c,t\:r,'

",,)rq,]

Kurtulus S ava §1
4 MOTA'REKE VE SONU(,;:lARI 5 i~CAllER VE DiRENi~ 6 YU NAN HAREKATI MUSTAFA KEMAl ANADOlU'DA

lun "ejl,",en

m!l;;,'MI

Somiirgecilige kers: halkm isyem

Anadolu'nun

diismen
kuvvetlerince isgsli, ilk beste helktr: kedmli erkekli kendi olanaklanyla ka r!jI

kovmesrvle
kar!jila?tl.

smanu Devleti'nden Tiirkiye Cumhuriyeti'ne gefi§ siirecinin temelini, Mustafa Kemal Pasa onderliginde 1919-1922 arasmda ba§ta Yunan ordusu oZmak uzere i§galci kuvvetlere kar§l yiiriitiilen Kurtulu§ Saoas: olu§turur. Anadolu'daki direni§ hareketine dayanarak geli§en ve yeni kurumlann dogmaslyla adim adtm bir siyasal donii§iime de yoneien Kurtulu§ Saoasi; biiyiik Olfiide ikinci Me§rutiyet doneminde euaiam kurtarma» hedefinin siyaset idne fektigi asker ve biirokrat kadrolann damgaSlnl tastr. Osmanll Devleti, Birinci Diinya Sava§l'nda itilaf Devletleri'ne kar§l ittifak Devletleri'nin saflnda yer alml§tl. Bu kampln ba§lnlfeken Almanya ve Avusturya'nln Ekim 1918'de bans istemesi, Suriye ve Irak cephelerinde aglr bir bozguna ugrayan Osmanit Devleti'ni de teslim olmak zorunda bzraktl. Bu umutsuz ko§ullarda baslayan foziilme sureci; Milli Miicadele ve istiklal Ilarbi olarak da bilinen Kurtulu§ Saua§l'yla tersine fevrildi.
~

(9

MOTAREKE

VE

SONU{:LARI
A. G. Calthorpe bulunuyordu. Osmanh delegeleri askeri harekati surdurme tehdidi karsismda, onceden hazrrlanrrus metni 01dugu gibi kabul etmek zorunda kaldi. BoyIeee 30 Ekim 1918' de son dereee agu kosullar iceren 25 maddelik Mondros Mutarekesi imzalandi. Mutarekeye gore istanbul ve Canakkale bogazlanndaki istihkamlarla Toros tunelleri Itilaf askerlerinee isgal edi-

-4 -

Son Ittihat ve Terakki hukumetinin istifasindan sonra yeni htikumetce yapilan basvuru uzerine, Itilaf Devletleri 'nin temsilcisi konumundaki ingiltere'yle 27 Ekim 1918'de Limni Adasr'mn Mondros limamnda ateskes gortlsmelerine baslandi. Gorusmelerde Osmanh heyetinin basmda Bahriye Nazm Hiiseyin Rauf (Orbay) Bey, ingiliz heyetinin basmda ise Amiral Somerset

lecekti. Guvenligi tehlikeye dusurecek olaylann cikmasi durumunda, baska stratejik nokta ve bolgelerde de aym uygulamaya gidilebilecekti. SInH guvenligi ve kolluk hizmetleri icin gerekli birlikler dismda biitun Osmanh ordusu terhis edilecek, savas gemileri de gosterilen limanlarda tutulacakti. Biitiin liman ve demiryollanyla hukumet haberlesmeleri dismdaki telsiz, telgraf ve kablo istasyonlan itilaf subaylannm denetimine brrakilacakti. Miitareke hukumleri ashnda daha once Osmanh topraklanm paylasmak icin yapilnus gizli planlan uygularna yolunu aciyordu. Itilaf Devletleri'nin Mayis 1916'da imzaladigi Sykes-Picot Antlasmasi nufuz alam olarak Trabzon,. Erzurum, Van ve Bitlisin Rusya'ya; Suriye kiyilan, Kilikya, Antep ve Mardin'in Fransa'ya; Mezopotamya, Hayfa ve Akka'run da Ingiltereye birakilmasim ongoruyordu .

itilaf saflanna 1917' de katilan italya' ya Izmir vilayeti, Mentese ve Antalya sancaklanyla Konya vilayetinin onemli bir bolumunun verilmesi kararlastmldi. Ardmdan Yunanistan'rn da savasa girmesi uzerine, Italya'nm nufuz alamndaki Ege topraklanmn bir bolumu bu iilkeye aynldi. Bu arada Rusya 1917'deki Ekim Devrimi 'nden sonra
paylasimdan cekildigini acikladi. Osmanh hukumeti agir mutareke kosullanmn siyasal gorusmeler yoluyla hafifletilebilecegini ve imzalanacak bans antlasmasmda daha elverisli konumun saglanabilecegini umuyordu. Ama mutarekenin hemen ardmdan ilgili devletler paylasnn icin harekete gecti. Ote

yandan-Osmanh Devleti'nin savasa girmesinden sorumlu tutulan Enver, Talat ve Cemal pasalann 2 Kasim 1918'de bir Alman gemisiyle yurtdisma kacmasi, istanbul iizerindeki itilaf baskrsmi daha da artirdi.

i~GAllER
Nufuz alanma iliskin farkh duzenlemeler, miitareke sonrasmda paylasimci devletlerin isgalde oncelik kapmak icin bir yansa girmesine yol acti. Boylece Osmanh Devleti'nin geleceginin de belirlenecegi Paris Bans Konferansi'run sonuclan beklenmeden askeri eylemler basladi. 3 Kasim 1918' de Musul' a giren ingiliz kuvvetleri Antep'e kadar olan bolgeyi isgal etti. Ingiliz isgali 1919 ilkbahannda Urfa'ya kadar genislerken, Fransrz birlikleri de Adana ve Mersin yorelerini ele gecirdi. iki tarafm Eylii11919'da vardigi anlasmayla, ingiltere Guneydogu Anadolu'da isgal etmis oldugu topraklan Musul 'un karsiligmda Fransa'ya brrakmayi kabul etti. Aym donemde Batt ve Guney Anadolu da bir isgal yansma sahne oldu. Yunanistan'm mutareke sonrasmdaki hazirhklanndan kaygi duyan italyanlar daha cabuk davranarak 28 Mart 1919'da Antalya'ya asker cikardrlar. Ardmdan Mugla ve Burdur yorelerini de isgal ettiler. Aynca bazi birliklerle Konya ve cevresini denetim altma aldilar. Miitarekenin ardmdan isgal tehlikesiyle karst karstya kalan bolgelerde onlem almak icin orgutlenme cabalan basladi. Bu girisimlerde yerli azmhklann isgali desteklemeye yonelik silahh ve silahsiz gruplar olusturmasi da onemli rol oynadi. Basta Trakya, Izmir, Adana, Hatay, Trabzon ve Dogu Anadolu vilayetleri olmak iizere bircok yerde aydmlann ve esrafm onculugunde Mudafaai Hu-

VE

DiRENi~

kuk, Reddi ilhak, Heyeti Milliye gibi adlar tasiyan yerel direnis orgutleri kuruldu. Genellikle bansci yollarla mucadele etmeyi amaclayan bu orgutler arasmda bolgesel bir cozum arayisi icinde olanlar da vardi. Bu arada mutareke uyannca Istanbul'da olusturulan Itilaf komiserliklerinin baskisi sonucunda ozellikle Ittihatci cevreleri hedef alan yogurt bir sorusturrna ve tutuklama
kampanyasi baslatildi. Padisah VI. Meh-

(Vahideddin) 21 Arahk 1918'de iradeyle Meclisi Mebusan feshedildi. Bunu padisaha yakin bir kisi olarak sadrazamliga getirilen Damat Ferid Pasa'nm yeni bir hukumet kurrnasi izledi. AgH kosullann yarattigi umutsuzluk, Istanbul'daki aydmlar arasmda buyuk dey letlerden birinin destegine dayanarak Osmanh varhgini ve toprak btltunlugunu koruma dusuncesini guclendirdi. Osmanh topraklarim paylasmaya yonelik mucadelenin bir sonucu da Paris'teki bansgorusmelerinde, Osmanh Devleti'yle yapilacak antlasmanm derin gorus aynhklan yuzunden daha sonraki bir tarihe birakilmasi oldu. Itilaf Devletleri'ni bu karara yonelten bir baska etken miitareke sonrasmdaki uygulamalann fiilen bans antlasmasma benzer bir dayatmayi gerceklestirmesiydi, Ote yandan Paris'teki gorusmeler sirasmda bazr azmhk temsilcilerinin belirli isteklerini benimsetmek icin gosterdikleri cabalar bans antlasmasiyla cozulecek konulara yeni bir boyut katti.
yayirnladrgi

med'in

Ceteler
lsgele kar!?, direnmek icin Anadalu'nun dart bir yanmda

ceteler olustu
Onfil bir cete reisi alan Yoru« Ali Efe.

- 5-

lzmir'in i~gali Yunanlilartn izmir'i i~gali ertik Anadolu inseru icin sevesmekier: besk« bir ceres! kalmadlglnl g6sterdi. "Geldikleri gibi gittiler".

YUNAN

HAREKATI
ye'lerin denetimine girmesinden soma, isgale karst silahh mucadelenin orgutlu hale getirilmesi icin Bahkesir ve Alasehir'de bir dizi kongre duzenlendi. Bu arada buyuk yararhhklar gosteren Cerkez Ethem, Demirci Mehmed Efe, Yortik Ali Efe gibi Kuvayi Milliye komutanlan Yunan yayilmasunn hiziru kestiler. Bazi kasaba ve sehirlerin surekli el degistirdigi carpismalar sonunda, Yunan harekati Aydin' a yakm bir savunma hatn boyunca onemli olcude durduruldu. Butun ulkede buyuk bir heyecan ve tepki uyandiran Ege'deki Yunan isgalini protesto etmeye yonelik miting ve gosteriler, aym zamanda direnisin tek merkezden yonetilmesinin geregini ortaya koydu. B u da ancak tilkenin yesitli kesimlerindeki yerel orgutleri dogru hedefier altmda bir araya getirecek bir onderligin yaratilmasiyla saglanabilirdi. Boyle bir ortamda Mustafa Kemal Pasa ve arkadaslanrun Anadolu'ya gecerek baslattigr mucadeIe cok gecmeden yerel direnis hareketleri icin bir cekim merkezi durumuna geldi.

Mustafa Kemal ile Rauf Orbay.

Italya'nm kendi nufuz alamna mudahalesini onleme gerekcesini one surerek Izmir' e asker cikarma konusunda itilaf yetkililerinden gerekli izni alan Yunanistan, 15 Mayis' 1919'da bir ttimenlik kuvvetle Izmir'i isgal etti. Hasan Tahsin adli gazetecinin Konak Meydam 'nda efzun taburuna ates acarak bir Yunan askerini oldurmesi, olayi izleyen ti<;: gun boyunca sehirde biiyiik bir kiyim ve yagmaya girisilmesini getirdi. istanbul huktimetinin bu olaya tepkisi cihz bir protestonun otesine gecemedi. Yunan birlikleri Izmir'deki yiginak cahsmalanni tamamladiktan soma Ege iclerine yoneldi ve iki hafta icinde genis bir bolgeyi ele gecirdi. Bu ilerleyise karsiilk toplu direnis Ayvalik ve Akhisar yoresinde Miralay Ali (Cetinkaya) Bey'in birliklerini harekete gecirmesiyle gosterildi. Sivil halktan da destek goren bu girisim Aydin ve Nazilli gibi yorelerde Kuvayi Milliye olarak amlan silahh direnis gruplannm ortaya cikmasim sagladi. Direnis hareketinin sehirlerde kurulan Heyeti Milli-

MUSTAFA

KEMAL

ANADOLU'DA
yazilanyla goruslerini aciklamaya calismisti. GOrU§ttigti kisiler arasmda sonradan Kurtulus Savasi 'nm cekirdek kadrosunu
olusturacak komutanlar ve sehzadeligi sirasmda fahri yaverligini yaptigi Padisah Vahideddin de yer ahyordu. Kendisinin harbiye nazm olarak yer alacagi yeni bir hukumet in kurulmasi yonundeki girisiminin bo-

Savasm sonlanna dogru komutanligina atandigi Yildmm Ordulan Grubu'nun dagltllmasmdan soma Istanbula donen Mustafa KemaI, iilkenin parcalanmasmr onlemek icin cesitli siyasal cevrelerin yam srra yabanci devletlerin temsilcileriyle gorus-

-6-

meler yaprms ve yakm arkadasi Fethi COkyar) Bey'in cikardigi Minber gazetesindeki

sa 9IkmaSI ve donemin onde gelen bircok siyaset ve devlet adammm tutuklanarak Malta'ya siiriilmesi, onu daha rahat hareket etmek icin Anadolu'ya gecmenin bir yolunu bulmaya yoneltmisti. Cok gecmeden aranan gerekce kendiliginden ortaya ciktr. Miitareke sonrasmda bir Rum Pontus devleti kurmaya yonelik cahsmalar nedeniyle Karadeniz bolgesi kansik bir ortam icindeydi. Ote yanda Dogu Anadolu' da Sovyet Devrimi'nin etkisiyle kurulan §ura hukumetleri Itilaf yetkililerini rahatsiz ediyordu. Dogu ve Kuzey Anadolu'daki huzursuzluga son verilmemesi halinde bolgenin isgal edilecegini bildiren bir notamn verilmesi, Dogu Anadolu'da bir ordu mufettisliginin kurulmasmi gundeme getirdi. Hem askeri, hem de mulki bir makam olarak dusunulen bu mufettislik, bolgedeki catismalan onleyerek guvenligi saglayacak, aynca silah ve

cephaneleri toplattiracaku, Harbiye Nezareti'ndeki arkadaslanrun aracihgiyla bu gorevin kendisine verilmesini saglayan Mustafa Kemal, 16 Mayis 1919'da «Bandirma» adh kucuk bir vapurla Istanbul'danaynldi ve 19 Mayis'ta Samsun' a cikti, Samsun' da kisa bir sure kaldiktan sonra Havza'ya geeti; butiin komutanlara, mulki amirlere ve Mudafaai Hukuk cemiyetlerine gonderdigi gizli bir yaziyla isgallere karst direnisin orgutlenmesini istedi. Bu girisimi ogrenen istanbul'daki hukiimetin geri donmesi icin yapngi cagnya uymayarak 13 Haziran'da karargahmi Amasya'ya tasidi. Bazi gorusmelerin ardmdan 21/22 Haziran gecesi yayimladigi Amasya Tamimi'nde iilke biitunlugunun ve bagunsizhguun tehlikede olduguna isaret ederek, Sivas'ta toplanacak bir kongre icin hazirhk yapilmasi cagnsinda bulundu.

ERZURUM

VE

SiVAS

KONGRiElERi
vas, Bitlis, Van ve Trabzon'u temsil etmek uzere 56 delegenin katildigi Erzurum Kongresi, 23 Temmuz'da Mustafa Kemal'in baskanhgmda cahsmalanna basladi. Miitarekenin imzalandrgi tarihteki sirurlar icinde vatamn butiinliigunii saglamayi asil amac olarak belirleyen delegeler, 7 Agustosa degin suren toplantilar sonunda bir dizi karar aldilar. Bu kararlar tilkenin bolunmezligini korumak icin «ulusal irade»yi egemen kilmanm onernini vurguluyor, istanbul'daki hukumetin bu iradenin denetimi altma girmesi acismdan Osmanli MecliAli Fuat Pes« Anadolu'yu i!jgal gu cleriri den kurtarmak icin pek cok Osmenli peses! Mustafa Kemal ile birlikte Anedolu'v« gecti.

Aym donemde Vilayati Sarkiye Miidafaai Hukuki Milliye Cemiyeti Erzurum Subesi'yle Trabzon Muhafazai Hukuki Milliye Cemiyeti ortak bir kongre duzenlernek icin cahsmalar yapiyordu. Sivas' a ugradiktan sonra 3 Temmuz'da Erzurum'a varan Mustafa Kemal, 8 Temmuz'da istanbul'la yaptIgl telgraf gorusmesinde resmi gorevine son verilmesi iizerine askerlikten aynldigrru acikladi. Ertesi gun Mudafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Subesi'nin baskanhgma secildi ve boylece sivil bir kimlikle acikca direnis hareketinin basma gecti. Erzurum, Si-

Mis
Anadoludaki ulusal miicadelenin de olan Misakz Milli, gizli bi; oturumda tanbul''da .Meclisi M ebusanda tun idkelerin parlamentolarina

AI<l

MiL

Li
belirlenmelidir. - Hilafet,

programi niteligin-: goru~ulerek issonra ve bii-

yan halkin ozgiir oylariyla

kabul edildikten gonderildi.

padisahlik vehiikiimetn;erkezi olan. ista~h~l' la mara-Denizi'nin giivenligi korunmalidir.e= Azinliklar hukuku ilkelerine karsilikli olarak uyulacakitr. bagtmsizlik ve,ozgiirluk,

~9l-

17 Subat 1919' da bir bildiriyle basina duyuruldu alan baslica hiikumler sunlardi: -tMondros

- Tam

Metinde yer Mutareke-

ve gelisrnesinin.iemelidir;

Osmanli Devleti' ~.~nvarlzgJl'llil siyasi, idari, adli, malive otetopla-

si' nin imzalandigi sirada isgal altinda bulunan ve

Ar~JSf~';lI1fogunlukta 0r~ugu Osmql'llz toprq~lanmn lecegi, bu Mlgehalklllll1 oylartyla belirlenecektir. donemde isgal altinda bulunmayan ve Musliiman nufusun c;~gunlukta oldugu Osmanlzlopraklar~~oliinl1J~=! bir biaundur. - Elviyei Selase olarak bilinen Kars, Ardahan ve Batum sancaklannda yapilabilir. - Bau Trakyaoun gerekirse halkoylamasi gelecegi bu bolgede. yasa-

ki alanlarda kisitlama kabul edilemez, Ankara'da

nan TBMM tarafindan da benimsenen Mis~.~I;Milli' nin. ongordiigii c;erc;eve, Kurtulus Savasi sonunda kurulan

yeni devletin sinirlanrun

cizilmesinde temel alindi. AflUl

bl;f'~l~.lclar it;;i!0desqYllqIJ Musulyi19'f6' dqingiltere'y}e varilan antlasma uyarinca 1rak' a birakildi. Franstz mandasi altindaki Suriye'ye llgzru)wzandzktan kattlan Hatay ise bagtmsizTurkiye'ye baglandi. bir yilsonra

Sivas Kongresi Ulusel orgiuier Anadolu ve Rumeli Mudafai Hukuk Cemiyeti cetis, eltmde birieserek ulusal miicedeleyi besletti.

si Mebusam'nm bir an once toplanmasmi ongoruyor, ulusal haklar icin kurulmus orgutlerin tek bir duzen altmda ve isbirligi icinde calismalan gerektigini belirtiyordu. Kongrenin en onemli sonucu ise Mustafa Kemal'in baskanhginda Heyeti Temsiliye adiyla bir yiiriitrne organmm secilmesiydi. Ulusal direnisi merkezilestirme yonunde ikinci onemli adim olan Sivas Kongresi, baZl Heyeti Temsiliye uyelerinin yam sira cesitli vilayetlerden yeni secilmis temsilcileri kapsayan 28 delegenin katilrmiyla 4 Eyliil 1919' da toplandi. Kongrede agirhkh olarak ulusal mucadelenin programi ve bu mucadeleye onderlik edecek orgutun yapisi iizerinde duruldu. Aynca istanbul'dan gelen delegelerin gundeme getirdigi Amerikan mandasma girme konusu da tarnsildi. Bu tarusmamn sonunda manda onerisi geri cekilirken, Amerika'dan yardim istenmesi gorilsti benimsendi. Calrsmalanm 11 Eyltil'de

tamamlayan kongrenin yayimladrgr bildiride §u kararlar yer ahyordu: - Mondros Mutarekesi'nin imzalandigi anda Osmanh ulkesinin smirlan icinde kalan bolgeler bir biitiindiir, parcalanamaz ve birbirinden aynlamaz. - Bunu cignemeye yonelik her turlii isgal ve mudahaleye silahla karst koymak, mesru mudafaa hakkmi kullanmaktir. - Osrnanh hukumeti dl§ bask! karsismda ulke topraklarmm bir boliimunu terk etmeye yonelirse, buna karst direnilecektir. - Ulusun bagimsizhgma, ulkenin butunlugune saygi duyulmasi kosuluyla baska devletlerin ekonomik, smai ve teknik yardimlan memnunlukla kabul edilecektir. - istanbul hukumeti de oteki uygar ulkelerin hukumetleri gibi ulusal iradeye saygi gostermeli, bu amacla Meclisi Mebusan'i bir an once toplantiya ~aglrmah, aldigi kararlan bu meclisin denetiminden gecirmelidir. - Ulkedeki biitiin direnis orgutleri birlestirilmis, Anadolu ve Rumeli Mudafaai Hukuk Cemiyeti adi altmda toplannusnr. Mevcut yerel dernekler bu orgutun birer subesi olacaktir. - Anadolu ve Rumeli Mudafaai Hukuk Cemiyeti, Heyeti Temsiliye adh merkezi kurulca yonetilecektir. - Bu kuru I gerektiginde «gecici yonetim» ilamna yetkili olacaktir. Kongre calrsmalan surerken istanbul hukumetinin bu girisimi baltalamak uzere bolgeye gonderdigi Mamuretulaziz (Elazig) valisi Ali Galib etkisiz hale getirilmisti, Heyeti Temsiliye ulusal mucadeleye karst takimlan bu acik tavra tepki olarak istanbul hukumetiyle butun haberlesmenin kesilmesi karanm verdi. Bu karara buyuk olcude uyulmasi Damat Ferit Pasa'yi istifa etmek zorunda birakti ve Anadolu'da ortaya cikan yeni iktidar odagmm gucunii gosterdi. Boylece Anadolu'da direnisi yurnusatmayi uman ingilizlerin de onayiyla, Heyeti Temsiliye'ye karst daha 111mhbir tutuma sahip Ali Riza Pasa sadrazamliga getirildi.

iSTANBUl'UN
Yeni kurulan Ali Riza Pasa hukumetinin bir uzlasma saglamak amaciyla Anadolu'ya gonderdigi Bahriye Nazm Salih Pasa 20 Ekim 1919'da Mustafa Kemal'le gorusmeye oturdu. «Amasya Mulakati» olarak bilinen bu gorusme, Heyeti Temsiliye'yi resmen tamyan istanbul hukumetinin Heyeti Mebusan'm en kisa surede toplanmasmi kabul etmesiyle sonuclandi. Yapilan secimlerde Mudafaai Hukuk Cemiyeti adaylan bti-

iSGALi
yuk bir basan gosterdi. Toplam 168 uyeden olusan Heyeti Mebusan 12 Ocak 1920'de toplandi, Sayica 70'e varan ve Felahi Vatan adiyla bir grup olusturan ulusal mucadele yanhsi mebuslar kisa surede etkili bir konum kazandi. Bu grubun girisimiyle hazirlanan bir program 28 Ocak'taki gizli oturumda gorusuldu ve kabul edildi. Once Ahdi Vefa adi verilen ve daha sonra Misaki Milli olarak amlan programm hukumleri

- 8-

buyuk olcude Sivas Kongresi kararlanna dayaruyordu. Mec1isin ve hiikumetin calismalarmdan rahatsizhk duymaya baslayan itilaf yiiksek komiserlikleri, acikca miitareke kosullanna karst cikan program a cok gecmeden tepki gosterdiler. Boylece Londra'da bir araya gelen Itilaf temsilcilerinin 4 Mart'ta aldigr karar dogrultusunda istanbul 'u isgal etme plam uygulamaya kondu. Bogaz'da bulunan Itilaf donanmasi plan uyannca 15 Mart gecesi limaru kusatn ve sabaha karst karaya asker cikardi, Sehrin icindeki bashca kavsaklann denetim altma almmasmdan sonra, 16 Mart'ta bircok nezaret binasi ve askeri garnizon isgal edildi. Meclis bir oldubitti biciminde girisilen isgale boyun egmeyecegini acikladi. Bunun

iizerine Itilaf askerleri Meclisi Mebusan'a bir baskin diizenledi; Felahi Vatan grubunun onde gelen iki mebusu Kara Vasif (,;1nar) ile Huseyin Rauf (Orbay) beyler tutuklandi. Bunu ulusal miicadele yandaslanm hedef olan yogun bir sindirme kampanyasi izledi. Baskmdan sonra cahsamaz duruma dusen Meclisi Mebusan, 18 Mart'ta aldigi kararla yasama islevini yerine getirmeye uygun bir ortamm saglanmasma degin <;alismalarma ara verdi. Daha sonra padisahin 11 Nisan' da yayimladigi iradeyle Heyeti Temsiliye feshedildi. Sindirme kampanyasi sirasmda ele gecirilen kisiler surgun olarak Malta'ya gonderilirken, bazt mebuslarla cok sayida asker ve sivil aydm da mucadeleyi siirdiirmek iizere Anadolu'ya gecti.

i§galci Ordular
lsgelci ordular komutetu General Franchet d'Espery'nun istanbul limantnda kar?tfanl?l.

T B M M ' Nj N
Ulusal miicadele onderlerinin daha 16 Kasim I919'da Sivas'ta yaptigr bir toplannda Heyeti Temsiliye merkezinin Ankara'ya tasmmasi kararlastmlrrusti. Bu karann temelinde Ankara'nm cografi konumuyla Anadolu'nun ortasma yakm bir yerde bulunmasi, donernin en onemli ulasim araci demiryolunun dogudaki son duragi olarak istanbul, Ege Bolgesi ve Guney AnadoIu'yla diizenli baglantilar kurma olanagmi saglamasi, askeri bakimdan daha giivenli ve savunmaya daha elverisli ozellikler tasirnaSI gibi etkenler yanyordu. Erzurum mebusu olarak Meclisi Mebusana secilmesine karsin giivenlik nedeniyle Istanbul'a gitmeyen Mustafa Kemal, 27 Arahk 1919'da Ankara'ya gectikten sonra istanbul' daki gelismeleri yakmdan izlemeye basladi. Istanbul'un isgaliyle birlikte degisen siyasal durum, Meclisi Mebusari'm istanbul'da toplanmasimn dogru olmayacagi yolundaki gorusunu hakh cikardi. Bunun iizerine daha once Amasya Mtilakati sirasinda imzalanrms giz-

TOP

LAN

MAS

gibi, Anadolu'da yeni bir meclis toplama hazirhklanna giristi, Heyeti Temsiliye baskarn sifatiyla 19 Mart'ta yayimladigi tamimle Ankarada olaganiistu yetkilere sahip bir meclisin kurulacaguu bildirerek, askeri ve mulki yoneticilerin gozetiminde yeni bir mebus secimi yapilmasmi istedi. Tamime gore Meclisi Mebusari'm Anadolu'ya gecebilen iiyeleri de bu mecliste yer alacakti. Turkiye Buyuk Millet Meclisi (TBMM) olarak adlandmlan yeni meclis 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplandi. Mustafa Kemal'in verdigi bir onergeyle TBMM'nin yasama ve yurutme yetkilerini kendisinde topladigma ve kendisinin iizerinde hicbir guc tasimadigma iliskin bir.karar almdi. Ertesi gun Mustafa Kemal TBMM baskanhgina secildi. Daha soma TBMM adma yiiriitme gorevini yerine getirmek iizere basinda Mustafa Kemal'in bulundugu ve tek tek oylanarak secilen vekillerin yer aldigi Icra Vekilleri heyeti olusturuldu. Boylece Heyeti

li protokollerden birinde ongoruldugu

TBMM Toplendt 23 Nisan 7920 de Ankara'da TBMM toplendi.

l

TBMM 1. yesmde 23 Nisan 7927 gunu TBMM 7. apl!~ .

vildonumuni)
kutluyardu.

Temsiliye 'nin yerini genellikle «Ankara hiikiimeti» olarak amlan yeni bir organ alnus oldu. TBMM'nin acilrsuu bir meydan okurna olarak degerlendiren istanbul hukurneti, Mustafa Kemal ve arkadaslanrnn 11 Mayis'ta divamharp karanyla idama mahkum edilmesini sagladi. 18 Agustos 1920'de Meclis'te Ankara hukiimetinin niteligi ve konumuyla ilgili tartismalar gundeme geldi. Bazi mebuslar Ankara hiikumetine Istanbul'un ve padisahm dusmandan kurtanlmasma degin basta kalacak gecici bir organ gozuyle bakiyor ve buna uygun bir duzenleme yapilmasiru istiyordu. Buna karsihk basim Mustafa Kemal'in yektigi kesim, ege-

menligin kayitsiz sartsiz ulusa ait oldugunu, TBMM'nin ve onun icinden cikan hiikumetin bu iradeyi temsil ettigini savunuyordu. Yogun tartismalar sonunda ikinci gortls aglr bash ve 20 Ocak 1921 'de Teskilati Esasiye Kanunu kabul edildi. Toplam 23 maddelik kisa bir metinden olusan Teskilati Esasiye Kanunu' nun getirdigi sistemin temeli gucler birligi ilkesine dayah bir medii; hiikumeti rejimiydi. Yasama, yuriitme ve bir 01cude yargi yetkilerini elinde toplayan TBMM'nin «vekil» adiyla kendi icinden sectigi hukumet uyeleri esas olarak TBMM'de alman kararlan uygulamakla yuktimltlydu.

l c AYAKlANMAlA'R
Birinci Dtinya Savasr'ndaki buyuk yikimm geride biraktigi agu sorunlarla birlesen otorite boslugu Anadolu' da bircok yerel gti<;odagmm ortaya cikmasma yol acrmsn, ilk onemli ayaklanma, ingilizlerle yakm iliski icindeki Konyah din adami Zeynelabidinin Sivas Kongresi'nin ardmdan 27 Eyliil 1919'da yaklasik bin kisilik bir kuvvetle Bozkir kasabasmi basmasiyla patlak verdi. Daha soma Heyeti Temsiliye'nin bolgeye gonderdigi Karakecili mufrezesince kanh bicimde bastmldi, Bu arada istanbul hukumetince Kuvayi Milliye'nin gelismesini onlemek amaciyla Kuvayi inzibatiye adr altmda yan resmi bir orgut olusturulduo Bu orgutun basina getirilen Cerkez asil11Anzavur Ahmed, «Kuvayi Milliye'nin iilkeyi felakete surukleyen Ittihatcrhgm devami oldugu» yolunda bir propaganda yuriiterek Kuzey Ege ve Marmara bolgelerinde onemli bir giic topladi, Ali Fuat (Cebesoy) Pasa komutasmdaki 20. Kolordu birliklerinin ayaklanmayi bastirmada yetersiz kalmast uzerine yardima cagnlan Cerkez Etheme bagh Kuvayi Seyyare Ekim 1919'da Anzavur Ahmed'in kuvvetlerini yenerek dagitti. Gavur imam adh asi bir cetecinin destegiyle Subat 1920'de bolgede yeniden ustiinliik kazanan Anzavur Ahmedin ikinci ayaklanmasi da Nisan 1920'de Cerkez Ethem'in birliklerince bastmldi, istanbul hukiimetinin kiskirtmasiyla 13 Nisan 1920'de Dtizcede baslayan ayaklanma kisa surede Bolu, Gerede, Mudurnu, Beypazan ve Nalhhan'i icine alan genis bir bolgeye yayildi. Bolgeye gonderilen 24. Tumen komutam Yarbay Mahmut Nedim Bey'in oldtirtllmesi ve asi kuvvetlerin Ankara yakmlanna kadar ulasmasi iizerine, basta Cerkez Ethem' e bagh birlikler olrriak uzere Kuvayi Milliye'nin neredeyse butun gucleri harekete gecirildi. Bir dizi yarpl§ma sonunda ayaklanmacilar 26 Mayis'ta etkisiz hale getirildi. Hendek yoresinde Temmuz 1920'de girisilen yeni bir ayaklanma Kuvayi Milliye birliklerince bosa cikanldi ve Eylul 1920'de bolgede tam bir denetim saglandi. Oteden beri Ittihatci karsiti bir egilim tasiyan, Yozgat'm gtlclu ailelerinden Capanogullan 8 Haziran 1920'de Ankara htikiimetine karst ayaklanma karan aldilar, Bunun uzerine bolgeye gonderilen Cerkez Ethem 27 Haziran'da ayaklanmaya son verdi. Aym donemde Zile'de bas gosteren bir baska ayaklanma diizenli ordu birliklerince bastmldi. Bagislanan asilerden bazilannm Eylul 1920'de yeniden harekete gecmesiyle Yozgat' yoresinde daha buyuk boyutlu bir ayaklanma cikti. Kuvayi Seyyare birliklerinin basvurdugu sert onlemler yilm sonlannda ayaklanmayi etkisiz hale getirdi. Bu arada Bozkir ayaklanmalanmn elebaslanndan Delibas Mehmed cevresine topladigi asker kacaklanyla 2 Ekim 1920'de ayaklanarak Konya'yi ele gecirdi, Bolgeye gonderilen Miralay Refet (Bele) Bey birkac giin soma Konya'yi geri aldi. Kurtulus Savasi surecinde yasanan ayaklanmalann bir bolumu de Dogu ve Guneydogu Anadolu'daki Ktirtler arasmda gelisen siyasal hareketlerin bir sonucu olarak ortaya cikti. Mustafa Kemal'in Erzurum Kongresi'nden baslayarak «ortak diismana karst birlesme» dusuncesi temelinde Kurt ileri gelenleriyle kurdugu iyi iliskiler bu bolgede aynhkci bir hareketin gelismesini buyiik olcude onlemisti. Bununla birlikte

Refet (Be/e) Pese Zaferden sonre birliginin besinde istanbul'a girdi.

• Boyburt $eyh E~ref ---26 Ek.-24 Ar.1919 .Erzurum

Molofyoa· Ali Galipl 3 Eyl.-l0 Eyl. 1919

MilliA~ireti 24 Ag. -8 Ey1.1920 ~,"

...•.•

Savur F

.11

Elcezire-Alibah Moy.-18 Ag.l

baska arayislar yerel dtizeyde bazi KUrt ayaklanmacilann ulusal mucadele.yanlilanyla karst karsiya gelmesine yol acn. Mardin yoresindeki asiret reislerinden biri olan Ali Batt mutareke sonrasmda ortaya cikan otorite boslugunu yerel bir yonetimle doldurmak amaciyla 11 Mayis 1919'da Nusaybin'i ele gecirdi, Ama yorenin askeri birlikleri denetimi saglayarak 18 Agustos'ta ayaklanmaya son verdi. Benzer kosullar altmda 1920 yazrnda Viransehir yoresinde Milli asiretinin ve Garzan yoresinde Cemil Cetonun onculugunde girisilen ayaklanmalar da kisa surede etkisiz hale getirildi. Ankara hiiktimetini en cok ugrastiran KUrt ayaklanmasi 6 Mart 1921 'de Sivas'm Zara ve Imranh yorelerinde basladi. Bu yoreler mutareke somas I donemde Kocgiri asiret reislerinden Haydar Bey'in onculugunde KUrt Teali Cemiyeti 'nin cahsmalar yuruttugu baslica alanlardan biri durumuna gelmisti. TBMM'nin toplanmasin-

dan soma bolgeyi denetim altma almaya yonelik girisimler 90k gecmeden bazi surtiismeler yaratti. Bir suvari bolugune duzenlenen baskmin ardmdan catismalar Erzinc an ve Dersim' e de sicradi. Daha soma Kocgiri ve Dersim asiretleri, Zara, Divrigi, Refahiye, Kumcay ve Kemah kazalannm ayn bir vilayete donusturulmesi ve bu vilayetin basma kendilerinden bir yoneticinin getirilmesi istegiyle TBMM'ye basvurdular. Gorusmelerle bir cozume vanlamarnasi iizerine, bolgeye Nureddin Pasa komutasmdaki Merkez Ordusu gonderildi. Birincisi 8 nisana, ikincisi 21 hazirana degin siiren iki harekatla ayaklanma biitiiniiy le bastinldi. Nureddin Pasa'nm bu iki harekat sirasmdaki sert tutumu daha soma TBMM'de agrr elestirilere hedef oldu. i9 ayaklanmalara karst askeri onlemler almirken, asileri cezalandrrmak icin olaganustu yetkilerle donatilrms istiklal Mahkemeleri'ne basvuruldu.

if ayaklanmalar TBMM sadece isge! kuvvetleri ile degil ic isyanlarla da

mticedele
etti.

KUVAYt
Isgale karst kendiliginden harekete gecen yerel direnis orgialerini, ceteleri ve milis giiclerini kapsayan Kuvayt Milliye, resmi kimliklerini kullanmayan subaylarin da kattlimtyla ulusal direnisin simgesi durumuna geldi. Zamanla orgialu bir yapi kazanan ve birinci Yunan ileri harekdtintn durdurulmastru saglayan Kuvayi Milliye' nin karmasik bir bilesimi vardi. Saflannda ulusal duygularla carptsmalara kattlan gonidliilerin yam sira asker kacaklan ve esktyalar da yer alzyordu. Birliklerine Demirci Mehmed ve Yoriik Ali gibi efeler, Kuscuba§z Esref ve Parti Pehlivan gibi komitacilar, emekli veya ordudan aynlmis subaylar, aydzn ve esraf kesimlerinden kisiler komuta ediyordu. Katzlma ve ayrtlma serbestligi nedeniyle mevcudu siirekli degisen Kuvayz Mil-

MiLliYE
liye, Miidafaai Hukuk orgijtlenmesinin yayginlasmasinda, istanbul'dan kacislarin orgiulenmesinde, Ankara'ya silah, cephane, erzak gonderilmesinde ve ozellikle i~' ayaklanmalarzn bastzrzlmasznda onemli rol oynadi. Ote yandan ulusal miicadeleye kaulimi saglamada yer yer basvurdugu sert ve keyfi uygulamalarla belirli bir tepki de uyandirdt. Diizenli orduya gecis siirecinde basina buyruk Kuvayz Milliye cetelerinin denetim altzna alznmasznda bircok giicliik yasandi. Basta siyasal bir gio; de kazanmis olan Cerkez Ethem' e baglz Kuvayt ;Seyyare olmak iizere bazt r,;'etelerAnkara 'hukianetiyle catismaya girdi. Bu baskaldtrtlartn bastinlmasindan sonra elde kalan Kuvayz Milliye giicleri diizenli birliklere donusturiildii.

SEVR

ANTLA~MASI
gede kurulmasi kararlastmlan yerel parlamento bes yilhk bir donemin ardmdan Yunanistan' a baglanma karan alabilecekti. Ote yandan Dogu Anadolu'da bagimsiz bir Ermenistan'la ozerk bir Kiirdistan kurulrnasi ongoruluyordu. Ermenistan'm smirlan ABD tarafmdan saptanacak, Kiirdistan da ileride Milletler Cemiyeti'nin onayiyla bagunsizlignu ilan edebilecekti. Antlasma uyannca Osmanh yonetiminde yalmz istanbul ve cevresiyle Anadolu'nun kiiciik bir kesimi kahyordu. Ama antlasmaya aykm herhangi bir davramsta bu durum da degisebilecekti. istanbul'da bir jandarma alayryla padisahm muhafiz birligi disinda hicbir askeri gtil; bulundurulmayacakti. Savasta ve bansta butun devletlerin ticaret ve savas gemilerine acik tutulmasi ongorulen istanbul ve Canakkale bogazlan uluslararasi bir kornisyonun denetimine birakilacakti. Antlasmanm paylasimla ilgili hukumlerinden hosnut kalmayan Italya ve Fransa'ya daha sonra ingiltere'nin de imza attig; bir sozlesmeyle, Osmanh yonetimindeki Anadolu topraklan uzerinde ekonomik nufuz haklan tanmdi, Ankara hukumeti basindan beri karst I;iktigi Sevr Antlasmasi'm tarumadi ve metne imza atan Osmanli yoneticilerini vatan haini ilan etti. Ote yandan Meclisi Mebusan'm kapatilmts olmasi antlasmayi yetkili yasama orgamndan gecirme olanagirn ortadan kaldirdi. Batih ulkeler arasmda da yalmz Yunanistan'm parlamentosu gerekli onayi verdi. DoIayisiyla Sevr Antlasmasi hukuken gecerlilik kazanmadi ve fiili durumun degismesiyIe yiirurliige giremedi.

Sevr Antlesmes: Sevr Antlesmesim imzalayan Osmenlt

Devleti Temsilcileri: Resed Halis Bey, Hadi Psse, Damat Ferit Pes«, Rlza Tevfik Bolukbesi.

Nene Hatun Anadolu inserunm kedinl, erkekli direnisin sembolii haline gelen Nene Hatun.

istanbul'un isgalinden kisa bir sure sonra italya'da San Remo'da bir araya gelen Itilaf temsilcilerinin hazirladigr bans plam 11 Mayis 1920'de Babiali'ye sunuldu. Bash altmdaki istanbul hukumetinin agrr kosullar iceren planda bazi degisiklikler yapilmasma yonelik girisimleri sonucsuz kaldi, Bunu izleyen oyalayici tutum karsisinda, Itilaf Devletleri bir dayatma araci olarak Yunan ordusunu harekete gecirme yoluna gittiler. Bir yildan beri Salihli-Kosk hattmm gerisinde cakilmis olan Yunan ordusu, Ankara hukiimetinin ic ayaklanmalarla ugrasmasmdan da yararlanarak 22 Haziran'da saldmya gecti. ingiliz birliklerinin destegiyle til; koldan ilerleyen Yunan ttimenleri kisa siirede Bahkesir ve Bursa'yi ele gecirdi. Aym donemde Trakya' da girisilen bir harekatla bu bolge de Yunan askerlerinin denetimine girdi. Hicbir direnme gucu bulunmayan Babiali bans planma boyun egmek zorunda kaldi. Boylece taraflar 10 Agustos 1921'de Fransa'nm Sevres (Sevr) sehrinde temelde San Remo kararlanna dayanan bans antlasrnasim imzaladi, Sevr Antlasmasi Osmanh topraklannm paylasinuru resmi hale getiriyordu. Buna gore Irak ve Filistin ingiliz, Suriye de FranSIZ manda yonetimine birakihyor, giiney smirlan Antakya, Antep, Urfa ve Mardin vilayetleri Fransa'mn elinde kalacak bicimde ciziliyordu, Batt Trakya'mn tumunu ve Dogu Trakya'nm Buyukcekmece yakmlanna kadar olan kesimini elde eden Yunanistan' a aynca bicimsel olarak Osmanh egemenliginde kalan Izmir ve I;evresini yonetme hakki tammyordu. Bu bol-

MARA~

VE

ANTEP

DiRENi~LERi
keri oldurdu. Halkm isgale karst cikmasinda bir kivilcim olan bu olay silahh bir direnisi baslatti. Mucadeleyi orgutlu hale getirmek icin 29 Kasnu'da Maras Miidafaai Hukuk Cemiyeti kuruldu. Milis guclerinin Araplar (13 Ocak 1920) ve Harabe (19 Ocak 1920) carpismalannda ortaya koydugu kararh direnis Fransiz askerlerini 11 Subat 1921' de sehirden cekilmek zorunda birakti. Mutareke sonrasmda ingiliz birliklerinin isgal ettigi Antep daha sonra vanlan anlasmayla Fransiz ntifuz alam icinde kaldi. FranSIZ isgalinin basladigi 5 Kasun 1919' da yoreden gOI;etmis Ermenilerin de donmesi ve bazi baskilara girisrnesi, Antep halkiru silahli direnis icin hazrrhklar yapmaya yo-

- 12-

Anadolu'da isgale karst gosterilen tepki, Maras ve Antep sehirlerinde dogrudan sivil halkm yuruttugt; bir silahli direnise donustii. Mustafa Kemal ve arkadaslanmn buyuk sikmtilar icinde ulusal gucleri toparlamaya I;ah§tlgl ve il; ayaklanmalardan bunaldigr bir donemde, bu cephelerdeki mucadele bir moral kaynagi oidu ve Kurtulus Savasi'run siyasal plandaki ilk basanlanndan birinin kazamlmasmda onemli rol oynadi, FranSIZ birliklerinin Ekim 1919' da Maras' a girmesinden sonra, yoredeki Ermeniler arasmda bir hareketlenme basladi. Bunu izleyen taskmhklar sirasmda bazr askerler hamamdan cikan kadmlara satasti. Olaya ofke duyan Sutcu imam adh bir esnaf ates acarak bir as-

neltti. Arslan ve Polat beylerin onderliginde kurulan Kuvayi Milliye birlikleri Ocak 1920' de Fransiz kuvvetlerine baskmlar diizenlemeye basladi. Karayilan ve Sahin gibi halk onderlerinin askeri basanlan halk arasmda birer efsane haline geldi. Guc duruma dusen Fransiz kuvvetlerine karst 1 Nisan 1920'de sehir halkmm katildigi bir ayaklanrna duzenlendiyse de sonunda Fransiz bir-

likleri 9 Subat 1921' de sehrin tumunde denetimi sagladi. Karsrlastig; sert direnis nedeniyle Anadolu'da bannamayacaguu anlayan ve Osmanh topraklanmn pay lasmu konusunda itilaf ortaklanyla anlasmazliga diisen Fransa, ayn bir tutum izleyerek Ankara htikumetiyle gorusme rnasasma oturdu. Vanlan anlasma sonucunda Fransiz askerleri 25 Arahk 1921' de Antep' ten cekildi,

DOGU
Kurtulus Savasr'na baslangicta dl§ dunyada yakmhk gosteren bashca devlet, aym hasimlarla mucadele icinde olan Sovyet Rusya'ydi. Mustafa Kemal'in daha Mayis 1920' de Moskova' ya gonderdigi heyetle gorusen Bolsevik yonetimi, Misaki Milli'yi tarndigmi aciklanus ve yardim sozu vermisti, Ama Ermenistan sorunu taraflar arasmda bir anlasmazhk konusu o~maya deyam ediyordu. Sevr Antlasmasi'nm gundeme geldigi siralarda, Dogu Anadolu smirlannda Ermeni kuvvetlerin saldmlan yo gunIasti. Bunun uzerine 15. Kolordu komutam Kazim Karabekir Pasa bir askeri hare kat icin hazirhklara giristi, Once Elviyei Selase olarak bilinen, isgal altmdaki Kars, Ardahan ve Batum yorelerine propaganda ve orgutleme calismalan yurutecek sivil cete-

CEPHESi
ler gonderildi. Ardmdan 28 Eyliil 1920'de askeri harekat baslatildi. Ertesi gun Sankarms'r ele geciren birlikler, gerekli YIgmagl yaptiktan soma 14 Ekim' de genel saldmya gecti, Kars'm 30 Ekim'de cetin bir catisma sonunda almmasi, Ermenistan hiikumetini bans istemek zorunda birakti. Boylece 3 Arahk 1920' de imzalanan Gumru Antlasmasi, butun Kars sancagimn Turk yonetimine girmesini sagladi, Daha soma Sovyet yonetiminin basa gectigi Ermenistan'la 16 Mart 1921' de benzer hukumleri iceren Moskova Antlasmasi yapildi. Bunu 13 Ekim 1921 'de Giircistan'la Kars Antlasmasr'nm imzalanmasi izledi. Soz konusu antlasmalarla Kars, Ardahan ve Artvin'in bugunku sirurlan cizilirken, Batum ve yevresi Gurcistari' a birakildi.

Kurtulus Ssvasmm iki mimen lnoni) Seveslen sadece Kurutulus Sava~1icin biivilk bir moral saglamakla kelmedt eyrn zamanda ismet Peseve'de sovedtns verdi.

iNONU

SAVA~LARI
tmdan 6 Ocak 1921 'de saldmya gecti. Bilecik'in almmasmdan soma Eskisehir yolu uzerindeki Inonu yoresine -ulasan Yunan oncii kolu, bir gunluk kisa bir catismadan soma, Turk takviye birliklerinin gelmesi uzerine 11 Ocak'ta geri cekilmek zorunda kaldi. Boylece Ankara hukumeti Yunan saldmkarsismda ilk basansim elde etti. Birinci Inonu Savasi olarak bilinen bu catismarun ardmdan Itilaf Devletleri, bir uzlasma zemini saglamak amaciyla Londra Konferansi'ru duzenledi, Ankara hukumetinin de bir heyetle kauldrgi konferansm 21 Subat'ta baslayan calismalan 12 Mart'ta Sevr AntIasmasi 'nda bazi kiicuk degisiklikler yapmaya yonelik bir oneri paketiyle noktalandi. Bu arada Turk heyeti Itilaf temsilcileriyle daha soma TBMM'nin onaylamadrgi bazt anlasmalar imzaladi. Konferans kararlanna tepki gosteren Yunanistan, Ankara hukumetinin yarutnu beklemeksizin 23
Sl

Askeri bakimdan Kurtulus Savasr'mn asil odagmi olusturan Ban Cephesi'nde ikinci Yunan ileri harekati Temmuz 1920'de durdurulmustu, Yunan kuvvetlerini alt etmek icin duzenli bir ordunun kurulmasi gerektigini goren Ankara hukumeti, bu cahsmalan yiiriltmek uzere Kasun 1920'de Miralay ismet (Inonu) Bey'i cephe komutanligina getirdi. Duzenli orduya gecis yonunde atiIan adimlar cok gecmeden Cerkez Ethem' e bagh Kuvayi Seyyare ve oteki ceteler arasmda rahatsizhk yaratti. Bu birliklerin siyasal sozciisii konumunu kazanan ve TBMM icinde gtlclu bir destegi arkasma alan Yesil Ordu acikca Ankara hukumetine muhalefet etmeye basladi. Yesil Ordu 'nun dagitilmasindan soma tirmanan gerginlik, kuvvetlerini Kutahya-Gediz yoresinde toplayan Cerkez Ethem'in ayaklanmasma yol acti, Duzenli birliklerin bu ayaklanmayi bastirmasmdan yararlanmaya calisan Yunan ordusu, buyuk bir yigmak yaptigi Bursa hat-

- 13-

Mart'ta yeni bir saldmya giristi. Taraflann 27 Mart'ta Inonu'de karst karsiya gelmesiyle baslayan carpismalar siirekli degisen bir seyirle 1 Nisana degin siirdii. Sonunda Tiirk ordusunun karst saldmsiyla stratejik konumdaki Metristepe'den sokulen Yunan birlikleri Bursa'nm dogusundaki eski mevzilerine pusktirtuldu. Bu arada eephenin giiney ueundaki Afyori'u isgal eden Yunan kuvvetleri de Dumlupmardaki mevzilere

zorunda birakildi. Ikinci Inonu diizenli orduya gecisi savunan Mustafa Kemal vearkadaslannm konumunu guclendirdigi gi bi, itilaf Dev letleri ' nin Ankara hiikumetine karst baslayan degisimini daha da ileriye goturdu. Yunanistana verilen ingiliz destegi bu iilkedeki yonetim degisikliginin de etkisiyle zayiflarken, italy a isgal ettigi yoreleri Mayis 1921' de bosaltn,

cekilmek

Savasi

SAKARVA
Yunanistan, 10 Temmuz 1921 'de topyekun bir saldmya giristi, Bursa ve Usak'tan harekete gecen Yunan tiimenleri kisa bir surede Afyon ve Kutahya'yi ele gecirdi. Asker sayiSl ve silah bakirmndan daha ustun olan Yunan kuvvetleriyle kesin bir carpismadan kacman ve duzenli bir geri cekilisle kusatmadan kurtulmayi basaran Ismet Bey, daha sonra Mustafa Kemal'in onerisi dogrultusunda birliklerini Sakarya Nehri'nin dogusuna cekti. Bu arada Eskisehir de dustii ve Yunan birliklerinin denetimine girdi. Ban Cephesi karargahuun Ankara'mn cok yakimna tasmmasi, buyiik bir kaygi ve heyeean uyandirdi. TBMM'nin Kayseri'ye tasmmasi bile gundeme geldi. Gizli oturumla toplanan meclis uzun ve hararetli tartismalann ardmdan Mustafa Kemal'i 5 Agustos'ta tam yetkili olarak iiC;ay sureyle baskomutanhga getirmeyi kararlastirdi. Oncelikle «TekaIifi Milliye Emirleri»ni yayimlayarak biitiin kaynaklann savas icin seferber edilmesini saglayan ve obur bolgelerdeki kuvvetlerin buyuk bolumunu Sakarya'ya toplayan Mustafa Kemal, Ban Cephesi karargaluna giderek savasm yonetimini iistlendi. Yunan Krah Konstantinos da kesin zaferi gormek icin eepheye gelmisti. Krahn hemen saldmya gecme dusuncesine karst cikan Yunan isgal kuvvetleri baskomutam Papulas'm harekati geciktirmesi, Turk birliklerinin Sakarya'rnn dogusunda gerekli Ylgmagl yapmasma olanak verdi. Sakarya'daki mevzileri asarak Ankara'ya varmayi amaclayan Yunan ordusunun genel saldmsi,

SAVA~I
Konstantinos' un dogrudan baskomutanhgi iistlenmesiyle 23 Agustos'ta basladi, Sakarya Nehri'ni kolayea gecen Yunan birlikleri, Mangal Dagi yoresindeki ilk mevzileri bir giin icinde ele gecirdi. Ama bunu izleyen gogiis gogiise carpismalarda Turk ordusunu merkezden yarma girisimlerinden sonuc alamadi, Taraflann agn' kayrplar verdigi saldm ve karst saldmlar sirasmda, Yunan ordusu bir ara Ankara'nm 50 km kadar giineyine ilerledi. Ozellikle Cal Dagi'ndaki direnis sonueunda Yunan saldmsmm hizi 31 Agus-. tos'ta kesilmeye basladi, Ikmal hatlanndan uzaklasmis olan ve kuvvetlerini genis bir eepheye yayan Yunan ordusu, 10 Eylul'de baslayan Turk karst saldmsma direnemeyerek Sakarya'nm dogusundaki mevzilerini terk etmek zorunda kaldi, Ardmdan gizliee yurutulen bir harekatla Sakarya'mn batisma cekilme yoluna gitti. Turk karargahi 13 Eylul'de bu harekatm farkma vardigmda, Yunan mevzileri hemen .tiimiiyle bosaltilrms bulunuyordu. Daha sonra oncu Tiirk birlikleri Eskisehir'e dogru cekilen Yunan ordusunu izledi, ama asil kuvvetlerin Sakarya'nm bansma gecisi 20 Eyliil'ii buldu. Kurtulus Savasi'nm donum noktasi olan Sakarya Savasi'ndan sonra Yunanistan butunuyle tek basina kaldi. Aynea Yunan ordusu ve halki arasmda «Anadolu' daki seriivene son verme» egilimi guclendi, Bans icin gorusmeye oturmus olan Fransa'yla 20 Ekim 1921 'de, Adana ve Antep'teki isgal kuvvetlerinin cekilmesini ongoren Ankara Antlasmasi imzalandi. j

'I

Sovyet heyeti Ankara'da

Rusya'da ki 1917 Bolsevik Oevrimi Birinci Diinv« Sevesi'nm gidisetuu degistirmekle kelmedt, erkesmd« kuru/an Sovyet/er Birligi emperyalizme kers! veri/en Kurtulus Sevesi'ne da maddi ve manevi destek

i
. )

i ~

oldu.

~.

BOVOK
Sakarya zaferiyle birlikte askeri bakimdan ustunlugu ele geciren Ankara hukumeti, Yunan ordusunu kesin bir yenilgiye ugratarak Anadolu'dan cikarma hazirhklanna gi-

TAARRUZ
risti. Yunan hatlanm Afyon yoresinde yarmaya yonelik harekat plam uyannea, Yunan sag kanadma bir baskm biciminde saldirmasi ongorulen Nureddin Pasa komuta-

- 14 -

smdaki 1. Ordu birlikleri giineye kaydmlarak karst mevzilerin yakmma kadar ilerledi. Fahrettin (Altay) Pasa komutasmdaki 5. Suvari Kolordusu'nun Yunan hatlannm gerisine sarkarak haberlesme ve ikmal yollanru kesmesi kararlastinldi, Yakub Sevki (Subasi) Pasa komutasmdaki 2. Ordu da Eskisehir'in dogusunda ve Afyon'un kuzeyinde mevzilenmis Yunan ttimenlerini oyalamakla gorevlendirildi. Buyuk bir gizlilik icinde yunitulen bu mevzilenmenin 15 Agustos'ta tamamlanmasmdan soma, baskomutanlik karargahi Afyon yoresindeki Kocatepe 'ye tasmdi. Ardmdan 26 Agustos sabahi birliklere saldm emrinin verilmesiyle Buyuk Taarruz, yani Baskomutanlik

Meydan Savasi basladi, Buyuk ve Kticuk Adatepe'deki mevzilerin 30 Agustos sabalu topcu atesine tutulmasmdan soma girisilen piyade saldmsiyla cember icindeki Yunan ordusu agir bir bozguna ugratildi, Bu saldindan yalmzca General Trikopis'in 8 bin kisilik birligi kurtulabildi. Izmir' e dogru cekilmeye cahsan bu kuvvetler de Usak yakmlannda kistinlarak etkisiz hale getirildi. Buyuk bir hizla surdurulen izleme harekati, Turk birliklerinin 9 Eylul'de Izmir'e girmesiyle sonuclandi, Bu arada cephenin kuzey kesiminde ilerleyen Turk kuvvetleri Eskisehiri, ardmdan oteki sehir ve kasabaIan ele gecirerek 18 Eyltil'de Yunan isgaline butunuyle son verdi.

BAGIMSIZLIK

VE

CUMHURivET
temsil etti. Ozellikle ingiliz temsilcisinin uzlasmaz tutumu nedeniyle birkac kez kesintiye ugrayan gorusmeler 11 Ekim'de Mudanya Mutarekesi'nin imzalanmasiyla sonuclandi. Kurtulus Savasi'yla.simrlan fiilen cizilen yeni Turkiye'nin bagrmsizhgi uzun gorusmelerin ardmdan 24 Temmuz 1923 'te imzalanan Lozan Antlasmasi'yla res men tamndi, Bu arada 1 Kasun 1922' de saltanatm kaldmlmasmi izleyen gelismeler, 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilamyla Tiirkiye'nin daha Kurtulus Savasi'nda baslarms olan siirecin dogal bir sonucu olarak yeni bir yonetim bicimine gecmesini de getirdi.
lzmir'in kurtulusu Kuttulus Ssvest'nm zaferle sonuclenmesmui erdtnden 9 Ey/O/ 7922'de

Yunan birliklerini izleyen Turk ordusunun Canakkale'de mevzilenmis Ingiliz kuvvetleriyle karst karsiya gelmesinden soma, Itilaf Dev letleri 23 Eyliil' de Ankara hukumetine bir nota vererek askeri harekatm durdurulmasiru ve bir mutareke imzalanmasnu onerdi. Aynca Dogu Trakya ve Bogazlar'm bans antlasmasmm ardmdan bosalulacagi yonunde guvence verdi. Boylece 3 Ekim'de Mudanya'da baslayan gorusmelerde Turk heyetine Ismet Pasa baskanhk ederken, Itilaf Dev letleri' ni Ingiliz general Harrington, Fransiz general Charpy, ital yan general Monbelli ve Yunanh general Mazerakis

TUrk Ordusu isge!

giicleri tarafmdan vskshp vtkilen izmir'e girdi.

iSTiKLAL

MAHKEMELERi
gml Icra Vekilleri Heyeti' nin onerisiy le belirleyecek, mahkeme heyetlerini kendi uyeleri arasmdan iicte iki cogunlukla sececekti. Mahkemelerin hukuki bir sorumluluk ta§lWftk~.Izlll vicdani kanaatlerine gore verecekleri kararlar kesin hukum niteliginde sayrliyor, ternyiz veya itiraz yolu butunuyle kapali tutuluyordu. Daha soma 26 Eyluldeki duzenlemeyle mahkemelerin yargi yetkisi, ulusal mucadeleyi tehlikeye dusurebilecek her turlu sucu kapsayarak bicimde genisletildi. Cumhuriyetin ilanindan soma ozel likle siyasal davalarda onemli rol oynayan istiklal Mahkemelerinin kurulusuyla ilgili kanun hukumleri .ancak 4 Mayis 1949'da, Demokrat Parti milletvekillerinin girisimiy le yururlukten kaldmldi.

TBMM'nin otoritesini kabul ettirmek icin aldigi ilk onlemlerden biri, kendivarlrgiru ortadan kaldirmaya yonelik eylemleri, i<;:ayaklanrllalan ve askerlikten kacmayi c~izalandlfmak tizere 29 Nisan 1920'de Hiyaneti Vataniye Kanunu 'nu cikarmasrydi. Soz konusu sueIan isleyenler sivil mahkemelerde ve harp divanlannda yargilanacak, verilen hukumler TBMM'nin onayiyla kesinlesecekti. Bir sure soma ortaya cikan aksamalar uzerine, bu suelarla ilgi1i davalara bakacak yeni mahkemeler kurma geregi gunderne geldi. Bu dogrultudaki ilk adirn 11 Ey lUI' de kabul edilen Firariler HakkmdaKanun'un ongordugu istiklal Mahkemeleri'yle atildi. Kanuna gore TBMM bu mahkemelerin sayisiru ve nerelerde kurulaca-

- 15-

I
j

B~ZEN KENOiNi BUlMA~.

I~

HURRIYET HURRIYETTIR

...

...