Professional Documents
Culture Documents
HAZIRLAYAN
Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006
DANIŞMAN
Mayıs 2011
T.C.
SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ
FEN-EDEBĐYAT FAKÜLTESĐ
MATEMATĐK BÖLÜMÜ
BĐTĐRME ÖDEVĐ
HAZIRLAYAN
Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006
DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Şevket GÜR
Mayıs 2011
T.C.
SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ
FEN-EDEBĐYAT FAKÜLTESĐ
MATEMATĐK BÖLÜMÜ
BĐTĐRME ÖDEVĐ
HAZIRLAYAN
Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006
Bu çalışmayı hazırlamamda bana yardımcı olan başta hocam Yrd. Doç. Dr. Şevket
GÜR’e, ev ve okul arkadaşlarıma ve her zaman yanımda olan, maddi ve manevi tüm
desteklerini benden esirgemeyen kıymetli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
SAYGILARIMLA
Ahmet ÇALIŞKAN
ii
ÖNSÖZ
Đkinci bölümde mertebesi ikiden yüksek olan sabit katsayılı diferansiyel denklemlerle
ilgili tanımlar ve çözümler bulunmaktadır.
Dördüncü bölümde ise sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin bir özel hali
olan Euler diferansiyel denklemleri ve çözümleri ele alınmıştır.
iii
ĐÇĐNDEKĐLER
TEŞEKKÜR ................................................................................................................................ i
ÖNSÖZ....................................................................................................................................... ii
ĐÇĐNDEKĐLER .......................................................................................................................... iii
ÖN BĐLGĐLER ........................................................................................................................... 1
BÖLÜM 1.
BÖLÜM 2.
BÖLÜM 3.
iv
BÖLÜM 4.
KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 40
v
ÖN BĐLGĐLER
Diferansiyel Denklemler
( )
F x, y, y ′, y ′′,..., y ( n ) = 0
şeklinde gösterilir.
yapılabilir. Eğer (
F x, y, y ′, y ′′,..., y (
n)
)=0 adi diferansiyel denkleminde F
y , y ′, y′′,..., y (
n)
fonksiyonu değişkenlerinin lineer bir fonksiyonu ise
( )
F x, y, y ′, y ′′,..., y ( n ) = 0 denklemine lineerdir denir. Böylece n . mertebeden en
bn ( x ) y ( n ) + bn −1 ( x ) y ( n −1) + ... + b2 ( x ) y ′′ + b1 ( x ) y ′ + b0 ( x ) y = g ( x )
biçimindedir.
değişkenine bağlıdır.
3
katsayılı; eğer bu katsayılardan biri veya daha fazlası sabit değilse değişken
katsayılıdır.
ile bölerek
bj ( x ) g ( x)
bulabiliriz, burada a j ( x ) = ( j = 0,1, 2,..., n −1) ve φ ( x ) = dir.
bn ( x ) bn ( x )
olmak üzere,
L ( y ) = φ ( x) (5)
L( y) = 0 (6)
4
c1 y1 ( x ) + c2 y2 ( x ) + ... + cn yn ( x ) ≡ 0 (7)
y ( x ) = c1 y1 ( x ) + c2 y2 ( x ) + ... + cn yn ( x ) (8)
Wronskian
{ z ( x ) , z ( x ) ,..., z ( x )}
1 2 n fonksiyonlar kümesinin a≤ x≤b aralığı üzerinde
Wronskianı, her bir fonksiyon bu aralıkta n−1 türeve sahip olmak üzere,
z1 z2 ⋯ zn
z1′ z2′ ⋯ zn′
W ( z1 , z2 ,..., zn ) = z ′′ z2′′ ⋯ zn′′
1
⋮ ⋮ ⋮
z1(
n −1)
z2(
n −1)
⋯ zn(
n −1)
ile tanımlıdır.
y = y p + yh (9)
ile verilir.
a) 2 xy′′ + x 2 y′ − ( sin x ) y = 2
b) yy′′′ + xy′ + y = x2
c) y′′ − y = 0
2
d) 3 y′ + xy = e− x
f) y′′ + y′ + y = x 2
Çözüm:
dir. Bu terimlerin hiçbiri y’ye veya y’nin herhangi bir türevine bağlı olmadığından
denklem lineerdir.
f) Đkinci mertebedendir. Denklem lineer değildir, çünkü y’nin birinci türevinin birden
daha yüksek bir kuvveti alınmıştır.
7
Örnek: Đkinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklemin genel şeklini yazınız.
b2 ( x ) y′′ + b1 ( x ) y′ + b0 ( x ) y = g ( x )
y′′ + a1 ( x ) y′ + a2 ( x ) y = φ ( x )
biçimini alır.
Çözüm:
ex e− x
ex e− x
W ( e x , e− x ) = de x de −x = −x
= e x ( −e − x ) − e − x ( e x ) = 2
ex e
dx dx
Çözüm:
x x2 x3
d ( x) d ( x2 ) d ( x3 )
W ( x, x , x ) =
2 3
dx dx dx
d 2 ( x) d ( x2 )
2
d ( x3 )
2
dx 2 dx 2 dx 2
x x 2 x3
= 1 2 x 3x 2
0 2 6x
= 2 x3
8
y1 ( x ) = sin 3x ve y2 ( x ) = cos 3x
sin 3x cos 3x
sin 3x cos 3x
W ( sin 3x,cos 3x ) = d ( sin 3 x ) d ( cos 3x ) = = −3 ( sin 2 3x + cos 2 3 x ) = −3
3cos 3x −3sin 3x
dx dx
olarak bulunur ki bu da her yerde sıfırdan farklıdır. Yani bu iki çözüm lineer
bağımsızdır ve genel çözüm
y ( x ) = c1 sin 3x + c2 cos 3x
olarak bulunur.
BÖLÜM 1
a0 ve a1 in sabit olduğu
y′′ + a1 y′ + a0 y = 0 (10)
diferansiyel denklemine,
λ 2 + a1λ + a0 = 0 (11)
( λ − λ1 )( λ − λ2 ) = 0 (12)
10
karakteristik denklemi
a2 λ 2 + a1λ + a0 = 0
a1 a
λ1 + λ2 = − ve λ1.λ2 = 0
a2 a2
olduğunu biliyoruz.
a1 a
y′′ + y′ + 0 y = 0
a2 a2
y′′ − ( λ1 + λ2 ) y′ + λ1λ2 y = 0
( y′′ − λ1 y′) − λ2 ( y′ − λ1 y ) = 0
y′ − λ1 = z
y′′ − λ1 y = z′
dersek, denklem
z′ − λ2 z = 0
11
dz dz 1
− λ2 z = 0 ⇒ = λ2 z ⇒ dz = λ2 dx
dx dx z
ln z = λ2 x + A ( A keyfi)
ve buradan
z = e(
λ2 x + A )
z = eλ2 x .e A ( B keyfi)
z = B.e λ2 x
y′ − λ1 y = Beλ2 x
µ = e∫
P ( x ) dx
= e− λ1x
µ y = ∫ µ Q ( x ) dx + c1
e − λ1 x y = ∫ e − λ1 x Be λ2 x dx + c1
y = eλ1 x ∫ Be(
λ2 − λ1 ) x
dx + c1eλ1x (13)
Durumu
y = eλ1x ∫ Be(
λ2 − λ1 ) x
dx + c1eλ1x
B
y= eλ1x e( λ2 −λ1 ) x + c1eλ1x
λ2 − λ1
y = c2e( λ2 −λ1 + λ1 ) x + c1eλ1x
y = c1eλ1x + c2eλ2 x
λ2 − λ − 2 = 0
( λ + 1)( λ − 2 ) = 0
y = c1e − x + c2 e 2 x
olarak bulunur.
13
λ 2 − 7λ = 0
dir ve bu da
λ (λ − 7) = 0
y = c1e0 x + c2 e7 x = c1 + c2 e7 x
λ2 − 5 = 0
dır ve bu da
( λ − 5 )( λ + 5 ) = 0
olarak çarpanlarına ayrılabilir. λ1 = 5 ve λ2 = − 5 kökleri reel ve birbirinden
farklı olduğundan çözüm
y = c1e 5x
+ c2 e − 5x
olarak bulunur. Ayrıca verdiğimiz özel durum olan λ1 = −λ2 sağlandığından çözüm
farklı olarak
14
y = c1e 5x
+ c2 e − 5x
( )
= c1 cosh 5 x + sinh 5 x + c2 cosh 5 x − sinh 5 x( )
= ( c1 + c2 ) cosh 5 x + ( c1 − c2 ) sinh 5 x
= k1 cosh 5 x + k2 sinh 5 x
λ 2 − 8λ + 16 = 0
dir ve bu da
(λ − 4)
2
=0
y = c1e 4 x + c2 xe 4 x
λ2 = 0
ve kökleri
λ1 = λ2 = 0
y = c1e 0 x + c2 xe 0 x
= c1 + c2 x
olarak bulunur.
d 2N dN
Örnek: 100 2
− 20 + N = 0 denklemini çözünüz.
dt dt
Çözüm: En yüksek türevin katsayısını bir yapmak için eşitliğin her iki tarafını 100
ile bölersek,
d 2N dN
2
− 0.2 + 0.01N = 0
dt dt
λ 2 − 0.2λ + 0.01 = 0
dır ve bu da
( λ − 0.1)
2
=0
λ1 = λ2 = 0.1
olarak bulunur ki bu kökler reel ve birbirine eşittir. Böylece denklemin genel çözümü
16
N = c1e0.1t + c2te0.1t
olarak bulunur.
λ1 = a + ib , λ2 = a − ib
λ 2 + 4λ + 5 = 0
( 4) − 4 ( 5)
2
−4 ±
λ1,2 =
2
= −2 ± i
olarak bulunur. Yani kökler kompleks eşlenik çifttir, böylece genel çözüm ( a = −2
ve b = 1 ile)
17
olarak bulunur.
λ 2 + 4λ = 0
( λ − 2i )( λ + 2i ) = 0
y = c1 cos 2 x + c2 sin 2 x
olarak bulunur.
λ 2 − 3λ + 4 = 0
− ( −3) ± ( −3 ) − 4 ( 4)
2
3 7
λ1,2 = = ±i
2 2 2
3 3
x 7 x 7
y = c1e 2 cos x + c2 e 2 sin x
2 2
y( )
i
dır. (15) karakteristik denklemi (14) denkleminden, yerine
λ j ( j = 0,1, 2,..., n − 1) yazılarak elde edilmiştir. y den başka bağımlı değişkeni olan
diferansiyel denklemlerin karakteristik denklemleri de benzer şekilde, bağımlı
değişkenin j − yinci türevinin yerine λ j ( j = 0,1, 2,..., n − 1) yazılarak elde edilir.
λ 4 − 3λ 3 + 2λ 2 − 1 = 0
şeklindedir.
19
dir. Eğer kökler farklı ancak bazıları kompleks ise o zaman çözüm yine (16) ile
verilir. Bölüm 1’deki gibi, kompleks üsteller içeren terimler, sinüs ve kosinüs içeren
terimler vermek üzere birleştirilebilir. Eğer λk , p katlı bir kök ise o zaman λk ye
karşılık, eλk x , xeλk x , x2eλk x ,..., x p−1eλk x , p lineer bağımsız çözümleri vardır. Bu çözümler
olağan biçimde diğer köklere karşılık gelen çözümlerle birleştirilerek tam çözüm
elde edilir.
λ 3 − 6λ 2 + 11λ − 6 = 0
dır ve bu da
( λ − 1)( λ − 2)( λ − 3) = 0
y = c1e x + c2 e2 x + c3e3 x
olarak bulunur.
λ 4 − 9λ 2 + 20 = 0
dır ve bu denklem
( λ − 2 )( λ + 2 ) ( λ − )(
5 λ+ 5 =0 )
şeklinde çarpanlarına ayrılabilir. Böylece kökler λ1 = 2, λ2 = −2, λ3 = 5, λ4 = − 5 tir
ve buradan çözüm
y = c1e 2 x + c2 e −2 x + c3e 5x
+ c4 e − 5x
olarak bulunur.
λ 3 − 6λ 2 + 2λ + 36 = 0
(
y = c1e −2 x + e 4 x c2 cos 2 x + c3 sin 2 x )
şeklinde bulunur.
d 5P d 4P d 3P d 2 P dP
Örnek: − − 2 + 2 + − P = 0 denklemini çözünüz.
dt 5 dt 4 dt 3 dt 2 dt
21
( λ − 1) ( λ + 1)
3 2
=0
şeklinde çarpanlarına ayrılabilir; böylece λ1,2,3 = 1 üç katlı ve λ4,5 = −1 iki katlı bir
λ 4 − 4λ 3 − 5λ 2 + 36λ − 36 = 0
λ 4 − 4λ 3 − 5λ 2 + 36λ − 36
= λ2 − 9
( λ − 2)
2
şeklinde yazabiliriz.
BÖLÜM 3
denklemini ele alalım. (17) şeklinde verilen diferansiyel denklemin çözümü için
önce,
y p = cm x m + cm −1 x m −1 + ... + c1 x + c0
biçiminde araştırılır. Karakteristik denklemin k tane kökü sıfır ise özel çözüm
y p = x k ( cm x m + cm −1 x m −1 + ... + c1 x + c0 )
şeklinde aranır.
23
y ( ) + y′′′ − 2 y′′ = 0
4
λ 4 + λ 3 − 2λ 2 = 0
λ 2 ( λ 2 + λ − 2) = 0
λ 2 ( λ + 2 )( λ − 1) = 0
yh = c1 + c2 x + c3e −2 x + c4 e x
y p = x 2 ( Ax 2 + Bx + C )
şeklinde aranır. y p bir özel çözüm olduğundan verilen denklemi sağlar. Burada
gerekli türevleri alıp denklemde yerine yazılarak y p özel çözümü elde edilir. O
halde
y p = Ax 4 + Bx3 + Cx 2
y p′′ = 12 Ax 2 + 6 Bx + 2C
y p′′′ = 24 Ax + 6 B
y p ( 4) = 24 A
24 A + 24 Ax + 6 B − 24 Ax 2 − 12 Bx − 4C = 2 x + 3
−24 A = 2
24 A − 12 B = 0
24 A + 6 B − 4C = 3
1 1 3
sistemi çözülürse A = − , B = − , C = − olarak bulunur ki buradan özel çözüm
12 6 2
1 4 1 3 3 2
yp = − x − x − x
12 6 2
y = yh + y p
1 4 1 3 3 2
y = c1 + c2 x + c3e−2 x + c4 e x − x − x − x
12 6 2
olarak bulunur.
y p = Bemx
y p = Bx k emx
şeklinde araştırılır.
y′′′ − 4 y′′ + 5 y ′ − 2 y = 0
λ 3 − 4λ 2 + 5λ − 2 = 0
yh = c1e x + c2 xe x + c3e 2 x
y p = Ax 2 e x
y p′ = A ( 2 xe x + x 2 e x )
= ( Ax 2 + 2 Ax ) e x
y p′′ = ( 2 Ax + 2 A ) e x + ( Ax 2 + 2 Ax ) e x
= e x ( Ax 2 + 4 Ax + 2 A )
y p′′′ = e x ( Ax 2 + 6 Ax + 6 A )
e x ( Ax 2 + 6 Ax + 6 A − 4 Ax 2 − 16 Ax − 8 A + 5 Ax 2 + 10 Ax − 2 Ax 2 ) = 3e x
e x ( −2 A) = 3e x
3
−2 A = 3 ⇒ A = −
2
3
y p = − x2e x
2
3
y = c1e x + c2 xe x + c3e2 x − x 2 e x
2
özel çözüm
y p = A sin (α x ) + B cos (α ) x
şeklinde aranır. Eğer karakteristik denklemin k tane kökünde reel kısım sıfır ve
imajiner kısım α ise özel çözüm
y p = x k ( A sin α x + B cos α x )
şeklinde aranır.
y′′ + y = 0
λ2 +1 = 0
yh = c1 cos x + c2 sin x
y p = x ( A sin x + B cos x )
− 2 B = 2 B = −1
⇒
2A = 0 A=0
y p = − x cos x
olarak bulunur.
y p = ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x
şeklinde araştırılır. Eğer karakteristik denklemin k tane kökü α ise bu durumda özel
çözüm
y p = x k ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x
şeklinde araştırılmalıdır.
olarak aranmalıdır.
biçiminde araştırılır.
y ′′ − y ′ − 2 y = 0
ve karakteristik denklem
29
λ2 − λ − 2 = 0
yh = c1e 2 x + c2 e − x
y p = e− x ( A sin x + B cos x )
şeklinde araştılırsa ve
1 3
elde edilir ve buradan A = − , B= olarak bulunur. Böylece özel çözüm
10 10
1 3
y p = e− x − sin x + cos x
10 10
1 3
y = c1e2 x + c2 e− x + e− x − sin x + cos x
10 10
şeklinde bulunur.
30
an y ( ) + an −1 y (
n −1)
+ ... + a2 y′′ + a1 y′ + a0 y = φ ( x )
n
n
bulunur. Şimdi (19) denkleminin çözümünü y ( x ) = ∑ ci ( x ) yi ( x ) şeklinde
i =1
arayalım.
y ( x ) = c1 ( x ) y1 ( x ) + c2 ( x ) y2 ( x ) + ... + cn ( x ) yn ( x )
olarak bulunur.
n
1.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( x ) = 0 kabul edelim. O halde
i =1
i i
n
y′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′ ( x )
i =1
31
n n
y′′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′′ ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi′ ( x )
i =1 i =1
n
2.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ′ ( x ) = 0 kabul edelim.
i =1
i i
n
y′′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′′ ( x )
i =1
olur.
n n
y(
n −1)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi( n−1) ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi ( n−2) ( x )
i =1 i =1
n
(n-1).Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( ) ( x ) = 0 kabul edelim. Buradan
i =1
i i
n−2
n
y(
n −1)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi( n −1)
( x)
i =1
n n
y(
n)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi ( n) ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi( n−1) ( x )
i =1 i =1
olur.
n
n.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( ) ( x ) = φ ( x ) olsun.
i =1
i i
n −1
n n
∑ ci′ ( x ) yi(
i =1
n −1)
( x ) + ∑ ci ( x ) yi( n) ( x ) + P1 yi( n−1) ( x ) + ... + Pn yi ( x ) = φ ( x )
i =1
olarak elde edilir ve y1, y2 ,..., yn ler homojen denklemin çözümü olduğundan
yi ( n ) ( x ) + P1 yi ( n −1) ( x ) + ... + Pn yi ( x ) = 0
olur. Yani
∑ c ′ ( x) y ( ) ( x) = φ ( x)
i =1
i i
n −1
dir.
Koşullar:
W [ y1 , y2 ,..., yn ] ≠ 0
1
Örnek: y′′ + y = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
cos x
Çözüm: Verilen denklem için önce homojen kısmın çözümünü bulalım. Denklemin
homojen kısmı
y′′ + y = 0
λ2 +1 = 0
kısmın çözümü
yh = c1 cos x + c2 sin x
y p = c1 ( x ) cos x + c2 ( x ) sin x
şeklinde araştıralım. Verilen denklem ikinci mertebeden olduğundan iki koşul vardır.
1
2.Koşul: c1′ ( x )( − sin x ) + c2′ ( x ) cos x =
cos x
Bu iki denklemi ortak çözebilmek için ilk denklemi sin x , ikinci denklemi cos x ile
çarparsak
c2′ ( x ) = 1
34
şeklinde bulunur.
ex
Örnek: y′′ − 2 y′ + y = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
x
λ1 = λ2 = −1 dir. Böylece
yh = c1e x + c2 xe x
c1′ ( x ) e x + c2′ ( x ) xe x = 0
ex
c1′ ( x ) e x + c1′ ( x ) ( e x + xe x ) =
x
1
c1′ ( x ) = −1 ve c2′ ( x ) =
x
c1 ( x ) = − x ve c2 ( x ) = ln x
y p = − xe x + xe x ln x
y = c1e x + c2 xe x − xe x + xe x ln x
= c1e x + c3 xe x + xe x ln x
olur. ( c3 = c2 −1)
BÖLÜM 4
dy dy dt 1 dy
y′ = = =
dx dt dx x dt
d 2 y d dy d 1 dy 1 dy 1 d dy dt 1 d 2 y dy
y ′′ = 2 = = = − + = −
dx dx dx dx x dt x dt x dt dt dx x 2 dt 2 dt
1 dy 1 d 2 y dy
y′ = , y′′ = 2 2 −
x dt x dt dt
1 d 2 y dy 1 dy
x2 2 2
− − x + 2 y = t.et
x dt dt x dt
d2y dy
2
− 2 + 2 y = tet
dt dt
37
λ 2 − 2λ + 2 = 0
yh = et ( c1 cos t + c2 sin t )
y p = ( At + B ) et
y p′ = Aet + ( At + B ) et
y p′′ = 2 Aet + ( At + B ) et
( 2 A + At + B ) et − 2 ( A + At + B ) et + 2 ( At + B ) et = tet
2 A + At + B − 2 A = t
At + B = t
y p = tet
y = x ( c1 cos ( ln x ) + c2 sin ( ln x ) ) + x ln x
1 dy 1 d 2 y dy 1 d3y d2y dy
y′ = , y ′′ = 2 2
− , y ′′′ = 3 3
− 3 2
+2
x dt x dt dt x dt dt dt
1 d3y d2y dy 2 1 d y
2
dy
x3 3 3
− 3 2
+ 2 + 2 x 2 2
− = et + sin t
x dt dt dt x dt dt
d3y d2y dy d 2 y dy t
− 3 2 + 2 + 2 2 − = e + sin t
dt 3 dt dt dt dt
d3y d2y
− = et + sin t
dt 3 dt 2
λ3 − λ2 = 0
yh = ( c1 + c2t ) + c3et
1 1
ve buradan A= 1 , B = , C = bulunur. O halde
2 2
39
1 1
y p = tet + sin t + cos t
2 2
1 1
y = ( c1 + c2t ) + c3et + tet + sin t + cos t
2 2
1 1
y = c1 + c2 ln x + c3 x + x ln x + sin ( ln x ) + cos ( ln x )
2 2
KAYNAKLAR