∆y

= tgϕ
∆x

Şimdi de ∆x i sıfıra yaklaştıralım.

Bu takdirde Q noktası, eğri boyunca hareket ederek, P noktasına yaklaşır. PQ keseni ise P
noktası etrafında döner ve ϕ açısı ∆x ile beraber değişir. ∆x → 0 halinde, ϕ açısı bir α
limit durumuna yaklaşır ki bu açı, PQ’ nün limit durumu olan PT teğetinin eğim açısıdır.

Buna göre teğetin eğimi:

∆y
tgα = lim tgϕ = lim = f '( x)
∆x → 0 ∆x → 0 ∆x

den hesaplanabilir. O halde

f '( x ) = tgα

Yani x’ in verilmiş bir değeri için f '( x ) türevinin değeri; y = f ( x) eğrisinin P(x,y)
noktasındaki teğetinin ox ekseniyle yaptığı açının tanjantına eşittir ki bu da teğetin eğimidir.

ÖRNEK: y = x3 eğrisinin P1 (1,1) ve P2 = (−1, −1) noktalarındaki teğetlerinin eğimlerini

bulunuz.

y ' = 3x 2 olup
 O halde teğetin denklemi

y − y1 = f '( x1 )( x − x1 )

Normal ise, bu noktada teğete dik olup eğimi

1
m=− ve denklemi
f '( x1 )

Teğetin, değme noktası ile ox ekseni arasında kalan parçasına teğet uzunluğu; normalin
değme noktası ile ox ekseni arasında kalan parçasına normal uzunluğu; teğet uzunluğunun
ox ekseni üzerindeki izdüşümüne teğet altı ve normal uzunluğunun ox ekseni üzerindeki
izdüşümüne de normal altı denir.

tgα = MP = MN = m
TM MP

y1
teğet altı uzunluğu= TM =
m

normal altı uzunluğu= MN = my1

ÖRNEK: y 2 = 2 px parabolünün herhangi bir noktasındaki teğetinin, parabolün odağını

teğetin oy eksenini kestiği noktaya birleştiren doğruya dik olduğunu ispat edelim.

Parabolün herhangi bir noktası ( x1 , y1 ) olsun. Bu noktadaki teğetin eğimi:

 p
2 yy ' = 2 p ; y ' =
y

p x = x1
m = y' =
y1 y = y1

Buna göre teğetin denklemi

p
y − y1 = ( x − x1 )
y1

Bu teğetin oy eksenini kestiği noktanın ordinatı olarak

px1 y12 − px1

y = y1 − = ve y1 = 2 px1 olduğundan
2

y1 y1

px1
y= bulunur
y1

px1 p
O halde teğetin oy eksenini kestiği nokta Q(0, ) dır. Q ’ yu F ( , 0) odağına birleştiren
y1 2

px1
−0
2 x1
QF doğrusunun eğimi m ' = y1
p =− ve
0−
2
y1
 y12 = 2 px1 olduğu göz önüne alınır ve buradan

2 3
ÖRNEK: y = x − 3 x 2 fonksiyonunun artan ve azalan olduğu aralıkları bulun.
3

y ' = 2 x 2 − 6 x , türevi sıfır yapan x değerleri x=0 ve x=3

x˂0, x˃3 iken y ' ˃0 olarak fonksiyon artan;

0˂x˂3 halinde ise y ' ˂0 olarak fonksiyon azalan olur.

2.5 Bir Eğrinin Konkavlığının Yönü

y = f ( x) fonksiyonunun eğrisi, bir ( x, y ) noktasında, teğetinin üst tarafında kalıyorsa,

konveks; alt tarafında kalıyorsa konkav eğri olarak adlandırılır.

Şekil 2.5.1

Şekil 2.5.1 de görüldüğü gibi, yukarıya doğru konkav olan bir eğri üzerinde, apsisi daha
büyük olan bir noktadaki eğim açısı daha büyüktür. Buna göre:

α ˃ β olup tgα ˃ tg β ve f '(α ) ˃ f '( β ) dır.

O halde f '( x ) türev fonksiyonu, değişkeni ile aynı yönde değişmekte olduğundan artan bir
fonksiyon olup

f ''( x) ˃ 0 dır.
 O halde ikinci türevi pozitif kılan x değerleri için eğri konveks olacaktır.

Şekil 2.5.2

Konkav bir eğri üzerinde ise, apsisi daha büyük olan noktadaki eğim açısı, daha küçüktür.
Buna göre:

α ˂ β olup tgα ˂ tg β ve f '( x2 ) ˂ f '( x1 )

O halde, türev fonksiyonu, değişkeni ile ters yönde değişmekte olduğundan azalan bir
fonksiyon olur ve bu sebeple de

f ''( x) ˂ 0 dır. ( şekil 2.5.2)

O halde, ikinci türevi negatif kılan x değerleri için eğri konkav olacaktır.

ÖRNEK: y = x 4 − 24 x 2 + 16 x − 10 eğrisinin konkav ve konveks olduğu aralıkları bulalım.

y ' = 4 x 3 − 48 x + 16

y '' = 12 x 2 − 48 = 12( x2 − 4) olup y '' yü sıfır kılan x değerleri x = −2 ve x = 2

dir.

x ˂ -2; x ˃ 2 için y '' ˃ 0 olup eğri konveks;

-2˂ x ˂ 2 için y '' ˂ 0 olup eğri konkav olur.

2.6 Bir Fonksiyonun Maksimum ve Minimum Değerleri

 y = f ( x) fonksiyonunu göz önüne alalım. Eğer f ( a) , x’ in a civarındaki değerleri için,
f ( x ) ’ in aldığı en büyük değer ise, f ( a) , f ( x) ’ in bir maksimum değeridir. f ( a) , x’ in a
civarındaki değerleri için f ( x ) in aldığı en küçük değer ise, f (a ) , f ( x ) ’ in bir minimum
değeridir.

Bu tanımlara göre, f ( a) bir maksimum değer ise, f ( x) fonksiyonu h yeter derecede

küçük pozitif bir sayı olmak şartıyla, [ a − h, a ] aralığında artan ve [ a, a + h ] aralığında azalan
bir fonksiyondur.

O halde

f '(a − h) ˃ 0 ve f '(a + h) ˃ 0 dır.

Şekil 2.6.1

Buna göre, y = f ( x) eğrisi üzerindeki bir maksimum noktası, fonksiyonun artma halinden
azalma haline geçtiği bir nokta olacaktır ki, türevi, bu noktada pozitif değerlerden negatif
değerlere geçecektir. Eğer bu noktada f '( x ) sürekli ise,

f '(a) = 0 olması gerekir. (şekil 2.6.1)

Bunun gibi f ( a) bir minimum değer ise, f ( x ) fonksiyonu [ a − h, a ] aralığında azalan ve

[ a, a + h ] aralığında artan bir fonksiyondur. O halde

f '(a − h) ˂ 0 , f '(a + h) ˃ 0 dır.

 Şekil 2.6.2

Buna göre y = f ( x) eğrisi üzerindeki bir minimum noktası, fonksiyonun azalma halinden

artma haline geçtiği bir nokta olacaktır ki f '( x ) türevi bu noktada negatif değerlerden pozitif

değerlere geçecektir. Eğer bu noktada f '( x ) sürekli ise

f '(a) = 0 olması gerekir.(şekil 2.6.2)

NOT: y = f ( x) fonksiyonunun maksimum ve minimum değerlerini bulmak için:

1) f '( x ) = 0 denkleminin kökleri bulunur.

2) Her a kökü için f ''( a) hesaplanır. f ''( a) ˂ 0 ise f ( a) bir maksimum değer; f ''( a) ˃ 0 ise

f (a ) bir minimum değerdir. f n ( a) = 0 veya mevcut değilse kuralın 3.kısmı uygulanır.

3) Her a kökü ve yeterince küçük h˃0 için f '(a − h) ve f '(a + h) hesaplanır.

f '(a − h) ˃0, f '(a + h) ˂0 ise f ( a) maksimum değer;

f '(a − h) ˂0, f '(a + h) ˃0 ise f ( a) minimum değer;

dır. f '(a − h) ve f '(a + h) aynı işarette iseler f ( a) ne bir maksimum ve ne de bir minimum
değerdir.
 Bu kısım x = a için f '(a) nın mevcut olmadığı bir [a, f (a )] noktasının maksimum veya
minimum noktası olup olmadığının araştırılmasında da kullanılır.

ÖRNEK: y = x 5 + 5 x 4 + 5 x3 − 10 x2 − 20 x + 5 fonksiyonunun maksimum ve minimum

değerlerinin bulalım.

f '( x) = 5 x 4 + 20 x3 + 15 x2 − 20 x − 20

f '( x) = 5( x − 1)( x + 1)( x + 2)2

olarak x = 1, x = −1 ve x = −2 için f '( x ) =0 olur.

f ''( x) = 20 x 3 + 60 x 2 + 30 x − 20

f ''( x) = 10(2 x 3 + 6 x 2 + 3 x − 2) olup,

f ''( −1) = −10 ˂ 0 olarak x = −1 için f ( −1) = 14 maksimum değer;

f ''(1) = 90 ˃0 olarak x = 1 için f (1) = −14 minimum değer;

f ''( −2) = 0 olup x = −2 için bir şey söylenemez. Kuralın 3.kısmı uygulanır;

f '( −2 − h) = 5( −3 − h)(−1 − h)(− h)2 = 5h2 (3 + h)(1 + h) ˃ 0

f '(−2 + h) = 5(−3 + h)(−1 + h)h 2 = 5h 2 (h − 3)(h − 1) ˃ 0 (h˃0 yeterince küçük)

f '( x ) türevi x = −2 de işaret değiştirmediğinden ekstremum nokta değildir. Bu sonuca

f '( x ) içinde ( x + 2) 2 nin yer alması nedeniyle de ulaşılabilirdi. Bildiğimiz gibi çift katlı

kökte işaret değişimi olmaz.

2.7 Büküm Noktaları

 Şekil 2.8.1
Şekil 2.8.1’ den AC = r ; BC = h ve silindirin aranan yüksekliği y , taban yarıçapı x olsun.

Silindirin hacmi V = π x 2 y dir. ABC ve DBE üçgenlerinden

r h r (h − y )
= olup x = dir.
x h− y h
 x ’ in bu ifadesini V hacmi ifadesinde yerine koyarsak

r2 π r2 2
V =π 2
( h − y ) 2
y = 2
(h y − 2hy 2 + y3 )
h h

elde edilir. V hacmini maksimum kılacak y değeri V ' türevini sıfır ve V '' yü negatif
yapacağından:

dV π r 2 2
= 2 (h − 4hy + 3 y 2 ) = 0
dy h

h
y=h , y=
3

π r2
V '' = 2 (−4h + 6 y )
h

∇f ( x, y ) = (2 x − 2)i + (2 y − 2) j = 0

2 x − 2 = 0 ve 2 y − 2 = 0

x = 1 , y = 1 ve tek kritik nokta (1,1) dir.

f (1,1) = −1 ve f (1 + h,1 + k ) = (1 + h) 2 + (1 + k )2 − 2(1 + h) − 2(1 + k ) + 1

= h2 + k 2 − 1
 olup her (h, k ) için f (1 + h,1 + k ) − f (1,1) = h 2 + k 2 ≥ 0 dır. Yani (1,1) bir yerel minimum
noktadır.

4.1.2 Teorem:(İkinci Türev Testi) f ’ in tanım kümesinin bir iç noktası olan (a, b) ’ nin bir

kritik nokta olduğunu kabul edelim. Ayrıca f ’in ikinci mertebe kısmi türevlerinin (a, b) ’nin
bir komşuluğunda sürekli ve bu noktada

A = f xx ( a, b) , B = f xy (a, b) , C = f yy (a, b)

değerlerine sahip olduğunu kabul edelim. Eğer

(a) B 2 − AC ˂ 0 ve A ˃ 0 ise f , (a, b) ’ de bir yerel minimum değere sahiptir.

(b) B 2 − AC ˂ 0 ve A ˂ 0 ise f , (a, b) ’ de bir yerel maksimum değere sahiptir.

(c) B 2 − AC ˃ 0 ise o zaman f , (a, b) ’ de bir eyer noktasına sahiptir.

D bölgesinin içindeki ekstremumları bulmakla başlayalım.

∇f = 2 xi + 2 yj ⇒ ( x, y ) = (0, 0) tek kritik noktadır.

x 2 + y 2 ≥ 0 olduğundan f (0, 0) ’ da bir mutlak minimuma sahiptir ve değeri f (0, 0) = 0 ’ dır.

Şimdi sınırı düşünelim.

Tanım bölgesinin sınırı x 2 + 4 y 2 = 4 elipsidir. Bu elips üzerinde x 2 = 4 − 4 y 2 olduğundan

g ( y ) = 4 − 3 y 2 olur. Elips üzerindeki kritik noktaları bulabilmek için g '( y ) = 0 olmalıdır.

g '( y ) = −6 y = 0 ⇒ y = 0 olup, kritik noktalar

(2, 0) , (−2, 0) olarak bulunur.

g ''( y ) = −6 ˂ 0 olduğundan, her iki noktada da, f (2, 0) = 4 = f (−2, 0) mutlak maksimum
değerdir.

4.2 Lagrange Çarpanları

Bir şartlı ekstrem değer problemi, maksimize ya da minimize edilecek fonksiyonun

değişkenlerinin birinin diğerinden tamamen bağımsız olmadığı, fakat bir ya da daha fazla
denklemi ya da eşitsizliği sağlaması gereken bir problemdir. Örneğin;

“ f ( x, y ) ’ yi g ( x, y ) = c ’ye bağlı olarak minimize ediniz”

“ f ( x, y, z, w) ’yi g ( x, y , z , w) = c1 ve h( x, y , z , w) = c2 ’ ye bağlı olarak minimize ediniz”

(i) ve (ii) şartları C’ nin P0 ’ da bir teğet doğrusuna sahip olması için yeterince düzgün ve

∇g ( P0 ) ’ ın bu teğet doğrusuna normal olmasını gerektirir.

Eğer ∇f ( P0 ) vektörü ∇g ( P0 ) vektörüne paralel değilse o zaman ∇f ( P0 ) , C’ nin P0 ’ daki

r
teğet doğrusu boyunca sıfırdan farklı bir v vektör izdüşümüne sahiptir. Dolayısıyla f ( x, y ) ,
r r
biz P0 ’dan itibaren C boyunca v veya - v yönünde hareket ederken artar veya azalır ve f , P0
’da maksimum veya minimuma sahip olamaz. f ’ in P0 ’ da bir ekstrem değere sahip
r
olduğunu kabul ettiğimizden, ∇f ( P0 ) vektörü ∇g ( P0 ) ’ a paralel olmalıdır. ∇g ( P0 ) ≠ 0

olduğundan, o zaman ∇f ( P0 ) = −λ0 ∇g ( P0 ) veya

r
∇( f + λ0 g )( P0 ) = 0

olacak şekilde bir reel λ0 sayısı vardır. Yukarıdaki vektörel denklemin iki bileşeni bize,

∂L ∂L
( x0 , y0 , λ0 ) ’ da = 0 ve = 0 olduğunu gösterir. Üçüncü bir denklem ise L ’ nin bir kritik
∂x ∂y

∂L
noktası tarafından sağlanması gereken = g ( x, y ) = 0 ’ dır. P0 , C üzerinde bulunduğundan
∂λ
( x0 , y0 , λ0 ) noktası bu denklemi sağlar. Sonuç olarak ( x0 , y0 , λ0 ) , L( x, y, λ ) ’ nın bir kritik

noktasıdır.

NOT: Bu teorem, bize f ( x, y ) ’ nin , g ( x, y ) = 0 eğrisi üzerinde maksimum veya minimum

olduğu nokta adaylarını bulmak için,

L( x, y, λ ) = f ( x, y ) + λ g ( x, y ) Lagrange fonksiyonunun kritik noktalarına bakmamızı

öneriyor.

L ’ nin herhangi bir kritik noktasında,

∂L 
0= = f x ( x, y) + λ g x ( x, y) 
∂x 
∂L  yani ∇f , ∇g ’ ye paraleldir
0= = f y ( x, y) + λ g y ( x, y) 
∂y 

ve

∂L 
= g ( x, y )  şart denklemi
∂λ 

olmalıdır. Burada, şart probleminin bir çözüme sahip olduğu kabul edilmiştir. Bu teorem, bir
çözümün varlığını garanti etmez. Sadece, varlığı bilinen bir çözümü bulmak için bir vasıta
temin eder.

ÖRNEK: Orijinden x 2 y = 16 eğrisine olan en kısa uzaklığı bulunuz.

x 2 y = 16 eğrisinin grafiği yukarıdaki şekilde gösterilmiştir. Eğri üzerinde orijine en yakın
olan iki tane noktanın olduğu ve orijine en uzak noktanın ise eğri sınırsız olduğundan dolayı
mevcut olmadığı görülmektedir.