D

Kuvvetlerin Genel zellikleri D Kuvvetler ve Ayr ma

 Kayalar n d

kuvvetlerle paralan p ufalanmas na ayr ma denir. Ayr ma, fiziksel (mekanik) ayr ma, kimyasal ayr ma ve organik ayr ma olmak zere ana gruba ayr l r.  a. F Z KSEL AYRI MA  Kayalar n fiziksel olarak paralan p ufalanmas d r.  Minerallerde de i me olmaz.

K MYASAL AYRI MA  Su ve havan n etkisiyle kayalar n kimyasal yoldan zlmesidir. Ta lar n bnyesine su almas yla, e itli mineraller znerek da lmaya u rar.  rne in, suyun karbondioksitle birle mesiyle olu an karbonik asit, kire ta lar n kimyasal ynden ayr t r r. Bu ayr ma sonucunda ta n iindeki kalsiyum karbonat suyun ierisinde kalsiyum bikarbonat hline geer ve suyla ta n r.Ta n iinde bulunan kil ve silis gibi maddeler a a kar.
 b.

K MYASAL AYRI MA ETK L D R (SICAKLIK VE NEM)

F Z KSEL AYRI MA ETK L D R (SICAKLIK FARKI)

y F Z KSEL AYRI MANIN ETK L OLDU U ALANLAR

y K MYASAL AYRI MANIN ETK L OLDU U ALANLAR

ORGAN K AYRI MA  Organik maddelerin paralanmas yla meydana gelen organik asitlerin olu turdu u ayr mad r. Bitki kklerindeki solunum ve bakteri faaliyetleri, toprak suyundaki karbondioksit miktar n artt rarak organik asitlerin olu mas n sa lar. Bu da kayalar n ayr mas n h zland r r.  Ayr ca ta lar n aras na giren bitki kkleri, kayalar n paralanmas na da neden olur.
 c.

 ORGAN K AYRI MA

Ayr m

olan kayalar n ve topra n d kuvvetler taraf ndan sprlerek ta nmas olay d r. Do al dengenin bozulmad alanlarda ayr an ta lar ve olu an toprak ile ta nan malzeme miktar birbirine e ittir. Ta nan malzeme, olu an toprak ya da ayr an kaya miktar ndan fazla ise bu olay erozyon olarak tan mlan r. Suyun etkisiyle olu an a nmaya su erozyonu, Rzgr etkisiyle olu ana ise rzgr erozyonu denir.

EROZYON

EROZYONUN FAKTRLER

DDET N ETK LEYEN

Arazinin e imli, engebeli olmas , Arazinin kabiliyetine gre kullan lmamas ,  klim ko ullar , Do al bitki rtsnn tahrip edilmesi, Hayvanlar n a r otlat lmas , Tarlalar n e im do rultusunda srlmesi, Nadas n yayg n yap lmas , Topra n yap s .

LKEM ZDE TOPRAK EROZYONUNUN NEML SONULARI

azalmas Tar m alanlar n n daralmas Barajlar n dolmas Arazinin plakla mas

Tar m arazilerinin veriminin

lkemizde toprak erozyonundan korunma yollar

 1) 2) 3) 4) 5)       

Ormanlar m z korunmal bunun iin; Yang n nlenmeli Tarla amamal Odun iin a a kesilmemeli Hayvan otlat lmamal A aland rma yap lmal Yamalar terasland r lmal Tarlalar e ime dik srlmeli An z yak lmamal Nbetle e ekim Meralar korunmal Da ve orman kylleri kalk nd r lmal Halk e itilmeli

ORUH VAD S VE EROZYON

y A A EROZYONU DURDURUR.

 RZGAR EROZYONU LKEM ZDE EN FAZLA ANADOLUDA GRLR

 TARAALAMA YNTEM EROZYONU ENGELLER

YER KAYMASI (HEYELAN)

 zellikle e imli yamalarda, bir tabakan n toprakla birlikte e im do rultusunda kaymas yla olu ur.  Yer yap s n olu turan tortul tabakalar n e im durumu ve kimyasal zelli i yer kaymas n nemli lde etkiler. Yama e imi ynnde uzanan killi tabakalar su ald nda i erek kayganla r. Bylece killi tabakalar zerindeki ktleler kolayca kaymaya ba lar. Do al dengesi bozulmu olan yamalarda tuzlu ve alkali madde ieren tortullar, su ald nda znerek e im ynnde bloklar hlinde kayar.  Bunun d nda e imli yamalara yap lan yol ve maden ocaklar yamac n do al dengesini bozar. Byle yerlerde ya sular yla doygun hle gelerek a rl artan gev ek malzemeler, yer ekiminin etkisiyle kayar.  lkemizde Do u Karadeniz Blm'nde heyelan nedeniyle s k s k can ve mal kay plar meydana gelir.

Karadeniz'de heyelan n fazla grlmesinde;

y Arazinin e imi y Ya

lar n fazlal y Killi tabakalar n fazlal nemlidir. Tortum Abant ve Sera glleri heyelan set glleridir. En fazla heyelan karlar n eridi i ilkbaharda grlr.

Heyelan iin nlemler;

Yamac n do al dengesi bozulmamal (Yol, Maden oca , Kpr yap m nda) Orman rts korunmal Heyelan riski olan yerlerde yerle im birimleri kurulmamal , yol geirilmemeli

YOL YAPIMI VE HEYELAN

DI KUVVETLER 1. AKARSULAR

Akarsu, belli bir yatakta akan

sudur. Akarsular byklklerine gre dere, ay, rmak ya da nehir gibi isimler al r. Belli bir yata a ba l olmadan e imli bir yzeyde ak ma geen suya sellenme denir.

Akarsuyun kollar yla birlikte su toplad

akarsu havzas , akarsu havzalar n birbirinden ay ran izgiye ise su blm izgisi ad verilir. Akarsuyun do du u blme kaynak, denize dkld yere a z denir. Akarsu havzas n n kayna a yak n k sm yukar r, a za yak n blm a a r ve bu iki blm aras nda kalan alan ise orta rd r. Akarsu havzalar iklim, yer ekilleri ve arazinin yap s na ba l olarak ok farkl geni li e sahiptir. rne in; Amazon, Missisipi ve Nil akarsular n n havzalar ok byktr. Buna kar n Do u Karadeniz Blm'nde da lar n denize bakan yamalar ndaki akarsular n havzalar kktr.

alana

AKARSU LE LG L KAVRAMLAR

Akarsu Havzas ndan toplanan su, bir deniz ya da

okyanusa bo alt l yorsa bu havzaya a k havza, bo alt lam yorsa kapal havza ad verilir. Akarsuyun herhangi bir kesitinden 1 saniyede geen m3 cinsinden su miktar na debi (ak m) denir. Akarsuyun debisi; ya miktar ve akarsu rejimine, havzan n geni li ine, ak m h z na, buharla ma miktar na, bitki rtsne, arazinin yap s na ba l olarak de i ir.

y Akarsular y l n her dneminde ayn miktarda su ta maz.

Ta d klar su miktar , aylara ya da mevsimlere gre de i ir. y Akarsuyun debisinde mevsimlere gre meydana gelen de i ime akarsu rejimi denir. y Akarsuyun rejimi, havzada grlen iklim tipine, ya miktar ve trne (kar, ya mur), buharla ma oran na ve bitki rtsnn kapal l k durumuna gre de i ir. Akarsuyun debisinde mevsimlere gre belirgin de i iklikler grlmyorsa bu akarsuya dzenli rejimli akarsu, mevsimler aras nda belirgin farklar varsa dzensiz rejimli akarsu denir.

 DZENL REJ M

DZENS Z REJ M

Akarsular n Faaliyetleri
A. A INDIRMA y Akarsular, yata n fiziksel ve kimyasal yollardan a nd r r. Fiziksel a nd rma, akarsuyun ta d suyun ve iindeki ykn (mil, kum, ak l ve blok) yata n dibine ve yanlar na arpmas sonucunda yapt a nd rmad r. Fiziksel a nd rman n iddetini, suyun ktlesi, yatak e imi, h z ve ta d yk miktar belirler. Yk ve debisi fazla olan akarsular n a nd rma gc fazlad r. Kimyasal a nd rma, yataktaki ta lar n suya temas ederek znmesiyle olur. Suyun s cakl ve yataktaki ta lar n zelli i kimyasal a nd rman n iddetini belirler.
y

y Akarsu a nd rmas e itli ynlere do rudur. A zdan

kayna a do ru olan a nd rmaya geriye a nd rma, y yatakta dikey yndeki a nd rmaya derine a nd rma, y yata n kenarlar na do ru olan a nd rmaya yana a nd rma denir. y A nd rman n yn akarsu yata n n zelli ine gre de i ir. y rne in, e imli arazilerde daha ok geriye ve derine a nd rma etkiliyken y denge profiline ula m az e imli arazilerde yana do ru a nd rma n plana geer. y Akarsular n daha nce a narak e imini kaybetmi a z k sm nda yana a nd rma, e imli kaynak k sm ndaysa derine a nd rma etkilidir.

Akarsularda geriye ve derine a nd rma sonucunda a z ve kaynak aras ndaki ykselti fark azal r. A z ile kaynak aras nda olu an bu ibkey profile denge profili denir. Bu durumda akarsu sadece yata ndaki suyu ta yabilecek gce sahiptir. A nd rma en aza iner ve biriktirme faaliyetleri h zlan r. Akarsular deniz seviyesinin alt nda a nd rma yapamaz. A nd rman n sona erdi i bu seviyeye taban seviyesi denir.

o DENGE PROF L

b.TA IMA Akarsular a nd rd klar malzemeyi srkleyerek ta r. Akarsularla ta man kil, mil, kum ve ak l gibi malzemelere akarsuyun yk denir.

 AKARSUYUN TA IMA FAAL YET

AKARSUYUN YK TA IMA GC

c. B R KT RME
Akarsular, yata n geni ledi i, yatak e imi ve ak m h z n n azald

yerlerde g

kaybederek ta d yk b rak r. Bylece, akarsu biriktirmesi meydana gelir

A INDIRMA,TA IMA, B R KME

Akarsular n Olu turdu u A nd rma ekilleri

1.VAD LER
      

Bir akarsu havzas ndaki iklime, arazinin e im durumuna, ta lar n cinsine, tabakalar n uzan na ve bitki rtsne ba l olarak farkl vadi tipleri grlr. Ba l ca vadi tipleri unlard r: Bo az vadi, kanyon vadi, V vadi, yat k yamal vadi ve alvyal tabanl vadi.

a. KANYON VAD
Yamalar dik, taban geni olan vadidir. Vadi yamalar nda a nmaya kar direnli olan tabakalar diklikler olu turur.

 KANYON VAD

b. YATIK YAMALI VAD

Akarsu yata nda e imin azald yerlerde derine ve yana a nd rma sonucu olu mu yat k yamal vadilerdir. Bu vadilerin taban nda akarsu biriktirmesi de grlr.

YATIK YAMALI VAD

c. V VAD (GEN VAD )

Yksek ve e imli arazilerde derine a nd rmayla olu mu vadilerdir. entik vadi de denir.

 V Vadi

2. ELALE VE DEV KAZANI

Akarsular e imli, engebeli arazilerde elleler yaparak akar. elalede su ktlesinin d t yerde olu an trblans hareketi a nd rmay iddetlendirir ve dev kazan denilen ukurlar olu ur.

 ELALE

DEV KAZANI OLU UMU

3. PER BACASI
 Kurak ve yar kurak iklim blgelerinde, sert ve yumu ak

tabaka ile ta lar n bir arada bulundu u, bitki rtsnden yoksun e imli yamalarda grlr.  Sellenme sonucu, yumu ak tabakalar a n r, sert ta lar ve bunlar n hemen alt ndaki yumu ak kesimler stun eklinde kalarak peri bacalar meydana gelir.

PER BACASI

4. KIRGI BAYIRI
Kurak ve yar kurak iklim

blgelerinde, bitki rtsnden yoksun ve e imli arazilerde sellenme sonucu olu an keskin s rtlard r.

y KIRGIBAYIR (BADLANS)

5. MENDERES

Arazi e iminin azald yerlerde akarsular n yapt bklmlerdir. Ta k n s ras nda akarsuyun yata n de i tirmesi ve yana a nd rmas yla olu ur.

MENDERES

6. PLATO Akarsularla yar lm

yksek dzlklerdir.

7. PENEPLEN
Akarsu a nd rmas n n en son a amas d r. Milyonlarca y l sren a nd rma sonucu, arazi, deniz seviyesine yak n bir seviyeye kadar a narak hafif dalgal bir dzlk hline gelir. Olu an bu ekle peneplen denir.

PENEPLEN

 AKARSU A INIM

EK LLER

Akarsu B R KT RMES
 Akarsu yata nda e imin azalmas , suyun h z n

kaybetmesi ya da ykn artmas yla olu ur.

 Akarsu biriktirmesi sonucunda kil, kum ve ak llardan

olu an depolar meydana gelir.

 Akarsular n ta d

kum, mil ve kil gibi maddelere

alvyon ad verilir.

1. DELTA
 Akarsular n deniz ya da gllere

   

dkld yerde, ta d alvyonlar biriktirmesiyle olu an yer eklidir. Deltan n olu abilmesi iin; K ta sahanl n n s ve geni olmas , Denizde gelgit ve ak nt lar n olmamas , Akarsuyun bol alvyon ta mas gerekir.

DELTA (1)

 DELTA (N L)

2.B R K NT KON VE YELPAZELER

y Da yamalar ndan gelen sular n,

e imin azald yama eteklerinde ta d alvyonlar biriktirmesi ile olu an koni biimindeki yer ekilleridir. y Suyun az e imli yama eteklerinde geni alanlara yay larak biriktirme yapmas yla birikinti yelpazeleri olu ur.

B R K NT KON VE YELPAZELER

3. DA

ETE

OVASI

4. DA

OVASI

 Da yamalar ndaki Da lar aras ndaki

birikinti koni ve yelpazelerinin birle mesiyle olu an az e imli yzeylerdir.

akarsu vadilerinin iki yamac nda birikinti, koni ve yelpazelerin birle mesiyle olu an dzlklerdir.

DA

OVASI

5. TARAA
Akarsu vadilerinin iki taraf ndaki basamaklard r. Bu basamaklar, hem akarsuyun biriktirmesi hem de a nd rmas yla olu ur. Taraalar, akarsuyun vadi iindeki eski seviyelerini gsterir.

TARAA OLU UMU

TARAA

7. Taban seviyesi 6. Irmak adalar ovas Yata n n geni lemesiyle Genellikle akarsular n denize akarsu g yak n kesimlerde kaybeder ve yatak e iminin ta d alvyonlar azalmas na ba l biriktirerek adac klar meydana olarak ta d yk b rakmas yla olu an getirir. Bunlar, ovalard r. geici yer ekilleridir.

Irmak adalar ...Taban seviyesi ovas