VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -1-

Zeki
Tâhir
BİRİNCİ BÖLÜM

I. TOPLUMSAL HAYATI DÜZENLEYEN KURALLAR

Toplumda, bireyin hareketlerini denetleyen kural ve yasaklar dizisi vardır. yazılı ve yazısızdır bunlar. Bireyin, bu
kurallara uymaması, beraberinde cezalandırmayı getirir ki, müeyyide ( yaptırım ) denilir.
A. TOPLUMSAL KURALLARIN ÖZELLİKLERİ
• Dokunulmaz (dogmatik) olmayıp ihtiyaca göre değişirler.
• Bireyin iradesi üzerinde olup yaptırım gücüne sahiptirler.
• Toplumsal düzeni sağlamayı amaçlarlar.
B. TOPLUMSAL HAYATI DÜZENLEYEN KURALLAR
• Din kuralları : Yaptırım gücü genelde maddî değil manevîdir.
• Ahlâk kuralları : Yaptırım gücü manevîdir.
• Örf ve âdetler ( gelenek-görenek ) : Yaptırım gücü manevîdir. Zaman içinde en çok değişimi bu
kural gösterir.
• Hukuk kuralları : Yazılıdır ve maddî yaptırım gücüne sahiptir. Burada toplumun
oto kontrolü yoktur.
Artık devlet devreye girmiştir.
II. DEVLET ve DEMOKRASİ
Devlet, sınırları belli olan bir ülkede örgütlenmiş halk demektir. Devlet gücü üzerinde güç bulunamaz. Devletin
var olmasını sağlayan
temel ögeler, bağımsız ve sınırları belli bir ülke, egemen ve örgütlü toplumdur.
Bir ülkede yaşayan, ortak tarih ve kültürel değerlere sahip ve birlikte yaşama amacı taşıyan insan topluluğuna
millet denilir.
Egemenlik, emretme ve yönetme gücünü kullanarak bağımsız yaşamayı ifade eder. Egemenlik, ülkelerin
gelişmişlik düzeyi ve kültürel özelliklerine göre, toplumlarda, ulusa, krala, dîni lider veya bir zümreye ait olabilir.
Türkiye’de kabûl edilmiş egemenlik şekli olan cumhuriyette, yönetim hakkı millete aittir. Atatürk’ün, “Egemenlik
kayıtsız-şartsız milletindir” sözüyle anlamlanmaktadır.
A. DEVLET ŞEKİLLERİ
Bir devlet, aynı anda birden fazla devlet şeklini bünyesinde barındırabilir;
• Üniter Devlet : Devlet sınırları içinde aynı hukuk kurallarının geçerli olduğu, tek bir siyasî otoritenin
egemenliği elinde tuttuğu yönetim şeklidir. Türkiye Cumhuriyeti üniter
devlettir.
• Federal devlet : Devletlerin bir araya gelmesinden oluşan ve her bir devlette farklı hukuk
kurallarının uygulandığı yönetim şeklidir. Federal devletler, iç işlerinde serbest, dış
işlerinde merkezî devlete bağlıdırlar.
• Otokratik Devlet : Yasama – yürütme - yargı yetkileri tek organda toplanır. Tek kişinin
egemenliğine dayanıyorsa Monarşi, zümrenin egemenliğine dayanıyorsa Oligarşi
adını alır.
• Teokratik Devlet : Devlet yönetiminde din kuralları etkindir. Devlet otoritesi, gücünü dinî
kaynaklardan alır. Devlet, dinî inanç ve ibâdetlere doğrudan müdahildir.
• Kapitalist Devlet : Üretim araçlarının halka ait olması benimsenmiştir.
• Sosyalist Devlet : Üretim araçlarında devlet mülkiyeti benimsenmiştir.
• Lâik Devlet : Din ve devlet işlerinin birbirinden ayrı olduğu yönetim şeklidir. Resmî bir
devlet dini yoktur. Kişiye, istediği dine inanabilme ve vicdan özgürlüğü
tanınmıştır.
B. DEMOKRASİ
Demokrasi, toplumun kendi kendini yönetmesi anlamına gelmektedir. Halk iradesi esas olup, halk, yöneticilerini
seçimle belirler. Ancak, demokrasi, sadece yönetenlerin seçimle belirlenmesiyle gerçekleşmez; tam demokrasilerde yeterli
hak ve özgürlüklerin tanınmış olması da gereklidir. Dolayısıyla, demokrasi ve insan hakları kavramları birbirleriyle
yakından ilgilidir.
Demokratik hukuk devleti aşağıdaki koşulları taşımak zorundadır:
• İnsan haklarına saygılı ve hürriyetçi demokrasi anlayışı olur ( özgürlük ).
• Siyasî sistemdeki temel siyasî karar organları, genel oya dayanan serbest seçimlerle oluşur ( millî
egemenlik ).
• İktidar yarışması eşit şartlarda yürütülür ( çoğulculuk ).
• Bütün vatandaşların temel hak ve hürriyetleri tanınarak, hukukî güvence altına alınır ( eşitlik ).
• Yürütme ve yasama işlemlerinde yargı denetimi vardır.
• Hiç kimse kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka mahkeme önüne çıkartılamaz ( Kanunî Hâkim
Teminatı ).
• Yargı bağımsızdır.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -2-
• Kuvvetler Ayrılığı İlkesi geçerlidir.
Demokrasilerin dayandığı temel ilkeler şunlardır:
• Millî egemenlik : Devleti yönetme gücünün millete ait olması demektir.
• Özgürlük : Bireyin, başkalarına zarar vermeden davranışlarında özgür olmasını ifade eden ve
doğuştan sahip olunan bir haktır.
• Eşitlik : Her bireyin yasalar önünde eşit olmasını ifade eder.
• Çoğulculuk : Farklı görüş, anlayış ve tutuma saygılı olmayı anlatır. Demokrasilerde çok sesliliğin
olması şarttır ve bu ancak çok partili siyasî düzenle mümkündür.
Demokrasi uygulama biçimine göre üçe ayrılır:
• Doğrudan demokrasi : Halkın tamamının, alınan kararlara katılması demektir. Nüfusun az
olduğu İlk Çağ Ege şehir (site) devletlerinde uygulanmıştır. Günümüzde
uygulanamaz.
• Yarı doğrudan demokrasi : Seçimle iş başına gelmiş meclis ve yöneticiler varsa da, bazı kararlar,
seçmenlerin doğrudan katılımıyla alınır. Anayasa kabûl veya değişikliği için
halk oyuna gidilmesi bir ölçüde yarı doğrudan demeokrasi anlamına gelir.
• Temsilî demokrasi : Halkın seçtiği temsilcilerin, halk adına karar alması demektir.Türkiye
Cumhuriyeti bu sistemle yönetilir.

İKİNCİ BÖLÜM

I. TÜRKİYE’DE ANAYASANIN TARİHÎ GELİŞİMİ

• Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetim biçimi mutlak monarşi olup,Yavuz Sultan Selim’in halîfeliği
almasından sonra,teokratik yapı
da kazanmıştır.
• İlk anayasal gelişme, 1808 Sened-i İttifak ’ tır (II. Mahmut, Rumeli Âyanları ile imzalamıştır.
İngiltere’deki Magna Carta ‘ya benzer). Ancak, II. Mahmut Hukukun Üstünlüğü İlkesi’ni kabûl etmiş
değildir. Mutlak otorite yine kendisidir.
• Anayasal gelişimin ikinci adımı, Abdülmecit’in Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa’ya hazırlatıp ilan ettiği
1839 Tanzimat Fermanı’dır. Hukukun Üstünlüğü İlkesi ilk kez kabûl edilmiştir.
• Üçüncüsü, 1856 Islahat Fermanı ‘ dır. Din farkı gözetilmeksizin bütün vatandaşlar eşit haklara sahip
olmuşlardır. Tanzimat Fermanı’nı pekiştirici niteliktedir. Azınlıkların il genel meclislerine üye
olabilmeleri ve azınlık okulları açılması gibi hükümler içerdiği için, Osmanlı Devleti’nin dağılmasını
hızlandırmıştır. Öte yandan, Müslüman halkın memnuniyetsizliğini arttırmıştır.
• 1876 ‘da, Türk tarihindeki ilk anayasa uygulamaya konulmuş, Osmanlı Devleti’ nde Meşrûtiyet Dönemi
başlamıştır. Anayasa, en temel yasadır. Ana işlevi, halk ile devlet arasındaki ilişkiyi düzenlemektir.
• Anayasa, yasaların kaynağıdır. Yasalar, anayasaya aykırı olamaz.
• Anayasanın, değiştirilme veya kaldırılması yasalara göre daha zordur. Yasa, TBMM’de kabûl
edilirken, anayasanın kabûl edilmesi halk oylaması (referandum) ile olur. Bu şekildeki anayasalara
“Sert Anayasa” denilir. Kabûl edilmesi yasalarla aynı prosedüre sahip anayasaya da “Yumuşak Anayasa”
denilmektedir.
• Anayasa, konuları genel hatlarıyla düzenlerken, yasa ayrıntıları düzenler.
• Zamanla ihtiyaca cevap vermeyen anayasalarda, değişikliğe gidilir veya yeni anayasa hazırlanır.
Türkiye’de, 1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982 yıllarında yeni anayasalar yürürlüğe girmiştir.
A. 1876 ANAYASASI ( KANÛN-I ESÂSÎ ) Hükümet Sistemi: Meşrûtî Monarşi (yasama ve yürütme
organları, yürütmede toplanır)
• Türk tarihindeki ilk anayasadır. I. Meşrutiyet Dönemi’ni başlatmıştır. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i
Âyan adı verilen iki meclisten oluşan Meclis-i Umûmî kurulmuştur. Fakat, meşrûtî monarşi tam
olarak oluşmamıştır. Yasama görevi Âyan Meclisi ve Meclis-i Mebusan’a verilmiştir. Âyan Meclisi’nin
üyeleri padişah tarafından ölünceye kadar tayin edilebilecektir. Mebusan Meclisi’nin üyeleri 4 yılda bir
yapılan seçimle her elli bin Osmanlı erkeğinin seçeceği milletvekillerinden oluşacaktır. Yürütme yetkisi,
padişahın başında bulunduğu Heyet-i Vükela’ya (Bakanlar Kurulu) bırakılmıştır. Yasa teklifini sadece
Heyet-i Vükela yapabilecektir. Heyet-i Vükela’nın başkan ve bakanlarını padişah seçecek ve azledecektir.
Padişah, devlet güvenliğini bozduğu gerekçesiyle polis araştırması yaptırabilecek ve suçlu görülen kişileri
sürgüne gönderebilecektir.
• 1877–1878 Osmanlı–Rus Savaşı’nı bahane eden II. Abdülhamit tarafından 1878 ‘de yürürlükten
kaldırılmış, böylece, I. Meşrûtîyet Dönemi son bularak “İstibdat Dönemi” başlamıştır.
• yılında yeniden yürürlüğe girmiş (II.Meşrutiyet), bu kez, gerçek anlamda meşrutî monarşi anayasası
hâline getirilerek, Mebusan Meclisi’ nin yetkileri genişletilmiştir.
B. 1921 ANAYASASI (TEŞKİLÂT-I ESÂSÎYE) Hükümet Sistemi: Meclis Hükümeti(yasama ve yürütme
organları,yasamada toplanır)
• Meclis Hükümeti sistemi benimsenmiştir. Devlet başkanı yoktur. Çünkü, henüz devletin rejimi
kurulmamıştır.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -3-
• Millî egemenlik ilkesi kabul edilmiştir.
• Kuvvetler birliği ilkesi kabul edilmiştir.
• Tek yumuşak anayasamızdır (kabûl edilme veya değiştirilmesi yasalarla aynı prosedüre tâbi anayasa).
C. 1924 ANAYASASI Hükûmet Sistemi: Karma Sistem, Kabine Sistemi (yasama ve yürütme
organları yasamada toplanır)
• Karma Hükûmet sistemi, Meclis Hükûmeti sisteminden Parlamenter Hükûmet sistemine geçiş
arasındaki süreç demektir.
• Çoğunlukçu demokrasi anlayışı benimsenmiştir [ oy çokluğu ilkesinin geçerli olması (“Çoğulculuk” la
karıştırmayalım) ].
• 1928’ de, “Devletin dini İslâmdır” hükmü çıkartılmıştır.
• 1930’ da kadınlar, yerel seçimlerde seçme, 1934’de genel seçimlerde seçme - seçilme hakkını almışlardır.
• 1931’ de seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkartılmıştır.
• 1937’ de, Altı İlke Anayasa’ya girmiştir; dolayısıyla Lâiklik de…
• 1946’ dan itibâren çok partili siyâsî hayata geçilmiş ( işte bu çoğulculuk ), tek dereceli seçim sistemi
benimsenmiştir.
Ç. 1961 ANAYASASI Hükûmet Sistemi: Parlamenter Sistem, Kabine Sistemi
• Yasama yetkisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu tarafından bölüşülmüştür.
• Temel hak ve özgürlüklerin en ayrıntılı biçimde düzenlendiği anayasadır.
• “Sosyal Hukuk Devleti” ilkesi ilk kez bu anayasada yer almıştır.
• Anayasa Mahkemesi kurularak;
• Anayasanın üstünlüğü ilkesi,
• Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi kabûl edilmiştir.
• 1971 ve 1973 yıllarında, şu düzenlemeler yapılmıştır:
• Bakanlar Kurulu’na Kanun Hükmünde Kararname çıkarma yetkisi verilmiş,
• Üniversite özerkliği azaltılmış,
• TRT’nin özerkliği kaldırılmış,
• Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ve Devlet Güvenlik Mahkemesi kurularak yargı denetimine
sınırlama getirilmiştir
( DGM’ ler 2004’ de kaldırılmış, yerlerini, Ağır Ceza Mahkemeleri almıştır ).

D. 1982 ANAYASASI Hükümet Sistemi: Parlamenter sistem, Kabine Sistemi

• Kazuistik (her şeyi kuralla çözme yöntemi, ayrıntıcı) bir anayasadır.
• En “sert” anayasamızdır (değiştirilmesi özel kurallara bağlı).
• Yürütme organı güçlendirilmiştir.
• Siyâsî kararlar almadaki zorlukları giderici hükümler getirmiştir; şunlardır:
• Cumhurbaşkanının TBMM seçimlerini yenileme yetkisi vardır.
• Cumhurbaşkanı dördüncü tur sonunda da seçilemezse genel seçimler yenilenir.
• Toplantı yeter sayısı, üye tamsayısının en az üçte biri; karar yeter sayısı, katılanların salt
çoğunluğudur ( bu çoğunluk üye sayısının ¼’ünden bir fazla olmak zorundadır ).
• Siyasî parti grupları en az 20 milletvekilinden oluşur.
• 1995’ de Anayasada değişiklikler yapılmıştır:
• 12 Eylül 1980 askeri darbesini öven cümleler çıkartılmıştır.
• Seçme ve siyasî partilere üye olma yaşı 18’ e inmiştir.
• Sendikaların siyaset yapma yasağı kalkmıştır
• Milletvekili sayısı 550’ ye çıkartılmıştır.
• Kamu çalışanlarının sendika kurmalarına izin verilmiştir! (Grev hakkı olmayan sendika!).

II. 1961 ve 1982 ANAYASALARININ KARŞILAŞTIRILMASI

A. BENZERLİKLER
• İki anayasa da, askerî müdahale sonrasında hazırlanmıştır.
• İki anayasada da, bir kanadı sivil, bir kanadı askerî kesim oluşturmuştur:
Askerî Kanat Sivil Kanat
1961: Millî Birlik Komitesi Temsilciler Meclisi
1982: Millî Güvenlik Konseyi Danışma Meclisi
• İki anayasa da halk oyuna sunularak kabûl edilmiştir (1961: %61, 1982: %91 “EVET” oyuyla).
• Sivil kanadın bakanlar kurulu kurma ve düşürme yetkisi yoktur.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -4-
• Sivil kanat, seçim değil, atamayla gelmiştir.
B. FARKLILIKLAR
• 1961 Anayasası’nın aksine, 1982 Anayasası’nın halk oylamasında anayasanın kabûlü cumhurbaşkanı
seçimiyle birleştirilmiştir (Millî Güvenlik Konseyi Başkanı Kenan Evren 7. Cumhurbaşkanı olmuştur ).
• 1982 Anayasası daha kazuistik ve daha serttir.
• 1961 Anayasası, 1982 Anayasası’na kıyasla, daha fazla temel hak ve özgürlüklere yer vermiştir.
• 1982 Anayasası’nda otorite (devlet) - özgürlük dengesinde otoritenin ağırlığı artmıştır.

III. 1982 ANAYASASI ve DEMOKRASİ

A.TEMEL HÜKÜMLER
• Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir ( madde 1 )
• Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına saygılı, Atatürk Milliyetçiliğine bağlı, demokratik, lâik ve sosyal bir
hukuk devletidir
( Madde2 )
• Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı kanunda
belirtilen beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Millî marşı İstiklâl Marşı’dır. Başkenti Ankara’dır ( Madde 3 )
• Bu maddeler değiştirilemez ve değiştirilmeleri teklif edilemez ( Madde 4 )

B. DEVLETİN TEMEL AMAÇ ve GÖREVLERİ

• Kişinin temel hak ve özgürlüklerini, sosyal ve hukuk devleti anlayışına aykırı olan her türlü kısıtlamaya
karşı korumak.
• İnsanların maddî ve manevî gelişmesinin önünü açmak.
• Toplumun rahat, huzur ve sükûnunu sağlamak.
• Türk Milletinin bağımsızlığını ve ülkenin bölünmez bütünlüğünü korumak.
• Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, devletin görevleri olarak Anayasa’nın 5. Maddesi’nde yerini
bulmaktadır ( “Türk Milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve
demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak, kişinin temel hak
ve hürriyetlerini sınırlayan siyasal sosyal ve ekonomik engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî
varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır” ).

C.KİŞİ TEMEL HAK ve ÖDEVLERİ

• “Herkes, kişiliğine bağlı , dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Temel
hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını ihtiva
eder. Temel hak ve hürriyetler ancak kötüye kullanıldığında ve olağanüstü durumlarda sınırlanabilir veya
durdurulabilir” ( Madde 12 ).
• Herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Kimseye işkence ve
eziyet yapılamaz ( Madde 17 ).
• Hiç kimse zorla çalıştırılamaz ( Madde 18 ).
• Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir ( Madde 19 ).
• Kimsenin özel ve aile hayatının gizliliğine, konutuna dokunulamaz ( Madde 20-21 ).
• Herkes, haberleşme, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir ( Madde 22-23 ).
• Herkes, vicdan, dini inanç, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir ( 24-26 ).
• Basın ve yayın yoluyla görüşler özgürce açıklanabilir. Basın özgürdür ve sansür edilemez. Herkes dernek
kurma, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme ve mülkiyet edinme hakkına sahiptir ( Madde 28-35 ).

Ç.DOKUNULAMAZ HAKLAR
• Yaşama hakkı.
• Karar verilmedikçe kimse suçlu sayılamaz.
• Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez.
• Kimse, din, vicdan, düşünce açıklamasına zorlanamaz.
• Kişinin maddi ve manevi bütünlüğüne dokunulamaz.

D.SOSYAL ve EKONOMİK HAKLAR

• Eğitim ve öğretim hakkı. İlköğretim bütün vatandaşlar için zorunludur ve devlet okullarında parasızdır.
• Sosyal güvenlik hakkı.
• Ailenin korunması.
• Çalışma ve sözleşme özgürlüğü.
• Sendika kurma ve grev hakkı.

E.SİYASÎ HAK ve ÖDEVLER

• Vatan hizmeti.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -5-
• Türk vatandaşlığı.
• Dilekçe hakkı.
• Seçme ve seçilme hakkı.
• Vergi ödevi.
• Kamu hizmetlerine girme hakkı.

F. SEÇİMLERİN BAĞLI OLDUĞU İLKELER

• Bütün vatandaşlar hiç bir ayrım ve sınırlama olmadan oy hakkına sahiptir (genel oy).
• Her seçmen tek oya sahiptir (eşit oy).
• Oy gizli kullanılır, dökümü açık sayım şeklindedir.
• Seçimler yargı organlarının yönetim ve denetiminde yapılır (Yüksek Seçim Kurulu).

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
I. YASAMA – YÜRÜTME – YARGI FONKSİYONLARI
T.C. Devleti’nin üç temel yetkisi vardır: Yasama, Yürütme, Yargı. Bu üç kuvvet birbirinden bağımsızdır. Gerçek
demokrasinin gereği de budur. Özellikle yargının bağımsız olması zorunluluktur. Buna, Kuvvetler Ayrılığı, tersi duruma,
birliği adı verilir.
• Yasama yetkisi : Düzeni sağlamak amacıyla kanun koyma gücüdür. Bu yetkiyi, Türk milleti adına
TBMM kullanır. Başka hiç bir kurum ve kişiye devredilemez.
• Yürütme yetkisi : Yasalarla konulan hukuk kurallarını uygulama makamıdır. Diğer adı
“İdare”dir. Ancak, kimi zaman hukuk kuralları koyan faaliyetlerde de bulunur (Tüzük,
Yönetmelik, Kanun Hükmünde Kararname). Yürütme yetkisi, Cumhurbaşkanı ve
Bakanlar Kurulu’na verilmiştir.
• Yargı yetkisi : Türk Milleti, dolayısıyla TBMM adına bağımsız mahkemelere aittir.

A. YASAMA ( TBMM )
TBMM, genel oyla seçilen 550 milletvekilinden oluşur. Seçimler, yargı organının denetimindedir. Bu organ,
Yüksek Seçim Kurulu’dur. Kararları kesindir, itiraz edilemez. 7 asıl 4 yedek üyeden oluşur (üyeleri Yargıtay ve Danıştay
üyeleri arasından seçilir). Seçimler, 5 yılda bir yapılır (savaş durumunda TBMM seçimleri 1 yıl erteleyebilir). Bu süre
dolmadan da genel seçimler yenilenebilir; şöyle ki:
• TBMM, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
• Cumhurbaşkanının, dördüncü turda da seçilememesi durumunda meclis fesholur ve 3 ay içinde
yeni seçim yapılır.
• Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı’na danışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Cumhurbaşkanının bu kararı alabilmesi için :
• Bakanlar Kurulu’nun güvenoyu alamaması (bkz. 1982 Anayasası Madde 110),
• Bakanlar Kurulu’nun gensoru sonucu düşürülmesinden sonra geçen 45 günlük
sürede yeni Bakanlar Kurulu kurulamaması,
• Yeni seçilen TBMM’ de Başkanlık Divanı’nın seçiminden sonra, 45 gün içinde
Bakanlar Kurulu’nun kurulamaması gereklidir.
TBMM üyelerinin %5’ i boşalırsa ara seçime gidilir; ara seçim :
• Her seçim döneminde bir kez yapılabilir.
• Genel seçimin üzerinden 30 ay geçmedikçe ve genel seçimlere 1 yıl kala yapılamaz.
• Bir ilde hiç üye kalmamışsa boşalmayı izleyen doksan günden sonraki ilk Pazar günü ara seçim
yapılır(Siirt milletvekilleri istifa etmiş, Recep Tayip Erdoğan milletvekili seçilmiştir).
1- Başkanlık Divanı:
• TBMM’ni Başkanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından seçilen Meclis Başkanı, Başkan vekilleri, Kâtip üyeler,
ve İdare amirlerinden oluşur.
• Siyasî parti grupları Başkanlık için aday gösteremezler.
• Başkanlık Divanı için, bir yasama döneminde iki seçim yapılır. İlk seçilenlerin görev süresi iki, ikinci devre
için seçilenlerin üç yıldır.
• Başkan adayları, meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandığı günden itibaren beş gün içinde, geçici Başkanlık
Divanı’na başvurur . Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üye tam sayısının üçte iki ve üçüncü
oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu
oylamada en çok oyu alan iki aday için dördüncü oylama yapılır. Dördüncü oylamada en çok oyu alan üye
Başkan seçilir. Başkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren beş gün içinde tamamlanır.

• Başkan seçilene kadar en yaşlı üye geçici başkanlık yapar. Meclis Başkan vekilleri, Kâtip üyeler ve İdare
amirlerinin seçilme usulleri Meclis İç Tüzüğü ile belirlenir.
2- Milletvekili seçilme şartları:
• Türk vatandaşı olmak.
• 25 yaşını doldurmak (2006).
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -6-
• En az ilkokul mezunu olmak.
• Askerlik yapmış olmak.
• Taksirli suçlar hariç toplam 1 yıldan fazla ağır hapis cezası almamış olmak (taksirli suç, kasıtlı olmayan fiildir;
trafik kazası vb.)
• Yüz kızartıcı suç işlememiş olmak.
• Kamu görevlileri için görevlerinden istifa etmiş olmak.
3- TBMM’nin görev ve yetkileri:
• Kanun koymak, değiştirmek, kaldırmak.
• Bakanlar Kurulu’na, Kanun Hükmünde Kararname çıkarma yetkisi vermek.
• Bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabûl etmek ( Cumhurbaşkanı sadece bütçe kanununu
veto edemez. TBMM Bütçe Komisyonu 40 kişiden oluşur. Üyelerin 25’i iktidar, 15‘i muhalefete mensuptur).
• Para basılmasına karar vermek ( paradan sıfır atılmasına da).
• Savaş hali ilanı, savaş ilanı ve silahlı kuvvet kullanılmasına karar vermek ( Cumhurbaşkanı ile birlikte ).
• Genel ve özel af ilanına karar vermek.
• Cumhurbaşkanı ve TBMM Başkanlık Divanı’nı seçmek.
• İç Tüzüğü hazırlamak veya değiştirmek.
• Milletlerarası anlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak ( bu anlaşmalar kanun niteliğindedir; itiraz
edilemez ).
3- TBMM’nin bilgi edinme ve denetim yolları:
• Soru : TBMM üyesinin, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere başbakan veya
bakanlardan bilgi istemesidir.
• Genel Görüşme : Toplumu ilgilendiren bir kanunun TBMM genel kurulunda görüşülmesidir.
• Meclis Soruşturması : Başbakan veya Bakanların cezai sorumluluklarının araştırılmasıdır. TBMM
üye tam sayısının en az 1/10’unun Başkanlık Divanı’na vereceği önerge ile soruşturma açılması
istenebilir.Meclis bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve gizli oyla karara bağlar. Soruşturma açılmasına
karar verilmesi durumunda, Meclisteki siyasî partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üye
sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak
on beş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten raporunu
iki ay içinde Meclise sunar. Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylık yeni ve
kesin bir süre verilir. Bu süre içinde raporun meclis Başkanlığı’na sunulması zorunludur. Rapor, Başkanlığa
verildiği tarihten itibaren on gün içinde üyelere dağıtılır. Dağıtımdan itibaren on gün içinde görüşülür. Bir
bakan, bakanlar veya Bakanlar Kurulu’nun Yüce Divan’a sevk kararı, üye tam sayısının salt çoğunluğunun
gizli oyuyla alınabilir. Başbakanın Yüce Divan (Anayasa Mahkemesi)’ a sevki durumunda hükümet istifa
etmiş sayılır. Cumhurbaşkanının atayacağı bir başbakan, 45 gün içinde hükümeti kurmak ve ardından
güvenoyu almak zorundadır.
• Meclis Araştırması : Belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemedir.
• Gensoru : Hükümet veya bir bakanın siyasî sorgulamasıdır. Gensoru önergesi, bir siyasî parti
grubu adına veya en az 20 milletvekili tarafından verilebilir. Bakanlar Kurulu veya
bir bakanın düşürülebilmesi, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile olur.
Oylamada yalnız güvensizlik oyları sayılır.
NOT :
• TBMM, bir yasama yılında en çok 3 ay tatil yapabilir.
• TBMM, Ekim ayının ilk günü Cumhurbaşkanının açış konuşmasıyla çalışmalarına başlar.
• Kanun teklif etmeye, sadece Bakanlar Kurulu ve Milletvekilleri yetkilidir ( Bakanlar Kurulu: Kanun tasarısı.
Milletvekilleri: Kanun teklif i).
• TBMM tarafından kabûl edilen kanunları Cumhurbaşkanı 15 gün içerisinde yayınlar. Yayınlanmasını uygun
bulmadığı kanunları tekrar görüşülmek üzere TBMM’ye iade eder (veto). TBMM kanunu aynen gönderirse,
Cumhurbaşkanı yayınlamak zorundadır.Ardından 60 gün içerisinde Anayasa Mahkemesi’ne kanunun iptali
için başvuru hakkı vardır.
• Kanun çıkabilmesi için, üye tam sayısının en az 1/3’ ü oturumda bulunmalıdır (toplantı yeter sayısı).
Toplantıya katılanların salt çoğunluğu karar yeter sayısıdır. Karar yeter sayısı, üye tamsayısının ¼ nün bir
fazlasından az olamaz.
• Milletvekili, meclis çalışmalarına özürsüz olarak bir ay içerisinde toplam beş gün katılmazsa üyeliği düşer.
Yasama dokunulmazlığı veya üyeliği kaldırılan milletvekili, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten
başlayarak 7 gün içinde Anayasa Mahkemesi’ne başvurur. Anayasa Mahkemesi de 15 gün içinde kesin karara
bağlar.
• Anayasanın değiştirilmesi, TBMM üye tam sayısının en az 1/3 ü tarafından yazıyla teklif edilir. Teklifin kabûlü,
Meclis üye tam sayısının 3/5 çoğunluğu ile gerçekleşir. Ayrıntı için bkz. Madde 175.

B. YÜRÜTME ( BAKANLAR KURULU – CUMHURBAŞKANI )

1-Bakanlar Kurulu
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -7-
• Bakanlar Kurulu, Başbakan ve bakanlardan oluşur. Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri,
yetkileri ve örgütlenmesi kanunla olur.
• TBMM üyeleri arasından Çoğunluk İlkesi gereği TBMM’ye en fazla üyeyi sokmuş partinin genel başkanı
Başbakan olarak Cumhurbaşkanınca atanır. Ancak bu bir zorunluluk değildir. Azınlıktaki bir parti genel
başkanını da atayabilir. Başbakan, 45 gün içinde hükümeti kurmak zorundadır. Bakanlar başbakan
tarafından seçilir, Cumhurbaşkanınca atanır. Liste TBMM’ye sunulur. Tatilde ise, toplantıya çağırılır.
Hükümetin programı, kuruluşundan en geç bir hafta içinde Başbakan veya bir bakan tarafından
TBMM’de okunur ve güvenoyuna başvurulur. Güvenoyu için görüşmeler, programın okunmasından iki
tam gün geçtikten sonra başlar ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oylama yapılır.
Güven istemi ancak, tam üye sayısının salt çoğunluğuyla reddedilebilir.
• Bakanlar, milletvekilleri veya milletvekili seçilme şartlarını taşıyanlar arasından başbakan tarafından
seçilir, Cumhurbaşkanınca atanır ( milletvekili olmayanlar da bakan olabilir ).
• Cumhurbaşkanı, başbakanın önerisi üzerine bakanların görevlerine son verebilir ( ilk kez 1982
Anayasası’nda yer almıştır ).
• Bakanlar Kurulu’nun başkanı Başbakandır. Olağanüstü dönemlerde Cumhurbaşkanıdır.

• Başbakan, bakanların hiyerarşik âmiri değildir.

• Boşalan bir bakanlığa 15 gün içinde atama yapılması zorunludur. Bir bakan, birden fazla bakanlığa
vekâlet edemez.
• TBMM genel seçimlerinden önce, Adalet, İç İşleri ve Ulaştırma bakanları görevlerinden çekilir. Seçimin
başlangıç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi bitmeden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde
ise, bu karardan başlayarak beş gün içinde, bu bakanlıklara TBMM içinden veya dışarıdan bağımsızlar
Başbakan tarafından atanır. Seçimlerin yenilenmesine karar verildiğinde, Bakanlar Kurulu çekilir ve
Cumhurbaşkanı geçici Bakanlar Kurulu’nu oluşturması için bir Başbakan atar. Geçici Bakanlar Kurulu,
seçimin yenilenme kararının Resmî Gazete’de ilanından itibaren beş gün içinde kurulur. Geçici Bakanlar
Kurulu için güvenoyuna başvurulmaz. Geçici Bakanlar Kurulu, seçim süresince ve yeni meclis
toplanıncaya kadar görev yapar.

NOT :
Olağanüstü Hâl ve Sıkıyönetim :
1982 Anayasası’na göre, olağanüstü hâl ilân yetkisi, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu’na
aittir. 1982 Anayasası üç tür olağanüstü hâl
rejimine yer vermiştir. İki durumda olağanüstü hâl, diğer durumda sıkıyönetim ilân edilir. Doğal afet, tehlikeli salgın
hastalıklar, ağır ekonomik bunalım olağanüstü hâle birinci sebeptir. Şiddet olaylarının yaygınlaşarak kamu düzenini
ciddi şekilde bozması olağanüstü hâl ilânına ikinci sebeptir. Sıkıyönetim, savaş hâli durumunda ilân edilir. Olağanüstü
hâli, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu ilân eder. Sıkıyönetimi, Cumhurbaşkanı başkanlığında
toplanan Bakanlar Kurulu, Milî Güvenlik Kurulu’nun görüşünü aldıktan sonra ilân eder. Olağanüstü hâl veya
sıkıyönetim ilân edildikten sonra Resmî Gazete’de yayınlanır ve TBMM’ye sunulur. Olağanüstü hâl ve sıkıyönetim 6 ay
için ilân edilir. Gerekli şartlar oluştuğunda 4 ay uzatılabilir (TBMM uzatır) . Sıkıyönetim ilân edildikten sonra:
• Kolluk görev ve yetkileri askerî makamlara geçer.
• Temel hak ve hürriyetler sınırlanabilir veya durdurulabilir.
• Bazı davâlara Askerî Mahkemelerde bakılır.
Cumhurbaşkanının, Bakanlar Kurulu ile birlikte yaptığı işlemlerden Başbakan ve ilgili bakanlar sorumludur. Buna,
Karşı İmza Kuralı denilir.

Kavramlar
Kanun Hükmünde Kararnâme ( KHK ) :
• Anayasamıza 1971 yılında girmiştir.
• Olağan dönemde Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılır.
• Olağanüstü dönemde Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılır.
• KHK çıkarmak için TBMM tarafından Bakanlar Kurulu’na Yetki Kanunu ile izin verilmesi gerekir.
Olağanüstü dönemde çıkarılan KHK ’ de yetki
kanununa ihtiyaç yoktur.
• KHK’lerde, kişi hak ve ödevleri ile ilgili düzenleme yapılamaz.
• KHK’ler, bir târih belirlenmemişse, Resmî Gazete’de yayınlandıkları gün yürürlüğe girer ve aynı gün
TBMM’ye sunulurlar.

Tüzük: Kanunların uygulanmasını göstermek ve emrettiği işleri belirlemek amacıyla Bakanlar Kurulu tarafından
çıkarılır ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilir.Tüzükler Cumhurbaşkanınca onaylanır ve kanunlar gibi Resmî
Gazete’de yayınlanır.
Yönetmelikler: Başbakan, Bakanlıklar ve kamu kurum ve kuruluşlarının kendi iç yapılarını ve çalışma
sistemlerini belirlemek amacıyla çıkarılır.

2-Cumhurbaşkanı
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -8-
Cumhurbaşkanı TBMM tarafından seçilir. 1961 Anayasası’ndan farklı olarak 1982 Anayasası
Cumhurbaşkanının TBMM dışından da seçilmesine izin verir. Ancak, Cumhurbaşkanının TBMM dışından aday
gösterilmesi Meclis üye tam sayısının en az 1/5’nin yazılı önerisiyle olur. Cumhurbaşkanının tarafsızlığını sağlama
amacına dönük olarak da :
• görev süresinin 7 yıl olması,
• seçimde nitelikli çoğunluk ( oy birliği veya oy birliğine yakın sonuç ) aranması,
• iki kez seçilememesi,
• üye olduğu siyasî partiden istifa etmesi şartları getirilmiştir.

NOT : Cumhurbaşkanı, siyâsî ve hukukî sorumsuzdur. TBMM üye tam sayısının 4/3’nün vereceği kararla, sadece
vatana ihânetle suçlanabilir.

a) Cumhurbaşkanı seçilme şartları:

• Türk vatandaşı olmak.
• 40 yaşını doldurmak.
• Yüksek öğrenim yapmış olmak
• Milletvekili seçilme yeterliliğini taşımak.

b) Cumhurbaşkanı seçimi dört turla yapılır :

1.tur - Üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu. 3.tur - Üye tam sayısının salt çoğunluğu ( yarıdan bir
fazla ).
2.tur - Üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu. 4.tur - Üçüncü oylamada en çok oyu alan iki aday
arasından salt çoğunluk.

• Dördüncü oylamada seçilemezse, Meclis seçimleri yenilenir ( ilk kez 1982 Anayasası’nda yer almıştır ).
• Cumhurbaşkanı seçimi, Cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasından 30 gün önce veya makamın
boşalmasından 10 gün sonra yapılır. Seçim, başlama tarihinden itibaren 30 gün içinde sonuçlandırılmak
zorundadır. Bu süre içerisinde Cumhurbaşkanı görevini sürdürür.

c) Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri

Yasama ile ilgili olanlar:
• Yasama yılının ilk gününde, TBMM açılış konuşması yapmak.
• TBMM’ yi toplantıya çağırmak.
• Kanunları 15 gün içinde yayınlamak veya tekrar görüşülmek üzere TBMM’ye iade etmek.
• Anayasa değişiklikleri ile ilgili kanunları, gerekli gördüğü durumda halk oyuna sunmak
( referandum ).
• TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermek.
• Kanunların, Kanun Hükmünde Kararnamelerin ve İç Tüzüklerin anayasaya aykırılığı iddiası ile
Anayasa Mahkemesi’ne 60 gün içinde iptal davası açmak.

Yürütme ile ilgili olanlar:

• Başbakanı atamak veya istifâsını kabûl etmek.
• Başbakanın teklifi üzerine bakanları atamak veya görevlerine son vermek.
• Gerekli gördüğünde Bakanlar Kurulu’na başkanlık etmek (başkanlığında toplanan Bakanlar
Kurulu kararıyla sıkıyönetim veya olağanüstü hâl ilân edilip Kanun Hükmünde Kararnâme
çıkarılır).
• Yabancı devletlere temsilci göndermek, yabancı temsilcileri kabul etmek.
• Genel Kurmay Başkanı’nı atamak.
• TBMM adına Türk Silâhlı Kuvvetlerinin Baş Komutanlığını temsil etmek.
• Milletler arası antlaşmaları onaylamak ve yayınlamak.
• Türk Silâhlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar vermek (TBMM ile birlikte kullanır).
• YÖK üyeleri ve üniversite rektörlerini seçmek.
• Millî Güvenlik Kurulu’nu toplantıya çağırmak ve başkanlık etmek.
• Devlet Denetleme Kurulu üyeleri ve başkanını atamak (Kurul, 1982 Anayasası ile kurulmuştur.
Silâhlı Kuvvetler ve yargı organları denetim alanı dışındadır).
• Sürekli hastalık, sakatlık veya kocama sebebiyle belirli kişilerin cezalarını hafifletmek veya
kaldırmak.
Yargı ile ilgili olanlar:
• Anayasa Mahkemesi üyelerini seçmek.
• Danıştay üyelerinin ¼ ünü seçmek.
• Yargıtay Cumhuriyet Baş Savcısı ve Yargıtay Cumhuriyet Baş Savcı Vekilini seçmek.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -9-
• Askerî Yargıtay üyelerini seçmek.
• Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üyelerini seçmek ( bu Kurul da, Yargıtay üyelerinin tamamı,
Danıştay üyelerinin ¾ ünü seçer ).
• Askerî Yüksek İdare Mahkemesi üyelerini seçmek.
NOT :
• Cumhurbaşkanının, Bakanlar Kurulu ile birlikte yaptığı işlemlerden Başbakan ve ilgili bakanlar sorumludur.
Buna, Karşı İmza Kuralı denilir.
• Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemlere karşı yargı organlarına başvurulamaz.
• Cumhurbaşkanına TBMM başkanı vekâlet eder.
• Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile düzenlenmiştir ( bu hakkı ilk kez
1982 Anayasası vermiştir). Sekreterlik, Cumhurbaşkanlığı adına inceleme ve araştırma yapar.

C.YARGI
Hâkimlik Teminatı: 1982 Anayasası bu teminatın içerisine savcıları da almıştır. Buna göre, hâkim ve savcılar
azlolunamaz ( suç unsuru hariç ), kendileri istemedikçe, anayasada gösterilen yaştan ( 65 ) önce emekliye ayrılamazlar
( olumsuz sağlık koşulları hariç ).

1-Yüksek Mahkemeler
a) Anayasa Mahkemesi
• 11 asıl 4 yedek üyeden oluşur.
• Üyelerini Cumhurbaşkanı seçer.
• Salt çoğunlukla karar verir (Anayasa değişikliği iptali ve siyasî parti kapatılması kararlarında ise,
beşte üç oy çokluğu aranır).
Görevleri:
• Kanunlar, Kanun Hükmünde Kararnameler ve TBMM İç Tüzüğü’ nün Anayasaya şekil
ve esas bakımından uygunluğunu denetler. Olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş
hallerinde çıkarılan kanun Hükmünde Kararnamelerin iptali için Anayasa mahkemesi’ne
dava açılamaz. Şekil bakımından denetleme, Cumhurbaşkanı veya TBMM üyelerinin
beşte biri tarafından istenebilir. Kanunun yayınlandığı tarihten itibaren on gün geçtikten
sonra şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz. Kanunların, Kanun Hükmünde
Kararnamelerin ve TBMM İç Tüzüğü’nün veya bunların belirli madde ve hükümlerinin
şekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne iptal
davası açma hakkı, Cumhurbaşkanı, İktidar ve ana muhalefet partisi Meclis grupları ile
TBMM üye tam sayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. İktidarda birden fazla
siyasî partinin bulunması halinde, dava açma hakkını en fazla üyeye sahip olan parti
kullanır. İptal davası açma hakkı, iptali istenen kanunun Resmî Gazete’de
yayınlanmasından başlayarak altmış gün sonra düşer. Anayasa Mahkemesi, işin
kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde
karara bağlamazsa, yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır. Anayasa
Mahkemesi kararları kesindir. İptal kararları, gerekçesi yazılmadan açıklanamaz. Kanun,
Kanun Hükmünde Kararname ve Meclis İç Tüzüğü veya bunların hükümleri, iptal
kararının Resmî Gazete’de yayınlandığı tarihte yürürlükten kalkar. Gerekli görürse
Anayasa Mahkemesi, iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir. Bu
tarih, kararın Resmî Gazete’de yayınlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez. Anayasa
Mahkemesi’nin, işin esasına girerek verdiği red kararının Resmî Gazete’de
yayınlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasaya aykırılığı
iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.
• Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu üyeleri, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay,
Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi başkan ve üyelerini, başsavcılarını,
Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve
üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar; kararları
kesindir.
• Yasama dokunulmazlıklarının iptali davalarına bakar.
• Siyasî partilerin kapatılma davalarına bakar (kapatmaya karar verilebilmesi için beşte üç
oy çokluğu şarttır. Siyasî partilerin malî denetimini Anayasa Mahkemesi yapar. Ancak
Anayasada, Anayasa Mahkemesi’nin Görevleri başlığı altında değil, Siyasi Partilerle İlgili
Hükümlerin 69. Maddesi’nde yer almakta ve “Anayasa Mahkemesi bu denetim görevini
yerine getirirken Sayıştay’dan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesi’nin bu denetim
sonunda vereceği kararlar kesindir.” denilmektedir).
• Uyuşmazlık Mahkemesi üyelerini, kendi üyeleri arasından seçer.
b) Yargıtay
Adliye mahkemelerince verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli
davalara da ilk ve son mahkeme olarak bakar. Üyeleri, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üyeleri tarafından seçilir.
c) Danıştay
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -10-
İdarî mahkemelerce verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli
davalara da ilk ve son mahkeme olarak bakar. Üyelerinin ¾’ü Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, ¼’ü
Cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
d) Askerî Yargıtay
Askerî mahkemelerde verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca asker kişilerin kanunla
gösterilen belli davalarına ilk ve son mahkeme olarak bakar. Üyeleri Cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
e) Askerî Yüksek İdare Mahkemesi
Asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı
denetimini yapan ilk ve son mahkemedir. Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda, ilgilinin asker kişi
olması şartı aranmaz. Üyelerini Cumhurbaşkanı seçer.
f) Uyuşmazlık Mahkemesi
Adlî, idarî ve askerî yargı merciileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye
yetkilidir. Mahkeme başkanlığını, Anayasa Mahkemesi tarafından kendi üyeleri arasından görevlendirilen üye yapar.
Diğer mahkemelerle Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesi’nin kararı esas
alınır.
g) Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu
Adlî ve idarî hâkim ve savcıları mesleğe kabûl etme, atama, nakletme ve terfî işlemlerini yapar.
Başkanı Adalet Bakanıdır.
h) Sayıştay
Genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderlerini inceleyen yüksek hesap mahkemesidir.
Sayıştay’ın kesin hükümleri hakkında, ilgililer, yazılı bildirim tarihinden itibaren 15 gün içinde, bir kereye mahsus
olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idârî yargı yoluna başvurulamaz.
Vergi, benzeri mâlî yükümlülük ve ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda,
Danıştay kararları esas alınır.

NOT : Sayıştay ile Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, Yüksek Mahkeme değildir; o statüde sayılırlar.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
I. İDARE HUKUKU
İdarî fonksiyon, yasama, yürütme ve yargı organlarının siyasî nitelikli faaliyetleri dışında, devletin,
toplumsal ihtiyaçları karşılamak için yürüttüğü kamusal faaliyetlerdir. Temel amacı kamu yararını gerçekleştirmektir.
A. İdare Hukukunun Özellikleri
• İdare Hukuku genç bir hukuk dalıdır.
• İdare Hukuku tedvin (derleme) edilmemiştir.
• İdare Hukuku içtihatlara dayanır ( yasada veya örf ve âdet hukukunda uygulanacak kuralın açıkça ve
tereddütsüz olarak bulunmadığı konularda, yargıcın veya hukuk bilgininin düşüncelerinden doğan sonuç ).
• İdare Hukukunda kamu yararı düşüncesi hâkimdir.
• İdare Hukukunun uygulanmasından doğan uyuşmazlıklar idarî yargıda çözümlenir.
B. İdarî Fonksiyonun Özellikleri
• İdarî fonksiyon, idârî işlemler ile yerine getirilir.
• İdarî fonksiyon, üstün ve ayrıcalıklı yetkiler kullanılarak gerçekleştirilir.
• İdarî fonksiyon, sürekli bir devlet fonksiyonudur.
• İdarî fonksiyonda, idâre ve özel kişiler arasında eşitlik yoktur.
C. İdare Hukukunun Kaynakları
• Anayasa
• İdarî teâmül ve uygulama
• Kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik.
• Öğreti
• Yargı içtihatları
D. T.C Devleti’nin Başlıca Faaliyetleri
• Millî güvenliğin korunması.
• Özendirme ve destekleme faaliyetleri
• Toplumun gündelik düzenini korumak için kolluk faaliyetleri.
• İç düzen faaliyetleri
• Kamu hizmeti.
• Plânlama faaliyetleri
E. Hukuk Devleti İlkesi
T.C Devleti bir Hukuk Devletidir. Temel gerekleri şunlardır:
• Temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmış olması (1961 Anayasası, “ kanunla getirilecek sınırlamanın
temel hak ve özgürlüklerin özüne dokunamayacağını...” belirtmiştir. 1982 Anayasası, temel hak ve
özgürlükler ile ilgili sınırlamanın demokratik toplum düzeninin gerçeklerine aykırı olamayacağını...”
belirtmektedir ).
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -11-
• Kanunların Anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi (denetimi Anayasa Mahkemesi yapar).
• Kanunî İdâre ilkesi.
• İdarenin yargısal denetimi.
• Devlet faaliyetlerinin belirliliği ilkesi

• İdârenin mâlî sorumluluk ve denetimi

NOT : İdâre hukuku ve yargı denetimine tâbi olmayan, vatandaşlarına hukukî güvence sağlamayan devlet tipine Polis
Devleti denilir.
E. İdârî Kararların Özellikleri
1-Tek yanlılık ve icrâilik 2-Hukuka uygunluk karinesi (belirti) 3-Yargısal denetim

NOT : Yargı denetimine tâbi olmayan işlemler şunlardır:

• Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler.
• Yüksek Askerî Şûra kararları.
• Hakim ve Savcılar Yüksek Kurulu kararları.
• Silâhlı Kuvvetler mensupları hakkındaki disiplin cezaları.
• Uyarı ve kınama cezaları.

F. İdârî Sözleşme türleri

• Mâlî İltizam Sözleşmesi: Mültezim adı verilen karşı tarafa görüntü veya orantılı bir kazanç veya ücret
karşılığında belli bir hizmet gördürülmesidir.
• Kamu İstikraz Sözleşmeleri: Devlet ve diğer kamu tüzel kişileri tarafından tahvil, bono vb. adlarla
çıkarılan senetler karşılığında halktan borç para alınmasını sağlayan akdî ilişkilerdir.
• Kamu Hizmeti İmtiyaz Sözleşmeleri: Bir kamu hizmetinin bir özel kişi tarafından kurulması ve belli bir
süre işletilmesini öngören idarî sözleşmelerdir.
G. İdarî Sözleşme Yapma İlkeleri
• Aleniyet (açıklık) ilkesi
• Serbest rekâbet ilkesi
• En uygun bedelin bulunması ilkesi
• Sözleşmeyi yapmak isteyen kişide belli bir yeteneğin aranması ilkesi.
H. İdarî Sözleşme Yapma Usulleri
• Kapalı teklif
• Açık arttırma ve eksiltme
• Pazarlık
• Yarışma
NOT : İhale kararı almaya İhale Komisyonu yetkilidir. Harcamalara ilişkin sözleşmeler, kaynaklarıyla birlikte,
imzâlandıkları târihten itibâren 3 gün içinde Sayıştay’a gönderilir. Sayıştay, tescil işlemlerini 15 gün içinde
sonuçlandırmak zorundadır.

İ.İdarenin Mal Edinme Yetkileri

• Kamulaştırma: Devlet ve Kamu Tüzel Kişilerin kamu yararını gerektirdiği durumlarda, karşılığını peşin
ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz bir malın tamamı veya bir bölümüne, kanunda gösterilen
esas ve usûllere uygun olarak el konulmasıdır. Kamulaştırmanın konusu taşınmaz mallardır. İstisnâsı ise,
olağanüstü dönemlerde taşınır mallara yapılan İstimvâldir [Devletin özel kişi veya kuruluşlara ait malı
kamulaştırma (istimlâk) yollarından birisi. Bir hukuk terimi olarak, devlete olağanüstü hallerde bazı
menkûllerin mülkiyetini veya kullanma yahut yararlanma hakkını, gayri menkûllerin de kullanma ve
yararlanma hakkını, haklı bir tazminat karşılığında kazandıran bir işlemi ifade eder. El konulan mal,
olağanüstü hâl sona erince sahibine geri verilir (İnkılâp Tarihi notlarından “Tekâlif-i Millîye Emirleri”ni
hatırlayalım)]. Kamulaştırmada bedel davalarına Asliye Hukuk Mahkemeleri bakar.
• Geçici İşgâl: Bir Bayındırlık hizmetinin görülmesi sırasında bu hizmetin görülmesi için ihtiyaç duyulan
maddelerin elde edilmesi için özel mülkiyette bulunan taşınmaza idarece el konulmasıdır. Konusu
bayındırlık işidir.
K.Genel İdare Kolluk Makamları
1-Bakanlar Kurulu 2- İç İşleri Bakanı 3- Valiler 4- kaymakamlar 5- Bucak Müdürleri
NOT :
• Jandarma, kolluk yetki ve görevleri yönünden İç İşleri Bakanlığı’na bağlı Jandarma Genel Komutanlığı
bünyesinde örgütlenmiştir. Eğitim ve öğretim yönünden Genel Kurmay Başkanlığı’na bağlıdır.
• Köy korucuları, Köy İhtiyar heyeti tarafından tutulur ve kaymakamın emri ile işe başlarlar. Olağanüstü
dönemlerde ise, valinin teklifi ve İç İşleri Bakanı’nın onayı ile yeteri kadar köy korucusunun
görevlendirilebileceği ön görülmüştür.
• Kamu hizmetine egemen olan ilkeler şunlardır :
a) Süreklilik ve düzenlilik b) Nesnellik ve eşitlik c) Değişkenlik ç) Bedelsizlik
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -12-
• Sağlık, eğitim gibi hizmetler idârî kamu hizmetidir.
• SSK, Bağ Kur, İş ve İşçi Bulma Kurumu sosyal kamu hizmetlerine girer.
• Devlet adına imtiyaz verme yetkisi Bakanlar Kurulu’na aittir.

L.Merkezden Yönetim – Yerinden Yönetim İlkeleri

1-Merkezden Yönetim
Yararları:
• Güçlü bir devlet yönetimi sağlar.
• Hizmetler yeknesak (tek düze) bir şekilde yürütülür.
• Hizmetler, daha az harcamayla ve rasyonel biçimde yürütülür.
Sakıncaları:
• Bürokrasi ve kırtâsiyeciliğe yol açar.
• Demokratik ilkelere pek uygun değildir.
• Hizmetlerin, yöresel ihtiyaçlara göre yürütülmesi zordur.

2- Yerinden Yönetim ( Adem-i Merkeziyet )

Yararları:
• Bürokrasi ve kırtâsiyeciliği azaltır.
• Hizmetlerin, yöresel ihtiyaçlara uygun yürütülmesini sağlar
• Demokratik esaslara uygundur
Sakıncaları:
• Ülke bütünlüğünü sarsabilir
• Partizanca uygulamalara yol açar
• Hizmetler, tek düze biçimde yürütülemez
• Malî denetim zordur.

NOT : Ülkemizde merkezden yönetim sistemi uygulanmaktadır. Merkezden yönetim sisteminin ortaya çıkaracağı
kamu hizmetlerinin taşrada gecikme ile yürütülmesinin sakıncalarına karşı Yetki Genişliği düşünülmüştür. Yetki
genişliği, merkezî idarenin, taşra örgütündeki âmirlerine belli konularda merkeze danışmadan,
merkez adına karar alabilme imkânı veren yetkidir. Yetki genişliği illerde uygulanır ( vali uygular ).

M.Merkezi İdarenin Başkent Teşkilatı

1- Cumhurbaşkanı
2- Bakan
• Bakanlıkların kurulması, kaldırılması ve görevleri kanunla düzenlenir.
• Bir bakan birden çok bakana vekâlet edemez.
• Bakan, bakanlığının emrine verilen parayı harcama yetkisine sâhiptir.
• Bakan, tüzel kişiliğe bağlı kuruluşlar üzerinde vesâyet yetkisine sâhiptir.
3-Bakanlar Kurulu
4-Başkentteki yardımcı kuruluşlar
• Danıştay
• Sayıştay (Vize ve tescil işlemi yapar. Genel uygunluk bildirimini 75 gün içinde TBMM’ ye sunar).
• Millî Güvenlik Kurulu ( Cumhurbaşkanı, Başbakan, Başbakan yardımcıları, Genel Kurmay Başkanı, Millî
Savunma Bakanı, İç İşleri Bakanı, Dış İşleri Bakanı, Adalet Bakanı, Kara-Deniz-Hava Kuvvetleri
komutanları, Jandarma Genel Komutanı )
• Devlet Plânlama Teşkilâtı ( 1960’da kurulmuş, anayasaya 1961’de girmiştir ).

N. Hiyerarşi
Merkezden yönetim sisteminde hizmetlerin daha sağlıklı yürütülebilmesi için başkent teşkilatının yanında taşra
teşkilatı da oluşturulmuştur.
Hiyerarşik Amirler
• Merkezî İdarenin Başkent Teşkilatı : Bakan
• İl Özel İdaresi : Vali
• Belediye İdaresi : Belediye Başkanı
• Köy İdaresi : Muhtar
NOT : İdarenin bütünlüğü için, merkezî idareye, yerinden yönetim kuruluşlarını belli ölçüde denetleme yetkisi
verilmiştir. Bu denetim yetkisine, İdarî Vesâyet denilir.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -13-

MERKEZÎ İDARENİN TAŞRA TEŞKİLATI

İl Genel İdaresi İlçe İdaresi Bucak Bölgesel Örgütler

Vali İl İdare Şûbe İl İdare Kaymakam İlçe İdare Şûbe İlçe İdare
Başkanları Kurulu Başkanları Kurulu

1-İl Genel İdaresi

İllerin kurulması, kaldırılması, ad, merkez ve sınırlarının belirtilme ve değiştirilmesi kanunla olur.
a) Vali: İstisnâi bir memuriyettir. Devlet ve hükümetin temsilcisidir. İç İşleri Bakanının teklifi, Bakanlar
Kurulunun kararı ve Cumhurbaşkanının onayı ile atanır.
Görev ve yetkileri:
• Kanun, tüzük, yönetmelik ve hükümet kararlarının yayınlanması ve uygulanmasını
sağlamak.
• İlde kamu düzenini sağlamak için tüm kolluk karar ve tedbirlerini almak.
• Resmî törenlere başkanlık etmek, yabancı ülke konsoloslukları ve komşu ülkelerin sınır
makamları ile ilişkide bulunmak.
• İldeki yerinden yönetim kuruluşları üzerinde vesâyet yetkilerini kullanmak.
b) İl İdare Şûbe Başkanları:Başkentteki bazı bakanlıkların bağlı kuruluşları ile ana hizmet birimlerinin
ildeki servisi niteliğindedirler. İl İdare Şube Başkanları, valinin emri altındadırlar. Kendi görev
alanlarına giren işlerin yürütülmesinde valiye karşı sorumludurlar. İl İdare Şûbe Başkanları
şunlardır:
• Hukuk İşleri Müdürü
• Milli Eğitim Müdürü
• Sağlık Müdürü
• Tarım Müdürü
• Veteriner Müdürü
• Bayındırlık Müdürü
• Defterdar
c) İl İdare Kurulu: Vali veya valinin görevlendirdiği vali yardımcısının başkanlığında, yukarıdaki kişilerden
oluşur.

2-İlçe İdaresi
İlçelerin kurulması, kaldırılması, ad, merkez ve sınırlarının belirtilme ve değiştirilmesi kanunla olur.
a) Kaymakam: İlçe İdaresinin başıdır. Meslekî bir memuriyettir (devleti değil, hükümeti temsil eder). İç
İşleri Bakanlığı Müdürler Kurulu’nun teklifi ve İç İşleri Bakanı’nın teklifi onaylaması üzerine müşterek
kararnâme ile atanır.
Görev ve yetkileri:
• Kanun, tüzük, yönetmelik ve hükümet kararlarının yayınlanması ve uygulanmasını
sağlamak.
• İlçede kamu düzenini sağlamak için tüm kolluk karar ve tedbirlerini almak.
• Resmî törenlere başkanlık etmek.
• İlçedeki yerinden yönetim kuruluşları üzerinde vesâyet yetkilerini kullanmak.
b) İlçe İdare Şûbe Başkanları - İlçe İdare Kurulu:
• Milli Eğitim Müdürü
• Tarım ve Köy İşleri Müdürü
• Hastane Baş Hekimi ( hastane yoksa, Sağlık Ocağı Sorumlu Hekimi )

3-Bucak İdâresi: Bucak Müdürleri İç İşleri Bakanı tarafından atanır. Görev yerlerini vali belirler.

4-Bölgesel Örgütler: Anayasada, birden çok ili içine alan ve merkezî idâre teşkilâtı olan bölge idârelerinin
kurulabileceği ön görülmüştür. Ülkemizin ilk bölgesel kalkınma planı GAP’ tır.

YEREL YÖNETİMLER ( MAHALLÎ İDARELER )

İl Özel İdaresi Belediyeler Köy

Vali İl Genel İl Daimi Başkan İl Belediye İl Belediye Muhtar İhtiyar Köy

 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -14-
Meclisi Encümeni Meclisi Encümeni Heyeti Derneği

1- İl Özel İdaresi
Görevleri:
• İl sınırları içindeki ilçe ve bucakları birbirine bağlayan karayollarının yapımı, onarımı ve bakımı.
• Göl ve bataklıkların ıslahı.
• Tarım ve hayvancılık alanlarında örnekler verme ve bu alanda eğitim öğretim yapma.
• Orman yetiştirilmesi ve yabanî ağaçların aşılanması.
• Yerel sanayi ve ticaretin teşvikine ilişkin hizmetlerin görülmesi.
• İl içinde sağlık ve sosyal yardım tesislerinin kurulması.
a) Vali: İl Özel İdaresi’nin temsilcisi durumundadır. İl tüzel kişiliği ( hukuk bakımından tek bir kişi sayılan
birçok kişilerin veya malların topluluğundan doğan, tek bir kişi sayılan varlık, hükmî şahıs ) adına işlemler
yapar. İl Özel İdaresi’nin vesâyet makamıdır.
b) İl Genel Meclisi: İl Özel İdâresi’nin en yüksek görüşme ve karar organıdır. İl sakinlerince 5 yıllık bir süre
için seçilirler. Seçilmiş başkanı yoktur. Başkanlık görevini vali yürütür.
Görevleri:
• İl bütçesini inceleyip kabûl etmek.
• Yıllık programları onaylamak.
• Yıllık faaliyet raporunu görüşüp onaylamak.
• Yönetmelikler yapmak.
• İlin mallarına ilişkin tasarrufta bulunmak.
• Bayındırlık, sağlık, öğretim işlerine harcanmak üzere istikraz akdine karar vermek (borçlanma).
• Vergi, resim, harç ve diğer malî yükümlülüklerin miktar, oran ve tariflerini belirlemek.
• İdarî konular hakkında görüş bildirmek.

NOT : İl Genel Meclisi’nin tüm kararları valinin onayına tâbidir. Vali, onaylamak istemediği kararlara karşı
Danıştay’a itiraz edebilir. Danıştay’ın kararı kesindir.

c) İl Daimi Encümeni:İl Genel Meclisi’nin her yıl yapılan dönem başı toplantısında kendi üyeleri arasından
seçtiği kişilerden oluşan
müzakere, danışma ve karar organıdır. Seçilmiş bir başkanı yoktur. Vali veya onun yetkili kıldığı bir vali
yardımcısı başkanlık eder. Görevleri
İstişarî Görevler:
• Vali tarafından verilen il bütçe tasarısını incelemek,
• İl Genel Meclisi’ne sunulacak programlar hakkında görüş belirtmek,
• İl Özel İdaresi tarafından yapılan hizmetler karşılığında alınacak ücret tarifelerini
düzenlemek.
İcrâi karar almasını gerektiren görevler:
• Meclisin toplantıda olmadığı zamanlarda onun adına yerine getirdiği görevlerdir. İhale
kararı almak, İl Özel İdaresi lehine yapılacak kamulaştırmalarda kamu kararı almak.

Denetimle ilgili görevler:

• Vali tarafından her ay sonu sunulacak harcama cetvellerinin bütçeye uygunluğunu
denetlemek, uygunsa onaylamak.
• İl özel İdaresi’nin nasıl işlediği ve yürütüldüğü konusunda meclise rapor sunmak.
2- Belediyeler
a) Belediye Başkanı
Görevleri:
• Mahallin en büyük mülkî amiri tarafından tebliğ edilen kanun, tüzük ve yönetmelikleri
yayınlamak.
• Belediye zabıtasının görevlerini yerine getirmesini sağlayacak emir ve yasaklara uyulmasını temin
etmek.
• Belediyenin mahallî içerikteki işlerini takip ve yerine getirmek.
NOT :
• Başkanın mazeretsiz olarak kesintisiz 20 gün göreve gelmemesi,
• Başkanın yıllık raporunun Belediye Meclisi’nce yeterli görülmemesi,
• Belediye Meclisi’nin başkan hakkında yetersizlik kararı vermesi durumlarında, belediye başkanının başkanlığı,
İç İşleri Bakanı’nın bildirisi sonucu Danıştay kararı ile düşer.
• 1984’de çıkarılan Kanun Hükmünde Kararname ile Büyükşehir belediyeleri kurulmuştur.
 VATANDAŞLIK BİLGİLERİ ve ANAYASA -15-
b) Belediye Meclisi: En yüksek görüşme ve karar organıdır. Halk tarafından 5 yıllık süre için seçilirler.
Meclise, belediye başkanı başkanlık eder. İl Genel Meclisi gibi Belediye Meclisi de yasal toplantı yer ve
zamanı dışında toplanırsa, günlük faaliyetlerini yerine getirmez ve siyasî temennilerde bulunursa, İç işleri
Bakanının bildirisi üzerine Danıştay tarafından dağıtılır.
c) Belediye Encümeni: Belediyenin ikinci müzakere ve karar organıdır. Belediye başkanı veya onun yetkili
kıldığı kişinin başkanlığında toplanır. Belediye bütçesini inceler ve görüş bildirir.

3- Köy: 1924 Köy Kanunu ile kurulmuştur. Salma ve İmece başlıca geliridir. Köy Derneği, Köyün, isteğe bağlı işlerinin
zorunlu hale gelmesini sağlar.