You are on page 1of 84

İKTİSATTA MATEMATİKSEL

YÖNTEMLERE GİRİŞ

J. Colin Glass

ÇÖZÜMLÜ PROBLEMLER

Mehmet Balcılar
Murat Çokgezen

İstanbul, 2002
© COPYRIGHT
MEHMET BALCILAR & MURAT ÇOKGEZEN
2002
Tüm Hakları Saklıdır
İçindekiler

Önsöz ix

3 3-8 İlave Problemler 1

5 5-6 İlave Problemler 9

7 7-5 İlave Problemler 19

9 9-7 İlave Problemler 31

11 11-5 İlave Problemler 43

12 12-4 İlave Problemler 51

13 13-4 İlave Problemler 61

14 14-7 İlave Problemler 71

v
Şekiller Listesi

3.1 Çözüm 3-16 nın Arz ve Talep Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . 4


3.2 Çözüm 3-18 in Arz ve Talep Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . . 5
3.3 Çözüm 3-23 için Tasarruf ve Yatırım Fonksiyonlarının Grafiği . . . . 8

7.1 Çözüm 7-10 un için Talep Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . . . 20


7.2 Çözüm 7-11 için Arz Fonksiyonunun Grafiği . . . . . . . . . . . . . 21
7.3 Çözüm 7-12(a)(i) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . . . 22
7.4 Çözüm 7-12(a)(ii) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . . 22
7.5 Çözüm 7-12(a)(iii) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği . . . . . . . . . 23
7.6 Çözüm 7-13 için Tüketim Fonksiyonunun Grafiği . . . . . . . . . . . 23
7.7 Çözüm 7-16 için Talep Fonksiyonunun Grafiği . . . . . . . . . . . . 27

9.1 Çözüm 9-34(a) için Kar Maksimizasyonun Birinci Derece Koşulunun


Grafik Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
9.2 Çözüm 9-34(b) nin Grafik Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

13.1 Çözüm 13-18 için Harcama Minimizasyonunun Grafik Gösterimi . . . 62


13.2 Çözüm 13-21 için Çıktı Maksimizasyonunun Grafik Gösterimi . . . . 65

14.1 Çözüm 14-24 için Tüketici ve Üretici Artıklarının Grafik Gösterimi . 73

vii
Önsöz

Bu kitabın yazılma fikri her iki yazarında İktisat ve Ekonometri bölümlerinde verdik-
leri matematik ve matematiksel iktisat derslerinde karşılaştıkları ortak bir sorundan
kaynaklandı: Öğrencilerimiz sürekli olarak daha fazla örnek çözülmesini talep edi-
yorlardı. Ancak, verdiğimiz derslerin içerikleri ve derslerin kredi kısıtları çok sayıda
örnek çözmemize olanak vermiyordu. Bu sorun bizi çözümlü problemlerin toplandığı
kısa bir kitap yazmaya yönlendiren en önemli neden oldu.
Ortaya çıkacak kitabın ders materyallerimiz ile entegre olmasını ve problemlerin
ekonomik içeriklerinin daha yüksek olmasını istiyorduk. Der yayınları tarafından ya-
yınlanan Colin Glass’ın İktisatta Matematiksel Yöntemler başlıklı kitabı İktisat ve Eko-
nometri bölümlerinde matematik ve matematiksel iktisat derslerinde kullanılmak üzere
yazılmış en iyi Türkçe kaynaklardan biriydi ve kitapta çözümsüz olarak yer alan prob-
lemler tam istediğimiz türdendi. Glass’ın kitabında yer alan problemler matematiksel
kuralların mekanik olarak uygulanmasından çok öğrenciyi kendi matematiksel model-
lerini kurmaya, sonra da çözmeye yönlendirmektedir. Alışılmışın dışındaki bu tür prob-
lemler öğrenciler çözümünde en çok zorlandıkları problemlerdir. Bu nedenle, Glass’ın
kitabında yer alan problemlerin çözümlerini bir arada sunmak iyi bir çözüm olarak
göründü.
Bu kitapta Glass’ın kitabında çözümü bulunmayan problemler çözülüp kitabın öğ-
renciye yardımcı olunması hedeflenmiştir. Kitap sadece Glass’ın kitabı ile birlikte kul-
lanılacak bir yardımcı kitap olarak değerlendirilmemelidir. Sadece cevapları değil, so-
ruları da içerdiği için iktisattaki matematiksel uygulamalarla ilgilenen herkes tarafından
kullanılabilir.
Okuyucuya faydalı olması dileğiyle.
Mehmet Balcılar ve Murat Çokgezen

ix
Bölüm 3

3-8 İlave Problemler

3-13 Formül Qd = f (P) = 36 − 13 P bir malın piyasa talep fonksiyonudur

(a) malın fiyatı (i) 3, (ii) 9, (iii) 99 olduğunda talep edilen miktarı;

(b) talep edilen miktar (i) 27, (ii) 20, (iii) 2 olduğunda malın fiyatını;

(c) mal bedava olduğunda talep edilen miktarı;

(d) ödenebilecek en yüksek fiyatı;

(e) fonksiyonun iktisadi anlam taşıyan tanım ve değer kümelerini;

(f) malın fiyatı bir birim değiştiğinde talep edilen miktardaki değişmeyi bulunuz.

Ç ÖZÜM

(a) (i) Qd = f (3) = 36 − 13 (3) = 35, (ii) Qd = f (9) = 36 − 31 (9) = 33, (iii) Qd =
f (99) = 36 − 31 (99) = 3

(b) (i) 27 = f (P) = 36 − 13 P, 31 P = 36 − 27, 13 P = 9, P = 27


(ii) 20 = f (P) = 36 − 13 P, 13 P = 36 − 20, 13 P = 16, P = 48
(iii) 2 = f (P) = 36 − 31 P =⇒ 31 P = 36 − 2, 31 P = 34, P = 102

(c) Mal bedava iken P = 0 =⇒ Qd = f (0) = 36 − 13 (0), Qd = 36

(d) Ödenebilecek en yüksek miktar malın talebinin sıfır olduğu durumu ifade eder
(talep eğrisinin P eksenini kestiği nokta) bu fiyatın hemen altındaki bir noktadan
sözkonusu mal talep edilmeye başlar:

1 1
Q = 0 =⇒ Qd = f (P) = 36 − P = 0, P = 36, P = 108
3 3
2 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(e) Tanım Kümesi: 0 ≤ P ≤ 108, Değer Kümesi: 0 ≤ Q ≤ 36

(f) Değişimden önce Qd1 = 36 − 13 P1 dir. Fiyat değiştikten sonra ise talep Qd2 =
36 − 31 P2 olur. İkisi arasındaki fark

1 1 1
Qd1 − Qd2 = (36 − P1 ) − (36 − P2 ) =⇒ Qd1 − Qd2 = − (P1 − P2 )
3 3 3

olur. Buradan,

Qd1 − Qd2 1
=−
P1 − P2 3

buluruz. Sonuç: Fiyattaki bir birim değişiklik talep edilen miktarı ters yönde 1/3
oranında etkiler.

3-14 Qs = g(P) = −10 + 7P bir malın piyasa arz fonksiyonudur.

(a) malın fiyatı (i) 2, (ii) 5, (iii) 13 olduğunda arz edilen miktarı;

(b) arz edilen miktar (i) 2, (ii) 11, (iii) 88 olduğunda malın fiyatını;

(c) malın arz edileceği fiyat kümesini;

(d) fonksiyonun iktisadi anlam taşıyan tanım ve değer kümesini;

(e) malın fiyatı bir birim değiştiğinde arz edilen miktardaki değişmeyi bulunuz.

Ç ÖZÜM

(a) (i) Qs = g(2) = −10 + 7(2), Qs = 4, (ii) Qs = g(5) = −10 + 7(5), Qs = 25 (iii)
Qs = g(13) = −10 + 7(13), Qs = 81

(b) (i) 2 = −10 + 7P, P = 7/12, (ii) 11 = −10 + 7P, P = 3


(iii) 88 = −10 + 7P, P = 14

(c) Q = 0 eşitliğini sağlayan P düzeyinden itibaren mal arz edilir. Bu eşitliği sağla-
yan P değeri: 0 = −10+7P, 7P = 10, P = 10 7 dir. Dolayısıyla, malın az edileceği
fiyat kümesi P ≥ 10 7 dir
10
(d) Tanım Kümesi: 7 ≤ P, Değer Kümesi: 0 ≤ Q

(e) Değişimden önce Qs1 = −10 + 7P1 dir. Fiyat değiştikten sonra Qs2 = g(P) =
−10 + 7P2 olur. İkisi arasındaki fark

Qs1 − Qs2 = (−10 + 7P1 ) − (−10 + 7P2 )Qs1 − Qs2 = 7(P1 − P2 )


3-8 İlave Problemler 3

olur. Buradan

Qs1 − Qs2
=7
P1 − P2

buluruz. Sonuç: Fiyat bir birim değişirse arz edilen miktar da aynı yönde 7 birim
değişiyor.

3-15 Qd = g(P) = a − bP, a, b > 0 bir malın talep fonksiyonudur. Miktar libre (lb)
cinsinden ölçülmektedir. Eğer miktar kilograma (kg) çevrilirse, bu çevirmenin a ve b
paremetreleri üzerindeki etkisi nedir?
1
Ç ÖZÜM 1 kg = 2.2046 lb dir. Dolayısıyla, Qd lb = 2.2046 Qd kg olur. Dolayısıyla, talep
denkleminin sağ tarafını 2.2046 ile bölersek sol taraftaki miktar kg cinsinden ölçülmüş
olur:
a b
Qs = − P
2.2046 2.2046
a b
Qs = a∗ − b∗ P, a∗ = , b∗ =
2.2046 2.2046
Sonuç olarak, arz fonksiyonun hem sabiti hemde eğimi azalmaktadır.

3-16 Aşağıdaki modellerin herbiri için P̄ ve Q̄ değerlerini bulunuz.


(a) Qd = Qs (b) Qd = Qs
Qd = 34 − P Qd = 9 − 2P
Qs = −2 + 2P Qs = −9 + P
Ç ÖZÜM
(a) 34 − P = −2 + 2P (b) 9 − P = −9 + P
36 = 3P 18 = 3P
P̄ = 12 P̄ = 6
Q̄ = −2 + 2(12) = 22 Q̄ = 9 − 2(6) = −3
Her iki çözümde grafiksel olarak Şekil 3.1 de gösterilmistir. (b) çözümü ekonomik
olarak anlamsızdır. Çünkü denge miktarı negatif olamaz.

3-17 Problem 3-16a daki piyasa modelinde aşağıdaki şıklar için aşırı talebi bulunuz.

(a) P = 14 (b) P = 2

Ç ÖZÜM

(a) P = 14 için Qd = 34 − 14 = 20, Qs = −2 + 2(14) = 26, aşırı talep = Qd − Qs =


20 − 26 = −6. Piyasada 6 birim arz fazlası var.
4 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(a) (b)
Q Q
Qd
Qs
9 Qd
Qs
22

6
12 P P
-2 -3

-9

Şekil 3.1: Çözüm 3-16 nın Arz ve Talep Fonksiyonlarının Grafiği

(b) P = 2 için Qd = 34 − 2 = 32, Qs = −2 + 2(2) = 2, aşırı talep = Qd − Qs =


32 − 2 = 30. Piyasada 30 birim talep fazlası var.

3-18 Aşağıdaki piyasa modelleri için P̄ ve Q̄ değerlerini bulunuz. P̄, Q̄ > 0 olduğunu
garantilemek için hangi varsayımların gerekli olduğunu da belirtiniz.
(a) Qd = Qs (b) Qd = Qs
Qd = a + bP (a, b) > 0 Qd = a − bP (a, b) > 0
Qs = −c + dP (c, d) > 0 Qs = c + dP (c, d) > 0
Sonuçlarının grafiğini çiziniz. (a) şıkkındaki talep (b) şıkkındaki arz fonksiyonunun
ekonomik anlamlılığı hakkında yorumda bulununuz.
Ç ÖZÜM
(a) Qd = Qs denkliğinden a + bP = −c + dP, (d − b)P = a + c elde ederiz. Buradan,
denge fiyatı
a+c
P̄ =
d −b
dir. Bunu arz yada talep denklemlerinden birinde yerine koyarsak denge miktarı
µ ¶
a+c ad − ab + ab + bc ad + bc
Q̄ = a + b = =
d −b d −b d −b

olarak bulunur. Denge P̄ ve Q̄ noktalarının iktisaden anlamlı olabilmesi (her


ikisinin de pozitif olması) için sorudaki kısıtlara ek olarak (d − b) nin pozitif
3-8 İlave Problemler 5

olması, bunun için de d > b olması gerekir. Bu modeldeki talep eğrisinin özelliği,
talebin fiyat ile doğru yönlü bir ilişki içinde olmasıdır. Yani, talep edenler fiyat
arttıkça taleplerini arttırmakta, azaldıkça taleplerini azaltmaktadırlar. Gösteriş
amacıyla tüketilen mallar ve Giffen malları bu tip bir talep fonksiyonuyla ifade
edilebilir.
(b) Qd = Qs denkliğinden a − bP = c + dP dir. Buradan, denge fiyatı

a−c
P̄ =
d +b
dir. Denge miktarı ise denge fiyatının talep yada arz denklemlerinden birinde
yerine konularak bulunabilir. Bu durumda denge miktarı
µ ¶
a−c ad + ab − ab + bc ad + bc
Q̄ = a − b = =
d +b d +b d +b

olur. Bu denge noktalarının iktisaden anlamlı olabilmesi için sorudaki kısıtlara


ilaveten a > c kısıtı gereklidir. Bu modeldeki arz fonksiyonuna göre üreticiler
fiyat sıfır iken bile mal arz etmektedirler. Sonuçların grafiği Şekil 3.2 de veril-
miştir.

(a) (b)
Q Q
Qs
a Qs

ad+bc
d−b Qd ad+bc
d+b

a
c Qd
a−c
−c a+c
P d+b P
d−b

Şekil 3.2: Çözüm 3-18 in Arz ve Talep Fonksiyonlarının Grafiği

3-19 Problem 3-16a da verilen piyasa modeli için t = 3 kadar bir tüketim vergisinin
P̄ ve Q̄ üzerindeki etkilerini bulunuz. Bu tüketim vergisinden kaynaklanan fiyat artışı
t = 3 ten azmıdır?
6 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Ç ÖZÜM t = 3 kadar bir tüketim vergisi konulduğunda arz fonksiyonu Qs = −2 + 2PT ,


PT = P − 3, olur. Bunu düzenleyerek
Qs = −2 + 2(P − 3) = −8 + 2P
elde ederiz. Bu durumda denge fiyatı 34 − P = −8 + 2P ifadesinden P̄ = 14 buluruz.
Bunu arz fonksiyonunda yerine koyarak Q̄ = −8 + 2(14) = 20 buluruz. Fiyat artışı
∆P = 14 − 13 = 1 olmuştur. Dolayısıyla, fiyat artışı t = 3 ten daha azdır.

3-20 Problem 3-16a ve 3-19 un sonuçlarını kullanarak (a) tüketiciler ve (b) üretici-
ler tarafından yüklenilen vergi oranını bulunuz. [İpucu: (a) için tüketicilerin vergiden
önce ve sonra ödedikleri birim başına fiyatı mukayase ediniz; (b) için üreticilerin ver-
giden önce elde ettikleri fiyat ile vergiden sonra elde ettikleri birim fiyatı (eksi develete
ödenen birim başına fiyatı) kaşılaştırınız.]
Ç ÖZÜM (a) Vergi konmadan önce tüketicinin ödediği fiyat 12 idi. Vergiden sonra
14 oldu. Bu durumda 3 birimlik verginin 2 birimi tüketiciye yansıtılmış, kalan bir
birimi ise üretici tarafından yüklenilmiştir. (b) Üreticiler vergi öncesi birim başına elde
ettikleri fiyat 14 eksi devlete ödedikleri vergi farkı 11 dir. Vergiden önce birim başına
elde ettikleri fiyat 12 idi. Dolayısıyla, üreticilerin yüklendiği vergi payı 12 − 11 = 1
dir.

3-21 Aşağıdaki milli gelir modelleri için (a) şıkkında Ȳ ve C̄, (b) şıkkı için Ȳ , C̄ ve T̄
değerlerini bulunuz.
(a) Y =C+I +G (b) Y =C+I +G
C = α + β Y (α > 0; 0 < β < 1) C = β (Y − T ) (0 < β < 1)
T = γ + tY (γ > 0; 0 < t < 1)
Ç ÖZÜM
(a) Tüketim fonksiyonunu milli gelir denkleminde yerine koyarsak

α +I +G
Ȳ = α + β Ȳ + I + G =
1−β

denge gelir seviyesini ve


µ ¶
α +I +G α − αβ + αβ + β I + β G α + β (I + G)
C̄ = α + β = =
1−β 1−β 1−β

denge tüketim seviyesini elde ederiz.


(b) denge gelir seviyesini bulmak için ikinci ve üçüncü denklemleri birincide yerine
koyalım:

Y = β (Y − (γ + tY )) + I + G
Y (1 − β + β t) = −β γ + I + G
3-8 İlave Problemler 7

−β γ + I + G
Ȳ =
1 − β + βt

denge Ȳ değerini elde ederiz. Denge T̄ değeri ise


µ ¶
−β γ + I + G γ − β γ + β γ t − β γ t + tI + tG γ (1 − β ) + t(I + G)
T̄ = γ + t = =
1 − β + βt 1 − β + βt 1 − β + βt

olarak bulunur. Denge C̄ değeri ise,


µ ¶
−β γ + I + G − γ + β γ − It − Gt β [(1 − t)(I + G) − γ ]
C̄ = β =
1 − β + βt 1 − β + βt

olarak bulunur.

3-22 Aşağıdaki piyasa modellerinin her biri için iktisaden anlamlı dengeleri bulunuz.
(a) Qd = Qs (b) Qd = Qs
Qd = 16 − 3P2 Qd = 11 − 4P2
Qs = −4 + 2P2 Qs = −1 + 8P2
Ç ÖZÜM
(a) 16 − 3P2 = −4 + 2P2 (b) 11 − 4P2 = −1 + 8P
5P2 = 50 4P2 + 8P − 12 = 0
P2 = 4 P2 + 2P − 3 = 0
P̄ = ±2 (P − 1)(P + 3) = 0
P̄ = {1, −3}
(a) çüzümünde sadece P = 2 iktisaden anlamlıdır. Çünkü fiyat negatif olamaz. P = 2
iken denge miktarı Q̄ = 16 − 3(22 ) = 4 olarak bulunur. (b) çözümünde sadece P = 1
iktisadi olarak anlamlıdır. P = 1 için denge miktarı Q̄ = −1 + 8(1) = 7 olarak bulunur.

3-23 Eğer tasarruf (S) milli gelirin (Y ) tüketime (C) girmeyen kısmı olaak tarif edilirse
lineer bir tasarruf fonksiyonu aşağıdaki gibi yazılabilir:

S = Y −C = Y − (α + β Y ) = −α + (1 − β )Y (α > 0; 0 < β < 1)

Yatırım harcamalarının dışsal olarak belirlendiğini ve I sabiti ile gösterilidiğini varsa-


yarak lineer tasarruf fonksiyonunu ve sabit yatırım harcamalarının grafiğini çiziniz. (S
ve I değişkenlerini dikey eksene, Y değişkenini yatay eksene koyunuz). Çizdiğiniz gra-
fiği Şekil 3-9 daki grafik ile karşılaştırınız ve Şekil 3-9 daki denge gelir seviyesinin, Ȳ ,
niye yeni grafikte I = S olduğundaki gelir seviyesi ile özdeş olduğunu açıklayınız.

Ç ÖZÜM İlgili grafik Şekil 3.3 de verilmiştir. Şekil 3-9 daki denge gelir seviyesi plan-
lanan toplam çıktı (Y = C + I) ile toplam harcamaların (E = C + I) birbirine eşit olduğu
8 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

I, S

S = −α + (1 − β )Y

I I=S
I

0 Ȳ Y

−α

Şekil 3.3: Çözüm 3-23 için Tasarruf ve Yatırım Fonksiyonlarının Grafiği

(E = Y ) noktada yer almaktadır. Tanım gereği toplam çıktının tüketilmeyen kısmı ta-
sarrufa gider, yani S = Y −C dir. Bunu Y = C + S şeklinde yazabiliriz. Buradan,

E =Y
C+I =C+S
I=S

elde edilir. Dolayısıyla, çıktı gelir denkliğinin (denge) sağlandığı durumda I = S olmak
zorundadır.
Bölüm 5

5-6 İlave Problemler

5-11 Kısmi denge piyasa modeli aşağıdaki gibi verildiğinde,

Qd = Qs
Qd = m − nP (m, n > 0)
T
Qs = −r + sP (r, s > 0)
T
P = P−t (t > 0)

bu denklem sistemini Ax = b matris formatında ve değişkenleri Qd , Qs , P, PT sıra-


sında takip edecek şekilde düzenleyerek yeniden yazınız. Daha sonra Cramer kuralını
kullanarak bu değişkenlerin çözüm değerlerini bulunuz.

Ç ÖZÜM Denklem sistemini matris formatında ifade edersek:


    
1 −1 0 0 Qd 0
 1 0     
 0 n   Qs  =  m 
 0 1 0 −s   P   −r 
0 0 −1 1 PT −t

sistemini elde ederiz. Çözümü için öncelikle |A| nın buluması grekir:
¯ ¯
¯ 1 −1 0 0 ¯¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ 0 n 0 ¯¯ ¯ 1 n 0 ¯
¯ 1 0 n 0 ¯¯ ¯ ¯ ¯
|A| = ¯¯ = (1) ¯ 1 0 −s ¯ − (−1) ¯ 0 0 −s ¯
¯ 0 1 0 −s ¯¯ ¯
¯ 0 −1
¯ ¯ ¯
¯ 0 1 ¯ ¯ 0 −1 1 ¯
0 −1 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ n 0 ¯ ¯ 0 −s ¯
= −¯ ¯ ¯ + ¯ ¯ = −(n + s) < 0
−1 1 ¯ ¯ −1 1 ¯

|A| 6= 0 olduğuna göre denklem sisteminin herbir değişken için tek bir çözümü vardır.
10 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Cramer kuralıyla çözersek


¯ ¯
¯ 0 −1 0 0 ¯¯ ¯
¯ ¯
¯ m 0 n 0 ¯¯ ¯¯ m n 0 ¯¯
¯
¯ −r 1 0 −s ¯¯ ¯¯ −r 0 −s ¯¯
¯
¯ −t 0 −1 1 ¯ ¯ −t −1 1 ¯
Q̄d = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 −s ¯ ¯ −r −s ¯
m ¯¯ ¯−n¯ ¯
−1 1 ¯ ¯ −t 1 ¯ − [ms + n(−r − st)] [ms − n(r + st)]
= = =
|A| −(n + s) (n + s)

¯ ¯
¯ 10 0 0 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1
m n 0 ¯ ¯ m n 0 ¯¯
¯ ¯ ¯
¯ −r
0 0 −s ¯ ¯ −r 0 −s ¯¯
¯ ¯ ¯
¯ −t −1
0 1 ¯ ¯ −t −1 1 ¯
Q̄s = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 −s ¯ ¯ −r −s ¯ ¯
m ¯¯ ¯−n¯
¯ ¯
−1 1 −t 1 ¯
=
|A|
− [ ms + n(−r − st)] [ms − n(r + st)]
= =
−(n + s) (n + s)

¯ ¯
¯ 1 0 −10 ¯¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 m 00 ¯¯ ¯¯ 0 m 0 ¯¯ ¯¯ 1 m 0 ¯¯
¯
¯ 0 −r −s ¯¯ ¯¯ 1 −r −s ¯¯ + ¯¯ 0
1 −r −s ¯¯
¯
¯ 0 −t 01 ¯ ¯ 0 −t 1 ¯ ¯ 0 −t 1 ¯
P̄ = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯
¯ m 0 ¯ ¯ −r −s ¯
− ¯¯ ¯+¯ ¯
−t 1 ¯ ¯ −t 1 ¯
=
−(n + s)
−(m + r + st) m + r + st
= =
−(n + s) n+s

¯ ¯
¯ 1 −1 0 0 ¯¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 0 n m ¯¯ ¯¯ 0 n m ¯¯ ¯ 1 n m ¯
¯ ¯ ¯
¯ 0 1 ¯
0 −r ¯ ¯ 1 ¯ 0 −r ¯ − (−1) ¯¯ 0
¯ 0 −r ¯
¯ ¯
¯ 0 0 −1 −t ¯ ¯ 0 −1 −t ¯ ¯ 0 −1 −t ¯
P̄T = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯
¯ n m ¯¯ ¯¯ 0 −r ¯¯
− ¯¯ +
−1 −t ¯ ¯ −1 −t ¯ m + r − nt
= =
|A| n+s
5-6 İlave Problemler 11

çözümlerini elde ederiz.

5-12 İki mallı piyasa modeli aşağıdaki gibi verilmiştir:


(1) Qd1 = Qs1 (4) Qd1 = Qs1
(2) Qd1 = 20 − 8P1 + P2 (5) Qd2 = 19 + 2P1 − 4P2
(3) Qs2 = −7 + 3P1 (6) Qs2 = −11 + 2P2
Bu modeli, ikinci ve üçüncü denklemleri birincinin içine, beşinci ve altıncı denklem-
leri de altıncının içine ikame etmek suretiyle iki değişkenden, P̄1 ve P̄2 den oluşan iki
denkleme indirgeyiniz. Daha sonra ortaya çıkan bu iki denklemi P̄1 ve P̄2 için çözmek
üzere Cramer kuralını kullanınınz. Keza ikame yoluyla Q̄d1 = Q̄s1 ve Q̄d2 = Q̄s2 yi
elde ediniz.
Ç ÖZÜM Talep ve arz denklemlerini piyasa denge koşullarında yerine koyarak:

20 − 8P1 + P2 = −7 + 3P1 11P1 − P2 = 27 (1)


19 + 2P1 − 4P2 = −11 + 2P2 − 2P1 + 6P2 = 30 (2)

denklem sistemini elde ederiz. Her iki piyasada dengeyi sağlayacak P̄1 ve P̄2 değerleri-
nin bulunması (1) ve (2) nolu denklemlerin eşanlı olarak çözülmesini gerektirir. Bu iki
denklemi matris formunda yazarsak
· ¸· ¸ · ¸
11 −1 P1 27
=
−2 6 P2 30
Ax = b sistemini elde ederiz. Bu sistemin çözümü için öncelikle |A| nın bulunması
gerekir:
¯ ¯
¯ 11 −1 ¯
¯
|A| = ¯ ¯ = 64 6= 0 (dolayısıyla tek bir çözüm vardır)
−2 6 ¯

Cramer kuralı ile


¯ ¯
¯ 27 −1 ¯
¯ ¯
¯ 30 6 ¯ 192
P̄1 = = =3
|A| 64
¯ ¯
¯ 11 27 ¯
¯ ¯
¯ −2 30 ¯ 384
P̄2 = = =6
|A| 64

çözümlerini elde ederiz. Buradan birinci piyasadaki denge miktarı Q̄d1 = Q̄s1 = −7 +
3(3) = 2 olur. İkinci piyasadaki denge miktarı ise Q̄d2 = Q̄s2 = −11 + 2(6) = 1 olarak
bulunur.

5-13 Aşağıdaki milli gelir modelini çözmek için Cramer kuralını kullanınız.

Y =C+I +G
12 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

C = α + β (Y − T ) (α > 0; 0 < β < 1)


I = γ + δY (γ > 0; 0 < δ < 1)
T = tY (0 < t < 1)

Y , C, I ve T içsel değişkenlerdir. G ise dışsal olarak tanımlanmıştır. Ȳ , C̄, I¯ ve T̄ nin


hepsinin pozitif olmasını garanti etmek için parametreler üzerinde ne gibi (şayet varsa)
ilave tahditler koymak gerektiğini belirleyiniz.
Ç ÖZÜM Öncelikle sistemi matris formatında yazarak
    
1 −1 −1 0 Y G
 −β 0 β     
 1  C  =  α 
 −δ 0 1 0   I   γ 
−t 0 0 1 T 0
Ax = b şeklinde bir denklem sistemi elde ederiz. Öncelikle |A| nın bulunması gerekir.
¯ ¯
¯ 1 −1 −1 0 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ −1 −1 0 ¯ ¯ 1 −1 −1 ¯
¯ −β 1 0 β ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
|A| = ¯¯ ¯ = −(−t) ¯¯ 1 0 β ¯¯ + ¯¯ −β 1 0 ¯¯
¯ −δ 0 1 0 ¯ ¯ 0 1 0 ¯ ¯ −δ 0 1 ¯
¯ −t 0 0 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −1 0 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
= −t ¯¯ ¯ + (−δ ) ¯ −1 −1 ¯ + ¯ 1 −1 ¯
1 β ¯ ¯ 1 0 ¯ ¯ −β 1 ¯
= t β − δ + 1 − β = 1 − (1 − t)β − δ 6= 0

Buna göre her bir değişken için tek bir çözüm vardır. Bu çözümler Cramer kuralını
kullanarak aşağıdaki şekilde bulunur.
¯ ¯
¯ G −1 −1 0 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ α 1 0 β ¯¯ ¯¯ G −1 −1 ¯¯
¯
¯ γ 0 1 0 ¯¯ ¯¯ α 1 0 ¯¯
¯
¯ 0 0 0 1 ¯ ¯ γ 0 1 ¯
Ȳ = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯
¯ −1 −1 ¯ ¯ G −1 ¯
γ ¯¯ ¯+¯ ¯
1 0 ¯ ¯ α 1 ¯ G+α +γ
= =
|A| 1 − (1 − t)β − δ

¯ ¯
¯ 1 G −1 0 ¯¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −β α 0 β ¯¯ ¯ G −1 0 ¯ ¯ 1 G −1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −δ γ 1 0 ¯ t ¯¯ α
¯ 0 β ¯ + ¯ −β α 0 ¯¯
¯ ¯ ¯
¯ −t 0 0 1 ¯ ¯ γ 1 0 ¯ ¯ −δ γ 1 ¯
C̄ = =
|A| |A|
µ ¯ ¯ ¯ ¯¶ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 β ¯¯ ¯¯ α β ¯¯ ¯ G −1 ¯¯ ¯ 1 −1 ¯
t G ¯¯ + + β ¯¯ ¯
+α ¯ ¯
1 0 ¯ ¯ γ 0 ¯ γ 1 ¯ −δ 1 ¯
=
|A|
5-6 İlave Problemler 13

β [(1 − t)(G + γ )] + α (1 − δ )
=
1 − (1 − t)β − δ

¯ ¯
¯ 1 −1 G 0 ¯¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −β 1 α β ¯¯ ¯ −1 G 0 ¯ ¯ 1 −1 G ¯¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ −δ 0 γ 0 ¯ t ¯¯ 1 α
¯ β ¯ + ¯ −β 1 α ¯¯
¯ ¯ ¯
¯ −t 0 0 1 ¯ ¯ 0 γ 0 ¯ ¯ −δ 0 γ ¯
I¯ = =
|A| |A|
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −1 0 ¯ ¯ −1 G ¯ ¯ 1 −1 ¯¯
¯
−t γ ¯ ¯ ¯
−δ ¯ ¯ + γ ¯¯
1 β ¯ 1 α ¯ −β 1 ¯
=
|A|
δ (G + α ) + γ [1 − (1 − t)β ]
=
1 − (1 − t)β − δ

¯ ¯
¯ 1 −1 −1 G ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −β 1 0 α ¯ ¯ 1 −1 ¯ ¯ 1 −1 −1 ¯
G
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −δ 0 1 γ ¯ t ¯¯ 1 0 ¯ + ¯ −β
α 1 0 ¯¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ −t 0 0 1 ¯ ¯ 0 1 ¯ ¯ −δ
γ 0 1 ¯
T̄ = =
|A| |A|
µ ¯ ¯ ¯ ¯¶ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 G ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
t (−1) ¯¯ ¯+¯ 1 0 ¯
− δ ¯ −1 −1 ¯ + ¯ 1 −1 ¯
1 α ¯ ¯ 0 1 ¯ ¯ 1 0 ¯ ¯ −β 1 ¯
=
|A|
t(G + α + γ )
=
1 − (1 − t)β − δ

Ȳ , C̄, I¯ ve T̄ çözümlerinin tümümümün pozitif olmasını sağlamaya yeterli bir koşul


(1 − t)β + δ < 1 dir.

5-14 Aşağıdaki milli gelir modelini çözmek için Cramer kuralını kullanınız.

Y =C+I +G+X −M
C = α + βY (α > 0; 0 < β < 1)
M = n + mY (n < 0; 0 < m < 1)

Y , C ve M içsel değişkenlerdir. I, G ve X ise dışsal olarak tanımlanmıştır. Ȳ , ve M̄ nin


hepsinin pozitif olmasını garanti etmek için parametreler üzerinde ne gibi (şayet varsa)
ilave tahditler koymak gerektiğini belirleyiniz.
Ç ÖZÜM Bu modeli matris formatında yazarsak,
    
1 −1 1 Y G+I +X
 −β 1 0  C  =  α 
−m 0 1 M n
14 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Ax = b denklem sistemini elde ederiz. Çözümün varlığnı kontrol etmek için öncelikle
|A| yı belirlememiz gerekir:
¯ ¯
¯ 1 −1 1 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ −1 0 ¯ ¯ 1 −1 ¯
¯
|A| = ¯ −β ¯
1 0 ¯ = −m ¯ ¯ ¯ + ¯ ¯ = 1−β +m > 0
¯ −m ¯ 0 1 ¯ ¯ −β 1 ¯
0 1
|A| 6= 0 olduğuna göre her bir değişken için tek bir çözüm var demektir. Cramer kuralını
kullanarak bu çözümler aşağıdaki şekilde elde edilir:
¯ ¯
¯ G + I + X −1 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ α 1 0 ¯¯ ¯ −1 1 ¯ ¯ G + I + X −1 ¯
¯ n ¯ ¯+¯ ¯
¯ n 0 1 ¯ ¯ 1 0 ¯ ¯ α 1 ¯
Ȳ = =
|A| |A|
G+I +X +α −n
=
1−β +m

¯ ¯
¯ 1 G+I +X 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −β α 0 ¯¯ ¯ G+I +X 1 ¯¯ ¯ 1 1 ¯
¯ β ¯¯ ¯
+α ¯ ¯
¯ −m n 1 ¯ n 1 ¯ −m 1 ¯
C̄ = =
|A| |A|
β (G + I + X − n) + α (1 + m)
=
1−β +m

¯ ¯
¯ 1 −1 G + I + X ¯¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ −β α ¯ ¯ G + I + X ¯¯ ¯ 1 −1 ¯¯
¯ 1 ¯ −m ¯ −1 + n ¯
¯ −m 0 n ¯ ¯ 1 α ¯ ¯ −β 1 ¯
M̄ = =
|A| |A|
m(G + I + X + α ) + n(1 − β )
=
1−β +m

Ȳ ve C̄ nin pozitif olması için ilave kısıta gerek yoktur. M̄ nin pozitif olması için
m(G + I + X + α ) > −n(1 − β ) olması gerekir.

5-15 Ticaret yapan iki ülkenin milli gelir modeli aşağıda verilmiştir.

Y1 = C1 + I1 + X1 − M1 Y2 = C2 + I2 + X2 − M2
C1 = c1Y1 (0 < c1 < 1) C2 = c2Y2 (0 < c2 < 1)
M1 = m1Y1 (0 < m1 < 1) M2 = m2Y2 (0 < m2 < 1)
X1 = M2 X2 = M1

Alt notasyon 1 ve 2 sırasıyla ülke 1 ve ülke 2 yi belirtmektedir. I1 ve I2 nin dışsal


olarak belirlendiğini düşünerek, bu modeli, (5-8) deki gibi y = By + e şeklinde, matris
5-6 İlave Problemler 15

formunda yeniden yazınız, ve daha sonra her ülkenin denge gelir değerlerini (Y1 ve Y2
olarak gösterilmektedir) elde ediniz. Ȳ1 ve Ȳ2 nin her ikiside pozitif midir, bulunuz.
Ç ÖZÜM Öncelikle C1 M1 ve X1 i Y1 ile ilgili denklemde; C2 M2 ve X2 i de Y2 ile ilgili
denklemde yerine koyarak aşağıdaki iki denklemi elde ederiz

Y1 = c1Y1 + I1 + m2Y2 − m1Y1 , Y1 = (c1 − m1 )Y1 + m2Y2 + I1


Y2 = c2Y2 + I2 + m1Y1 − m2Y2 , Y2 = m1Y1 + (c2 − m2 )Y2 + I2

Bu denklemleri matris formunda y = By + e şekline getirirsek


· ¸ · ¸· ¸ · ¸
Y1 (c1 − m1 ) m2 Y1 I1
= +
Y2 m1 (c2 − m2 ) Y2 I2
· ¸

elde ederiz. Buradan ȳ = 1 değerleri aşağıdaki gibi bulunabilir.
Ȳ2

ȳ = (I − B)−1 e
· ¸
(1 − c1 + m1 ) −m2
(I − B) =
−m1 (1 − c2 + m2 )
|I − B| = (1 − c1 + m1 )(1 − c2 + m2 ) − m1 m2
· ¸
(1 − c2 + m2 ) m2
Adj(I − B) =
m1 (1 − c1 + m1 )
1
(I − B)−1 = Adj(I − B)
|I − B|
· ¸ · ¸
Ȳ1 1 I1
= Adj(I − B)
Ȳ2 |I − B| I2
(1 − c2 + m2 )I1 + m2 I2
Ȳ1 =
(1 − c1 + m1 )(1 − c2 + m2 ) − m1 m2
(1 − c1 + m1 )I2 + m1 I1
Ȳ2 =
(1 − c1 + m1 )(1 − c2 + m2 ) − m1 m2

Ȳ1 ve Ȳ2 nin pozitif olması için (1 − c1 + m1 )(1 − c2 + m2 ) > m1 m2 koşulunun sağlan-
ması gerekir.

5-16 Bir mal piyasası ve bir para piyasası olan ekonominin modeli aşağıda verilmiştir:

Y =C+I +G Md = Ms
C = α + βY (α > 0; 0 < β < 1) Md = σ + λ Y + µ r (σ , λ > 0; µ < 0)
I = γ +δr (γ > 0; δ < 0) Ms = M0

Y , C, I ve r içsel değişkenlerdir, G ve M0 dışsal olarak belirlenmiştir. Yukarıdaki


modeli, (5-5) te olduğu gibi matris formunda yeniden yazınız ve daha sonra Y ve r nin
denge değerlerini bulmak için Cramer kuralını kullanarak çözünüz.
16 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Ç ÖZÜM Denklemleri aşağıdaki gibi yeniden yazabiliriz:

Mal Piyasası Para Piyasası


Y = α + βY + γ + δ r + G σ + γ Y + µ r = M0
(1 − β )Y − δ r = α + γ + G (1) λ Y + µ r = M0 − σ (2)

(1) ve (2) nolu denklemleri eşanlı olarak çözen Ȳ ve r̄ değerlerini bulmak için bu denk-
lemleri matris formunda yazalım.
· ¸· ¸ · ¸
(1 − β ) −δ Y α +γ +G
=
λ µ r M0 − σ
Bu denklem sitemini Ax = d şeklinde gösterirsek |A|
¯ ¯
¯ (1 − β ) −δ ¯
¯
|A| = ¯ ¯ = µ (1 − β ) + δ λ
λ µ ¯
olur. Buradan ilgili çözümler
¯ ¯
¯ α + γ + G −δ ¯
¯ ¯
¯ M0 − σ µ ¯ µ (α + γ + G) + δ (M0 − σ )
Ȳ = =
|A| µ (1 − β ) + δ λ

¯ ¯
¯ (1 − β ) α + γ + G ¯
¯ ¯
¯ λ M0 − σ ¯ (1 − β )(M0 − σ ) − λ (α + γ + G)
r̄ = =
|A| µ (1 − β ) + δ λ
olur.

5-17 Bir ülkenin girdi-çıktı tablosu aşağıdaki gibidir.


Sektörlerarası Talep Nihai Toplam
Alan Sektör \ Veren Sektör
Tarım İmalat Hizmetler Talep Çıktı
Tarım 1 4 2 1 8
İmalat 4 2 2 4 12
Hizmetler 2 2 2 2 8
İşgücü 1 4 2
Toplam Girdi 8 12 8 28
Girdi katsayılarının sabit kaldığını varsayarsak, nihai talep; tarım çıktısı için 3 birim,
imalat çıktısı için 6 birim ve hizmetler çıktısı için de 3 birim olarak değiştirildiğinde
her sektörün çıktı düzeyi ne olacaktır?
Ç ÖZÜM Tablonun genelleştirilmiş ifadesi aşağıdadaki gibidir.
 1 1 1      
8 3 4 x1 d1 x1
 1 1 1   x2  +  d2  =  x2 
2 6 4
1 1 1 x3 d3 x3
4 6 4
5-6 İlave Problemler 17

Ax + d = x
x̄ = (I − A)−1 d
     7

1 0 0 1
8
1
3
1
4 8 − 13 − 14
(I − A) =  0 1 0 − 1
2
1
6
1
4
= − 12 5
6 − 14 
1 1 1
0 0 1 4 6 4 − 14 − 16 3
4
 ¯ ¯ ¯ 1 ¯ ¯ 1 ¯ 
¯ 5
− 41 ¯¯ ¯ − − 14 ¯¯ ¯ − 5 ¯
¯ 6 − ¯¯ 12 ¯ 2 6 ¯
 ¯ − 16 3 ¯ 3 ¯ ¯ −1 − 16 ¯ 
 ¯ 4 ¯ ¯ − 74 4 ¯ ¯ 47 ¯ 
 ¯ − 13 − 41 ¯¯ ¯ 1 ¯
−4 ¯ ¯ − 13 ¯ 
C=
 − ¯¯ 3 ¯
¯ 18
¯ − 3 ¯ − ¯ 81
¯ −
¯
¯


 ¯ − 16 4 ¯ ¯ 74 4 ¯ ¯ 47 − 16 ¯ 
 ¯ − 13 − 41 ¯¯ ¯ 1 ¯
−4 ¯ ¯ − 13 ¯ 
¯ − ¯¯ 18 ¯ 8 ¯
¯ 5
−1 ¯ −2 − 14 ¯ ¯ −1 5 ¯
6 4 2 6
 7 7 7
  7 7 7

12 − 16 24 12 − 24 24
C= 7
− 24 9
32
11
− 48  CT =  7
− 16 9
32
11
− 32 
7 11 9 7 11 9
24 − 32 16 24 − 48 16

¯ 7 ¯
¯ 1 1 ¯
¯ 81 − 53 − 41 ¯
|I − A| = ¯¯ − 2 6 − 4 ¯¯
¯ −1 −1 3 ¯
4 6 4
µ ¶¯ 5 ¯ µ ¶¯ ¯ µ ¶¯ ¯
7 ¯¯ 6 − 14 ¯¯ 1 ¯¯ − 21 − 14 ¯¯ 1 ¯¯ − 12 5 ¯
¯
= − − + − 6
8 ¯ −6 1 3
4
¯ 3 ¯ −4 1 3
4
¯ 4 ¯ − 4 − 16
1 ¯
µ ¶µ ¶ µ ¶µ ¶ µ ¶µ ¶
7 15 1 1 3 1 1 1 5
= − + − − − +
8 24 24 3 8 16 4 12 24
7
=
24
 
2 1 1
1
(I − A)−1 = CT =  32 2 67 
|I − A|
1 79 2
  
3 15
x̄ = (I − A)−1  6  =  81
4

3 27
2

Sonuç olarak tarım sektörünün çıktı düzeyi 15, imalatınki 81/4, hizmetlerinki 27/2
olmalıdır.
Bölüm 7

7-5 İlave Problemler

7-10

(a) Talep fonksiyonu Qd = f (P) = 16/P2 nin genel şeklini P > 0 için çiziniz.

(b) P = 5 için bu talep fonksiyonunun fiyat esnekliğini bulunuz.

(c) Talep fonksiyonunu P = h(Q) şekline getiriniz ve Q > 0 için genel şeklini çiziniz.

Ç ÖZÜM

(a) limP→0 Q → ∞ ve limQ→0 P → ∞ sonuçlarını elde ederiz. Buradan, değişkenler-


den biri sıfıra yaklaşırken diğerinin sonsuza gittiğini, dolayısıyla da iki eksenin
de eğriler tarafından kesilmediğini söyleyebiliriz. dQ 32
dP = − P3 birinci türevi P > 0
2
için her zaman negatiftir. Bu nedenle talep eğrisinin eğimi negatiftir. ddPQ2 = P964
ikinci türev P > 0 için her zaman pozitiftir. Bunun anlamı negatif eğimin azal-
makta olduğudur. Buna göre, talep fonksiyonu Qd = f (P) = 16/P2 nin grafiği
Şekil 7.1(a) da çizilmiştir.
−32 P
(b) Ed = − =2
P3 16P−2
olduğundan, her fiyat seviyesi için esnekliğin değeri 2 ye eşittir.

(c) Talep fonksiyonu P = h(Q) = 4/ Q olur. Bunun grafiği Şekil 7.1(b) de çizil-
miştir.

7-11

(a) Arz fonksiyonu Qs = g(P) = −27 + 6P + P2 nin P ≥ 0 için genel şeklini çiziniz.

(b) P = 3 için bu arz fonksiyonunun fiyat esnekliğini bulunuz.


20 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(a) (b)
Q P


Qd = 16/P2 P = 4/ Q
16

1
1
1 4 P 1 16 Q

Şekil 7.1: Çözüm 7-10 un için Talep Fonksiyonlarının Grafiği

Ç ÖZÜM
(a) limP→∞ Q → ∞ ve Qs (0) = −27 sonuçlarını elde ederiz. Dolayısıyla, fonksiyo-
nun sabiti -27 olup, P sonsuza giderken Q da sonsuza gidecektir. Ayrıca P = 0
iken Q = 3 olduğundan fonksiyon yatay ekseni Q = 3 noktasında kesecektir.
dQ
dP = 6 + 2P birinci türevi P > 0 için her zaman pozitiftir. Bu nedenle talep eğri-
2
sinin eğimi pozitiftir. ddPQ2 = 2 ikinci türev P > 0 için her zaman pozitiftir. Bunun
anlamı pozitif eğimin artmakta olduğudur. Buna göre, arz fonksiyonunun grafiği
Şekil 7.2 de çizilmiştir.
dQ P 3 36
(b) Es = = 6 + 2(3) = =∞
dP Q −27 + 6(3) + (3)2 0

7-12
(a) Aşağıdaki arz fonksiyonlarının fiyat esnekliklerini bulunuz.
(i) Qs = a, (ii) Qs = bP, (iii) P = c. Burada a, b ve c pozitif sabitlerdir.
(b) (a) da verilen arz fonksiyonlarının grafiğini, dikey eksene önce Qs i daha sonra
P yi koymak suretiyle çiziniz.

Ç ÖZÜM
(a) (i), (ii) ve (iii) için arz esneklikleri, sırasıyla
dQ P P
(i) Es = =0 =0
dP Q a
7-5 İlave Problemler 21

Q = −27 + 6P + P2

0 3 P

-27

Şekil 7.2: Çözüm 7-11 için Arz Fonksiyonunun Grafiği

dQ P P
(ii) Es = =b =1
dP Q bP
dQ P P
(iii) Es = =∞ =∞
dP Q Q
olarak bulunur.

(b) (i), (ii) ve (iii) için arz fonksiyonlarının grafikleri sırasıyla, Şekil 7.3, Şekil 7.4
ve Şekil 7.5 de çizilmiştir.

7-13

(a) Tüketim fonksiyonu C = C(Y ) = 1200 − 7200/(9 + Y ) nin genel şeklini Y ≥ 0


için çiziniz.

(b) Y = 91 için marjinal tüketim eğilimini (MPC) bulunuz.

(c) Y = 91 için marjinal tasarruf eğilimini (MPS) bulunuz.


22 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(a) (b)
Q P Qs = a

Qs = a
a

P a Q

Şekil 7.3: Çözüm 7-12(a)(i) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği

(a) (b)
Q Q
Qs = bP

P = Qs /b

P a P

Şekil 7.4: Çözüm 7-12(a)(ii) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği

(d) MPC ve MPS nin Y ile aynı yönde değişip değişmediğini belirleyiniz.

Ç ÖZÜM

(a) Tüketim fonksiyonunun grafiği Şekil 7.6 da çizilmiştir.

dC 0 · (9 +Y ) − 1.7200 7200
(b) MPC = =− =
dY (9 +Y )2 (9 +Y )2
7-5 İlave Problemler 23

(a) (b)
Q P
P=c

P=c
c

c P Q

Şekil 7.5: Çözüm 7-12(a)(iii) için Arz Fonksiyonlarının Grafiği

C = 1200 − 7200/(9 +Y )
1200

400
Y

Şekil 7.6: Çözüm 7-13 için Tüketim Fonksiyonunun Grafiği

olduğundan
7200 7200
MPC(91) = = = 0.72
(9 + 91)2 10000
24 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

buluruz.
dC 7200
(c) MPS = 1 − MPC = 1 − = 1−
dY (9 +Y )2
olduğundan

7200 7200
MPS(91) = 1 − = 1− = 1 − 0.72 = 0.28
(9 + 91)2 10000

buluruz.
dMPC 14400
(d) =− < 0, ∀Y > 0
dY (9 +Y )3
olduğundan, MPC Y ile ters yönde deişmektedir. Ancak,

dMPS 14400
= > 0, ∀Y > 0
dY (9 +Y )3

olduğundan, MPS Y ile aynı yönde değişmektedir.

7-14 Talep fonksiyonu Qd = f (P) ve f 0 (P) < 0 verildiğinde dTR/dP = Q(1 − Ed )


olduğunu gösteriniz.
Ç ÖZÜM TR = QP = f (P)P olduğundan
dTR
= f (P) + f 0 (P)P = Q + f 0 (P)P
dP
elde ederiz. Bu eşitliğin sağ tarafını Q/Q ile çarparsak ve Ed = − f 0 (P)(P/Q) ifadesini
yerine koyarsak
µ ¶
dTR Q P
=Q + f 0 (P) = Q(1 − Ed )
dP Q Q
sonucunu elde ederiz.

7-15 Bir firma lineer bir AR fonksiyonu, P = h(Q) ile karşı karşıyadır ve burada
h0 (Q) < 0 dır. Buna göre:
(a) MR nin Q nun lineer bir fonksiyonu olduğunu,

(b) MR doğrusunun eğiminin mutlak değerinin AR doğrusununkinin iki katı oldu-


ğunu,
(c) AR doğrusunun Q eksenini kesim noktasının MR doğrusunun Q eksenini kestiği
noktanın iki katı olduğunu gösteriniz.
7-5 İlave Problemler 25

Ç ÖZÜM
(a) AR = P = h(Q) ise TR = PQ = h(Q)Q şeklinde ifade edilir. Bu ifadeden,

dTR
MR = = h0 (Q)Q + h(Q)
dQ

buluruz. h(Q) lineer ise h0 (Q) bir sabittir, h0 (Q) = c. Bu durumda MR = h0 (Q)Q =
cQ eğimi h0 (Q) = c olan bir lineer fonksiyondur. Bu ifadenin yine bir lineer
fonksiyon olan h(Q) ile toplamı h0 (Q)Q + h(Q) da bir lineer fonksiyondur.
(b) AR nin eğimi

dAR
= h0 (Q)
dQ

dur. MR nin eğimi ise,

dMR
= h00 (Q)Q + h0 (Q) + h0 (Q) = 2h0 (Q)
dQ

dur. Çünkü h00 (Q) sıfıra eşittir (h0 (Q) nun bir sabit olduğunu hatırlayalım). So-
nuç olarak MR nin eğimi (2h0 (Q)), AR nin eğiminin (h0 (Q)) nun iki katıdır.
(c) Sorudan ve cevabın (a) şıkkından AR ve MR nin lineer olduklarını ve (b) şıkkın-
dan AR ve MR nin eğimlerini biliyoruz. Buradan AR ve MR nin genelleştirilmiş
şekli

AR = h0 (Q)Q + k
MR = 2h0 (Q)Q + k

şeklinde yazılabilir. Burada k > 0 bir sabittir. AR ve MR nin Q ekseninini kestiği


noktaları AR ve MR yi sıfıra eşitleyerek bulabiliriz:
k
AR = h0 (Q)Q + k = 0 Q|AR=0 =
h0 (Q)
1 k
MR = 2h0 (Q)Q + k = 0 Q|MR=0 =
2 h0 (Q)
k
buradan AR nin Q eksenini kestiği nokta olan h0 (Q) nin MR nin Q eksenini kestiği
1 k
nokta olan 2 h0 (Q) nun iki katı olduğu görülür.

7-16 Firmanın karşılaştığı talep fonksiyonu P = h(Q) = a/Q dur ve a, Q > 0 dır. Buna
göre:
(a) fiyat değişirken firmanın toplam gelirinin nasıl değiştiğini belirleyiniz.
26 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(b) bu talep fonksiyonu için fiyat esnekliğini bulunuz


(c) (a) da elde edilen sonucu açıklamak için (b) de elde edilen sonucu kullanınız ve
talep fonksiyonunun genel şeklini çiziniz.

Ç ÖZÜM
(a) Buradan Toplam gelir fonksiyonu TR = PQ = (a/Q)Q = a şeklinde yazılabilir.
Fiyattaki değişmenin toplam gelir üzerindeki etkisini dTR/dP gösterir. Buradaki
TR fonksiyonu için dTRdP = 0 dır. Yani, fiyattaki değişmeler geliri etkilemez.

(b) Talep fonksiyonunu Q = f (P) = a/P şeklinde yazabiliriz. Bu talep fonksiyonu


için fiyat esnekliği Ed = − dQ P
dP Q şöyle hesaplanabilir:

dQ a
=− 2
dP P
dir. Bu ifadeyi

P P P2
= =
Q a/P a
³ 2
´
ifadesiyle çarparsak Ed = − − Pa2 Pa = 1 buluruz.

(c) Eğer talep esnekliğinin değeri 1 ise fiyattaki değişmeler geliri etkilemez, çünkü
fiyattaki yüzde değişme talepte ters yönde eşit bir değişmeye neden olur. Dolayı-
sıyla, (b) elde edilen sonuç (a) daki sonucu açıklamaktadır. Talep fonksiyonunu
grafiği Şekil 7.7 de çizilmiştir.

7-17 Tüketicinin fayda fonksiyonu U = U(Q) = α Qβ şeklinde verilmiştir. Burada,


α > 0, 0 < β < 1 ve Q ≥ 0 olduğuna göre bu fayda fonksiyonu azalan marjinal fayda
özelliğini taşımakta mıdır?
Ç ÖZÜM Marjinal fayda (MU)
dU
MU = = αβ Qβ −1
dQ
olarak bulunur. MUnun azalan bir fonksiyon (azalan marjinal fayda) olması için birinci
türevinin ( dMU
dQ ) negatif olması gerekir.
dMU
= αβ (β − 1)Qβ −2 < 0
dQ

dQ < 0 dır, çünkü (β − 1) ifadesi negatif diğer terimler pozitif olduğu için
buluruz. dMU
sonuç negatif çıkar. Bu nedenle bu fayda fonksiyonu azalan marjinal fayda özelliği
gösterir.

7-18 Bir firmanın üretim ve ortalama gelir fonksiyonları sırasıyla, Q = g(L) = 4L1/2
ve P = h(Q) = 120 − 2Q olarak verilmiştir. Buna göre,
7-5 İlave Problemler 27

P = a/Q
P

Şekil 7.7: Çözüm 7-16 için Talep Fonksiyonunun Grafiği

(a) L = 16 için işgücünün marjinal verimini,

(b) marjinal gelirin sıfır olduğu noktadaki fiyatı,

(c) marjinal gelir sıfır olduğunda talebin fiyat esnekliğini bulunuz.

Ç ÖZÜM
dQ 1
(a) MPPL = = 2L−1/2 =⇒ MPPL (16) = 2(16)−1/2 =
dL 2
(b) AR = P = 120 − 2Q olduğundan TR = PQ = 120Q − 2Q2 buluruz. Buradan

dTR
MR = = 120 − 4Q
dQ

bulunur. MR = 120 −4Q = 0 ifadesi Q için çözüldüğünde, Q|MR=0 = 30 buluruz.

(c) (b) şıkkında MR = 0 olduğunda Q = 30 bulmuştuk. Buradan Q = 30 olduğunda


P = 120 − 2(30) = 60 buluruz. Fiyat esnekliği

dQ P 1 P
Ed = − = − dP
dP Q dQ
Q
28 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

dP
dır. − dQ = 2 elde ederiz. Bu değerleri yerine koyarsak Ed = 12 60
30 = 1 olarak
bulunur. Bu sonuç iktisat kitaplarındaki “MRnin Q eksenini kestiği noktadaki
talep esnekliği 1 e eşittir” ifadesini de doğrulamaktadır.

7-19 Bir firma Q = g(L) = − 32 L3 + 10L2 şeklinde bir üretim fonksiyonuna sahiptir.
Bu üretim fonksiyonu işgücünün azalan marjinal verimi özelliğini taşımakta mıdır, bu-
lunuz.

Ç ÖZÜM İşgücünün marjinal verimi


dQ
MPPL = = −2L2 + 20L
dL
olarak Bunun eğimi ise dMPPdL
L
= −4L + 20 dır. L > 5 için dMPP
dL
L
her zaman nega-
tiftir. Dolayısıyla, L > 5 için bu üretim fonksiyonu işgücünün azalan marjinal verim
özelliğini taşır.

7-20 Aşağıdaki toplam maliyet fonksiyonları için marjinal maliyetin üretim miktarının
artan veya azalan bir fonksiyonu olup olmadığını bulunuz.

(a) C = C(Q) = 4Q3 − 240Q2 + 800Q + 50

(b) C = C(Q) = 10Q2 + 3Q + 9

Ç ÖZÜM
dC
(a) Marjinal maliyet MC = dQ = 12Q2 − 480Q + 800 olarak bulunur. Buradan
dMC
dQ = 24Q − 480 buluruz. Dolayısıyla,

dMC
Q > 20 için > 0 =⇒ MCnin eğimi pozitif
dQ
dMC
Q < 20 için < 0 =⇒ MCnin eğimi negatif
dQ

dır. Dolayısıyla Q > 20 için MC üretim miktarı Q nun artan bir fonksiyonu,
Q < 20 için ise azalan bir fonksiyonudur.

(b) MC = 20Q + 3 ve dMC dQ = 20 > 0 buluruz. Dolayısıyla, MCnin eğimi tüm Q de-
ğerleri için pozitiftir. Yani MC üretim miktarının sürekli artan bir fonksiyonudur.

7-21 Bölüm 3 teki denklem (3-25) verilmişken, t deki küçük bir değişimden kaynakla-
nan P̄ deki değişimin hem yönü, hem de büyüklüğünü belirlemek için d P̄/dt i bulunuz.
7-5 İlave Problemler 29

Ç ÖZÜM Bölüm 3 teki denklem (3-25)


a+c d
P̄ = + t
d +b d +b
şeklindedir. Buradan
d P̄ d d
= , 0< <1
dt d +b d +b
d
buluruz. d+b nin pozitif olmasının anlamı vergilerdeki değişme ile fiyatlar arasında
doğru yönlü bir ilişki olmasıdır. Bu değerin sıfır ile bir arasında olması ise, vergilerdeki
bir değişmenin fiyatlarda kendisinden daha küçük bir değişikliğe yol açacağı anlamına
gelir.

7-22 Bölüm 3 teki tüketim fonksiyonu (3-27) verildiğinde, marjinal tüketim eğilimini
bulunuz. Keza, Bölüm 3 teki denklem (3-30) veri iken, I daki küçük bir değişimden
kaynaklanan Ȳ deki değişmenin yönü ve büyüklüğünü belirlemek için yatırım çarpanı
dȲ /dI yı bulunuz.
Ç ÖZÜM Bölüm 3 teki (3-27) de verilen tüketim fonksiyonu

C = α + β Y, (α > 0, 0 < β < 1)


şeklindedir. Buradan marjinal tüketim eğilimi
dC
MPC = =β
dY
olarak bulunur. Bölüm 3 teki denklem (3-30)
α +I
Ȳ =
1−β
şeklindedir. Buradan, yatırım çarpanı
dȲ 1−β 1
= =
dI (1 − β )2 1−β

olarak bulunur. 1−1 β ifadesi pozitiftir. Bunun anlamı yatırımlardaki değişmenin ge-
liri aynı yönde değiştireceğidir. Ayrıca ifadenin değeri 1 den büyüktür. Bu gelirdeki
değişmenin yatırımlardaki değişmeden daha büyük olacağı anlamına gelir.
Bölüm 9

9-7 İlave Problemler

9-26 Bir işadamı yoldan geçen deve kervanlarına su satmak üzere Sahra’da bir kuyu
açmaya karar verir. Tek maliyeti başlangıçtaki kazma maliyetidir. Bu işadamı Ed = 1
olan fiyatı uygulamaya koymaktadır. Maksimun kar için ikinci derece koşulun sağlan-
dığını varsayarak işadamının karını maksimize ettiğini gösteriniz.
Ç ÖZÜM Tek maliyet sabit maliyet ise toplam maliyet C(Q) = F, (F > 0), şeklinde
yazılabilir. F sabit maliyeti göstermektedir. R(Q) = P(Q)Q ifadesi de toplam gelir
fonksiyonunu göstermektedir. Bu durumda kar foksiyonunu
π (Q) = R(Q) −C(Q) = P(Q)Q − F
şeklinde yazılabilir. Karı maksimize eden Q seviyesini bulmak için birinci derece koşul
π 0 nin sıfıra eşit olmasıdır (ikinci derece koşulun sağlandığı varsayılmıştı). Birinci
derece koşulu olan
π 0 (Q) = P0 (Q)Q + P(Q) = 0
eşitliğinin sol tarafını
dP Q Q
1/Ed = − = −P0 (Q)
dQ P P
olduğunu dikkate alarak P(Q) parantezine aldığımızda yukarıdaki ifade
· ¸ · ¸
Q 1
π 0 (Q) = P(Q) 1 + P0 (Q) = P(Q) 1 − =0
P Ed
şeklinde yazılabilir. Bu eşitlikte sadece Ed = 1 için sağlanabilir. Dolayısıyla Ed = 1
olan fiyat karı maksimize etmektedir. Not: Bu durumun maliyetlerin tamamının sabit
maliyetlerden oluştuğu özel durumda geçerli olduğunu gözden kaçırmayınız.

9-27 Araba motorları üreten bir tekelci lineer bir ortalama gelir fonksiyonu ile karşı
karşıyadır. Başlangıçta her hafta tanesini 2500 pounddan sattığı 200 araba üretmekte-
dir. Bu fiyatta talep esnekliği 5 tir. Tekelci üretimini araba başına her hafta £(1800 +
32 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

40000/Q) ortalama toplam maliyetiyle arttırabilmektedir. Tekelcinin karını maksimum


kılan çıktı seviyesi nedir? Ayrıca maksimum karı ve karı maksimize eden çıktının sa-
tıldığı araba başına fiyatı bulunuz.
Ç ÖZÜM P = 2500 iken Q = 200 ve bu noktada talep esnekliği 5 ise
1 P 1 2500
Ed = − =− =5
dP/dQ Q dP/dQ 200
olur. Buradan da dP/dQ = −5/2 sonucunu elde ederiz. Bu aynı zamanda P = a − bQ
şeklindeki doğrusal talep fonksiyonunun eğimini (−b) ifade eder. Ayrıca
5
2500 = a − 200
2
ifadesinden a = 3000 buluruz. Sonuç olarak
5
P = AR = 3000 − Q
2
talep fonksiyonu olarak bulunur. Buradan toplam gelir fonksiyonu
5
TR = AR · Q = 3000Q − Q2
2
olarak, toplam maliyet fonksiyonu ise
TC = AC · Q = (1800 + 40000/Q)Q = 40000 + 1800Q
olarak elde edilir. Toplam kar
5 5
π (Q) = 3000Q − Q2 − 1800Q − 40000 = − Q2 + 1200Q − 4000
2 2
şeklinde ifade edilebilir. Karı maksimum yapan üretim düzeyini bulmak için birinci
türevi sıfıra eşitleyen Q değeri
π 0 (Q) = −5Q + 1200 = 0 =⇒ Q = 240
olarak bulunur. Bulduğumuz Q değerinin karı maksimize eden değer olup olmadığını
sınamak için ikinci türevin işaretine bakarız. π 00 (Q) = −5 < 0 olduğu için bulunan Q
değeri bir maksimumu ifade eder. Maksimum kar
5
π (240) = − (240)2 + 1200(240) − 4000 = 104000
2
karı maksimize eden çıktının satıldığı fiyat
5
P(240) = 3000 − (240) = 2400
2
olarak bulunur.

9-28 Kar maksimize eden bir tekelci çıktının (Q≥0) monotonik olarak artan bir fonk-
siyonu olan bir toplam maliyet fonksiyonuna sahiptir. Talebin esnek olmadığı durumda
9-7 İlave Problemler 33

çıktıyı niye üretmeyeceğini gösteriniz. (İkinci derece koşulunun gerçekleştiğini varsa-


yınız.)

Ç ÖZÜM C = C(Q) maliyet fonksiyonunu gösterirse monotonik artan maliyet fonk-


siyonu C0 (Q) > 0 ile gösterilebilir. Bu durumda maksimizasyon için birinci derece
koşul

π (Q) = P(Q)Q −C(Q)

kar fonksiyonunun birinci türevinin sıfıra eşitlenmesi ile bulunur.

π 0 (Q) = P0 (Q)Q + P(Q) −C0 (Q) = 0

Buradan
· ¸
1
P(Q) 1 − = C0 (Q)
Ed

elde edilir. C0 (Q) nun pozitif olduğunu biliyoruz. Bu eşitlik sadece Ed > 1 olması
durumunda sağlanır. Talebin esnek olmadığı durumlarda ise birinci derece koşul sağ-
lanmamaktadır.

9-29

(i) Bir monopolcünün toplam gelir fonksiyonu R(Q) = 20Q − 3Q2 ve toplam mali-
yet fonksiyonu C(Q) = 2Q2 + 2 dir. (a) Karı maksimize eden çıktı düzeyini, (b)
maksimum karı, (c) bu çıktının satıldığı fiyatı bulunuz.

(ii) Eğer hükümet tekelcinin fiyatı marjinal maliyete eşitlemesini isterse bu durum
tekelcinin fiyatını ve karını nasıl etkileyecektir?

Ç ÖZÜM

(i) Verilen toplam gelir ve toplam maliyet fonksiyonlarından kar fonksiyonu

π (Q) = −5Q2 + 20Q − 2

olarak elde edilir.

(a) Kar fonksiyonun birinci türevini sıfıra eşitleyerek,


π 0 (Q) = −10Q + 20 = 0
karı maksimize eden eden çıktı düzeyi Q = 2 olur. π 00 (Q) = −10 olduğun-
dan, ikinci derece koşul da sağlanmaktedır.
(b) πmax (2) = −5(2)2 2 + 20(2) − 2 = 18
R
(c) P = Q = 20 − 3Q = 20 − 3(2) = 14
34 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(ii) P = MC koşulunu kullanarak

20 − 3Q = 4Q
20
Q=
7
elde edilir. Bu değeri P = AR denkleminde yerine koyarak
³ 20 ´ 20 20
P = 20 − 3 =
7 7 7
bulunur. Bu değeri kullanarak
³ 20 ´ ³ 20 ´2 20 702
π = −5 +20( ) − 2 =
7 7 7 49
elde edilir.
³ 20 ´
π (2) > π
7
20
olduğundan, tekelcinin karı azalmakta uyguladığı fiyat ise 14 ten 7 ye azalmak-
tadır.

9-30 Bir tüketicinin faydasının (U) gelir (Y ) ve boş zamana (L) bağlı ve fayda fonk-
siyonun U = ALα Y β (α , β > 0) olduğunu varsayınız. Ayrıca tüketicinin sahip olduğu
zaman (H) çalışmak (W ) veya boş zaman için kullanabileceğini varsayınız. Saat başına
ücret oranı r ise ve tüketici faydasını maksimize ediyorsa hergün kaç saat çalışacaktır?
Ayrıca t oranında bir gelir vergisi konmasının cevabınızda yol açacağı düzeltmeleri be-
lirtiniz (0 < t < 1). Sonucumuzun ekonomik gerçekliği üzerinde yorumda bulununuz.
(U 00 (W ) < 0,U 0 (W ) = 0 olduğunu varsayınız.)
Ç ÖZÜM Tüketicinin geliri Y = rW şeklinde yazılabilir. Toplam çalışma zamanı H
saat olduğu için tüketicinin boş zamanı ise L = H − W şeklinde ifade edilir. Bunları
fayda fonksiyonunda yerine koyarsak
U = A(H −W )α (rW )β
elde ederiz. Fayda fonksiyonunun W ya göre birinci türevini sıfıra eşitlersek
dU
= −α A(H −W )α −1 (rW )β + β rA(rW )β −1 (H −W )α = 0
dW
elde edilir. Buradan W yu
βH
W=
α +β
olarak elde ederiz. İkinci derece koşulunun da sağlandığını varsaydığımız için bu tü-
keticinin faydasını maksimize eden çalışma saatini göstermektedir. Eğer t oranında bir
9-7 İlave Problemler 35

gelir vergisi konursa tüketicinin gelirin Y = rW dan Y = rW − trW = (1 − t)rW ya


düşecektir. Bu durumda fayda fonksiyonu
U = A(H −W )α ((1 − t)rW )β
olur. Optimal çalışma süresini bulmak için bu fonksiyonun W ya göre birinci türevini
sıfıra eşitlersek
dU ¡ ¢β
= −α A(H −W )α −1 (1 − t)rW
dW
¡ ¢ ¡ ¢β −1
+ (1 − t)r β A (1 − t)rW (H −W )α = 0

Buradan W yine
βH
W=
α +β
olarak elde edilir. Buradan çıkan sonuç gelir vergisi konmasının tüketicinin çalışma
saatini değiştirmediğidir. Bu modelde kullanılan fayda fonksiyonunun özel şekli W yu
r ve t den bağımsız yapmaktadır. Ancak boş zamanın fırsat maliyeti kaybedilen ücret
geliri olduğundan ekonomik olarak W nun r nin bir fonksiyonu olması gerekir. Dolayı-
sıyla, bu model ekonomik gerçek ile tutarsızdır. Özel bir durum olarak t = 1 alalım. Bu
durumda tüketicinin tüm gelirini devlet vergi olarak almaktadır. Buna rağmen tüketici
hala β H/(α + β ) çalışmakta, hiç birşey kazanmamakta ve pozitif fayda elde etmek-
tedir. Böyle bir durumda faydayı maksimize edecek seçim W = 0 dır. Bu da tekrar
göstermektedir ki, model ekonomik gerçek ile tutarsızdır.

9-31 Bir tüketici 30 poundluk kozmetik bütçesinin hepsini fiyatları sırasıyla 2 ve 3


pound olan x ve y kozmetiklerine harcamaktadır. Eğer fayda fonksiyonu U = 2x1/2 y1/3
ise faydasını maksimize etmek için ne miktarlarda x ve y satın almalıdır? (İkinci derece
koşulunun sağlanığını vasayınız.)
Ç ÖZÜM Bütçe kısıtı 2x + 3y = 30 şeklinde yazılabilir. Bunu y için çözersek y =
10 − (2/3)x bulunur. Bunu fayda fonksiyonunda yerine koyarak
2
U(x, y) = 2x1/2 (10 − x)1/3
3
elde edilir. Bu fonksiyonun birinci türevini sıfıra eşitler x için çözersek
2 1 2 2
U 0 (x, y) = x−1/2 (10 − x)1/3 + (10 − x)−2/3 (− )2x1/2 = 0
3 3 3 3
2 4 2
= x−1/2 (10 − x)1/3 − (10 − x)−2/3 x1/2 = 0
3 9 3
(10 − 23 x)1/3 4 x 1/2
= − =0
x1/2 9 (10 − 23 x)2/3
9(10 − 23 x) − 4x
= 1 2 =0
x 2 9(10 − 2x
3)
3
36 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

sonucunu elde ederiz. En son ifade x için çözülürse x = 9 bulunur. Bulduğumuz x


değerini bütçe kısıtı denkleminde yerine koyarsak y = 4 sonucunu buluruz.

9-32 Tam rekabetle çalışan bir firma tek değişken girdi emek (L) ile üretim yapmak-
tadır. Üretim fonksiyonu Q = g(L) dir. Emeğin sağlandığı piyasa eksik rekabet pi-
yasasıdır. W = W (L) emak arzı fonksiyonudur ve W ücret oranıdır. Eğer emeğin arz
esnekliği sabit ve θ ya eşitse:
(a) maksimum kar için birinci derece koşulunu (yani π 0 (L) = 0) bulunuz ve ekono-
mik olarak bu şartı yorumlayınız.
(b) ikinci derece koşulunu bulunuz ve g00 (L) nin işaretinin bu şartla olan ilgisini
açıklayınız.

Ç ÖZÜM
(a) Bu firmanın kar fonksiyonu

π (L) = TR − TC = PQ −W L = Pg(L) −W (L)L

olur. Kar maksimizasyonu için birinci derece koşul

dQ dW
π 0 (L) = P − L −W = Pg0 (L) −W 0 (L)L −W (L) = 0
dL dL
şeklinde yazılabilir. Bu ifadeyi

Pg0 (L) = W (L) +W 0 (L)L

şeklinde yeniden yazalım. Tam rekabet koşulları altında Pg0 (L) = MR · MP =


MRP (burada MP emeğin marjinal ürünü, MRP ise emeğin marjinal ürün gelirini
göstermektedir) olduğundan sol taraf emeğin marjinal ürün geliridir. Emeğin arz
esnekliği θ = (dL/dW )(W /L) olduğuna göre sağ taraf
³ L´ ³ 1´
W (L) +W 0 (L)L = W 1 +W 0 (L) =W 1+
W θ
şeklinde yazılabilir. Buradan
³ 1´
MRP = W 1 +
θ
sonucunu elde ederiz. Bu, dengede firmanın emek kullanımını emeğin marjinal
ürünü W (1 + 1/θ ) ya eşit oluncaya kadar artırdığı anlamına gelir. Eğer emek
piyasasında tam rekabet olsaydı (1/θ ) = 0 olurdu. Dolayısıyla, eksik rekabetten
dolayı firma tam rekabet koşullarına göre daha az emek kullanmaktadır. Çünkü
mal piyasasında tam rekabet olduğundan daha yüksek bir MRP ancak daha az
emek kullanarak (MP daha yüksek olacaktır) sağlanabilir.
9-7 İlave Problemler 37

(b) İkinci derece koşulu için kar fonksiyonunun ikinci türevi

π 00 (L) = Pg00 (L) −W 00 (L)L − 2W 0 (L)

olarak bulunur. Emek arzı fonksiyonu için W 0 (L) ve W 00 (L) pozitif olduğundan,
g00 (L) nin negatif olması ikinci derece koşulun sağlanması için yeterli bir koşul
olur.

9-33 Bir tekelcinin toplam gelir ve toplam maliyet fonksiyonları şöyledir: R(Q) =
43Q − 4Q2 ve C(Q) = Q3 − 9Q2 + 46Q + 4.
(a) AVC nin minimum olduğu üretim seviyesini
(b) karı maksimize eden çıktıyı ve bu seviyedeki karı bulunuz. (b) şıkkındaki üretim
seviyesi (a) dakinden daha düşük ise tekelcinin niye bu düşük seviyede üretim
yapacağını açıklayınız.

Ç ÖZÜM
(a) Verilen maliyet fonksiyonundan AVC fonksiyonu AVC(Q) = [C(Q) −C(0)]/Q =
[C(Q) − 4]/Q = Q2 − 9Q + 46 olarak bulunur. AVC nin minimum olduğu üretim
seviyesi dAVC(Q)/dQ = 0 ın Q için çözümüdür. Bu çözüm

9
AVC0 (Q) = 2Q − 9 = 0 =⇒ Q=
2

olarak elde edilir. AVC00 (Q) = 2 > 0 olduğundan bu çözüm AVC nin minimum
olduğu çözümdür.
(b) Kar fonksiyonu

π (Q) = 43Q − 4Q2 − Q3 + 9Q2 − 46Q − 4 = −Q3 + 5Q2 − 3Q − 4

olarak elde edilir. Bunun birinci türevini sıfıra eşitlersek Q için çözersek

π 0 (Q) = −3Q2 + 10Q − 3 = 0

elde ederiz. Bunu Q için çözersek



−10 ± 64 n 2 o
Q1,2 = = 3,
−6 6

π 00 (3) = −6(3) + 10 < 0 olduğundan Q = 3 maksimizasyon koşulunu sağlar. Bu


durumda kar
³ 9 ´ −59
π (3) = 5 > π =
2 8
38 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Diğer çözüm π 00 (2/6) = −6(2/6) + 10 > 0 olduğundan bir minimum çözümü


olup kar maksimizasyonu için ikinci derece koşulunu sağlamaz. (b) de elde edi-
len ve karı maksimize eden üretim seviyesi Q = 3 (a) daki çözüm Q = 9/2 den
daha azdır. Tekelci daha az olan bu üretim seviyesini tercih eder çünkü bu üretim
seviyesinde kar daha yüksek (maksimum).

9-34
(a) Bir firma R(Q) toplam gelir ve C(Q) toplam maliyet fonksiyonlarına sahiptir.
Maksimum kar için birinci ve ikinci derece koşullarını türetiniz ve sonuçlarını
ekonomik olarak yorumlayınız. MR ve MC eğrilerini çizerek cevabınızı tam
rekabet ve monopol için gösteriniz.
(b) Bir firmanın toplam gelir fonksiyonu R(Q) = Q ve toplam maliyet fonksiyonu
C(Q) = 4 + Q2/3 tür. Firma karını maksimize etmek isterse ne olur? Bu örneğin
ekonomik gerçekliğini değerlendiriniz ve cevabınızı R, C, MR ve MC grafiklerini
kullanarak açıklayınız. [Dikkat: π (8) = 0].

Ç ÖZÜM
(a) Toplam kar fonksiyonu

π (Q) = R(Q) −C(Q)

olur. Birinci derece koşulu

π 0 (Q) = R0 (Q) −C0 (Q) = 0 =⇒ R0 (Q) = C0 (Q)

olur. MR = R0 (Q) ve MC = C0 (Q) olduğundan kar maksimizasyonunun birinci


derece koşulu karın maksimize olduğu üretim seviyesinde MR = MC olmasını
gerektirir. Ayrıca tam rekabet koşulları altında P = MR olduğundan, tam rekabet
piyasalarında karın maksimum olduğu noktada P = MC olacaktır. Bu durum
Şekil 9.1(a) da tam rekabet piyasası için (b) de monopol piyasası için grafik
olarak gösterilmiştir.
(b) Firmanın kar fonksiyonu

π (Q) = R(Q) −C(Q) = Q − Q2/3 − 4

olur. Birinci derece koşulu

2
π 0 (Q) = 1 − Q−1/3 = 0
3
Q için çözüldüğünde Q = 8/27 elde edilir. İkinci derece koşul

2
π 00 (Q) = Q−4/3
9
9-7 İlave Problemler 39

(a) (b)
P P
MC MC

P = MR

MR P
Q̄ Q Q̄ Q

Şekil 9.1: Çözüm 9-34(a) için Kar Maksimizasyonun Birinci Derece Koşulunun Grafik
Gösterimi

Q = 8/27 de pozitif (π 00 (8/27) = (2/9)(27/8)4/3 > 0) olduğundan, bu çözüm


kar fonksiyonunun maksimumu değil minimumudur. Bu durum Şekil 9.2 de
gösterilmiştir. Çözüm ekonomik olarak anlamlı değildir, çünkü firma için tu-
tartlı çözüm karın maksimize olmasıdır. Firma Q > 8 olduğu sürece pozitif kar
elde etmektedir. Dolayısıyla firmanın üretebildiği maksimum miktarı üretmesi
gerekir. Burada sonsuz üretim karı sonsuz yaptığından ekonomik gerçekle tutarlı
olmayan bir durum vardır.

(a) (b)
R(Q)
P
C(Q)

MR
4 1
π (Q)

8 Q

-4 MC
πmin
8 Q

Şekil 9.2: Çözüm 9-34(b) nin Grafik Gösterimi


40 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

9-35
(a) Q = g(L) bir firmanın üretim fonksiyonudur. AP maksimum olduğunda AP =
MP olduğunu gösteriniz.
(b) Marjinal maliyet ve ortalama maliyet (ortalama toplam maliyet veya ortalama
değişir maliyet şeklinde) arasındaki farkın niye her zaman ortalama maliyet eğ-
risinin eğimi ile aynı işarete sahip olduğunu gösteriniz.
(c) Karı maksimize eden bir tekelci için (P − MC)/P = 1/Ed olduğunu gösteriniz.
(İkinci derece koşulunun sağlandığını varsayınız.)

Ç ÖZÜM
(a) AP = g(L)/L olduğuna güre AP yi maksimum yapan birinci derece koşul

dAP g(L)
= g0 (L)L − 2 = 0
dL L
olur. Buradan
g(L)
g0 (L) = =⇒ MP = AP
L
elde edilir.
(b) Marjinal maliyet fonksiyonu

d(AC · Q) dAC
MC = = Q + AC
dQ dQ

şeklinde yazılabilir. Buradan marjinal maliyet ve ortalama maliyet arasındaki


fark
dAC
MC − AC = Q
dQ

olarak bulunur. Dolayısıyla, bu farkın işareti AC nin eğimi ile aynı işarete sa-
hiptir. Başka bir deyişle bu durum, marjinal ortalamanın altında olduğu sürece
ortalamanın azalmasının ve marjinal ortalamanın üstünde olduğu sürece ortala-
manın artmasını bir sonucudur. Yani,
dAC
MC < AC =⇒ <0
dQ
dAC
MC > AC =⇒ >0
dQ
dAC
MC = AC =⇒ =0
dQ
olmak zorundadır.
9-7 İlave Problemler 41

(c) Tekelcinin kar fonksiyonu π (Q) = P(Q)Q − C(Q) dır. Bunun maksimumu için
birinci derece koşulu
π 0 (Q) = P0 (Q)Q + P(Q) −C0 (Q) = 0
dır. Bunu
h Q i
P(Q) P0 (Q) + 1 = C0 (Q)
P
şeklinde yazabiliriz. C0 (Q) = MC ve −P0 (Q)(Q/P) = 1/Ed olduğundan, yuka-
rıdaki ifadeden
P − MC 1
=
P Ed
elde edilir.

9-36 Qd = 20 − 2P ve Qs = 3P tam rekabette talep ve arz fonksiyonlarıdır. Eğer


hükümet satılan çıktı başına t oranında bir vergi koyarsa:
(a) hükümetin gelirini maksimize edecek vergi oranını
(b) t deki değişikliğin (vergiden sonra) denge fiyat ve miktarı üzerindeki etkisini
bulunuz.

Ç ÖZÜM
(a) Hükümet satılan çıktı başına t oranında bir vergi koyarsa arz fonksiyonu Qs =
3(P − t) olur. Qd = Qs denklemi (yani 20 − 2P = 3(P − t)) P için çözülürse ve
sonuç arz ve talep denklemlerinden birinde yerine konursa P̄ ve Q̄
3 6
P̄ = 4 + t Q̄ = 12 − t
5 5
olarak elde edilir. Hükümetin vergi geliri (T )
6
T = t Q̄ = 12t − t 2
5
şeklinde yazılabilir. Bunun birinci türevi sıfıra eşitlenir ve t için çözülürse
dT 12
= 12 − t = 0 =⇒ t =5
dt 5
çözümü elde edilir. d 2 T /dt 2 = −12/5 < 0 olduğuna göre vergi gelirini maksi-
mize eden vergi oranı t = 5 tir.
(b) t deki değişikliğin denge miktar ve fiyatı üzerindeki etkisi sırasıyla
d Q̄ 6 d P̄ 3
= − < 0 ve = >0
dt 5 dt 5
olarak bulunur.
Bölüm 11

11-5 İlave Problemler

11-10 (3-25) ve (3-26) daki denge fiyat ve miktarları için ∂ P̄/∂ b, ∂ Q̄/∂ b, ∂ P̄/∂ c
ve ∂ Q̄/∂ c kısmi türevlerini bulunuz. Her bir kısmi türevin anlamını açıklayınız ve
işaretini bulunuz.
Ç ÖZÜM (3-25) ve (3-26) da P̄ ve Q̄ sırasıyla
a + c + dt
P̄ = a, b, c, d > 0, 0 < t < 1
b+d
ad − bc − bdt
Q̄ = ad > bc + bdt
b+d
olarak verilmiştir. İstenen türevler bu ifadelerden aşağıdaki şekilde elde edilir:
∂ P̄ (0)(b + d) − (1)(a + c + dt) a + c + dt
= =− <0
∂b [b + d]2 [b + d]2

∂ Q̄ −(c + dt)(b + d) − (1)(ad − bc − bdt)


=
∂b [b + d]2
d(a + c + dt)
=− <0
[b + d]2
b talep fonksiyonun eğimini belirler. b deki bir artış talep fonksiyonun eğiminin azal-
ması (dikey ekseni kestiği nokta sabit iken) anlamına gelir, bu P > 0 için her fiyat se-
viyesinde talebin daha az olması demektir. Talepteki azalma denge miktar ve fiyatının
düşmesini gerektirir.
∂ P̄ (1)(b + d) − (0)(a + c + dt) 1
= = >0
∂c [b + d]2 b+d

∂ Q̄ (−b)(b + d) − (0)(ad − bc − bdt) b


= =− <0
∂c [b + d]2 b+d
44 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

c arz fonksiyonunun sabitini belirler. c deki bir artış arzın azalması anlamına gelir.
Arzın azalması denge fiyatın artmasını ve denge miktarının azalmasını gerektirir.

11-11 (11-4) teki C̄ ve T̄ için ∂ C̄/∂ G, ∂ T̄ /∂ G, ∂ C̄/∂ t ve ∂ T̄ /∂ t kısmi türevlerini


bulunuz. Her bir kısmi türevin anlamını açıklayınız ve işaretini bulunuz.
Ç ÖZÜM (11-4) de C̄ ve T̄

α + β (1 − t)(I + G)
C̄ =
1 − β (1 − t)
t(α + I + G)
T̄ =
1 − β (1 − t)

şeklinde verilmiştir. İstenen kısmi türevler aşağıdaki gibidir:

∂ C̄ [β (1 − t)][1 − β (1 − t)] − (0)[α + β (1 − t)(I + G)]


=
∂G [1 − β (1 − t)]2
β (1 − t)
= >0
1 − β (1 − t)
Devlet harcamalarındaki bir artış çoğaltan yoluyla denge gelir seviyesini, gelir artışın-
dan dolayıda tüketim harcamalarını artırır. Dolayısıyla bu türevin işareti pozitiftir.

∂ C̄ −β (I + G)[1 − β (1 − t)] − β [α + β (1 − t)(I + G)]


=
∂t [1 − β (1 − t)]2
β (α + I + G)
=− <0
[1 − β (1 − t)]2
Burada t gelir vergisi oranıdır. Gelir vergisi oranındaki bir artış kullanabilir geliri azalt-
mak suretiyle tüketim harcamalarını azaltır. Ayrıca tüketim harcamalarındaki azalma
çoğaltan yoluyla denge gelir seviyesini azaltır. Bu tüketimde daha fazla bir azalış an-
lamına gelir. Bundan dolayı bu türevin işareti negatiftir.

∂ T̄ t[1 − β (1 − t)] − (0)[t(α + I + G)]


=
∂G [1 − β (1 − t)]2
t
= >0
1 − β (1 − t)
Devlet harcamalarındaki bir artış çoğaltan yoluyla denge gelir seviyesini artırır. Denge
gelir seviyesindeki artış devletin daha fazla vergi geliri elde etmesi anlamına gelir.
Dolayısıyla bu türevin işareti pozitiftir.

∂ T̄ (α + I + G)[1 − β (1 − t)] − β [t(α + I + G)]


=
∂t [1 − β (1 − t)]2
(1 − β )(α + I + G)
= >0
[1 − β (1 − t)]2
11-5 İlave Problemler 45

Gelir vergisi oranındaki bir artış denge gelir seviyesini azaltmakla birlikte, devletin
vergi gelirini artırmaktadır. Bundan dolayı bu türevin işareti pozitiftir.

11-12 Altbölüm 5-6 da Problem 5-14 te Y nin denge değeri


α −n+I +G+X
Ȳ =
1−β +m
için ∂ Ȳ /∂ m kısmi türevini bulunuz. Bu kısmi türevin anlamını açıklayınız ve işaretini
bulunuz.

Ç ÖZÜM

∂ Ȳ (0)(1 − β + m) − (1)(α − n + I + G + X)
=
∂m [1 − β + m]2
(α − n + I + G + X)
=− <0
[1 − β + m]2

Burada m marjinal ithalat eğilimidir. Marjinal ithalat eğiliminin artması harcama akı-
mından daha büyük bir sızıntı (yurt dışına) anlamına gelir. Bu da denge gelir seviyesini
azaltır.

11-13 Altbölüm 5-6 da Problem 5-16 daki Y ve r nin denge değerleri:


(α + γ + G)µ + δ (M0 − σ ) (1 − β )(M0 − σ ) − λ (α + γ + G)
Ȳ = ve r̄ =
(1 − β )µ + λ δ (1 − β )µ + λ δ
için ∂ Ȳ /∂ G, ∂ r̄/∂ G, ∂ Ȳ /∂ M0 ve ∂ r̄/∂ M0 kısmi türevlerini bulunuz. Bu kısmi türev-
lerin politika bakımından anlamlılığını açıklayıp işaretlerini bulunuz.

Ç ÖZÜM

∂ Ȳ [(1 − β )µ + λ δ ]µ µ
= = >0
∂G [(1 − β )µ + λ δ ]2 (1 − β )µ + λ δ
∂ Ȳ [(1 − β )µ + λ δ ]δ δ
= = >0
∂ M0 [(1 − β )µ + λ δ ]2 (1 − β )µ + λ δ
∂ r̄ (−λ )[(1 − β )µ + λ δ ] λ
= =− >0
∂G [(1 − λ )µ + λ δ ]2 (1 − β )µ + λ δ
∂ r̄ (1 − β )[(1 − β )µ + λ δ ] 1−β
= = <0
∂ M0 [(1 − β )µ + λ δ ]2 (1 − β )µ + λ δ

Bu işaretler α , γ , λ , σ > 0, δ , µ < 0 ve 0 < β < 1 olmasının bir sonucudur. Devlet har-
camaları ile gelir ve faiz doğru orantılı, para arzı ile faiz oranları ters orantılı, para arzı
ile gelir ise doğru orantılıdır. Devlet harcamları çoğaltan yoluyla denge gelir seviyesini
artırır, gelirdeki artış ise para talebini artıracağından faiz oranları da yükselir. Dola-
yısıyla, ilk iki türevin işareti politika bakımından anlamlıdır. Para arzındaki artış faiz
46 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

oranlarını azaltır, faiz oranlardaki artış yatırımları artırmak yoluyla çoğaltan etkisiyle
denge gelir seviyesini artırır. Dolayısıyla son iki türevin işareti de politika bakımından
anlamlıdır.

11-14 U = U(Q1 , Q2 , Q3 ), Q2 = g(Q1 ), Q3 = h(Q1 ) verildiğinde Q1 deki değişiklikten


kaynaklanan faydadaki değişikliği bulunuz (yani dU/dQ1 i bulunuz).

Ç ÖZÜM

dU ∂ U dQ1 ∂ U dQ2 dQ1 ∂ U dQ3 dQ1


= + +
dQ1 ∂ Q1 dQ1 ∂ Q2 dQ1 dQ1 ∂ Q3 dQ1 dQ1
dU ∂U ∂ U dQ2 ∂ U dQ3
= + +
dQ1 ∂ Q1 ∂ Q2 dQ1 ∂ Q3 dQ1

11-15 F(Q1 , P1 , P2 , P3 ,Y ) = 6P1 Q1 + 3Q1 − 2P2 + 4P3 − 5Y = 0 denkleminin Q1 =


Q1 (P1 , P2 , P3 ,Y ) örtük talep fonksiyonunu ifade ettiğini varsayarak ve örtük fonksiyon
kuralını kullanarak (Q1 , P1 , P2 , P3 ,Y ) = (4, 2, 2, 1, 12) noktasındaki

(a) talebin kendi fiyat esnekliğini, E11

(b) talebin çapraz fiyat esnekliğini, E12 ve E13

(c) talebin gelir esnekliğini, E1Y

bulunuz.

Ç ÖZÜM

(a) Örtük fonksiyon kuralını kullanarak

∂ Q1 P1 FP P1
E11 = − = 1
∂ P1 Q1 FQ1 Q1

yazabiliriz.

FP1 6Q1
=
FQ1 6P1 + 3

olduğundan

6Q1 P1 2P1 2(2) 4


E11 = = = =
6P1 + 3 Q1 2P1 + 1 2(2) + 1 5

elde edilir.
11-5 İlave Problemler 47

(b) Örtük fonksiyon kuralını kullanarak E12 ve E13 sırasıyla

∂ Q1 P2 FP P2
E12 = =− 2
∂ P2 Q1 FQ1 Q1

ve

∂ Q1 P3 FP P3
E13 = =− 3
∂ P3 Q1 FQ1 Q1

şeklinde yazılabilir. İlgili türevler

FP2 2
− =
FQ1 6P1 + 3

ve

FP3 4
− =−
FQ1 6P1 + 3

olduğundan, bu elastikiyetler

2 P2 2 2 1
E12 = = =
6P1 + 3 Q1 6(2) + 3 4 15

4 P3 4 1 1
E13 = − =− =−
6P1 + 3 Q1 6(2) + 3 4 15

olarak bulunur.

(c) Talebin gelir esnekliği örtük fonksiyon kuralını kullanarak

∂ Q1 Y FY Y
E1Y = =−
∂ Y Q1 FQ1 Q1

şeklinde yazılabilir.

FY 5
− =
FQ1 6P1 + 3

olduğundan, bu elastikiyet

5 Y 5 12
E1Y = = =1
6P1 + 3 Q1 6(2) + 3 4

olur.
48 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

11-16 Q = 18K 2/5 L1/2 üretim fonksiyonu verildiğinde logaritma kullanarak


(a) çıktının sermaye girdisine göre kısmi esnekliğini
(b) çıktının emek girdisine göre kısmi esnekliğini
bulunuz.
Ç ÖZÜM Logaritmik üretim fonksiyonu
2 1
ln Q = ln 18 + ln K + ln L
5 2
olur. Buradan,
d ln Q 2
(a) EQK = d ln K = 5
d ln Q 1
(b) EQL = d ln L = 2

elde edilir.

11-17 Q = F(K, L, R) = AK α Lβ Rγ üretim fonksiyonu verildiğinde R hammadde gir-


disi, A pozitif sabit ve α , β ve γ parametreleri pozitif oranlar ise
(a) α + β + γ < 1 in ölçeğe göre azalan getiriyi ifade ettiğini
(b) α + β + γ = 1 in ölçeğe göre sabit getiriyi ifade ettiğini
(c) α + β + γ > 1 in ölçeğe göre artan getiriyi ifade ettiğini
(d) α , β ve γ nın sırasıyla çıktının sermayeye, emeğe ve hammadde girdisine göre
kısmi esnekliği ifade ettiğini
gösteriniz.
Ç ÖZÜM Öncelikle bu üretim fonksiyonun homojenlik derecesini bulalım:

F(λ K, λ L, λ R) = A(λ K)α (λ L)β (λ R)γ


= λ α +β +γ AK α Lβ Rγ
= λ α +β +γ F(K, L, R)

olduğundan, bu üretim fonksiyonun homojenlik derecesi α + β + γ dır.


(a) α + β + γ < 1 olduğunda, üretim faktörlerinin tümü λ kadar artırıldığında üretim
bundan daha az artar. Bu da ölçeğe göre azalan getiri anlamına gelir.
(b) α + β + γ = 1 olduğunda, üretim faktörlerinin tümü λ kadar artırıldığında üretim
de λ kadar artar. Bu da ölçeğe göre sabit getiri anlamına gelir.
(c) α + β + γ > 1 olduğunda, üretim faktörlerinin tümü λ kadar artırıldığında üretim
bundan daha fazla artar. Bu da ölçeğe göre artan getiri anlamına gelir.
11-5 İlave Problemler 49

(d) Sermaye, emek ve hammadde girdisine göre kısmi esneklikler sırasıyla

∂Q K ∂Q L ∂Q R
EQK = , EQL = , ve EQR =
∂K Q ∂L Q ∂R Q

dır. Bu esneklikler, ilgili türevler hesaplanarak


µ ¶µ ¶
α −1 β γ K α AK α Lβ Rγ Q
EQK = α AK L R = =α =α
Q Q Q
µ ¶µ ¶ α β γ
L β AK L R Q
EQL = β AK α Lβ −1 Rγ = =β =β
Q Q Q
µ ¶µ ¶ α β γ
R γ AK L R Q
EQR = γ AK α Lβ Rγ −1 = =γ =γ
Q Q Q

olarak bulunur.

11-18 Q = f (K, L) = (α K −ρ + β L−ρ )−1/ρ üretim fonksiyonu verildiğinde α , β ve ρ


sabitken çıktının ölçeğe göre sabit getiriye tabii olduğunu gösteriniz.

Ç ÖZÜM Ölçeğe göre sabit getiri

f (λ K, λ L) = λ f (K, L)

olarak ifade edildiğine göre, bu üretim fonksiyonunun bu koşulu sağladığını göstermek


yeterlidir:
h i−1/ρ
f (λ K, λ L) = α (λ K)−ρ + β (λ L)−ρ
h ¡ ¢i−1/ρ
= λ −ρ α K −ρ + β L−ρ
h i−1/ρ
= λ α K −ρ + β L−ρ
= λ f (K, L)

olduğundan, bu üretim fonksiyonu ölçeğe göre sabit getiri koşulunu sağlar.

11-19 Bir üretim fonksiyonunun

(a) sermaye (emek) girdisi belirli bir seviyede sabit tutulduğunda emek (sermaye)
girdisi arttıkça azalan emek (sermaye) marjinal ürün özelliğine

(b) ölçeğe göre artan getiri özelliğine sahip olduğu söylenir. (a) ve (b) birbirine
zıt deyişlermidir? Cobb-Douglas üretim fonksiyonunu dikkate alarak cevabınızı
açıklayınız.
50 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Ç ÖZÜM Cobb-Douglas üretim fonksiyonu

Q = AK α Lβ
olsun.
(a) Sermayenin marjinal ürünü

∂Q
MPK = = α AK α −1 Lβ
∂K

olur. Marjinal ürünün sermaye arttıkça nasıl değiştiğini bulmak için ∂ MPK /∂ K
kısmi türevi bulunur.

∂ MPK ∂ 2Q
MPKK = = = α (α − 1)AK α −2 Lβ
∂K ∂ K2
MPKK < 0 olması için yeterli koşul α < 1 olmasıdır. Bu durumda sermayenin
azalan marjinal ürün özelliğinden sözedilir. Benzer şekilde emek girdisi için
marjinal ürün ve bunun emeğe göre değişimi sırasıyla

∂Q
MPL = = β AK α Lβ −1
∂L
ve

∂ MPL ∂ 2 Q
MPLL = = = β (β − 1)AK α Lβ −2
∂L ∂ L2

MPLL < 0 olması için yeterli koşul β < 1 olmasıdır. Bu durumda emeğin azalan
marjinal ürünü özelliğinden söz edilir.

(b) Bu üretim fonksiyonunun homojenlik derecesi

F(λ K, λ L) = A(λ K)α (λ L)β = λ α +β AK α Lβ = λ α +β Q

ifadesinden α + β olarak bulunur. Ölçeğe göre artan getirinin olabilmesi için


α + β > 1 olması gerekir. Bu koşul α < 1 ve β < 1 olsa bile sağlanabilir. Bu
da (a) şıkkındaki koşullarla çelişkili değildir. Yani (a) ve (b) şıkları birbirine zıt
deyişler değildir.
Bölüm 12

12-4 İlave Problemler

Problem 12-19-12-25 için kar maksimizasyonu için ikinci derece koşulun sağlandığını
varsayınız.

12-19 Tam rekabetçi bir firmanın toplam gelir ve toplam maliyet fonksiyonları şöyle-
dir: R(Q1 , Q2 ) = 36Q1 + 86Q2 ve C(Q1 , Q2 ) = Q21 + 4Q1 Q2 + 5Q22 + 23. Firmanın her
ürün için karını maksimize eden çıktı düzeyini ve maksimum karını bulun.
Ç ÖZÜM Firmanın kar fonksiyonu
π = R −C = 36Q1 + 86Q2 − Q21 − 4Q1 Q2 − 5Q22 − 23
şeklinde yazılabilir. Maksimizasyon için birinci derece koşul kar fonksiyonun Q1 ve
Q2 ye göre birinci türevlerinin alınıp sıfıra eşitlenmesidir:

π1 = 36 − 2Q1 − 4Q2 = 0
π2 = 86 − 4Q1 − 10Q2 = 0

Bu iki denklemi

2Q1 + 4Q2 = 36
4Q1 + 10Q2 = 86

şeklinde tekrar düzenleyelim. Bu denklem sistemini çözdüğümüzde Q1 = 4 ve Q2 = 7


değerlerini buluruz. İkinci derece koşulunun sağlandığı varsayımı altında bu değerler
karı maksimize eden çıktı değerlerini verir. Maksimum karı bulmak için bu değerleri
kar fonksiyonunda yerlerine koyarız:
π = 36(4) + 86(7) − (4)2 − 4(4)(7) − 5(7)2 − 23 = 350

12-20 Bir tekelcinin iki ürünü için talep fonksiyonları sırasıyla Q1 = 20 − 5P1 + 3P2 ve
Q2 = 10 + 3P1 − 2P2 dir. Toplam maliyet fonksiyonu ise C(Q1 , Q2 ) = 2Q21 − 2Q1 Q2 +
52 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Q22 + 37.5 dir. Her ürün için karı maksimize eden çıktı düzeylerini ve maksimum karı
bulun.

Ç ÖZÜM Problemde verilen talep fonksiyonları önce aşağıdaki şekilde yazılır ve bura-
dan Q1 ve Q2 cinsinden yeni talep fonksiyonları elde edilir.

−5P1 + 3P2 = Q1 − 20
3P1 − 2P2 = Q2 − 10

Bu iki denklem P1 ve P2 için çözülürse

P1 = −2Q1 − 3Q2 + 70
P2 = −3Q1 − 5Q2 + 110

elde edilir. Yeni talep fonksiyonlarını Q1 ve Q2 ile çarparak toplam gelir fonksiyonunu
elde ederiz:

R = P1 Q1 + P2 Q2 = (−2Q1 − 3Q2 + 70)Q1 + (−3Q1 − 5Q2 + 110)Q2


= −2Q21 − 6Q1 Q2 − 5Q22 + 70Q1 + 110Q2

Toplam gelir foksiyonundan toplam maliyet fonksiyonunu çıkarttığımızda toplam kar


fonksiyonunu elde etmiş oluruz:

π = R −C = −2Q21 − 6Q1 Q2 − 5Q22 + 70Q1 + 110Q2


− 2Q21 + 2Q1 Q2 − Q22 − 37.5
= −4Q21 − 4Q1 Q2 − 6Q22 + 70Q1 + 110Q2 − 37.5

Kar maksimizasyonu çin birinci derece koşul kar fonksiyonunun birinci derece türev-
lerinin sıfıra eşitlenmesidir. Bunlar

π1 = −8Q1 − 4Q2 + 70 = 0
π2 = −4Q1 − 12Q2 + 110 = 0

olarak elde deilir. Buradan Q1 = 5 ve Q2 = 7.5 karı maksimize eden çıktı seviyeleri
olarak bulunur (ikinci derece koşulların sağlandığı varsayılmıştı). Bu değerleri yerine
koyduğumuzda maksimum kar

π = −4(5)2 − 4(5)(7.5) − 6(7.5)2 + 70(5) + 110(7.5) − 37.5 = 550

olarak bulunur.

12-21 Bir üretici fotokopi makinesinin iki türünde tekele sahiptir. Ürünlerin talep
fonksiyonları sırasıyla Q1 = 1700− 61 P1 ve Q2 = 1533 31 − 31 P2 = 4600 1
3 − 3 P2 dir. Toplam
2 2
maliyet fonksiyonu C(Q1 , Q2 ) = 3Q1 + 6Q1 Q2 + Q2 + 10000 dir. Her ürün için karı
maksimize eden çıktı düzeyini, maksimum karı ve her ürünün satış fiyatını bulun.
12-4 İlave Problemler 53

Ç ÖZÜM Bu soruda ilk iş olarak talep foksiyonlarını aşağıdaki şekle getirmek gerekir:

P1 = −6Q1 + 10200
P2 = −3Q2 + 4600

Buradan toplam gelir fonksiyonu da şöyle elde edilir:

R = P1 Q1 + P2 Q2 = (−6Q1 + 10200)Q1 + (−3Q2 + 4600)Q2


= −6Q21 + 10200Q1 − 3Q22 + 4600Q2

Buradan kar fonksiyonu

π = R −C = −6Q21 + 10200Q1 − 3Q22 + 4600Q2 − 3Q21 − 6Q1 Q2 − Q2 − 10000


= −9Q21 + 10200Q1 − 4Q22 + 4600Q2 − 6Q1 Q2 − 10000

Karı maksimize eden çıktı düzeylerini bulmak çin kar fonksiyonunun her bir çıktıya
göre kısmi türevlerini sıfıra eşitleriz:

π1 = −18Q1 + 10200 − 6Q2 = 0


π2 = −8Q2 + 4600 − 6Q1 = 0
buradan karı maksimize eden çıktı düzeyleri Q1 = 500 ve Q2 = 200 olarak bulunur
(ikinci derece koşulların sağlandığı varsayılmıştı). Bu değerleri yerine koyduğumuzda
maksimum kar

π = −9(500)2 + 10200(500) − 4(200)2 + 4600(200) − 6(500)(200) − 10000


= 3000000

olur.

12-22 Bir tekelcinin AR fonksiyonu P = 4Q−1/2 dir. Üretim fonksiyonu ise Q =


36K 1/2 L1/2 ve input fiyatları r = 3/4 ve w = 12 dir. Tekelcinin karını maksimize eden
girdi düzeylerini, çıktı düzeyini ve maksimum karını bulun.
Ç ÖZÜM AR fonksiyonunu Q ile çarptığımızda toplam gelir fonksiyonunu elde ederiz:
R = PQ = 4Q−1/2 Q = 4Q1/2
Toplam gelir fonksiyonunu üretim faktörleri cinsinden yazarsak
R = 4(36K 1/2 L1/2 )1/2 = 24K 1/4 L1/4
elde ederiz. Toplam maliyet fonksiyonu da
3
C = rK + wL = K + 12L
4
olur. Buradan kar fonksiyonunu
3
π = 24K 1/4 L1/4 − K − 12L
4
54 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

olarak yazılır. Karı maksimize eden K ve L düzeylerini bulmak için kar fonksiyonunun
her iki değişkene göre kısmi türevlerini sıfıra eşitleriz:
3
πK = 6K −3/4 L1/4 − =0
4
πL = 6K 1/4 L−3/4 − 12 = 0

Bu iki denklemi birbirine oranladığımızda K = 16L sonucunu elde ederiz. Bunu da


yukarıdaki denklemlerden herhangi birinde yerine koyduğumuzda L = 1 ve K = 16
sonuçlarını elde ederiz. Bu değerleri üretim fonksiyonunda yerine koyarsak karı mak-
simize eden üretim miktarı
Q = 36(16)1/2 (1)1/2 = 144
ve maksimum kar
3
π = 24(16)1/4 (1)1/4 − (16) − 12(1) = 24
4
olarak hesaplanır.

12-23 Bir tekelcinin talep fonksiyonu Q = Q(P, A) dır (P=fiyat ve A=cari reklam harca-
malar). Üretim maliyeti C = C(Q) ve reklam maliyeti A toplam maliyetlerini oluşturur.
A/PQ reklam maliyetinin satış gelirlerine oranı ve ηA /ηP talebin reklam elastikiyetinin
talebin fiyat elastikiyetine oranı iken
A h ∂ Q A i.h ∂ Q P i η
A
= − =
PQ ∂A Q ∂P Q ηP
eşitliğini ispatlamak için kar maksimizasyonunun birinci derece koşulunu kullanınız.
Ç ÖZÜM Verilenleri kullanarak kar fonksiyonu
π = PQ(P, A) −C(Q(P, A)) − A
şeklinde yazılabilir. Kar maksimizasyonu için birinci derece koşullar

∂ Q dC ∂ Q
πP = Q + P − =0
∂ P dQ ∂ P
∂ Q dC ∂ Q
πA = P − −1 = 0
∂ A dQ ∂ A

İkinci denklem dC/dQ için çözüldüğünde


dC 1
= P−
dQ ∂ Q/∂ A
elde edilir. Bu son ifadeyi birinci derece koşullarının ilk denkleminde yerine koyarsak
∂ Q/∂ P
Q=−
∂ Q/∂ A
12-4 İlave Problemler 55

elde edilir. Bu ifadeyi


1 h ∂ Q i.h ∂ Q i
= −
Q ∂A ∂P
şeklinde yazabiliriz. Bu denklemin her iki tarafını A/P ile çarpar ve sağ tarafının hem
bölen hem de bölünen kısmını Q ile bölersek
A h ∂ Q A i.h ∂ Q P i η
A
= − =
PQ ∂A Q ∂P Q ηP
sonucu elde edilir

12-24 Bir tekelci aynı ürünü iki ayrı yerde üretmektedir. Q = Q1 + Q2 iken talep
fonksiyonu Q = 30 − (1/4)P dir. Maliyet fonksiyonları ise C1 = 2Q21 + 16Q1 + 18
ve C2 = Q22 + 32Q2 + 70 dir. Tekelcinin karını maksimize eden çıktıyı, her iki tesiste
üretilecek miktarları, ürün fiyatını va maksimum karı bulun.

Ç ÖZÜM Problemdeki talep fonksiyonunu Q cinsinden

P = 120 − 4(Q1 + Q2 )

şeklinde yazabiliriz. Buradan toplam gelir fonksiyonu

R = PQ = (120 − 4Q1 − 4Q2 )(Q1 + Q2 )


= 120Q1 − 4Q21 − 8Q1 Q2 + 120Q2 − 4Q22

şeklinde kar fonksiyonu da

π = R − (C1 +C2 ) = 120Q1 − 4Q21 − 8Q1 Q2 + 120Q2 − 4Q22


− 2Q21 − 16Q1 − 18 − Q22 − 32Q2 − 70
= 104Q1 − 6Q21 − 8Q1 Q2 − 5Q22 + 88Q2 − 88

olarak yazılır. Karı maksimize eden çıktı düzeylerini bulmak için kar fonksiyonunun
her bir çıktıya göre kısmi türevini alıp sıfıra eşitleriz:

π1 = 104 − 12Q1 − 8Q2 = 0


π2 = −8Q1 − 10Q2 + 88 = 0

Bu denklemleri çözersek Q1 = 6 ve Q2 = 4 elde ederiz. Buna göre satış fiyatı

P = 120 − 4(6 + 4) = 80

ve maksimum kar

π = 104(6) − 6(6)2 − 8(6)(4) − 5(4)2 + 88(4) − 88 = 400


olarak hesaplanır.
56 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

12-25 Bir tekelci ürününü hem sanayiye hem de hane halklarına satmaktadır. Bu iki
ayrı piyasadaki talep fonksiyonları sırasıyla Q1 = 103 − (1/6)P1 ve Q2 = 55 − (1/2)P1
dir. Toplam maliyet fonksiyonu Q = Q1 + Q2 iken C = 18Q + 750 dir. Tekelcinin
her piyasadaki karını maksimize eden çıktıyı, her piyasadaki fiyatı, toplam karı ve her
piyasadaki talep esnekliğini bulunuz.
Ç ÖZÜM Tekelcinin toplam gelir fonksiyonu

R = P1 Q1 + P2 Q2 = (−6Q1 + 618)Q1 + (110 − 2Q2 )Q2


= −6Q21 + 618Q1 + 110Q2 − 2Q22

şeklinde, toplam maliyet fonksiyonu ise


C = 18(Q1 + Q2 ) + 750 = 18Q1 + 18Q2 + 750
şeklinde yazılabilir. Buradan kar fonksiyonu

π = −6Q21 + 618Q1 + 110Q2 − 2Q22 − 18Q1 − 18Q2 − 750


= −6Q21 + 600Q1 + 92Q2 − 2Q22 − 750

olarak elde edilir. Karı maksimize eden çıktı düzeylerini bulmak için kar fonksiyonu-
nun birinci türevleri sıfıra eşitlenir:

π1 = −12Q1 + 600 = 0
π2 = 92 − 4Q2 = 0

Buradan karı maksimize eden Q1 düzeyi 50, Q2 düzeyi 23 birimdir. Buradan birinci
piyasadaki fiyat
P1 = −6(50) + 618 = 318
ikinci piyasadaki fiyat
P2 = 110 − 2(23) = 64
birimdir. Maksimum kar:
π = −6(50)2 + 600(50) + 92(23) − 2(23)2 − 750 = 15308
birimdir. Her bir piyasa için esneklik düzeyleri
µ ¶
dQ1 P1 1 318 318
E1 = − =− − =
dP1 Q1 6 50 300
µ ¶
dQ2 P2 1 64 64
E2 = − =− − =
dP2 Q2 2 23 46

olarak elde edilir.


12-4 İlave Problemler 57

12-26 Bir amaç fonksiyonu


T
S = S(α̂ , β̂ ) = ∑ et2
t=1

olarak verilsin. Burada


T T
et2 = yt − α̂ − β̂ xt , ȳ = ∑ yt /T x̄ = ∑ xt /T
t=1 t=1

olarak tanımlansın. Bir S minimumu için birinci derece koşulunu kullanarak S i mini-
mize eden α̂ ve β̂ denklemlerini ispatlayın:

α̂ = ȳ − β̂ x̄
T T
∑ xt yt − T ȳx̄ ∑ (yt − ȳ)(xt − x̄)
β̂ = t=1
T
= t=1
T
∑ xt2 − T x̄2 ∑ (xt − x̄)2
t=1 t=1

Ç ÖZÜM Minimize edilecek amaç fonksiyonu


T
S = S(α̂ , β̂ ) = ∑ (yt − α̂ − β̂ xt )2
t=1

şeklinde yazılabilir. Minimum için birinci derece koşullar

∂S T
= −2 ∑ (yt − α̂ − β̂ xt ) = 0
∂ α̂ t=1
∂S T
= −2 ∑ (yt − α̂ − β̂ xt )xt = 0
∂ β̂ t=1

olur. Bu denklemlerden ilki tekrar düzenlenirse


T T T
∑ yt − ∑ α̂ − β̂ ∑ xt = 0
t=1 t=1 t=1

elde edilir. ∑t=1


T
α̂ = T α̂ ifadesini kullanarak bu son ifadeden
T T
T α̂ = ∑ yt − β̂ ∑ xt
t=1 t=1
T T
∑ yt ∑ xt
α̂ = t=1
− β̂ t=1
T T
58 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

α̂ = ȳ − β̂ x̄
sonucu elde dilir. Bu sonuç verilen ilk denklemi ispatlar. Birinci derece koşullarının
ikinci denkleminde α̂ için elde edilen yukarıdaki ifade yerine konulursa
T
∑ (yt − ȳ + β̂ x̄ − β̂ xt )xt = 0
t=1
T T
∑ (yt − ȳ)xt − β̂ ∑ (xt − x̄)xt = 0
t=1 t=1

sonucu elde edilir. Elde edilen son denklemi β̂ için çözersek


T T T
∑ (yt − ȳ)xt ∑ yt xt − ȳ ∑ xt
β̂ = t=1
T
= t=1
T
t=1
T
∑ (xt − x̄)xt ∑ xt2 − x̄ ∑ xt
t=1 t=1 t=1

elde edilir.
T
(*) T ȳ = ∑ yt
t=1
T
(**) T x̄ = ∑ xt
t=1

olduğundan, bu son ifade


T
∑ yt xt − T ȳx̄
β̂ = t=1
T
∑ xt2 − T x̄2
t=1

şeklinde yazılabilir. Bu verilen ikinci denklemin birinci kısmını ispatlar. İkinci kısmını
ispatlamak için (*) ve (**) denklemlerini kullanarak
T T T T T
∑ (yt − ȳ)(xt − x̄) = ∑ yt xt − x̄ ∑ yt − ȳ ∑ xt + ∑ ȳx̄
t=1 t=1 t=1 t=1 t=1
T
= ∑ yt xt − T ȳx̄ − T ȳx̄ + T ȳx̄
t=1
T
= ∑ yt xt − 2T ȳx̄ + T ȳx̄
t=1
T
= ∑ yt xt − T ȳx̄
t=1
12-4 İlave Problemler 59

ve
T T T T
∑ (xt − x̄)2 = ∑ xt2 + ∑ x̄2 − 2x̄ ∑ xt
t=1 t=1 t=1 t=1
T
= ∑ xt2 + T x̄2 − 2T x̄2
t=1
T
= ∑ xt2 − T x̄2
t=1

olduğunu göstermemiz yeterlidir. Böylece


T T
∑ xt yt − T ȳx̄ ∑ (yt − ȳ)(xt − x̄)
β̂ = t=1
T
= t=1
T
∑ xt2 − T x̄2 ∑ (xt − x̄)2
t=1 t=1

denklemi de ispatlanmış oldu.


Bölüm 13

13-4 İlave Problemler

13-18 Bir tüketicinin fayda fonksiyonu U = U(x, y) harcamaları is M = px x + py y


ile verilsin. Veri fayda düzeyi U = U 1 e karşı x ve y ye yaptığı harcamaları azalt-
mak istediği varsayımı ile (i) kısıtlı fayda maksimizasyonu için elde edildiği gibi, kı-
sıtlı harcama minimizasyonunun birinci derece koşulunun MRS = px /py gerektirdiğini
Lagranj çarpanı olarak µ yü kullanarak bulunuz, (ii) µ nün ekonomik yorumunu ve-
rin ve denklem (13-24) le ilgili elde edilen λ = ∂ U/∂ M ile karşılaştırın ve (iii) kısıtlı
harcama minimumu için ikinci derece koşulunun gerçekleştiği varsayımı ile kısıtlı har-
cama minimizasyonunu şekille gösterin.
Ç ÖZÜM
(i) Bu problem için Lagranj fonksiyonu

L(µ , x, y) = px x + py y + µ [U 1 −U(x, y)]

dir. Buradan birinci derece koşullar


∂L ∂U
= px − µ =0
∂x ∂x
∂L ∂U
= py − µ =0
∂y ∂y
∂L
= U 1 −U(x, y) = 0
∂µ
olarak elde edilir. İlk iki denklemi birbirine oranlarsak
px ∂ U/∂ x
=
py ∂ U/∂ y

elde edilir. Burada, (∂ U/∂ x)/(∂ U/∂ y) = MRS olduğundan birinci derece ko-
şulları MRS = px /py olmasını gerektirir.
62 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(ii) Lagranj fonksiyonundan ∂ M/∂ U = µ elde edilir. Ekonomik olarak µ faydada


meydana gelen bir değişikliğin bütçede (harcamada) meydana getirdiği değişik-
liği ölçer. Bu anlamda λ nın tersi olarak yorumlanabilir. Yani faydanın marjinal
maliyeti denebilir.
(iii) Bu harcama minimizasyonu grafik olarak Şekil 13.1 de gösterilmiştir.

E

U1
M2 M0 M1
ȳ x

Şekil 13.1: Çözüm 13-18 için Harcama Minimizasyonunun Grafik Gösterimi

13-19 (i) U 1 = x1 x2 = 8 olduğuna göre M = p1 x1 + p2 x2 = 6x1 + 3x2 yi minimize edin,


(ii) M = p1 x1 + p2 x2 = 6x1 + 3x2 = 24 oldğuna göre U 1 = x1 x2 yi maksimize edin, (iii)
(i) ve (ii) nin sonuçları arasındaki ilişkiyi açıklayın.
Ç ÖZÜM
(i) Bu maksimizasyon ile ilgili Lagranj fonksiyonu

L(λ , x1 , x2 ) = M + λ [8 −U(x1 , x2 )] = 6x1 + 3x2 + λ [8 − x1 x2 ]

dir. Birinci derece koşulları


∂L
= 6 − λ x2 = 0
∂ x1
13-4 İlave Problemler 63

∂L
= 3 − λ x1 = 0
∂ x2
∂L
= 8 − x1 x2 = 0
∂λ
olarak elde edilir. ilk iki denklemi birbirine oranlarsak

6 λ x2 1
= =⇒ x1 = x2
3 λ x1 2

elde edilir. Bunu x1 x2 = 8 denkleminde yerine koyarak

x2
x2 = 8 =⇒ x2 = 4 ve x1 = 2
2

çözümlerini elde ederiz.

(ii) Bu maksimizasyon için Lagranj fonksiyonu

L(λ , x1 , x2 ) = x1 x2 + λ [24 − 6x1 − 3x2 ]

olur. Maksimum için birinci deree koşulları aşağıdaki gibidir:

∂L
= x2 − λ 6 = 0
∂ x1
∂L
= x1 − λ 3 = 0
∂ x2
∂L
= 24 − 6x1 − 3x2
∂λ
İlk iki denklemi birbirine oranlayarak

x2 λ6
= =⇒ x2 = 2x1
x1 λ3

elde ederiz. Bunu üçüncü denklemde yerine koyarsak

24 − 6x1 − 3(2x1 ) = 0
24 − 12x1 = 0 =⇒ x1 = 2, x2 = 2(2) = 4

elde edilir. Bu değerleri fayda fonksiyonunda yerine koyduğumuzda maksimum


fayda U = (2)(4) = 8 olur.

(iii) (i) ve (ii) ikiz problemlerdir. (i) in kısıtı (ii) nin amaç fonksiyonu, (ii) nin kısıtı
(i) in amaç fonksiyonudur. (i) de elde edilen minimum harcama M = 24 (ii) de
kısıt olduğuna göre, bu iki çözüm aynı sonucu verir.
64 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

13-20 U(x1 , x2 ) = 2 ln x1 + ln x2 = ln 432 olduğuna göre M = p1 x1 + p2 x2 = 2x1 + 4x2


yi minimize edin. Sonucu Altbölüm 13-3 de Örnek 13-5 ile karşılaştırın.
Ç ÖZÜM Öncelikle Lagranj fonksiyonu
L(λ , x1 , x2 ) = 2x1 + 4x2 + λ [ln 432 − 2 ln x1 − ln x2 ]
olur. Birinci derece koşulları ise
∂L 2
= 2−λ = 0
∂ x1 x1
∂L 1
= 4−λ = 0
∂ x2 x2
∂L
= ln 432 − 2 ln x1 − ln x2 = 0
∂λ
olacaktır. Buradan, ilk iki denklemi birbirine oranlarsak
2 2/x1 2x2
= =
4 1/x2 x1
olur. Buradan da, x1 = 4x2 sonucunu elde ederiz. Bu sonucu üçüncü denklemde ye-
rine koyarsak ln 432 − 2 ln 4x2 − ln x2 = 0 sonucunu elde ederiz. Buradan ln 432 =
ln 16x22 + ln x2 ve logaritmik çarpım kuralından ln 432 = ln 16x23 sonucu elde edilir.
432 = 16x23 ise x2 = 3 ve x1 = 12 bulunur. Burada çözülen harcama minimizasyonu
Altbölüm 13-3 de Örnek 13-5 de çözülen fayda maksimizasyonu probleminin ikizidir.
Yani orada verilen harcama miktarı ile maksimize edilen fayda, burada amaç olmakta
ve aynı faydayı elde etmek için harcamanın minimum yapılması istenmektedir. Bekle-
neceği gibi iki çözüm aynı sonucu verir.

13-21 Bir üreticinin üretim fonksiyonu Q = f (K, L) dir. K ve L ye yapılan harcamalar


C = rK + wL ile verilsin. Veri bir maliyet düzeyine (C = C1 ) karşı çıktısını maksi-
mize etmek istediğini varsayarak (i) maliyet kısıtına tabi çıktı maksimizasyonunda bi-
rinci derece koşulunun çıktı kısıtına tabi maliyet minimizasyonunda elde edildiği gibi
MRTS = w/r gerektirdiğini µ yü Lagranj çarpanı olarak kullanarak gösteriniz, (ii) µ
yü ekonomik olarak yorumlayın ve Denklem 13-29 da elde edilen λ = ∂ C/∂ Q1 ile
karşılaştırın, (iii) kısıtlı çıktı maksimumu için ikinci derece koşulunun gerçekleştiği
varsayımı ile kısıtlı çıktı maksimizasyonunu şekille gösterin.
Ç ÖZÜM
(i) Çıktı maksimizasyonu ile ilgili Lagranj fonksiyonu

Z(µ , K, L) = Q + µ [C1 −C] = f (K, L) + µ [C − rK − wL]

olur. Çıktı maksimizasyonu için birinci derece koşullar


∂Z ∂Q
= − µr = 0
∂K ∂K
13-4 İlave Problemler 65

∂Z ∂Q
= − µw = 0
∂L ∂L
∂Z
= C1 − rK − wL = 0
∂µ

dir. İlk iki denklemi birbirine oranlayarak

∂ Q/∂ L −µ w
=
∂ Q/∂ K −µ r

elde ederiz. Buradan da


w
MRTS =
r
sonucu elde edilir.
(ii) Lagranj fonksiyonundan ∂ Q/∂ C1 = µ elde edilir. Ekonomik olarak µ mali-
yetlerde meydana gelen bir değişikliğin üretimde meydana getirdiği değişikliği
ölçer. Bu anlamda λ nın tersi olarak yorumlanabilir. Yani harcamanın marjinal
ürünü denebilir.
(iii) Bu çıktı maksimizasyonu grafik olarak Şekil 13.2 de gösterilmiştir.

E

Q1
Q0
Q2
C1
L̄ L

Şekil 13.2: Çözüm 13-21 için Çıktı Maksimizasyonunun Grafik Gösterimi


66 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

13-22 C = rK + wL = 2K + 8L = 64 olduğuna göre Q = f (K, L) = 4K 1/2 L1/2 i mak-


simize edin. Sonuçlarınızı Altbölüm 13-3 de Örnek 13-7 ile karşılaştırın.
Ç ÖZÜM Bu maksimizasyon için Lagranj fonksiyonu
Z(λ , K, L) = 4K 1/2 L1/2 + λ [64 − 2K − 8L]
olur. Birinci derece koşullar ise

∂Z
= 2K −1/2 L1/2 − λ 2 = 0
∂K
∂Z
= 2K 1/2 L−1/2 − λ 8 = 0
∂L
∂Z
= 64 − 2K − 8L = 0
∂λ
olur. İlk iki denklem birbirine oranlanırsa
2K −1/2 L1/2 λ2
=
2K 1/2 L−1/2 λ8
L 2
=
K 8
2
L= K
8
elde edilir. Bu sonuç üçüncü denklemde yerine konulursa
³2´
64 − 2K − 8 K=0
8
64 − 4K = 0
64
K= = 16
4
³2´ 32
L= 16 = =4
8 8
sonuçları elde edilir. Maksimum üretim düzeyi ise
Q = 4(16)1/2 (4)1/2 = 4(4)(2) = 32
olur. Altbölüm 13-3 de Örnek 13-7 de çözülen maliyet minimizasyonu problemi bu-
rada çözülen çıktı maksimizasyonu probleminin ikizidir. Orada Q = 32 için elde edilen
minimum maliyet M = 24 burada kısıt olarak kullanıldığından her iki çözüm aynı so-
nucu verir.

13-23 Tüketicinin fayda fonksiyonu U = (x1 , x2 ) = Ax1α x21−α ve bütçe kısıtı M =


P1 x1 + P2 x2 olsun. Kısıtlı U maksimumu için ikinci derece koşulunun gerçekleştiğini
varsayarak, tüketicinin x1 ve x2 için talep fonksiyonlarını bulun. Talep fonksiyonları
için,
13-4 İlave Problemler 67

(a) fiyat esnekliğini,


(b) çapraz fiyat esnekliğini,
(c) gelir esnekliklerini bulun,
Yukarıda elde edilen talep fonksiyonlarının gerçekleşmeleri ile ilgili yorum yapın.
Ç ÖZÜM Fayda maksimizasyonu için Lagranj fonksiyonu
L(λ , x1 , x2 ) = Ax1α x21−α + λ [M − P1 x1 − P2 x2 ]
olur. Bu maksimizasyon için birinci derece koşullar
∂L
= α Ax1α −1 x21−α − λ P1 = 0
∂ x1
∂L
= (1 − α )Ax1α x2−α − λ P2 = 0
∂ x1
∂L
= M − P1 x1 − P2 x2 = 0
∂λ
olarak elde edilir. İlk iki denklemi birbirine oranlayarak

α Ax1α −1 x21−α λ P1
=
(1 − α )Ax1α x2−α λ P2
α x2 P1
=
1 − α x1 P2
µ ¶µ ¶
1−α P1
x2 = x1
α P2
ifadesini elde ederiz. Bunu birinci derece koşullarının üçüncü denkleninde yerine ko-
yarsak
µ ¶µ ¶
1−α P1
M − P1 x1 − P2 x1 = 0
α P2
µ ¶
1−α
M − P1 1 + x1 = 0
α
P1
M − x1 = 0
α
sonucu elde edilir. Buradan x1 için talep fonksiyonunun
αM
x1 =
P1
olduğu açıktır. Bu sonuç kullanılarak x2 için talep fonksiyonu
µ ¶µ ¶µ ¶
1−α P1 αM (1 − α )M
x2 = =
α P2 P1 P2
olur.
68 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

(a) x1 ve x2 için fiyat esneklikleri sırasıyla


µ ¶µ ¶
dx1 P1 αM P1 αM
E11 = − =− − 2 =
dP1 x1 P1 x1 P1 x1
µ ¶µ ¶
dx2 P2 (1 − α )M P2 (1 − α )M
E22 = − =− − =
dP2 x2 P22 x2 P2 x1
olur.
(b) Çapraz fiyat esneklikleri ise
µ ¶
dx1 P2 P2
E12 = − = −(0) =0
dP2 x1 x1
µ ¶
dx2 P1 P1
E21 = − = −(0) =0
dP1 x2 x2
olarak elde dilir.
(c) Son olarak x1 ve x2 için gelir esneklikleri sırasıyla
µ ¶µ ¶
dx1 M α M αM
E1M = = =
dM x1 P1 x1 P1 x1
µ ¶µ ¶
dx2 M (1 − α ) M (1 − α )M
E2M = = =
dM x2 P2 x2 P2 x2
olarak elde edilir.
Bu talep fonksiyonları ile ilgili olarak fiyat esnekliği ile gelir esnekliğinin aynı olma-
sının ilginçliği dışında, tek önemli özellik çapraz fiyat esnekliklerinin sıfır oluşudur.
Birbirleri ile ne tamamlayıcı ne ikame olan ürünler bu özelliği taşırlar. Örneğin kaset-
çalar ve domates birbirlerini ne tamamlar ne de ikame eder. Dolayısıyla gerçek hayatta
bu tür talep fonksiyonları olasıdır.

13-24 Aşağıdaki üretim fonksiyonları için


(K/L) de nisbi değişme d(K/L)/(K/L) d(K/L) MRTS
σ= = =
MRTS de nisbi değişme d(MRTS)/MRTS dMRTS (K/L)
olarak tanımlanan ikame esnekliğini (σ ) bulun.
(i) Q = AK α Lβ
(ii) Q = γ [δ K −α + (1 − δ )L−α ]−ν /α
[İpucu: d(K/L)/d(MRTS) = 1/{d(MRTS)/d(K/L)} ]
Ç ÖZÜM Her iki üretim fonksiyonu için MRTS in aşağıdaki tanımından faydalanaca-
ğız:
∂ Q/∂ L
MRTS =
∂ Q/∂ K
13-4 İlave Problemler 69

(i) Öncelikle MRTS i bulalım


µ ¶µ ¶
∂ Q/∂ L β AK α Lβ −1 β K
MRTS = = =
∂ Q/∂ K α AK α −1 Lβ α L

Buradan

d(K/L) 1 1 α
= = =
d(MRTS) {d(MRTS)/d(K/L)} β /α β

elde edilir. Bu son ifadeden, ikame esnekliği

d(K/L) MRTS α (β /α )(K/L)


σ= = =1
dMRTS (K/L) β (K/L)

olur.
(ii) Bu üretim fonksiyonu için MRTS

(1 − δ )νγ L−α −1 [δ K −α + (1 − δ )L−α ]−(ν /α )−1


MRTS =
δ νγ K −α −1 [δ K −α + (1 − δ )L−α ]−(ν /α )−1
µ ¶µ ¶1+α
1−δ K
=
δ L

olarak elde edilir. Bu ifadeden


d(K/L) 1
=
d(MRTS) {d(MRTS)/d(K/L)}
1
=
[(1 + α )(1 − δ )/δ ](K/L)α
µ ¶µ ¶−α
δ K
=
(1 + α )(1 − δ ) L

elde edilir. Bu son ifade kullanılarak ikame esnekliği

d(K/L) MRTS
σ=
dMRTS (K/L)
µ ¶µ ¶−α µ ¶µ ¶1+α µ ¶−1
δ K 1−δ K K
=
(1 + α )(1 − δ ) L δ L L
1
=
1+α
olarak bulunur.
Bölüm 14

14-7 İlave Problemler

14-19 Eğer firmanın marjinal maliyet fonksiyonu C0 (Q) = 3Q2 − 18Q + 33 ve toplam
maliyeti çıktı 3 iken 55 ise toplam maliyet fonksiyonunu bulun.

Ç ÖZÜM
Z Z
C(Q) = C0 (Q)dQ = (3Q2 − 18Q + 33)dQ = Q3 − 9Q2 + 33Q + c

C(3) = 33 − 9(3)2 + 33(3) + c = 55 =⇒ c = 10


3 2
C(Q) = Q − 9Q + 33Q + 10

14-20 Firmanın marjinal gelir fonksiyonu R0 (Q) = 65(3 + Q)−2 ise, satılan çıktı 2
birimden 10 birime çıktığında toplam gelirdeki artış ne kadardır?

Ç ÖZÜM
Z 10 · ¸10
−65 −65 −65 −325 845 520
65(3 + Q)−2 dQ = = − = + = =8
2 (3 + Q) 2 3 + 10 3 + 2 65 65 65
Toplam gelirdeki artış 8 birimdir.

14-21 Bir ülkenin marjinal ithal meyli M 0 (Y ) = 0.13 ve gelir 0 olduğunda M = 26 ise
ithalat fonksiyonu M(Y ) yi bulun.

Ç ÖZÜM
Z Z
M(Y ) = M 0 (Y )dY = 0.13dY = 0.13Y + c
M(0) = 0.13(0) + c = 26 =⇒ c = 26
72 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

M(Y ) = 0.13Y + 26

14-22 Bir ülkenin marjinal tüketim meyli C0 (Y ) = 4800(2 + Y )−3 ve toplam tüketim
harcaması gelir 0 olduğunda 400 ise, tüketim fonksiyonu C(Y ) yi bulunuz?

Ç ÖZÜM
Z Z
C(Y ) = C0 (Y )dY = 4800(2 +Y )−3 dY = −2400(2 +Y )−2 + c

C(0) = −2400(2 + 0)−2 + c = 400 =⇒ c = 1000


−2
C(Y ) = −2400(2 +Y ) + 1000

14-23 Tanım gereği net yatırım oranı (I), kapital oluşum oranına K 0 (t) = dK/dt öz-
deştir. Burada, K kapital stoku ve t zamandır. Bu tanım veri ve net I oranının da
I(t) = 10t 1/5 ile verildiğini varsayarak, t = 0 ile t = 32 arasındaki dönemde kapital
oluşumunu bulun.

Ç ÖZÜM
Z 32 · ¸32
1/5 50 6/5 50 50 1600
10t dt = t = (32)6/5 − (0)6/5 =
0 6 0 6 6 3

14-24 Belirli bir mal için piyasa talep ve arz fonksiyonları P = 75(1 + Q)−2 ve P =
2 + Q2 /16 dır. Birim piyasa fiyatı 3 ise, tüketici ve üretici artıklarını hesaplayıp, şekil
üstünde gösterin.

Ç ÖZÜM Talep fonksiyonu P = 75(1 + Q)−2 iken denge fiyatı 3 olduğunda denge
miktarı

75(1 + Q)−2 = 3
(1 + Q)2 = 25
Q=4 (pozitif çözümü alarak, diğer çözüm Q = −6 dır)

olur. Tüketicinin ödediği toplam bedel PQ = (3)(4) = 12 birimdir. Buradan tüketici


artığı (CS)
Z 4 £ ¤4
CS = 75(1 + Q)−2 dQ − 12 = −75(1 + Q)−1 0 − 12
h0 i
= −75 (1 + 4)−1 + 75(1 + 0)−1 − 12 = 48
14-7 İlave Problemler 73

olarak bulunur. Arz fonksiyonu P = 2 + Q2 /16 iken denge fiyatı 3 olduğunda denge
miktarı

2 + Q2 /16 = 3
Q2 = 16
Q=4

olur. Üreticinin elde ettiği toplam bedel PQ = (3)(4) = 12 birimdir. Buradan üretici
artığı (PS)
Z 4h · ¸4
Q2 i Q3
PS = 12 − 2+ dQ = 12 − 2Q +
0 16 48 0
·µ 3
¶ µ ¶¸
(4) (0)3 8
= 12 − 2(4) + − 2(0) + =
48 48 3
olarak bulunur. Tüketici ve üretici artıkları grafik olarak Şekil 14.1 de gösterilmiştir.

75

CS = 48

P = 2 + Q2 /16
PS = 8/3

3
P = 75(1 + Q)−2
2
4 Q

Şekil 14.1: Çözüm 14-24 için Tüketici ve Üretici Artıklarının Grafik Gösterimi

14-25 Eğer emek gücü yıllık %4 ile sürekli artıyorsa, emek gücünün kaç yılda ikiye
katlanacağını bulun. (ln 2 = 0.6931)
74 Matematiksel İktisatta Temel Yöntemler

Ç ÖZÜM t yılındaki emek gücü Lt = L0 ert şeklinde yazılabilir. Burada r = 0.04 oldu-
ğundan 2L0 = L0 e0.04t ifadesinin her iki tarafını L0 a böler doğal logaritmasını alırsak,
emek gücünün ikiye katlanması için gerekli yıl sayısı

ln 2 = 0.04t ln e
0.6931 = 0.04t
t∼= 17.33 yıl

olarak hesaplanır.

14-26 Eğer 10 yıldır sürekli %10 oranında aşınan makina stokunun değeri £100000
ise, makina stokunun ilk değeri nedir?
Ç ÖZÜM Makine stokunun t yılındaki değeri %10 aşıma oranında Kt = K0 e−0.1t ile
gösterilebilir, bugünkü değeri £100000 olan makinenin ilk değerini

100000 = K0 e−0.1(10) = K0 e−1


K0 = e(100000) ∼
= 271828.18

olarak bulunur.

14-27 100 yıllık sürede toplam £148410 elde edilecekse, %5 ile iskonto edilen bu
toplamın şimdiki değeri nedir? (e5 = 148.41)
Ç ÖZÜM Değerleri sürekli indirgeme formülünde yerine koyarsak

148410 = Ke0.05(100) = Ke5


148410 148410
K= = = 1000
e5 148.41
elde edilir.

14-28 Sürekli olmayan bileşik faiz formülü Vt = V0 (1 + i)t nin nasıl Vt = V0 ewt ye
dönüştüğünü anlatın.
Ç ÖZÜM Faiz oranının yılda n kez hesaplandığını varsayarak Vt = V0 (1 + i)t ifadesi
³ i ´tn
Vt = V0 1 +
n
şeklinde yazılabilir. m = n/i tanımını kullanarak yukarıdaki ifade
h³ i ´n/i iit
Vt = V0 1+
n
h³ 1 ´m iit
= V0 1 +
m
14-7 İlave Problemler 75

şeklinde yazılabilir.
³ 1 ´m
lim 1 + =e
m→∞ m
olduğundan, faiz oranının hesaplandığı sıklığı sonsuza gönderirsek (n → ∞) m de son-
suza gider (m → ∞), m → ∞ iken
Vt = V0 ewt
elde edilir. Burada w = i olarak alınmıştır, ancak artık w nin sürekli faiz oranı olduğunu
unutmamak gerekir. Bu nedenle sürekli faiz oranını i yerine w ile göstermek daha doğru
olur.

14-29 Firmanın marjinal maliyet fonksiyonu C0 (Q) = 7.5e0.15Q ve sabit maliyeti 80


ise, toplam maliyet fonksiyonu C(Q) yu bulun.
Ç ÖZÜM
Z Z Z Z
du
C(Q) = C0 (Q)dQ = 7.5e0.15Q dQ = 7.5eu
= 50 eu du = 50e0.15Q + c
0.15
Burada u = 0.15Q nun dQ = du/0.15 ifadesini vermesinden yararlanılmıştır. Sabit
maliyetlerin 80 olması üretim miktarı sıfır iken maliyetlerin 80 birim olması anlamına
gelir. Q = 0 iken C = 80 ise
C(0) = 50e0.15(0) + c = 80
c = 30
bulunur. Buradan, toplam maliyet fonksiyonu
C(Q) = 50e0.15Q + 30
olarak bulunur.

14-30 Marjinal tüketim meyli gelirin fonksiyonu (C0 (Y ) = 125e−0.5Y ) ise ve gelir 0
olduğunda toplam tüketim harcaması 50 ise, C(Y ) fonksiyonunu bulunuz.
Ç ÖZÜM
Z Z Z
0 −0.5Y du
C(Y ) = C (Y )dY = 125e dY = −125eu
Z
0.5
= −250 eu du

= −250e−0.5Y + c
Burada u = −0.5Y ifadesinin dY = −du/0.5 anlamına gelmesinden yararlanılmıştır.
Gelir sıfır olduğunda tüketim harcaması 50 ise, C(0) = −250e−0.5(0) + c = 50 ifadesin-
den c = 300 bulunur ve toplam tüketim fonksiyonu
C(Y ) = −250e−0.5Y + 300
olarak elde edilir.

You might also like