi ve soyutlamann ifadesi iin bir vesiledir. Oysa Bruner'e gre dil bir soyutlama srecidir. Bu dnem, soyutlama yapabilme yeteneinin gelitii dnemdir. Kiinin nasl dnd erken dnemlerdeki Hareket ve mgeleme dnemlerinin deneyimleriyle belirlenir.

DL GELM Dil geliiminde de, tpk teki geliim alanlarnda olduu gibi, ayn yalardaki ocuklar benzer zellikler gstermektedirler. Ayn yalardaki ocuklarn kullandklar szcklerin says, kurduklar cmle yaplar, hatta ses tonlar ve vurgulamalar bile birbirlerine benzemektedir. Bu benzerlikleri dikkate alan geliim psikologlar, dil geliiminin bilisel geliime paralel olarak ortaya ktn kabul ederler.

Birey, bilisel geliim dnemlerinde ilerledike dil kullanmndaki beceri ve yetenekleri de artmaktadr. Bilindii gibi yeni domu bebeklerin kardklar sesler, farkl tonlardaki alamalar

ile snrl kalmaktadr. 3 aylk olduklarnda bebeklerin, keyiflerinin yerinde olduunu gsteren sesler de kardklarna tank oluruz. 6 aylk bebekler, daha uzun sreli sesler karmaya balarlar. Bir yaa doru ilerledike, bebeklerin kard seslerin tonlamalarnda, vurgularnda belirgin farkllamalar bekler. yle ki; anneler henz hibir anlaml szck karmam olsa da, bebeklerinin ne istediklerini kardklar seslerden anlarlar, adeta bebeklerinin kendileri ile szcksz bir iletiim kurduklarn hissederler. Bebekler 12 aylk kadarken ilk anlaml szcklerini sylerler. 12. ayn sonunda bebeklerin szck daarcnda ortalama 3, 18. ayn sonunda 20 kadar szck bulunmaktadr. 2 ya sonunda szck says 200 civarn, 5 ya sonunda ise 2000' bulur.

Anlald gibi bir buuk yandan sonra, szck daarcnda hzl bir genileme ortaya kmaktadr. Bu durum dil geliiminin dier alanlardaki geliim ile yakndan ilikili olduunu gstermektedir. zellikle motor geliim ile dil geliimi arasnda sk bir iliki bulunmaktadr. Sonu olarak fiziksel geliim ile birlikte bilisel geliim, dil geliimine zemin hazrlamaktadrlar. Bebeklerin kard ilk ses, farkllamam seslerden oluan alama, nasl oluyor da zengin dilbilgisi kurallarn ieren bir yetikin konumasna dnyor? Bu soruyla ilikili olarak eitli aratrmalar ve gelitirilmi kuramlar bulunmaktadr. Dil geliiminin nasl ortaya ktna ilikin farkl grler vardr. imdi bu grlerden ikisine ele alrsak: A. Davran Gr Bu gre gre ocuklar konuulan dili, herhangi bir eyi rendikleri gibi renirler. Bebeklerin, kendilerini istendik sonulara gtrdn kefettikleri sesleri tekrar etmeleri ile, konuulan dil renilmeye balanr. Bebekler sesleri tekrar ederken, gnlk dildeki szcklere benzeyen sesler kardklarnda, evrelerindeki yaknlar tarafndan dllendirilirler. Bylece bebek, syledii zaman pekitirilen sesleri daha sk kullanmaya balar. Pekitirilmeyen seslerin kullanlma skl ise azalr. Sonuta da konuma ekillenir. Pekitirilmenin yan sra, bebeklerin sklkla duyduklar sesleri taklit etmeleri de dilin kazanlmasnda nemli olmaktadr. Ancak baz kuramclara gre, dil geliimi ni yalnz taklit ya da pekitirmeyle aklamak mmkn olmamaktadr. Ayn evde yetien ocuklarn farkl zamanlarda konumaya balamas, bunun yannda farkl kltrlerde yetien ocuklarn syledikleri ilk szcklerin benzer sesleri iermesi, hi iitemeyen ocuklarn zel eitimle konumay renebilmesi gibi nedenler, dil geliimine ynelik farkl bak alarnn ortaya kmasna yol amtr. B. Psikolinguistik Yaklam Chomsky ve Lenneberg gibi dilbilimciler, dil geliiminin biyolojik temellere dayandn ne srmektedirler. Ancak, evresel koullarn dil geliimi zerindeki etkilerini de gz ard etmemektedirler. Dil Geliimini biyolojik ve psikolojik temellere bal olarak aklayan kuramlara "psikolinguistik kuramlar" ad verilmektedir. Bunlarn iinde en nemlisi Chomsky'nin kuramdr. Bu kurama gre insanlar doutan dil renebilmek iin zel bir mekanizmaya sahiptirler. Bu mekanizma, ocuun evresinde konuulan dili iselletirmesini, kurallarn anlayarak renmesini ve daha sonra da uygun dilbilgisi kurallar ile konumasn salar. Dil kurallarn kavrama ve kullanmay mmkn klan bu mekanizma sayesinde tm ocuklar ayn aamalardan geerek, biyolojik olarak belli bir olgunluk dzeyine geldiklerinde, tpk yrmeyi renir gibi konumay renmektedirler. Ksaca sylemek gerekirse, psiko-linguis-tik kuramlara ilikin olarak konumay renmede, szcklerin anlamlarn 'kavrama" ve "anlaml sesler karma ya da konuma" olmak zere iki farkl sreten sz edilebilir. Bu sreler birbirleri ile i iedir ve bilisel geliime paralel olarak gelime gsterirler. KISACA: Bilisel geliime ilikin olarak "dnme ve kavrama sisteminde ortaya kan gelimeler" biiminde genel bir tanm verilebilir. Je-an Piaget, bilisel geliimi aklamaya ynelik kapsaml bir kuram gelitirmitir. Pi-aget'ye gre bilisel geliimde nemli olan biyolojik olgunlama ile, geirilen renme yaantlarnn etkileimidir. Bilisel geliim byk lde biyolojik olgunlamadan etkilenmekle birlikte, bireyin yan bilmek, onun hangi dnemde olduunu bilmek iin kesin bir l olmamaktadr. te yandan, herhangi bir yata, bilisel olarak birden fazla dnemin zelliklerini tamak da olasdr. Piaget ergenlik dnemi ve sonrasna denk gelen son geliim dnemini, "soyut ilemler dnemi" olarak ifade etmitir. Ancak, yine Piaget'ye gre, bilisel geliim biyolojik olgunlama ile birlikte geirilen yaantlardan da etkilendii iin, baz yetikinlerin yalar ne olursa olsun soyut ilemler dnemine ulaamam olmas da mmkn olabilir. Bilisel geliim, birbirini izleyen drt dnem iinde ortaya kmaktadr. Dnemler ilerledike, ocuklarn kavrama ve problem zme yeteneklerinde niteliksel gelimeler gzlenmektedir.

Bilisel geliim dnemlerinden ilki Duyu-sal-Motor Dnemdir. Doumdan iki yaa kadar olan bu dnem iinde bebekler, duyular ve motor faaliyetleri yoluyla d dnya ile iliki kurar, dnem iinde ilerledike evresinde olup bitenleri ve kendisinin evresinden farkl olduunu kefetmeye balarlar. Dnem iinde nesne devamllnn kazanlmas ile bilisel geliimde refleks dzeyinde tepki verilen dnemden zihinsel ilemlerin kullanlmaya balanmasna bir gei olur.

2-7 ya arasna denk gelen bilisel geliim dnemi lem ncesi Dnemidir. Bu dnemdeki ocuklar ben-merkezci bir dnce yapsna sahiptirler. Bu dnemde mantkl dnme ilemi henz gelimemi olduundan, ocuklar nesnelerin grntlerinin etkisi altnda kalrlar. Henz bilisel yaplar korunumu kavrayabilecek dzeye ulamamtr. Tek ynl bir mantk iletirler. Hayal dnyalar olduka genitir.

7-12 ya arasnda yer alan Somut lemler Dnemi'nde, ocuk bilisel glklerin stesinden gelmeye balar. Korunum problemleri bu dnemde zlr, ocuk ilemleri tersine evirebilir. Snflama ve sralama ilemlerini yapabilir.

Bilisel geliim dnemlerinden sonuncusu Soyut lemler Dnemi'dir. Ergenlik dneminden balayarak, yetikinlik yllarna doru uzanr. Ergenlik dnemi iinde, ilem ncesi dnemdekine benzer ben-merkezci dnce biimi yeniden gzlenir. Bu dnemde soyut dnce yetisi gelitii iin, soyut kavramlar kullanlarak, zerlerinde fikir yrtlr. Genelleme, tmdengelim, tmevarm gibi zihinsel ilemler yaplr. Son dnem olan soyut ilemler dneminden sonra, bilisel yapda niteliksel bir gelime ortaya kmaz. Ancak geirilen yaantlara bal olarak niceliksel gelimeler olabilir rencilerin okullarda gsterdikleri baar, zihinsel yeteneklerinin dnda birok farkl deikenle de ilgilidir. Okullarda rehber retmenleri katks ile, baar dzeyi arttrlabilir. Dil geliimi de, bilisel geliime paralel olarak ortaya kan bir geliim alandr. Dil geliiminin nasl ortaya ktna ilikin farkl grler bulunmaktadr. Bunlardan davran gre gre ocuklar konuulan dili, herhangi bir eyi rendikleri gibi renirler. kardklar seslerin pekitirilmesi ve evredeki seslerin taklidi ile konuma renilir.

Dil geliimini biyolojik temellere balayan grlere gre ise, dil geliiminde biyolojik ve psikolojik temeller bir arada ie koyulmaktadr. Dil geliimini biyolojik ve psikolojik etkenlere bal olarak aklayan kuramlara psikolinguistik kuramlar ad verilmektedir. Psiko-linguistik kuramlarda, konumann renilmesinde, szcklerin anlamlarn kavrama ve anlaml sesler karma ya da konuma olmak zere iki farkl sreten sz edilmektedir. Bu sreler birbirleri ile i iedir ve bilisel geliime paralel olarak gelime gsterirler. Dil kullanmnda da yaa bal olarak deiiklikler ortaya kmaktadr. Bir yalarnda iki- szckle balayan konuma, be yalarnda 2000'i geen szck says ve gramer yaps ile, bir yetikininkine benzer biime dnr.

retmenlerin bilisel geliimle birlikte dil geliimini de desteklemek iin, okulda her geliim dzeyinde alabilecekleri nlemler bulunmaktadr.

KLK GELM Kiilik Nedir? Kiilik teriminin yabanc dillerdeki ortak kkeni "persona" szcne dayanmaktadr. Persona szcnn asl anlam, Latin dilinde tiyatro oyuncularnn kulland "maske" anlamna

gelmektedir. Psikolojide kiilik, bir insann btn ilgilerinin, tutumlarnn, yeteneklerinin, konuma tarznn, d grnnn ve evresine uyum biiminin zelliklerini ieren bir terimdir. Bununla birlikte, kiilik kendine zg ve ahenkli bir btndr. yle ki, bir insana ilikin her nitelik o insan anlamada bize ipucu verir. Onun bellei, d grn, direnme sreci, sesi ve konuma tarz, tepki hz, insanlara, doaya ya da makinelere kar ilgi duymas vb. zellikleri o insann kiiliini tanmlamada nemlidir. Anlatlmak istenen, kiiliin, bireylerin dier kiiler yannda gsterdii davran zellikleridir. Psikologlara gre kiilik, bireyin zel ve onu dierlerinden ayran davranlarn iermektedir. zeldir nk bireyin sklkla yapt ya da en tipik davranlarn temsil eder. Ayrt edicidir. nk bu davranlar bireyi bakalarndan ayrr. Bununla birlikte "kiilik" terimi, bireyi dier bireylerden ayran, farkl klan ve bireyin ilerdeki davranlarn ilgilendiren tah-minlerimizin dayanan oluturan, greceli olarak deimez zelliklerini belirtir. Kiiliin ortak ve genel bir tanmna varlamamtr. Kiilik retildii kurama bal deerler ve tanmlamalar kapsamaktadr. Kurumlarn hepsinin konusu ayn olup insan anlamaya almaktadrlar. Hepsinin sonuta varmaya altklar nokta bu bilinmeyenleri zp, pratik sonulara ulaabilmektedir. SGMUND FREUD VE PSKANALTK KURAM nsanlk tarihinde ruh hastalklarnn tedavisi bazen insancl yollarla, bazen de insanlk d yollarla yaplmtr. Akl hastalarnn kafataslarna kt ruhlar dar kartmak iin delikler delinmi, kimisi de yaklmtr. Zamanla bu tutum deimi akl hastalna kar daha insancl bir tutum sz konusu olmaya balamtr. Psikoanalitik gre gre, kiiliin gelimesi ve davranlarn olumasyla determinizm (gerekircilik) arasnda bir balant vardr Doada nedeni olmayan hibir sonu yoktur. Ayn biimde insan kiiliindeki sreler de kendiliinden olumaz. Deiik nedenler deiik duygu, tutum davran ve kiilik yaplarna yol aar. Ksaca insann kiiliinden kaynaklanan her davrann bir nedeni vardr. Bu nedenin kkeni bebeklik, ocukluk, genlik alarna dayanr. Bu gr Freud ile balamtr. Baz davranlarmz kolaylkla aklarken bazlarn zorlukla aklarz, hatta bazen hi aklayamayz. Freud insan davrannn nedenlerinin bilin, bilinalt ve bilind olmak zere ayr blmden olutuunu ileri srer. Bilin: Alg ve bilgilerin ak seik izlendii duygu, dnce, tutum, heyecan ve davrana ilikin haberdarln bulunduu sre. Bu gre gre bilin o anda yaananlar ierir. Tm dikkatini dersine vermi renci o anda devinin bilincindedir. Dersini bitirdii an karn asa al, uykusu gelmise uykusuzluu bilinlenir. Dnceler insann aklndan arka arkaya bir sel gibi akp giderler: Bir anda ancak bir dnce ya da alg bilinlidir. Oysa bilin alt derin bir depo gibidir. Bilinalt: Gereklie ilikin sorunlar zmeye almak gibi gelimi dnce biimlerinin yan sra d kurma gibi ilkel sreleri de ierir. Bilince yakn olan, hemen bilinli olacak bilgiler, anlar ve dncelerden oluur. Srekli olarak bilinle balantldr. rnein siz u anda evrenizde olan her eyin bilincinde deilsiniz. Bunlarn sz edilir edilmez bu uyarlarn bir resmi, daha dorusu ans bilincinizde canlanacaktr. Bilinalt bilinlenme olana olan anlarn deposudur. Bilind, zorlansa bile bilinlenmesi yasaklanm yaantlarn tmn ierir. Bilind: Bilind, bilinli alglamann dnda kalan tm zihinsel olaylar, dolaysyla bilin altn ierir. Bunlar istendii anda. bilin alanna karlamaz. Konuma, tutum ve davrantaki eitli anlatm yollan ve simgelerle gnlk davrana yansrlar. Freud'a gre, ryalarda bilin d istekler doyum bulur. Ryann olumasnda bilin dnda yatan bir igd rol oynar. Freud'un grnn doruluu kiinin rya grmesi engellendiinde grlen bulgular gsterilerek savunulmutur. Bilind neden bylesine gl koruma altndadr? nk ruhsal dnyann dzeyinde 'Freud'un id dedii yap bulunur. Kendine zg 'dzeni, mant,' davran biimiyle, yaamnn ilk dnemlerindeki tm zellikleri koruyarak id bilindnda egemenliini srdrtr, Her ne kadar bilindna kar ylan enerji akm glyse de bir kapyla yine de bilince alr. Bu kurama gre insann kiilii biyolojik bir temele dayanmaktadr. Kiilii oluturan yap yani id, ego, sperego srekli etkileim halindedir. d: Kaltmsal olarak gelen igdleri ieren ve doutan varolan psikolojik gizil glerin tmdr. Ruhsal enerji kayna olan id, dier iki sistemin almas iin gerekli olan gc de salar. Enerjisini bedensel srelerden alr. d fazla enerji birikimine katlanamaz. Byle bir durum organizmada gerilim yaratr. Bu gerilimi giderebilmek iin id biriken enerjiyi boaltma eilimi gsterir. Buna id'in haz ilkesi denir.

Ego: Douta varolan ve zamanla gelien ego insann biyolojik yapsna ters olan ya da gereklere uygun dmeyen eylemleri bilinaltna bastrr. Ego, kiiliin gereki yrtme organdr. Gcn id'den alr. Egonun grevi kendi iinde ve dnda uyum salamaktr. Ego ayn zamanda id, sperego ve d dnya da atma halinde olan istekler arasnda bir uzlama salamakla da ykmldr. Sperego: Kiiliin nc ve en son gelien sistemi olan sperego toplum yasalarn kapsar. Douta varolmayan ancak gelimeyle beliren sperego iimizdeki yargtr. Speregonun balca ilevleri; 1. id'den gelen igdsel drtleri bastrmak ve ynlendirmek. Bunlar zellikle aklanmas toplumun ho karlamad nitelikte cinsel ve saldrgan drtlerdir. 2. Egoyu gereki amalar yerine trelerin amalarna ynlendirmeye ikna etmek. 3. Kusursuz olmaya abalamaktr. d kiiliin biyolojik blmn, ego psikolojik ye sperego toplumsal blmlerini oluturur. Bylece kiilik, bir btn olarak iler. Freud'a gre doutan varolan genel igdler gelimeyle ayrr. gdlerin yaamn ilk be, alt ylna kadar gelimesi sz konusu olduundan, psikanalitik gr kiiliin temelinin ocuklukta yattn savunur. ocuk dnyaya geldii anda libidonun (doutan gelen, yaam iin gerekli olan cinsel igd) gcyle davranta bulunmaya balar. Tm bedeni libidoya doyum salayabilecek niteliktedir. Bu ilkel doyum, bir ok dnem geirerek toplumsal bir nitelik kazanr. Libidonun gelime dnemlerine "Psiko-seksel gelime" denir. Her dnem bir ncekinden etkilenir ve bir sonraki dnemi etkiler. FREUD'UN PSKOSEKSEL GELM DNEMLER 1- Oral dnem: Doumla balar, bir buuk yana kadar srer. Balca haz kayna azdan besin almaktadr. Besin alnrken nce dudaklar ve az boluu uyarlr sonra yutulur, eer besin maddesinden holanl-mazsa darya tkrlr. Daha sonra diler belirdiinde az, srma ve ineme amacyla da kullanlr. Bu iki rol, etkinlik tr, yani aza alma ve srma, sonralar geliecek karakter zelliklerine ilk rnek olur. Azn dolmasndan tr duyulan haz daha sonralar bilgi ya da eya edinmeden salanan doyumla yer deitirebilir. Isrma ve oral saldrganln yerini gizli alay ve tartmaya eilim alabilir. Erken dnemde id vardr, ge dnemde ego olumaya balar. Oral dnem bebein annesine en baml olduu ve onun bakmna en ok gereksinim duyduu dnemdir. Bebek iin beslenmesi sevildiinin, karnnn doyurulmamas ise istenmediinin iaretidir. Yeterince beslenemeyen ya da tersine kendi bana beslenebilecekken bile annesi tarafndan uzun sre emzirilmeye devam edilen bebeklerde gvensiz ve baml bir kiiliin olumasnn temelleri atlm olur. Daha ileri yalardaki ego gelimesine karn bamllk eilimi yaam boyu srer ve kiinin kaygl olduu ya da gvenini yitirdii dnemlerde tekrar n plana geer. 2- Anal dnem: Bir buuk ile ya aras srer. Besin maddesi sindirildikten sonra atklar barsan son blgesinde birikir ve ans kaslar zerinde belirli gte basn yaptnda darya atlr. Dknn boalmas rahatszla son verir ve bir ferahlama duy gusu yaratr. Yaamn ikinci ylnda balayan dklama eitimi dneminde ocuk, ans blgesindeki gerilimi boaltmadan duyduu hazz ertelemeyi renmek zorunda kalr. Annenin bu dnemdeki tutumu ve dklama ilevine ilikin kendi duygular, ocuun ileride sahip olaca karakter zelliklerini nemli oranda etkiler. Eer anne kat ve baskl bir yntem uygularsa ocuk dksn tutar ve kabz olur. Bu tutum dier davran alanlarn da etkilerse ocuk tutucu bir karakter gelitirir, ileriki yaamnda inat ve cimri olur. Baskl yntem bazen ocuun kzgnlk yaamasna ve dksn sklkla ve en uygunsuz zamanlarda brakma alkanl gelitirmesine de yol aabilir. Bylesi bir tepki biimi de sonraki yaamndaki baz karakter zelliklelerine ilk rnek olur. Eziyet etme eilimi, ykclk, kzgnlk nbetleri, pasakllk ve danklk bunlar arasnda saylabilir. te yandan, dklamay. zendiren ve onaylayan bir annenin ocuunda dklama eyleminin ok nemli olduu kans uyanr. leriki yaamna egemen olacak yaratclk ve retkenlie temel oluturur. Erken anal dnemde ego ge anal dnemde spe-rego gelimeye balar. 3- Fallik dnem: Geliimin bu dneminde cinsel organlarn ilevlerine ilikin cinsel ve saldrgan ierikli duygular nem kazanr. Bu dnemde oluan ve babasn ldrdkten sonra annesiyle evlenen Teb Kralndan adn alan Oedipus kompleksi, farkl cinsten olan ebeveyne kar cinsel duygularn, ayn cinsten olana kar ise dmanca duygularn olumasyla belirlenir. Erkek ocuk annesine sahip olmak ve babasn aradan karmak, kz ocuk annesini uzaklatrarak babasna yaknlamak ister. ile be ya arasndaki ocuun davranlar Oedipus kompleksi etkisi altndadr. Beinci yatan sonra bu etki ortadan kalkar ya da bastrlarak, yaam boyu kiilii

etkileyen bir g olarak kalr. Kar cinse ve otoriteye, kar gelitirilen tutumlar Oedipus karmaas tarafndan belirlenir. Oedipus kompleksi erkek ve kz ocukta farkllk gsterir. Balangta her ikisi de gereksinimlerini karlad iin anneye baldr ve annenin sevgisini paylat iin babadan holanmazlar. Bu duygular erkek ocukta srer, kz ocukta ise deiiklie urar. Her ikisinde de beinci yldan sonra zmlenir ya da bastrlr. Bu dnemde speregonun gelimesini tamamlamas gerekir. Bu dnemde cinsel kimlik gelimeye balar. ocuk cinsiyet farkllklarn kefeder, sorular sorar, merak yznden cezalandrlan, sorduu sorular ve davranlar iin knanan ocuklar, yetikinlik dneminde uygun cinsel kimlii benimsemede sorunlarla karlaabilirler. 4- rtl dnem: Bu dnemde cinsel geliimin belli bir aamas yaanmamaktadr. Bu dnem ocuun ilkokul dnemini kapsar. 5- Genital dnem: Ergen, artk yalnzca kiisel amalarla deil, zgeci nedenlerle de dier insanlara yaklamaya balar. Cinsel ekicilik, toplumsallama, grup etkinlikleri, meslek planlamas ve yuva kurma istei bu dnemde belirir. Kendisine dnk olan ocuk, gereklere ynelik toplumsal yetikine dnr Freud yukarda tanmlanan drt dnemin birbirinden kesin bir biimde ayrlmadn ve kiiliin son dzenlemesinde her bir dnemin katksnn bulunduunu nemle vurgulamtr.

SAVUNMA MEKANZMALARI ki ayr tr savunmaya ynelik mekanizmadan sz edilebilir. Birinci grup psikolojik onarm mekanizmalar, ikinci grup davranlarmz hakl gsterecek bir neden bulma gibi ego savunma mekanizmalardr. Bir insann tek bir savunma mekanizmasn deil birok savunma mekanizmalarn bir arada kulland bilinir. nsann iinde bulunduu koullara gre bunlar deiir. Yaamnn bir dneminden dierine farkllk gsterebilir. Kii kulland savunma mekanizmalarnn farknda deildir. Zira bunlar bilin dndadr. SAVUNMA MEKANZMALARININ ETLER 1) Bastrma Uygun grlmeyen istek ve anlan bilinten uzaklatrma mekanizmasdr. Doktora gitmekten korkan birisi randevusunu unutabilir. Bu gibi durumlarda kiiler yapmalar gereken eylerin anlarn bask altna alrlar. Genellikle unutmalar, kamalar eklinde davranlardr. 2) Neden Bulma Bu mekanizmada iki temel savunma esi bulunur. 1. Kiinin davrann hakl gstermeye allr. 2. Ulalmayan amalara ilikin d krldn rtmeye allr. Neden bulma gnlk yaamda herkesin olduka sklkla kullanld bir mekanizmadr. rnein; pahal ald eyann bir dier dkkanda daha ucuz fiyatla satlan eini gren kii ikisinin de ayn olduunu bilmekle birlikte arada mutlaka bir nitelik fark olduuna kendisini inandrmaya alarak aklanm olma olasln grmezlikten gelir, ya da dier birinin paras yoksa yaamda nemli olan eyin dostluk ve sevgi olduuna kendini inandrr.Sevmedii einin bulunmaz niteliklerini sayabilir. 3) Yanstma Gnlk yaamda insanlarn ok kullandklar bir mekanizmadr. Yanstma mekanizmas kiiyi anksiyeteden (kaygdan) iki biimde koruyabilir: 1. Kii kendi eksikliklerinin ve yenilgilerinin sorumluluunu ya da suunu bakalarna ykler veya 2. Sululuk duygular uyandracak nitelikteki drtlerini, dncelerini ve isteklerini dier insanlara ykler. Snavlarnda baarsz olan bir renci, retmenin haka davranmadna inanr. Oyuncak atnn zerinde sallanrken den bir ocuk dnp atn tekmeler. Amirine kzar, hrsn karsndan alr. Ben yapmadm o yapt der. Su srekli kendinde deil bakalarndadr. 4) dnleme Bazen belirli bir amac olan abaya ynelik davranlar biiminde de kullanlabilir. rnein: Bedensel bir sakatl olan bir insan, srekli abalar sonucu bu durumun olumsuz etkilerini dnleyebilir.

dnleyici tepkiler daha ok dolayl bir biimde gelitirilir. Kr adam iyi bir hatip veya avukat olur. Sakatlnn ya da yetersizliinin etkilerini dorudan gidermek yerine kii bir dier ynn gelitirerek ya da ilgiyi bir dier ynne ekerek bu eksikliini dnleyebilir. Ne var ki tm dnleme tepkileri olumlu ve yararl deildir. 5) Yceltme Bu mekanizmada ilkel nitelikteki eilim ve tepkiler doal amalardan evrilerek toplumca beenilen etkinliklere dntrlr. Bu nedenle savunma mekanizmalar iinde en baarl ve olumlu olan yceltme mekanizmasnn oluumu yle zetlenebilir: 1. Cinsel ya da saldrgan niteliklerin etkisiz duruma getirilmesi, 2. Gerek amacn ketlenmesi, 3. Ego tarafndan enerjiye biim verilmesi. Yceltme mekanizmas srekli olarak pi-siik enerji ile beslenmeyi gerektirir.bundan tr yceltme mekanizmas enerjinin engellenmedii durumlarda kullanlabilir. rnein ocuu olmayan kadn yuva aabilir. Saldrgan adam cerrah veya kasap olabilir, okumayan renciler iin vakf kurabilir. 6) zdeleme Normal geliim sreci iinde ocuk ya da erginin benliine rnek olarak, erkekse babasna, kzsa annesine, ya da dier kiileri seip onlara benzemeye almas olarak izlenir. Birey model ald ve idealletirdii kii gibi olmak ister onun gibi giyinir konuur ve davranr 7) Yn Deitirme Belirli bir uyarnn neden olduu tepkinin aa vurulmas tehlikeli olduunda tepkilerinin o uyarandan bir bakasna yneltilmesine ya da o tepkinin yerine baka daha uygun bir tepki gsterilmesine denir. Ynetiminde glk ekilen duygu ait olduu nesne ya da duruma yneltilir. Ayrca tehlikeli varsaylan duygunun yaratt tepkinin yerine de bir dier tepki gsterilir. zellikle reddedilmeye ve eletiriye kar ar duyarl kiiler evrelerine kar gelitirdikleri uysal tutumlarn altndaki kzgnlk duygularn srekli bastrr ve sonradan nasl olsa kendilerine katlanmak durumunda olan "amar olanlarna" boaltrlar. Beklemek zorunda kalan askerlerin bazen snaklarndan birden frlayarak gzn dnm bir biimde dmana saldrdklarn ve tepkisel davranlarnn da karln yaamlar ile dedikleri grlmtr.

ERK ERKSON'UN PSKOSOSYAL GELM DNEMLER Erikson klasik psikoanalitik kurama baz yeni grler eklemekle beraber temelde psikoanalitik kuramdan tam olarak ayrlmamtr. Erikson insan yaam dngsnde sekz evre belirlemitir. Dnemler incelendii zaman zde bir ayrlk olmad, ancak deyi ayrlklar ve baz eklentilerin bulunduu grlr. BEBEKLK DNEM 1- Gvene kar gvensizlik: Erikson semasndaki ilk evre, klasik psikoanalitik kuramda genellikle yaamn ilk yln kapsayan oral evrenin karldr. Erikson'un grne gre bu dnemde ortaya kan sosyal etkileim boyutu bir uta gven, dier uta ise gvensizliktir. ocuun dnyaya, baka insanlara ve kendine gvenme derecesi byk lde grd bakmn niteliine baldr. Gereksinimleri uyarldklar anda karlanan, rahatszlklar abucak giderilen, ba baslan, okanp sevilen, kendisiyle oynanan, konuulan bebek dnyann yaam iin gvenilir bir yer olduu ve insanlarn yardmc ve gvenilebilir olduklar yolunda bir duygu gelitirir. Bakmn tutarsz, yetersiz ve reddedici olduu zamansa bebekte genel olarak dnyaya, zel olarak da insanlara kar daha sonraki geliim evrelerine tayabilecei temel bir gvensizlik, korku ve kuku tutumu geliir. Bu duygu bir yandan evrenin gvenirliini yanstt gibi bir yandan da kendi benliinin sreklilik ve aynlk tayan baklmaya deer bir varlk olduunu gsterir. Yani hem evre hem de kendi varl gvenilir niteliktedir. evremdekiler bana bakyor, veriyor, varln tanyor. Onlarn srekli, tutarl ve ayn kiiler oluu gvenilir kesinliktedir. "Bende verilmeye baklmaya deer, gvenilen bir varlm" Bu evrede ocuk kendi varln kendisine verilenle e tutmaktadr. "Ben bana verilenim". ocua ok iyi

bakm veren bakclarnda sreklilik olmas gerekir.Ve aynlk bulunmayan ocuk yuvalarnda en nemli sorun temel gven duygusunun gelimemesi ya da yklmasdr. Burada belirtmek gerekir ki, temel gven ya da gvensizlik sorunu yaamn ilk ylnda, bir daha karlamamak zere tamamen zmlenmi deildir. Birbirini izleyen geliim evrelerinin her birinde yeniden ortaya kacaktr. Bunun yle olmasnda hem umut hem de tehlike vardr. Gvensizlik, duygusu ile okula balayan ocuk, kendini gvenilir yapacak bir retmene ihtiya duyar. OKUL NCES DNEM 2- zerklie Kar Kuku ve Utan Bu ikinci geliim dneminde, ocuun yrmeye ve konumaya balamas ile annesine olan bamllnda azalma balamtr. Yrme, koma, istedii nesneleri eline alma, istediklerini brakma tuvalet kontrolnn ortaya kmasn da beraberinde getirir. Bylece ocuk zerk bir biimde davranmaya ve bu bamsz eylemlerinden zevk almaya balar. ocua eylemlerini kontrol etme olanan vermek, zerklik duygusunun gelimeye balamasn salayacaktr. Eer ana-baba kk ocuun yapabildiklerini yapabildii kadar istedii zamanda ve hzda yapmaya olan gereksinimini bilir ona gre davranrsa ocuk kaslarn ve evresini kontrol edebileceine ilikin bir duygu zerklik duygusu, gelitirir. kendisine verilenle e tutmaktadr. "Ben bana verilenim". ocua ok iyi bakm veren bakclarnda sreklilik olmas gerekir.Ve aynlk bulunmayan ocuk yuvalarnda en nemli sorun temel gven duygusunun gelimemesi ya da yklmasdr. Burada belirtmek gerekir ki, temel gven ya da gvensizlik sorunu yaamn ilk ylnda, bir daha karlamamak zere tamamen zmlenmi deildir. Birbirini izleyen geliim evrelerinin her birinde yeniden ortaya kacaktr. Bunun yle olmasnda hem umut hem de tehlike vardr. Gvensizlik, duygusu ile okula balayan ocuk, kendini gvenilir yapacak bir retmene ihtiya duyar. Ar koruyucu ya da baskc bir ocuk yetitirme tutumu ile ocuunkiler yerine kendi istekleri ve kurallarn geerli klan, davranlarnn kontroln ocua brakmayan anne babalar, ocuun zerk olma abalarn engelleyeceklerdir. Anne-babann ar kontrol ocuun kendi kapasitesine ynelik kukulara dmesine ve utan duymasna yol aacaktr. ocuun davranlarn ok sk bir biimde denetleyen, hogrsz, "mkemmel" davran elde etmek iin sk sk cezaya bavuran anne baba tutumu, ocukta "tek bana hi bir eyi beceremem" duygusunu oluturur kuku ve utan duygularn ortaya kmasna yol aar. Eer ocuk bu evreyi zerklik duygusundan daha 'ar basan utan ya da kuku duygularyla geerse, bu onun daha sonraki ergenlik ve yetikinlik zerklik giriimlerini olumsuz ynde etkileyecektir Tersine bu evreyi utan ve kuku duygularnn ok stnde zerklik duygusu ile geen ocuk yaamn daha sonraki evreleri iin zerklik ynnden iyi hazrlanm demektir. te yandan, bu dnemde zerkliin kuku ve utanla oluturduu byle bir denge daha sonraki olaylarla olumlu ya da olumsuz ynde deiebilir. te yandan "ocuk zarar grr" kaygsyla, ocuun zgrce davranmasna olanak tanmayan ar koruyucu ana-baba tutumu da zerklik duygusunun gelimesini engelleyecektir. Kukusuz her ana babann ocuklarna yardmda telal olduu zamanlar vardr. ocuklar bu gibi masum yanllar balayacak kadar cesurdur. 3- Giriimcilie Kar Sululuk Bu dnemde artk yrme ve konumaya ilikin bir sorunu kalmayan ocuk, zerk yani bamsz bir biimde hareket edip, isteklerini, dile getirebilme dil geliimine ve rahatlkla hareket edip, evresini aratrabil-mesine bal olarak, ocuun etrafnda olup bitenlere ynelik merak da artar. evresinde olaylar anlayabilmek iin srekli sorular sorar, giriimlerde bulunur. Cinsiyet farkllklar da bu yata kefedilerek bu konuda da sorular sorulur. ocuun sorduu sorular yznden azarlamak, aratrma ve giriimlerine engel olmak, ocukta sululuk duygularnn gelimesine neden olacaktr. Bu dnemde yetikinlerin dnyasn da merak etmeye balayan ocuk, evresindeki bykleri de izlemeye balar. Ancak kendi fiziksel yapsnn ufakl, yetikini adeta birer "dev" gibi alglamasna neden olur. ocuklarn bu dnemde hayal dnyalar da olduka genitir. Baz ocuklar hayallerinde asla anne-babalar gibi olmayacaklarndan, bydklerinde de hep byle kk kalacaklarndan korkabilirler. ocuu srekli eletiren, sorular ve eylemleri iin sulayan bir yetikin tutumu, ocuun sulanmasna, kendi davranlarn daima hatal bulmasna yol aar ve "Asla bykler gibi olamayacam" trden korkular gelitirmesine neden olabilir. Sulanmann bir baka yan ise giriimciliin engellenmesidir. Sulanan ocuk aratrmadan vazgeerek kendi kabuuna ekilebilir. ocuun aratrma giriimlerini destekleyerek, sorduu sorulara anlayabilecei biimde uygun cevaplar veren, sevecen ve ilgili yetikin modeller olan anne-babalar, ocuun bu dnemi baaryla atlatarak bir sonraki dneme ilerlemelerine yardmc olurlar.

Anaokullarnn Psiko-Sosyal Geliime Etkisi 3-6 yalar arasna denk gelen anaokulu yllar ile, psiko-sosyal geliim dnemlerinden giriimcilie kar sululuk karmaasnn yaand dnem, birbirleriyle akmaktadr. Erikson'a gre okul ncesi dnemde salanan uygun evresel koullar kendine gven, bamszlk, zerklik, giriimcilik gibi kiilik geliimini olumlu ynde etkileyen duygularn kazanlmasnda byk nem tamaktadr. LKOKUL DNEM 4- alma ve Baarl Olmaya Karlk Aalk Duygusu Bu dnemde ilkokula balayan ocuk iin artk oyun oynamak eski ekiciliini kaybetmi yerini bir eyler retmek, yapt ilerle baarl olmak istei almtr Yapt iler iin beeni toplamak, arkadalar ve yetikinler tarafndan takdir edilmek, bu dnemdeki ocuklarn fiziksel ve zihinsel kapasiteleri asndan da artk yeni eyler renmeye ve retmeye hazrdrlar. Bu dnemde ocuklarda alma istei yaratmak ve onlara baar duygusunu tattrmak byk nem tamaktadr. Erkson, ocuklar "ben baarlym" duygusunu yaamalarn ana-baba tutumlarnn yan sra, okul ortamna da sorumluluk yklemekte. ocuklarn yaptklar ileri takdir eden, baarl olabilecei alanlarda ocuun kendini snamasna olanak veren anne-baba ve retmenler, bu geliim dneminde yer alan baarl olmaya kar aalk duygularna kaplma karmaasnn stesinden gelinmesinde ocua yardmc olurlar "Ben baarlym" inanc ile kiilik geliimi olumlu olarak etkilenmi ocuk bir sonraki geliim dnemine gvenle girer Aksi halde kendisi, yeterince baarl olarak alglamayan, yapt iler ve almalar ounlukla akranlar ve yetikinler tarafndan onaylanmayan ocuklarda aalk duygusunun tohumlar kiilik yapsna eklenmi olmaktadr. lkokullar ve Psiko-Sosyal Geliim Okul ana giren ocuklar gnlerinin byk bir ksmn okulda retmenleri, ve arkadalaryla geirmeye balarlar. Okul yaamnda, derslerinde baarl olma, ocuun kendine gvenmesi asndan nemli olmaktadr. Doal olarak kiiler yetenekli olduklar alanlarda daha kolay baarl olurlar. Okulda, ocuun kendisini tanmasna, yeteneklerinin farkna varmasna rehberlik yapmak gerekir. Yetenekli olduu alanda alma olanaklar, salanarak ocua baary tattrmak ocuun kiilik geliimine olumlu katklarda bulunacaktr. lkokulda baarl olmann sadece trke, matematik gibi temel derslerdeki baarya bal olmadn unutmamak gerekir. rencilerin bazlar matematikte, bazlar beden eitiminde daha iyidir. Baz ocuklar da sosyal ilikilerde ok baarldrlar. Ksaca, eer aratrlacak olursa, her ocuun baarl olabilecei bir alan mutlaka bulunabilir. Ancak, retmenlerin, rencilerinin baarl olabilecekleri alanlar kefedebilmeleri iin, iyi birer gzlemci olmalar, geliim dnemlerine uygun olarak hazrlanm farkl ortamlarda, rencilerini izlemeleri gerekir. te yandan rencinin baarl olmas kadar baarlarnn farknda olmas da nem tamaktadr. Ayrm yapmadan her renciyi desteklemek, zellikle gvensiz rencilerin kk ilerlemelerinin bile farkna varp, bunu renciye iletmek, psiko-sosyal geliimi olumlu ynde etkileyecektir. ERGENLK DNEM - ORTAOKUL LSE YILLARI 5- Kimlie Kar Kimlik Bocalamas Ergenlik dnemi ocukluktan yetikinlie doru bir gei dnemi olarak kabul edilmektedir. Ortaokul-lise yllar arasnda denk gelen ergenlik dnemi srasnda, organizmada gerekleen fizyolojik ve biyolojik deiiklikler, bu aa bir olarak giren bireyi, dnemin sonunda gen bir yetikin biimine dntrr. Kukusuz kk ocuu, gen bir yetikin yapan deiiklikler sadece fizyolojik ya da biyolojik etkenlere bal deildir. Bilisel yapdaki gelime, zihinsel yetilerin olgunlamas, d dnyay alglama ve kavramada deiikliklere yol aar. Ksaca bu dnemde hem ocuun kendisini ve dnyay alglay hem de dier insanlarn ocuu alglay eskisi gibi deildir. Eskiden hep ocuk olarak alglanrken, imdi kimi zaman ocuk kimi zaman da yetikin olarak nitelendirilmektedir. Tm bu etkenler ocuu, bir kimlik aramaya doru itmekte ve sonuta ocuk ergenlik dnemini ya "kimliini kazanm" olarak ya da "kimlik karmaas" ile atlatacaktr. Ergenlik dneminde kimlik aray balamasna karn, dnemin sonunda mutlaka kimlik duygusunun kazanlm olmas da gerekmez. Baz durumlarda kimliin kazanlmas sonraki geliim dnemlerine ertelenmi olabilir. Her ergen bu dnemde belirli llerde kimlik oluturmakta, ancak baz ergenlerde bocalamann iddeti daha fazla olmaktadr. Kimlik bocalamasna yol aan etkenler grupta toplanabilir:

1. Dnce sistemindeki deiiklikler 2. Cinsel rollerdeki deimeler 3. Meslek seimine ynelme. Dnce sistemindeki deiiklikler: Ergenlik ayla birlikte, ergende fiziksel adan olduu kadar bilisel adan ortaya kan deiiklikler de dikkati ekmeye balar. Pi-aget'nin grne gre bilisel geliim birbirlerinden niteliksel farkllklar gsteren dnemlerle hiyerarik bir sra izleyen bir sre iinde kendini gsterir. Bilisel geliimde en son ulama dnem "soyut ilemler" dnemidir ve bireylerin bu dneme erime yalar,ergenlik ana girdii dnemle akr. Bu dneme kadar olaylar aras ilikiler ve neden sonu balantlarn, ancak somut ilemler erevesinde kavrayan ve dz bir mantkla bilisel ilemler yapan ocuklar, bir olaya bak alarnn farkl olabileceini anlk problemlerin deiik biimlerde zmlenebileceini grmeye, analiz, sentez, transfer, tmevarm, genelleme gibi st dzeydeki bilisel ilemleri yapabilmeye balarlar. Ancak soyut ilemler dnemine ergenlerin hepsinin ayn anda girmedikleri gibi, bir bilisel geliim dneminden tekine gei de aniden deil, belirli bir sre iinde gerekleir. Bu gei sreci ierisindeki ergenler ise, evrelerinde olup bitenlere ilikin fikir yrtlrken, "ergenlik dnemi tarz" denilebilecek bir mantk iletmektedirler. Bu mantk iletme tarznn bir zellii "ilem ncesi" bilisel geliim dzeyinin, bir zellii olan "ben-merkezci" dncenin yeniden ortaya kmasdr. Ergen iin nemli olann kendi dnceleri ve kendisinin dnyay alglay biimi olmas da, bu dnce tarznn bir rn olarak ortaya kar. Ergen bu dnemde kendi kendisini ok eletirir, kendisini ok eletirdii, iin de, herkes tarafndan eletirildiini sanr. Sanki, herkesin dikkati onun zerindedir, herkes onun d grnne ok nem vermektedir. Ergenin ben-merkezci dnce biiminin dier bir zellii de, kendi dncesinin, kendi inanlarnn en doru, en orijinal olduunu sanmasdr. Anlalabilecei gibi ergen bir elikiler dnyasnda yaamaktadr. Bir yandan, evresindekilerin kendisine ilikin dncelerine ok nem verirken, bir yandan da kendisini "herkesten daha akll" olarak grmektedir. Bu dnce tarz, ergen yetikinlie doru ilerleyip, kendine uygun bir kimlik gelitirdike azalmaya balar. Kimliini kazanmas, bir yetikin olabilmesi iin ergenin balangta bir yetikin modele gereksinimi vardr. evresinde,gvendii, sevdii, kendisini yarglamadna, olduu gibi kabul ettiine inand bir yetikin bulunduunda, nceleri ona benzemek, onun gibi olmak ister. Ancak, anne baba, retmen gibi yakn evresindeki 'yetikinler tarafndan srekli eletiriliyor, davranlar yarglanyorsa, byklerin "kendisini anlamadklarna" olan inanc pekierek onlardan uzaklar. Kendisini aralarnda rahat edebilecei, anlay ve hogr bulabilecei en yakn gruba yneltir. evremizde gzleyerek ya da kitle iletiim aralar yoluyla olduumuz gibi etelerin iine giren, tarikatlara katlan genler, kimlik bulma krizinde baarl olmayanlara rnek olarak verilebilir. Ergen, eer kendisine yaknlk gsteren hi kin bulamazsa, bu defa tek bana kalp iine kapanarak patolojik davran rntleri gelitirmeye balayabilir. Anlald gibi ergenler, kendilerini olduu gibi kabul eden, sevgi, sayg gsteren, gven ve destek veren modelleri ile karlama ansna sahip olurlarsa, salklkl bir kimlik gelitirebilirler Aksi halde kimlik aray ya da kimlik karmaas uzun yllar boyu devam eder. Cinsel rollerdeki deimeler: Ergenlik dnemine gelindiinde, fiziksel olarak bedende erkek ve dii zelliklerinin belirginlemesi ile birlikte, kadn ya da erkek cinsel rollerinin benimsenerek kimlie katma ilemi hzlanr. Hzla deien sosyo-ekonomik koullar, geleneksel cinsel rollerdeki deiiklikleri de beraberinde getirmilerdir. Elli yl geriye gittiinizde toplumumuzda kadn ve erkek rollerinin 'ok daha belirgin olduunu grebilirsiniz, o dnemlerde kz ocuklar genellikle okullarn bitirince evlenirler, anne ve ev kadn olurlard. Meslek sahibi kadn says g nmze oranla ok daha snrl idi. Erkek ocuklar ise okurlar evlerinin ekonomik sorumluluunu yklenirlerdi. Gnmzde cinsiyet rollerine ynelik kalp yarglar olduka deimi durumdadr. Kadnlar i ve meslek yaamnda yklendikleri sorumluluklarla geleneksel olarak erkeklere has olduu dnlen rolleri de slen-meye, erkekler ise ev ilerinde ve ocuk bakmndan sorumluluklar eleriyle paylamaya baladlar. Dolaysyla kadn ve erkek rolleri arasndaki farkllklar gnmzde gitgide azalyor gibi grnmektedir. Bireyin gelitirecei cinsiyet rolleri iinde yaad toplum ve ailesi tarafndan benimsenmektedir.Yaplan aratrmalar kadn ya da erkek cinsiyetine ait olarak kabul edilen ve ounluk tarafndan benimsenen cinsiyet rolleri ile ilgili kalp yarglarn bulunduunu gstermektedir. Bu kalp yarglar cinsiyet rolnn kazanlmasnda da etkili olmakta, bireyler kendi cinsiyetlerine ilikin kalp yarglara uygun davranma eilimi gstermektedirler. Gnmzde genler arasnda cinsiyet rollerine ynelik kalp yarglarn yaygn olduu grlmektedir. Bu duruma bal olarak ergenler, cinsiyetler arasnda bir farkllk olmadn dnmelerine karn, kendi cinsiyetlerine

has olan zelliklerden syrlamamlardr. Bu ikilem de ergenleri, eskiye oranla cinsiyet rollerine uygun davranlar benimsemede gle, dolaysyla kimlik kazanmada daha ok bocalamaya itmi grnmektedir Ergenlere, kimlik bocalamasnn stesinden gelebilmeleri iin, nyarglardan etkilenmeden kendi yetenek ve ilgilerini uygun davran zelliklerini benimsemelerinde yardmc olunabilir. Kadn ve erkek cinsiyet rollerine ilikin grler iki grupta toplanabilir. Bu grlerden birisi, kadn ve erkek cinsiyet rollerinin tek boyutlu olduunu, yani bireyin sadece kadn ve sadece erkek cinsiyet rollerine sahip olabileceini savunmaktadr. Dier gr ise kadn ve erkek cinsiyet rollerinin iki ayr boyutta olduunu ve bir bireyin deiik llerde kadns ve erkeksi zelliklere ayni anda sahip olabileceini savunmaktadr. Kadn ya da erkek kendi cinsiyetini reddetmeden, her iki cinsiyetin kimliine ilikin bir rol karmaasna dmeden her iki cinse ait ileri de yapabilir.rnein bir kadn taksi ofr olabilirken bir erkek ev ilerinde de sorumluluklar yklenir. Androjen davranlar ana-babalar ve retmenler tarafndan tevik edilecek olursa, ergenlerin nasl bir cinsiyet rol edineceklerine ilikin bocalama azalacaktr. Bylece de kz rencilerin eitim ve mesleklerinde ilerleme iin daha gdlenmi, erkek rencilerin ise kendilerine bakalarnn duygularna kar daha ak, insanlara kar daha yumuak ve sevecen olmalarna da yardmc olunabilir. Erikson'un zdeim kurma ve kimlik karmaas zerine grleri, ergen davrann anlamamz kolaylatrmaktadr. zellikle lise rencilerinin bir blm karar vermenin bunalts, cinsel rollere ynelik karmaa, hatta psiko-sosyal bir erteleme sreci yznden derslere ilgilerini kaybedebilirler. renciye yakn anlayl bir retmen tutumu ve okul aile ibirlii ile gence verilen psikolojik destek ve rehberlik, bu dnemde olumsuz bir kimlie ynelmeyi nleyecektir YETKNLK DNEM 6- Yaknla Kar Uzaklk (Yaltlmlk): Eer birey ergenlik baaryla geirebilmesi iin gerekli yap talarna sahip demektir. Bu dnemde, bakalar ile yakn ilikiler kurabilme yeteneinin kazanlm olmas gerekir. Gen bu yetenei kazanm ise, kar cinsle ilikiler kurup bir aile olmaya doru ynelir. Erikson yaknl kimliklerin kaynamas olarak tanmlar. Ona gre yaknlk, sre iinde kendini yitirme korkusu olmakszn bir bakasyla paylaabilme ve bir bakasn sevebilme yetiidir. Burada da, kimlikte olduu gibi, toplumsal koullar yaknlk duygusunun geliimine yardm edebilir ya da bu gelimeye ket vurabilir. Yaknlk cinsellii iermek zorunda deildir, arkadalar arasndaki ilikiyi ierir En tehlikeli koullar altnda birlikte dvm askerler birbirlerine kar, yaknl en geni anlamyla rnekleyen, bir ballk duygusu gelitirirler. Yakn bireyler derin ve uzun sreli sevgi ilikileri kurar ve srdrrler. Sevgiyi zorunluluklar ve balar olmakszn sunarlar. Eer, arkadalarla ya da evlilikte ele bir yaknlk duygusu kurulup gelitiril-memise, Erikson'a gre, sonu, bir yaltlmlk, paylamak ya da bakp sevmek iin kimsesi olmamak yani yalnzlk duygusudur. Birey eer bu dnemde, dier insanlarla yakn ilikiler kurmay baaramaz ise insanlardan uzak kalmay grev ve zorunluluk gerektirecek ilerden kanmay tercih eder. Bu durum yalnzlk duygusunun benlie hakim olmasna yol aar. 7- zgecilie Kar Kendine Dnklk: Yedinci evre orta ya ya da aa yukar, ailedeki ocuklarn ergenlie ulat ve ana-babann i ve mesleklerinde yerletikleri dnemin bir ucunda zgecilik, br ucunda da kendine dnklk ve durgunluk duygular bulunan yeni bir boyutu birlikte getirir. zgecilikte, Erikson, kiinin dar anlamda, ailesinin ve tesindeki gelecek ara bu kuaklarn iinde yaayaca toplumla ilgilenmeye balamasn anlatmak ister. 8- Benlik Btnlne Kar Umutsuzluk: Erikson'un evreler emasnda sekizinci ve son evre aa yukar bireyin temel abalarnn tamamlanmak zere olduu, ciddi dncelere zaman bulunduu varsa torunlarla ho zaman geirildii dneme rastlar. Bu dnemde ncelik kazanan boyut bir ucunda benlik btnl teki ucunda ise umutsuzluk duygusu yer alr Benlik btnl duygusu, gemie yksek bir doygunlukla bakabilme yetisinden doar. Kiilie en uygun yaam biimini bulabilen bireyler btnlk duygusuna sahip olurlar. Bylece yalandklarnda, gemilerini tmyle gzden geirerek, geride braktklar yaantdan o gne dein rettiklerinden honut olurlar.

ROGERS VE BENLK KURAMI Cari Rogers, insan doasn temelde olumlu ve yapc olarak kabul eden, insann tek bana deerliliini ve gcn esas alan insanc (hrna-nistik) yaklamn balatcs ve temsilcilerindendir. Rogers ve Maslow gibi insanc yaklam benimsemi psikologlar kiilik geliimini aklarken, benlik yaps zerinde durmaktadrlar. Benlik Yapsn Etkileyen Etmenler nsanc gre sahip psikologlara gre zben ve benlik tasarm isel yaantlar kaynaklarn zbenden almaktadrlar nsanlarn tm zbenleri asndan baz ynleri ile birbirlerine benzerlerken baz ynleri ile de birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Yeme, ime cinsel gereksinmeler gibi fizyolojik zellikler, sevilme, gven duyma, baarl olma gibi psikolojik zellikler asndan tm insanlar birbirlerine benzerlerken, mzik, resim, szel yetenekleri gibi kiisel gler asndan da birbirlerinden farkllk gstermektedirler. zben, yap olarak "kt" deil "iyi"ye yneliktir. Kt olarak nitelendirilen tutum dnce ve davranlar temel gereksinimlerin doyurulmamas sonucu oluur. Benlik tasarm ile kastedilen ise, ok genel olarak kiinin kendisini alglay biimidir. Kiinin kendi grne gre zelliklerinin, yeteneklerinin, duygu, dnce, inan ve tutumlarnn dinamik bir grnts olarak tanmlanabilecek benlik tasarm, doutan balayan bir sre iinde yava yava biimlenmektedir. Benlik tasarmnn dinamik bir yapya sahip olmas geirilen yaantlara bal olarak kiinin benlik tasarmnda deimeler olabileceini ifade etmektedir. Rogers'in Eitim zerine Grleri Psikolojik danmann, danma sreci srasnda salad ortama benzer bir ortam retmen tarafndan da salanabilir. Rogers belirli koullarn saland bir snf ortamnn, rencinin bir btn olarak gelimesini kolaylatracan ifade etmektedir. renciler en kendilerini rahat hissettikleri bir snf ortamnda renmeye ak olurlar. Yaratc ve aratrc ynleri harekete geer. Snf ortamnn renmeye ak bir hale getirilmesinde anahtar kii retmendir. retmenin kabul edici, empatik ve yarglayc olmayan tutumu nem tamaktadr. retmen her renciye deerli ve yetenekli olduunu hissettirmeli, kendi sorumluluunu stlenmesi iin, renciyi tevik etmelidir Btn bunlarn yerine getirilebilmesi iin, kukusuz retmenin alanna bir biimde rencilerine bilgi aktarmas ve onlar sadece yzeysel bir biimde tanmas yeterli olmamaktadr. rencilerin tutumlar, deerleri, duygular, dnyay alglay biimleri ile tannabilmesi iin aba gstermelidir. renciyi tandka ve onu anladka anlald ve koulsuz olarak kabul edildii renciye hissettirildike, rencinin de igr kazanarak kendini kefetmesi kolaylaacaktr. Rogers'in eitim zerine grlerini okuduka, baz noktalara ilikin sorularmz olumu olabilir. Bunlardan bir tanesi renciyi hi kstlamadan tmyle zgr brakmann sakncal olup olmad olabilir. Rogers da renciyi balangta tmyle zgr brakmann sakncalarn kabul eder. Bunun yerine derece derece, rencilerin uyum salayabilme dzeyleri ile orantl bir art iinde zgrlk tannmasn nerir.

MASLOW VE KENDN GEREKLETRME TEORS nsanc grn (hmanistik) nemli temsilcilerinden biri de Maslovv'dur. "Kendini Gerekletirme" kavramn ilk kez kullanan Maslovv her insann deerli kendine zg duyarl ve iyiye ynelik bir zbene sahip olduu grnde Rogers ile birlemektedir. Maslovv' un inancna gre olanak salandnda, her insan eninde sonunda kendini gerekletirerek, gizil glerinin farkna varacaktr. Maslovv'un almalar salkl kiiliin nasl olutuu zerinde odaklamtr Salkl bir kiiliin geliebilmesi iin gerekli olan gereksinmelerden oluan piramit biiminde bir gereksinmeler hiyerarisi ortaya koymutur. Bu gereksinmelerin en tepesinde kendini gerekletirme gereksinmesi bulunmaktadr Ancak kiinin kendini gerekletirmek iin gdlenebilmesi, daha alt basamaklarda yer alan fizyolojik gvenlik ait olma ve saygnlk salama ile ilgili temel gereksinmelerin yeterince salamasna baldr Temel gereksinmelerine doyum salayan insan kendini gitgide daha zgr ve iyi hissedecek sonuta kendisinde varolan tm potansiyelleri aa karacaktr Yan gerek

anlamda 'kendisi olacak Maslovv'un deyimiyle "neyi olabilirlerse onu olmallar", szn yerine getirecektir. Psikopatoloji insann temel, doal kendini gerekletirici yaps engellendiinde ortaya kar yi ve doru olan bu gerekleme eiliminin desteklenmesi kt olana ise ket vurulmasdr. Maslovv'un piramidiyle ilgili nemli noktalar: 1. st dzeydeki bir gidebilmek iin alt dzeydeki btn gdlerin doyuma ulamas gereklilii yoktur. Belirli bir derecedeki doyumluluk insan br dzeye hazr hale getirebilir 2. Dzeyler arasnda bireyden bireye farkllklar olabilir, baz kimseler iin sosyal ilikiler kurarak insanlarla yaknlama gds emniyet ve korunmadan daha nce gelebilir 3. nsanlarn iinde bulunduu aile ortam ve kltrn deerleri hangi dzeydeki gdlerin daha belirgin ve baskn rol oynayacan saptar. Kendini Gerekletiren nsanlarn zellikleri Maslovv, kendini gerekletirme ve byme gereksinmesine zerine yapt almalarda, kendini gerekletirme srecine giren insanlarn, ortalama insanlardan daha farkl zellikler tadn ifade etmektedir Bu insanlar psikolojik adan salkldrlar. Psikolojik adan salkl olmann ne anlama geldiinin tam ve kesin bir tanm yoktur Ancak psikolojik saln ne olduunu bir para so-mutlatrabilmek iin, Maslovv'un kendini gerekletiren insanlarn zelliklerine ilikin belirledii aada ksaca zetlenmitir. 1. Kendilerini ve doay olduu gibi kabul ederler. Sal yerinde olan kimseler kendilerini kuvvetli ve zayf ynleri ile olduu gibi kabul ederler, kendilerinden honutturlar. Ancak kendinden honut olma, kendini beenmilikle ayn anlamda deildir. Psikolojik sal yerinde olan insanlarn kendilerine olduu kadar baka insanlara da sayglar vardr, Dier insanlarn farkl duygu ve dncelerini hogr ile karlayarak, onlar da olduklar gibi kabul ederler. 2. Gerei olduu gibi alglayp iinde bulunduktan ortama, iinde bulunduklar koullar nyargsz, olduklan gibi alglarlar. Bu nedenle gelecee ynelik, uygun tahminlerde bulunabilirler. evresel koullan evrelerinde bulunan kii zellikler, ile birlikte olduu gibi kabul edebilirler, eksikliklerinden ve hatalarndan ar dzeyde rahatsz olmazlar. 3. Daha derin kiiler aras ilikiler kurabilirler. Kendini gerekletiren kii herkese kar sevgi ve sempati duyabilirler. Kendilerine gvenli olduklar iin baka insanlarla derin ve seveceni ilikiler kurmakta zorlanmazlar. 4. Yaamdan gerekten doyum alrlar. Buinsanlar yeni gne keyifle balayabilirler. 5. zerk bir yaplar vardr. evrelerinden bamszdrlar. Temel gereksinmelerini gidermi olduklar iin kiisel psikolojik bymelerine ynelik gdlerine uygun davranrlar Dnce ve davranlarnda bamszdrlar neyin doru neyin yanl olduuna kendi zerk deerler sistemine uygun olarak karar verirler Yaamlarnda kendi ayaklar zerinde dururlar. 6. Yaratcdrlar. Kendilerine gvenleri tam olduu iin hemen dnp, retebilirler. 7. Sklkla doruk yaantlar geirebilirler. Doruk yaants ile yaantsnn anlam kavrad coku dolu anlardr Derin estetik yaantlar yaratclk anlar sevginin en youn hissedildii anlar doruk yaantlara rnekler olarak verilebilir. Geirilen byle doruk yaantlar kendini gerekletirmenin geici anlar olarak kabul edilmektedir. 8. Demokratik bir kiilik yapsna sahiptirler. Bilgilerinin snrl olduuna, her zaman herkesten bir eyler renebileceklerine inanrlar Koullar ne olursa olsun her insana saygldrlar, onlarn gr ve isteklerini dikkate almaya aktrlar. 9. Kendiliinden, doal davranrlar. Yapmack davranlara brnmek gereini hissetmezler, ilerinden geldii gibi doal ve saydamdrlar. 10. Kendileri dnda sorunlarla da ilgilenirler. Kendileri dnda, dier insanlara da katkda bulunabilecek bir amalar vardr. Dnceleri kiisel olmaktan ok evrenseldir. 11- Amalar ve aralar arasndaki uygun aynmlan yapabilirler. Davranlar amaca yneliktir. Varmak istedikleri amalar da "insanln zgrl" gibi daha soyut ve s dzey kavramlardr. Aralar amaca ulamak iin kullanrlar. rnein "para" onlar iin, sadece amaca ulamalarna yardm edebilecek bir aratr. 12. Yalnz kalabilme gcne sahiptirler. Zaman zaman tek bana kalmaktan holanrlar. Kendi

kendilerine yetebilen insanlardr. 13. nsanlarla birlikte olmaktan holanrlar, ancak toplumsal kalplara kar karlar. nsanlara yardmc olmaktan, onlarla birlikte olmaktan da zevk alrlar. Ancak kendi davranlarnn toplumsal etkiler tarafndan biim-lendirilmesinden honut olmazlar. 14. Dmanca olmayan bir mizah anlayna sahiptirler. En skntl anlarda bile glnebilecek bir eyler bulabilirler. Olaylarn glnecek yanlarna hemen bulup karabilirler. Ancak yaptklar espriler bakalarn kltc deildir. Yukarda deinilen zellikler Maslovv'a gre psikolojik sal yerinde, kendini gerekletirmi insanlarn 'zellikleridir. Ancak hemen eklemek gerekir ki, ok az sayda insan, bu zelliklerin tmn kiiliinde toplamaktadr. KISACA: Bireyi dier kiilerden ayran, bireye zg ve tutarl olarak gsterilen davran zelliklerinin kiilii oluturduu kabul edilmektedir. Baz psikologlara gre kiilik geliimi farkl dnemler iinde ortaya kmakta ve bireyin belli bir dnemdeki kiilik zellikleri, onun dier geliim zellikleriyle ilikili bir biimde olumaktadr. Kiilik geliimini aklayan kuramlar iinde ad en ok duyulanlardan biri, Sigmund Fre-ud'un psikoanalitik temele dayanan kiilik kuramdr. Freud'a gre yeni domu bebekler farkl aamalardan geerek kiiliklerini gelitirirler. Oral, Anal, Fallik, Latans ve Genital dnem olmak zere be aamada ortaya kan kiilik geliimi dnemlerine, psikoseksel geliim dnemleri ad verilmektedir. Psikoanalitik kuramda, yaamn ilk alt ylna denk gelen oral, anal ve fallik geliim dnemlerinde geirilen yaantlarn nemleri vurgulanarak, o dnemlerde geirilen yaantlarn izlerinin hibir zaman tmyle yok olmad ve yetikinlik yllarnda da davranlar etkilemeye devam ettii ne srlmektedir. Kiilik geliimini dnemler iinde ele alan bir baka kuramc Erikson'a gre de kiilik geliimi dnemleri, temellerinin biyolojik olarak belirlendii hiyerarik bir sra iinde ortaya kmaktadr. Kiiliin olumasnda olgunlama ile birlikte geirilen yaantlarn etkisi de byk olmaktadr. Yaam boyunca birey, geliim dnemlerinin her birinde, o geliim dnemine has bir karmaa ile yz yze gelir. Birey bu karmaann stesinden gelecek olursa, benliine yeni bir zellik kazandrarak, bir sonraki dneme daha da glenmi olarak geer. Erikson'un Psiko-Sos-yal Geliim Dnemleri olarak adlandrlan kiilik geliimi dnemleri iinde yaanlan karmaalar yle sralanabilir: Temel gvene kar gvensizlik (0-1 ya), zerklie kar kuku ve utan (2-6 ya), Giriimcilie kar sululuk (4-6 ya), alma ve baarl olmaya kar aalk duygusu (7-11 ya), Kimlie kar kimlik bocalamas (12-17 ya), Yaknla kar uzaklk (ilk yetikinlik dnemi), reticilie kar durgunluk (yetikinlik dnemi), Benlik btnlne kar umutsuzluk (olgunluk dnemi). Rogers ve Maslovv gibi insanc yaklamn temsilcileri olan kuramclar ise, kiilik geliimini aklarken, benlik yaps zerinde durmaktadrlar. Benlik yapsn zben ve benlik tasarm bir arada oluturmaktadrlar. nsanc yaklama gre her insann benlik yapsnn temelinde doutan getirdii olumlu, iyi, yaratc,zellikler bulunmaktadr.Geirilen yaantlar uygun olduunda ,bu zellikler aa karak bireyin kendini gerekletirmesi sz konusu olabilir.

AHLAK GELM Hepimiz zaman zaman evremizdeki insanlarn davranlarn eletiririz. Eletirdiimiz kii hi karlamadmz bir politikac olabilecei gibi, ok yakn bir arkadamz da olabilir. Ayn biimde, baz davranlarmz evremizdekiler tarafndan ho karlanrken, bazlar da onaylanmayabilir. Hatta zaman zaman kendi kendimize bile "Acaba doru mu davranyorum?" diye sorabiliriz. Her insanda "doru .ya da yanl", "iyi ya da kt", "yaplmas ho karlanabilen ya da hibir

ekilde kabul edilemeyen" davranlarn neler olduuna ilikin yarglar bulunmaktadr. Bu yarglar; bireyin kendi davran ve eylemlerini de belirleyen, neleri yapp, neleri yapmamas gerektii konusundaki, bireye zg inanlar ve deerler sisteminden kaynaklanmaktadrlar . Bireyde varolan deerler sistemi, geliimsel bir sre iinde, ortaya kmaktadr. Ahlak geliimi de denilebilecek bu sre, birok psikologun ilgi alan iine girmitir. Ahlak geliimine ynelik olarak ilk aklamalardan biri, speregonun psikoanalitik kuram erevesindeki oluumudur. Sperego ilk bata, ana baba tarafndan konulan kurallarn ve yasaklarn iselletirilmesi ile olumaya balar. Kurallara uyan davranlar doru, uymayanlar ise yanl olarak kabul edilir. Zaman iinde ana babann koyduu kural ve yasaklarn yan sra toplumun onaylad davranlar doru, onaylanmayan davranlar da yanl olarak iselletirilerek speregonun oluumu tamamlanr. Sperego bireyde var olan deerler sisteminin kayna olur. Davran gre sahip psikologlar da ahlaki yarglarn nasl olutuu zerinde durmulardr. Onlara gre ahlaki yarglar, bireyin dndaki etkenlere bal olarak ortaya kmaktadrlar. Ahlak uygulamas ve kanlmas gereken bir seri davranlardr. Bu davranlar ounlukla evrenin kabul ve reddi olarak ortaya kan dl ve cezalarla elde edilir. Davran yaklama gre genelde onay gren ve pekitirilen davranlar "doru", ho grlmeyen davranlar ise "yanl" olarak kabul edilmektedir. Psikoanalitik gr ile davran gr doru ya da yanla ilikin yarglarn nasl ortaya ktn aklamaya almakla birlikte, ahlaki geliim zerinde fazla durmamlardr.Bilisel geliim ile ilgilenen baz kuramclar ahlak geliimi zerinde de durarak bilisel geliim gibi ahlak geliimini de birbirinden niteliksel farkllklar tayan belirli dnemler iinde ortaya ktn ne srmektedirler Bu yaklam ahlak geliimini zihinsel bir ilev olarak kabul eder. JEAN PAGET VE AHLAK GELM Piaget'ye gre ahlak geliimi bilisel geliime paralel gstererek, birbirlerinden farkl nitelikler tayan ve hiyerarik bir sra izleyen dnemler iinde ortaya kmakta Ya ne olursa olsun her bireyin bilisel geliiminin en son basamaklarna kadar ulaabilmesi beklenmemektedir Biyolojik olgunlama ile renme yaantlar birlikte bilisel geliimde ulalabilecek dzey zerinde belirleyici olmaktadr. ocuklarn dnce biimlerini her ynyle inceleyen Piaget, ocuklarn doru ve yanla ilikin yarglarn yalarna bal olarak deitiini gzlemlemitir Ayni ekilde kurallarn yorumlan biimleri de yalara gre deiiklikler gstermektedir. ocuklar 7 yalarna 'kadar, baka ocuklar izleyerek rendii oyunlar oynamakta bu arada ne anlama geldiinin farkna varmadan kurallara uygun davranlar da taklit etmektedirler. 7-10 ya arasndakiler ise oyunlarda kurallarn ne anlama geldiini kavramaya balamaktadrlar. Bu ya grubundaki ocuklar ounlukla oyunun kurallarna, 'kural" olduu iin hi sorgulamadan uygun davranmaktadrlar. 10 yalarndan sonra ise ocuklar, kurallarn 'durumsal gereksinmelere uygun olarak konulduunu ve koullar deiirse kurallarn da deiebileceini anlamaya balamaktadrlar. Bu de ocuklarn ok sk oynadklar saklamba oyunu ile bir rnek verelim: 1011 yalarna kadar ocuklarn saklamba oynarken, baka ocuklardan rendikleri kurallar ayn biimde uyguladklar gzlenebilir. On yalarndan sonra ise ocuklarda, oyundan nce bir araya gelerek oyunun kurallarn kararlatrma davran gzlenmeye balar. rnein ebenin nasl seilecei, nerelere saklanlabilece-i. srenin ne kadar olaca vb. her oyundan nce yeniden tartlarak kararlatrlabilir. Piaget'ye gre on yalarna kadar ocuklar, oyunlarn dndaki gerek yaamda kar karya kaldklar kurallara da sorgulamadan uygun davranabilir. Ancak kural koyan kiiler evrede olmadnda, kurallar ineyebilirler. rnein annesi tarafndan misafirler iin ayrlan ekerleri yemesi yasaklanm bir ocuk, annesinin yokluunda btn ekerleri bitirebilir. 10-11 yalarndan sonra ise ocuklar kurallarn niin konulmas gerektiini anlamaya balamaktadrlar. Ancak bu yalarda zaman zaman, nceki dnemden farkl bir nitelikte, bakalar tarafndan konulan kurallara uymama davran gzlenmektedir. On yalarndan sonra ocuk daha nceleri hakim olan "Kural koyan kii yoksa, kurala uy-masam da olur" anlayndan ok kendi zerk dzenlemelerini yaparak, kendi kurallarn uygulamak istediklerinden, yetikinlerin kurallarna aykr davranabilmektedirler. Davranlarn 'iyi' ya da 'kt', 'doru' ya da 'yanl' olarak nitelendirilebilmesi iin davrann altnda yatan niyetin nemli olduunu da ocuklar on yalar civarnda kavrayabiliyorlar. Daha nceleri ise bir davrann iyi ya da kt olduuna karar verirken davran yapan kimsenin ne dndne dikkat etmiyorlar. O yalarda davrann kurallara uygun olup olmamas, ya da yaratt sonular bir davrann doru ya da yanl olarak nitelendirilmesi iin yeterli olmaktadr. Piaget'nin, ocuklarn yalarna bal olarak, yarglama sistemlerinde ortaya kan deimelere ilikin gzlemleri, onu daha sistemli bir aratrma yaparak, ahlak geliimi dnemlerini

belirlemeye yneltmitir. Aratrma, yntemi olarak, deiik ya gruplarndaki ocuklara, deerlendirme yapmalar gereken ykler anlatlmaktadr. Daha sonra, ocuklarn ykyle ilgili olarak bir deerlendirme yaparken, akl yrtme biimlerini incelemitir. Bu aratrma srasnda kullanlan yklere, benzer ykler ile rnek verelim: - "Sinan isminde kk bir ocuk, babasnn masann zerinde unuttuu dolmakalemi ile oynamaya balam. O srada da masa rtsn, kk bir damla mrekkeple lekelemi". - "Ayhan isminde baka bir ocuk da, babasnn masann zerinde brakt dolmakalemin mrekkebinin bittiini grm. Babasna yardmc olmak iin kaleme mrekkep doldurmak isterken, mrekkep iesine eli arpm, masa rts zerinde kocaman bir leke olumu". ocuklara yukarda ykler anlatldktan sonra. "Bu ocuklardan hangisi daha sulu.?", "Niye yle' dnyorsun?" sorular yneltilmitir. ocuklarn deerlendirmelerinin analizleri sonucu,, ahlak geliimi ile ilgili olarak "da bal dnem" ve "zerk dnem" olarak iki dnem belirlenmitir. Da Bal Dnem: Ahlak geliiminde on yana kadar olan dnem, da bal dnem olarak kabul edilmektedir. Bu dnemde ocuklar ahlaki yarglar asndan bakalarna bamldrlar sorgulamadan kabul ederler. Dnemin sonuna kadar ocuklar iin, ilenen bir suun nem derecesini, sua bal olarak ortaya kan fiziksel sonular belirler. Sonuta daha fazla, zarara yol aan sular, daha az fiziksel zarar yol aan sulara gre daha ktdr. zerk Dnem: Onbir ya ve stne doru kldka ocuklarn yaptklar deerlendirmeler "grelilik" kazanmaya balamaktadr. inde bulunulan koullar dikkate alarak deerlendirmeler yapan ocuklarn, ahlaki yarglar ve kurallar uygulaylar esneklik gstermektedir . Bir davrann iyi ya da kt olduuna karar verirken davrann altn yatan niyet de dikkate alnr. Sonu olarak Piaget, ahlaki geliimle bilisel geliim arasnda bir paralellik kurarak, soyut ilemler dnemine doru ilerledike, ocuklarn da bal dnemden, zerk dneme doru getiklerini ifade etmitir; Piaget zerk dneme gei iin kesin bir ya snr vermemekle birlikte, ilkokul son snfa doru (10-11 ya ) ocuklarn ahlaki deerlendirmelerinde zerk dneme has zellikler ortaya kmaya balamaktadr. Daha sonraki yllarda yaplan aratrmalar da Piaget'nin grlerini desteklemektedir. Lickona yapt bir almada zellikle 6 ve 12 yalarndaki ilkokul rencilerinin ahlaki dnceleri arasnda belirgin farklar olduunu ifade etmektedir. Ancak bu fark 3, 4 ve 5. snflar arasnda azalmaktadr. Bu gruptaki renciler nceki yaantlara ve ilerinde bulunduklar koullara bal olarak kimi zaman da bal, kimi zaman ise zerk dnem dnce zellikleri ile deerlendirmeler yapmaktadrlar Garrod ve arkadalar Ezop yklerinden esinlenerek hazrladklar, kahramanlar konuturarak iinde hayvanlar olan ykleri ilkokul rencilerine anlatmlardr. Daha. sonra yk ile ilgili sorular sorularak, havyan davranlarnn deerlendirilmesi istenmitir. Daha sonra yk ile ilgili sorular sorularak, hayvan davranlarnn deerlendirilmesi istenmitir. Sonuta yaplan analizler, ilkokul rencilerinin verdikleri cevaplarn genellikle birbirlerine benzediini gstermektedir. Ancak soyut ilemler dnemine getii saptanan rencilerin, yklerin ana fikirlerini daha iyi kavradklar ve ana fikre daha uygun cevaplar verdikleri gzlenmitir. Yaplan aratrmalar ahlaki geliim dzeyi ile bilisel geliim dzeyi arasndaki paralellii destekler niteliktedir. Ahlak geliiminde, zihin geliimi evrelerinin kazanlmas n koulu oluturmaktadr. Mantk ve matematik ilemlerinin kazanlmasyla birlikte toplumsal bak asnn kazanlmasn da gerekli klmaktadr. Burada bir daha hatrlayalm ki, bireyin takvim yann ilerlemesi, bilisel geliim basamaklarnda ilerlemesi iin yeterli olmamaktadr. Ayn durum ahlaki geliim, iin de sz konusudur. inde bulunulan koullar, deneyim, 'renme yaantlar vb. geliimin her boyutunda nemli olmaktadr. KOHLBERG VE AHLAK GELM DNEMLER Kohlberg de Piaget gibi 'ahlak geliiminin dnemler iin ortaya, ktn ve bilisel geliime paralel olduunu ifade etmektedir. Piaget'nin iki dnemde incelemesine karlk Kohlberg ahlak geliimini byk dzey iinde ele almtr. Dzeyler iinde yer alan ve hiyerarik bir sra izleyen dnemler kmaktadr. Dnemler iinde ilerleme, takvim ya ile birlikte bilisel geliim dzeyindeki ilerlemeye bal olmaktadr. Kohlberg de Piaget gibi ahlaki geliim dzeylerini belirlerken, ahlaki deerlendirmeler yaplmas gereken yklerden yararlanmtr. Deiik ya gruplar ve sosyo-ekonomik dzeylerdeki bireylere ykler verildikten sonra, ykde anlatlan duruma ilikin bir karar vermeleri istenmitir. Kararn doru ya da yanl olmas zerinde durulmamtr. nemli olan, bireyin ykde anlatlan soruna zm bulurken kulland dayanak noktalar ve yapt deerlendirmedir.

Kohlberg'in yklerinden uyarlanm iki yk ile, bireylerin kar karya brakld sorunlara rnekler verelim. 1. Ali'ye babas, okuldan arta kalan zamanlarndan alarak 500 YTL biriktirebilirse, onu yazn kampa gndereceine sz verdi. Ali hafta sonlarna evlerinin yaknndaki pastanede alarak 500 YTL biriktirebildi. Ancak babas yaz gelince, fikir deitirerek, paray kendisine vermesini istedi. Ali'de babasna ancak 100 YTL biriktirebildiini syleyip, kalan para ile kampa gitmeye karar verdi. Kararn da kardei Aydn'a anlatt. Aydn gerei babalarna sylemelimi? 2. Ege blgesindeki bir ilede bir kadn kanserden lmek zeredir. O iledeki bir doktor da bitki zlerinden yapt bir ilacn kanseri tedavi ettiini sylemektedir. Gerekten ilac kullanan baz hastalar iyilemi grnmektedir. Ancak doktor ilac kendisine mal oluunun 10 kat fazla fiyata satmakta, bir doz ila iin 500 YTL istemektedir: Hasta kadnn kocas ilac satn alabilmek iin her trl areye bavurmu, gerekli parann ancak yarsn toplayabilmitir. Bunun zerine doktora giderek karsnn lmek zere olduunu anlatm ya kendisine ilac daha ucuz vermesini ya da ilacn kalan parasnn daha sonra demesini istemitir. Ancak doktor bunu kabul etmemi "Bu ilacn isteklisi ok fazla paras olana satarm" demitir. aresiz kalan koca sonuta bir gece gizlice ilac almtr. Sizce de ilac almal myd? rneklerde de grlebilecei gibi anlatlan durumlarla ilgili bir yorum yapmak olduka g 'grnmekte yknn sonu sorular cevaplandrlrken, pek ok bileen dikkate alnarak bir deerlendirme yapmak gerekmektedir. Sonuta verilen kararn dayanaklar, bireyin iinde bulunduu ahlaki geliim dzeyine gre ipular vermektedir. Kohlberk ahlak geliimini gelenek ncesi, geleneksel ve gelenek sonras olmak zere dzey iinde gerekletiini ne srmektedir. Her dzey de ayrca kendi iinde iki aama da gemektedir. Ancak geliim aa-. malar hiyerarik bir dzende olumaktadr. Aamalarn her biri kendisinden nce ve sonra gelenlerden izler tamaktadr. Aamalardan herhangi birini atlayarak daha stteki basamaklara ulamak sz konusu deildir. Kohlberg'in kiinin iinde bulunduu dzeyi saptamak iin sorunla karlaldnda bulunan zm ile deil, zme ulama yoluyla ilgilenir. Bir rencinin kopya ekmesinden ok, kopya ekmesine ilikin gsterdii neden, ya da bir ocuun yalan sylemeyi neden kt bir davran olarak kabul ettii, onun hangi ahlak geliimi dneminde bulunduunu gstermektedir. imdi ahlaki geliim dzeylerinin zellikleri zerinde biraz daha, ayrntl olarak duralm. KOHLBERG'e GRE AHLAK GELM DZEYLER VE ZELLKLER 1- Gelenek ncesi Dzey Gelenek ncesi dzeyde temel olan, bireyin kendi gereksinmelerini doyurma ynnde davranmasdr Bu dnemdekiler kendi karlarn n plana alrlar ve "kuvvetli olan kazanr" dncesine sahiptir.evrede trafik polisi yoksa krmz kta gemekte hi tereddt etmez ya da retmenlerin fark etmeyeceini dndnde snavda kopya ekmeyi doal kabul eder. Bu dnemde ilenen suun nemine ynelik alg da verilen zararn fiziksel sonulan ile dorudan orantldr. Gelenek ncesi dzeydeki bir kii iin kazanc fazla olan dkkandan paras denmeden bir paket ikolata gizlice alnabilir ancak bedeli fazla olan bir mal alnacak olursa o zaman su ilenmi olur Gelenek ncesi dzeyde bulunan kiiler ikinci ykye yle cevaplar verebilirler: - Evet, ilac almal zaten eczac o ilatan dnyann parasn kazanmtr... - Hayr; ilac almamal eer yakalanacak olursa, hapse girecek, ila belki de karsn iyiletirmeyecek, o da bo yere bir sr sknt ekecek. Geleneksel dzeye geildiinde, gelenek ncesi dzeydeki ben merkezci dnce, yerini empatik dnceye brakr. Yani birey onlarn gznden dnyaya bakmaya alr. nc dnemdeki kiilerin, karar vermeleri gerektiinde grubuna uygun davranmak gerekir. Grubu davranma eilimi yaygndr gruptan bamsz davranma ve kararlar verme pek gzlenmez. "yi ocuk olma", grubun houna gitme istei n plandadr. Drdnc dneme geen bireylerin, nc dnemdekilerden farkl olarak iinde bulunduklar beklentilere gre, davranmaktan ok, geerli olan kurallara ve yasalara gre davranr. Geleneksel dzeydeki kiilerin yk ile ilgili cevaplar aadakiler benzer biimde olabilir: "Hayr, almamal; hrszlk nedeni ne olursa olsun yasalara aykrdr. lacn parasn bulmak iin daha baka yollar bulmaya almaldr. 2- Geleneksel Dzey Bu dzeydeki kii beklentiler ve kurallar dorultusunda davranr. Otoriteye sadk, otoriteyi destekleyici ve zdeim halinde bulunduu otorite figr ile uyum

anlay doruyu belirler. nc aamada, "iyi ocuk" olma anlay hakimdir. yi ve kt otoriteyi honut eden ereve dorultusunda tanmlanr. Doru davranlar, ocuun yaknlarnn beklentileri dorultusunda ekillenir. "Sosyal uyuma ynelim vardr. kinci aamadan daha karmak bir dnce vardr. Bu aamada insanlar dier kiilerin ikilemi, hikayeleri nasl deerlendirdikleri dnlmeye balanmtr. kinci aamann egoizmi yerine empatik bir anlayla, dier kiilerin de nasl hissettikleri eklinde bir deerlendirmenin sz konusu olduu, "sosyal rol" almada bir art sz konusudur. Bu noktada "alma yanl bir eydir, nk toplumda, hemen hemen herkes almann yanl olduunu kabul etmektedir" eklinde olumaktadr. "Ben de ounluun grne uyarak deerlendireceim. ounluun grleri dnda kalmak, beni rahatsz eder." Bu anlamda ahlak davran bakalarnca ynetilmektedir. ocuk kendi dnyasna bakarak, bamsz karar alma durumunda deildir. 3- Gelenek Sonras Dzey Bu dzeye geildiinde ahlaki sorunlara ynelik deerlendirmeler yaplrken " greceli" olmak nem kazanr Bu dnemde tm insan zgrlk gibi soyut kavramlar nem kazanr ve bireyin deerler sisteminde nemli bir yer tutar. Varlabilecek en st dnem olan beinci dnemde ise birey, yazl kural ve yasalardan tamamen bamsz kendi zerk ahlak ilkelerine uygun olarak davranr. Ancak kiinin benimsedii ahlak ilkeleri insana sayg, tm insanlarn eitlii gibi soyut evrensel deerler demokratik toplumlarca konan, yasa ve kurallarla uyum gsterir ve birey genel yasalara uygun davranr. ykde yneltilen soruya gelenek sonras dzeyde yer alan bireyler yle cevap verebilirler. -"Evet, almal. Bu durum bir insan, yasalara kar gelmekle insan yaamn kurtarma arasnda bir seim yapma durumunda brakmaktadr. Byle bir koulda insan yaamnn devam etmesi iin aba gstermek, her eyin zerinde olmaldr". "Hayr, almamal. Byle bir durumda, bir insann yaam ile o ilaca gereksinmesi olan baka insanlarn yaam haklar arasnda bir tercih yapma sz konusudur. Yaam haklar sz konusu olduunda kii duygularn bir tarafa brakp, tm insanlarn yaam haklarn dikkate almaldr". Ahlak geliimi dnemleri gzden geirildiinde, Kohlberg'in yaklamnda kiinin iinde bulunduu dzeyi saptamak iin bir sorunla karlaldnda bulunan zm ile deil zme varhrkenki akl yrtme sreciyle ilgilenildii grlmektedir

ZHNSEL GELM Zek Nedir? Genel olarak zek yeni durumlara ve evreye uyum salayabilme soyutlama ve problem zebilme gc olarak tanmlanr. Tm kararlar zeknn genel, szel, grsel ve mekanik gibi farkl yeteneklerden olutuunu savunurlar. Bu nedenle zek testlerinde saysal ve szel yetenek performans gibi blmler bulunmaktadr. Zek Geliimi Asndan Bireysel Farkllklar Aada zek blmlerinde snflandrlmas yaplmtr: 0-24 Z.B. (idiot): Srekli bakma gereksinim duyan zrller, 2 yandaki bir ocuun zek dzeyini geemezler. ounlukla bakm yurtlarnda kalrlar. 25 - 49 Z.B. (embesil): Eitilebilir zek zrllerdir. Basit iler yapabilirler, sorumluluk duygusundan uzaktrlar. lkemizde baz il merkezlerinde zel okullarda eitimi verilmektedir. 50 - 69 Z.B. (moron): retilebilir zek zrllerde tm zek zrl olanlarn % 85'ini olutururlar. Normal insanlardan daha yava renirler. Zek dzeyleri 9-10 ya ocuun ki dzeyine ulaabilir. Baz okullarda bu tip ocuklar iin zel snflar almaktadr.

70 - 85 Z.B.: Bu gruba tutuk zekllar denir. Okullardaki normal program ar da olsa renebilirler. 85 - 110 Z.B.: lk ve orta retimdeki rencilerin te ikisini olutururlar. Ders programlar bu gruba gre hazrlanr. 110 - 130 Z.B.: stn zekldrlar. niversite eitimini rahatlkla tamamlayabilirler. 130 - 200 Z.B. (dehalar): Yatlarna gre ok kolay renirler. renmeye ok isteklidirler. Soyut dnceleri ok gelimitir. zel stn yetenekleri olabilir (resim, mzik, fen gibi). Gardner'in Sekiz Zek Alan Gardner'e gre sekiz zek alan bulunmaktadr. 1. Szel zek; konuarak, iiterek en iyi ekilde renirler. 2. Mantksal - matematiksel zek; soyut ilikiler zerinde alarak renirler. 3. Grsel zek; grselletirerek renkler ve resimlerle alarak renirler. 4. Mziksel - ritmik zek; ritm ve mzik ile en iyi ekilde renirler. 5. Dokunsal - kinetiksel zek; dokunarak, hareket ederek renirler. 6. Kiiler aras zek; paylaarak, i birlii hlinde renirler. 7. sel zek; yalnz alarak renirler. 8. Doa zeks; doal ortamlarda alarak renirler. Zeka Blm Deiebilir mi? ocuklarn zeka blmlerini deerlendirmek iin yaklak olarak onlarn 2 veya 3 yana gelmesi gerekmektedir. Stanford-Binet testinin en kk ya itemleri iki yandan balarken, WISC testinin en kk ya dilimi de yandan balamaktadr. Bu yalarda deerlendirilen zeka blm, yaamn sonuna kadar sabit midir? Bu soruyu cevaplamada yardmc olacak baz almalar yaplmtr. Ancak yaam boyu gvenilir t sonular elde etmenin baz psikometrik glkleri vardr. lmden kaynaklanan psikometrik hatalardan dolay gerek devamllk deerini elde etmemiz pek mmkn deildir. Ancak genede bu konu irdelenmeye deer bir yaklam olarak ele alnmtr.

Zeka testlerinde bireylerin gsterdikleri performans kaltmsal m yoksa evresel kaynakl mdr? Kaltmsal zelliklerle belirlenen bir faaliyet olduu taktirde ZB'nn (zeka blm) sabit ve evresel faktrlerden etkilenmemesi gerekir. Bu konuyu takip almalar yntemiyle inceleyen biri nemli aratrmanm sonularn incelemek yararl olur. Bu almada, alma kapsamndaki ocuklar bebekliklerinden 18 yana kadar incelenmitir.

Kaan ve arkadalarnn (1958) gerekletirdii almada, rneklemi oluturan ocuklar 18 sene sresince her sene teste tabi tutulmulardr. Bu ocuklar ierisinde ZB puan itibariyle srekli dalgalanmalar gsteren ocuklar seilmitir. Aratrmaclar, bu ocuklarn 6 ile 10 ya lan arasndaki ZB puanlarn incelemilerdir. ZB puanlarnda srekli art seyri gsteren ocuklar ile ZB puanlarnda srekli azalma saptanan ocuklar ayrtrlmtr. ZB'lerinde istikrarl art gsteren grubun ortalama art puan 17 olarak bulunmu; ZB puanlarnda d kaydedilenlerin puanlar da 5 puan ini gstermitir. Aratrmaclar, bu iki gruba projektif testler aracl ile incelemilerdir. Ayrca, ocuklarn ebeveynle olan ilikileri de dorudan gzlem yaplarak veriler toplanmtr. Genellikle orta snf ailelerden oluan bu gruptaki anne babalarn nemli bir ounluu niversite eitimi grm kiilerdir. almann en arpc sonularndan biri, ZB puanlarnda azalma kaydedilen ocuklarn duygusal olarak ailelerine daha fazla bamllk gstermeleridir. ZB puanlarnda ykselme kaydedilen ocuklar ise daha fazla baarl olma arzusu olan ve projektif testlerde daha fazla saldrganlk ieren tepkilerde bulunanlardr. Aratrmaclar bu sonular yle yorumlamlardr: Duygusal bamll yksek olmayp, evreyle daha ok etkileime giren ocuklarda, zihinsel yetenekler zaman ierisinde gelime gstermektedir. yle ki aratrmalar da evresel faktrlerin ocuklar zihinsel baarya gdlemede belirleyici rol olduunu gstermitir. Kaltm ve evre Olumlu evre koullar zekann geliimi iin nemli bir deidir. Ancak olumlu evre koullarnn zekay hangi lde belirledii kaltmsal kodlamann snrlar ierisinde kalmaktadr. evre genlerle yklenmi olan potansiyel yetenei ortaya karabilir, ancak onun snrlarn aamaz. Kaltmla gelen zelliklerimiz zeka konusunda olduu boy uzunluu iin de geerlidir. Beslenme boy artn hzlandrc faktr olmakla birlikte ancak genetik kodlamann belirledii oranda ilerleyebilir. kiz eleri zerinde yaplan almalarda da grld gibi genetik kodlamaya sahip tek yumurta

ikizleri ayr evrelerde yetitii durumlarda zeka blmleri, 79 iliki katsays gstermitir. kizlerin ayr koullarna ramen yakn zeka blmne sahip olduklar saptanmtr. Ayn ortamda byyen tek yumurta ikizlerinin zeka blm iliki katsays ise 87 bulunmutur. kiz olmayan kardeler ayn sosyal ortamda yetitikleri zaman iliki katsays 55; ayr ortamlarda yetitikleri zaman sfra yakn (-.01) iliki grlmtr. Bu veriler benzer evre koulunun zekay belirlemedeki roln somut olarak yanstmaktadr. Ev ortamnn nitelik ynndeki u zellikleri bilhassa nemlidir: - Evdeki kitap says ve dier renme malzemeleri - Akademik baarnn dllendirilmesi - Akademik baar konusunda ailenin beklentileri - Zekann geliimi konusunda gerek evrenin gerekse kaltmn rol inkar edilemez. Zihinsel geliim, evre ile verimli yeterli uyarlma sonucu yaklak olarak 16 yanda maksimum seviyeye ulat kabul edilmektedir. phesiz, renme durumu zihinsel geliimin tamamlanmasndan sonra da devam eden bir sretir. Zeka Blm Ulara Yaklaan ocuklar Yatlarna gre farkl geliim ve davran zellii gsteren ocuklar psikologlarn ilgisini ekmi ve zerinde almaya deer bir konu olarak grlmtr. Bu ocuklar akranlaryla karlatrldklarnda zihinsel becerileri itibariyle daha ileri veya daha alt performans seviyelerinde olmalar sz konusudur. Toplum genelinde bilisel sreler normal dalm erisine gre yaylmaktadr. Erinin iki ucuna doru yaylan ocuklar zel eitim gerektiren ocuklar kapsamnda deerlendirilir. Bu durum psikologlarn yava renen geri ocuklar ile stn ve yaratc ocuklar incelemelerine sebep olmutur. a- Zeka Gerilii Olan ocuklar Zeka geriliin en belirgin zellii, ocuun zihinsel fonksiyon itibariyle akranlarndan daha az avantajl bir durumda bulunmasdr. ocuun yana uygun renme becerilerinden yoksun olmas ve kendi bakmn gerekletirememesi durumudur. Bir zeka testinden (bireyin yaad topluma adaptasyonu yaplm) 70m altnda zeka blm puan alm olan, ve gnlk yaantya uyum gl gsteren kiiler zeka gerilii gsteren kiiler olarak tanmlanr. Zeka blm 70m altnda olan bireylerin % 80'i hafif derecede zeka problemi olan kiilerdir. Bunlarn zeka blm 50 ile 70 arasndadr. Problemli grubun % 12'si orta derecededir ve zeka blmleri 35 ile 49 arasndadr. Problemli grubun sadece % 7'si ileri derecede zeka zr olan ve zeka blmleri 20 ile 34 arasnda olan ocuklardr. Geriye kalan % 1 ise daha ileri derecede zeka zrne sahip ve zeka blm 20'nin al tnda olan bireylerdir. Zeka geriliine sebep olan etmenler genel olarak iki grupta toplanmtr. Organik nedene bal gerilik durumu, sinir sisteminin doku veya organlarnda fiziksel hasar nedeniyle oluan zeka geriliidirKromozom anomalisi gibi fiziksel hasar ile oluan (organik kkenli) zeka gerilii durumunda, zeka blm ounlukla 0 ile 50 arasndadr. Zihinsel zrl ocuklarn ounluunda organik temelde bir gerilik veya beyin disfonk-siyonu grlmez. Bunlar zeka blm 50 ile 70 arasnda olan ocuklardr. Bu grupta geriliin temeli kltr-aile gerilii olarak deerlendirilir. Psikologlarn zellikle zerinde alp nedenlerini aratrd konu bu tr gerilii olan ocuklardr. Genlerle evrenin mterek etkileimi organik kkenli zeka geriliinde de zerinde durulan, incelenen bir konudur. Dk zeka blm olan ebeveyn ocuklar iki ynden avantajszdrlar. Birincisi kaltmsal olarak muhtemel dk zeka genlerini alrlar. kinci olarak da dk zekal ebeveyn ocuuna yeterince zengin uyar imkan tanyan bir evreyi oluturamaz. b- stn Zekal ocuklar stn ocuklar ortalamann stnde (zeka blm 120 veya st olan) zeka blmne veya her hangi bir eyde stn yetenei olan ocuklardr. Uzmanlar stn ocuk kavramn tanmlamada farkllk gstermektedirler. Bazlarna gre stnlk zekann ileri utaki konumunda kaltmsal olarak aktarlan bir zelliktir. Dier grup aratrmacya gre stnlk belirli yeteneklerin st dzeyde ser-gilenmesidir. Mevcut eitim kurumlarnn ou zihinsel adan stn olan ve akademik yeterlilii de st dzeyde olan rencileri seme eilimindedir. Oysa mevcut eitim kurumlar sanat alannda veya psikomotor becerisi st dzeyde olan rencileri dikkate deer stnlk yetenei olan renciler olarak deerlendirmemektedir. stn kiiler, kiisel sorunlar olan, duygu ve davran uyumsuzluu gsteren kiilerdir eklinde bir kanaat vardr. Bu durum baz (V.Gogh gibi) stnler iin geerli bir saptama olabilir. Ancak bu kiiler stnlerden oluan populasyonda istisnalar oluturur. stn olan kiiler evredekiler arasndan baar, yetenek, performans gibi faaliyetlerle farkllarlar. Bu durum beraberinde baz olumlu kiilik zelliklerini de nemli klar. Bireyin stn olma zellii beraberinde olgun ve daha az duygusal problemli olmay da kapsar. c- Yaratc ocuklar Yaratclk, dncenin esnek, akc, armlarn youn olmas gibi zellikleri sonucu yeni,

orijinal, allmn dnda dnce, davran veya rn gelitirme durumudur. amzda atlmlarn temel yaps yaratcln eseridir, nsanlarda doutan belli bir dzeyde potansiyel olarak var olduu sanlan bu zellik mmkn olduunca ortaya kmas, zerinde ilenmesi gereken bir yetenektir. Zeka ile yaratclk arasnda iliki olup olmad psikologlarn henz tam anlaamadklar ve tartmann sre geldii bir konudur. Yaratc rnlerin ortaya kmas iin muhakkak normalin st zeka dzeyi gereklidir gr geerli deildir. Bazen snrda zeka dzeyi olan bir ocuk veya kii normalin st snrndaki kiiden daha orijinal, yeni ve yaratc rnler sergileyebilir. Zeka yaratcl zorunlu klar eklinde bir iddiada bulunmak rabet grmeyen bir grtr. Alglama, dikkat, hafza, problem zmeanaliz, sentez yapma gibi zihinsel ilevleri birbirinden ayr kabul etmek mmkn deildir. Ayn ekilde birbirlerini hangi lde belirliyor olurlarsa olsun zeka ile yaratc kiilii de birbirinden bamsz zihin zellikleri olarak deerlendirmek mmkn deildir. ocuun iinde yaad ortam yaratclk zelliini ortaya karma ve gelimesinde olduka etkilidir, ocuun en yakn evresi aile ortamn da ocuun koulsuz sevgi, kabul, onay grmesi; elverili bir psikolojik ortamda yetimesi en temel zelliktir. Bu ortam ocuun benlik algsn olumlu ynde gelitirmesine olanak verir. Olumlu benlik kavram ocukta "ben deerliyim, nemliyim" grn, bu gr de "dncelerim de nemli' yklemesini temin edecektir. Bylece ocukta dnce ve davranlarnda ketlenme durumu gereklemeden, daha ok dnce retmesi sz konusu olacaktr. Daha ok dnce retebilme durumu, bu imkann temin edilmesi sadece ocuklarda deil, ileri yalardaki bireylerin yaratcln ortaya karma yntemlerinde, esas alnan bir yaklamdr. Beyin frtnas yntemi yaratcl ve problem zme becerisini gelitirmede esas alnan bir yaklamdr. Bu yaklamn esas daha ok dnce retmek, eletirmemek esasna dayanr. Beyin Frtnas ynteminin temel prensipleri unlardr: - Grupta gven ortamn ve psikolojik rahatl salamak, - Problemi oluturmak - Grup yelerinin problemle ilgili armlarn, dncelerini tevik etmek. - Grup ierisinde eletiri veya deerlendirme yapmamak - Mmkn olduu kadar ok fikir oluturmasn tevik etmek ve fikirleri olduu gibi kaydetmek. - Grup oturumu (hzl dnme ve arm zenginliinin oluumundan) sonunda fikirleri tekrar deerlendirmeye almak. ocuklarda yaratcln geliimi okul ncesi dnemden itibaren eitimle desteklenebilir.Yaratcln geliiminde "Yaratc Problem zme' , 'Yaratc Drama' ve 'Pandomim' yararlanlan faaliyetlerdir.