YAPISAL JEOLOJ

DERS NOTLARI

Do.Dr.Kadir Dirik
H Jeoloji Mhendislii Blm
2006

KURS TANIMI

Dersin Ad: Yapsal Jeoloji Tr: T: 3; P: 2 Lisans dersi, zorunlu

Kodu: JEO263 Saat/Hafta/GS/BS 5 s/GS

Smestrisi : 3. Yaryl Kredisi 4

Ders Sorumlusu : Do. Dr. Kadir DRK Faklte/Blm : Hacettepe Universitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm 06532, Beytepe, Ankara, Telephone: +90.312.297 77 33, Fax: +90.312.299 20 34 e-mail: kdirik@hacettepe.edu.tr Eitim Programndaki Konumu: Jeoloji Mhendislii Blm, Eitim-retim Programnn Zorunlu dersi Kurs Tanm: Yapsal Jeolojinin tanm ve esaslar. Kinematik analizler (deformasyon sresince kayalarn konumlarnda ekillerinde ve boyutlarndaki deiimlerin geliimi). Dinamik analizler (deformasyona neden olan gerilimlerin deerlendirilmesi ve kayalarn davranlar ile deformasyon mekanizmas), Deskriptif analizler (jeolojik haritalar, primer ve sekonder yaplarn tanm, eitli yaplar ieren jeolojik haritalar zerinde deiik yntemlerle yaplarn analizi ve jeolojik kesit izimi, atlak ve makaslama krklar, faylar, kvrmlar, klivaj, foliasyon ve ilkeleri, plaka/levha kavram, plaka snrlar ve zellikleri ve bu snrlar boyunca gelien jeolojik olaylar, hareket mekanizmas Dersin Amac: renciye yapsal jeolojideki adlandrmalar konusunda bilgi sahibi yapmak, jeolojik olaylar ve bunlarla ilikili yaplar ve jeolojik haritalarn yorumu konusunda gerekli teorik ve pratik bilgileri renciye kazandrmak. rencilerin 3 boyutlu dnme kabiliyetini arttrmak. retim Dili : Trke retim Yntemi: Asetat ve slayt yardmyla ders anlatm. Uygulamada konu ile ilgili problemlerin zm ve rencinin pratiini arttrmak iin verilen devler. n Koul : Yok Yardmc Aralar : retim yesince verilen ders notlar, kaynak kitap listesi. Snav Metodu : Yazl Snav ( toplam %10 luk dev, %40lik 2 ara snav ve %50lik final snav) Derse Kayt : Bilgisayar ortamnda kayt ofisince dnem banda kayt Aklamalar : Bu ders Yerbilimleri ile ilikili tm renciler iin uygundur Ksaltmalar: GS: Gz Smestrisi BS: Bahar Smestrisi T: Teorik P: Pratik

2
Sayfa No I. GR I. 1. Terimler ve Tanmlar I. 2. Yapsal Jeoloji ve Tektoniin dier yer bilimleri ile ilikisi II. GERLME (STRESS) II. 1. Gerilme tipleri II. 1. 1. ekme gerilmesi (tansiyon: tensile stress) II. 1. 2. Basn gerilmesi (kompresif gerilme: compressive stress) II. 1. 3. Makaslama gerilmesi (shearing stress, shear) II. 1. 4. Burulma gerilmesi (torsiyon: torsion) II. 2. Bir noktadaki gerilme ve gerilme bileenleri II. 2. 1. Birincil gerilme eksenleri II. 2. 2. Gerilme elipsoidi (strain elipsoid) II. 2. 3. Gerilme alan ve gerilme yollar (Strain field and strain trajectories) III. DEFORMASYON (STRAIN) III. 1. Homojen ve inhomojen deformasyon III. 2. Deformasyonun llmesi III. 2. 1. Uzama (extension) III. 2. 2. Makaslama deformasyonu (yamulmas) (shear strain) III. 3. Birincil deformasyon eksenleri ve deformasyon elipsoidi III. 4. Saf makaslama (pure shear) ve basit makaslama (simple shear) IV. KAYALARIN MEKANK DAVRANILARI IV. 1. Kayalarn davran ekilleri IV. 1.1. Elastik davran ve elastik cisim IV. 1.2. Plastik davran ve plastik cisim IV. 1.3. Viskoz davran ve viskoz cisim IV. 2. Cisimlerin davranlarn kontrol eden faktrler IV. 2. 1. evresel basn (Confining Pressure) ve ykleme hz IV. 2. 2. Scaklk IV. 2. 3. Solsyonlarn etkisi IV. 2. 4. Zaman IV. 2. 5. Boluk basnc IV. 2. 6. Anizotropi ve nhomojenite V. TEKTONK OLMAYAN YAPI EKLLER V. 1. Primer Yaplar (Primary structures) V. 1. 1. Sedimanter Primer yaplar V. 1. 2. Plutonik Primer yaplar V. 1. 3. Tabakalarn alt ve st yzeylerinin saptanmas V. 2. Uyumsuzluk V. 2. 1. Diskonformiti V. 2. 2. Asal uyumsuzluk V. 2. 3. Nonkonformiti VI. KIVRIMLAR (FOLDS) VI. 1. Tanm ve genel bilgiler VI. 2. Kvrmlarn Snflandrlmas VI.2.1. Kvrm eksen dzleminin ve kvrm kanatlarnn konumuna gre VI.2.2. Fleuty Snflandrmas VI.2.3. ekle ve Yapya gre snflandrma VI.2.4. zogonal Snflandrma VI.2.5. Kvrmlarn yatay ile olan ilikilerine gre snflandrma VI.3. Kvrmlarn oluum mekanizmas VI.3.1. Fleksr (Konsantrik) kvrmlanma (Flexure folding) VI.3.2. Kesme (Shear) kvrmlanma (Shear folding) VI.3.3. Akma kvrmlar (Flow folding)

3
VII. EKLEMLER (JOINTS) VII.1. Tanm ve Eklemlerin nemi VII.2. Eklemlerin Snflandrlmas VII.2.1. Tektonik kkenli eklemler VII.2.2. Kkeni tektonik olmayan eklemler VIII. FAYLAR (FAULTS) VIII. 1. Tanm ve genel bilgiler VIII. 2. Faylarn arazide tannma kriterleri VIII. 2. 1. Tabakalarn tekrarlanmas veya kaybolmas VIII. 2. 2. Fasiyeslerin ani deimeleri VIII. 2. 3. Yaplarn devamszl VIII. 2. 4. Sondajlarda ayrlma veya bindirme sahalarnn saptanmas VIII. 2. 5. Fay dzlemi zerindeki karakteristik yaplar VIII. 2. 6. Fay brei ve milonit oluumu VIII. 2. 7. Silisleme ve mineralizasyon VIII. 2. 8. Fay dzlemiyle temas halinde bulunan tabaka ularnn kvrlmas VIII. 2. 9. Scak, souk su kaynaklarnn izgisel sralan VIII. 2. 10. izgisel bitki anomalisi VIII. 2. 11. Fizyografik kriterler VIII. 3. Faylarn Snflandrlmas VIII. 3.2. Geometrik Snflandrma (Atm ynlerine gre snflandrma) VIII. 3.3. Tabakalara gre snflandrma VIII. 3.4. Kvrmlara gre snflandrma VIII. 3.5. Mostra grnmlerine gre snflandrma VIII. 4. Normal Faylar VIII. 4. 1. Listrik faylar VIII. 4. 2. Horst ve Grabenler VIII. 5. Ters ve Bindirme Faylar VIII. 6. Dorultu Atml Faylar VIII. 6.1. Dorultu atml fay sistemlerinin geometrisi VIII. 6.2. Dorultu atml faylarn dallanmas ve rglenmesi VIII. 6.3. ek-ayr (Pull-apart) havzalarnn oluumu VIII. 6.4. Dorultu atml fay zonlarnda oluan balca yapsal deformasyonlar IX. KLVAJ (KAYA DLNM) (CLEAVAGE) IX. 1. Tanmlar IX. 2. Klivajlarn Snflandrlmas IX. 2.1. isti klivaj veya istozite IX. 2.2. Krlma klivaj (Fracture cleavage) IX. 2.3. Kesme (makaslama) klivaj (Shear cleavage) IX. 2.4. Buruma klivaj (Crenulation cleavage) IX. 2.5. Tabakalanma klivaj IX. 2.6. Eksen-dzlemi klivaj (Axial-plane cleavage) X. LNEASYON (LINEATION) X. 1. Tanmlar X. 2. Lineasyonlarn Snflandrlmas X. 2.1. Uzam akl ve fosillerin oluturduklar lineasyon X. 2.2. Mamatik kayalarda birincil ak srasnda oluan lineasyon X. 2.3. Mineral bymesi nedeniyle oluan lineasyon X. 2.4. Bir eksen etrafnda bklme suretiyle oluan lineasyon X. 2.5. Kayma nedeniyle oluan lineasyon X. 2.6. Dzlemsel yaplarn kesimesi ile oluan lineasyon

KAYNAK VE YARDIMCI KTAPLAR Badgley,P.C., 1965, Structural and Tectonic Principles, Harper & Row, and John Weatherhill Inc. Billings, M.P., 1972, Structural Geology, Prentice Hall. Davis, G.H., 1984, Structural Geology of Rocks and Regions, Wiley. Hamblin, W.K. and Howard, J.D., 1982, Exercises in Physical Geology, BurgessPublishing. Hatcher, R.D., 1995, Structural Geology, Prentice Hall. Ketin, . ve Cantez N., 1972, Yapsal Jeoloji, T yayn, say: 869. Marshak, S. and Mitra, G., 1998. Basic Methods of Structural Geology. Prentice Hall. Price. N.J. and Cosgrove, J.W, 1991, Analysis of Geological Structures, Cambridge. Ragan, D.M., 1985. Structural Geology: An Introduction to Geometrical Techniques, John Wiley & Sons. Ramsay, J.G., 1967, Folding and Fracturing of Rocks, McGraw Hill.

5 I. GR
I.1. Terimler ve Tanmlar Yapsal Jeoloji: Deiik trde fay, kvrm, sil, dayk gibi jeolojik yaplarn etkin olduu dnya kabuunun yapsn inceler, kk lekli yaplarn orijini, oluumu, snflandrlmas, yaylm ve birbirleriyle olan ilikilerle ilgilenir. Tektonik ise dnya apndaki yaplarla ilgilenen bir bilim daldr. Mikro-tektonik mikroskopik lekteki tanelerin yap ve deformasyonunu inceler. Yapsal petroloji veya petrofabrik (doku analizi) de denir. I.2. Yapsal jeoloji ve tektoniin dier yer bilimleri ile ilikisi Yapsal jeolojinin stratigrafi, sedimantoloji, petroloji, jeomorfoloji, ekonomik jeoloji, jeofizik gibi dier yerbilimleri ile ilikisi vardr. Stratigrafi: jeolojik olaylarn sras-dzeni ve dizilimi ile ilgilenir. Bir blgenin stratigrafisi hakknda yeterli bilgi toplanmadan o blgenin yapsal jeolojisi-tektonii hakknda bir sentez yaplamaz (ekil I.1). Jeolojik problemler zlrken her iki aratrmann da beraber yaplmas gerekir.

c)

a)

d)

b) e)

ekil I.1. Stratigrafi ile yapsal jeoloji arasndaki yakn ilikiyi gsteren blok diyagramlar (Hatcher 1995). a) deformasyona uramam istif, b) normal fay, c, d, e) ters fay, f) kvrm (senklinal) f)

6
Sedimantoloji: Sedimantasyon ve tortul kayalar inceler, havzalarn dolmas ve onun tektonik gelimesi hakknda bize doru bilgiler verir. Sedimanter yaplar bize tabakalarn alt ve stn tanmamza yardmc olur (ekil I.2, 3).

ekil I.2. A) Dereceli tabaka, B) Eimli tabaka, C) Dik tabaka, D) Devrik tabaka (Billings 1972)

ekil I.3. A) Eimli apraz tabaka, B) Dik tabaka, C) Devrik tabaka (Billings 1972)

Yapsal jeolojinin Ekonomik jeoloji ile de yakn ilikisi vardr. Bir kmr damarnn veya ona benzer dier tortul maden yataklarnn dalm ve o blgenin tektonik durumu ile ilgilidir. Petrol jeolojisinde yapya bamllk daha fazladr. Magmatik maden yataklarnn oluumu orojenik hareketlere baldr. Mineralizasyon kayalar etkileyen gerilme sonucu oluan atlak zonlarnda grlr. Sismoloji ve Jeofizik sayesinde dnyann derinliklerindeki yaplar, deprem hatlarn tespit etmek mmkndr. Yapsal jeoloji ile petroloji arasnda sk bir iliki vardr. Bir kayacn yap ve dokusu belirli bir gerilme etkisi altnda kayacn maruz kald deformasyonun cinsini ve eklini aklayabilmektedir. Petrofabrik analiz asal gerilme ynlerinin tayinine imkan verir (ekil I.4).

ekil I.4. Makaslamayla gelimi ve makaslama ynnn (sense of shear) saptanmasnda kullanlan yaplar (Hatcher 1995).

Jeomorfoloji: Yeryz ekillerini ve onlar etkileyen olaylar-faktrleri inceler. Genel olarak jeolojik yap ile yzey ekilleri birbiriyle ilikilidir. Hava fotoraflar yardmyla yeryz ekilleri ve birok jeolojik yap kolaylkla tespit edilebilir.

b ekil. I.5. Anmaya dayanml ve dayanmsz birim ardalanmasndan oluan ve orta dereceli eimli tabakalarn oluturduu tipik yzey ekli (a) ve ayn blgenin drenaj haritas (b)

ekil I.6. Dalml kvrmlarn harita (a), blok diyagram (b) ve hava fotoraf zerindeki (c) grnm (Hamblin and Howard 1986)

8 Yapsal Jeoloji almalarnda, yapsal jeologlar almalarn detay yapsal analizlere younlatrrlar. Bu yapsal analizler unlardr;
a) Deskriptif (tanmlayc) analizler, b) Kinematik (hareket) analizler, c) Dinamik analizler. a. Deskriptif analizler: Bu analizlerle yaplarn tarifi, konumlarnn lm, yaplarn fiziksel ve geometrik bileenlerini tanmlar, ortografik ve stereografik izdm metodlarn kullanarak deiik problemleri zeriz. Deskriptif analizlerin uygulama alan ok geni olup bu analizlerle ilgili almalar, direkt arazi gzlemleri eklinde ve laboratuarlarda deneysel kaya deformasyonu almalar ile arazide gzlenen yaplarn ilikisinin incelenmesiyle, deiik jeolojik yntemlerle (yeralt almalar) yaplarn incelenmesi almalardr. Bu almalarn en nemlileri: Kaya veya yaplarn jeolojik haritalanmas nce kesit almalaryla deforme olmu kayacn mineral oryantasyonlarnn incelenmesi Uydu grntleri zerinde krkl yap ekillerinin fotojeolojik zelliklerinin incelenmesi ve bu almalarn sonularnn yorumlanmasdr. b. Kinematik analizler: Detayl deskriptif analizlerle elde edilmi olan verilere baldr. Kinematik analizlerin amac/hedefi kaya ktlelerinin yerini, konumunu, boyut ve eklini deitiren translasyon, rotasyon, dilatasyon ve distorsiyon hareketlerinin yorumunu yapmaktr. Translasyon ve rotasyon hareketlerinde kaya ktlelerinin boyut veya eklinde deime olmakszn, kaya ktlesinin konumunda ve/veya yerinde deime olur. Bununla birlikte, bir kaya ktlesi translasyon (yer deitirme) ve/veya rotasyon (dnme) hareketi esnasnda hacim (dilatasyon) ve/veya ekil (distorsiyon) deiiklie urayabilir. Dilatasyon ve distorsiyondan dolay ktledeki deiikliklerin deerlendirilmesi strain analizlerinin temelidir. Strain analizleri modern yapsal jeolojinin temelidir. Strain analizleri deformasyon esnasndan deimi jeolojik madde veya jeolojik ktlenin boyut ve eklinin orijinal deerleriyle saysal olarak deerlendirilmesini gerektirir. Deformasyonu deerlendirmek gerilme analizleriyle ilikilidir. c. Dinamik analizler: jeolojik yaplarn oluumunda rol oynayan kuvvet, stres ve mekanik sreleri yorumlar. Dinamik analizlerin inandrc, doru sonular olabilmesi iin yaplarn kinematik hareket ekilleri ve fiziksel ve geometrik karakteristik zelliklerinin aklanmas gereklidir. Bu analizlerin en byk yarar deformasyonlara neden olan streslerin bal byklklerinin (deerlerinin) ve gerek konumlarnn tanmlanmasdr. Jeoloji ve mhendislik jeolojisi literatr yaplarn kkenlerinin, oluumlarnn yorumlanmasna yardmc olan dinamik modellemelerden bahseder. Dinamik analizlerin temeli teorik ve deneysel aratrmalara dayanr. Dinamik modellerin ou ilke olarak geerlidir fakat ou yapsal sistemler bir tek dinamik modelden daha ok modelle tatmin edici bir ekilde aklanabilmelidir. Yemek tariflerinde olduu gibi yaplar ve yapsal sistemlerin geliimi iin dinamik modeller dnlmelidir. Yemek tariflerinin pek ou teorik tariflerin uygulanmas ve tariflerin denenmesi sonucunda garantili rnler/sonular ortaya koyar. Bu nedenle, yaklak 2 milyar yl nce olumu yapsal sistemler iin deformasyon artlarnn yorumlanmas ok gtr. Dinamik modellemelerde, dzenlenmi scaklk, kuatlm basn, deformasyon hz ve sv basnc koullar altnda kayalarn kk bir silindirik karotlar zerinde uygulanan deneysel deformasyonlar yaplr. Byk jeolojik yaplarn her birinin dinamik analizleri farkl yaplr. Faylar ve fay ekilleri yalnzca gerek kayalar kullanlarak deil, kil gibi yumuak malzeme kullanlarak da deneysel olarak incelenir. Faylar bilinen stres ve/veya hareket koullarnn altnda yorumlanabilir.

9
II. GERLME (STRESS) D kuvvetlerin etkisi altnda denge halinde bulunan bir kat cismin iinde, bu kuvvetlere kar i kuvvetler meydana gelir. Cismin bir kesitindeki kuvvetlerin sonsuz kk bir yzey parasna oran bir limit deere yaklar. Bu limit deere cismin ele alnan noktasndaki GERLME si ad verilir. Dier bir deyile, kafi derecede kk bir yzey paras iin, birim yzeye isabet eden kuvvete GERLME denir. Bir cismin belirli bir kesitindeki gerilme, bir kesite dik (normal), dieri paralel (teetsel) olmak zere iki bileene ayrlarak incelenebilir. II.1. Gerilme Tipleri Drt eit gerilme tipi olup bunlar: 1) Basn gerilmesi (compressive stress), 2) ekme gerilmesi (tensile stress), 3) Kuvvet-ifti (couple) ve 4) Burulmadr (torsion) (ekil II.1).

ekil II.1. Drt tip gerilme tipi. A) basn gerilmesi, B) ekme gerilmesi, C) Kuvvet-ifti, D) Burulma

II.1.1. Basn Gerilmesi (Compressive stress) Bir cisme uygulanan ie ynelmi gerilmelere basn gerilmesi ad verilir. Bu tr gerilmenin cisimde meydana getirdii deiiklikler: - Boyu uzar, eni ksalr - Kalnlar - Hacimde klme meydana gelir - Ykselir II.1.2. ekme Gerilmesi (Tensile Stress) Bir cisme uygulanan, da ynelmi gerilmelere ekme gerilmesi ad verilir. Bu tr gerilmenin cisimde meydana getirdii deiiklikler: - Boyu ksalr, eni uzar - ncelir - Hacimde bir genileme meydana gelir - ker II.1.3. Kuvvet ifti (Couple-shear) Birbirine zt ynl iki kuvvete kuvvet ifti ad verilir. Bu kuvvet iftinin uygulanmas ile cisimde: - ekil deiiklii meydana gelir - Hacminde ve iki boyutlu halde yzlmnde bir deiiklik olmaz II.1.4. Burulma (Torsion) Bir cismin farkl iki noktasna, cisme zt ynde dnmeler meydana getirecek trden kuvvetlerin uygulanmas halinde cismin kazand ekil deitirmeye burulma ad verilir. II. 2. Bir Noktadaki Gerilme ve Gerilme Bileenleri Bir nokta zerindeki gerilmelerin durumunu irdelemek iin, bu kuvvetlerin sonsuz kk bir kpn merkezine etki yapyormus gibi dnrz. Bu kp ok kk olduu iin uygulanan kuvvetin her yzeye eit miktarda etki yapmakta olduunu varsayarz.

10
Gerilmenin tanmna gre X,Y ve Z- eksenlerindeki gerekir. Aksi takdirde cismimiz rotasyonal bir hareket makaslama gerilmelerinin ikier ikier eletiklerini gerilmelerdir. Bu yzden cisim zerindeki gerilme makaslama gerilmesini bilmemiz yeterli olacaktr. makaslama gerilmelerinin de dengede olmas yapacaktr. ekil II.4.b yi incelediimiz zaman grrz. Bunlar eit byklkte ters iaretli durumunu karabilmek iin 3 normal ve 3

ekil II.2.

ekil II.3.

ekil II.4.

a. Birincil Gerilme Eksenleri Yapsal Jeoloji konular ierisinde geliigzel X,Y,Z eksenleri semek yerine makaslama gerilmelerinin etkilerinin 0 olduu a, b, c gibi jeolojik yapya (Z ekseninin yerekimi dorultusunda, X ve Y ekseninin de yatay dzlemde bulunmasnn gerekmedii) uygun eksenler semek yerinde olur. Makaslamalarn olmad birbirine dik dzlem zerindeki 3 adet normal gerilmeyi 1, 2, 3, harfleri ile gsteririz. 1 2 3 1 en byk asal gerilmeyi temsil eder. Bu gerilmeyi birbirine dik ekilde ynlendirdiimiz zaman ortaya kan kapal ekle gerilme elipsoidi adn veririz (ekil II.5).

11

ekil II.5. Gerilme elipsoyidi

Doada kaya ktleleri zerine uygulanan gerilmeler boyutta eitsiz bir durum sergilerler. Bir kaya ktlesinin bir dorultu ynnde basnca uramas, bu dorultuya dik bir dzlem zerinde yine iki dorultuda ekme gerilmelerinin ortaya kmasna yol aar. Yapsal jeoloji almalarnda basn gerilmesi pozitif olarak, ekme gerilmesi negatif olarak ele alnr. b. Gerilme Alan ve Gerilme Yollar (Stress field and stress trajectories) Gerilmeler kaya ktlelerinin btn zerinde etkili olurlar. Bu gerilmelerin tesir gsterdii alana gerilme alan denir. Bu alan ierisinde gelien gerilmelerin nmerik olarak edeerli olanlar izgilerle birletirilerek e gerilme yollar elde edilir. E gerilme izgilerinin biribirlerini kestii noktalara dm noktalar denir. Bu noktalarda gerilme elipsoidinin zelliine uygun olarak gerilme izgileri birbirine dik olarak dzenlenir. Gerilmelerin bir ktle ierisinde tatbik noktasndan uzaklatka azalaca dikkate alndnda gerilme izgileri ktle ierisinde aa doru eimlenecek ekilde seyrederler. Bir sahada faylarn, kvrm eksenlerinin ve dayklarn ynelimleri dikkate alnmak suretiyle kompresyon ve genileme ynleri saptanarak o noktalarda gerilme elipsoidinin durumu belirlenebilir. Daha sonra bu noktalarn birbirleriyle izgilerle birletirilmesiyle ktle ierisindeki e gerilme izgileri ortaya kabilir. Gnmzde bu almalar zellikle neotektonik (gncel tektonik) amal olarak, levhalarn hangi blgelerinin ne tr gerilme rejimleri altnda bulunduunu anlamak iin yaplmaktadr. Bu almalarn ana amac sismotektonik analizler olmaktadr. Yine bugn bu tr almalar matematiksel hale sokmu olan byk projeler dnya lsnde yrtlmektedir. rnein GPS (Global Positioning System) projesi ile uydulardan yer istasyonlarnn konumlarn zamana kar saptamak suretiyle kk levha paracklarnn veya yerkabuu kompartmanlarnn birbirlerine gre oransal hareketleri llebilmekte, kayma hzlar hesaplanabilmektedir. Bu ekilde skan blgelerde potansiyel enerji birikimi ile salnmasndaki periyodisite gibi konularn allmas deprem risk analizlerine imkan verebilecei gibi, jeolojik olaylarn mekanizmalarnn iyi anlalmasna da yol amaktadr. Bu da gemi jeolojik olaylarn yorumlanmasnda kullanlacak dnce yollarn belirlemektedir.

12

III. DEFORMASYON (STRAIN)

Deformasyon, gerilmelerin neden olduu sonu etkidir. Deformasyon translasyon (yerdeitirme), rotasyon (dnme), dilatasyon (hacm deiiklii) ve/veya distorsiyon (ekil-biim deiiklii) eklinde olabilir (ekil III.1). Bir ktledeki deformasyon hem dilatasyon hem de distorsiyonun kombinasyonu eklinde olabilir.

ekil III.1. ekil deitirme (a), yer deitirme ve rotasyon (b) eklinde grlen deformasyonlar

zotropik bir ktlede, ktle zerindeki kuatlm basnta meydana gelecek deiiklikler dilatasyon eklinde deformasyonlara yol aar. Kuatlm basnta artma olursa cismin boyutlar klerek hacmi azalr (negatif dilatasyon). Basncn azalmas halinde ise pozitif dilatasyon geliecektir (ekil III.2, 3).
ekil III.2. Basnta meydana gelen deiikliklerin yol at hacim deiiklikleri (dilatasyon)

ekil III.3. Taneler arasndaki boluun azalmas veya kapanmas (a), basn solsyonlarnn olumas (b) ve krklarn olumas ile meydana gaelen hacim deiiklikleri

13
Cismimiz ayet ynlenmi kuvvetlerin etkisi altnda kalrsa distorsiyon eklinde deformasyon geliir (ekil III.4). Cisimlerde meydana gelecek bu ekil deiiklii ykn miktarna, elastik parametrelere ve cismin ekline baldr. Btn jeolojik yaplar belirli trdeki bir gerilme rejimi ve bunun neden olduu deformasyonla geliirler. Doadaki bu yaplar inceleyerek gerilmelerin analizini yapabildiimiz gibi, deformasyon srasnda hangi aamalarn geirilmi olduunu da yorumlayabiliriz. Yapsal jeolojide bu analizleri yapmak iin ele alnan jeolojik unsurlar: kvrmlar, faylar, tektonosedimanter kkenli yaplar, olistolit, olistostromlar, melanj kamalar, ym pirizmalar, atlaklar, bata dayklar olmak zere her tr mamatik sokulumlar, izgisel yaplar ve bir katman iindeki deformasyonun kendilerine yansyarak onlar ynlendirdii, ynlenmi veya krklanm fosiller, uzam akllar, deforme olmu oolitler dir. Bunlarn ynelimleri ve ktle iersindeki konumlar bize makro veya mikro lekte yapsal-tektonik analizler yapma imkan verir (ekil III.5).

ekil III.4. Deformasyon neticesinde Brachiopod (a) ve Trilobit cephalonda (b) oluan ekil deiiklii (Hatcher 1995)

ekil III.5. Trilobitlerin kullanlarak deformasyonun (strain) belirlenmesi (Hatcher 1995)

III. 1. Homojen ve inhomojen deformasyon Homojen deformasyon, deformasyon miktarnn ktlenin her tarafnda ayn olma halidir. Bir jeolojik ktle iinde deformasyonun homojen karakterde gelimi olduunu o ktle iinde ele alacamz bir takm dnsel izgilerin paralelliklerini korumu olduunu gzlemekle ortaya kartabiliriz. Tersine olarak inhomojen deformasyonda bu paralelliin kaybolduunu grrz (ekil III.6).

ekil III.6. Homojen (a), inhomojen (b) deformasyon(Hatcher 1995)

14
III. 2. Deformasyonun llmesi Deformasyon iki ekilde llebilir. Birincisinde mostralar zerinde gzleyeceimiz bir izginin boyundaki deime incelenir. Dier yntemde ise daha nce miktarn bildiimiz iki izgi arasnda kalan ann deiimi incelenir. Deformasyon her iki deiimin bir kombinasyonu eklinde de olabilir. III.2.1. Lineer deformasyon (Linear strain) a. Uzama (elongation) e = -o / o e > 0 ise uzama (elongasyon) e < 0 ise ksalma (shortening) = uzamadan sonraki boy o = orijinal boy

Uzunluunda deiim meydana gelmi bir jeolojik unsurun orijinal boyunun bilinmemesi glk yaratr. Bu nedenle uygun jeolojik unsurlarn (zellikle fosillerin) sahip olduklar bir takm oranlarn incelenmesi daha uygulanabilir bir yntemdir. rnein bir fosilin en ve boyu arasndaki orandaki deiimin incelenmesi bize fosilin ve iinde bulunduu jeolojik ktlenin uzama veya ksalma miktarn ve ynelimi hakknda fikir verebilir. b. Kuadratik elangasyon izgilerin uzunluklarndaki deime iin dier bir aklama da kuadratik elangasyondur (quadratic elongation). Bu ile gsterilir ve; =( / o)2 = (1+e)2 eklinde ifade edilir.

Burada e ve boyutsuz kantitelerdir ki, deformasyonun deiik dorultularda llmesiyle elde edilirler. III.2.2. Makaslama deformasyonu (shear strain) Birbirine paralel, ancak zt ynde ve deiik deerlerdeki kuvvetleri nedeniyle oluan deformasyon (ekil III. 7). ile gsterilir ve; = tan eklinde ifade edilir. : rotasyon as
ekil III. 7. Makaslama deformasyonu (Hatcher 1995)

III. 3. Birincil deformasyon eksenleri ve deformasyon elipsoidi Deformasyonun tanmlanmas ve irdelenmesi iin en uygun yol, birbirine dik ana deformasyon eksenlerini semektir. Bunlar karlkl olarak en byk, orta ve en kk uzama dorultularna paraleldir. Grld gibi deformasyonda jeolojik unsurlarn boylarndaki uzama pozitif olarak kabul edilmektedir. Bu yzden gerilme ve deformasyon elipsoidlerinin konumlar birbirine diktir. En byk deformasyona paralel en kk gerilme ynlenir. Gerilme elipsoidinkine benzer ekilde burada da asal deformasyonu ekarte edebilmek iin bir x, y, z uzay koordinat sistemi yerine pozisyonunu kendimizin ayarlayaca a, b, c gibi asal makaslamalarn grlmedii eksenler seeriz. Bu eksenlerin oluturduu kapal ekle deformasyon elipsoidi adn veriyoruz (ekil III.8, 9). ok genel olarak yeryuvarnn kompresif rejim egemenliindeki blgelerinde deformasyon eksenlerinin en by yer yzne dik konumdadr. Bu bize, burada uzamann dey dorultuda gelitiini ve kabuun kalnlatn ifade eder (kvrml da sralarnn meydana gelmesi). Tersine olarak genilemeli blgelerde en byk deformasyon ekseni yere paralel durumdadr. Kabuun bu ekilde yanlara ekilerek uzamas kabuun incelmesini sonular. Bu da beraberinde, rnein jeotermal gradyann ykselmesi, giderek volkanik etkinliin oluumu, kabuun o ksmnn kmesi (riftlemesi), denizin bu ksmlar kaplamas (transgresyon) gibi jeolojik olaylar gndeme getirebilir.

15

ekil III.8.

ekil III.9.

III.4. Saf makaslama (pure shear) ve basit makaslama (simple shear) Bir jeolojik ktledeki deformasyon srasnda bir yamulma lt (strain marker) kullanmak suretiyle x, y, z eksenlerinin konumlarnn deimediini anlayabilirsek bu durumda ktlede dnmesiz bir deformasyon meydana geldiini, bir asal bozunma olmakszn izgilerin yalnzca boyutlarnda deiiklikler meydana gelerek biim bozulmasnn olutuunu anlayabiliriz. Byle bir deformasyona saf makaslama deformasyonu denir (ekil III.10).

ekil III.10. Saf makaslama a) kesit, b) blok diyagram (Hatcher 1995)

16

Tersine olarak eksenlerin konumlar deiirse, yani bir asal makaslama deformasyonu sz konusu olursa, bu durumda meydana gelen deformasyona da basit makaslama ad verilir (ekil III. 11).

ekil III.11. Basit makaslama a) kesit, b) blok diyagram (Hatcher 1995).

17

IV. KAYALARIN MEKANK DAVRANILARI IV.1 Kayalarn davran ekilleri Yeryznde gzleyebildiimiz jeolojik kayalara bakacak olursak, bunlarn bir ksmnn atlayp, krlp yarlmasna karlk, dier bir ksmnn kvrlp bkldn grrz. Ayn kaya cinsinde hem kvrlma hem de krlma grebildiimize gre, bu deiik yap tipleri farkl koullar altnda olumu olmaldr. Deiik gerilme ve scaklk koullar altnda cisimlerin davranlar ana gruba ayrlr: (1) Elastik davran (elastic behaviour), (2) Plastik davran (plastic behaviour), (3) Viskoz davran (viscous behaviour). Bu ana gruplar arasnda elasto-plastik (elastico-plastic), plastiko-viskoz (plasticoviscous) olarak isimlendirilen gei blgeleri de vardr (ekil IV. 1.).

ekil IV.1. deal mekanik modeller ve deiik karakterdeki mekanik davranlarn gerilme-deformasyon grafikleri (Hatcher 1995)

ekil IV.2. Yer krenin kabuk (crust), ve mama (magma) kesimindeki malzemenin davrann gsteren diyagramlar (Hatcher 1995)

18
IV.1.1 Elastik davran / elastik cisim ubuk eklinde bir cismin zerine, aralarndaki uzaklk olan iki A ve B noktas iaretleyerek cisme iki ucundan bir ekme gerilmesi uygulayalm. Belirli bir gerilme deeri iin cismin boyunda kadarlk bir uzama meydana gelecektir. Bu deformasyonu uygulayan ykn fonksiyonu olarak bir grafik zerine iaretleyelim. eitli ykler iin elde edilen deformasyonlarn iaretlenmesi ile bir gerilme-deformasyon grafii (stress-strain diagram) elde edilir (ekil IV. 3, 4). ncelenen cisim, belirli bir gerilme deerine kadar yklendikten sonra, ykn kaldrlmas ile yine eski boyutunu kazanyor, yani cisim zerine iaretlediimiz uzaklk yine ise, byle cisme elastik cisim denir.

ekil IV.3. Elastik cismin gerilme-deformasyon grafii

ekil IV.4. Krlgan (brittle) cismin gerilme-deformasyon grafii. Yield strength: yenilme dayanm, rupture: kopma, elastic limit: elastiklik snr.

Elastik cisimlerin gerilme-deformasyon grafikleri bir doru eklindedir. Bu zellik Hooke Kanununda ifadesini bulur. Hooke Kanunu: Mkemmel elastik bir cisimde deformasyon gerilmenin lineer bir fonksiyonudur (ekil IV. 3). Btn elastik cisimler ancak belirli bir gerilme deerine kadar muhafaza edilebilirler. Bu snr gerilmesine elastiklik snr (elastic limit) denir (ekil IV. 4). Bu snrn almas halinde yk kaldrldktan sonra cisimde bir miktar deformasyon kalr; bu deformasyona kalc deformasyon (permanent strain) denir. Kalc deformasyonun kazanlmas halinde gerilme-deformasyon erisinde ykn yava yava azaltlmasna kar gelen geri dnme ayn yoldan olmaz. Gerilmenin belirli bir deerinde cisim krlr (ekil IV. 5).

19

ekil IV.5. evresel basn altnda deformasyona urayan kiretann gerilim-deformasyon diyagram. A, Platik deformasyonun balad nokta. B, eksenel ykn kaldrld nokta. C erisi, ikinci ykleme. D erisi, plastik deformasyon. E, kopma noktas. Yield strength: yenilme dayanm. Strain hardening: deformasyon sertlemesi. Ultimate strength: nihai dayanm snr. Rupture strength: kopma dayanm.

ekil IV.6. Deiik deformasyon tiplerini gsteren gerilme-deformasyon grafii. A) Elastik deformasyon (krlgan cisim), B) Mkemmel plastik deformasyon (plastik cisim), C) Birim deformasyon sertlemesi (strain hardening) gsteren plastik deformasyon (snml cisim), D) Tipik plastik deformasyon (snml cisim)

Baz cisimler elastik limiti takip eden ok dk bir deformasyondan sonra krlr. Bu tr cisimlere gevrek (Brittle) cisim denir. Dier bir ksm cisim ise elastik limiti atktan sonra plastik deformasyon gsterir, bu nedenle elastik limit ile kopma arasndaki deformasyon olduka byktr. Bu tr cisimlere snml (Ductile) ad verilir.

20
IV.1.2. Plastik davran / plastik cisim: Gerilmenin sonlu bir deeri iin, gerilme artmakszn deformasyonun srekli olarak artt cisimlere mkemmel plastik cisim ler ad verilir. Mkemmel plastik cisimlerde gerilme deformasyonun hzna da bal deildir; gerilme-deformasyon erileri yatay bir izgiden ibarettir. ou cisim bu srekli deformasyona belirli bir gerilme deerinden sonra ular ve cisimde akma balar. Dier bir deile kk gerilme deerleri iin elastik bir cisim gibi davranan numune, belirli bir gerilme deerinden sonra (elastiklik snr) lineer deformasyon halinden ayrlr. Gerilme daha da arttrlrsa cisimde devaml deformasyon yani uniform akma balar. Kayalarda uniform akmann deiik mekanizmas vardr: a. Granlasyon b. Taneler ii (ntragranular) kayma c. Lokal ergime ve yeniden kristallenme a. Granlasyonda akma, taneler aras hareketler srasnda ou tanelerin gzle grlemeyecek derecede ince atlaklarla pek kk paralara ayrlmas ile olur. Bu akma trnde srtnme nemlidir. b. Taneler ii kaymada, kristal iinde meydana gelen bir kayma yzeyi zerinde bir hareket meydana gelir. Bu hareket iki trldr: Translasyon kaymas kizlik kaymas Translasyon kaymasnda birbirine paralel dzlemler ile ayrlan paralarn her biri birbirine nazaran rlatif hareketler yaparlar. Bu trden bir plastik deformasyon sonucu kristal ekil deitirir. kizlik kaymasnda bir kristalin belirli bir kristalografik dzlemi zerindeki atomik dizilerin bir ksm, dier ksmndan bir makaslama hareketi ile ayrlr. Bu ayrlma srasnda ayrlan ksmdaki atom ebekesi ekil deitirir. Bu kaymann sonucunda kristalde ikizlik tekil eder. c. niform akmann bir dier tr de lokal ergime ve yeniden kristallenme dir. Uygun basn ve scaklk altnda malzeme iinde lokal ergime meydana gelir. Yeni kristallenme srasnda bu kristaller basncn minimum olduu dorultularda uzarlar. Bu belirli dorultulardaki uzamalar cisimde niform bir akma meydana getirir. IV.1.3. Viskoz Davran Viskoz cisimler mkemmel akkanlarla katlar arasnda yer alr. Bu cisimler kendi arlklar ile dahi, zamana bal bir deformasyon gsterirler. atlak bir bidondan asfaltn szmas gibi. IV.2. Cisimlerin Davranlarn Kontrol Eden Faktrler evresel basn (confining pressure) ve ykleme hz, Scaklk (temperature), Solsyonlar, Zaman (time), Boluk basnc (pore pressure), Anizotropi ve inhomojenite kayalarn davrann kontrol eden nemli faktrlerdir. IV.2.1. evresel basn yerin derinliklerinde artar. KB Diren Ykleme hz Diren Kayalar yeryznde ok kk bir plastik deformasyonu takiben yenildikleri halde, yerin derinliklerinde uzun bir plastik davran hareketi gstereceklerdir ve yksek kuatlm basn yznden daha yksek dirence sahip olacaklardr (ekil IV. 7, 8, 9, 10, 11).

21

ekil IV-7. eksenli testte oluan makaslama yzeyleri. a) Atmosferik koullarda yenilme, b) 35 kg/cm-2 evresel basn altnda yzde 1 deformasyon, c) 100 kg/cm-2 evresel basn altnda yzde 2 deformasyon, d) 210 kg/cm-2 evresel basn altnda yzde 12,5 deformasyon (Paterson 1958, Badgley 1965 te).

ekil IV-8. Yzde yirmi deformasyon oluturan deiik evresel basnc altnda ortaya kan ekil deiiklikleri. a) Deformasyona uramam, b) 280 kg/cm-2 evresel basn altnda, c) 460 kg/cm-2 evresel basn altnda, d) 1000 kg/cm-2 evresel basn altnda (Paterson 1958, Badgley 1965 te).

ekil IV.9. Deien evresel basncn Solenhofen kireta zerindeki etkisi.

ekil IV.10. evresel basncn deiik kaya eitleri zerindeki etkisi.

22
VI.2.2. Scaklk Scaklk deiimleri de kayalarn direncini deitirir.

Diren

Yeryznde veya s derinliklerde kayalar iin plastik deformasyon sz konusu olmasa da, derinlerde yalnz scaklk artmasyla bile kayalar daha kolay plastik davrana geebilmektedirler (ekil IV.12).

ekil IV.11. Baz kayalarn deien evresel basn altndaki snmll (ductility).

ekil IV.12. Is ve svlarn mermerin deformasyonu zerindeki etkisi.

IV.2.3. Solsyonlarn etkisi

Kayalarn deformasyonu srasnda boluklarnda gezinen solsyonlarla kaya arasnda etkileimler meydana gelir. Bu etkileim zellikle metamorfik kayalarda youndur. Kayacn atlaklarnda gezinen solsyonlarn cinsi, direnci etkiler ve meydana gelecek biim bozulmasnn iddetini tayin eder. Svnn younluk ve viskozitesinin artmas kayac daha abuk yamulmaya ve kopmaya gtrr (ekil IV. 12).
IV.2.4. Zaman Jeolojik olaylar ok byk zaman srelerinde meydana gelir. Genellikle malzemenin deformasyonu gerilmenin uygulanma srecine de baldr. Yeryuvar ksa periyotlu etkilenmelere kar elastik ve rijid, uzun sreli etkilenmeler karsnda ise plastik davran gsterir. IV.2.5. Boluk basnc Kayalarn boluklarnda gezinen sular veya dorudan boluun kendisi litostatik veya kuatlm basnc azaltc ynde etki gsterir. Ayrca malzemenin de kohezyonunu yani yapkanln azaltc etki yapar. IV.2.6. Anizotropi ve nhomojenite Kayalar her blmlerinde kompozisyonel farkllk gsterir. Bu nedenle her parasnn tekdze ayn davran gstermesi beklenemez. rnein krklar, katmanlanma ve foliasyon kaya dayanmnn her dorultuda ayn olmamasn sonular. Bileimsel farkllklarda kayacn farkl dorultularda yine farkl dayanmlara sahip olmasna neden olur. Bu zellie kayacn inhomojenitesi ad verilir.

23
V. TEKTONK OLMAYAN YAPI EKLLER V.1. Primer Yaplar Bu yaplar kayacn olumas srasnda meydana gelen yaplardr. -sedimanter kayalarda, magmatik kayalarda grlr -metamorfik kayalarda grlmez Primer yaplarn faydas: deformasyonun hesaplanmas nce sonra

Tabakann alt ve stnn tespiti, bylece greceli ya tayini mmkn olabilir. Tanma (aknt) ynnn tayini kelme ortamnn tespiti V.1.1. Sedimanter primer yaplar Bu yaplar tabaka iinde gzlenen ve tabakann alt ve stnde gzlenen yaplar olam zere iki grupta snflanr. V.1.1.1. Tabaka ii yaplar Tortul kayalarn en nemli zellii tabakalanmadr. Tabakalar birbirlerinden bileim, doku, renk ve sertlik farklar ile ayrlr (ekil V.1, 2). Kalnlklarna gre tabakalar ok kaln tabaka, kaln tabaka, orta kalnlkta tabaka, ince tabaka, ok ince tabaka ve kaln lamina, ince lamina olarak gruplanrlar (Tablo V.1).

ekil V.1. Balca tabaka eitleri. A) Homojen masif kumta B) Dereceli (boylanmal) tabaka, C) Kark dereceli tabaka, D-H) ince tabakalar, -J) eyl laminasyla ayrlm kumta, K) Keli eyl paralar ieren heterojen kumta, L) Heterojen aklta tabakas, S: tabakalanma yzeyi.

ekil V.2. Balca tabakalanma rnekleri. A) Paralel tabakalanmal kumta, B) apraz tabakalanmal kumta, C) Paralel dokulu aklta, D) apraz dokulu aklta, Ea) Sklamam kil, Eb) Sklam kil, Fa) Paralel doukulu sklam kil, Fb) Paralel dokulu iyi tabakalanmal kil

24

Tablo V.1. Kalnlklarna gre tabakalarn snflandrlmas

Tortul kayalarn depolanmas srasnda ortam zelliklerini yanstacak ekilde baz sedimanter yaplar oluur. Tabaka iinde grlen bu yaplarn en nemlileri dereceli-boylanmal tabakalanma ve apraz tabakalanmadr. Dereceli tabakalanma (graded bedding): Tabaka ierisinde taneler byklklerine gre bir sralan gsterirlerse buna Dereceli veya boylanmal tabakalanma denir (ekil V.3). Tabakann alt ve stn tespitte nemli bir yapdr. Kumtalarnda, ince akl talarnda geliir ve trbidit akntlarla meydana gelir. Ayrca aknt ynnde yass akllarn stste dizilmesiyle oluan stste bindirmeli yap (imbrication) (ekil V.4), aknt ynn tespit etmekte kullanlan nemli bir tabaka ii yapdr.
st

Alt

ekil V.3. Dereceli tabakalanma

ekil V.4. stste bindirmeli (imbrication) yap gsteren aklta

apraz tabakalanma (Cross bedding): Klastik tortul kayalarda tanelerin sralan, veya dizilii tabakalarn alt ve st yzeylerine paralel olmaz ise buna apraz tabakalanma denir. Rzgar veya akntnn etkisiyle oluur (ekil V. 5). Levha, mercek ve kama eklinde olabilirler (ekil V. 6).
Rzgar Rzgar

Kumul

Aknt Aknt

ekil V.5.5. A) Rzgarn etkisiyle oluan apraz tabaka, B) Rzgar ynnn deimesi sonucunda oluan apraz tabakalar, C) ve D) Aknt (Nehir veya deniz) ile oluan apraz tabakalanma.

25

st

Alt

ekil V.6. apraz tabakalanma tipleri. A) Teetsel, B) Levha eklinde, C) Kama eklinde, D) Tekne eklinde

ekil V.7. apraz tabakalanma gsteren kumta.

V.1.1.2. Tabaka st yaplar Bu tip yaplar tabann stnde oluur ancak daha sonra anma nedeniyle kalp olarak tabakann alt yzeyinde gzlenirler (ekil V.8).
Kalp

Orijinal

Ters dnm (devrik) kalp ekil V.8. Alttaki orijinal sedimanter yapnn zerine depolanan birimde oluan kalp (A, D) ve daha sonra, tabakann devrilmesiyle kalbn kazand grnm (C, D).

26
Riplmarklar Tabaka yzeylerinde grlen ve aknt veya dalga ile oluan nemli bir yap eklidir. Bunlar gevek ve taneli tortullarda st yzeylerin rzgar, su aknts veya deniz dalgalarnn etkisi ile inili kl bir ekil almalardr. Balca iki tr olup birincisi asimetrik veya aknt riplmarklardr (ekil V.9). Az eimli yamalar akntnn veya rzgarn ak ynn gsterir. kinci tr simetrik riplmarklar olup, deniz dalgalarnn iki tarafl ritmik hareketleri etkisi ile meydana gelirler. Bu nedenle bunlara dalga riplmarklar da denir (ekil V.10).
Aknt yn

ekil V.9. Aknt riplmarklar

ekil V.10. Dalga riplmarklar

Kuruma atlaklar Bunlar killi-amurlu tortularn uzun sre atmosfer altnda kalmalar ve kurumalar sonucu meydana gelir. ksmlar ou kez ince kum taneleri ile dolar. Kum atlaklar aa doru daralr, kama biimine girerler ve bu zellikleri ile iinde bulunduklar tabakann alt ve st yzeyinin belirlenmesini salarlar (ekil V. 11). Yamur ve dolu taneleri, yumuak tabaka yzeyleri zerine dtklerinde yuvarlak izler, oyuklar meydana getirirler.

27

ekil V.11. Kuruma atlaklar

Oyuk ve srklenme izleri ve yk kalb Killi tabakann st yzeyinde oyuklar, yivler ve izler eklinde; kumlu-taneli tabakalarn, zellikle trbiditlerin alt yzeylerinde kalem, kaval, kak ve yumru biiminde kabartlar, kntlar veya dolgular meydana getirirler.

ekil V.12. Kaval yapsnn tabakann tabannda (a) ve yandan grnm (b)

28

ekil V.13. Kaval yapsnn tabandaki grnm

ekil V.14. Oyuk izlerinin tabandaki grnm

ekil V.16. Yk kalbnn (load cast) yandan grnm

ekil V.17. Yk kalbnn tabandaki grnm

29

ekil V.17. A) Derecelenme gsteren kanal dolgusu, B) Daha yal eylin paralarn ieren kumta

V.1.2. Plutonik primer yaplar Su altnda, deniz diplerinde katlaan yastk eklindeki yastk lavlarn (pillow lava) kabark ksmlar lav akntsnn st yzeyini gsterir (ekil V.18). Benzer ekilde boluklu gzenekli lav akntlarnda, byk boluklar lav akntsnn st yzeyinde, ok kk boluklarda tabakann alt kesiminde bulunurlar. Alt ksm bazen boluksuz olabilir (ekil V.19).

ekil V.18. Yastk lavlarn yol yarmasnda (a) ve ematik olarak (b) grnm.

ekil V.19. Lav akntsnn st ksmnda oluan hava kabarcklar (vesicles)

30
V.I.3.Tabakalarn alt ve st yzeylerinin saptanmas: Dereceli veya boylanmal tabakalanma gsteren tabakalarda, genel kural, iri tanelerin altta, ufak tanelerin ise stte bulunmasdr (ekil V.20).
ekil V.20.

apraz tabakalanmada, apraz dzlemlerin az eimli (yataya yakn) ksmlar dike olan ve zerine gelen tabaka yzeyi ile belirgin bir a yapan ksm ise tabakann stn belirler (ekil V.21).
ekil V.21.

Kuruma atlaklar olan tabakalarda atlaklarn sivri ular tabakann alt yzeyine doru ynelmi bulunur. Simetrik riplmarklar bulunan bir tabakada, riplmarklarn keskin-sivri ular tabakann st yzeyini belirler. Kumlu ve killi tabaka snrlarnda oluan yumrularn (yk kalb) yuvarlak taraflar kumlu tabakann alt yzeyini, killi tabakadaki oyuklar ve ukurluklar bu tabakann st yzeyini belirler. ki kavkl fosillerde (Brachiopoda), yass kavklar tabakann alt tarafn, kabark kavklar st tarafn belirler.

c d

ekil V.22. Deiik tr fosillerin deniz tabanndaki normal pozisyonlar. a) Pelesipod, b) Pelesipodlarn ak valvlar, c) Rudist, d) Mercan (coral), e) Bryozoa, f) Ekinid, g) Deniz organizmalarnn serbest st kabuu zerinde byyen kabuklular, h) Simetrik valva sahip olmayan pelesipodlarn konumu.

ekil V.23. Yastk lav

31

ekil V.24.

V.2. Uyumsuzluk (Diskordans) ok saydaki tabaka st ste bulunduklar zaman bir tabaka istifi meydana getirirler. Byle bir istifte tabakalar srekli bir gelime gstermiler, tabakalarn oluumu srasnda bir zaman boluu, sedimantasyonda bir ara verme olmam ise, bu istife uyumlu istif veya konkordan istif denir. Sedimantasyonda bir ara verme, bir eksiklik olduu zaman, tabaka serisi uyumsuz (diskordan) durumludur ve uyumsuzluk dzlemi ile iki ksma ayrlr. Bu dzlem, uzun veya ksa sre su stne km, atmosfer etkisinde kalm eski bir anma veya ayrma yzeyidir. Bu yzey, sedimantasyonda ve fosil organizmalarn evriminde bir kesiklii, bir boluu veya nemli bir daoluum (orojenez) safhasn belirler. Genelde, diskordans yzeyi zerindeki gen seri bir taban konglomeras ile balar ve alttaki istife ait kayalarn akllarn ierir. V.2.1 Diskonformiti Eer diskordans yzeyinin her iki tarafndaki tabakalar birbirine ve diskordans yzeyine paralel durumda ise, buna diskonformiti denir (ekil V.25a). V.2.2 Asal uyumsuzluk Diskordans yzeyinin her iki tarafndaki tabakalarn eimleri arasnda belirli bir a varsa, buna asal uyumsuzluk denir (ekil V.25b). V.2.3 Nonkonformiti Sedimanter birimler metamorfik veya plutonik kayalar rtyorsa nonkonformitiden bahsedilir (ekil V.25c).

ekil V.25. Uyumsuzluklar a) diskonformiti, b) asal uyumsuzluk, c) nonkonformiti

32
VI. KIVRIMLAR VI. 1. Tanm ve genel bilgiler Tabakal kayalarn tektonik kuvvetlerin etkisiyle kazandklar dalga eklindeki deformasyon yaplarna kvrm, meydana gelen olaya da kvrmlanma denir. Bu yap kubbe (antiklinal) veya anak (senklinal) eklinde olabilir (ekil VI.1).

ekil VI.1.

Antiklinal (merkezde yal)

Senklinal (merkezde gen)

Baz hallerde rnein metamorfik kayalarn bir ounda kvrml yapnn merkezdeki birimlerinin gen mi yal m olduu belli olmaz. Bu nedenle bu tr kvrml yaplar antiform veya sinform diye adlandrlr (ekil VI.2).

ekil VI.2. a) Antiform, b) synform

D grnm olarak antiklinale benzeyen fakat kayalarn ya sralamas senklinale uyan bir kvrma antiformal senklinal, bunun tam tersi duruma da sinformal antiklinal ad verilir (ekil VI.3).

ekil VI.3.

Antiformal senklinal

Senformal antiklinal

Kvrm unsurlar (elemanlar): Bir kvrm her iki yannda bulunan kanatlardan oluur. Kanatlarn konumuna gre bir kvrm antiklinal veya senklinal olabilir.

ekil VI.4. Kvrm elemanlar

33

Bir antiklinalde toporafik olarak en yksek noktaya doruk noktas denir. Bu noktalar zerinde bulunduran izgiye doruk izgisi, kvrlmaya katlan eitli tabakalarn doruk izgilerini birletiren ve onlar zerinde tayan dzleme ise doruk dzlemi denir (ekil VI.4). Kvrm kanatlarnn birletii izgiye kvrm ekseni ad verilir. Kvrm ekseni kvrlan tabaka serisinin stratigrafik olarak en yksek seviyesi olup yatay, dalml veya dz, kavisli olabilir (ekil VI.5, 6, 7) ). Kvrmlanmaya katlan tm tabaka serilerinin kvrm eksenlerini birletiren ve onlar zerinde tayan dzleme eksen dzlemi denir Eksen dzlemi dey, eik, yatk, dzlemsel, kavisli veya dzensiz kavisli olabilir (ekil VI. 5, 6, 8).

ekil VI.5. Kvrm ekseni (a-a) ve eksen dzleminin konumuna gre oluan deiik kvrmlar. A. Yatay eksenli, dey eksen dzlemli kvrm, B. Dalml eksenli, eik eksen dzlemli kvrm, C. Dey eksenli ve eksen dzlemli kvrm, D. Yatay eksenli devrik eksen dzlemli kvrm, E. Yatay eksenli, yatk eksen dzlemli kvrm, F. Dalml eksenli ve eik dzlemli kvrm.

34
Dey eksenli kvrm Eik eksenli kvrm Yatk eksenli kvrm

ekil VI.6. Deiik eimli eksen dzlemleri ve kvrm eitleri.

ekil VI.7. Eksen izgisi (hinge line) dz (A), kavisli (B), ve dzensiz kavisli (C,D) olan kvrmlar

ekil VI.8. Eksen dzlemi dzlemsel (A), kavisli (B), ve dzensiz kavisli(C) olan kvrmlar.

Kavisli eksen izgisine sahip kvrmlarda kvrm ekseninin en yksekte bulunan noktasna klmnasyon (ykselim), en alakta bulunan noktasna da depresyon (knt) ad verilir (ekil VI.9).

ekil VI.9. Klminasyon ve depresyon

35
VI. 2. Kvrmlarn Snflandrlmas En nemli kvrm snflamas u ekildedir: Kvrm eksen dzleminin ve kvrm kanatlarnn konumuna gre, Fleuty snflamas, ekle ve yapya gre snflama, izogonal snflama, kvrmlarn yatay ile olan ilikilerine gre snflandrma. VI.2.1. Kvrm eksen dzleminin ve kvrm kanatlarnn konumuna gre kvrmlar simetrik, asimetrik, devrik, yatk (ekil VI.10, 11) ve yeniden kvrmlanm kvrm (ekil VI.12) olarak snflandrlr .

ekil VI.10. A. Simetrik kvrm, B. Asimetrik kvrm, C. Devrik kvrm, D. Yatk (recumbent) kvrm (Billings 1972)

ekil VI.11. Kvrm geometrisinin boyutlu grnm. A. Monoklinal, B. Simetrik antiklinal, C. Devrik antiklinal ve senklinal, D. Simetrik senklinal (Hamblin & Howard 1986).

36

ekil VI.12. Yatk (A) ve yeniden kvrmlanm (superposed) kvrm (B) (Davis 1984)

VI.2.2. Fleuty Snflandrmas

Kvrm kanatlar arasndaki aya gre snflandrma (ekil VI.13): Kvrm kanatlar arasndaki a 0 10 1 30 31 70 71 120 121 180 Kvrma verilen ad zoklinal kvrm Sk (kapal-tight) kvrm Ksmen sk kvrm Ak (open) kvrm Hafif (gentle) kvrm

Eksen dzleminin eim derecesine gre snflandrma: Eksen dzleminin eim derecesi 0 1 10 11 30 31 60 61 80 81 89 90 Kvrma verilen ad Yatay Yataya yakn Azmeyilli kvrm Orta derece meyilli kvrm ok meyilli kvrm Deye yakn kvrm Dey kvrm

37
VI.2.3. ekle ve Yapya gre snflandrma a. Zik-zak (chevron) kvrm Gevrek (kompetant) malzemelerde geliir (ekil VI.14)

b. Silindirik kvrm (cylindirical fold) Yarm daire eklindedir. Genelde uzun sreli deformasyonu temsil eder. (ekil
VI.15)

c. Yelpaze kvrm (fan fold) Kvrm kanatlar yelpaze eklinde birbirlerine dnk olarak meydana gelen kvrmlardr. Uzun sren, derin gmlme ve iddetli skma ile meydana gelirler (ekil VI.16).

d. Kutu (box/conjugate) kvrm kanattan oluan kvrmlardr (ekil VI.17).

e. Gzya eklinde kvrm (tear drop fold) Devaml kvrlarak olumu kvrmlardr (ekil VI.18).

f.

Konsentrik kvrm (paralel/concentric fold)

Kvrm oluturan tabaklarn kalnlklar her tarafta ayndr. Antiklinal derinlere doru klr, senklinaller ise derinlere doru byr. Genelde kompetant karakterli kayalarda oluur (ekil
VI.19).

38

g. Benzer kvrm (similar fold) Bu kvrmlarda tabakalarn herbirinin yapm olduu kvrm birbirine benzer ve eit byklktedir. Tabaka kalnlklar kvrm ekseninde artar kanatlarda ise azalr (ekil VI.20).

h. zoklinal kvrm (isoclinal fold)

(ekil VI.21)

i.

Disharmonik kvrm (disharmonic fold)

Tabakalarn plastiklik dereceleri veya kvrmlanma eilimleri birbirinden farkl ise ve bu tabakalar birlikte kvrlmaya urarlarsa dsiharmonik kvrm oluur.
(ekil VI.22) nkompetant (Plastisitesi fazla) Kompetant (sert ve gevrek)

j. Ptigmatik kvrm Is ve basncn artmasyla oluur. Yar ergimi katlarn atlaklara, foliasyon dzlemlerine sokulduktan sonra deformasyona uramasyla oluur (ekil VI.23).

VI.2.4. zogonal Snflandrma Bir kvrmda yapy snrlayan iki yzey zerinde, eim dereceleri eit olan noktalar vardr. Bu noktalarn karlkl olarak birletirilmesiyle elde edilen her hat eim izogonu veya e eim hatt olarak adlandrlr. Bu izogonlarn, kvrm eksenine gre olan konumlar gz nne alnarak yaplan snflamaya izogonal snflandrma denir. a. Konverjan izogonlu kvrmlar: Bu kvrmlarda yapy snrlayan yzeylerden dta bulunan,

39
ite bulunana oranla daha hafif kvrmlanmtr (ekil
VI.24 1A, 1B, 1C)

b. Benzer izogonlu kvrmlar: Eim izogonlar kvrm eksenine paraleldir, yani kvrmn i ve d yzeyi ayn derecede kvrmlanma geirmitir (ekil VI. 25, 2). c. Diverjan izogonlu kvrmlar: yzeyi, d yzeyine oranla daha az kvrlm olan kvrmlardr (ekil VI. 25, 3). VI.2.5. Kvrmlarn yatay ile olan ilikilerine gre snflandrma a. Dalmsz kvrmlar (non-plunging folds)

ekil VI. 26.

ekil VI.27.

40

b. Dalml kvrmlar (plunging folds)

ekil VI. 28.

Jelojik harita

Blok diyagram

ekil VI. 29.

41

VI.3. Kvrmlarn oluum mekanizmas VI.3.1. Fleksr (Konsantrik) kvrmlanma (Flexure folding) Skma veya kuvvet ifti etkin rol oynar (ekil VI. 30). En karakteristik zellii, kvrmlanma srasnda tabakalarn birbirleri zerinden kaymasdr. Yan basnlar, kvrm ierisinde tabaka yzeylerine paralel olacak ekilde hareket ederler (ekil VI. 31, 32).

ekil VI. 30. (Billings 1972) ekil VI. 31 (Davis and Reynolds 1996)

Fleksr kvrmlanma srasnda kvrmn d ksmnda tansiyon, i ksmnda ise skma gerilmesi etkin olur. Bunun sonucu olarak kvrmn d kesiminde tansiyon atlaklar ve normal faylarla snrl horst graben tr yaplar oluurken i ksmda ters veya bindirme faylar oluur (ekil VI. 33). Orta kesimde bu tr deformasyon grlmez (ekil VI.34).

ekil VI. 32. (Billings 1972)

ekil VI. 33. (Billings 1972)

ekil VI. 34. (Davis and Reynolds 1996)

42
VI.3.2. Kesme (Shear) kvrmlanma (Shear folding) Tabakalarn bazlarna yakndan bakldnda belirli dorultularda kesme yzeylerinin gelitii grlr. Tabaka iinde gelien i hareketler, bu tr kesme yzeyleri boyunca tabakalar kaydrarak kesme kvrmlanmalarnn olumasn salar (ekil VI. 35).

ekil VI. 35. (Billings 1972)

VI.3.3. Akma kvrmlar (Flow folding) Az-ok akkan gibi davranan ok yumuak kayalarda geliir (ekil VI. 36).

ekil VI. 36.

43
VI. 4. zel deformasyon etkileri Srme kvrmlar (drag folds). Bu kvrmlar, sert (kompetant) karakterli iki tabaka arasndaki plastik (incompetant) tabakalarda meydana gelir. Kvrmlanma srasnda birbirleri zerinde kayarlar. st ve alttaki kompetant tabakalarn, ortadaki inkompetant tabaka boyunca kaymalar sonucunda inkompetant tabaka iinde kk ve birbirine benzer kvrmlar oluur. Bu tr kvrmlara srme kvrm denir (ekil VI. 37, 38).

ekil VI. 37. (Billings 1972)

ekil VI. 38. (Davis and Reynolds 1996)

Srme kvrmlar ile ana kvrm yaplarnn ilikisi. Srme kvrmnn olumas iin tabalarn birbiri zerinde kaymas gereklidir. Srme kvrm ile kayma yn, daima belirgin bir iliki iindedir. Srme kvrmlarnn az eimli kanatlar, kayma ynne az-ok paralel; ok eimli ve dik kanatlar ise, kayma ynne dik bir geliim gsterir. Bu ilki kullanlarak ana kvrmn tr tespit edilebilir (ekil VI. 39).

ekil VI. 39. (Billings 1972)

44

ekil VI. 40. (Davis and Reynolds 1996)

ekil VI. 41. (Davis and Reynolds 1996)

ekil VI. 42. (Davis and Reynolds 1996)