ÖLÇME ÇEŞİTLERİ

1.ÖLÇME NEDİR?
Bilinen bir değerle bilinmeyen bir değerin kıyaslanmasına ölçme adı verilir. Makine parçalarının veya
yapılan herhangi işin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi
içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir.

Ölçmenin belli başlı iki çeşidi vardır;

 Doğrudan (direkt) Ölçme: Ölçü takımları ile yapılan ölçmedir. Bu ölçme işleminde ölçü, ölçme
takımından doğrudan okunur.
 Dolaylı Ölçme: Bu işlemde ölçü aleti belli bir kıyaslama parçasına ayarlanır. Ölçme kıyaslama
parçasına göre yapılır. Örneğin pergel ile iç ve dış çap kumpasları ile mastarlar ile ölçme gibi.

Ölçmeyi etkileyen faktörler;

 Ölçü aletinin hassasiyeti

 Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı
 İşin hassasiyeti
 Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği
 Ölçme yapılan yerin ışık durumu
 Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler
 Ölçme yapan kişinin bilgisi
 Bakış açısı
 Ölçme yapan kişinin ruhsal durumu

Laboratuarda yaptığımız ölçme aletleri ve teknikleri aşağıda belirtilecektir.

2.KUMPAS İLE ÖLÇME

Kumpaslar uzunluk ölçmelerde, dış çap, iç çap, derinlik ve kanal ölçmelerde kullanılır. Kumpaslar
paslanmaz çelikten yapılmış olup cetvel ve verniyer (Sürgü) gibi iki esas parçadan meydana gelir. Sabit
çene cetveli, hareketli çene ise verniyer kısmını oluşturur. Kumpaslar genellikle 1/10, 1/20, 1/50
hassasiyette yapılır. Belli başlı kumpas çeşitleri şunlardır;

1. Verniyer Bölüntülü Sürmeli Kumpas:Metrik ve inc (Parmak) sisteme göre ölçme yapabilen bu
kumpaslar, modellemelerin uzunlukların, iç ve dış çapların ölçülmesinde kullanılan ölçme ve kontrol
aletleridir.

1
 Şekil.1: Verniyer bölüntülü sürmeli kumpas

2. Derinlik Kumpası: Modelleme üzerindeki delikleri, kanalları, kademeleri ve derinlikleri ölçmek

için yapılmış kumpaslardır. Bu kumpasların ölçü cetveli ile sürgü üzerindeki bölüntüleri sürmeli
kumpasların aynısıdır. Cetvel kısmı çelikten yapılmıştır.

Şekil.2: Derinlik kumpası

3. Modül Kumpası: Modülü bilinmeyen dişli çarkların modellemelerinin modüllerinin bulunması
veya modülü bilindiği halde modellemenin, diş genişlik değerlerinin kontrol edilmelerinde
kullanılan ölçme ve kontrol aletleridir. Modül kumpasları 90° gönye biçiminde, iki ölçü
cetvelinden meydana gelmiştir.
Ölçme ve kontrolünde kullanılan modül kumpaslarındaki yatay cetvel bölüntüsü üzerindeki
verniyer bölüntüleri genellikle 1/20 ve 1/50 mm hassasiyetlerinde yapılır.

Şekil.3: Modül kumpası

 4. Dijital Kumpaslar: Bu kumpasın dijital ekranı çok küçük bir pil ile elektronik olarak çalışır.
Modelleme üzerinde ölçülen değer doğrudan doğruya ekran üzerinden okunur. Kumpasın
çenelerine fazla bastırılmadıkça ölçüleri hatalı göstermez. Şayet çenelere fazla bastırılırsa 0,02
mm kadar bir hata oluşabilir.
Bu kumpaslarda hem milimetrik ve hem de parmak sisteme göre
ölçüm yapmak mümkündür. Parmak düğmesine basınca göstergeye gelen ölçü parmak olur.
Kumpas üzerindeki ekranda ölçü değerleri ekran üzerinde okunaklı ve büyük
rakamlarla yazıldığı için ölçme hatası ortadan kalkmış ve zaman kaybı en aza indirilmiştir.
Bu kumpasların hassasiyeti 1/100 mm,1/1000 ve 0,0005″ hassasiyetlerindedir.

Şekil.4: Dijital kumpas

2.1.KUMPASLARIN OKUNMASI
1. 1/10 Hassasiyetli Kumpas: Bu kumpasta cetvel üzerindeki 9 mm`lik ölçü, verniyer üzerinde 10 eşit
parçaya bölünmüştür. Bu kumpasla 0.1 mm hassasiyetinde bir ölçüm yapılabilir.
(Şekil 5) de verniyerin 0 çizgisi cetvel üzerinde 44 ve 45 arasındadır. O halde tam sayı 44 mm`dir.
Verniyer üzerindeki çizgi aralıkları, cetvel üzerinde çakışan çizgiye kadar sayılır ve kumpasın hassasiyeti
ile çarpılır. (4 X 0.1) = 0.4 mm`dir. Kumpastaki tam sayıda ilave edildiğinde okunan ölçü bulunur. 44 + 0.4
= 44.4 mm olur.

Şekil.5: 1/10 Hassasiyetli kumpasın okunması

1. 1/20 Hassasiyetli Kumpas: Bu kumpasta cetvel üzerindeki 19 mm`lik ölçü, verniyer üzerinde 20 eşit
parçaya bölünmüştür. Bu kumpasla 0.05 mm hassasiyetinde bir ölçüm yapılabilir. (Şekil 6)`da
verniyerin 0 çizgisi cetvel üzerinde 36 ve 37 arasındadır. O halde tam sayı 36 mm`dir.
 Verniyer üzerindeki çizgi aralıkları, cetvel üzerinde çakışan çizgiye kadar sayılır ve
kumpasın hassasiyeti ile çarpılır. (6 X 0.05) = 0.3 mm`dir. Kumpastaki tam sayıda ilave
edildiğinde okunan ölçü bulunur. 36 + 0.3 = 36.3 mm olur.

Şekil.6: 1/20 Hassasiyetli kumpasın okunması

2. 1/50 Hassasiyetli Kumpas: Bu kumpasta cetvel üzerindeki 49 mm`lik ölçü, verniyer üzerinde 50
eşit parçaya bölünmüştür. Bu kumpasla 0.05 mm hassasiyetinde bir ölçüm yapılabilir. (Şekil 7) de
verniyerin 0 çizgisi cetvel üzerinde 40 ve 41 arasındadır. O halde tam sayı 40 mm`dir.
Verniyer üzerindeki çizgi aralıkları, cetvel üzerinde çakışan çizgiye kadar sayılır ve
kumpasın hassasiyeti ile çarpılır. (25 X 0.02) = 0.5 mm`dir. Kumpastaki tam sayıda ilave
edildiğinde okunan ölçü bulunur. 40 + 0.5 = 40.5 mm olur.

Şekil.7: 1/50 Hassasiyetli kumpasın okunması[ CITATION Tek \l 1055 ]

3.MİKROMETRE İLE ÖLÇME

Kumpaslara nazaran daha hassas ve okuma kolaylığı sağlayan ölçü aletleridir. Genellikle daire kesitli
parçaların çaplarını ve düz parçaların kalınlıklarını ölçme işleminde kullanılır. Mikrometreler genellikle
0,01 ve 0,001 hassasiyetlerinde metrik sisteme göre imal edilir.
Mikrometreler, 0-25 mm, 25-50 mm, 50-75 mm ve 75-100 mm ölçü aralıklarında ölçüm yapar.
 Şekil.8: Mikrometre

Mikrometrelerle elle tutularak ölçme yapılabildiği gibi, bunlar genel olarak da hem
hassas olarak ölçebilmek, hem de seri ölçmelerde zamandan kazanmak için özel sehpalarına
bağlanarak da kullanılabilir.

Mikrometre ile ölçerken, önce kovan üzerindeki rakamların tamburun kenarına kadar
olan mm ve 0,5 mm değerleri okunur. Sonra bunlara kovanın yatay çizgisiyle karşılaşmış
olan tambur üzerindeki 0,01 mm’nin katlarını gösteren miktarlar eklenir.
(Şekil 9) da kovan üzerinde tam 8 mm. değeri vardır. Tambur üzerindeki 8. bölüntü
çizgisi, kovanın yatay çizgisi ile üst üste gelmiştir. Buna göre 8 + 0,08 = 8,08 mm değeri
okunur.
(Şekil 10) da ise, kovan üzerinde 9 mm ve bundan sonra 0,5 mm değerleri
görülmektedir. Ayrıca tambur üzerindeki 32. Bölüntü çizgisi kovanın yatay çizgisiyle
çakışmıştır. Buna göre mikrometre 9 + 0,5+0,32 = 9,82 mm açılmıştır.

Şekil.9 Şekil.10 [ CITATION Tek \l

1055 ]
4.ÖLÇME SAATİ İLE ÖLÇME
Toleransların belirli ölçü değerinde olması gereken uzunlukların ölçülmesinde kullanılır. Okuma tamlığı
1/100 mm’ dir. Ölçme işlemi için özel taşıyıcı tertibatlara ve iç ölçmeler için ayrıca iletme çubuklarına
ihtiyaç vardır.

Ölçme saati ile ölçme yaparken ilk olarak johanson mastarı ( sabit ölçü mastarı ) ile ibrenin sıfıra ayarı
yapılır. Ölçme saati ile belli bir ölçme değerinde olan sapmaları gösterir. Ölçme saati pratik olarak öyle
ayarlanır ki; ibre sıfırda dururken temas pimin kursu, her iki doğrultuda mümkün olabilecek sapmaları da
içine alabilsin. Uygun olan kurma yaklaşık 1 mm’dir.

Eğer tolerans işaretleri varsa o zaman bunlar kabul edilen sapma miktarına göre ( örnek 0,1 mm )
ayarlanırlar. Parçaların ölçülmesinde ibre tolerans çizgileri arasında kalıyorsa, bu iş parçalarının hepsi
ölçü bakımından kusursuz kabul edilir.

Ölçme saati ile parçaların eksenden kaçıklığının ölçülmesinde ölçme saati milinin, iş parçası miline daima
dik açı yapacak şekilde durması şarttır.

Eksenden kaçıklık ( eksantrik ) ölçülecek olan ( H ) kursu ile hesaplanır. e=H/2 ölçme çeşitli kısımlarda
tekrarlanmalıdır.

Bu iş parçasının dairesel hareketlerinin kontrolü için ölçme saati, belli bir hareket yapabilecek şekilde
sıfıra ayarlanır. Eğer iş parçası yavaşça dönerken, ölçme saatinin hiçbir sapma yapmıyorsa, o zaman iş
parçası kusursuz demektir. Fakat gösterge bir sapma meydana getiriyorsa; o zaman en büyük ve en
küçük ölçme değerinin farkı kursu ( sapmayı ) verir. Eksenden kaçıklık bunun yarısına eşittir.

Şekil.11: Ölçme saati

5.ATÖLYE MİKROSKOBU
Genellikle atölyelerde kullanılan bu mikroskop gölge ışık sistemiyle çalışır. Her ne kadar mekanik
sistemler daha güvenilir olsa da bu gibi elektronik sistemler daha kısa sürede, daha kolay sonuç ve hata
oranı çok düşük bir sonuç elde edebilmeyi sağlar. Burada da elektroniğin faydalarından oldukça fazla
yararlanılmaktadır. Mikroskoba konulan bir parça (biz laboratuarda vidanın diş aralığının x, y, ve ara
eksenlerinin incelenmesini gördük) ışık vasıtasıyla oluşturulan gölge ile ayarlanan büyütme katsayı kadar
büyük bir gölge edilir. Burada çok küçük olabilen ayrıntıların çok rahat bir şekilde ölçümünün yapıldığını
gördük. Bir diğer avantajı ise farlı kollar vasıtasıyla eksenlerin hareket ettirebilmesidir.

6.ULTRASONİK ÖLÇÜM CİHAZI

Ultrasonik sinyaller frekansı çok yüksek ses dalgaları gibidir. Birçok ultrasonik sensörde istenilen frekansı
oluşturabilmek ve elektrik enerjisini akustik enerjiye ( veya tam tersi ) dönüştürmek için kullanılan
piezoelektrik kristaller kullanılır.

Yandaki şekilde ses sinyallerinin bir koni şeklinde nasıl yayıldığı ve

hedef cisme çarptıktan sonra sensöre nasıl geri döndüğü
gösterilmektedir. Çıkış sinyali bir şeyleri veya kontrol fonksiyonlarını
tetiklemek için kullanılır. Cisimle sensör arasında yansıyan sinyallerin
değerlendirilebilmesi için aralarında minimum bir mesafe olması
gereklidir. Ultrasonik ölçüm işlemlerini etkileyebilecek değişkenleri
inceleyecek olursak ;

 Hedef yüzey açısı

 Yansıtıcı yüzeyin pürüzsüzlüğü

 Isı değişimi

 Nem değişimi

 Ara kesit sıklığı

 Malzeme iç boşlukları

Ultrasonik ölçüm cihazının proplarına kublaj malzemesi sürülür. Bunun nedeni proplar arasında
ultrasonik dalgaların çabuk ve hızlı bir şekilde geçişi sağlanarak daha güvenilir ölçümler yapılabilmesidir.

Metal malzemelerde tek prob kullanılır ve böylelikle malzeme içinde boşluk olup olmadığı anlaşılır.

Seramiklerde ise; dalga gözeneklerden geçer ve öbür tarafa kadar bir engele uğramadan gider.Yani dalga
boşluklara uğramadan direkt olarak geçer. Yalnız blok içerisindeki ara kesitler, boşluklar ne kadar fazla
ise dalganın diğer propa ulaşma süresi o kadar artar. Bu de bize parçanın iç yüzeyi hakkında fikir yürütüp
tahminde bulunma imkanı sağlar. Dalganın hızı: L / t formülünden bulunur.Yani gözenek sayısı artınca hız
azalırken malzemenin mukavemeti de azalır.
 Şekil.12: Ultrasonik ölçüm cihazı

Yukarıdaki şekilde proplar arasında görülen beyaz blok kalibrasyon bloğudur. Bu blok cihazın kalibre
edilmesi esnasında kullanılır. Cihazın doğru ölçüp ölçmediğini bu şekilde anlarız.

7.BINOCULAR MİKROSKOP
Odaklanma derinliği oldukça fazla olan bir mikroskop çeşididir. “Binocular” çift göz mercekli anlamına
gelmektedir. Bu da inceleme yapan kişinin daha net bir sonuç elde etmesini sağlar.

Şekil.13: Binocular mikroskop

 8.AVOMETRE
Avometre kelimesi; akım (amper), gerilim (Volt), direnç
(Ohm) ölçüm birimleri olan AmperVoltOhm metreden
gelmiştir. Avometreler; elektrik ve elektronik
sektöründe kullanılırlar, analog ve diital olarak imal
edilebilirler. Üzerindeki komütatörle istenilen ölçme
değeri seçilip ölçme yapılır.

Yanda elektronik bir avometre görülmektedir.

Şekil.14: Avometre

9. KISMİ IŞIN PİROMETRESİ

Pirometreler temassız olarak sıcaklık ölçen cihazlardır. Cisimlerin sıcaklıklarını yaydıkları ısıl ışınımdan
yararlanarak ölçerler. Mutlak sıfır sıcaklığının yukarısındaki sıcaklıkta bulunan bütün cisimler ışınım ile ısı
yaydıkları gibi ,diğer cisimlerden de ısınım enerjisi alırlar. Isıl ışınım gerçekte sıcaklık nedeniyle
cisimlerden yayılan elektromanyetik dalgadır.

İş parçasının sıcaklığını bilmek tavlama işlemi yapılırken son derece önemlidir. Çünkü bütün tavlama
işlemleri belli sıcaklıklarda yapılmaktadır. İş parçasının istenilen sıcaklıklara ulaştığını bilmemiz işlemin
sağlıklı sonuçlanması için gereklidir. Bu nedenlerden dolayı iş parçalarının sıcaklıklarının kontrollerinde
sıcaklık ölçme araçlarına ihtiyaç vardır.

Katı cisimler yaklaşık 700 °C’den sonra görünür ışın yaymaya başladığından Kısmi Işın Pirometresiyle
ancak bu sıcaklığın üzerinde sıcaklık ölçme yapılabilir. Şekilde camdan cihaza giren ışın mercekten
geçtikten sonra odağa ulaşır daha sonra oküler üzerinden göze gelir. sıcaklığı ölçülecek malzemenin
sıcaklığı attıkça ışık koyudan açığa doğru değişir. İki pille çalışan cihazda potansiyometre ile gerilimi
değiştirerek flamanın rengini koyudan açığa doğru değiştirilir. Okülerden bakan göz, flamanı ve zemen
olarak ta sıcaklığı ölçülecek kaynaktan gelen ışığın rengini görmektedir. Eğer ikisinin rengi de aynı ise
flamanın uç kısmı görünmez. Bu durumda cihazdan okunan sıcaklık değeri kaynağın sıcaklığını
göstermektedir. Bu durumda iken potansiyometre ile gerilimi düşürürsek flaman rengi daha koyu olur ve
bu durum kolayca fark edilir. Doğru sıcaklık değerini göstermekteyken potansiyometre ile gerilimi
yükseltirsek, flaman rengi daha açık olur ve bu durum kolayca fark edilir. Sıcak cismin radyasyonla
yaydığı ışığın rengine göre sıcaklık ölçmeye yarar. Bu cihazlarla ancak belirli aralıklarla ölçme yapabiliri.
Oysa termokupllarla üsrekli ölçme yapılabilmekte ve gerektiği durumlarda ısıtma koşulları bilgisayarla
kontrol edilebilir. Bütün bunlara rağmen, termokuplların kullanım alnı en yüksek kullanım sıcaklığı ile
sınırlıdır.

10.TERMOÇİFTLER
Farklı her metal çifti termokupul yapımında kullanılabilir. Termoçift diferansiyel bir sıcaklık ölçme
aletidir. Dolayısıyla sıcaklık artışına karşı doğrusal olmayan tepkiler verir. Bu sebeple aynı sıcaklık artışına
karşı aynı gerilimi üretmezler. Bir termoçift imal edebilmek için uygun metallerin birleştirilmesi gerekir.
Bu birleşme noktasına ölçme kavşağı adı verilir. Ölçme kavşağının dış etkenlerden korunması
gerektiğinde bir kılıf ile yalıtımı yapılır. Kılıf, ölçüm yapılacak ortamın özellikleri (korozif vb.) dikkate
alınarak seçilir. Ancak bu yalıtım termokupulu korurken sıcaklık değişimlerine karşı tepki hızını düşürür.

11.TERMOMETRE
Termometreler, değişen sıcaklık karşısında sıvıların hacim değiştirmesi mantığına dayanır. En fazla
kullanılan termometreler civalı termometrelerdir. Sıcaklığın çok düşük olduğu yerlerde ise donma
sıcaklığı daha düşük olan alkollü termometreler tercih edilir.

En sık rastlananı cıvalı termometredir. Bu çok küçük kesite sahip ve üst ucu kapalı bir tüpten ibarettir. Alt
ucundaysa içinde cıva bulunan küresel veya silindirik bir hazne bulunur. Isıtılmasıyla, civa genişler ve
tüpte yükselir. Tüpün kesitinin küçük olmasından dolayı az bir hacim büyümesinde cıvanın yükselmesi
oldukça fazladır. Termometre iki sabit nokta arasında kalibre edilir. Bunlar suyun donma noktasıyla
kaynama noktasıdır. Belli başlı termometre çeşitlleri şu şekildedir.

 Gazlı termometreler
 Metal termometreler
 Sıvılı termometreler
 Alkollü civalı termometreler
 Civalı termometreler
 Hasta termometreler

12.PASİMETRE
Pasimetreler delik çapı ve kanal genişliklerinin ölçü kontrolünde kullanılan 0,002 mm hassasiyeti ölçü
aletlerindendir. Ayrıca, pasimetrelerle kontrol edilen delik çapının delik boyunca silindirik olup olmadığı
da anlaşılır. Ana yapısı pasametreye benzeyen pasimetrenin ölçü mili ucuna, belirli çaplara göre
hazırlanmış takma uçlar ilave edilir.

13.PASAMETRE
Dış çap ve kalınlık ölçü kontrolünde kullanılır. Pasametreler, gövdesi içerisine ölçü saati yerleştirilen
verniyer bölüntüsüz mikrometreye benzemektedir. Seri imalatta imal edilen parçaların ölçü sınırlarında
yapılıp yapılmadığının kontrolünde kullanılırlar. Pasametrenin kadranı üzerinde komparatör saatlerinde
olduğu gibi ayarlanabilen tolerans limit tırnakları bulunur.