TURK ETNOLOJtstNt tLGiLENDtREN TERtM ..

ELtME -OZERtNE K

BtRKAt;

ABDULKADiR

tNAN

Turk dili iizerine yazrlan eski ve yeni kaynaklarda Tiirk etnolojisini ilgilendiren hircok terim niteligindeki kelimelere raslanmaktadtr. Bu terim - kelimelerini her yazar ve bilimsel arastmci kendi bildigi gihi yazdlgl, muayyen bir bilimsel kavram anlatmasi gereken hir t.erimi t.iirlii turlu kavramlar icin kullandrgi goriilmektedir. Gerek Tflrklerin kendileri ve gerek yabancilar tarafmdan yazrlan sozluklerde de bu karrsikhk yiizyrldanberi siiriip gelmektedir. Ulus (yahut ulus] , ogu§, urug (urug - tang), ok; hoy, oba, hukun, oymak (aymak, omak, omok), bag (bav), ocak, agll, siingek (siiyek), tube, yasa, tore, yargl, yol terimleri bunlardandir. Bu konuyu ele ahrken ilk hasvuracajnrms kaynaklar Tiirklerin kendileri tarafmdan yazrlan ve Turk toplumsal kurumlarma yakIndan dokunan eserlerdir. Bu turIu kaynaklarm en eskisi VII - VIII. yiizyillarda yazilan Orhon ve Yenisey yazrtlariyle XI. yiisyilda Ka~garh Mahmud'un yazdlgl "Divanii lugat it- Tiirk"tiir. Fakat bu kaynaklarda bizim konuyu ilgilendiren terimler pek az bulunmaktadrr, Yukarida gosterilen terimlerden ulus ......,ulus,ogu§, urug, bukun, budun, agIl terimleri Orhon - Yenisey yazrtlarmda ve Divanii lugat-it-Tiirk'de bulunuyor. Boy ve oba'ya yalmz Divanda, ok ve bag terimlerine ancak Orhon - Yenisey yazrtlarmda raslamr, BDDUN -bu terim ile kavim, halk kavrarm anlatalmaktadrr ... Orhon yaartlarmda Cin gibi yahanoi kavme budun denildigi gibi, Turk olduklannda §uphe olmayan Knglz, Karluk, Oguz topluluklarma ayrl ayrl budun denilmektedir. Ka§garh Mahmud'a gore "budun~~ kelimesi Cigilce hir kelimedir "ar-ra'iye ve avamii'n-nas" anlamma gelir (c. I, 340). Bu kelimeyi, eiunle ieinde gevtigi yerlerde, bazan "kavim"; bazan "en-nas" kelimeleriyle tercume ediyor. Herhalde "Iiudun" kelimesi XI. ytisyrlda VII - VIII. yttzyillardaki anlamiyle kullamlnus olsa gerektir. Ka§garh Mahmud'un c;agda§l Yusuf Has Hacip "Kutadgu BiligHde "budun" kelimesini yok kullamyor. Peygamberin na'tinde "hudun" kelimesini "halk" anlammda 'kullamyor :

180

ABDULKADtR tNAN

Sevig SaV<;1 l~tl bagirsak igi Bud u n da t.alusr, kiside kegi (Sevgilipeygamberi kisinin iyisidir). esirgeyen Tann gonderdi,
0

halkm

seckini,

Negu ter i§itgil hiigii il begi Bud u n baslagucr kiside yegi (Halka rehber ve kisinin en iyisi olan akilh ilbeyi ne diyor, dinle). N egu ter isitgil U<; Ordu ham Budunda talusr, kiside VIlli Aya beg holugh hudunka ulug Budun e~gi tutgil tapugci kulug (Halkln seckini, kisinin gervegi -ger<;ek insan-e- olan U<; Ordu beyi ne diyor, dinIe: "ey bey olan halkm hiiyiigii, halki, hizmetci kullan iyi tut, iyi idare et"). XIV. yiizyllda yaztlan Kuran tercumelerinde (mesela Tiirk -Islam eserleri miizesi No. 73) kavim, en-nas, al kelimeleri hep budun kelime. siyle terciime ediliyor ("'min zinet-il-kavmi ee budun hezeginden: aI-iMusa=Musa hudunu; en-nns ee budun}. XIV. ytizyrlm basla.nnda yazilan . "KlsaS-1 enbiya'da ve hu yiizyrlm ortalarmda Altln Orduda - Saray kerrtinde yaailan "Husrev ii Sirinf'de budun kelimesi cok gecer. Fakat XV. ytizyilda yazilan eserlerde, hele <;agatay edehiyatmda budun kelimesine raslanmaz. Bn devirde eski "budun" terimi yerine "ulus" kelimesi ge<;mektedir. Budun kelimesinin XIV. yuzythn sonlarmda unutulrnus olduguna hukmetmek miimkiindiir. ULU~,-.;ULUS. Mogol is'tilasi devrinden sonra yayilan ve kavim, halk anlamrm bildiren '''ulus'' terimi bircok kimselerin sandiklarr gibi Mogolca~ hir terim - kelime degildiT. Eski Tiirkcede sehir ve karye anlamma gelen ULU,s terimi Mogol ist.ilasmdan sonra §/s degi§imiyle ULUS seklinde yayrlrmstrr ve halk, kavim, millet (Mogol ulusu, Turk ulusu}, devlet (Cagatay ulusu, COC! ulusu) anlamlarmi ifade etmistir. "Ulos" kelimesine ilk defa VIII. yusyilda, Kiil Tegin yazrtmda raslamyor, Yazrtm kuzey yiiziinde (IN, 12) cenaze torenine gelen kavimlerden hahsederken " ... kiin hatasrktakt Sogd, Bereeker, Bukarak Ulusta Nell Sengiin, Ogul Tarkan kelti" denilmektedir. Bu cumledeki "ulus" kelimesini V. Thomsen "kahile (Stamm)" ile terciime etmistir (ZDl\1:G,NF. III, 1924, s. 156). Bu ctimleyi rahmetli Ragtp

TURK ETNOLOJISiNi

iLGiLENDiREN

BiRKA(: TERi~I

181

Hulfisi §oyle tercinne ediyor: '''garpteki kiin batrsmdaki saYIslz Sogd, ve farslardan ve Buhara milletinden Nen Sengun He Ogul Tarkan geldiler" (Tiirkiyat Mec. III, 106) R. Hulusi metindeki "ulus" kelimesini "millet" kelimesiyle terciime etmistir. Ka§garh Mahmut "ulu§" kelimesini t;igilce "karye", Arguca "§ehie' diyeaC;Iklamaktadlr (I, 60; ter. 62). Ka§garh Mahmud'un Qagda~l ve vatandasi olan Yusuf Has Hacip "Kutadgu Bilig"inde "ulu§" kelimesini pek cok kullannnstir. Metinden anla§Ildlglna gore bu eserde "'uIm;;" "§ehir" anlammdadrr, cok yerde "ulu§ kend" seklinde geemektedir ki esanlamh kelimeler oldugu belirtilmistir; kimi yerde "il ulus' dahi denmektedir.

kayu il ulus Tilek tekriir anda toziike iilii§ (M. 131) , Ulu§ kend ieinde tapug bar telim U sol yerde 101sa bulumaz yaTIm(186) Berti kel ulus kend ieinde tiriI Seni biImesiin halk katil hem karrl (230) Beru kel ulus kend te kIlgIl tapug Kamug e~giiliikke aQIlsun kapug (187) Ulusdm uluska kOQugIi kisi KOQin ongdin l~sa eter uz isi (285) Gliim hozdr ordu, telim kend ulus Oliim bozdi karsi, saray, ev okii§ Yakm ka kadasdm yirirmissen OZ Ulus kend budundm eviirmissen yiiz (185)
Kalem bide tutsa

OG-U~: Eski 'I'tirk yasrtlarmda hakan milletine hitap ederken kendisine en yakm bulunanlardan haslryarak ,iniyigiiniim, oglamm, ogU§llli" (Kiil 'I'egin yazrti Guney yijnii I) diyor. Yazrtlarda geQen bu kelimenin kan akrabahgnu anlatan bir terim oldugu §iiphesizdir. Fakat bu "akraba toplulugu"nun yakmhk derecesini tayin etmek giic;tiir. Bu terimi V. Tomsen (Almanca'ya terctimesinden faydalamyorum) "Geschlecht" kelimesiyle (ZDMG, NF. III, 140),Almanca'dan
'I'irrkce'ye teroiime eden R. Hulfisi "soy" kelimesiyle terciime etmistir. (Tiirkiyat Mec. 111,96). Eski Turk Yasrtlarr'nda H. N. Orkun bu terimi aeiklayan notunda (I, 74, not 1) bu "kelime mensup oldugu hoy manasma kullarulnnstrr" diyor ve aSII metin cevirmesinde ise "soy" terimiyIe terciime etmistir (I, 22). Ka§garh Mahmut bu kelimeyi Arapca

182

ABDULKADiR

iNAN

"al-iasiret" diye aciklarmstir (met. I, 59; cevirme, 61). Kasgarh Mahmut bu kelimeyi eserinin her yerinde ittrrath oIarak hep "al-cai?iret" ile terciime etmistir (bk. I, 59, 69, 83, 130, 246), eserin cevirmeni B. Atalay ise kimi yerde "Insrm", kimi yerde "oymak" terimleriyle kar§llarmstrr, Yasryan Tiirk Iehcelerinin hicbirinde, hizim arastrrmalarmuza gore, hu terime "ogu.i!" seklinde raslanmiyor, ancak Yakutca'da "us" hieiminde cok yaygln hir terimdir (hk. E. Pekarskiy, Yakut Dili Sozliigii, 3075). Yakut lar'm eski asiret kurumlannda "us" evlenmeleri yasak olan ekzogami dairesine giren akrabalarm kurdugu hirlik oldugu anla§llmaktadIr. Bu hirlik "aga usa" yani "baba ogusu'dur, bunun icinde hirkac "ije usa", yani "ana ogusu" bulunur (ogu~>ovu§>uu§>uus >iis) 1. Eski Turk yazrtlarmda tek hasma "urug" kelimesine raslanmryor ise de hu. isim> kelimeden kurulan "urugsiratmak" fiilini buluyoruz ("Turk budun oliireyin, urugsirataym ter" I D, 10; H. N. Orkun, Eski Turk Yazrtlarr, I, 34). "Urugsirat-" kelimesi soyundan, siilalesinden mahrum etmek anlamim bildirir, Buna gore "urug" kelimesinin VIII. yiiayilda "yakm ve uzak kan kardeslerden kurulan muayyen hir toplulugu" hildirmek icin kullamlnns oldugu anlasrlryor 2. Ka§garh Mahmut "urug" kelimesini "tane, tohuma da urug denir.Urug ekti -tohum ekti. Hisimlara dahi buna benzetilerek 'urng tang' derrir" diye aciklannstrr (DLT, I, 61 - 62; terciime I, 63 - 64) 3. Drug kelimesi Kutadgu Bilig'de pek cok ge<;er.S5z gelisinden anlasildigma gore "nesil, nesep, soy, kabile' anlamlarma kullarulnustrr, Ay eg;gii kilmc ash eg;gii urug Ajun kalmasuni sizingsiz kurug (Fergane, 20) Urugsus kisiler angslz holur Angslz vezirke yarageiz bolur Urugluk kerek hem sakmuk koni Konilik uze kecse otrii kiini (M. 115)
Yakutca'daki "us" terimini S. Malov Orhon yazitlarmdaki "ogus", Uygurca'daki "ogus" terimliyle karsilastrrmis ve "soy"; "nesil" kelimelerini ifade eden Rusc;a "rod", "pokolenie" kelimeleriyle terciime etmistir (Pekarskiy Yakut Sozliigii, 3075). 2 BazrKtpcak Ieheelerinde "tohum", "tane" anlamnn bildiren "urluk" kelimesi eski Turkce'deki "uruglug"un degi§mi§ §eklidir (urukluk s-urluk). 3 "Tang" kelimesini B. Atalay, hasma niishadaki basim yanhsma gore "tung" okumustur, Yazma niishada aClk.;a "tarlg" olarak harekelenmistir,
1

URUG:

TURK ETNOLOJlstNI

ILGiLENDiREN

BiRKA~ TERiM

183

U ruglug tanghg Begiikrek bolur,

heguklcr tili bolma evci kuh

(M. 267)

Suphesizdir ki "urug" ve "tang" aynl anlarm hildirirler 4. Demek ki "urug" terimi ile anlatilan bir topluluk "tek bir tohumdan t iirediklerine ina~anlar" t.oplulugu idi. Bu ilkel devirlere ait anlamdi. Sonralan anlam geui§liyerek hiiyiik kabilelere de "urug" denilmistir. XIII. yiisyrlda Krpcak - Komanlarda "nesil, ztirriyet, coouk' anlamma "uruk I""oJ urulj" kelimeleri teshit edilrnistir (hk. K. Gronbech, Komanisches Wb.266). Divanii lugat-it-Tiirk'teki "urug - tang" terimini Kutadgu Bilig'te de goriiyoruz ("uruglug tanghg begiikler tili"). <;agda§ Turk lehcelerinin hepsinde '~urug"kelimesi, her Iehcenin fonetik ozelligine uyarak, tiirlii bicimlerde [uruk, rii, uruv, urii, uii) bulunuyorsa da bu anlami bildiren "tang" ve onun yeni sckillerine raslanmryor . .. Ancak Yakut Ttirkecsi'ndc, trpki Divanii higat-it-Tiirk'te ve Kutadgu Bilig'de oldugu gihi, "urfi tarf" seklinde bulunmaktadrr ("urii tan buola", "urii tari buoluoh sanalah ertim" Pekarskiy Yakut Sozliigu 3069). Herhalde bir devirde "tang", "urug" terimleriyle ancak en yakm akraha-cyedinci kusaktaki hakiki, unutulmanus atamn t.orunlarmdan kurulan toplulukifade edilmis olsa gerektir. Cagda§ Yakutlar evlenme yoliyle akraba olanlara da "uru" diyorlar ise de soydas akrabayr ayirt etmek iein "et kan akraba (et lJan urii}" derler. Osmanh Turkcesinde "urug" kelimesini XIV. yiisyildan beri bircok yazarlar ve saieler Jcullamruslardrr. $. Sami "Karnus-i tiirlci"de "uruk' kelimesini §oyle acikhyor: "uruk miifreze, kisim, boluk, sube, kahile suhesi: bir ulusun uruklarr". Osmanh edebiyatmda hu kelime Tanzimat'tan sonra kullamlmarms olsa gerek. Bununla beraher ~. Sami bu kelimeyi "metrftk" saymamI§otIr. OK : Batr Gok Turk devletini kuran on kahileye "'ONOl(" denilmistir, Bunlardan bahseden (:in kaynaklan da hu boylan cince "ok' hildiren kelirne ile adlandmmslardir. Bu kaynaklara gore "ok" Turklerde hoylardan kurulan birliklerin remzi olmustur (Hyacinth, I, 350). Eski Tiirk yazrtlarmda "ok" terimi boy ve soy anlamlarma kullamlnus olsa gerek. Kiil Tegin yazrtmda "on ok hudun emgek korti" (D. 19), "'idi OkSlZ kok turk anca olurur ermis" (D. 3); Tonyukuk yazrtmda "on ok kagam yagulliz erti" (D. 19) denilmektedir. Altay Tiirkc;esi'nde
"Tarla" kelimesi de "tohum ekilen yer" demek alan "tanglag" kelimesindendir (tan~lag>tarllag> tarrla j-tarla),
4

184

ABDULKADiR lNAN

"kabile, mense, soy" anlamlarmr bildiren "uk" terimi vardrr (Radloff, ~'b, I, 1605). Kirgiz Turkc;esi'nde "uk" kelimesi tek hasma kullanrlnnyorsa da "tohum" kelimesiyle beraber "ukumuz tohumumuz" diye soylenmektedir (Yudahin, KUgIz Sozli.igii, 541). Altay ve Krrgrz lehc;elerindeki bu "uk' kelimesiyle eski Ttlrkeedeki "ok" teriminin ilgisi olsa gerektir. Oguzlann Bozuk ve Ucok adlarmda bulunan -ok e-e-uk ogeleri de, stiphesiz, eski Tiirkce'deki "ok"un kendisidir. Oguz dest.anmm bu isimleri Oguz ogulIarlnln bulduklarr ok ve yay menkibesiyle aciklamasr da bunu teyit eder (Resideddin, Cami'Iit- Tevarih, Berezin yaYIlll TVO, V, 22 - 23). Bu eski Tiirklerin "ok" t.erirni Orta Asya Tiirkmenlerinde Farsca "tire" ile terciirne edilerek muhafaza edilmistir, kabilenin kuyuk boltiklerine denir. OBA: Eski Tiirkler'in Orhon ve Yenisey yazrtlarmm simdiye kadar hulunan ve okunanlarmda "oba~' terimine raslannuyor. Bati T'irrkis'tanda Talas lrmagi -hoyunda hulunan bir mezar tasmdaki hir kelimeyi H. N. Orkun "oba" okuyor (Eski Turk Yazrt larr, II, 134). Bu okuyus dogru ise bu mezardaki olii "altr ohanm begi" olmustur, Kasgarh Mahmud' a gore (1, 81, cevirme 86) "oba' kelimesi "Oguzcadir, kabile demektir." "Oha" kelimeeine Oguzca'daki bu anlamiyle, haska Turk Iehcelerinde raslanmryor, Dogu Turk lehcelorinde "oba,,..,,, obo" terimleriyle yapma tepeler ifade olunur. En tepelerin ge«;mi§teki hiiyiik bir kahramanin veya kabile ba§bugunun mezarr tizerine yapilnus oldugu soylenir (Ulutavda Edige Obasi, lsil- t§im lrmagl hoyunda Barak Bahr Ohasi ; . . gibi). Altayhlarda geQitIerde ruhlara kurban verilen yapma tepelere "oba" denir, Osmanh Ttlrkcesi'nde "oha" kelimesi ya2'a dilinin kurulusundan heri kullamlmaktadir. XIV - XVIL yiizyillarda "kabile, asiret." anlamim bildirmisken daha sonralari "hirka(( eadrrdan miirekkep goc;ebe oymagnu" anlatmak icin kullamlnustrr (hk. Tamklariyle Tarama Sozlugii, I, 533, II, 713). Azeri 'I'iirkcesi'nde "oba" kelimesi ~\~ohan kuliibesi" anlannna kadar daralmrstir (Radloff Wb, I, 1157). ~. Sami hu kelimeyi "<;adu halkr, goc;ebe ailesi" diye izah etmistir (KT, 184). BOY: Bu terime eski Turk yazrtlarmda raslanmiyor. Fakat bu kelimenin eskisekli olmasi muhtemel olan "boQ." kelimesine Tonyukuk ve Sine - Usn yazrtlarmda raslanmaktadrr {"turk sir budun yerinte hod yime budun yime kisi yime idi yok erteci erti" Tony. ~. II, 60; "karluk

TURK ETNOLOJlSiNi

lLGtLENDiREN

BtRKA<:: TERiM

185

bod ... ,~ Sine ~ Usu, Batt yiizii, satrr 1).5 Bu yazrtlardaki ·'hog." teriminin "hoy" anlamma kullamldijn acikca anlasrlmaktadrr. Buna gore XI. ytizyilda Ka§garh'nlll Oguzca'da tesbit ettig.i "Iioy" VIII. yiizYllda "hog." soyleniyordu. Ka§garh Mahmut (DLT, III, 103; ccvirme, 141) "boy" terimini "raht, kabile, asiret" diye aciklamistrr. Kasgarlr'nm Arapca izalnm B. Atalay "kavim, kahile, lnenu" diye cevirmist.ir. Divanii Lugat-it- Tiirk'te bu kelime dokuz yerde gcgiyor, buna Arapca karsihk olarak kimi yerde "kavim", kimi yerde '"kabile" kimi yerde "en-nas" denmektedir. Osmanh 'I'ilrkcesi'nde "bir asiretin kollarmdan XIV. yiisyrldan beri tesbit edilmist.ir. Kim 01 vardigmca yola il ii boy Tavar ii kisi hula vii sar ii koy BUKUN: miyle beraber
6

her brri" anlamma

Ka§garh Mahmut bu kelimeyi ancak "'budun" terigosteriyorve "budunlug·· bukunlug kisi" ciimlesini

o_;;.!..Y

.k.A.JJ~ ~W\

~\

diye iz.ah ediyor.

B. Atalay

bu ctimleyi

"ulusu oymagi olan ki§i" diye cevirmistir (DLT, I, 413; cevirme I, 499). Yenisey umagl boyunda Kizrlcir denilen yerde bulunan bir yazrtm altmci satirmdaki bir kelimeyi S. Malov "hukun" okuyor ve "halk" diye terciime ediyor 7. Ka§garh Mahmud'un '~budunlug bukunlug" diye kullandigma bakrhrsa budun ve bukun terimlerinin esanlamh kelimeler ol~ dugu anlasilryor. Bu "bukun" teriminin ''''nesil, kusak" anlamma gelen "buvm" (Radloff, Wh, IV, 1873) kelimesiyle ilgili olabilir (buvm«; buglll<bugun<hukun). BAG: Kabilenin bir boliigu.nu veyahut kahile anlannm bildirmek icin cok eski devirlerden heri kullamlan bir terimdir, 11k de fa bu terime Yenisey yazrtlarmda raslamr. Uyuk 'I'arlak yazrtmda §U ciimle okunuyor: "atIm EI Tugan tutuk ben tengri elimke elci ertim, alti bag budunumka beg ertim (=adlm EI Tugan tutuk, hen ililhi elimin elcisi idim, alb bag= boy halkumn beyi idim)" 8. Tuva Halk Cumhuriyeti'nde hulunan bir yazltta da ~'altI bag hudumm ... " 80zleri okunmaktadir 9.
5 G. J. Ramstedt, Zwei uigurische Runenschriften nal de la Soc. Finno-ougrienne, XXX, 3; H. N. Orkun, . 6 Tamklariyle Tarama Sozlugu. 7 S. E. Maloy. Eniseyskaya pismennost turkov, 8 Aym eser, s. 11, 44, 52, 68; H. N. Orkun, Eski 9 S. E. Maloy, aym eser, 8. 98.

in der Nord - Mongolei. JourEski Turk Yazrtlarr, I, 8. 156. s. 79. Turk Yazatlari, III, s, 31.

186

ABDULKADiR

tNAN

Radloff,

bu yazrtlardaki "bag" terimini "halkIn bir boIiimii (Volksabtheilung}" diye acikhyor (Wb, IV, 1447). "Bag" kelimesinin Klp~ak Iehcelerindeki sekliyle '"bau ,_.bav" Kazak ve Baskurt lehcelerinde "kahile" anlamma soylenmektedir C'oniki baulu Baskurt.", "toksan iki bauiu Kipeak"), tarihci Abdiilgaffar Efendi (Umdet-iit-Tevarih, s. 55) "on iki bavh· il"den bahsediyor. Bu tariheiye gore Toktarms Han emiriiliimera Erktemiire "oniki baghel, icki, (hassa) asker" vermisti. Aym tarihci eserinin baska bir yerinde "Birlek ve Karluk nam iki bagh il"den bahsediyor (s. 35).

Kirrmh

SOY: Oguz Turkcesi'nde "Irk, stilale, kabile" anlamlarnu

bildiren

bu terim Oguzca'dan baska ancak Krrgiz Turkcesi'ride tesbit edilmistir, Kirgisca'rla '~me§hur kabile (beriihmte Geschiecht)" anlamma gelir (Radloff, Wh~ IV, 512). Bu. "soi'terimi eski 'I'Iirkce'deki ."urug" kelimesiyle esanlamli olsa gerek. En son yazrlan '"Tiirk~e Sozliik"te "soy" kelimesi bugiinku anlayis ve kullamsa gore §oyle aciklanmrstrr: "Ge«;;miste, §imdiki zamanda ve gelecekte kandashkla birhirine bagh bulunarilarm topu " 10. Orta Asya uluslarimn boylarmdan ve boylarm boluklerinden bahseden Ebiilgazi Bahadir Han "~ecere-i Tiirk" ve "~ecere-i Terakime" adh eserlerinde '"iI, uruk, siingek, omak" terimle:rini kullannnstrr. Ona gore "Turk ilinde ilk olarak il admr alanlar bes uruktur: Uygur, Kamkh, Krpcak, Kalae, Karluk" uruglaridir 11. Buna gore, "uruk" biiyiidiikten sonra "il" adim alryormus, Ebiilgazi Bahadir Han kimi yerde "uruk" i<;inde "uruk" gosteriyor: "Ormavut (oymavut) urugu icinde Konkmar urugunu" zikrediyor 12. Ebiilgazi Han'a gore "il" bircok uruklardan kurulur. Eski Turk yazrtlarmda ise '"il" memleket, devIet anlammda kullamlnnstrr. Eski ';fiirk yazrtlarmda "il" terimi "diizenli devIet" anlarmm ifade eder, Ka§garh Mahmut "il" kelimesini "el-vilayet" kelimesiyle terclime ediyor (I, 49, 117 ve b.). B. Atalay bu "vilayet" kelimesini Turkce'ye yine "vilayet" kelimesiyle cevirmistir. Bu cevirmeden hizim simdiki idare teskilatnmsdaki "vilayet" (Ankara vilayeti, lstanbul vilayeti] terim.ini anlamak miimkiindiir. Halbuki VII - XL yiizyrllarda "il"
10 11 12

n..

M. Ali Agakay, 'I'firkce Sdzlnk, s. 667. Ebulgazi Bahadir Han, ~ecere~i Tiirk (Desmaisons yaynn), s, 37. Aym eser, s, 52 ~53.

TURK ETNOLOJiSiNi

ILGiLENDiREN

BIRKA~ TERiM

187

kelimesinin birinci anlarm, siiphesiz , "devlet~'tir. K. Brockelmann bu kelimeyi "egemenlik, devlet, halk" (Herrschaft, Reich, Yolk) kelimeleriyle terciime ediyor. Eski Osmanh metinlerin.de de "il" kelimesi "halk, eyalet, sulh" anlamlarmda kullamlnnstrr, Bu anlamlariyle "il........-ef' kelimesi birtun Turk Iehcelerinde muhafaza edilmistir. -tr: kelimesinin "yad", "yabancr" anlanu ancak hir ailenin kendi dismdaki halka karsr gorii§u ile ilgili olarak meydana gehni§ anlamdrr, ashnda "il" kelimesinde "y'ahancr' anlanu yoktur, "11" kelimesi "kun>giin" kelimesiyle hirlikte ("ilgiin") "halk ve memleket.' anlamnu bildirir. lIgunii Benim Kutadgu val' basma §ahturur dahi halimden agahturur13 aynl "halk" anlamma gelmektedir :

Bilig'de de "ilkiin"

Mungar mengzetiir soz smarms kisi Smamis kisi bildi iI kim isi (Fer. 30) Ajuncika erdem kerek ming t.iimen Anm tutsa ilkfin, kiterse tuman (Fer. 33). "Kun"· kelimesinin tek hasma Sagay lehcesinde "halk" anlamma geIdigi Radloff tarafmdan tesbit edilmistir (Wb, II, 1435); "ilkun" ise bu lehccde "karye, koy" demektir (aym eserde s, 1436). Krsas-i enhiya Rabguzi'de de "ilgiin" kelimesi "Siiheyl ti Nevbahar"da oldugu gibi, "halk, memleket" anlamma kullamlrmstrr ("ey, melik, senin Ilin kimim artagu turur"). Prof. S. E. Malov "Tiirklerin Yenisey Yazltlan" adh eserinin dizininde "kiin" kelimesini "soy, aile (Familie}" diye gosteriyor ise de eserin metninde bu kelimeyi hulmaya imkan yoktur. Gosterdigi 58 rakammm hir basrm yanhsr oldugu anlasilryor, Ehulgazi Bahadu Han kullandigr "omak' ve "siingek' terimlerini §oyle acrklryor: .r. ... her cemaatLaska baska omak oldu ve uruk adnn aldi , .. Turk halki bir kisiden sorsa aytur del', omakm nedir? Siingukiin (kemigin) nedir ?" demek olur.14 Omak ve siingek (yani: kemik] "urugun" boliimleri olduguna gore urugdan c;ok kiiC;iik olmasi gerekti. Halbuki Ebiilgazi kimi yerde "sungek' terimini eok genie anlamda
Tamklariyle Tarama Sozliigii II, 528. 14 Ebiilgazi Bahadrr Han'm bu sdzlerini Ka§garh Mahmut'un "boy"kelimesinin aerklarken 80yledigi §u sdzlerle karsilastmmz: "birbirini tanmnyan iki adam karsiIastiklarr zaman once selamlasirlar, sonra "boy kim?" diye sorarlar. "Hangi kabiledensin?" demektir. "Salgur" diye cevap verir. Yahut hoy adlarmdan hirini sdyler" (III, 103; terc, 141).
13

188

ABDULKADiR

INAN

kullamyor ('"Oguz Han yetmis iki yil kadar Mogol ve Tatar ile savasti. }\iogol ve Tatar Oguz Hamn kendi siigegi (kemigi) idi"). Ehillgazi Han'm "soy" veyahut "urug" yerine kullandijn "siingek' terimi KUgIz ve Kazak lehcelerinde "suyok", Altayca'da "sook" soylenir ve terim olarak "en yakm akraba'yi ifade eder. Yakutlar'da da "unguoh uru" tabiri vardrr, "kemik akraba' demektir (unguoh-c stlngook<siingok<siingek) 15. OMAK, OYl\1:AK, AYMAK: Boy kurumlanmn boliiklerinden hirini bildiren bu ornak, oymak, aymak terimleri Mogol istilasmdan sonra Ttirkce'ye gecmis kelimelerden biridir. Bu kelime Anadolu Turkcesi'nde oymak, dogu Turk Iehcclerinde aymak, aymah, omak olarak soylenir. Oymak kelimesini ~. Sami "bir ulusun miinkasim oldugu kisrmlarm beheri, kabile" diye acikhyor (s. 228). Oymak terimi Anadolu'da Turkmen ve Yiiriik'ler arasmda kullanilmis olsa gerektir. Bu terimin "aymak" seklini Radloff hirtiin dogu Turk lehcelerinde (Wb, I, 63 - 64), "omak" seklini ise <;agatayca ile Uygurca'da (Wb, I, 1166) tesbit etrnist.ir, Yakutca'da "omuk" kabile ve boy anlammda kullamhr ('r.1J_ayaomukkunuy Yee hangi oymaktansm ?"). (Pekarskiy "Yakut Sozliigii" 1834), "aymalj" kelimesinde a§agl yukari aynl anlanu ifade eder (s. 40). sonra yaJIIID.l§ olan bu. omok, oymak, omuk, aymah terimlerinin XI - XIII. yuaytlda Mogolca' daki §ekli '(.obog ,..._,oboh" olmustur, Bu devirde MogoI ulusunu teskil eden kabilelere "obog ohoh" denilmistir. Bu terimin daha eski seklinin "obag" oldugu samlmaktadrr, Ttirkce'deki "oba" kelimesi de, B. Vladimirsova gore, bu "oba" kokimden gelmektedir 16. <;agda§ Mogol dillerinden Buretce'de omok = aile, sMogolea' da "omuk ,._.omug = kavim, kabile, Kalmukc a' da "oroog;" =kabile, soy, klan (G. J. Ramstedt, Kalmiikisches Wh. 285) anlammdadrr. Mogol istilaslndan
"Soy" ve "kahile" anlannm "kemik" anlamma gelen kelime ile ifade etmek

15

Kazak - Kirgizlar'da, Mogollar'da, Kalmuklar'da .qok yaygmdir. Araplar'm "kabile" terimi de ashnda "kafatasl kemigi" demektir; "el~kabile" kelimesini "Kamus" mtiel-

lifi §oyle izah ediyor: "el-kabile safine vezninde 'kahaihi re'sin miifredidir ki ba§ kasesinin §ebekesi gibi hirhirine sokusma olan kemiklerin krtalarma denir, Anlari
birhirine sokusturup bent eden sinire ";;e'n" denir ... Kabail-i arahm her hirine kabile rtlaki bundan me'huzdur" (Aslm Efendi terciimesi, III, 322). 16 Mogollar'm ictimai te§kiIatl (Abdiilkadir in an terciimesi), s. 74.

TURK ETNOLOJISINi

ILGiLENDiREN

BiRKA<; TERi:M

139

oeAK, AGIL, ARIS : Boylann en ku\!iik boliimlerini bildirmek rein ocak, agIl, aris [arts] terimleri de kullarulrrustrr. Radloff'a gore "ocak''In anlamlarmdan biri "aile, soy, siilale"dir (Wh. I, 1136). Cagatayca'da "oQak" =kabile (aynl eser, I, 1134). ~. Sami ise bu terimi "rnecasen hiiyiik aile" diye izah etmistir (KT. 190). XV. ytizyrlda tesbit edilen Ebamtislimname'de geQen "ocak" kelimesinin "siilale" anlamma geldigi bellidir:"Yezid ocagmasu salmaga sehep sen oldun" 17. Bu ciimledeki "Yezid ocagl" = "Yezidin stilalesi, soyu" demektir. AGIL : Biitiin Altay dillerinde yaygln olan bu terimin bu dillerin miisterek ana kaynaklarmdan geldigi muhakkaktIr. Bure~~e'de "ail", Mogolca "uyil", Yakutca "aal'", Cuva§Qa "yaP" Yenisay - Altay Turk lehcelerinde "aal'\ "ail" Kipcak ziimresi Iehcelerinde '~avul", "au!''' "avll" koy kasaha, aile anlamuu hildi:rir. Bu torimin en eski sekli Oguz Iehcesinde "~~!r' §eklinde muhafaza edilmistir, Bu kelimeye Kuzey Mogolistan'da Ramstedt taraflndan bulunan ve yaymlanan Suci yazltmda, bugiinkii Oguzca'da oldugu gibi, "agll" §eklinde raslanmaktadrr, Bu yazrtta §oyle denilmektedir: "'bay bar ertim. Agtbm on, yilkrm Sa1181Z erti = zengindim, varhkh idim. Aglhm on, at suriilerim saYIsizdr". G. J. Ramstedt bu kelimeyi "Qadir" diye terciime etmistir ( ... meine Zelte (waren) zehn). S. Malov ise "boynuzlu hayvanlar ahirr" anlamma gelen Rusca "zagon" kelimesiyle, yani bugimkti "agIP' ile, terciime ediyor, H. N. Orkun da '"agIl~~kelimesini aynen almaktadrr. Malov Ile H. N. Orkun'un terciimelerinde fark yoktur. "Agil" kelimesi cok eski devirlerde kahilenin kiiQiik hir bi:Hiigiinii ifade i'iin kullamlnustrr, Bugiinkii Tiirk ve Mogol dillerindeki anlann (koy, kasaba, oba) herhalde go<;ebelerin yerlesmelerinden sonra meydana gclmi§ olsa gerektir. Ka§garh Mahmut "agll" kelimesini bugiinkii Anadolu Turkcesi'ndeki anlamiyle teshit etmistir (I, 63, 70). 'I'iirkce "agIl" MogoIca'daki "kuren' terimini hatirlatmaktadrr. Cingiz devrinde Mogol hoyIan g0'i ederken konakladiklari yerlerde hayvan ve baska kiymetli mallarim korumak icin her boy bir daire teskil ederdi. Bu daireye "kiiren" denirdi. Bu "kiiI'en" kelimesini Radloff <;agatayca'da "topluluk, kabile" anlamiyle tesbit etmistir (Wh., II, 1451). Bu terim Ebiilgazi Bahadir Han'm "Secere-i Tiirk"iinde de vardrr (s. 305).
530. 18 B. Vladimirtsov (Mogollarm i<;timai teskilati, s, 62, 86, 90, 132 v.h.) "aj:'pl", Mogolca "ail" ve "kiiren" terimleri izah etmistir.
17

Tamklariyle

Tarama

Sozliigii, III,

Turkce

190

ABDULKADtR

tNAN

TOBE, TOBD : Dogu Tiirk lehcelerinde "YIgIn, ktime" anlamun bildiren bu kelime (Radloff, Wh. III,1271) Baskurtca'da boyun kuciik hdliimtinti ifade eder. Ka§garh IVlahmut Tiirkler'in boy kurumlarmdaki biiyiiklii ufakh boliimlerini bildiren terimleri karsilamak icin, yukarrda da kaydettigrmiz vechile, Arapca "a§iret \'.; , en-nas d'.:Jl ,ciyl "kelimelerini

J:;:--,

u~ ...

,kabile tabaka

41-; , ....
~.b,

raht

taife

..kA.) , ~lb,

kavim hatm keli-

0~

kullanryor,

Bunlardan

"Iiatan, eiyl, taife"

melerini holukleri ifade icin kullandrgi halde hir 'I'tirkco terimin kar§lhgl . olarak gostermiyor. Mesela, r.r.Oguz- Tiirkler'den bir kabiledir, bunlar 'I'iirkmen'dir, yirmi iki bat In "drr" (1. 56). Baska bir yerde bu hatmlardan biri olan Salgur'a "boy" diyor (III, 103). Buna gore Arapca "batIn" teriminin 'I'iirkce kar§lbgl, hoy" olmah idi. Halbuki "hoy" terimi iie; yerde "kavim" (I, 52, 202, II, 165), hir yerde "en-nas", iki yerde "kabile" (II, 255, III, 103), bir yerde de ,r.kabile ve asiret." (III, 103) diye terciime ediliyor. Halbuki Araplar'm ensap ilmi edehiyatmda asiret boluklerinin birhirine yakmhk ve uzakhk derecelerini kesin olarak bildiren terimler muayyendir ve altr derece sayihr: 1) Kardeslikleri biribirine eok uzak olan topluluklarr icine alan biryiik topluluga "~uub" denir; -'~uub"dan sonra "kabile'\ ondan sonra "fasile ", sonra "Imure'", sonra "batln" gelir. En yakin akrabamn kurdugu hirlige "fahx" denir. Ka§garh Mahmut Arap ve Tiirk dil ve ensap ilimlerinde zamanmm en htiyuk bilgini oldugu h.alde 'I'iirkler'In ensap terimlerini, Araplar'da oldugu gibi, izah etmemistir. Mesela §oyle hir terminoloji yapahilirdi : Budun hoy ogu§ oba urug bukun Kavim suub kahile fasile 'imare batm Bunu srrf hir rnisal olarak yazlyorum. Suuh 'un "boy" daha geni§ hir anlam ifade ettigi malumdur, '

kapkazas
fahz ... anlammdan

Rahmetli Ziya Cokalp "Turk medeniyeti" adh eserinde "Turk ilinin ictimai hiinyesini anlamak icin Turk te§kilatlnl eski Yunanhlar'Ia Romahlar'm medine teskilatiyle" karsilastrrrms (s. 147):

11

(medine). . . . . . . . .. Uz (asiret] Boy (kabile)

la cite la tribu la phratrie

TURK ETNOLOJistNi

ILGtLENDiREN

BiRKA(: TERtM

191

Sop Soy

. .

les gens la parentele

Bu terimler listesinde "la phratrie" kar§lhgt olarak "hoy" terimi gosterild.igi halde aym miiellifin "Tiirk Ttiresi" adh eserinde buna karsrhk "ok" kelimesi gOsterilm.i§tir (s. 20). YASA.-.YASAG: Mogol rstilasmdan sonra yayrlmis ve eski Turkc;e'deki "yo!" ve "torii,_,tore" yerini tutmus bir terimdir. Bu kelime mensei bakrmmdan, §iiphesiz 'I'iirkce'dir. Tiirkolojinin heniiz gelismedigi srralarda ordu, karst (saray), tarhan, yarhg v.h. hircok kelimeler gibi "yasa" kelimesi de Mogolca sayihrdi. Orhon yazrtlari, Divanii Lugat-it-Tiirk, Kutadgu Bilig gihi Mogol istiIaslndan t;ok once yazrlnns, olan eserler meydana erkarrldrktan sonra Mogolca sayilan hircok kelimelerin Ttirkce oldugu anlasrhmstir. "Yusa" kelimesi de hu kelimelerden biridir. Kul Tegin yazrtmda " ... od tengri y a s a r, ki§iogiu kop oliigli toremis" (=zamanl 'I'anrr takdir (yapar) eder, ki§ioglu olmek tizere tfiremistir] einnlesi vardrr ki huradaki "yasar" yasa- (=yapmak, niaama koymak) koktlndon teskil edilmis partisiptir. Kazak Turkcesi'nde "yasagan" = halik, yaradan demektir, "Yasagan Tannm" derler ki "halik tanrrm" demektir. Eski bir Uygur metninde "nizam, kanun" anlamma gelen "yasak" kelimesi bulunuyor 19. "Yasa" turIn Turk Iehcelerinde "kanun", "riiznmname' anlammi ifade icin kullamhr. <;agatayca'da bu "yusa" kelimesinden pek t;ok kelimeler teskil edilmisrir: yasal essavasa hazrrlanrms asker safi (Radloff, Wh. III, 218), yasa~ vul=c;avu§, yasamn emirlerini tathik eden {Radlofff, Wh. III, 215) v.h. TORE, TURE: Eski Turk yazrtlarmda "tore" terimi "kanun, nizam" anlarmm ifade eder. Bu terim ."il" kelimesiyle birlikte (il toriisn) "rlevlet nisarru, kanunu" anlarmm bildirmektedir. Yazrtlarda "torn" seklinde gecer. Divanii lugat-it-Tiirk'de ve Kutadgu Bilig'de de "torii" seklindedir. Ka§garh Mahmut bu kelimeyi "er-resrri" diye aorklamistrr (I, 97, II, 16, III, 86, 167). K. Brockelmann bu terimi "Gesetz, Recht" diye terctirne ediyor. XVI. ytizyrlm bilginlerinden Kemal Pasaaade Ahmet ~emsettin Efendi Farsca "ayiu" kelimesini §oyle izah ediyor: "ayin =lisan-i fariside sol nesnenin ismidir ki Arap dilinde ona kanun derIer, resim derier. Turk dilinde ttire derler" 20. XV. yiizyIlda Osmanh
F. W. K. Miiller, Zwei Pfahlinschriften aus den Turfanfunden, Berlin 1915, s. 6; metnin 6. satrrinda "yasak", hu kelimenin izaln 13. sahifede: "Ceaetz". 20 Tamklariyle Tarama Sozliigii, III, s. 692.
19

,)

f.

192

ABDULKADtR)NAN

devletinde tesbit edilen bir rivayete gore Selcuklular devrinde Oguz turesine cok onem verilirdi, Sultan Alaeddin Keykuhad'm §olenini tasvir eden Yazrcioglu Ali (Tevarih-i alai Selcuk, III, Houtsma yayllll, s, 204 - 205) §oyle diyor: " ... sadra ve iki kola Oguz resmince hasdan hasa dosenip miizeyyen ve miirettepoldu ve kasat-l knmz ve kunran ve mtimessik ii muattar serhetler Oguz'un resim ii erkani iizere ic;ildi ve bunun zamamna ve ogIanlarI zamanma degin i§hu ebyat tertibince ~ _§Jirii_lgti. e sag kol heyler heyligi Kay! ve Bayat beyine ve sol V kol heyler beyiligi Baymdur ve Cavuldur beyine veriliyordu. Ve kalan beyler dahi bu yirmi dort boyun heyleri oglanlarIna verilmiyince gaynye verilmezdi. hhu tertip iizerine ki zikrolunur. Nazrm. Hanlar atasi Oguz Han soyledi Boyle toE., yol ii erkan eyledi t§bu resmiyle vasryet kildr 01 Ta oia oglanlanna! () r_~~, y 0 1. Dedi: KaYI ciinki sonra han ola Sag beyler beyi andan ola Tdremiz beyler beyi hem sol kola ~oyle gerektir ki Baymdir ola tore ii yol ii agulamak dahi l§h~ tertip uzre ola ey ehi Kim KaYl otura andan son Bayat Isbu tertip fizre oturmak gerek Onlerinde rniiceler durmak gerek Knmz u knnran dabu tertihile Aga u ini arasmda icile Mausah u beylik _ dahi bu resmile Drug u soyuna gOl"e verile " Mogol devrinde "yasa" ve "tore" terimleri esanlamh kelimeler olarak kullamlmrslardir, "<;ingiz yasasr" yerine 'r.<;ingiz tijresi~' de denilmistir. Zahireddin Babur "HatualarI"mn hir yerinde §oyle diyor: "Bizning ata aga <;ingiz toresini garip riayet kilurlar idi, meclisde ve divanda, toy ve asda olturmakda hilafi tore i§ kilmaslar idi", Babur'un<;agda§l Haydar Mirza Duglat da "tore-i (:ingizi" tabirini kullannustrr 21.
21

Haydar Mirza'rnn rivayetine gore "Mirza Ulug Beg Emir Hudaydad"a

dedi ki: "t;ingiz toresini sizinkadar

ricada

bulunarak

kimse hilmez, onun hiitiin kaidelerini

TURK ETNOLOJiSiNi

iLGiLENDiREN

BiRKAC; TERiM

193

Kutadgu Bilig'de '~_:_' terimi "kanun, nizam," anlamnn ettigi gibi H adalet." anlanu icin de kullamlnustrr : Kilio Torti Torti Atm ursa, bicsa yaw boynuni birle tiizse iIi budum tiiz yorrtti bayuda budun e~gii kildi 01 e~gii odtin (Fer. 33).

ifade

Divanii Iugat-it-Tiirk'te de "}{a!:'::tI_ll" "ad::_,Jet" ayn! "torii" kelimeve siyle ifade edilmistir. Buna tamk icin, Ka§garh Mahmut §u atalar soziinii getirmi§tir: "kiiQ eyilden kirse torii tiinliikten erkar eezor kapidan girse torii (er-resm ve-I-insaf] bacadan crkar" (II, 16, 21). lihanhiar devletinde "tore" ve "yasa" miiradif kelimeler olarak kullamlmistrr. Dikkate deger ki Ilhanhlar'da "C:;ingiz Yasasr 'na "Kutadgu BiIig-i Cingizhan" dahi denilmisrir. Celayirh Sultan Dveys (1355-1374) zamanmda yazrlrms olan "Destttr-til-kfrtib fi tayini-lmeratib" adh eserde ~·biiyiik. ordudaki yargu emirligi"nden hahsedilirken Biiyiik. Yarguci Emir Bayantemiir'iin "toreyi ve yasayr" iyi bildigi ve Cingiz Hanin 'Kutadgu Bilig'ini gordiigii ve okudugu icin tayin edildigi anlatrlmaktadir 22. Kaza ve hiikiim anlanum bildiren "yargI'-' yargu" terimi §imdiye kadar yaymlanan eski 'I'iirkce metinlerde bulunmuyor. Bu terim ancak Mogol devrinden sonra yaYIIID.l§tIr. Eski Turk yazrtlarmda bu terimi
bize soyleyiniz. Bircok i§lerde hizim bu toreye Ihtiyacirms oluyor". Emir dedi lei: "Biz fenadir diye <;ingiz toresini biraktik, §eriati kabul ettik. C;ingiz toresi iyi ise, bilgin Mirza §eriatt brrakip tor eye baglalllrsa toreyi ogreteyim", Mirza bu sdzlere gucendi. Emir mirzaya toreyi ogretmedi , .
.... ~ ..\>·IJ.~· ~;

J!.a

(j"r' 1i~'"

I.)

c>:,s::::-

~J"M ..~",);::._,r: u-I;ll ( ~IJ.,MIJ.;'

.... :.i.(" J.,. I.) "j~~ I.)

~.)-,,~t..C .,::.. :.4r' ~ ... .:. .... ~l!~1 ... .... 1 I 1

IA

c)~~,_,1 ...
II
I.)

) ~ .. I )1 ~.

E:!-,I I)~ ..
~.

~\.}s"

J~1...

C,).,M-'~

1.))1

J..c.I_,;

tr!
..l!..

"J.:' .. ~·b J.,'J.;

::._,::-J ~
j ... .u...

I)J:!"

.,::.. 1 I>'J1. ~.; ..

.>:,S::::.::.1 .....

I>JJr

oJy ..

~_";,,....

,;,0.)1 I).;:: ..

f..>/'

:;...,..i 1).J!.t.

t>Ji

(..1 1>.>.,....1

..:. ... !.... t>:'/ .!!

J.,'J.~ I>J."-

(j"~

~ !J.l J.~.a... '\:.!If''

• .:.-1 .... :>_,... I.) t;

[Krs. E. Denison Ross -N. E. Elias, History of the Monghuls of Central Asia, London 1898, Tarih Residlnin Ingilizce terciimesi, s. 69). 22 P. Melioranskiy, 0 Kutatgu Bilike C;ingiz hana (<;ingiz hanin Kutatgu Bilig'i

hakkmda) ZVO, XIII,

s. 015 - 023 : 0.!-1..~...

J..c.I,;)

l,itA Lii.... iI:. J _,....1-1.,..\ -'

~l.!..; -' ~.Ik9
)IJ
0 ..

.c ~.J.!-,"'"
6"",_>

t _, J ...
.J=> ..)

.,::..~ J \J.:l

u.·b_'~

J~

lM' _'.J!'"

cJ~~ .>;;...1
l".o.),,·
J

.. ~I..a'
JS:::~

I..J"";d,M .J •.,iJ~ ~.)1..1

1;'.,;' s

d'\.;..

<!l.h. , ..n-.,!

01.) .,:. ......1. .. 1 .r'"

~J

.>I..j .. I,,? 1 t;:t.

Jr' ~,l:
0)

)1 ~\.;~,

.1, ~.. J..! 0>

J.l~ .:._HJ.

Jr'

6J./to\J:....

,,4 _,iA

i)l!..!'
J.\( 1 F. 13

Dil Belleteni

194
B

ABDULKADiR

iNAN

hatirlatan "yargan kelimesi vardir ki bir salns adiyle beraher geyiyor, sahis ad! veyahut sahsm unvam olmasi muhtemeldir "Y argan" ve ·'yargut;J" kelimelerinin anlam bakrmmdan farki yoktur. Bu kelimeyi de Mogol isrilasmdan sonra yazi diline gecen eski 'I'iirkce kelimelerden saymak gerektir. Bununla aym kokten gelen "yarhg" (hakanm fermam, hiikmii) terimi Ka§garh t arafmdan tesbit edilmistir (1, 82; III. 31).

MAKALEDE

GECEN

TERtM NtTELIGtNDEKt KELtMELER

et ban urii fahz ..l>d fesile obo obog obob ocak ogu~ ok.-..uk omak omok omug omuk oymak Ia parantele Ia phratrie pokoleine raht

aga
agIl ail

usa

aile 41H~ <a§iret

4L.a9 ..

o J;.!J;.

aul «agd) avrl avul avul

ayil

la gens giin,_.kiin tal «agIl) IrU'- urug IJe usa i}., 'el ..... ilgiin ilkiin Cimare ~).E' iniyigiin kabile 4W N'
kanun

aymah-« oymak aymak -..oymak hag

batm

uk~

bau-v bav-c.bag hod boy-c bod budun bugun .-.hukun hukun buvun-c.bugun la cite Ciyl el,_. il erkan

L_)

cJ_';li

reSIIDr.tJ_) rod rii,.....,_,urug sop soy Boyiik siingek siilale siingek suvck ..

kavim kemik

\~

..

kiln-« gun

kiiren
en-nas ,..r"l;JI

J:~

J~

oba ohag

TURK ETNOLOJtStNi

tLGtLENDtREN

BIRKA<; TERIM

195

suub

:.

tabaka

taife d.A1Lb tang tobe tobo tore la trihu

tiihe,_,tohe tfire-« tore uk--> ok ulus ulus unguolJ- < siingek urfi .-.urug urug urii -tan < urug-tang urug-tang

uruh

uruk uruv iis<ogu§ uz yal<agIl yargt .-.yargu yasa yasak yol