You are on page 1of 47

MATEMATĐK BÖLÜMÜ

YÜKSEK MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI


DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

HAZIRLAYAN

Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006

DANIŞMAN

Yrd. Doç. Dr. Şevket GÜR

Mayıs 2011
T.C.
SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ
FEN-EDEBĐYAT FAKÜLTESĐ
MATEMATĐK BÖLÜMÜ

YÜKSEK MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI


DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

BĐTĐRME ÖDEVĐ

HAZIRLAYAN
Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006

DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Şevket GÜR

Mayıs 2011
T.C.
SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ
FEN-EDEBĐYAT FAKÜLTESĐ
MATEMATĐK BÖLÜMÜ

YÜKSEK MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI


DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

BĐTĐRME ÖDEVĐ

HAZIRLAYAN
Ahmet ÇALIŞKAN
G0602.00006

Bu tez ... / ... / 2011 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği /


oyçokluğu ile kabul edilmiştir.

......................... ...................... ......................


Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi
TEŞEKKÜR

Bu çalışmayı hazırlamamda bana yardımcı olan başta hocam Yrd. Doç. Dr. Şevket
GÜR’e, ev ve okul arkadaşlarıma ve her zaman yanımda olan, maddi ve manevi tüm
desteklerini benden esirgemeyen kıymetli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

SAYGILARIMLA

Ahmet ÇALIŞKAN

ii
ÖNSÖZ

Diferansiyel denklemler modern mühendislik, fizik ve matematik alanlarının önemli


bir kısmını oluşturmaktadır.

Bu çalışmada diferansiyel denklemlerin bir konusu olan Yüksek mertebeden sabit


katsayılı diferansiyel denklemler tanım, teorem ve örneklerle ele alınmıştır. Çalışma dört
bölümden oluşmaktadır.

Ön bilgiler kısmında diferansiyel denklemleri tanımaya ve sınıflandırmaya yönelik


bilgilere yer verilmiştir.

Birinci bölümde ikinci mertebeden sabit katsayılı homojen denklemlerin çözüm


yöntemlerine ilişkin bilgiler ele alınmıştır.

Đkinci bölümde mertebesi ikiden yüksek olan sabit katsayılı diferansiyel denklemlerle
ilgili tanımlar ve çözümler bulunmaktadır.

Üçüncü bölüm sabit katsayılı lineer homojen olmayan diferansiyel denklemlerin


çözümlerinde kullanılan belirsiz katsayılar ve parametrelerin değişimi yöntemleri ve bunlarla
ilgili örnekler içermektedir.

Dördüncü bölümde ise sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin bir özel hali
olan Euler diferansiyel denklemleri ve çözümleri ele alınmıştır.

iii
ĐÇĐNDEKĐLER

TEŞEKKÜR ................................................................................................................................ i
ÖNSÖZ....................................................................................................................................... ii
ĐÇĐNDEKĐLER .......................................................................................................................... iii

ÖN BĐLGĐLER ........................................................................................................................... 1

BÖLÜM 1.

ĐKĐNCĐ MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI LĐNEER HOMOJEN DĐFERANSĐYEL


DENKLEMLER ......................................................................................................................... 9
1.1 Karakteristik Denklem .................................................................................................. 9
1.2 Genel Çözümün Elde Edilmesi ................................................................................... 10
1.2.1 Karakteristik Denklemin Köklerinin Reel ve Birbirinden Farklı Olması
Durumu ......................................................................................................................... 12
1.2.2 Karakteristik Denklemin Köklerinin Birbirine Eşit Olması Durumu.................. 14
1.2.3 Karakteristik Denklemin Kompleks Köklere Sahip Olması Durumu ................. 16

BÖLÜM 2.

n-YĐNCĐ MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI LĐNEER HOMOJEN DĐFERANSĐYEL


DENKLEMLER ....................................................................................................................... 18
2.1 Karakteristik Denklem............................................................................................ 18
2.2 Genel Çözüm .......................................................................................................... 19

BÖLÜM 3.

SABĐT KATSAYILI LĐNEER HOMOJEN OLMAYAN DĐFERANSĐYEL


DENKLEMLER ....................................................................................................................... 22
3.1 Belirsiz Katsayılar Yöntemi ................................................................................... 22
3.2 Parametrelerin Değişimi Metodu ........................................................................... 30

iv
BÖLÜM 4.

EULER DĐFERANSĐYEL DENKLEMĐ ................................................................................. 36

KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 40

v
ÖN BĐLGĐLER

Diferansiyel Denklemler

x bağımsız değişkeni, bilinmeyen y = f ( x ) fonksiyonu ve bu fonksiyonun

y′, y′′,..., y ( ) türevleri arasındaki bağıntıya diferansiyel denklem denir. Bu denklem


n

( )
F x, y, y ′, y ′′,..., y ( n ) = 0

şeklinde gösterilir.

Diferansiyel Denklemin Mertebesi ve Derecesi

Bir diferansiyel denklemin mertebesi, denklemde var olan en yüksek mertebeli


türevin mertebesidir. En yüksek mertebeli türevin üssü denklemin derecesidir.

Örnek: 2 y′′ − 4 y ′ − 6 y = 0 denklemi ikinci mertebeden birinci dereceden bir


diferansiyel denklemdir.

Diferansiyel Denklemlerin Çözümleri

Bir diferansiyel denklemi özdeş olarak sağlayan her y = f ( x ) fonksiyonuna

diferansiyel denklemin çözümü denir. Diferansiyel denklemlerin çözümü genel, özel


2

ve tekil olmak üzere üç şekildedir. n . mertebeden bir diferansiyel denklemin genel


çözümü, sayıca daha aşağıya düşürülemeyen n tane keyfi sabit içerir. Özel
çözümler, genel çözümlerde sözü edilen sabitlere özel değerler verilerek elde edilen
çözümlerdir. Bazı diferansiyel denklemlerin, denklemi sağlayan, fakat genel
çözümlerden bulunamayan bir veya birkaç çözümü olabilir ki bu çözümlere tekil
çözümler denir.

Lineer ve Lineer Olmayan Denklemler

Diferansiyel denklemlerin bir diğer sınıflandırması lineer olup olmamalarına göre

yapılabilir. Eğer (
F x, y, y ′, y ′′,..., y (
n)
)=0 adi diferansiyel denkleminde F

y , y ′, y′′,..., y (
n)
fonksiyonu değişkenlerinin lineer bir fonksiyonu ise

( )
F x, y, y ′, y ′′,..., y ( n ) = 0 denklemine lineerdir denir. Böylece n . mertebeden en

genel lineer diferansiyel denklem

bn ( x ) y ( n ) + bn −1 ( x ) y ( n −1) + ... + b2 ( x ) y ′′ + b1 ( x ) y ′ + b0 ( x ) y = g ( x )

biçimindedir.

Lineer Diferansiyel Denklemler

n -yinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklem

bn ( x ) y ( n ) + bn −1 ( x ) y ( n −1) + ... + b2 ( x ) y ′′ + b1 ( x ) y ′ + b0 ( x ) y = g ( x ) (1)

biçimindedir ve burada g ( x ) ve b j ( x ) ( j = 0,1, 2,..., n ) katsayıları sadece x

değişkenine bağlıdır.
3

Eğer g ( x ) ≡ 0 ise, o zaman (1) denklemi homojendir; aksi durumda homojen

değildir. Denklemdeki b j ( x ) katsayıları sabitse bu lineer diferansiyel denklem sabit

katsayılı; eğer bu katsayılardan biri veya daha fazlası sabit değilse değişken
katsayılıdır.

Teorem 1: bn ( x ) y ( n ) + bn −1 ( x ) y ( n −1) + ... + b2 ( x ) y ′′ + b1 ( x ) y ′ + b0 ( x ) y = g ( x ) lineer

diferansiyel denklemi ve aşağıdaki n başlangıç koşulu ile verilen başlangıç-değer


problemini ele alalım.

y ( x0 ) = c0 , y′ ( x0 ) = c1 , y ′′ ( x0 ) = c2 ,..., y ( n −1) ( x0 ) = cn −1 (2)

Eğer g ( x ) ve b j ( x ) ( j = 0,1, 2,..., n ) x0 ı içeren bir I aralığında sürekli ise ve

bn ( x ) ≠ 0 ise, o zaman (1) ve (2) ile verilen başlangıç–değer probleminin I da

tanımlı tek bir çözümü vardır.

Teorem 1’de bn ( x ) üzerindeki koşullar sağlandığında, (1) denklemini bn ( x )

ile bölerek

y ( n ) + an −1 ( x ) y ( n −1) + ... + a2 ( x ) y ′′ + a1 ( x ) y ′ + a0 ( x ) y = φ ( x ) (3)

bj ( x ) g ( x)
bulabiliriz, burada a j ( x ) = ( j = 0,1, 2,..., n −1) ve φ ( x ) = dir.
bn ( x ) bn ( x )

L ( y ) operatörünü, ai ( x ) ( i = 0,1, 2,..., n − 1) ilgilenilen aralıkta sürekli

olmak üzere,

L ( y ) ≡ y ( n ) + an −1 ( x ) y ( n −1) + ... + a2 ( x ) y ′′ + a1 ( x ) y ′ + a0 ( x ) y (4)

ile tanımlayalım. O zaman (3) denklemi

L ( y ) = φ ( x) (5)

olarak yazılabilir ve özel durumda, bir lineer homojen denklem

L( y) = 0 (6)
4

halinde ifade edilebilir.

Lineer Bağımsız Çözümler

Bir { y1 ( x ) , y2 ( x ) ,..., yn ( x )} fonksiyon kümesi, eğer a ≤ x ≤ b üzerinde,

c1 y1 ( x ) + c2 y2 ( x ) + ... + cn yn ( x ) ≡ 0 (7)

olacak şekilde en az biri sıfırdan farklı olmak üzere c1 , c2 ,..., cn varsa, a ≤ x ≤ b


üzerinde lineer bağımlıdır.

Örnek: { x,5x,1,sin x} kümesi [ −1,1] üzerinde lineer bağımlıdır, çünkü (7)

denklemini sağlayan ve en az biri sıfırdan farklı olan c1 = −5, c2 = 1, c3 = 0 ve c4 = 0


sabitleri vardır.

Teorem 2: n -yinci mertebeden, lineer homojen L ( y ) = 0 diferansiyel denkleminin

n tane lineer bağımsız çözümü vardır. Eğer bu çözümler y1 ( x ) , y2 ( x ) ,..., yn ( x )

şeklinde ise, o zaman L ( y ) = 0 ın genel çözümü

y ( x ) = c1 y1 ( x ) + c2 y2 ( x ) + ... + cn yn ( x ) (8)

ile verilir, burada c1 , c2 ,..., cn keyfi sabitlerdir.


5

Wronskian

{ z ( x ) , z ( x ) ,..., z ( x )}
1 2 n fonksiyonlar kümesinin a≤ x≤b aralığı üzerinde

Wronskianı, her bir fonksiyon bu aralıkta n−1 türeve sahip olmak üzere,

z1 z2 ⋯ zn
z1′ z2′ ⋯ zn′
W ( z1 , z2 ,..., zn ) = z ′′ z2′′ ⋯ zn′′
1

⋮ ⋮ ⋮
z1(
n −1)
z2(
n −1)
⋯ zn(
n −1)

ile tanımlıdır.

Teorem 3: Eğer, a ≤ x ≤ b aralığı üzerinde tanımlı n tane fonksiyondan oluşan


kümenin Wronskianı, bu aralıkta en az bir noktada sıfırdan farklı ise, o zaman
fonksiyon kümesi aynı aralıkta lineer bağımsızdır. Eğer Wronskian bu aralıkta özdeş
olarak sıfırsa ve fonksiyonların her biri aynı lineer diferansiyel denklemin çözümü
ise, o zaman fonksiyon kümesi lineer bağımlıdır.

Uyarı: Wronskian sıfır olduğunda ve fonksiyonların aynı lineer diferansiyel


denklemin çözümleri olduğu bilinmediğinde Teorem 3 bilgi vermez. Bu durumda,
doğrudan (7) denkleminin sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmelidir.

Homojen Olmayan Denklemler

Teorem 4: L ( y ) = φ ( x ) denkleminin herhangi bir özel çözümü y p ve homojen

çözümü y h olmak üzere L ( y ) = φ ( x ) denkleminin genel çözümü


6

y = y p + yh (9)

ile verilir.

Örnek: Aşağıdaki diferansiyel denklemlerin her birinin mertebesini bulunuz ve


lineer olanları belirleyiniz.

a) 2 xy′′ + x 2 y′ − ( sin x ) y = 2

b) yy′′′ + xy′ + y = x2

c) y′′ − y = 0

2
d) 3 y′ + xy = e− x

e) 2ex y′′′ + e x y′′ = 1

f) y′′ + y′ + y = x 2

Çözüm:

a) Đkinci mertebeden. Burada b2 ( x ) = 2 x , b1 ( x ) = x 2 , b0 ( x ) = − sin x ve g ( x ) = 2

dir. Bu terimlerin hiçbiri y’ye veya y’nin herhangi bir türevine bağlı olmadığından
denklem lineerdir.

b) Üçüncü mertebeden lineer bir diferansiyel denklemdir.

c) Đkinci mertebeden lineerdir.

d) Birinci mertebeden lineerdir.

e) Üçüncü mertebeden lineerdir.

f) Đkinci mertebedendir. Denklem lineer değildir, çünkü y’nin birinci türevinin birden
daha yüksek bir kuvveti alınmıştır.
7

Örnek: Đkinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklemin genel şeklini yazınız.

Çözüm: Bir ikinci mertebeden diferansiyel denklem için, (1) denklemi

b2 ( x ) y′′ + b1 ( x ) y′ + b0 ( x ) y = g ( x )

haline gelir. Eğer b2 ( x ) ≠ 0 ise denklemi b2 ( x ) ile bölersek

y′′ + a1 ( x ) y′ + a2 ( x ) y = φ ( x )

biçimini alır.

Örnek: {e x , e− x } kümesinin Wronskianını bulunuz.

Çözüm:

ex e− x
ex e− x
W ( e x , e− x ) = de x de −x = −x
= e x ( −e − x ) − e − x ( e x ) = 2
ex e
dx dx

Örnek: { x, x 2 , x 3 } kümesinin Wronskianını bulunuz.

Çözüm:

x x2 x3
d ( x) d ( x2 ) d ( x3 )
W ( x, x , x ) =
2 3

dx dx dx
d 2 ( x) d ( x2 )
2
d ( x3 )
2

dx 2 dx 2 dx 2
x x 2 x3
= 1 2 x 3x 2
0 2 6x
= 2 x3
8

olarak bulunur. Bu örnek, Wronskianın genelde basit olmayan bir fonksiyon


olduğunu göstermektedir.

Örnek: y′′ + 9 y = 0 denkleminin iki çözümü

y1 ( x ) = sin 3x ve y2 ( x ) = cos 3x

olduğu biliniyorsa genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Önce bu iki çözümün Wronskianını bulalım.

sin 3x cos 3x
sin 3x cos 3x
W ( sin 3x,cos 3x ) = d ( sin 3 x ) d ( cos 3x ) = = −3 ( sin 2 3x + cos 2 3 x ) = −3
3cos 3x −3sin 3x
dx dx
olarak bulunur ki bu da her yerde sıfırdan farklıdır. Yani bu iki çözüm lineer
bağımsızdır ve genel çözüm

y ( x ) = c1 sin 3x + c2 cos 3x

olarak bulunur.
BÖLÜM 1

ĐKĐNCĐ MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI LĐNEER


HOMOJEN DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

1.1 Karakteristik Denklem

a0 ve a1 in sabit olduğu

y′′ + a1 y′ + a0 y = 0 (10)

diferansiyel denklemine,

λ 2 + a1λ + a0 = 0 (11)

cebirsel denklemi karşılık gelir. Bu denklem (10) denkleminde y ′′ , y ′ , y sırasıyla

λ 2 , λ ve λ 0 = 1 ile değiştirilerek elde edilmiştir. Burada (11) denklemine (10)


denkleminin karakteristik denklemi denir.

Örnek: y ′′ + 3 y ′ − 4 y = 0 denkleminin karakteristik denklemi λ 2 + 3λ − 4 = 0 dır.

y den başka bağımlı değişkeni olan diferansiyel denklemlerin karakteristik


denklemleri de benzer şekilde, bağımlı değişkenin j - yinci türevi λ j ( j = 0,1, 2) ile
değiştirilerek elde edilir.

Karakteristik denklem çarpanlarına ayrılabilir:

( λ − λ1 )( λ − λ2 ) = 0 (12)
10

1.2 Genel Çözümün Elde Edilmesi

a2 y′′ + a1 y′ + a0 y = 0 , ( a2 ≠ 0) sabit katsayılı lineer diferansiyel denkleminin

karakteristik denklemi

a2 λ 2 + a1λ + a0 = 0

ve karakteristik denklemin kökleri λ1 ve λ2 olmak üzere,

a1 a
λ1 + λ2 = − ve λ1.λ2 = 0
a2 a2

olduğunu biliyoruz.

a2 y′′ + a1 y′ + a0 y = 0 denkleminde eşitliğin her iki tarafını a2 ile bölelim. Denklem

a1 a
y′′ + y′ + 0 y = 0
a2 a2

haline gelir. Buradan

y′′ − ( λ1 + λ2 ) y′ + λ1λ2 y = 0

denklemi elde edilir ve bu denklemi düzenlersek

( y′′ − λ1 y′) − λ2 ( y′ − λ1 y ) = 0

şeklinde yazılabilir. Burada

y′ − λ1 = z

y′′ − λ1 y = z′

dersek, denklem

z′ − λ2 z = 0
11

haline gelir ki bu denklem değişkenlerine ayrılabilirdir. O halde

dz dz 1
− λ2 z = 0 ⇒ = λ2 z ⇒ dz = λ2 dx
dx dx z

elde edilir ve eşitliğin her iki tarafının integrali alınırsa

ln z = λ2 x + A ( A keyfi)

ve buradan

z = e(
λ2 x + A )

z = eλ2 x .e A ( B keyfi)
z = B.e λ2 x

bulunur. Bulduğumuz bu eşitliği y′ − λ1 y = z denkleminde yerine yazarsak

y′ − λ1 y = Beλ2 x

elde edilir. P ( x ) = −λ1 ve Q ( x ) = Beλ2 x olmak üzere bu denklem birinci dereceden

lineer diferansiyel denklemdir. Bu denklemin çözümünü elde etmek için gerekli


integrasyon çarpanı

µ = e∫
P ( x ) dx

= e− λ1x

olmak üzere genel çözüm

µ y = ∫ µ Q ( x ) dx + c1
e − λ1 x y = ∫ e − λ1 x Be λ2 x dx + c1

y = eλ1 x ∫ Be(
λ2 − λ1 ) x
dx + c1eλ1x (13)

olarak elde edilir.


12

1.2.1 Karakteristik Denklemin Köklerinin Reel ve Birbirinden Farklı Olması

Durumu

Elde edilen (13) denkleminde λ1 ≠ λ2 ise genel çözüm

y = eλ1x ∫ Be(
λ2 − λ1 ) x
dx + c1eλ1x
B
y= eλ1x e( λ2 −λ1 ) x + c1eλ1x
λ2 − λ1
y = c2e( λ2 −λ1 + λ1 ) x + c1eλ1x
y = c1eλ1x + c2eλ2 x

şeklinde elde edilir.

λ2 = −λ1 özel durumda çözüm, y = k1 cosh ( λ1 x ) + k2 sinh ( λ2 x ) olarak


yeniden yazılabilir.

Örnek: y ′′ − y ′ − 2 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklem için karakteristik denklem

λ2 − λ − 2 = 0

ve bu denklem çarpanlarına ayrılırsa

( λ + 1)( λ − 2 ) = 0

olarak elde edilir. Karakteristik denklemin kökleri olan λ1 = −1 ve λ2 = 2 kökleri


reel ve birbirinden farklı olduğundan, verilen denklemin çözümü

y = c1e − x + c2 e 2 x

olarak bulunur.
13

Örnek: y′′ − 7 y′ = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklemin karakteristik denklemi

λ 2 − 7λ = 0

dir ve bu da

λ (λ − 7) = 0

şeklinde çarpanlarına ayrılabilir. λ1 = 0 ve λ2 = 7 kökleri reel ve birbirinden farklı


olduğundan çözüm

y = c1e0 x + c2 e7 x = c1 + c2 e7 x

olarak elde edilir.

Örnek: y′′ − 5 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Karakteristik denklemi

λ2 − 5 = 0

dır ve bu da

( λ − 5 )( λ + 5 ) = 0
olarak çarpanlarına ayrılabilir. λ1 = 5 ve λ2 = − 5 kökleri reel ve birbirinden
farklı olduğundan çözüm

y = c1e 5x
+ c2 e − 5x

olarak bulunur. Ayrıca verdiğimiz özel durum olan λ1 = −λ2 sağlandığından çözüm
farklı olarak
14

y = c1e 5x
+ c2 e − 5x

( )
= c1 cosh 5 x + sinh 5 x + c2 cosh 5 x − sinh 5 x( )
= ( c1 + c2 ) cosh 5 x + ( c1 − c2 ) sinh 5 x
= k1 cosh 5 x + k2 sinh 5 x

olarak da elde edilebilir. Burada k1 = c1 + c2 ve k2 = c1 − c2 dir.

1.2.2 Karakteristik Denklemin Köklerinin Birbirine Eşit Olması Durumu

Elde edilen (13) denkleminde λ1 = λ2 ise genel çözüm

y = eλ1 x ∫ Be( λ2 − λ1 ) x dx + c1eλ1 x

y = eλ1 x ∫ Be0 x dx + c1eλ1 x


y = eλ1 x ( Bx + c1 )
y = ( c1 + c2 x ) eλ1x

olarak elde edilir. ( B, c1 , c2 keyfi)

Örnek: y ′′ − 8 y ′ + 16 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklem için karakteristik denklem

λ 2 − 8λ + 16 = 0

dir ve bu da

(λ − 4)
2
=0

çarpanlarına ayrılabilir. λ1 = λ2 = 4 kökleri reel ve birbirine eşittir. Genel çözüm

y = c1e 4 x + c2 xe 4 x

olarak elde edilir.


15

Örnek: y ′′ = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Karakteristik denklem

λ2 = 0

ve kökleri

λ1 = λ2 = 0

dır. Buradan genel çözüm

y = c1e 0 x + c2 xe 0 x
= c1 + c2 x

olarak bulunur.

d 2N dN
Örnek: 100 2
− 20 + N = 0 denklemini çözünüz.
dt dt

Çözüm: En yüksek türevin katsayısını bir yapmak için eşitliğin her iki tarafını 100
ile bölersek,

d 2N dN
2
− 0.2 + 0.01N = 0
dt dt

elde ederiz. Bu denklemin karakteristik denklemi

λ 2 − 0.2λ + 0.01 = 0

dır ve bu da

( λ − 0.1)
2
=0

şeklinde çarpanlarına ayrılabilir, buradan denklemin kökleri

λ1 = λ2 = 0.1

olarak bulunur ki bu kökler reel ve birbirine eşittir. Böylece denklemin genel çözümü
16

N = c1e0.1t + c2te0.1t

olarak bulunur.

1.2.3 Karakteristik Denklemin Kompleks Köklere Sahip Olması Durumu

Köklerin reel ve birbirinden farklı olması durumunda elde ettiğimiz (13)


denkleminde karakteristik denklemin kökleri

λ1 = a + ib , λ2 = a − ib

ise genel çözüm

y = c3e( a +ib ) x + c4 e( a −ib) x


y = c3eax eibx + c4 eax e( − ib ) x
y = eax c3 ( cos bx + i sin bx ) + c4 ( cos bx − i sin bx ) 
y = eax ( c3 + c4 ) cos bx + i ( c3 − c4 ) sin bx 
y = eax ( c1 cos bx + ic2 sin bx )

olarak elde edilir. ( c1 , c2 , c3 , c4 keyfi)

Örnek: y ′′ + 4 y ′ + 5 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklemin karakteristik denklemi

λ 2 + 4λ + 5 = 0

şeklindedir. Kuadratik formül kullanılırsa, kökler

( 4) − 4 ( 5)
2
−4 ±
λ1,2 =
2
= −2 ± i

olarak bulunur. Yani kökler kompleks eşlenik çifttir, böylece genel çözüm ( a = −2
ve b = 1 ile)
17

y = c1e−2 x cos x + c2 e −2 x sin x

olarak bulunur.

Örnek: y′′ + 4 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Karakteristik denklem

λ 2 + 4λ = 0

dir ve bu da çarpanlarına ayrılarak

( λ − 2i )( λ + 2i ) = 0

bulunur. Yani kökler komplekstir. Buradan genel çözüm

y = c1 cos 2 x + c2 sin 2 x

olarak bulunur.

Örnek: y ′′ − 3 y ′ + 4 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklem için karakteristik denklem

λ 2 − 3λ + 4 = 0

dır. Kuadratik fomülden yararlanarak, kökler

− ( −3) ± ( −3 ) − 4 ( 4)
2
3 7
λ1,2 = = ±i
2 2 2

oalrak bulunur. Böylece genel çözüm

 3  3
 x 7  x 7
y = c1e 2  cos x + c2 e 2  sin x
2 2

olarak elde edilir.


BÖLÜM 2

n-YĐNCĐ MERTEBEDEN SABĐT KATSAYILI LĐNEER


HOMOJEN DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

2.1 Karakteristik Denklem

Sabit a j ( j = 0,1, 2,..., n − 1) katsayılı

y ( n) + an−1 y ( n−1) + ... + a1 y′ + a0 y = 0 (14)

diferansiyel denkleminin karakteristik denklemi

λ n + an −1λ n −1 + ... + a1λ + a0 = 0 (15)

y( )
i
dır. (15) karakteristik denklemi (14) denkleminden, yerine

λ j ( j = 0,1, 2,..., n − 1) yazılarak elde edilmiştir. y den başka bağımlı değişkeni olan
diferansiyel denklemlerin karakteristik denklemleri de benzer şekilde, bağımlı
değişkenin j − yinci türevinin yerine λ j ( j = 0,1, 2,..., n − 1) yazılarak elde edilir.

Örnek: y ( 4) − 3 y′′′ + 2 y′′ − y = 0 denkleminin karakteristik denklemi

λ 4 − 3λ 3 + 2λ 2 − 1 = 0

şeklindedir.
19

Uyarı: Karakteristik denklemler, sadece sabit katsayılı lineer ve homojen denklemler


için tanımlıdır.

2.2 Genel Çözüm

Karakteristik denklemin kökleri (14) denkleminin çözümünü belirler. Eğer


λ1 , λ2 ,..., λn köklerinin tümü reel ve farklı ise çözüm

y = c1eλ1x + c2 eλ2 x + ... + cn eλn x (16)

dir. Eğer kökler farklı ancak bazıları kompleks ise o zaman çözüm yine (16) ile
verilir. Bölüm 1’deki gibi, kompleks üsteller içeren terimler, sinüs ve kosinüs içeren
terimler vermek üzere birleştirilebilir. Eğer λk , p katlı bir kök ise o zaman λk ye

karşılık, eλk x , xeλk x , x2eλk x ,..., x p−1eλk x , p lineer bağımsız çözümleri vardır. Bu çözümler
olağan biçimde diğer köklere karşılık gelen çözümlerle birleştirilerek tam çözüm
elde edilir.

Teoride, karakteristik denklemin çarpanlara ayrılması her zaman mümkündür,


ancak pratikte bu çok zor olabilir. Bu özellikle yüksek mertebeden diferansiyel
denklemler için doğrudur. Böyle durumlarda nümerik yöntemler kullanarak çözümler
yaklaştırılmalıdır.

Örnek: y ′′′ − 6 y′′ + 11 y ′ − 6 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: y ′′′ − 6 y′′ + 11 y ′ − 6 y = 0 denkleminin karakteristik denklemi

λ 3 − 6λ 2 + 11λ − 6 = 0

dır ve bu da

( λ − 1)( λ − 2)( λ − 3) = 0

şeklinde çarpanlara ayrılabilir. Kökler λ1 = 1, λ2 = 2, λ3 = 3 tür; böylece çözüm


20

y = c1e x + c2 e2 x + c3e3 x

olarak bulunur.

Örnek: y ( 4) − 9 y′′ + 20 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Verilen denklem için karakteristik denklem

λ 4 − 9λ 2 + 20 = 0

dır ve bu denklem

( λ − 2 )( λ + 2 ) ( λ − )(
5 λ+ 5 =0 )
şeklinde çarpanlarına ayrılabilir. Böylece kökler λ1 = 2, λ2 = −2, λ3 = 5, λ4 = − 5 tir
ve buradan çözüm

y = c1e 2 x + c2 e −2 x + c3e 5x
+ c4 e − 5x

olarak bulunur.

Örnek: y ′′′ − 6 y ′′ + 2 y ′ + 36 y = 0 denklemini çözünüz.

Çözüm: Karakteristik denklem

λ 3 − 6λ 2 + 2λ + 36 = 0

ve kökler ise λ1 = −2, λ2 = 4 + i 2, λ3 = 4 − i 2 dir. O halde çözüm

(
y = c1e −2 x + e 4 x c2 cos 2 x + c3 sin 2 x )
şeklinde bulunur.

d 5P d 4P d 3P d 2 P dP
Örnek: − − 2 + 2 + − P = 0 denklemini çözünüz.
dt 5 dt 4 dt 3 dt 2 dt
21

Çözüm: Verilen denklem için karakteristik denklem

( λ − 1) ( λ + 1)
3 2
=0

şeklinde çarpanlarına ayrılabilir; böylece λ1,2,3 = 1 üç katlı ve λ4,5 = −1 iki katlı bir

köktür. Buradan çözüm

P = c1et + c2tet + c3t 2 et + c4 e− t + c5te − t

olarak elde edilir.

d4y d3y d2y dy


Örnek: Çözümlerinden biri xe2x olan 4
− 4 3
− 5 2
+ 36 + 36 y = 0
dx dx dx dx
denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Eğer xe 2 x bir çözüm ise e 2 x de bir çözümdür ki bu da ( λ − 2 ) nin,


2

λ 4 − 4λ 3 − 5λ 2 + 36λ − 36 = 0

karakteristik denkleminin bir çarpanı olduğunu belirtir. O halde

λ 4 − 4λ 3 − 5λ 2 + 36λ − 36
= λ2 − 9
( λ − 2)
2

olur, böylelikle karakteristik denklemin diğer iki kökü λ = ±3 ve bunlara karşılık


gelen çözümler e 3 x ve e−3 x tir. Verilen dördüncü mertebeden lineer diferansiyel
denklemin dört lineer bağımsız çözümü belirlenmiş olduğundan, genel çözümü

y ( x ) = c1e2 x + c2 xe2 x + c3e3 x + c4e−3 x

şeklinde yazabiliriz.
BÖLÜM 3

SABĐT KATSAYILI LĐNEER HOMOJEN OLMAYAN


DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER

3.1 Belirsiz Katsayılar Yöntemi

an y ( n ) + an −1 ( x ) y ( n −1) + ... + a2 ( x ) y ′′ + a1 ( x ) y ′ + a0 ( x ) y = φ ( x ) (17)

denklemini ele alalım. (17) şeklinde verilen diferansiyel denklemin çözümü için
önce,

an y ( n ) + an −1 ( x ) y ( n −1) + ... + a2 ( x ) y ′′ + a1 ( x ) y ′ + a0 ( x ) y = 0 (18)

denkleminin çözümü bulunur. Daha sonra verilen φ ( x ) fonksiyonunun polinom,

üstel ya da sin ( ax + b ) , cos ( ax + b ) şeklinde veya bunların lineer kombinasyonu

olması durumunda kullanılan bir metottur.

1.Durum: φ ( x ) , m− yinci dereceden bir polinom olsun. Bu durumda;

φ ( x ) = bm x m + bm−1 x m−1 + ... + b1 x + b0

şeklinde yazılabilir. Böylelikle denklemin y p özel çözümü;

y p = cm x m + cm −1 x m −1 + ... + c1 x + c0

biçiminde araştırılır. Karakteristik denklemin k tane kökü sıfır ise özel çözüm

y p = x k ( cm x m + cm −1 x m −1 + ... + c1 x + c0 )

şeklinde aranır.
23

Örnek: y ( 4 ) + y′′′ − 2 y′′ = 2 x 2 + 3 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Denkleme ait homojen denklem

y ( ) + y′′′ − 2 y′′ = 0
4

dır. Buradan karakteristik denklem

λ 4 + λ 3 − 2λ 2 = 0
λ 2 ( λ 2 + λ − 2) = 0
λ 2 ( λ + 2 )( λ − 1) = 0

olarak bulunur ve böylelikle kökler λ1 = λ2 = 0, λ3 = −2, λ4 = 1 şeklinde elde edilir. O


halde homojen kısmın çözümü

yh = c1 + c2 x + c3e −2 x + c4 e x

olur. Verilen denklemde homojenliği bozan kısım 2.mertebeden bir polinom ve


karakteristik denklemin iki kökü sıfır olduğundan özel çözüm

y p = x 2 ( Ax 2 + Bx + C )

şeklinde aranır. y p bir özel çözüm olduğundan verilen denklemi sağlar. Burada

gerekli türevleri alıp denklemde yerine yazılarak y p özel çözümü elde edilir. O

halde

y p = Ax 4 + Bx3 + Cx 2

y p′ = 4 Ax3 + 3Bx 2 + 2Cx

y p′′ = 12 Ax 2 + 6 Bx + 2C

y p′′′ = 24 Ax + 6 B
y p ( 4) = 24 A

türevlerini denklemde yerine yazarsak

24 A + 24 Ax + 6 B − 24 Ax 2 − 12 Bx − 4C = 2 x + 3

elde edilir ve polinomların eşitliğinden


24

−24 A = 2
24 A − 12 B = 0
24 A + 6 B − 4C = 3

1 1 3
sistemi çözülürse A = − , B = − , C = − olarak bulunur ki buradan özel çözüm
12 6 2

1 4 1 3 3 2
yp = − x − x − x
12 6 2

şeklinde elde edilir. Böylece genel çözüm

y = yh + y p
1 4 1 3 3 2
y = c1 + c2 x + c3e−2 x + c4 e x − x − x − x
12 6 2

olarak bulunur.

2.Durum: φ ( x ) = Aemx şeklinde olsun. Bu durumda özel çözüm

y p = Bemx

şeklinde aranır. Eğer karakteristik denklemin köklerinden k tanesi m ise özel


çözüm

y p = Bx k emx

şeklinde araştırılır.

Örnek: y′′′ − 4 y′′ + 5 y′ − 2 y = 3e x denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Önce verilen denklemin homojen kısmının çözümünü bulalım. Denklemin


homojen kısmı

y′′′ − 4 y′′ + 5 y ′ − 2 y = 0

ve buradan karakteristik denklemi


25

λ 3 − 4λ 2 + 5λ − 2 = 0

olup karakteristik denklemin kökleri λ1 = λ2 = 1, λ3 = 2 dir. Homojen kısmın çözümü

yh = c1e x + c2 xe x + c3e 2 x

olarak bulunur. Özel çözüm için

y p = Ax 2 e x

y p′ = A ( 2 xe x + x 2 e x )
= ( Ax 2 + 2 Ax ) e x

y p′′ = ( 2 Ax + 2 A ) e x + ( Ax 2 + 2 Ax ) e x
= e x ( Ax 2 + 4 Ax + 2 A )

y p′′′ = e x ( Ax 2 + 6 Ax + 6 A )

eşitlikleri denklemde yerine yazılırsa

e x ( Ax 2 + 6 Ax + 6 A − 4 Ax 2 − 16 Ax − 8 A + 5 Ax 2 + 10 Ax − 2 Ax 2 ) = 3e x

olur ve eşitliği düzenlersek

e x ( −2 A) = 3e x

elde edilir. Buradan

3
−2 A = 3 ⇒ A = −
2

olarak bulunur. Böylece özel çözüm

3
y p = − x2e x
2

şeklinde olur. Genel çözüm ise

3
y = c1e x + c2 xe x + c3e2 x − x 2 e x
2

olarak elde edilir.


26

3.Durum: φ ( x ) = A sin (α x + β ) veya φ ( x ) = B cos (α x + β ) şeklinde ise

özel çözüm

y p = A sin (α x ) + B cos (α ) x

şeklinde aranır. Eğer karakteristik denklemin k tane kökünde reel kısım sıfır ve
imajiner kısım α ise özel çözüm

y p = x k ( A sin α x + B cos α x )

şeklinde aranır.

Örnek: y ′′ + y = 2 sin x denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Önce homojen kısmın çözümünü bulalım.

y′′ + y = 0

denkleminin karakteristik denklemi

λ2 +1 = 0

ve buradan kökler λ1,2 = ±i dir. Böylece homojen kısmın çözümü

yh = c1 cos x + c2 sin x

olarak elde edilir. Özel çözümü ise

y p = x ( A sin x + B cos x )

şeklinde aramalıyız. O halde

y p′ = ( A sin x + B cos x ) + Ax cos x − Bx sin x

y p′′ = 2 A cos x − 2 B sin x − Ax sin x − Bx cos x

türevleri denklemde yerine konulursa


27

2 Acos x − 2B sin x − Ax sin x − Bx cos x + Ax cos x + Bx sin x = 2sin x

2Acos x − 2B sin x = 2sin x

− 2 B = 2  B = −1
⇒
2A = 0  A=0

ve buradan özel çözüm

y p = − x cos x

olur. Böylece genel çözüm

y = − x cos x + c1 cos x + c2 sin x

olarak bulunur.

4.Durum: Pm ( x ) , m− yinci dereceden en genel polinom olmak üzere

φ ( x ) = Pm ( x ) eα x şeklinde ise özel çözüm

y p = ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x

şeklinde araştırılır. Eğer karakteristik denklemin k tane kökü α ise bu durumda özel
çözüm

y p = x k ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x

şeklinde araştırılmalıdır.

5.Durum: Pm ( x ) , m− yinci dereceden en genel polinom olmak üzere

φ ( x ) = Pm ( x )( A sin α x + B cos α x ) şeklinde ise özel çözüm

y p = ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) ( sin α x + cos α x )


28

biçiminde aranır. Eğer karakteristik denklemin k tane kompleks kökünün imajiner


kısmı α ise y p , x k ile çarpılır.

6.Durum: φ ( x ) = emx ( A1 sin α x + A2 cos α x ) olması durumunda özel çözüm

y p = emx ( A sin α x + B cos α x )

şeklinde aranır. Eğer karakteristik denklemin k tane kompleks kökü m ± iα şeklinde


ise özel çözüm

y p = x k emx ( A sin α x + B cos α x )

olarak aranmalıdır.

7.Durum: Pm ( x ) , m− yinci dereceden en genel polinom olmak üzere

φ ( x ) = Pm ( x ) eα x ( sin β x + cos β x ) olması durumunda özel çözüm

y p = ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x ( sin β x + cos β x )

şeklinde aranır. Eğer karakteristik denklemin k tane kompleks kökü α ± i β şeklinde


ise özel çözüm

y p = x k ( bm x m + bm −1 x m −1 + ... + b1 x + b0 ) eα x ( sin β x + cos β x )

biçiminde araştırılır.

Örnek: y′′ − y′ − 2 y = e− x sin x denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Verilen denklemin homojen kısmı

y ′′ − y ′ − 2 y = 0

ve karakteristik denklem
29

λ2 − λ − 2 = 0

olarak bulunur. Karakteristik denklemin kökleri ise λ1 = 2 , λ2 = −1 dir. Buradan


homojen kısmın çözümü

yh = c1e 2 x + c2 e − x

olur. Verilen denklem için özel çözüm

y p = e− x ( A sin x + B cos x )

şeklinde araştılırsa ve

y p′ = −e − x ( A sin x + B cos x ) + e− x ( A cos x − B sin x )


y p′′ = −2e − x ( A cos x − B sin x )

türevleri denklemde yerine yazılırsa

e− x sin x = −2e− x ( A cos x − B sin x ) + e− x ( A sin x + B cos x ) − e− x ( A cos x − B sin x )


−2e− x ( A sin x + B cos x )
e− x sin x = −3e− x ( A cos x − B sin x ) − e− x ( A sin x + B cos x )
sin x = ( − A + 3B ) sin x − ( 3 A + B ) cos x

1 3
elde edilir ve buradan A = − , B= olarak bulunur. Böylece özel çözüm
10 10

 1 3 
y p = e− x  − sin x + cos x 
 10 10 

olur. O halde genel çözüm

 1 3 
y = c1e2 x + c2 e− x + e− x  − sin x + cos x 
 10 10 

şeklinde bulunur.
30

3.2 Parametrelerin Değişimi Metodu

an y ( ) + an −1 y (
n −1)
+ ... + a2 y′′ + a1 y′ + a0 y = φ ( x )
n

an y ( n ) + an −1 y ( n −1) + ... + a2 y′′ + a1 y′ + a0 y = 0

denklemlerini ele alalım. an ≠ 0 için bu denklemler

y ( n ) + P1 y ( n −1) + ... + Pn − 2 y ′′ + Pn −1 y ′ + Pn y = φ ( x ) (19)

y ( n ) + P1 y( n−1) + ... + Pn−2 y′′ + Pn−1 y′ + Pn y = 0 (20)

şeklinde yazılabilir. y1, y2 ,..., yn fonksiyonları (20) denkleminin temel çözümler


n
kümesini oluşturur. Burada y ( x ) = ∑ ci yi ( x ) , (20) denkleminin genel çözümü
i =1

n
bulunur. Şimdi (19) denkleminin çözümünü y ( x ) = ∑ ci ( x ) yi ( x ) şeklinde
i =1

arayalım.

y ( x ) = c1 ( x ) y1 ( x ) + c2 ( x ) y2 ( x ) + ... + cn ( x ) yn ( x )

denkleminin x değişkenine göre türevini alalım:

y′ ( x ) = c1′ ( x ) y1 ( x ) + c1 ( x ) y1′ ( x ) + ... + cn′ ( x ) yn ( x ) + cn ( x ) yn′ ( x )


n n
y′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′ ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi ( x )
i =1 i =1

olarak bulunur.

n
1.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( x ) = 0 kabul edelim. O halde
i =1
i i

n
y′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′ ( x )
i =1
31

olarak bulunur ve buradan

n n
y′′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′′ ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi′ ( x )
i =1 i =1

şeklinde elde edilir.

n
2.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ′ ( x ) = 0 kabul edelim.
i =1
i i

n
y′′ ( x ) = ∑ ci ( x ) yi′′ ( x )
i =1

olur.

Bu şekilde devam ederek;

n n
y(
n −1)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi( n−1) ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi ( n−2) ( x )
i =1 i =1

n
(n-1).Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( ) ( x ) = 0 kabul edelim. Buradan
i =1
i i
n−2

n
y(
n −1)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi( n −1)
( x)
i =1

olarak bulunur ve son olarak

n n
y(
n)
( x ) = ∑ ci ( x ) yi ( n) ( x ) + ∑ ci′ ( x ) yi( n−1) ( x )
i =1 i =1

olur.

n
n.Koşul: ∑ c ′ ( x ) y ( ) ( x ) = φ ( x ) olsun.
i =1
i i
n −1

y′, y′′,..., y ( ) türevleri (19) denkleminde yerine yazılırsa;


n
32

n n

∑ ci′ ( x ) yi(
i =1
n −1)
( x ) + ∑ ci ( x )  yi( n) ( x ) + P1 yi( n−1) ( x ) + ... + Pn yi ( x ) = φ ( x )
i =1

olarak elde edilir ve y1, y2 ,..., yn ler homojen denklemin çözümü olduğundan

 yi ( n ) ( x ) + P1 yi ( n −1) ( x ) + ... + Pn yi ( x )  = 0
 

olur. Yani

∑ c ′ ( x) y ( ) ( x) = φ ( x)
i =1
i i
n −1

dir.

Koşullar:

c1′ ( x ) y1 ( x ) + c2′ ( x ) y2 ( x ) + ... + cn′ ( x ) yn ( x ) = 0


c1′ ( x ) y1′ ( x ) + c2′ ( x ) y2′ ( x ) + ... + cn′ ( x ) yn′ ( x ) = 0

c1′ ( x ) y1( n − 2) ( x ) + c2′ ( x ) y2 ( n − 2 ) ( x ) + ... + cn′ ( x ) yn ( n − 2 ) ( x ) = 0
c1′ ( x ) y1( n −1) ( x ) + c2′ ( x ) y2( n −1) ( x ) + ... + cn′ ( x ) yn ( n −1) ( x ) = φ ( x )

Eğer c1 ( x ) , c2 ( x ) ,..., cn ( x ) fonksiyonları koşulların oluşturduğu denklem


n
sistemini sağlarsa y ( x ) = ∑ ci ( x ) yi ( x ) fonksiyonu (18) denkleminin çözümü olur.
i =1

Son olarak ise koşulların oluşturduğu denklem sistemini sağlayan ci


fonksiyonlarının var olup olmadığını inceleyelim. Koşulların oluşturduğu denklem
sisteminin katsayılar determinantı

W [ y1 , y2 ,..., yn ] ≠ 0

olup, buradan denklem sistemi çözülebilirdir ve tek çözümü vardır.


33

1
Örnek: y′′ + y = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
cos x

Çözüm: Verilen denklem için önce homojen kısmın çözümünü bulalım. Denklemin
homojen kısmı

y′′ + y = 0

ve buradan karakteristik denklem

λ2 +1 = 0

olarak bulunur. Karakteristik denklemin kökleri λ1,2 = ±i dir. Böylece homojen

kısmın çözümü

yh = c1 cos x + c2 sin x

olarak elde edilir. Denklemin özel çözümünü

y p = c1 ( x ) cos x + c2 ( x ) sin x

şeklinde araştıralım. Verilen denklem ikinci mertebeden olduğundan iki koşul vardır.

1.Koşul: c1′ ( x ) cos x + c2′ ( x ) sin x = 0

1
2.Koşul: c1′ ( x )( − sin x ) + c2′ ( x ) cos x =
cos x

Bu iki denklemi ortak çözebilmek için ilk denklemi sin x , ikinci denklemi cos x ile
çarparsak

c1′ ( x )( sin x cos x ) + c2′ ( x ) sin 2 x = 0


c1′ ( x )( − sin x cos x ) + c2′ ( x ) cos 2 x = 1

elde edilir ve bu iki denklemi ortak çözersek

c2′ ( x ) ( sin 2 x + cos 2 x ) = 1

c2′ ( x ) = 1
34

bulunur. Burada eşitliğin her iki yanının integrali alınarak c2 ( x ) = x bulunur.

Bulduğumuz bu ifadeyi denklemlerden herhangi birine yazarak c1 ( x ) = ln ( cos x )

olarak elde edilir. Böylece özel çözüm

y p = ln ( cos x ) cos x + x sin x

olur ki buradan genel çözüm

y = c1 cos x + c2 sin x + ln ( cos x ) cos x + x sin x

şeklinde bulunur.

ex
Örnek: y′′ − 2 y′ + y = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
x

Çözüm: y ′′ − 2 y ′ + y = 0 için karakteristik denklem λ 2 − 2λ + 1 = 0 ve kökler

λ1 = λ2 = −1 dir. Böylece

yh = c1e x + c2 xe x

olarak bulunur. y p = c1 ( x ) e x + c2 ( x ) xe x şeklinde özel çözüm aranırsa

c1′ ( x ) e x + c2′ ( x ) xe x = 0
ex
c1′ ( x ) e x + c1′ ( x ) ( e x + xe x ) =
x

bulunur. Bu denklem sistemi ortak çözülürse

1
c1′ ( x ) = −1 ve c2′ ( x ) =
x

elde edilir. Buradan

c1 ( x ) = − x ve c2 ( x ) = ln x

olur. O halde özel çözümü


35

y p = − xe x + xe x ln x

olarak buluruz. Dolayısıyla genel çözüm

y = c1e x + c2 xe x − xe x + xe x ln x
= c1e x + c3 xe x + xe x ln x

olur. ( c3 = c2 −1)
BÖLÜM 4

EULER DĐFERANSĐYEL DENKLEMĐ

a0 , a1, a2 ,..., an ler reel sabitler ve an ≠ 0 olmak üzere

an x n y ( n ) + an −1 x n −1 y ( n −1) + ... + a2 x 2 y ′′ + a1 xy ′ + a0 y = φ ( x ) (21)

denklemine Euler diferansiyel denklemi denir. (21) denkleminde x = et dönüşümü


yapılırsa denklem sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem haline gelir ve bilinen
yöntemlerle çözümü elde edilir. t = ln x dönüşümü yardımıyla da denklemin genel
çözümü bulunur.

dy dy dt 1 dy
y′ = = =
dx dt dx x dt
d 2 y d  dy  d  1 dy  1 dy 1 d  dy  dt 1  d 2 y dy 
y ′′ = 2 =   =   = − +   =  − 
dx dx  dx  dx  x dt  x dt x dt  dt  dx x 2  dt 2 dt 

Örnek: x2 y′′ − xy′ + 2 y = x ln x denkleminin çözümünü bulunuz.

Çözüm: Verilen denklemde x = et dönüşümü yaparsak ve

1 dy 1  d 2 y dy 
y′ = , y′′ = 2  2 − 
x dt x  dt dt 

türevleri denklemde yerine yazılırsa

1  d 2 y dy  1 dy
x2 2  2
− − x + 2 y = t.et
x  dt dt  x dt
d2y dy
2
− 2 + 2 y = tet
dt dt
37

denklemi sabit katsayılı lineer hale gelir. Bu denklemin karakteristik denklemi

λ 2 − 2λ + 2 = 0

ve buradan kökler λ = 1± i olarak bulunur. Böylece homojen kısmın çözümü

yh = et ( c1 cos t + c2 sin t )

şeklinde elde edilir.

y p = ( At + B ) et
y p′ = Aet + ( At + B ) et

y p′′ = 2 Aet + ( At + B ) et

türevleri denklemde yerine yazılırsa

( 2 A + At + B ) et − 2 ( A + At + B ) et + 2 ( At + B ) et = tet
2 A + At + B − 2 A = t
At + B = t

ve buradan A= 1 , B = 0 bulunur. O halde

y p = tet

olur. Böylelikle genel çözüm

y = et ( c1 cos t + c2 sin t ) + tet

olarak bulunur. Bulunan çözümde t = ln x yerine yazılırsa genel çözüm

y = x ( c1 cos ( ln x ) + c2 sin ( ln x ) ) + x ln x

şeklinde elde edilir.

Örnek: x3 y′′′ + 2 x2 y′′ = x + sin ( ln x ) denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: Verilen denklemde x = et dönüşümü yaparsak ve


38

1 dy 1  d 2 y dy  1  d3y d2y dy 
y′ = , y ′′ = 2  2
− , y ′′′ = 3  3
− 3 2
+2 
x dt x  dt dt  x  dt dt dt 

türevleri denklemde yerine yazılırsa

1  d3y d2y dy  2 1 d y
2
dy 
x3 3  3
− 3 2
+ 2  + 2 x 2  2
−  = et + sin t
x  dt dt dt  x  dt dt 
d3y d2y dy  d 2 y dy  t
− 3 2 + 2 + 2  2 −  = e + sin t
dt 3 dt dt  dt dt 
d3y d2y
− = et + sin t
dt 3 dt 2

denklemi sabit katsayılı lineer hale gelir. Bu denklemin karakteristik denklemi

λ3 − λ2 = 0

ve buradan kökler λ1,2 = 0 , λ3 = 1 olarak bulunur. Böylece homojen kısmın çözümü

yh = ( c1 + c2t ) + c3et

şeklinde elde edilir.

y p = Atet + B sin t + C cos t

y p′ = A ( et + tet ) + B cos t − C sin t

y p′′ = A ( 2et + tet ) − B sin t − C cos t

y p′′′ = A ( 3et + tet ) − B cos t + C sin t

türevleri denklemde yerine yazılırsa

A ( 3et + tet ) − B cos t + C sin t −  A ( 2et + tet ) − B sin t − C cos t  = et + sin t

( 3 A + At − 2 A − At ) et + ( B + C ) sin t + ( C − B ) cos t = et + sin t


Aet + ( B + C ) sin t + ( C − B ) cos t = et + sin t

1 1
ve buradan A= 1 , B = , C = bulunur. O halde
2 2
39

1 1
y p = tet + sin t + cos t
2 2

ve böylece genel çözüm

1 1
y = ( c1 + c2t ) + c3et + tet + sin t + cos t
2 2

olarak bulunur. Bulunan çözümde t = ln x yerine yazılırsa genel çözüm

1 1
y = c1 + c2 ln x + c3 x + x ln x + sin ( ln x ) + cos ( ln x )
2 2

şeklinde elde edilir.


40

KAYNAKLAR

BRONSON R., Schaum’s outline of differential equations (H.H.Salihoğlu, çev.), Ankara


1994.

C. CERĐT, Çözümlü diferansiyel denklem problemleri, Cerit Yayınları, Đstanbul 2004.

E. S. TÜRKER, M. BAŞARIR, Çözümlü problemlerle diferansiyel denklemler, Değişim,


Sakarya 2003.

Ö. F. GÖZÜKIZIL, Đ. ŞĐAP, Diferansiyel denklemler, Sakarya Yayınları, Sakarya 2002.

R. MOCAN, Diferansiyel denklemler diferansiyel denklem sistemleri, Đstanbul Devlet


Mühendislik ve Mimarlık Akademisi Yayınları, Đstanbul 1977.

Ş. EREN, M. RAZBONYALI, Diferansiyel denklemler, Maltepe Üni. Yayınları, Đstanbul


2006

You might also like