You are on page 1of 66

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP
(MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ

ALTERNATİF AKIM ESASLARI

ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;

• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı


ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli
olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).

• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye


rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek
ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.

• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği


kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki


yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden
ulaşılabilirler.

• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında


satılamaz.
İÇİNDEKİLER

AÇIKLAMALAR .............................................................................................................. iii


GİRİŞ ..................................................................................................................................1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 .................................................................................................3
1. ALTERNATİF AKIM......................................................................................................3
1.1. Alternatif Akımın Elde Edilmesi ...............................................................................3
1.1.1. Saykıl.................................................................................................................5
1.1.2. Frekans ..............................................................................................................5
1.1.3. Periyot ...............................................................................................................5
1.1.4. Alternans ...........................................................................................................5
1.1.5. Sinüs Eğrisi........................................................................................................5
1.2. Alternatif Akım Değerleri .........................................................................................5
1.2.1. Ani Değer ..........................................................................................................6
1.2.2. Maksimum (Tepe) Değer....................................................................................6
1.2.3. Tepeden Tepeye Değer.......................................................................................6
1.2.4. Ortalama Değer ..................................................................................................7
1.2.5. Etkin Değer........................................................................................................7
1.3. Alternatif Akımın Vektörler ile Gösterilmesi .............................................................8
1.3.1. Sıfır Faz .............................................................................................................8
1.3.2. İleri Faz .............................................................................................................9
1.3.3. Geri Faz .............................................................................................................9
1.3.4. Faz Farkı..........................................................................................................10
1.4. Alternatif Akımın Etkileri .......................................................................................10
1.4.1. Isı Etkisi...........................................................................................................10
1.4.2. Kimyasal Etkisi................................................................................................11
1.4.3. Manyetik Etkisi................................................................................................11
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................12
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................14
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ...............................................................................................15
2. ALTERNATİF AKIM DEVRELERİ..............................................................................15
2.1. Sadece Dirençli Devre (R).......................................................................................15
2.2. Sadece Bobinli Devre (L) ........................................................................................16
2.3. Sadece Kondansatörlü Devre (C).............................................................................18
2.4. Dirençli ve Bobinli Devre (R-L) ..............................................................................19
2.5. Direnç ve Kondansatörlü Devre (R-C).....................................................................20
2.6. Direnç Bobin ve Kondansatörlü Devre (R-L-C) .......................................................22
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................24
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ...........................................................................28
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................29
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ...............................................................................................30
3. ALTERNATİF AKIMDA GÜÇ .....................................................................................30
3.1. Aktif Güç ................................................................................................................30
3.2. Reaktif Güç.............................................................................................................31
3.3. Görünür Güç ...........................................................................................................31
3.4. Üç Fazlı Sistemler ...................................................................................................33
3.5. Faz Farkları.............................................................................................................34

i
3.6. Dengeli ve Dengesiz Üç Fazlı Sistemler ..................................................................34
3.7. Üç Fazlı Sistemlerde Güç ........................................................................................35
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................37
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ...........................................................................40
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................41
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ...............................................................................................42
4. TRANSFORMATÖRLER .............................................................................................42
4.1. Transformatörlerin Yapısı .......................................................................................42
4.2. Çalışma Prensibi .....................................................................................................42
4.3. Verim......................................................................................................................43
4.4. Dönüştürme Oranı...................................................................................................44
4.5. Kullanım Alanları ...................................................................................................45
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................46
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ...........................................................................47
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................48
ÖĞRENME FAALİYETİ-5 ...............................................................................................49
5. AC MOTORLARI .........................................................................................................49
5.1. DC Motorlarla Karşılaştırılması...............................................................................49
5.2. AC Motor Çeşitleri..................................................................................................49
5.2.1. Bir Fazlı Motor ................................................................................................49
5.2.2. Üç Fazlı Motor.................................................................................................50
UYGULAMA FAALIYETİ...........................................................................................52
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ...........................................................................53
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................54
MODÜL DEĞERLENDİRME...........................................................................................55
CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................57
KAYNAKLAR ..................................................................................................................60

ii
AÇIKLAMALAR

AÇIKLAMALAR
KOD 522EE0014

ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi

DAL/MESLEK Alan Ortak

MODÜLÜN ADI Alternatif Akım Esasları

MODÜLÜN TANIMI Alternatif akım devre çözümlerine yönelik bilgi ve becerilerin


verildiği bir öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Ön koşul yoktur.


YETERLİK Alternatif akımda devre çözümlerini yapmak.
Genel Amaç
Gerekli araç gereçle donatılmış laboratuvar ortamı
sağlandığında; alternatif akımın elde edilişini, alternatif
akımda bobinin ve kondansatörün davranışlarını kavrayacak,
devre çözümlerini yapabilecek, transformatörlerin ve AC
motorlarının bağlantılarını yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Alternatif akımın elde edilişini ve değerlerini
kavrayabileceksiniz.

MODÜLÜN AMACI 2. Alternatif akımda bobinli ve kondansatörlü devre


kurabileceksiniz.

3. Alternatif akımda güç hesaplamalarını


yapabileceksiniz.

4. Transformatörlerin, çalışma prensiplerini kavrayacak


ve devreye bağlantısını yapabileceksiniz.

5. Alternatif akım motorlarının bağlantılarını


yapabileceksiniz.

iii
Elektrik makineleri laboratuvarı, görsel eğitim araçları,
internet ortamında inceleme ve araştırma yapma.

Analog ölçü aletleri, dijital ölçü aletleri, analog-dijital


EĞİTİM ÖĞRETİM ohmmetre, değişik endüktansa sahip bobinler, analog dijital
ORTAMLARI VE LCRmetre, değişik kapasitelerde kondansatörler,
DONANIMLARI ampermetreler, pens ampermetre, voltmetreler, multimetre
(avometre), osilaskop, ayarlı güç kaynağı, elektronik deney
seti, çeşitli tipte transformatör ve alternatif akım motoru.

Ø Modülün içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden


sonra, verilen ölçme araçlarıyla, kendinizi
ÖLÇME VE değerlendireceksiniz.
DEĞERLENDİRME Ø Öğretmen, modül sonunda size ölçme teknikleri
uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi
ve becerileri ölçerek değerlendirebilecektir.

iv
GİRİŞ

GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,

Alternatif Akım Esasları modülü ile Elektrik Elektronik Teknolojileri alanında çok
geniş bir kullanım alanı bulunan alternatif akım ile ilgili temel yeterlikleri kazanacaksınız.

Günlük hayatta sıkça kullandığımız alternatif akımı doğru ve güvenli bir şekilde
kullanabileceksiniz. Ayrıca televizyon, radyo, bilgisayar gibi elektronik cihazlar ve alternatif
akım motorları, transformatörler gibi elektrik makineleri ile ilgili temel düzeydeki elektrik
kanunlarını öğrenecek ve devre çözüm yöntemlerini kavrayacaksınız. Ayrıca yine bu
cihazlarda kullanılan bobin ve kondansatörlerin alternatif akım karakteristiklerini bilerek bu
cihazların çalışmaları ile ilgili temel düzeyde bilgi sahibi olacaksınız.

Bu modülü başarılı bir şekilde tamamladığınızda Elektrik Elektronik Teknolojisi


alanında, alternatif akım devre çözümlerini yapabilecek, bobin ve kondansatör devrelerini
kurarak sonuçlarını değerlendirebileceksiniz.

1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ-1

ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ

Alternatif akımın elde edilişini ve değerlerini kavrayabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Ø Alternatif akımın etkilerini araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları bir rapor halinde
sınıfta öğretmeninize ve arkadaşlarınıza sununuz.

1. ALTERNATİF AKIM
Zamana bağlı olarak periyodik bir şekilde yön ve şiddet değiştiren akıma “alternatif
akım (AC)” denir. Alternatif akımın şiddeti kaynağın gücüne bağlıdır.

1.1. Alternatif Akımın Elde Edilmesi


Şekil 1.1’deki gibi O O´ ekseni etrafında, mıknatıslar arasında dönebilen bir KLMN
iletkenini (sarım) sabit bir hızla döndürelim.

Şekil 1.1: AC’nin elde edilmesi

3
A yüzeyi

B alanı

Şekil 1.2: Manyetik alan içinde hareket eden iletken

Çerçevenin uçları, eksen etrafında dönen birer metal bileziğe bağlanmıştır.


Bileziklerden her biri F1 ve F2 fırçalarından birine sürekli olarak dokunur. Bu basit üretecin
çıkış uçları olan fırçalar, elde edilecek olan akımın değişimini incelemek için bir ölçü aletine
bağlanmaktadır. İletken çerçeve N-S kutupları arasında dairesel bir hareketle döndürülürken,
çerçevenin açısal pozisyon değişimine bağlı olarak KL ve MN iletkenlerini kesen manyetik
akı sürekli değişir. Böylece, “değişken bir manyetik akı tarafından kesilen iletkende gerilim
indüklenir” prensibine göre iletken çerçevede bir indüksiyon EMK’i meydana gelir. İlk ve
ikinci 90º lik dönmelerde NMLK yönünde indüksiyon akımları meydana gelir (Doğru akım
esasları Elektromanyetizma konusuna bakınız). Bu akımlar dış devreye F1 fırçasından çıkar.
Üçüncü ve dördüncü 90º’ lik dönmelerde ise çerçevede ters yönde indüksiyon akımları
meydana gelir. Bu sefer akımlar dış devreye F 2 fırçasından çıkarlar. Böylece zamanla yönü
ve şiddeti değişen bir akım elde edilmiş olur. Şekil 1.2’deki tel çerçevenin manyetik alan
değişiminden kaynaklanan emk’ni bulalım. Faraday yasasına göre, manyetik alan içerisinde
bulunan herhangi bir iletkende elektromotor kuvvet (EMK) endükleyebilmek için; ya
manyetik alan sabit iletken hareketli olmalı, ya
manyetik alan hareketli iletken sabit olmalı, ya da
hem manyetik alan hem de iletken harekeli olmalı
fakat farklı hızlarda dönmelidirler. Şekil 1.1 ve
dolayısıyla şekil 1.2’de manyetik alan sabit iletken
hareketlidir. Herhangi bir zamandaki yüzeyden
geçen manyetik akı, Ф=B.A.Cosα dır. Α açısı, B
alanı ile A yüzeyinin normali arasındaki açıdır.
Çerçeve döndükçe α açısı da değişir. Eğer çerçeve
sabit açısal hız ile döndürülürse t zamanında α=ωt
kadar açı dönmüş olur. Açısal hız; birim zamanda Şekil 1.3: Sinüs sinyali
kat edilen açı olarak tanımlanır, ω harfi ile gösterilir. İletkende endüklenen emk=dφ/dt ile
tanımlanır. Dolayısıyla e=dBAcosωt/dt=BAωsinωt olur.

4
1.1.1. Saykıl

Şekil 1.3’teki emk’nın sıfırdan başlayarak pozitif maksimum değere yükselmesi,


tekrar düşerek sıfıra ve negatif maksimum değere inmesi, buradan da tekrar sıfıra ulaşmasına
saykıl denir. Şekildeki eğri sinüs eğrisidir. Dolayısıyla elde edilen emk da sinüssel bir emk’
dır.

1.1.2. Frekans

Frekans, tel çerçevenin saniyedeki 360ºC’lik dönme sayısıdır . Alternatif akım ve


emk’nın frekansı olarak bilinir.

1.1.3. Periyot

Bir saykılın tamamlanması için geçen zamana periyot denir. T harfi ile gösterilir.
Birimi saniyedir.

1
T=
f
1.1.4. Alternans

Bir saykıl pozitif ve negatif alternanslardan oluşur (Şekil:1.3).

1.1.5. Sinüs Eğrisi

Şekil:1.4 (a, b, c, d)’de zamanla değişimleri farklı alternatif akımlar verilmiştir. Bu


akımların pozitif ve negatif periyotlarının aynı olduğu görülmektedir. Bu alternatif
akımlardan sadece sinüs eğrisi şeklindeki alternatif akım idealdir (Şekil:1.4.d).

Şekil 1.4: Çeşitli AC dalga şekilleri

1.2. Alternatif Akım Değerleri


Bilindiği gibi DC akım/gerilim değeri sabittir. Örneğin 1 V DC dediğimizde DC
gerilimin 1 V olduğu anlaşılmaktadır. Fakat AC’de akım/ve gerilim değerleri sürekli
değişmektedir. Bu yüzden AC’yi ifade etmek için çeşitli değerler kullanılmaktadır. Bunlar
ani değer, maksimum (tepe) değer, tepeden tepeye değer, ortalama değer ve etkin değerdir.
5
Şekil 1.5: Sinüs dalga

1.2.1. Ani Değer

Alternatif akımın zamanla değerinin değiştiğini biliyoruz. İşte alternatif akım ve


gerilimin herhangi bir andaki değerine ani değer denir. Bir saykılda sonsuz sayıda ani değer
vardır.

i = im Sinωt V = Vm Sinωt formülü ile hesaplanır.

Örnek: Frekansı 50 Hz, maksimum değeri 60 V olan alternatif gerilimin 1/100 sn sonraki
anlık değerini bulunuz.

Çözüm: V = Vm .Sinω .t formülünde ω = 2π . f olduğundan Vm , ω ve t değerleri formülde


yerine yazılırsa, V = 60.Sin 2π .50. 1  V = 60Sinπ = 0 V
 100 

1.2.2. Maksimum (Tepe) Değer

Maksimum (tepe) değer, ani değerlerin en büyüğüdür. Manyetik alan içerisinde dönen
bir bobinde indüklenen emk’ya dikkat edilirse 900 ve 2700’lik açılarda elde edilen değerler
iletkenlerin kuvvet çizgilerini tam dik olarak kestiği anlardır.

1.2.3. Tepeden Tepeye Değer

Alternatif akımın en üst noktası ile en alt noktası arasındaki değer tepeden tepeye
değer olarak ifade edilmektedir. Tepeden tepeye değer maksimum değerin 2 (iki) katıdır.

6
1.2.4. Ortalama Değer

Ortalama değer, bir saykıldaki ani değerlerin ortalamasıdır. Ortalama değer aynı
zamanda sinyalin doğru akım değeridir. Alternatif akımın bir saykıldaki pozitif ani
değerlerin sayısı, negatif ani değerlerin sayısına eşit ve aynı büyüklükte olduğundan
alternatif akımda ortalama değer sıfırdır. Bu yüzden saf AC’nin DC değeri de sıfırdır. Fakat
AC, diyotlar yardımıyla doğrultulur ise ve maksimum değer de belli ise ortalama değer
yarım dalga doğrultmada Vort = 0,318.Vm , tam dalga doğrultmada ise Vort = 0,636.Vm
formülü ile hesaplanır.

Örnek: Maksimum değeri 24 V olan tam dalga doğrultulmuş gerilimin ortalama değerini
bulunuz.

Çözüm: Vort = 0,636.Vm = 0,636.24=16,26 V olarak bulunur.

1.2.5. Etkin Değer

Alternatif akım uygulanan bir devre elemanında, harcanan gücü bulmak isterken hangi
akım değerini alacağımızı ilk anda bilemeyebiliriz. Akımın maksimum değerini alsak büyük
bir hata payı oluşur. Çünkü akım bir periyotluk süre içinde sadece iki kez ve anlık olarak
maksimum değere ulaşır. Ortalama değer almak istersek bu değerin sıfır olduğunu zaten
biliyoruz. Bunu belirlemenin en güzel yolu, bir dirençten, belirli bir zaman aralığında verilen
alternatif akımın sağladığı ısı miktarını, aynı dirençte ve aynı sürede bir doğru akım
tarafından elde etmektir. Bu doğru akım değerine ve potansiyel farkına, alternatif akımın
etkin değeri ve etkin potansiyel farkı denir.

AC devrelerde Ampermetre ve voltmetre Etkin


akım ve gerilimi ölçer.

Resim 1.1: Digital AVO metre

Alternatif akım ile aynı bir dirençte, aynı zamanda, eşit miktarda ısı açığa çıkaran
doğru akımın değerine alternatif akımın etkin veya efektif değeri denir.

Vm im
Ve = = 0.707.Vm ie = = 0.707.im
2 2

7
Örnek 1: Bir direncin uçları arasındaki alternatif gerilimin maksimum değeri 40 2
Volt’tur. Gerilimin etkin değerini bulunuz.

Vm 40 2
Çözüm 1: Ve = = = 40 Volt
2 2

Örnek 2: Şehir şebeke gerilimi 220 V olduğuna göre maksimum ve ortalama değerini
hesaplayınız.
V 220
Çözüm 2: Ve = 0,707.Vm ise, Vm = = = 311,17 Volt
0,707 0,707

Şehir şebekesi saf AC olduğundan ortalama değeri sıfırdır.


Vort = 0 Volt

1.3. Alternatif Akımın Vektörler ile Gösterilmesi


Sinüssel şekilde değişen akım veya gerilimin herhangi bir andaki değeri, yarı çapı
uzunluğunda dönen bir vektörün düşey (dik) eksen izdüşümü ile bulunabilir.

Bu dönen vektörün dönüş yönü, saat ibresinin dönüş yönünün ters istikametindedir.

1.3.1. Sıfır Faz

Şekil 1.6: Sinüs dalgasının zaman ve açıya bağlı gösterimi

Eğer bir sinüssel eğri Şekil 1.6’daki gibi t=0 anında sıfır başlangıç noktasından
başlayıp maksimum değerine gidiyorsa sıfır fazlıdır.

8
1.3.2. İleri Faz

Şekil 1.7: İleri faz sinüs sinyal

Eğer bir sinüssel eğri Şekil 1.7’deki gibi t=0 anında sıfır başlangıç noktasından bir φ
açısı kadar önce başlayıp pozitif maksimum değere doğru artıyorsa eğri ileri fazlıdır.

1.3.3. Geri Faz


(+)

(+)Pozitif
alternans
0 T/2 T
φ
(-)Negatif
alternans

V φ
(-)

Şekil 1.8: Geri faz sinüs sinyal

Eğer bir sinüssel eğri Şekil 1.8’deki gibi t=0 anında sıfır başlangıç noktasından
başlamayıp bir θ açısı kadar sonra başlıyorsa bu eğri geri fazlıdır.

9
1.3.4. Faz Farkı

Şekil 1.9: Sinüs sinyalleri arasındaki faz farkı

Şekil 1.9’daki gibi iki sinüssel eğrinin arasında bulunan açı veya zaman farkına faz
farkı denir. Genellikle aradaki açı ile değerlendirilir. Şekil 1.9’da I1 akımı I2 akımından φ
açısı kadar geri fazlıdır.

1.4. Alternatif Akımın Etkileri


1.4.1. Isı Etkisi

Alternatif akımın ısıtma ve aydınlatma alanlarında doğru akım yerine kullanılmasında


hiçbir sakınca yoktur. Alternatif akım geçen R dirençli bir tel ısınır. Alternatif akımın şiddeti
durmadan değiştiği için ısınında değişmesi gerekir. Alternatif akımın şebeke frekansı 50
Hertz olduğu için 1 saniyelik zaman içerisinde akımın geçtiği iletkenden yayılan ısı 100 defa
maksimum, 100 defa sıfır olur. Isının bu kadar çabuk değişmesi kullanma alanlarının hiç
birisinde bir sakınca oluşturmaz. Resim 1.2’deki gibi elektrikli ısıtıcılar elektrik enerjisini ısı
enerjisine dönüştürürler.

Elektrik sobalar, ocaklar ve ütüler,


“alternatif akım” ile çalışan cihazlarlardır.

Resim 1.2: Elektrikli ısıtıcı

10
1.4.2. Kimyasal Etkisi

Alternatif akım devresine bağlanmış olan elektrotlar nöbetleşerek anot ve katot olur.
Resim 1.3’deki elektroliz kaplarında bulunan sudaki eriyik 1 yarım periyotta bir elektrotta
toplanırsa, diğer yarım periyotta öteki elektrot üzerinde birikir. Bu yüzden elektroliz sonunda
elektrotlardan herhangi biri eriyik bakımından zenginleşemez. Sonuç olarak alternatif akım
ile elektroliz yapılamaz ve aküler doldurulamaz.

Alternatif akım ile elektroliz yapılamaz


ve aküler doldurulamaz..

Resim 1.3: Elektroliz kapları

1.4.3. Manyetik Etkisi

Alternatif akımın etrafında değişken manyetik alanlar meydana gelir. Resim 1.4’de
görüldüğü gibi sabit bir manyetik alan içinde bulunan bir telden, alternatif akım
geçirildiğinde tele etki eden elektromanyetik kuvvetler de alternatif olur. Yönü ve şiddeti
değişen bu kuvvetin etkisi ile tel titreşim yapar.

Bu sebeple alternatif akımlar, dönen mıknatıslı veya dönen makaralı ölçü aletlerine
etki yapmaz ve bu aletler ile ölçülemez.

Alternatif akım, dönen mıknatıslı veya


makaralı ölçü aletlerine etki yapmaz.

Resim 1.4: Hopörlör

11
UYGULAMAFAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

Osiloskop ile alternatif gerilimin maksimum, etkin ve ortalama değerlerini ve


frekansını ölçmek.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Şekildeki bağlantıyı uygun ölçü


aletleri ile kurunuz.

Ø Devreye enerji uygulayınız. Ø Osiloskop ayarları için elektriksel


büyüklüklerin ölçülmesi modülü içindeki
Ø Osiloskop üzerinde gerekli osiloskop konusunu tekrar inceleyiniz.
ayarları yapınız.
Ø Osiloskopun İnten, focus, volts/cm,
time/cm düğmelerinin görevlerini tekrar
ediniz.

Ø Çıkış gerilimini ayarlayarak;

Ø Volts/cm, time/cm düğmelerini


ayarlayarak sinüs eğrisini
ekranda görünüz.

Ø Alternansın yüksekliğinin kaç


kare olduğunu ölçünüz.

Ø Volt/cm, Time/cm ve prob


kademe değerlerini kaydediniz.
Örnek:
Ø Şekilde eğrisi verilen alternatif gerilimin
osiloskop değerleri;
Volt/cm – 5 V Time/cm – 2msn
Ø Gerekli hesaplamaları yapınız. Prob-x 10 olarak verilmiştir.
Umax=Max. Değer yüksekliği x Volt/cm kademe
değeri x Prob çarpanı
Umax=3.5.10=150 V
Uetkin= 12 Umax Uetkin=0.707.150=106.05 V
T= Time/cm kademe değeri x periyod

12
T= 2.4=8 msn=0.008 sn
1 1
f= = =125 Hz.
T 0,008
Ø Giriş geriliminin değerin
değiştirerek işlemleri
tekrarlayınız.

13
ÖLÇMEVE
ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME

ÖLÇME SORULARI

Aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

1. Zamana bağlı olarak periyodik bir şekilde yön ve şiddet değiştiren akıma ne denir?
A) Doğru akım B) Eğri akım
C) Alternatif akım D) Düzgün akım

2. Bir saykılın tamamlanması için geçen zamana ne denir?


A) Periyod B) Alternans
C) Frekans D) Sinüs eğrisi

3. I. Bir saykılda sonsuz sayıda ani değer vardır.


II. Maksimum değer ani değerlerin en büyüğüdür.
III. Ortalama değer bir saykılda ki ani değerlerin toplamıdır.

Yukarıdaki yargılardan hangisi ya da hangileri doğrudur?


A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III

4. Etkin değeri 24 / 2 V olan alternatif gerilimin maksimum değerini bulunuz?


A) 12 V B) 16 V C) 20 V D) 24 V

5. Maksimumu gerilimi 100 V olan tam dalga doğrultulmuş sinyalin ortalama değerini
hesaplayınız.
A) 100 V B) 70,7 V C) 63,6 V D) 50 V

6. Maksimum değeri 20 V, frekansı 50Hz olan alternatif gerilimin sıfırdan geçtikten (1/200)
sn sonraki anlık değerini hesaplayınız.
A) 12 B) 16 C) 20 D) 24

7. Aşağıdakilerden hangisi alternatif akımın etkilerinden değildir?


A) Isı B) Işık C) Manyetik D) Açısal

8. Alternatif akım devresine bağlı ampermetre ve voltmetre ile aşağıdaki hangi değer
ölçülür?
A) Ortalama B) Maksimum C) Ani D) Etkin

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek


kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

14
ÖĞRENME FAALİYETİ-2

ÖĞRENME FAALİYETİ-2
AMAÇ

Alternatif akımda bobinli ve kondansatörlü devre kurabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Ø Alternatif akımda çalışan bobin ve kondansatörlü devreleri araştırınız. Elde ettiğiniz


sonuçları bir rapor halinde sınıfta öğretmeninize ve arkadaşlarınıza sununuz.

2. ALTERNATİF AKIM DEVRELERİ


Değişik devrelerde alternatif akımın akım şiddeti, potansiyel farkı ve direnç değerleri
arasındaki bağıntılarını inceleyelim.

Resim 2.1: Elektronik devre Resim 2.2: Direnç

2.1. Sadece Dirençli Devre (R)


Sadece R direnci bulunan bir devreye şekil 2.1’deki gibi bir alternatif akım
uygulayalım. Bu durumda direncin iki ucu arasındaki potansiyel farkı V = Vm Sinωt ve
dirençten geçen alternatif akım şiddeti i = i m Sinωt olur. Bu durumda akım ile gerilimin
zamana bağlı grafikleri çizildiğinde, her ikisinin de aynı anda maksimum değerleri aldıkları
ve aynı anda sıfır oldukları görülür. Şekil 2.2’deki grafik yorumlanacak olursa akım ve
gerilimin aynı fazda oldukları sonucuna varılır.

15
V = VmSinωt
Şekil 2.2: Direnç bağlı AC devrede akım ve
Şekil 2.1: AC devre
gerilimin zamana göre değişimi

Şekil 2.3: Direnç bağlı AC devrede akım ve gerilim dalga şekilleri

2.2. Sadece Bobinli Devre (L)


Direnci ihmal edilebilen bir bobine Şekil 2.4’teki gibi bir alternatif akım uygulanacak
olursa bobinde, akımın değişmesinden dolayı bir özindüksiyon emk’sı meydana gelir. Akım
π
gerilimden 90o veya kadar geridedir. Akım ve gerilimin zamana bağlı değişimi şekil
2
2.6’da görülmektedir. Bobinden geçen akımın zamana bağlı olarak değiştiği ve maksimum
Vm
akım şiddeti im = olduğu görülmektedir. Bobinden geçen akımın şiddeti
ωL
π V
i = im sin( ωt − ) olarak yazılabilir. Bobinden geçen akımın etkin değeri ise ie = e dir.
2 ωL
Ve
ωL = yazılırsa ωL nin biriminin Volt/Amper veya Ohm olduğu görülür. ωL bobinin
ie

16
alternatif akıma karşı göstermiş olduğu dirençtir. Buna bobinin endüktif reaktansı denir. XL
ile ifade edilir.

X L = ω .L veya X L = 2π . f .L

V = Vm Sinωt
Şekil 2.4: Bobinli AC devre Şekil 2.5: Bobinli AC devre zamana göre
akım/gerilim değişimi

Şekil 2.6: Bobinli AC devre akım/gerilim dalga şekilleri

Örnek: İndüktansı 0,5 H olan bir bobinin, frekansı 50 Hz olan 157 V bir alternatif akıma
karşı göstereceği endüktif reaktansı ve devreden geçen akımı bulunuz.

Çözüm: X L = 2π . f .L = 2.π .50.0,5 = 157Ω

V 157
I= = = 1 Amper
X L 157

17
2.3. Sadece Kondansatörlü Devre (C)
Bir kondansatörlü devreye doğru akım kaynağı bağlandığında belli bir süreden sonra
akım geçmezken, alternatif akım uygulandığında devreden yönü ve şiddeti değişen bir akım
geçtiği görülür. Şekil 2.7’deki gibi, bir kondansatöre alternatif akım uygulandığında gerilim
artarken akım azalmakta ve gerilim maksimum değerini aldığında akım sıfır değerine
inmektedir. Bu durumda kondansatör yüklenmesini tamamlamıştır. Gerilim azaldıkça
kondansatör devreye akım vererek boşalmaya başlar. Devreye uygulanan gerilim sıfır
olduğunda akım en büyük değerini alır. O halde akım ile gerilim arasında 90o veya π/2
radyanlık faz farkının olduğu Şekil 2.8’de verilmiştir. Bu faz farkı kadar akım gerilimden
 π V
öndedir. I m = Vm .ωC ise i = im Sin ωt +  olur. I m = m olduğunu görürüz. Burada
 2 1 ωC
direnç gibi davranan (1/ωC) ye kapasitif reaktans denir ve XC ile gösterilir.

1 1
XC = X =
2 π . f .C
C
ϖ .C

Şekil 2.8: Kondansatörlü AC devre zamana göre


V = V m Sin ω t akım/gerilim değişimi
Şekil 2.7: Kondansatörlü AC Devre

Şekil 2.9: Kondansatörlü AC devre akım/gerilim dalga şekilleri

18
Örnek: Kapasitesi 50μF olan bir kondansatöre 50 Hz frekanslı 220 V alternatif gerilim
uygulanmıştır. Devreden geçecek akımı bulunuz.

1 1 V 220
Çözüm: X C = = = 63,7Ω IC = = = 3,45 Amper
2πf .C 2π .50.50.10 −6 X C 63,7

2.4. Dirençli ve Bobinli Devre (R-L)


Şekil 2.10’daki bir direnç ve bobinden oluşan
devreye V1 geriliminde doğru akım uygulandığında geçen
R L akım şiddeti I1 olsun. Bu devreye aynı V1 gerilimini
sağlayan alternatif akım uygulandığında devreden geçen
I akım şiddetinin daha küçük olduğu görülür. Devreye
alternatif gerilim uygulandığında akımın küçülmesi,
devrenin direncinin artması ile açıklanabilir.

V Vm Sin t
Şekil 2.10: RL devresi

Devrede akım ile gerilim arasında bir faz farkı


vardır. Akım gerilimden geridedir. Akım ile gerilim arasındaki faz farkına φ dersek akım
şiddetini

i = im Sin(ωt − ϕ ) şeklinde yazabiliriz.

Alternatif gerilim ile akım arasındaki ilişkiden,

R 2 + X L büyüklüğü RL
2
V = i ⋅ R 2 + X L bağıntısı elde edilir. Bu bağıntıdaki
2

devresinin alternatif akıma karşı göstermiş olduğu dirençtir. Bu dirence R-L devresinin
empedansı denir ve Z ile gösterilir.

Şekil 2.11’de XL ve R yi birbirine dik vektörlere benzetirsek, Z bunların bileşkesi olur. Akım
ile gerilim arasındaki faz farkı φ, Z ile R arasındaki açıdır.

R
Z= R +X 2 2
L
V = i.Z Cosϕ =
Z

19
Z
V =i.Z
VL = i.XL

φ VR =i.R
R
Şekil 2.11: RL devrede direnç, endüktif reaktans, empedans ve gerilim bağıntısı

3Ω 4Ω

50 V

Şekil 2.12: RL devre

Örnek: Şekil 2.12’deki devrenin; empedansını, devre akımını ve faz açısını bulunuz?

Çözüm: Z = R 2 + X L2 = 32 + 4 2 = 5 Ω
V 50 3
I= = = 10 Amper Cosϕ = = 0,6
Z 5 5

2.5. Direnç ve Kondansatörlü Devre (R-C)


Şekil 2.13’teki gibi seri bağlı direnç ve kondansatörlü bir devrede etkin akım ile etkin
gerilim arasında V = i ⋅ R 2 + Xc 2 bağıntısı vardır. Buradaki Xc kondansatörün alternatif
akıma karşı gösterdiği dirençtir. RC devresinin alternatif akıma karşı gösterdiği direnç
empedanstır. Z ile gösterilir.

20
Şekil 2.13: RC devre
V = VmSinωt

Şekil 2.14’deki Xc ile R yi birbirine dik vektörlere benzetirsek Z bunların bileşkesi


olur. Akım ile gerilim arasındaki faz açısı φ, Z ile R arasındaki açıdır.

Z = R 2 + XC
2
V = i.Z Cosϕ =
R
Z
R
V R = IR
φ
XC
VC = IX C

Z V = i.Z

Şekil 2.14: RC devrede direnç, endüktif reaktans, empedans ve gerilim bağıntısı

v = i R 2 + ( X L − X C )2
Örnek: Şekil 2.15’deki devrenin empedansını, devre akımını ve faz açısını bulunuz?

Çözüm: Z = R 2 + X C2 = 6 2 + 8 2 = 10 Ω
V 20 12
I= = = 2 Amper Cosϕ = = 0,6
Z 10 20

21
Şekil 2.15: RC devresi

2.6. Direnç Bobin ve Kondansatörlü Devre (R-L-C)


Şekil 2.16’da verilen birbirine seri bağlanmış RLC elemanlarından oluşan devreye
alternatif gerilim uygulanmış olsun. Bu devrenin etkin akım ve gerilimi arasında aşağıdaki
bağıntı bulunur.

Buradaki Z = R2 + (X L − X C ) 2
büyüklüğü devrenin empedansıdır ve Z ile
gösterilir. Bir RLC devresinin empedansı,
devre elemanlarının dirençlerinin şekil
2.17’de görüldüğü gibi vektörel toplamı
düşünülerek hesaplanır. Devredeki bobin ve
kondansatörden meydana gelen faz farkları
birbirine zıt yöndedir. Akım ile gerilim
R
arasındaki φ faz farkı Cosϕ = veya
Z
XL − XC
V = V Sinωt
m
tanφ =
R
olur.
Şekil 2.16: RLC devre

Akım ile gerilim arasındaki faz farkı XL ile XC nin birbirine göre büyüklüklerine
bağlıdır.

XL > XC ise φ pozitif ve akım gerilimden geridedir.

XL < XC ise φ negatif ve akım gerilimden ileridedir.

XL = XC ise φ=0 olup akım ile gerilim aynı fazdadır.

Bir RLC devresinde XL = XC olduğunda Z=R olur. Bu duruma devrenin rezonans hali
denir.

Devrenin rezonans frekansı aşağıdaki formülle bulunur.


1
f =
2π LC
22
Bir RLC devresinde rezonans halinde empedans en küçük değerini, devre akımı en
büyük değerini alır. Bir RLC devresinde akımın en büyük değerini alabilmesi için ya kaynak
frekansı değiştirilerek XL = XC yapılır ya da frekans sabit tutulup L veya C ya da her ikisi
birden değiştirilerek devre rezonansa getirilebilir.

VL = i.XL

V = i.Z

VR = i.R

VC =i.XC
Şekil : 2.17 Şekil : 2.18

Örnek: Şekil 2.19’daki devrenin empedansını, devre akımını ve faz açısını bulunuz.

Çözüm:

Z = R2 + (X L − X C ) 2

Z = 32 + (10 − 6) 2 = 5 Ω
V 40
I= = = 8 Amper
Z 5
R 3
Cosϕ = = = 0,6
Z 5
Şekil 2.19: RLC devre

Örnek: R=15Ω L=0,2 H ve C=30μF olan seri devrenin rezonans frekansını bulunuz.

1 1
Çözüm: f = = = 65 Hz
2π L.C 2π 0, 2.30.10 −6

23
UYGULAMAFAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

UYGULAMA FAALİYETİ-1

RL devrelerde akım gerilim empedans değerlerinin hesaplanması ve deney sonuçları


ile karşılaştırılması.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Gerilim, direnç, endüktans (L)


değerlerini öğretmeninize sorarak
A seçiniz.

Ø Şekildeki devre ile ilgili bilgileri Ø Dirençli ve bobinli devre konusuna


tekrar ediniz. bakınız.

Ø Aşağıda verilen değerleri X L = 2π . f .L


hesaplayınız Z = R 2 + X L2
• Bobinin endüktif reaktansı (XL) V
• Devrenin empedansı (Z) I=
• Devrenin akımı (I) Z
VR =I.R VL =I.XL
• Her bir eleman üzerinde düşen
gerilimin değeri (VR ,VL)
Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru
üzerinde kurunuz ve devreye enerji olduğundan emin olduktan sonra
veriniz. devreye enerji veriniz.

Ø Aşağıda verilen değerleri ölçü aletleri Ölçülen Hesaplanan


ile ölçünüz; değer değer
• Devre akımı (I) (I)
• R direnci üzerinde düşen ( VR )
gerilim ( VL )
• Bobin üzerinde düşen gerilim

Ø Ölçü aletleri ile ölçtüğünüz değerleri Ø Karşılaştırma sırasında ortaya


yaptığınız hesaplamalar ile çıkabilecek küçük farklar ölçme
karşılaştırınız. hatalarından kaynaklanabilir.

24
Ø Çıkan sonuçları öğretmeniniz ile
birlikte değerlendiriniz.

UYGULAMA FAALİEYTİ-2

RC devrelerde akım gerilim empedans değerlerinin hesaplanması ve deney sonuçları


ile karşılaştırılması.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Gerilim, direnç, kapasite (C)


değerlerini öğretmeninize sorarak
A seçiniz.

Ø Şekildeki devre ile ilgili bilgileri Ø Dirençli ve kondansatörlü devre


tekrar ediniz. konusuna bakınız.

Ø 1
Aşağıda verilen değerleri XC =
hesaplayınız. 2πf .C
• Kondansatörün kapasitif reaktansı Z = R 2 + ( X L − X C )2
(XC)
V
• Devrenin empedansı (Z) I=
• Devrenin akımı (I) Z
• Her bir eleman üzerinde düşen VR =I.R VC =I.XC
gerilimin değeri (VR ,VC)
Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru
üzerinde kurunuz ve devreye enerji olduğundan emin olduktan sonra
veriniz. devreye enerji veriniz.

Ø Aşağıda verilen değerleri ölçü aletleri Ölçülen Hesaplanan


ile ölçünüz; değer değer
(I)
• Devre akımı (I)
• R direnci üzerinde düşen gerilim ( VR )
• Kondansatör üzerinde düşen gerilim ( VC )

25
Ø Ölçü aletleri ile ölçtüğünüz değerleri Ø Karşılaştırma sırasında ortaya
yaptığınız hesaplamalar ile çıkabilecek farklar ölçme
karşılaştırınız. hatalarından kaynaklanabilir.

Ø Çıkan sonuçları öğretmeniniz ile


birlikte değerlendiriniz.

UYGULAMA FAALİYETİ-3

RLC devrelerde akım gerilim empedans değerlerinin hesaplanması ve deney sonuçları


ile karşılaştırılması.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Gerilim, direnç, endüktans (L),


Kapasite (C) değerlerini
A öğretmeninize sorarak seçiniz.

Ø Şekildeki devre ile ilgili bilgileri Ø Dirençli bobinli ve kondansatörlü


tekrar ediniz. devre konusuna bakınız.

Ø Aşağıda verilen değerleri X L = 2π . f .L


hesaplayınız. 1
XC =
• Kondansatörün kapasitif reaktansı 2πf .C
(XC)
• Bobinin endüktif reaktansı (XL)
Z = R 2 + X c2
• Devrenin empedansı (Z) V
I=
• Devrenin akımı (I) Z
• Her bir eleman üzerinde düşen VR =I.R VL =I.XL VC =I.XC
gerilimin değeri (VR ,VL ,VC)
Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru
üzerinde kurunuz ve devreye enerji olduğundan emin olduktan sonra
veriniz. devreye enerji veriniz.

26
Ø Aşağıda verilen değerleri ölçü aletleri Ölçülen Hesaplanan
ile ölçünüz. değer değer
• Devre akımı (I) (I)
• R direnci üzerinde düşen ( VR )
gerilim
• Bobin üzerinde düşen gerilim ( VL )
• Kondansatör üzerinde düşen
gerilim ( VC )

Ø Ölçü aletleri ile ölçtüğünüz değerleri Ø Karşılaştırma sırasında ortaya


yaptığınız hesaplamalar ile çıkabilecek küçük farklar ölçme
karşılaştırınız. hatalarından kaynaklanabilir.

Ø Çıkan sonuçları öğretmeniniz ile


birlikte değerlendiriniz.

27
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Başlama saati : …………….


Öğrencinin
Bitirme saati : …………….
Adı – Soyadı : ………………………
Süre : ……...… dk
Numarası : ………………………

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları


gerçekleştirmişseniz EVET sütununa, gerçekleştirmemişseniz HAYIR kısmına X işareti
koyunuz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
Devre akımını ölçebiliyor musunuz?
Direnç üzerindeki gerilim değerini ölçebiliyor musunuz?
Bobin üzerindeki gerilim değerini ölçebiliyor musunuz?
Kondansatör üzerindeki gerilim değerini ölçebiliyor musunuz?
Bobinin endüktif reaktansını hesaplayabiliyor musunuz?
Kondansatörün kapasitif reaktansını hesaplayabiliyor musunuz?

Devrenin empedansını hesaplayabiliyor musunuz?

DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “Evet”, “Hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “Evet” ise diğer öğrenme faaliyetine
geçiniz.

28
ÖLÇMEVE
ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME

ÖLÇME SORULARI
Aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

1. Maksimum değeri 311 V olan bir devreye bağlanan omik yük devreden 22 Amper akım
çekmektedir. Devrenin direncini hesaplayınız.
A) 5Ω B) 10Ω C) 15Ω D) 20Ω

2. İndüktansı 0,5 H olan bir bobinin frekansı 50 Hz olan bir alternatif akıma karşı
göstereceği endüktif reaktansı (XL) hesaplayınız.
A) 149Ω B) 153Ω C) 157Ω D) 161Ω

3. Kapasitesi 50µF olan bir kondansatöre 50 Hz frekanslı bir alternatif gerilim


uygulandığında (Xc) değerini hesaplayınız.
A) 53,3Ω B) 63,3Ω C) 53,6Ω D) 63,6Ω

4. R=3 Ω ve XL =4 Ω olan seri bir R-L devresinde Empedans (Z) değerini hesaplayınız.
A) 2Ω B) 3Ω C) 4Ω D) 5Ω

5. R=6 Ω ve XL =8 Ω olan seri bir R-L devresinde Cos ϕ değerini hesaplayınız.


A) 0,6 B) 0,7 C) 0,8 D) 0,9

6. R=15 Ω ve XL =45 Ω Xc =25 Ω olan seri bir R-L-C devresinde Empedans (Z) değerini
hesaplayınız.
A) 20 Ω B) 25 Ω C) 30 Ω D) 35 Ω

7. Aşağıdaki devrelerin hangisinde akım ve gerilim aynı fazdadır.


A) Bobinli (L) devre B) R-C seri devre
C) Dirençli (R) devre D) R-L seri devre

8. Aşağıdaki devrelerin hangisinde akım gerilimden geri fazdadır.


A) Omik devre B) Kapasitif devre
C) Endüktif devre D) Kısa devre

9. R=30Ω L=0,4 H ve C=15μF olan seri devrenin rezonans frekansını bulunuz.


A) 64,9Hz B) 29,9 Hz C) 31,9Hz D) 41,9 Hz

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek


kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

29
ÖĞRENME FAALİYETİ-3

ÖĞRENME FAALİYETİ-3
AMAÇ

Alternatif akımda güç hesaplamalarını yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Ø Düşük güç katsayısının sakıncalarını ve güç katsayısının yükseltilmesini


araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları bir rapor halinde sınıfınızda
öğretmeninize ve arkadaşlarınıza sununuz.

3. ALTERNATİF AKIMDA GÜÇ


Bir doğru akım devresinde kullanılan güç, bu devreye uygulanan gerilim ile devreden
geçen akımın çarpımıdır. Alternatif akımda ise gerek devreye uygulanan gerilim gerekse
devreden geçen akım zamana bağlı olarak değişir. Akım ve gerilimin çarpımı olan güç de
zamana bağlı olarak değişik değerler alır. Doğru akım devrelerinde olduğu gibi alternatif
akım devrelerinde güç her zaman V.I değildir.

Bir alternatif akım devresinde gerilim ve akım;


v = Vm Sinωt ve i = i m Sin(ωt − ϕ ) dır.

Alternatif akım devrelerinde herhangi bir andaki güç


P = Vm im Sinωt.Sin(ωt − ϕ ) dir. P değerine gücün ani değeri veya ani güç denir.

Resim 3.1

3.1. Aktif Güç


Devrenin ortalama gücü ise P=VIcosϕ olarak bulunur. Ortalama güce aktif güç de
denir. Buradaki kullanılan cosϕ cihazın güç faktörü veya güç katsayısıdır. Bir devre
elemanının gücünü arttırmak için cos ϕ yi büyütmek yani ϕ yi küçültmek gerekir. Elektrik
enerjisi üretiminde güç faktörünün 1’ e yakın olması istenir.

30
3.2. Reaktif Güç
Saf bobinli bir devrede (sadece L) gücün ortalama değeri sıfırdır. Gücün ortalama
değerinin sıfır olması yani aktif gücün sıfır olması bobinin kaynaktan bir enerji çekmediğini
gösterir. Ani gücün pozitif ve negatif değerleri birbirine eşittir. Pozitif alternansta kaynaktan
çekilen güç, negatif alternansta kaynağa geri verilmektedir. Bobinler enerji harcayan değil;
enerji depo eden elemanlardır.

Aynı şekilde kondansatörlü bir devrede de (Sadece C) gücün ortalama değeri sıfırdır.
Çünkü güç eğrisinin ortalama pozitif ve negatif alternansları birbirine eşittir. Kondansatörün
dolması anında kaynaktan çekilen güç, kondansatörün boşalması anında kaynağa geri
verilmektedir. Kondansatörler de bobinler gibi güç çekmeyip, enerji depo eden elemanlardır.

Saf bobin ve kondansatör devrelerinde ϕ = 900 olduğu için güç katsayısı sıfırdır (Cos
90 =0). formülüne P = V .I .Cos ϕ göre P=0 olur. Görüldüğü gibi bobinde yada
0

kondansatörde her hangi bir güç kaybı olmamaktadır. Ancak şaşırtıcı bir şekilde bir alternatif
akım devresinde, direnç olmadığı durumda, bobin ve kondansatörün iç dirençlerinden dolayı
bir güç harcanır ve bu harcanan güç tıpkı bir doğru akım devresinde olduğu gibi ısı şeklinde
açığa çıkar.

Saf bobinde ve saf kondansatörde gerilim ve akımın etkin değerinin çarpımına reaktif
güç denir.

QC = VC I C sinϕ
Burada Q devrenin Reaktif gücüdür. Eğer sinf=1.0 alınırsa, endüktif ve kapasitif
devreler için reaktif güç aşağıdaki gibi hesaplanır.
V2
VC = I C X C QC = VC I C = I C X C =
2

XC
V2
V = IL X L Q L = VL I L = I L X L =
2

XL

3.3. Görünür Güç


Aktif gücü dirençler, reaktif gücü ise endüktif ve kapasitif reaktanslar çeker. Eğer bir
devrede hem direnç hem de reaktans bulunuyorsa, bu devrede aktif ve reaktif güçler bir
arada bulunur. Bu devre hem aktif hem de reakif güç çekecektir. Böyle bir devrede VI değeri
ne aktif gücü, ne de reaktif gücü verir. Direnç ve reaktanstan oluşan bir devrede VI
çarpımına, görünür güç denir. S harfi ile gösterilir.

31
V2
S = VI = I .Z =
2

Şekil 3.1

Reaktif Güç Görünür Güç


Aktif Güç
P Q S
Watt VAR VA
Tablo 3.1

Örnek: Şekil 3.2’deki devrenin aktif,reaktif ve görünür güçlerini bulunuz.

Şekil 3.2

Çözüm: Z = R 2 + X L2 = 32 + 4 2 = 5 Ω

V 50 3
I= = = 10 Amper Cosϕ = = 0,6
Z 5 5

32
P = V .I .Cosϕ = 50.10.0,6 = 300W

Q = V .I .Sinϕ = 50.10.0,8 = 400VAR

S = V .I = 50.10 = 500VA

3.4. Üç Fazlı Sistemler


Çok fazlı sistem, gerilimlerinin arasında faz farkı bulunan iki veya daha fazla tek fazlı
sistemin birleştirilmiş halidir. Çok fazlı sistemlerin bazı özelliklerinden dolayı elektrik
enerjisinin üretimi, iletimi ve dağıtımı çok fazlı olarak yapılır. Çok fazlı sistemlerin en çok
kullanılanı üç fazlı sistemlerdir.

Tek fazlı sistemlerde güç dalgalı olduğu halde, çok fazlı sistemlerde oldukça
düzgündür. Böylece çok fazlı motorların momenti, tek fazlılara göre düzgün olmaktadır. Üç
fazlı motorlar, tek fazlılara göre daha basit yapılı olup daha az bakım gerektirir ve verimleri
de yüksektir. Üç fazlı enerji iletiminde gerekli olan iletken miktarı, aynı uzaklık aynı
kayıplar ve aynı gerilim için bir fazlı sisteme göre azalma gösterir. Bir fazlı yükler, üç fazlı
sistemin bir fazını kullanarak çalışabilir. Üç fazlı sistemlerin tek fazlı sistemde doğrudan
çalışması mümkün değildir.

Şekil 3.3

33
3.5. Faz Farkları
Üç fazlı emk’nın üretimi, bir fazlı emk’nın üretimine benzer. Yalnız burada manyetik
alan içerisinde dönen bir iletken yada bobin yerine üç adet bobin vardır. Bu bobinler
birbirleri ile 1200lik açı ile yerleştirilmiştir.

Şekil 3.4’teki vektörlere dikkat edilirse ET emk’ nın fazının 1200 , ES emk’ nın -1200 ,
ER emk’ nın 00 olduğu görülmektedir. Şekil 3.4’te görüldüğü gibi bir nokta alınırsa, vektörler
bu noktanın önünden ER ES ET sırasıyla geçeceklerdir. Bu sıraya faz sırası veya faz dönüş
yönü denir. Şu halde faz sırasının RST olması, R fazının sıfır fazlı, S fazının 1200 geri fazlı
ve T fazının 1200 ileri fazlı olması demektir.

Şekil 3.4

3.6. Dengeli ve Dengesiz Üç Fazlı Sistemler


Üç fazlı bir sistemin her üç faz hattındaki akımların büyüklükleri birbirine eşit ve
aralarında da 1200 faz farkı varsa üç fazlı sistem dengelidir denir. Dengeli sistemi dengeli
yükler oluşturur. Dengeli yüklerin her bir fazının empedansı büyüklük ve faz yönünden
birbirine eşittir. Üç fazlı dengeli yüklere örnek olarak, üç fazlı motorları verebiliriz.

Dengesiz sistemlerin faz empedansları birbirine eşit değildir. Bunun sonucu olarak her
bir fazın veya hattın akımları da farklı değerdedir. Dengesiz devrelerde faz sırası önemlidir.
Faz sırasının değişmesi ile yükün akımları da değişebilir. Dengesiz sistemlere örnek olarak
üç fazlı ve bir fazlı alıcıların birlikte bulunduğu apartmanları, iş yerlerini ve fabrikaları
verebiliriz.

Üç fazlı sistemler yıldız ve üçgen olarak bağlanır.

34
Bağlantı üçgen ise; VHat = V Faz I Hat = 3.I Faz
Bağlantı yıldız ise; V Hat = 3.V Faz I Hat = I Faz olur.

Şekil 3.5: Dengeli yıldız devre

Şekil 3.6: Dengeli üçgen devre

3.7. Üç Fazlı Sistemlerde Güç


Üç fazlı sistem ister dengeli ister dengesiz olsun, her bir fazın güçlerinin toplamı,
devrenin gücünü verir.

P = P1 + P2 + P3

Dengeli devrelerde faz güçleri birbirine eşittir. Bir fazın gücü Pfaz ile gösterilirse, üç
fazlı devrenin gücü P = 3.Pfaz olur.

Dengeli devrede bir fazın gücü Pfaz = V faz .I faz .Cosϕ olur. Üç fazlı devrenin gücü için
Pfaz = 3.V faz .I faz .Cosϕ bulunur.

35
Vhat
Dengeli yıldız devrelerde V faz = ve I faz = I hat olduğundan
3
P = 3 .Vhat .I hat .Cosϕ formülü bulunur.

36
UYGULAMAFAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

UYGULAMA FAALİYEETİ-1

R-C devresinde güç üçgeninin oluşturulması

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Gerilim, direnç, kapasite (C)


değerlerini öğretmeninize sorarak
seçiniz.
A

Şekil 3.8

Ø Güç ile ilgili bilgileri tekrar ediniz.

Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru


üzerinde kurunuz ve devreye enerji olduğundan emin olduktan sonra
veriniz. devreye enerji veriniz.

Ø Aşağıda verilen değerleri ölçü aletleri


ile ölçünüz;
• Devre akımı (I)
• R direnci üzerinde düşen
gerilim (VR)
• Bobin üzerinde düşen gerilim
(VL)

Ø Aşağıda verilen değerleri hesaplayınız V2


Ø P = VR .I veya P =
• Aktif güç (P) R
• Reaktif güç (Q)
• Görünür güç (S) V2
Ø Q = Vc .I veya Q =
Xc
Ø S = V .I formülleri ile
hesaplanabilir.

37
Ø Güç üçgenini çiziniz ve faz açısını P Q
hesaplayınız. Ø Cosϕ = veya Tanϕ =
S P
Ø Sonuçları öğretmeniniz ile birlikte Ø Gerilim ve direnç değerlerini
değerlendiriniz. değiştirerek deneyi
tekrarlayabilirsiniz.

UYGULAMA FAALİYETİ-2

Üç fazlı devrelerde güç hesaplamalarının yapılması.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø
Ø Asenkron motoru öğretmeninize
sorarak seçiniz.

Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Yıldız motor klemens bağlantısının


üzerinde kurunuz nasıl olduğunu öğretmeninizden
öğreniniz.
Ø Asenkron motoru yıldız bağlayınız.

Ø Devreye bağladığınız üç fazlı asenkron Ø Bağlantı çeşidinin etiketine uygun


motorun bağlantı çeşidinin etiketine olup olmadığı konusunda
uygun olup olmadığını kontrol ediniz ( öğretmeninizden yardım alınız.
Yıldız veya Üçgen).

Ø Devreye enerji veriniz. Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru


olduğundan emin olduktan sonra
devreye enerji veriniz.
Üç faz AC ile çalışırken çok dikkatli
olunuz.
Ø Aşağıda verilen değerleri ölçü aletleri Ø Faz açısının (Güç faktörü) ölçümü
ile ölçünüz; ile ilgili detaylı bilgi için
• Devre hat akımı (IHat) öğretmeninizden yardım isteyiniz.
• Hat gerilimi (VHat)
• Devre faz açısı (Cosφ)
Ø Aşağıda verilen değerleri hesaplayınız Ø Yıldız bağlantıda;
• Aktif güç VHat = 3.VFaz I Hat = I Faz

38
( P = 3.VHat .I Hat Cosϕ )
• Reaktif güç
( Q = 3.VHat .I Hat Sinϕ )
• Görünür güç ( S = 3.V Hat .I Hat )

Ø Hesapladığınız değerleri motor


etiketindeki güç değerleri ile
karşılaştırınız.

39
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Başlama saati : …………….


Öğrencinin
Bitirme saati : …………….
Adı – Soyadı : ………………………
Süre : ……...… dk
Numarası : ………………………

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları


gerçekleştirmişseniz EVET sütununa, gerçekleştirmemişseniz HAYIR kısmına X
işareti koyunuz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
Ø Devre akımını hesaplayabildiniz mi?

Ø Direnç, Bobin ve Kondansatör üzerindeki gerilim


değerlerini hesaplayabildiniz mi?

Ø Aktif gücü hesaplayabildiniz mi?

Ø Reaktif gücü hesaplayabildiniz mi?

Ø Görünür gücü hesaplayabildiniz mi?

Ø Güç üçgenini çizebildiniz mi?

Ø Güç katsayısını hesaplayabildiniz mi?

Ø Asenkron motoru yıldız veya üçgen bağlayabildiniz mi?

Ø Devre hat akımını ölçebildiniz mi?

Ø Hat gerilimini ölçebildiniz mi?

Ø Devre faz açısını ölçebildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Performans testi sonucu “Evet”, “Hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz. Eksiklerinizi


faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz.

40
ÖLÇMEVE
ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME

ÖLÇME SORULARI
Aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

1. AC devresinde dirençler aşağıdaki güçlerden hangisini çeker?

A) Aktif güç B) Reaktif güç


C) Görünür güç D) Gizli güç

2. AC devresinde reaktif gücü hangi eleman çekmez?

A) Direnç B) Endüktif reaktans


C) Kapasitif reaktans D) Endüktif ve kapasitif reaktans

3. Bir AC devresinde P=30 W Q=40 VAR ise görünür gücü nedir?

A) 50VA B) 60VA C) 70VA D) 80VA

4. Güç katsayısı 0,6 olan bir AC devresinde P=600 watt ise görünür gücü nedir?

A) 500VA B) 600VA C) 800VA D) 1000VA

5. Üç fazlı AC sisteminde üreteç bobinleri birbirleri ile kaç derecelik açı ile yerleştirilmiştir?

A) 60 B) 90 C) 120 D) 150

6. Üç fazlı sistemlerde, her üç faz hattındaki akımların büyüklüklerin birbirine eşit olduğu
sistem hangisidir?

A) Dengeli sistem B) Düzenli sistem


C) Eşit system D) Ani sistem

7. Aktif gücü 100 3 W, hat akımı 1 A ve faz açısı 1 olan 3 fazlı AC devrenin hat gerilimi
nedir?

A) 50V B) 100V C) 150V D) 173V

8. Aktif gücün birimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) VA B) VAR C) Watt D) Farad

DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

41
ÖĞRENME FAALİYETİ–4

ÖĞRENME FAALİYETİ-4
AMAÇ

Transformatörlerin, çalışma prensibini kavrayacak ve devreye bağlantısını


yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Ø Transformatör çeşitlerini araştırınız.

4. TRANSFORMATÖRLER
4.1. Transformatörlerin Yapısı
Şekil 4.1’de verildiği gibi, bir transformatör, bir çekirdek ve bunun üzerine sarılmış iki
makaradan oluşur. Çekirdek fuko akımlarını azaltmak için yapraklar halinde silisyumlu
saclardan kesilmiş ve üst üste konmuş levhalardan meydana gelmiştir.

Sargılardan birinin uçlarına, değiştirilmesi istenen alternatif gerilim uygulanır. Bu


makaraya veya sargıya primer (birinci) sargı denir. Uçlarından değiştirilen gerilim alınan
diğer makaraya da sekonder (ikinci) sargı denir.

Şekil 4.1

4.2. Çalışma Prensibi


Birinci sargıdan geçen alternatif akım, Şekil 4.2’de verildiği gibi, demir nüve de
değişken bir manyetik akı meydana getirir. Bu akının büyük bir kısmı ikinci makaranın
içinden geçer ve değişken manyetik akı tarafından kesilen sekonder sargıda elektro-manyetik
endüksiyon yoluyla aynı frekanslı bir alternatif emk oluşturur. Böylece, primer ve sekonder
sargı arasında elektriksel olarak bir bağlantı olmadığı halde birinci sargıya verilen güç
endüksiyon yoluyla ikinci sargıya iletilmiş olur.
42
Bu yolla güç ve frekans sabit kalmak şartıyla alternatif gerilimi değiştirerek
azalmasını veya çoğalmasını sağlayan araçlara transformatör denir.

Şekil 4.2
4.3. Verim
Transformatörde birinci sargıya verilen gücün bir kısmı, ikinci sargıya iletimi
sırasında bazı sebeplerden dolayı kaybolur. Bu kaybın azaltılması için transformatörün
nüvesi (Çekirdek) plakalar halinde yapılmıştır. Bir transformatörün verimi alınan gücün
verilen güce oranıdır. Şekil 4.3’de farklı yapıda bir trafo gösterilmiştir.

P2 P2
Verim = η=
P1 P1

Şekil 4.3

Örnek: Giriş gücü 100 VA, çıkış gücü 95 VA olan bir transformatörün verimini bulunuz?

P2 95
Çözüm: η = = = 0,95
P1 100

Örnek: Çıkış gücü 180 VA, verimi 0,90 olan bir transformatörün giriş gücünü bulunuz?

P2 P2 180
Çözüm: η = P1 = = = 200 VA
P1 η 0,90

43
4.4. Dönüştürme Oranı
Sarımlar aynı manyetik akı içerisinde bulunduklarına göre emk’lar ve sarım sayıları
E1 N 1 N
arasında = bağıntısı yazılabilir. Buradaki 1 oranına transformatörün dönüştürme
E2 N 2 N2
oranı (a) denir.

Şekil: 4.4

Eğer bir transformatörün verimi %100 alınırsa birinci ve ikinci sargılardaki


indüksiyon emk’ları bunların uçlarındaki potansiyel farklarına eşittir. Bu durumda P1 = P2
ise I1 .V1 = I 2 .V2 dir.

Örnek: Primer gerilimi 24 volt, sekonder gerilimi 12 volt olan transformatörün dönüştürme
oranını bulunuz.

V1 24
Çözüm: Dönüştürme oranı (a)= = =2
V2 12

Örnek: Primer gerilimi 48 volt, sekonder gerilimi 16 volt ve primer akımı1 amper olan
transformatörün dönüştürme oranını ve sekonder akımını bulunuz.

V1 48 V1 I 2
Çözüm: Dönüştürme oranı (a)= = =3 =
V2 16 V2 I 1

48.1
I2 = = 3 Amper
16
Örnek: Primer sarım sayısı 200, sekonder sarım sayısı 50 olan transformatörün primer akımı
1 A ise sekonder akımını bulunuz.

N1 200 I2
Çözüm: Dönüştürme oranı = = =4 a=
N 2 50 I1
I 2 = a.I 1 = 1.4 = 4 Amper

44
4.5. Kullanım Alanları
Transformatörlerin çok geniş bir kullanım alanı vardır. Evlerdeki kapı zillerinin, radyo
ve teyp gibi araçların çalıştırılması için 220 V’luk gerilimi 8-10-12 V’a düşüren alçaltıcı
transformatöre ihtiyaç vardır. Kaynak makinelerin de kullanılan transformatörlerin sekonder
sargısı primer sargıya göre çok az sarımlıdır. Sekonder sargıdan elde edilen akım şiddeti çok
yüksek olduğundan ısı enerjisi ile kaynak yapmak mümkündür. Eğer ikinci sargı tek
sarımdan oluşmuş bir sargı ise ikinci sargıda çok yüksek akım şiddeti elde edilebilir ve metal
parçaları ergitilebilir. Bu uygulama indüksiyon fırınlarının temelini oluşturur.

Şekil 4.5

Alternatörlerden alınan elektrik enerjisinin çok uzak yerlere ulaştırılması sırasında


nakil hatlarında ısı şeklindeki kayıpları azaltmak için hatlardaki akım şiddetinin çok küçük
dolayısıyla gerilimin çok büyük olması gerekmektedir. Böyle bir düzen ile alternatörden
alınan 220 V gerilim 20 kat artırılır tekrar 220 V düşürülerek kullanma kolaylığı sağlanmış
olur.

Şehirlerde kullanılan akımın alternatif olmasının en önemli sebebi, az kayıp ile


dağıtılabilmesidir. Elektrik enerjisinin doğru akım ile uzaklara iletilmesi ve bir şehre
dağıtması, her yerde aynı potansiyel farkı sağlanamadığından dolayı yapılamaz. Bunlardan
başka transformatörler fabrikalarda, hastanelerde, laboratuvarda olmak üzere çok geniş bir
kullanım alanına sahiptir. Büyük güçlü trafo fotografı Şekil 4.6’da verilmiştir.

Şekil 4.6

45
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİYETİ
FAALİYETİ

UYGULAMA FAALİYETİ-1

Transformatör dönüştürme oranının bulunması.

İşlem Basamakları Öneriler

Ø Transformatörü öğretmeninize
sorarak seçiniz.

Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru


üzerinde kurunuz ve devreye enerji olduğundan emin olduktan sonra
veriniz. devreye enerji veriniz.

Ø Primer gerilimini kademe kademe Ø Giriş geriliminin primer gerilimini


arttırınız. geçmemesine dikkat ediniz.

Ø Ölçü aletlerindeki değerleri her U1 U2 I1 I2 k


kademede ölçerek kaydediniz. 1
2
3
4
5
Ø Dönüştürme oranını hesaplayınız. Ø Dönüştürme oranının her kademede
aynı kaldığına dikkat ediniz.

46
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Başlama saati : …………….


Öğrencinin
Bitirme saati : …………….
Adı – Soyadı : ………………………
Süre : ……...… dk
Numarası : ………………………

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları


gerçekleştirmişseniz EVET sütununa, gerçekleştirmemişseniz HAYIR kısmına X
işareti koyun.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
Transformatörün primer sargı uçlarını devreye
bağlayabildiniz mi?
Transformatörün sekonder sargı uçlarını devreye
bağlayabildiniz mi?
Transformatörün verimini hesaplayabildiniz mi?
Transformatör dönüştürme oranlarını hesaplayabildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Performans testi sonucu “Evet”, “Hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz. Eksiklerinizi


faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “Evet” ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz.

47
ÖLÇMEVE
ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME

ÖLÇME SORULARI
1. Transformatörlerde değiştirilmesi istenen gerilimin uygulandığı sargı hangisidir?
A) Sekonder sargı B) Çıkış sargı
C) Primer sargı D) Dönüş sargı

2. Transformatörlerde giriş ve çıkış değerleri arasında aşağıdakilerden hangisi her zaman


sabit kalır?
A) Frekans B) Akım C) Gerilim D) Güç

3. Giriş gücü 50 VA çıkış gücü 40 VA olan bir transformatörün verimi hangisidir?

A) 0,60 B) 0,70 C) 0,80 D) 0,90

4. Çıkış gücü 85 VA olan bir transformatörün toplam kayıpları 15 VA olduğuna göre verimi
hangisidir?

A) 0,65 B) 0,75 C) 0,85 D) 0,95

5. Transformatörlerde aşağıdakilerden hangisi dönüştürme oranını vermez?

A) Giriş gücü/Çıkış gücü B) Giriş gerilimi/Çıkış gerilimi


C) Çıkış akımı/Giriş akımı D) Giriş sarım sayısı/Çıkış sarım sayısı

6. Sekonder akımı 12 Amper ve dönüştürme oranı 4 olan transformatörün primer akımı


hangisidir?
A) 2A B) 3A C) 4A D) 5A

7. Primer sarım sayısı 220 sipir, sekonder sarım sayısı 110 sipir olan transformatörün
dönüştürme oranı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 8 b) 4 C) 2 D) 0,5

8. Transformatörler ile ilgili cümlelerden hangisi yanlıştır?

A) Transformatör gerilim yükseltmek için kullanılır.


B) Transformatör akım yükseltmek için kullanılır.
C) Transformatör frekans değiştirmek için kullanılır.
D) Transformatörler ile güç yükseltilemez.

DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

48
ÖĞRENME FAALİYETİ–5

ÖĞRENME FAALİYETİ-5
AMAÇ

Alternatif akım motorlarının bağlantılarını yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Ø Bir ve üç fazlı motor çeşitlerini araştırınız.

5. AC MOTORLARI
5.1. DC Motorlarla Karşılaştırılması
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren makineye elektrik motoru denir.
Elektrik motorları doğru ve alternatif akım motorları olarak ikiye ayrılır.

Alternatif akım motorları içerisinde en çok kullanılan asenkron motorlardır. Motor


sargılarına verilen alternatif akımın meydana getirdiği döner manyetik alanın dönme hızı ile
rotor dönme hızı aynı olmayan motorlara asenkron motor denir. Şekil 5.1’de bir asenkron
motor resmi verilmiştir.

Resim 5.1

Alternatif akım motorları, ucuz olmaları, az bakım gerektirmeleri ve çalışma sırasında


ark oluşturmamaları, momentlerinin yüksek olması, frekansı değiştirilerek devir sayılarının
büyük sınırlar içerisinde değiştirilebilmesi nedeniyle doğru akım motorlarına göre daha çok
tercih edilir.

5.2. AC Motor Çeşitleri


5.2.1. Bir Fazlı Motor

Ac motorlar bir fazlı olarak da imal edilir. Bir fazlı AC motorların bir çok çeşidi
vardır. Genellikle elektrikli ev aletlerinde çok kullanılır.
49
5.2.2. Üç Fazlı Motor

Üç fazlı sistemlerde en çok kullanılan motor asenkron motorlardır. Bir fazlı olarak da
imal edilir. Asenkron motorlar stator, rotor, gövde ve yan kapaklardan oluşur. Alternatif
akımın uygulanarak döner manyetik alanın oluştuğu sabit kısma stator denir. Motorda
mekanik enerjinin elde edildiği kısma rotor denir.

Asenkron motorlar; manyetik alan içerisinde bulunan


ve içerisinden akım geçen iletkene etkiyen kuvvet
prensibine göre çalışır. Asenkron motorlarda rotor
iletkenlerinden akım geçişi endüksiyon yolu ile gerçekleşir.
Bu nedenle bu motorlara endüksiyon motorları da denir.
Çalışma prensibi transformatörler ile hemen hemen aynıdır.

Şekil 5.1’de eğrisi verilen üç fazlı alternatif gerilim,


stator oluklarına 120 derece faz farklı yerleştirilmiş üç adet
bobine uygulanırsa üç fazlı döner alan meydana gelir. Stator
sabit olmasına rağmen manyetik alan dönmektedir.
Resim 5.2

Asenkron motorlarda döner alan hızına senkron hız denir. “ns” ile gösterilir.

ns=120f/p formülü ile bulunur.

Resim 5.3

Döner manyetik alanın etkisi ile hareket eden rotorun hızına asenkron hız denir. (nr)
ile gösterilir.

50
Senkron hız ile asenkron hız arasındaki farka kayma denir. Devir cinsinden kayma (n),
yüzde cinsinden kayma (s) ile gösterilir.

n s − nr
n = n s − nr s= .100
ns

Şekil 5.1

Örnek: 2 kutuplu 50 Hz frekanslı asenkron motorun senkron devrini hesaplayınız.

120. f 120.50
Çözüm: ns = = = 3000 devir/dk.
p 2

Örnek: 6 kutuplu 60 Hz frekanslı asenkron motorun rotor devri 1140 d/dk. olduğuna göre
devir ve yüzde cinsinden kaymayı bulunuz.

120. f 120.60
Çözüm: ns = = = 1200 devir/dk.
p 6
n = ns − nr = 1200 − 1140 = 60
n − nr 1200 − 1140
s= s .100 = .100 =%5
ns 1200

51
UYGULAMAFAALIYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

UYGULAMA FAALİYETİ-1

Üç fazlı asenkron motorun çalıştırılması ve kaymanın bulunması

İşlem Basamakları Öneriler

Şekil 5.2

Ø Yukarıda verilen devreyi deney seti


üzerinde kurunuz.

Ø Devreye enerji veriniz. Ø Bağlantıları kontrol ediniz. Doğru


olduğundan emin olduktan sonra
devreye enerji veriniz.
Üç faz AC ile çalışırken çok dikkatli
olunuz.
Ø Turmetre ile rotorun devrini ölçünüz. Ø Turmetre kullanımı ile ilgili bilgi
için “Fiziksel büyüklüklerin
ölçülmesi” modülüne bakınız.

Ø Asenkron motorun senkron hızını Ø Motorun kutup sayısını öğrenmek


hesaplayınız. için etiketine bakınız.

Ø Asenkron motorun devir ve yüzde


cinsinden kayma değerini
hesaplayınız.

52
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Başlama saati : …………….


Öğrencinin
Bitirme saati : …………….
Adı – Soyadı : ………………………
Süre : ……...… dk
Numarası : ………………………

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları


gerçekleştirmişseniz EVET sütununa, gerçekleştirmemişseniz HAYIR kısmına X
işareti koyun.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
Turmetre ile rotor devrini ölçebildiniz mi?
Asenkron motorun senkron hızını hesaplayabildiniz mi?
Asenkron motorun yüzde cinsinden kayma değerini
hesaplayabildiniz mi?
Asenkron motorun devir cinsinden kayma değerini
hesaplayabildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Performans testi sonucu “Evet”, “Hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz. Eksiklerinizi


faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “Evet” ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz.

53
ÖLÇME
ÖLÇME VEVE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME SORULARI
Aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

1. Elektrik motorları hangi enerjiyi hangi tür enerjiye dönüştürür?


A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine B) Elektrik enerjisini mekanik enerjiye
C) Mekanik enerjiyi ısı enerjisine D) Isı enerjisini mekanik enerjiye

2. Asenkron motorlar; I. Çalışma sırasında ark oluşturmazlar


II.Frekans değiştirilerek devir sayısı değiştirilmez
III.Momentleri yüksektir.
Yukarıda verilen cümlelerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III

3. Asenkron motorlarda alternatif akımın uygulandığı sabit kısma ne denir?


A) Rotor B) Stator C) Motor D) Gövde

4. Döner alanın meydana gelmesi için bobinlerin ne kadar açı farkı ile yerleştirilmesi
gerekir?

A) 180 B) 150 C) 120 D) 90

5. Asenkron motorda döner alan hızına ne denir?

A) Asenkron hız B) Döner hız C) Motor hız D) Senkron hız

6. 4 kutuplu 60 Hz frekanslı motorun senkron hızını bulunuz.

A) 1200d/d B) 1500d/d C) 1800d/d D) 2000d/d

7. Senkron hızı 1500 d/d olan asenkron motor 1455 d/d dönmektedir. Yüzde cinsinden
kayma nedir?

A) %3 B) %4 C) %5 D) %6

8. 4 kutuplu 50 Hz asenkron motor 1485 d/d dönmektedir. Devir cinsinden kaymayı


bulunuz.

A) 10 d/d B) 15 d/d C) 20 d/d D) 25 d/d

DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

54
MODÜL DEĞERLENDİRME

MODÜL DEĞERLENDİRME
Uygulama faaliyetinde yaptığımız işlemlere göre aşağıdaki tabloyu doldurarak
kendimizi değerlendirebiliriz.

Başlama saati : …………….


Öğrencinin
Bitirme saati : …………….
Adı – Soyadı : ………………………
Süre : ……...… dk
Numarası : ………………………

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları


gerçekleştirmişseniz EVET sütununa, gerçekleştirmemişseniz HAYIR kısmına X
işareti koyun.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
AC gerilimin maksimum değerini hesaplayabildiniz mi?
AC gerilimin etkin değerini hesaplayabildiniz mi?
Periyod değerini hesaplayabildiniz mi?
Frekans değerini hesaplayabildiniz mi?
Devre akımını ölçebildiniz mi?
Direnç üzerindeki gerilim değerini ölçebildiniz mi?
Bobin üzerindeki gerilim değerini ölçebildiniz mi?
Kondansatör üzerindeki gerilim değerini ölçebildiniz mi?
Bobinin endüktif reaktansını hesaplayabildiniz mi?
Kondansatörün kapasitif reaktansını hesaplayabildiniz mi?
Devrenin empedansını hesaplayabildiniz mi?
Devre akımını hesaplayabildiniz mi?
Direnç, bobin ve kondansatör üzerindeki gerilim değerlerini
hesaplayabildiniz mi?
Aktif gücü hesaplayabildiniz mi?
Reaktif gücü hesaplayabildiniz mi?
Görünür gücü hesaplayabildiniz mi?
Güç üçgenini çizebildiniz mi?
Güç katsayısını hesaplayabildiniz mi?

55
Asenkron motoru yıldız veya üçgen bağlayabildiniz mi?
Devre hat akımını ölçebildiniz mi?
Hat gerilimini ölçebildiniz mi?
Devre faz açısını ölçebildiniz mi?
Transformatör dönüştürme oranlarını hesaplayabildiniz mi?

Turmetre ile rotor devrini ölçebildiniz mi?


Asenkron motorun senkron hızını hesaplayabildiniz mi?
Asenkron motorun yüzde cinsinden kayma değerini
hesaplayabildiniz mi?
Asenkron motorun devir cinsinden kayma değerini
hesaplayabildiniz mi?

56
CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI

1 C

2 A

3 B

4 D

5 C

6 C

7 D

8 D

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI

1 B

2 C

3 D

4 D

5 A

6 B

7 C

8 C

9 A

57
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI

1 A
2 A
3 A
4 D
5 C
6 A
7 B
8 C

ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI

1 C
2 A
3 C
4 C
5 A
6 B
7 D
8 C

58
ÖĞRENME FAALİYETİ-5 CEVAP ANAHTARI

1 B
2 C
3 B
4 C
5 D
6 C
7 A
8 B

59
KAYNAKLAR

KAYNAKLAR
Ø YAZ Mehmet Ali, Fizik 2 Elektrik, Sürat Yayınları

Ø OKUMUŞ Tuncer, Elektroteknik 2, Maki Yayın

Ø GÜVEN M. Emin, Elektroteknik Cilt 2, MEB Yayınları

Ø ÜNAL Harun, Atölye ve Laboratuvar II Bilgi İşlem Yaprakları, Tibyan Yayıncılık

60

You might also like