1

Fizik 102-Fizik II
2010-2011/II

Manyetik Alanlar

Nurdan Demirci Sankır

Ofis: 364, Tel: 2924331

Kaynaklar: Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.
Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık
Young & Freedman, University Physics, Pearson Addison Wesley
Richard Wolfson, Essential University Physics, Pearson Addison Wesley

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

2

İçerik
¾ Manyetik Alan
¾ Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen Manyetik
Kuvvet
¾ Düzgün Bir Manyetik Alan İçerisindeki
Akım İlmeğine Etkiyen Tork
¾ Yüklü Bir Parçacığın Düzgün Bir manyetik
Alan İçerisindeki Hareketi

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

 3

¾Elektrik alan yüklü bir parçacık

üzerinde nasıl kuvvet yaratır?
¾Manyetik alan hareketli yüklü bir
parçacık üzerinde nasıl kuvvet
yaratır?
¾Manyetik alan ve manyetik kuvvetin
uygulamaları oldukça fazladır.
Manyetik video ve ses kayıtı, CD ve
DVD, bilgisayarlar, telefonlar,
televizyonlar, kapı zili, güvenlik
sistemleri….

Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
4

Manyetik Alan
ƒHerhangi duran ya da hareket eden yüklü bir parçacığın
etrafını bir elektrik alan sarar.
ƒHerhangi bir hareketli elektrik yükün çevresinde elektrik
alana ek manyetik alan oluşur. Bu manyetik alan B sembolü
ile gösterilir.

Serway, Beichner, Fen ve

Mühendislik için Fizik 2, Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of
Palme Yayıncılık Physics, John Wiley & Sons Inc.

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

5

Manyetik Alan
Bir manyetik alan içinde hareket eden çeşitli yüklü parçacıkların
hareketleri ile ilgili deneysel sonuçlara göre;
oParçacığa etkiyen manyetik kuvvetin büyüklüğü FB, parçacığın
sürati v ve q yükü ile orantılıdır.
oFB manyetik kuvvetinin yönü ve büyüklüğü, parçacığın hızına
ve B manyetik alanının büyüklüğü ve yönüne bağlıdır.
oYüklü bir parçacık manyetik alan vektörüne paralel yönde
hareket ettiği zaman ona etkiyen kuvvet sıfırdır.
oParçacığın hız vektörü manyetik alanla bir θ ≠ 0 açısı yaptığı
zaman, manyetik kuvvet hem v hem de B ye dik yönde etki
eder. Yani FB, v ve B nin oluşturduğu düzleme diktir.
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
6

Manyetik Alan

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

7

Manyetik Alan
oBir pozitif yüke etkiyen manyetik kuvvet, aynı yönde hareket
eden negatif yüke etkiyen kuvvetin yönüne terstir.
oEğer parçacığın hız vektörü B nin yönü ile bir θ açısı yaparsa,
parçacığı etkiyen manyetik kuvvetin büyüklüğü sinθ ile
orantılıdır.
FB
B=
qv
FB = q v x B
FB = q vBSinθ
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
8

Manyetik Alan

Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

9

Manyetik Alan
Elektrik ve manyetik alan arasındaki farklar;
oElektrik kuvveti, her zaman elektrik alanına paralel, buna
karşın manyetik kuvvet manyetik alana dik olarak etkir
oElektrik kuvveti yüklü parçacığın hızından bağımsızdır.
Manyetik kuvvet ise yalnızca yüklü parçacık hareket
halindeyse ona etki eder.
oElektrik kuvveti yüklü bir parçacığın konumunu değiştirerek
iş yapar, buna karşın karalı bir manyetik alandan kaynaklanan
manyetik kuvvet, parçacık yer değiştirdiğinde iş yapmaz.

v hızı ile hareket eden bir yüke uygulanan manyetik alan onun
hız vektörünün yönünü değiştirebilir fakat hızın
büyüklüğünü veya kinetik enerjisini değiştiremez.

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

10

Manyetik Alan
SI birim sisteminde manyetik alanın birimi tela (T) dır.

newton
1 tesla = 1 T = 1
(coulomb)(meter / sec ond )
newton N
1T = 1 =1
(coulomb / sec ond )(meter ) A.m

Diğer birimi;

gauss (G) ; 1 tesla=104 gauss

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

11

Manyetik Alan

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

12

Örnek
Bir televizyonun resim tüpündeki bir elektron x ekseni
boyunca 8,0x106 m/s lik bir süratle tüpün önüne (ekran) doğru
ilerliyor. Tüpün boyuna sarılan telden yapılmış kangallar 0,025
T büyüklüğünde bir alan oluştururlar. Bu alan xy düzleminde
olup x-ekseni arasındaki açı 60° dir. Elektrona etkiyen
manyetik kuvveti ve elektronun ivmesini bulunuz.

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
13
Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen
Manyetik Kuvvet
Akım taşıyan bir tele etki eden net kuvvet, akımı oluşturan tüm
yüklü parçacıklara etkiyen bireysel kuvvetlerin vektörel
toplamıdır.

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

14
Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen
Manyetik Kuvvet
Düzgün bir B dış manyetik alanı içinde I kadar akım taşıyan,
kesit alanı A ve uzunluğu L olan düzgün bir tel parçasını
düşünelim.
Tele etkiyen toplam kuvvet

( )
FB = q vs x B nAL
I = nqvs A
FB = I Lx B
Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

15

Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen

Manyetik Kuvvet
Düzgün bir manyetik alan içinde düzgün kesitli fakat rasgele
biçimli bir tel varsa;

d FB = Id sx B
b
FB = I ∫ d sx B
a

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

16

Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen

Manyetik Kuvvet
Düzgün bir manyetik alan içinde bulunan, I akımı taşıyan
eğrisel bir tel düşünülsün;

⎛ b
⎞
FB = I ⎜⎜ ∫ d s ⎟⎟ x B
⎝a ⎠
( )
FB = I ∫ d s x B

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

17
Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen
Manyetik Kuvvet
Düzgün bir manyetik alan içine yerleştirilmiş I akımı taşıyan
rasgele biçimli kapalı bir ilmeğe etkiyen kuvvet;

Serway, Beichner,
( )
FB = I ∫ d s x B
Fen ve Mühendislik

∫ds = 0 ⇒ F =0
için Fizik 2, Palme
Yayıncılık
B

Düzgün bir manyetik alan içindeki herhangi bir kapalı akım

ilmeğine etkiyen net manyetik kuvvet sıfırdır.
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
 Şekilde gösterilen tellerin dördü de aynı manyetik alanın içinde A
noktasından B noktasına aynı akımı taşımaktadır. Tellere etki eden
manyetik kuvveti büyükten küçüğe doğru sıralayın.

F(c)>F(a)>F(b)>F(d)
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
18

Örnek
Yarıçapı R olan yarım çember biçiminde bükülmüş bir tel,
kapalı bir devre oluşturuyor. Tel, I akımı taşımaktadır. Devre,
şekilde görüldüğü gibi xy düzleminde olup pozitif y
yönündeki düzgün bir manyetik alanda bulunmaktadır. Telin
doğru ve eğri parçalarına etkiyen manyetik kuvvetlerin
büyüklük ve yönlerini bulunuz.

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

19
Düzgün Bir Manyetik Alan İçindeki Bir
Akım İlmeğine Etkiyen Tork

ƒAkım taşıyan bir tel, manyetik alan içine yerleştirildiğinde

üzerine kuvvet etkir.

™1 ve 3 nolu kenarlara kuvvet etki

etmez, çünkü kenarlar manyetik alana
paraleldir (L x B=0)
™2 ve 4 nolu kenarlara etkiyen
kuvvet;
F2=F4=IaB

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

20
Düzgün Bir Manyetik Alan İçindeki Bir
Akım İlmeğine Etkiyen Tork
™İlmek O noktası etrafında
dönebilecek şekilde tasarlansa, ilmeği
saat yönünde döndürecek olan torkun
büyüklüğü;
b b
τ maks = F2 + F4
2 2
b b
= ( IaB) + ( IaB) = IabB
Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2,
Palme Yayıncılık
2 2
A = a.b
τ maks = IAB
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
21

Düzgün Bir Manyetik Alan İçindeki Bir

Akım İlmeğine Etkiyen Tork

a a
τ = F1 Sinθ + F3 Sinθ
2 2
⎛a ⎞ ⎛a ⎞
= IbB⎜ Sinθ ⎟ + IbB⎜ Sinθ ⎟ = IabB sin θ
⎝2 ⎠ ⎝2 ⎠
= IABSinθ
A=ab ilmeğin alanı

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
22
Düzgün Bir Manyetik Alan İçindeki Bir
Akım İlmeğine Etkiyen Tork
ƒDüzgün bir B manyetik alan içine yerleştirilen bir akım
ilmeğine etli eden tork;
τ =IA x B
ƒA ilmeğin çevrelediği alandır ve yönü sağ el kuralı ile saptanır.

ƒBurada IA ilmeğin manyetik dipol

momentidir (µ);
µ= IA (Am2)
ƒB manyetik alanı içindeki bir ilmeğe etki
eden tork;
τ =µ x B

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
23
Düzgün Bir Manyetik Alan İçindeki Bir
Akım İlmeğine Etkiyen Tork
ƒHer biri aynı akımı taşıyan ve aynı manyetik alan içindeki N
sarım sayılı bir bobinin manyetik dipol momenti bir sarımlı
manyetik dipol momentin N katıdır.
τ = N µilmek x B = µbobin x B

ƒOrtamda bir E elektrik bulunduğu zaman bir elektrik dipol

momente (p) etkiyen tork;
τ= p x E
ƒBir elektik alan içindeki bir elektrik dipolün potansiyel enerjisi;
U=- p . E
ƒBenzer şekilde, bir manyetik dipolün potansiyel enerjisi;
U=- µ . B

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

24

Örnek
Boyutları 5,40 cm x 8,50 cm olan dikdörtgensel bir kangal
(bobin), 25 sarımlı bir telden oluşmakta ve 15 mA lik bir akım
taşımaktadır. a) kangalın manyetik momentinin büyüklüğünü
bulunuz, b) ilmek düzlemine paralel olarak, büyüklüğü 0,350
T olan bir manyetik alan uygulanırsa etki eden torkun
büyüklüğü nedir?

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

25

Örnek
Bir D’Arsonval galvanometresinin kesitten görünümü
şekildeki gibidir. Kangalı oluşturan tel sargıdan bir akım
geçtiği zaman, mıknatısın oluşturduğu manyetik alan, kangala
tork etki ettirir. Bu tork kangalı kendisine tutturulan
göstergesiyle birlikte yay karşı döndürür. Göstergenin sapma
açısının kangaldaki akımla doğru orantılı olduğunu gösteriniz.

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
 26
Yüklü Bir Parçacığın Düzgün Bir
Manyetik Alan İçindeki Hareketi
ƒManyetik alan içinde hareket eden yüklü bir parçacığa, etkiyen
kuvvet her zaman parçacığın hızına diktir ve bu nedenle manyetik
alanın parçacık üzerinde yaptığı iş sıfırdır.
ƒ Düzgün bir manyetik alan içinde hareket eden pozitif bir
parçacığın hız vektörünün başlangıçta manyetik alana dik olduğun
düşünürsek, yüklü parçacık, düzlemi manyetik alana dik olan bir
çember üzerinde hareket eder.
∑ F = ma
mv 2 mv
FB = qvB = ⇒ r=
Serway, Beichner, Fen
ve Mühendislik için
r qB
Fizik 2, Palme
v qB
ω= =
Yayıncılık

r m
2πr 2π 2πm
T = = =
v ω qB
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
27

Örnek
Düzgün bir manyetik alanın şiddetini ölçmek için tasarlanan
bir deneyde, elektronlar 350 voltluk bir potansiyel farkı altında
durgun halden hızlandırılırlar. Elektronlar manyetik kuvvetin
etkisiyle eğri bir yörünge boyunca hareket ederler. Yörünge
yarıçapının 7,5 cm olduğu ölçülüyor. Manyetik alanın elektron
demetine dik olduğu varsayıldığında, a) manyetik alanın
büyüklüğü nedir? b) Elektronların açısal hızı nedir?

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

28

Örnek
Şekilde görüldüğü gibi, bir küpün her kenarı 40 cm’dir. Telin dört
düz kısmı –ab, bc, cd, ve da- gösterildiği gibi I=5A lik akım taşıyan
kapalı ilmek oluşturmaktadır. Pozitif y yönünde B=0,02 T
büyüklüğünde düzgün bir manyetik alan bulunduğuna göre, her
kısma etkiyen kuvvetin yönünü ve büyüklüğünü bulunuz.

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102

29
Örnek
Çok sıkı sarılmış 100 sarımdan oluşan dikdörtgen biçimli bir
ilmeğin boyutları 0,4 m, ve 0,3 m dir. İlmek, y ekseni boyunca
menteşelenmiş olup, ilmek düzlemi x ekseni ile 30° açı yapmaktadır.
Sarımlardan şekilde gösterilen yönde 1,2 A değerinde akım geçtiği
zaman , x ekseni boyunca uygulanan 0,8 T lık düzgün bir manyetik
alanın ilmeğe etkidiği torkun büyüklüğü nedir?İlmeğin beklenen
dönme yönü nedir?

Serway, Beichner, Fen ve Mühendislik için Fizik 2, Palme Yayıncılık

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102
30

Örnek
Bir elektron durmakta olan ikinci bir elektronla elektrik olarak
çarpıştırıldıktan sonra yörüngelerinin yarıçapları 1,00 cm ve 2,40 cm
olarak ölçülüyor. Yörüngeler, büyüklüğü 0,0440 T olan düzgün
manyetik alana dik olduklarına göre vuran elektronun enerjisini keV
cinsinden bulun.

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fizik 102